Les Bibliothèques Virtuelles Humanistes technique et administrative ...

Les Bibliothèques Virtuelles Humanistes
Extrait de la convention établie avec les établissements partenaires :
- ces établissements autorisent la numérisation des ouvrages dont ils sont dépositaires (fonds
d'Etat ou autres) sous réserve du respect des conditions de conservation et de manipulation
des documents anciens ou fragiles. Ils en conservent la propriété et le copyright, et les images
résultant de la numérisation seront dûment référencées.
- le travail effectué par les laboratoires étant considéré comme une « oeuvre » (numérisation,
traitement des images, description des ouvrages, constitution de la base de données, gestion
technique et administrative du serveur), il relève aussi du droit de la propriété intellectuelle et
toute utilisation ou reproduction est soumise à autorisation.
- toute utilisation commerciale restera soumise à autorisation particulière demandée par
l'éditeur aux établissements détenteurs des droits (que ce soit pour un ouvrage édité sur papier
ou une autre base de données).
- les bases de données sont déposées auprès des services juridiques compétents.
Copyright - © Bibliothèques Virtuelles Humanistes
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

1»J
Q
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

f ^ /
O" «ty
JH-fM_t___
>sima per'bet"nErasmum?Bea\«edpdipt^i faïïl_at?m, f4 ad bene ^nm
-te tache à la marge sup. de « ff ' 29, m"foL' rel' pL yélin d'éP*
' ' ^1!'dit: :^erChëe' imPrfmée' Par *">'«-"« ei'publ'.' par' Erasm.
'" , I1 -
v -"w,^t ,:-*^\ sC^i, W *3_fr > -fv *_
^ i-
i
V-
-L fT* ;Jk *'*>** '' .* ^.'tr*-'--»-* .-JH** '^ .-JH** '^ _,-
** '\>!*.l. . .'_ . îSr. *' f Ï-T1? '*'A %\W?.fof,.* -
'«f*» : >__

f r
f r
fr^
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
*.

© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

V ANNËI SENEGAE
U
OPERA» ET AD DICENDI 3= AC VL T A T E M, ET AD
bene lîiu.nduutiIi_rfma.^^j_^i^M|t^^i^^|?Arô^»
fide ueterum codicCuiirn ex pfobatis autoribus.poftremt^agaci non
nunquâ diumatione,(_c emendata, ut merito priorë a.d.t.ot_wpfo abc
fente pera&â.noUt haberi pro fuà,Cotifer §C ita rem habere coperieS.
' Ad.e^afunteiufdemfcholianontwilail
BASILEAE ÏN OFFICINÂ FROBENÏANAT
ANNO M» D» XXÏX# \
/7 /?/£;/ ^Wa> y£j

CATALOGVS BORVM. Q.TAB HOC VO
LVMINB CONTINENTVR»
Pra.fa.io DES* E R A s^l caftigatoris ad epifcopum Cracoutert_em»
Vita Seneca? penôeoterïcum.fed incertum autorem,
L,Annei Senecae ad Ebutium Liberaîem Lugdunenfem 3 De beneficen*-'
tia lib. VII, pagina »
De mfti'cutione uita. ad Lucilium Balbum , Sici'Iia. praelîdem lib. XXII,
epiftola. CXXIIIIV
Ê>ag. 7*
P-^ *74
De paupertate Iib»l,
pag» xgo
De remedrfs fortuitorum ad Gallionem lib,I.
pag. -ISI
De ira ad Nouatum lib.Il i,
*pag* 184
DecîementiaadNeronemïibjI,
pag. ,15.
De Vita. bcata ad Gallionem fratrem lib*J»
pag. JÎ4
De tranquilUtate m'tae ad Serenum libJI . -
pag. J34
De breuitate uitae ad Paulinum lib,r,
pag. *«->
Decon-blationefratrisadPoIybium, .P*g* ^ 579
De confolatione ad Martiâ liber, de quo dodi nonnihfl addubitànt , num
Senecae fit ob diclionis difïbnantiam Deinde uidetur non abfolutum,
certefacundiss,fcr-ptoriseft,
De confolatione ad Albiriam.fïue Elbfom matrem Iibj.
pag,
pag,
$57
400
Naturaliumqua.ftionum_ib.VIL: pag, 411
Déclamations lib.X.compledêtes per Epitomen argumenta LXXÎlIî»
pagina 4g5
^D^diuïnaprouidentîa^d^jndemh'b,! ^ ;
Suaforiarum SC Controuerfiarum lib, V £ . in quibus Decîamationes
xxxv. pag. 554
De morte Cïaudtj ïudus nuper repertus,cV elegâtiss , Beati Rhenant Sîe/
zeftenfîs commentarijs enarratus, pag. _.4?
OratioadNeronem, pag^ ^
FALSO SENECAE TRIBVTA.
De quatuor uirttitibus moralibus lib_ pag, *s7S
DemoribusIib.F, pag# tf?rf
Epiftola. Senecae ad Pau_um,c\.PauIt ad Senecam, pag. e-s©
Mimi Publiant falfo hacfienus Seneca. .nfcript. , cum alrjs aliquot fentes
£*îs* pag» «-g*
Q.VAE NON EXT A NT.
ïntercidft magna pars Dedamattotïum,
Item lib.De terras motu.quem ipfe citât in naturalib^iïîçftionibttSl
Liber De copia»
Libri complûtes De ritibusfacrorumethnicorum» >
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

R, D. PÊTRO EPI8COPO CRACOVIENSI, AC
REGNI P^OLONIJE CANCELLARIO
S, D.
N ipfo ftatim I_uiusoperisliminePra_ful ampliffime, fortaflîs ce/
périt aliquem admiratio, quid accident, ut prceter morem meut nûc
Seneca prodeat,no eiufdè nomê pr_eferês, cui fuerat antea dicatus,
Quû enim alij quidâ pluribus interdû dedicent eundem libr53non/
nulli fingulos eiufdemoperis îibros fingulis nuncupent , quidam
appendices adiedas alfjs infcribant , quàm opus infcripferant , nos
tamen hac inre fummâprxftitimus coftantiâhadenus , adeo ut c5
ohm R, D , Guilhelmo Vuaramq archiepifcopo Gantuan'enfi foIâEuripidis Hecubâ
praefentes exhibuiiTemus -, abfentes ia séditione ÔC Iphigeniam auîidenfem adiecenV
mus.Quantulus autem fuerit Adagiordclibelïus im'tio, quem clariffimo Baroni GuiU
helmo Monioio dedicauimus, pîeriqj fciunt,quantâ nunc fit oporis moles, iiquet,ni/
hil tamen mutatum eft de titulo.Certe potefamus in Chiliadibus, aut centurijs facere*
quod Celius Rodiginus uir dodus ac pins fecit in fèdecim libris, quibus"titulu eiTe uo
luit antiquarum ledionum.Âb hac ambitiotte tantùm abfumus,ut complures ltbellos
emiferimus abfq? nuncupatione.Longius etiam ab eorum fmpudentia,qui idem opus
mutata duntaxat pra_fatione pluribus dicant,eadem>quod aiunt , filia plures fibi gène
ros afcifcentes . Aduerfus huiufmodi exempta. , quum in. hune uique diem perpetuo
meum morê obtinue.im,hocuehementius admirabitut ah'quis,qiiodopUspridem di*
catum Thoma. epifeopo Duneîmenfi.nunc Uïdeat alterius praîferre nomen.Hoc am/
pliffîme praffuhnec cafu.nec temere,fed côfulto fadô" effe fateor.Sigdê uel hac ratio/
rie c'undis teftatum effe uolui» priorem à.ditfonem non faiffe meam , quanquam plus
Tatis fretus amici cuiufdam promiffis addideram prâ.fationem.Canîabrigia_ quum na
dus effem âliquot Seneca. Iibros manu deferiptos , adhibito laboris focio totum Se/
neçâpercurri uerius quàm pe-legi,annotatis infpaçio marginis qua. uel diuerfacortt
pereram in exemplaribus,uel ipfe ex me addiuinaram , In his erant permulta,qu« ui/
gilantis ÔC eruditi cuiufpiam difeuffionem requirebant . Quum mihi diutius Bafîlea.
commorari non effet comm©d«m.totum hoc negocium arnico cuidam,de cuius fide,
nec tum quicquam addubitabam, nec nunc conqueri libet , commifi, At poft menfes
aliquot Bafileam reuerfus.comperi fie tradatum opus , ut me iicbemëter puderet eius
seditibnis.Non hic uulgari more culpam in alium transferam , fed partiar magis inter
eum qui commifit, ÔC eum qui commiffum ad fe recepit. Meum peccatum erat quod
oblitus fapientiffimi de Caiîita apologûamicoram operam expedarem,in èo négocie»
quod per me redius geri ô_ potuit ÔC debuit: illius , quod inexploratis humeris fufee/1
pic farcinam uiribus maiorem . Quanquam haud fcio an maior culpa. portio mea fît,
(ïquidem ineptior eft, qui boui clitellas imponit , quàm bos ipfe qui recipit impofttas»
Sed ciuilius eft,opinor,utriufqj culpam d non licet exeufare, faîtem extenuare.Fiderrt
amici perfpedam habebam, de mgento,dodrina>iudicioqj pro mea erga illCc beneuo/
ïentt'a magnificentius fenfî,quàm pro re;ÔC ille pro mutuo fuo amore . gratificandi fti_
dio, fortaffis ÔC reeufandi pudore , plus recepit quàm pra.ftare ualuit. Quod ego pec/
caui,fimplicitatis ÔC candoris erat-quod ille,(èdulitatis ÔC obfequ_j,Ca.terum quod ea
pars exempîaris qua; crebriores habebat annotatiunculaS fublata eft,fîc interpretari l£
bet.aut ab illo non effe fadum.aut charitate noftri fadum,qui maîuit ibi parum memi
niiTe fidei,quàm de noftra amicitia periclitari . Sed huic malo maîum aliud geminum
acceffït, ut intelligas totum illud negocium fîniftris aulpicrjsfuiflTe geftum . Curaram
per quendam bibh'opolam,ftbifeïicem, alrjs infelicillîmum, Senecae codicem redden/
dum Epifeopo cui dicaram hoc laboris 4 Is ex Anglia reuerfus affirmauii fe cum fide,
quod erat mandatum peregifle , Credidi, Quis enim non crederet fie affeueranti? In/
terim in meis ad Epifcopum literis iterum atqj iterum faciebarn dicati miîTîq$ uolumi
nis mention. ,111e qui nihil acceperat,exiftimabatfe mihi ludibrio effe.Huic ftomacha
a 2- etiam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLA
etiz exa-perairit iureconfultus quidâ, qui dif erat à confi'îrjs.'Nff indicarat Epi/cbpo fo>
eos aliquot. qui tam manifeftum habebant mendum , ut mirum fit nec aboperis ani/
maduerfum fuiffe.Tandem quum rediffem in Angliam, ignarus harum rerum com/
pert Pr-Biuîem illum , quem habere folebam amiciffimum , mire frigidum & _4ufam
expifeatus fum, Itaque prater a.ditionis dedecus propemodum etiam amici non uJ/
garis iaduram fecijnterim femper ftimulauitanimum calcar ignominie ut auernad
modumfolentmili.es poftcladem acceptam inproximo conflidu^irtutededrr^
acceptum penfare , ita feîiciore récognition farcirem . quod in «fofone Prfore ebrrî/
miffum erat. Quanquam iila quoque, qualis qualis erat,non parum multa reftituir
certefpemahquam oftenditeruditishuius fentfcetf in ufumfrugiferi noualisrS
gandUtaoj melioribus, ni fallor , auibus Senecam in manus retepi,i quo emaaSan>
do tantùm cura.,tantumdj fudoris impenfum eft, ut optimù iure poffîm abdicare orf/
orem djam a.dmonem, Ac ne quid infelicium aufpiciorum hic reiîderet, kdphnfZ
uo gemo tam ahud prodiret opusmutatafPra;fatione,tuo nominiaufpicatiftfmoS
de^
delibus tuxtaac prudenubus * Régi bigifmundo pacis bel!i& artibus iuxta inftrudr»
pnmis aexter es ac telix, ita nomen tuum Seneca; Dr_efiVrjm î-_»«-,rm^,.«j»i
rem a-dmonen, cum hac contulerit. Id ^«*
beremus , prêter __£ uular,7, T neCam tam P!**8fr>fe deprauatum ha/
£eme^
ritatem feiolomm^ttS^^-ri^^^m^foib"uin »
mum fuiffe peXcio PrlTJ?W? "^ affWnt«r > feorfom duas P0^'
non affedat -^edamatorias aif/rl P >T* &aûs ' ^x

N VNCVP ATORIA
pracfertim quum accédât orationis concifae parumcp compofitae.abruptum,ut facilli/
mus ita periculofus erat lapfus,uel minus eruditis.uel ofcitantibus-.qua de re,mox plu
ra nobis dicentur Altéra quod hune feriptorem prifet Chriftiani fibi ftudio quodam
uindicarunt , ac propemodum pro orthodoxo funt amplexi-. partim ob pra.ceptorum
fanditatem.quam in huius libris animaduerterunt.partim commendatione Iibel!.,qui
continet epiftolas aliquot ultro citroep inter Paulum apoftolum ÔC Senecam miffas,
tnendaci quidem titulo , fed in rébus humanis mirum eft , quantum interdum habeac
momentijfidum ac friuolum nugamentum.Non enim belli tantum,iuxta prouerbiû,
fed totius uitae mortalium multa funt inania.Iam quum femper uulgo nihil foleat effe
leuius,quo feculum illud habebat homines ad pietatem pronîores , magis credulos,
minusqj fufpiciofos,hoc facilius erat illis fuco pietatis imponere , Nec parum acceffit
illi fauoris ex D.Hieronymi commendatione,qui Senecam recenfuit in Catalogo fan
dorum,quanquam in eo Catalogo c5memoratur aliquot no admodum probatse fan/
ditatis,Velut ïofephus profeflî'one Iudaeus , Tettullianus j Nouatianus, ô_ Donatus
hxretiri. Ita fadum eft , ut ob religionis amorem faftiditis ethnicorum literis politio/
ribusjdifcipîinis , linguis , ÔC antiquitatis peritia,Seneca_ îibros ÔC priuatim fibi lege/
rent,ô_ publiée iuuentuti prselegerentihomineS infantes j ac uix femigrammatici,
tantùm aiperfi rudis illius ÔC incôdita. philofophia.» fomnio uerius quàm cognitione*
qui profeffionem aufpicabantut ab expli.atione quatuor caufarum, materialis,forma
lis,effiicientis cV finalis * Deinde pfa_Fa_i epiftolam effe moralis philofophia. , diuide/
bant eam in duas partes principales, ÔC rurfus harum fingulas in très aut quatuor mi/
nus prineipales.His fumis ingreflî.quum uentum effet in médium , fi qua uox occur/
riffet inufitatior,fi quod fcliema.fi qua ad autores non uulgares allufîo , fi quid gra_ci/
tatiSjfi quid ueteris hfftorï._,breuiter fiquid omnino retrufioris eruditionis,quUm ha/
rum refurh nihil didiciffent^quibus penè ad oftêtationis uitium featet Seneca, neceffe
erat.ut aut mera portenta cominifcerentur3aut mutarent feripturam.Quid nifcu-rx?°P
yx/p cfiaTsapi ubi cathedram confcenderis,2c* infeitiam profiteri non conuenit ei,qui pi
leo tituloqj magtftri artium Celebris eft»Vix didu credibiîe , quantam hic impietatem
commiffam deprehenderim.Eundem Ioeum intérim âdeô uarie corruptS , ÔC tam im/
pudenter mUtatum offendimus , ut nullum uerbum nec inter deprauatores * , nec
curri
germana ledione,quam in peruetuftis exemplaribusinuenimus j conueniret . Itaque
dum quod fèmel deprauatum eft^alius fîmiîi temeTitate nititur emêdare , riirfum alius
atqj alius fubinde nouât aïiquid,_ït mendum inemendabile,ut nulîa iam quamuis eru/
diti hominis diuinatio poffit opitulari.Nam quod feribarum infeitia committitur,ha/
bet aliqua germanee feriptura. ueftigia.qua. fagacibus ingenijs prs-bent aliquam ueri
conieduram;quemadmodum in his qua_ ex notulis excipient*ûj aut ex didarttis uoee
non aequaliter ad omnium aures perlata uitiata funt, locus aliquis relidus eft erudito/
rum coniedurae . Soient enim profeffores didare feribendum quod erant enarraturi,
His non omnes erant arque uicini , ÔC diuerfa eft nationum pronunciatio, nec femper
articulata lingua eft pronuncianti, Hinc euenit .ut contantius feriberetur pro conftan
tius, ÔC aléa pro area . Similiter notulariï uarietas dabat anfam erroris Attamen illud
debemus Chriftianorû ftudio» quod quum tôt clariffimifcriptores intercidcrint,Sen_i
ca nobis magna ex parte fuperfiufi tamen hoc eft fupereffe, Opinor autê à nobis rem
eo dedudam,ut fiquis dodior,felicior ÔC oaofîor,tantam accelîïonem addat huic aedi
tiont,quantam nos adiecimus fuperioribus , fperem talem fore Senecam , ut minimO
cum tedio , maximo cum frudu legi poffit.Adiecimus artnotatiunculas ^ fed paucas.
nec alîbi,quàm fîcubi putarem exdudendam deprauationem, Alioqui nullus erat fu/
turus annotationû modus, fi , quod à Fortunato fadum eft,quicquid effet corredum
anndtare uoluiffemus. Et tamen uehementer optarim hune autorem fcholrjs illuftra/
tum , ueluti ftelîulis quibufdam , qua. deprauatorum temëritatem fubmouerent .
Vitam Seneca; quidam non prorîus indiligens ex Suetonio, Cornelio Tacito, ÔC
Hieronymo decerptam literis prodidit , ex cuius libro decerptum eft , quod hic adie/
a $ dum ui/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLA
ôiim utdemus. Catferam'lflîSnon affentior , qui certant Senecam facere Ghrtfti_tr_0?_.
Nicodemo fimilem , qui quum nuïlum habeant argumentum probabile , pr_eter epi/
ftolas , quas poft docebimus à ftudiofo quopiam fuiffe confidas _ nultum prorfus ha/
bent argumentum,nifî quod fub eodem Cajfare uixerunt Romaï Sed fingamus Se/-.
_îecatrj,quo non alius de contemnenda morte fcripfit unquam , uel fsepius uel fortius,
adeo fuiffe meticulofum , ut ne in fcriptis quidem extrema feneda proditis ufquam
fubindicaritfuam prcfeffionem, tamcautum, ut nihil fuboluerit Neroni, quiquunt
illum decreuiffet è medio tôlière, ÔC caufas commenticias pr._texeret,Chriftianifmf
crimen non obiecit, illud quo colore defendemus , quod in extremis fcriptis fub/,
inde îoquitur deos ÔC deas.fubinde dubitat,numquid hominis fuperfît à funeref,
Vt largiamur effe fas metu mortis diffimulare Chriftianum , impia ce.te diffimt./
lâtioeft, qua.pietatemimpietatedi(îimulat.AIiudeft uefteprophanaChriftumoc/
cuîtare,aliud eft îibris aditi's pugnare cum Chrifti dogrhatibus,c\.aliud eft filere
de Chrifto , aîiud iîlo indigna îoqui. Sed quorfum attinet hoc commentum CÂri
ut libros illius Chriftianïs hominibus commendent r Equidem arbitror magfs iii'
rem effe îedorfs , ut Senecae libros Iegat,ueïut hominis ignari noftra; religtonis*
Etenim fi legas illum ut Paganum , fcripfît Chrift_ane,Si ut Chriftianum , fcripfit
Paganice, Quum autem ini-îlofîntplurima, qiîae fegnidem noftram poffînt ad uir/
tuas ftudiurn accendere,habebunt eadem acriores aculeos, fi cogitemus ab eth/
nico profeda . Apud iîîos enim funt quidam ita dida gefta ue, utiuxta Ghriftiananï
quidé" phiîofophiam uehementer fint improbanda,pra. fe ferât tamen mira uiraitis ini
dolem, uelut illud Socratfs,hoc unum fcio , quod nihil fcio, quum fit abfurde di'dum,
tamen exprobrat nobis noftram arrogantiam Et Lucretiae fadum , quum fit optimo
iure de_eftabiIe,nobis tamen commendat pudicitiae ftudiurn > ÔC hoc efficacius com/
mendat, quod exempîum ab ethnica fmina profedum fit .Itaque quod ad moreà
attinet, maiorefrudulegetur Seneca , fi legatur, ut, quemadmodum fuit, Paganus,
J^am ÔC Chriftiane dida uehementius affiçient, ÔC fecus dida,minus laedent. Alioqui
nufquam magis difcrepat à Chriftiana philofophia , quàm quum ea tradat , qua. no/
bis funt pra_cipua Caput enim noftra; religionis eft , noffe deum , At ille common/
ftraturus nobis quid fit deus , Deus , inquit , eft totum hoc quod uides ÔC non uides;
quafi totus hic mundus fit ingens animal , cuius corpus fit pculis confpicuum,an_m__
lateatjô- hoc fît deus. Iam unus ne fit deus an plures _ uehementer ambigit , ÔC tameti
fréquenter itérât deos deasq^ , Rurfus irridet eos, qui putant in hoc mundo nihil gerî,
.quod hune deum non fallat, perinde quafi cuîicem feritiat Elephantus . Iam an anima
fuperfît corpori fie difputat , quafi nihil référât, utrum credas, Aïicubi, ut refert Ter/
ÉuIîianus,pronunciat omnia finiri morte,eriam ipfam . Poftremo quoties incidit in fâ/
pientem illum Stoicum,fic eum attoîîit,ut fréquenter drjs a;quet,nonnunquam ÔC an/
-teponat. Aitfàpientem uniuerfàm felicitatem fuam fibi uni debere , dijs nihil opus
efîe, immo deos aîiquid debere fapienti . At pïetas nobis perfuafît , etiam paffereulos
f & liîia deo curse effe, tum hominem nihil habere ex Me boni, fed fumm am fua; fe/
h'eitatis debere munificentia. numinis . Quantum igitur fît periculi,fi ilîalegantur
uelut à Chriftiano prodita. Ca_terum quod ad eruditionem aut eloquentiam pet/
tinet, cum iudicio deïedûqueïegendum efîè Senecam, iam olim admonuit Quin/
tilianus , tanta a_quitate temperans fuam de ilîo cenfuram , ut nec perfona. ftudio
laudet improbanda , nec odio damnet qua; îaudem promerentur+Proindefortaffis
non abre fuerit,fîftudiofa. iuuentuti paucis indicem ,quae fint in hoc autore fa/
gienda, qua; fequenda. Primum habet uoees fuas, uelut in hoc affedatas , ut dillï/
milis fit Ciceroni:quanquâ hoc ilîi cum Quintiliano Plîntfsc^ commune, cY haud fcio
an cû toto ilîo feculo,quod Ciceronis , uelut argenteû aureo fucceffît,Huius rei pauca
fubijciam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

NVNCVPATORIÂ
fùbffcïâm exempla,ut îedbr exhis conîjciat caetera , Pronomine reciproco fui fibi fe,
fréquenter durius utitur, Tanquam,penè femper ufurpat pro ueïut,fiue,ut.fi quando
uuk exemplum fubrjcere.Aliquoties dicit aequequàm pro aeque atque.Cum,gaudet
addere fuperlatiuis.quàm, quod fciam , nunquam,ut cum maxime, pro quàm maxi/
me. Aduerfus pro erga fréquenter ufurpat in botiâ parte'm,ut , gratus aduerfus deos.
In hac fermonis forma,non modo contemnit homines, fed deos negligit,ufx unquam
addit coniundionem, Sed ôC deos, aut , fed deos quoque. Hsec atque his fimilia,non
reprehendo nec damno , tantùm indico non effe Tulliani candoris. Quintiîianus li/
^rodecimo tribuit illi ftili ufum , quod in nullo fcribehdi génère non effet uerfatus,
tribuitingenium facile ÔC copiofum , tribuit ftudium ÔÉplurimarum rerum cogru'tio
nem , fatetur illum abundare multis ÔC pra_claris fententrjs, probatlibertatem in uittfs
hotninû infedandis , addens illius libros ÔC ad mores formandos conducibiles effe.
ïn fumma , fatetur in illius Iibris effe multa qua; non folUm probari debeant . uerum/
etiam admirationem mereâtur., Sed ex aduerfo detrahit illi phiïofbphia. exadam co/
gnitionem j adimit iudiciumdefeipfo-,quod illi corrupefat humanum uitium phi/
lautia , qui neuus nonnunquam irt dodis ac bonis uiris reperitur , fed quem abun>
de multis penfent uirtutibiïs 4 nam id fubirtdicat quum ait , fi non omnia fua amaflet*
Àc mox, uelles , inquit.èutn fuo ingenio dixiflè, âîieno iudicio,Vnde parum sequus
iudex Seneca fuiffe uidetur alienorum fcriptorum, quod hifce uerbis fîgnifïcauit Fa/
bius. Quem non equidem bmnino conabar excutere, fed potioribus praeferri non ft
nebam , quos ille non deftiterat inceffcre , quum diuerfi fibi confcius generis, placere
fe in dicendo poffe . ïn quibus illi placèrent» diffïderet. Quod ad phrafîm attinet, pu
tat in eo corrupta effe plera$ , qua; hoc plus olîïciant,quod abùndant dulcibus uitfjs,
nominatim illud taxat> quod pondéra rerum minutiffîmià fententrjs frangat, ôC alibi,
ni fallor , notât in eo côncifum ÔC abruptum dicendi genus. Candûrém in illo defîde/
raffe uidetur&Suetortius.ïn Nerone Claudio fcribens hune in modum. Libéra/
les difcipîinas omnes ferè puer attigit * fed à philofophia eum mater auertit , monens
imperàturo contrariam eiîè . à cognitiotie uëterùm oratoritm Seneca pra;ceptor,quo
diutiùsin admirationefiiidetineret, At idem in Caliguîa Seneca; uidetur tribuere
Iene comptumq^ dicendi genus , ita ioquens de Caefare JLenius comptaisqjfcriben/
di genus , adeo contémnens , ut Senecam tum ma-dmeplacentem cômmiffionës me/
ras componere ÔC arenam fine cake effe diceret Quum Seneca fit affedibus tragi/'
ds uehemês,miror quur Suetonio uideàtur effe tenfor, ut ne deferrnoniscultudifpa
temus. Athis etiam libefilts in SeneCam deftomachatur Auîus Gellius nodium Attt
èarum libroduodedmocapitefecundo.Pofteaquamenim retuliffet aîiorumdeSe/
fteca _udicium,quorum a!rj cenfetent illius libros prorfus indighos qui legantur,quocl
eius oratio protrita uideàtur ac uùtgarfs, res atque fententia;, aut inepto irianiq? im/
petu fint, aut leui quafic£ dicaci argutia » eruditiô uerriacula ac plebeia , nihil exue/
terum feriptis habens nec$ gratine necg dignitatis . alif paulô aèquiores , fermonis ele/
gantiam magna ex parte illi detrahérent , rerum uero cognirionem non adimerent,
in-uitfjs autem morum obiurgandis , feueritatem grauitatemqj non inuenuftam com
probarentt nominatim Senecae iudicitim de Cicérone multa cum libertate reprehen
diuufq? eo incandefeens , ut illum appellet nugatoreiri hominem.moxq? fubijcit.Sed
iam uerborum Seneca; piget,ha.ç tamen ineptf ÔC infîpidt ÔC ïnfulfî hominis ioca
non pra_teribo.Deniq? fie claudit cenfuram, Dignus fané Seneca uideàtur ledione ac
ftudio adolefcentium . Mox ut arguât inter maledida Senecae, qua; plura uideri uult
quàm benedida , effe quidam quse probare poflîs , unicam duntaxat profert fenten'
tiam, hanc . Quid refert quantum habeas , multo illud plus eft,quod non habes, Etia
finon uidetur hoc Seneca; didum . Sed Publrjmimi,quum fit uerfus trochaicus te/
rameter cataledicus.In hoc Gellij iudido. neq? nihil eft, necg uera tamen funt omnia
Aequior in hune eft Cornélius Tacitus, qui quum integritatem conftantiam cj?
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
a 4 hominis

EPISTOLA
hommis cum C-étens rerum fcriptoribus praedicet. oratfonfs etian. cuîtum trfbuff, _ff>.
cendi genus ad deîedationem uerius quàm ad feueritatem comparatum , excuiat hoc
nomine,quoduirprudens quum perfpiceret ferum adolefcentis ïngenium per philo¬
fophia. praecepta ad uirtutis amorênon poffe fledi,fùauioribus amonioribusq? ftudit
erit illud uel emollire uel occùpare. Hinc fadum eft, ut Nero pangendis carminibus
praecelîuerit , quum orationibus à Seneca compofîtis fefe uenditaret.Inter omnes ui>
tûtes , quas ÔC niuîtas ÔC eximias in Senecae fcriptis effe fatetur Quintiîianus, nulla po
tior, quàm quod îedorem miris aculefs , ad honefti ftudium inflammet , ab humilibus
curis ac fordidis uoîuptatibus auocet.Quod quum fit optimum, quid refert qua phra
û id efflcias C quanquam ipia quoque talfs eft , ut eruditifïïmo fecuîo fuerit inter praev
cipuos, tantùm abeft uthifce temporibus poffit faftidiri, Neque tamen nihil habent
ueriquaédodiffimifcriptorës de illo pronunciarunt , Fuit alienorum ingeniorum pa
rutttcandiduscenfor. Subinde luditingrarcuIos,c\.interdum abfque caufaî neque
ferè refert ex probatis autoribus , quod non conetur conuelîere , quafi turpefit cut>
quàm omnïno affentiri . Quoties autem ingeniorum ÔC eloquentise cenfuram fum/
pfit, quod potiffîmum facitin îibris decïamationum , quàm/nultos inceffîtpetulan/
tius , alfjs tribuens fatuas fententias , alfjs infanas , alfjs ftultls , falibus plus fatis dica/
cibus parumcp dignis uiro graui , ludens inplerofq? + Quae resfpeciem habetanimt
parumalien£elaudifauentis,c\.fuaenimiumindulgentis, Quanquam hic eft ferme
morbus ac faftidium eruditorum omnium,ut uix exiftat aliquis tam abfolutus,ut alte
ri per omnia fatisfaciat, nifi longa temporis praefcriptio, fubmota iudicandi libertate,
religione quadam animos omnium occupauit, Nafonem aïiqucties parum amanter
attingicquodindulferitingenio fuo,uiciac|î fuadiîigere maluerit quàm corrigere*
Quodiudicium uidetur ÔC QuintiIianoplacuiffe,qui putat ex illius Medea colligt
poffe,quantum prxftare potuiffet, nifi maluiffet ïndulgere ingenio fuo, quàm «em./
perare . Atqui Seneca magis indulget ingenio fuo in oratione profa ,ac ferijs argu/
mentis, quàm Ouidius in poematibus , plaerifque ludicris . Aîicubi defiderat in illo
grauitatem rébus dignam , uelut in defcriptione diluufj Deucaleonei , aliàs offendi/
, tur copia, quod definere nefciat Nonnunquam obfjcit quod fententiam aïiquam
mutuetur à Portio Latrone,quafî talem nô poffit ex fe comminifci,aut quafi non po_>
fit fieri , ut duobus eadem fententia ueniat in mentem .Nec Virgilio parcit intérim,
nec Ciceroni , qua; tamen res conducit ftudfjs , fi finit «equis iudicrjs , ac citra petulan/
tiam . Iam hoc ipfum quod in Seneca cum primis Iaudatur,corruptum eft, Infedatur
mores hominum libère falfecf , fed non femper in loco , interdum immodice,tum ali/
quoties affedatius,hifq? modis ut non ita multum abfi't à fcurriïitate.quaedam uicia fie
deferibit , dum infedatur , ut uideàtur inuidere potius quàm odiffe , utc^ doceat ma/
gis quàm deteftetur . Sunt enim quaedam eius generis , ut ea depinxiffe fît uel doce/
re uel iritare. Qualis eft obfcnifïimus excurfus in primo libroquaeftionum natura/
Iium , de fpeculorum ufu . Iam quum declamationum libros feribat ad filios fuos,Se/
necam , Melam , ÔC Nouatum, tamen admifeet quaedam , qua; uir uerecundus uix
auderet* etiam praefatus honorem auribus, proloqui, nedum paterapud liberos.
Et habet quidem haec in mores pubïicos dicacitas uoluptatis aliquid, fed parum 11/
berahs , ni pudoris habeatur ratio, nec eft quicquam procliuïus quàm in his difertum
effe.Vnde fit ut hodie quoque Ecclefîaftae quidâ,fi de rébus facris dicendum fît, elin/
gues.in hoc argumento fint lînguaciffimi . Quin ubique plurimus uidetur ioco/
rum affedator , etiam in rébus maxime ferijs, in quibus optarim illum aîiquanto Ion
gius abeffe ab ineptïa , obfcnitate , uitiôque feurrilitatis ac petulantiae ,' Eft o/
mnino libérale quoddam iocandi genus _ eft ÔC perpétua quaedam orationis iu/
cunditas,qua_uirum bonum non dedeceat,fi ih loco adhibeatur , at in Seneca faepé
' '-..'< «:achinnos
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

NVNCVPATORIA
cachfnnos fentias potfiis quàm rffum , Nec omnino temere eft , quod de fentehtfjs iî/4
lius queritur Fabius , quas nufquam non affedat . Itaque fit , ut dum omnia per fen/ :
tentias conatur dicere , quanquam funt plurimae , quibus nihil poffit effe felicius . ta/
men intercurrant aliquot > dura;, frigidae , ÔC ineptae . Idem ufu uenit in captandis epl/
phonematibus ÔC argutfjs,qua; fréquenter apud hune in uerbis fîtae funt,potius quàm
m rébus, undeneceffe eft frigidiores effe nonnunquam ÔC obfcuras . Quod genus
eft illud ex prima ftatim ad Lucilium epiftola , quaedam tempora furripiuntur no/
bis , quaedam fubducuntur , quaedam effluumu Ac mox,magna uitae pars elabitur
maie agentibus , maxkna nihil agentibus , tota aliud agentibus . Qua de refuo loco
nonnihildicetur. Neque nihil peccat in petendis affedibus , quos aîrj docendo prae/
parant, fuoep tradant loco . Nam paffim agitarê affedus.adeo non probatum eft à
dodis, ut quidam aiïedus in totum fubmouerint, uelut ofticientes iudicio. At hos
Seneca ubiuis ÔCinipfo ftatim initio ftimulat uerius quàm mouet, ô_inhis maxi/
metragicos, quaeGraeci Wâ-x uoeant + Itaque quoties in grandes materias .ncidit,
puta de uniuerfb , de natura deorum , de Stoico fapiente , de terra; motu » de fulmine,
de diïuuio, de fine mfradi, de contemptu mortis,de mortibus fpontaneis , ueluti
_uum nadus campum uidetur oftentare grandiloquentiam fuam , ÔC nefeio quid
tragicum ipirare . Horum uitiorum bonam partem probable eft illi ex pal_eftrade/
cîamatoria haefiffe , in qua pêne déniait aetatem . Nam ÔC Quintiîianus fatetur , hoc
exercitamenti genus , quum utiîiter repertum effet ad abfoîuendam eloquentiam»
tamen nefcïo quo pado fadum, ut multum inuexerit corrupteîae . Quum enim il/,
lie captaretur appîaufus auditorum , ea quifque curàbat adferre , non qua; effent op/
rima, fed qua; placèrent maxime . Nec iîlic temere applaudebatur ab ociofîs ac fa/
ftidipfis , nifi fententrjs, argute didis , fchematibus ÔC epiphonematibus , ÔC fiquid
eîïèt autnouum aut immodicum , Communia quanquam optima,faftidiebantur,;
Nec raro qua; peffime dida fuerant , ijs frequentiffime applaudebatur . Ita difeeffum
eft ab illo fîmpîici ac naturali dicendi génère, quod omnibus antefertur, uel hoc
nomine quod fide commendatur + Quid autem eftoratio cuka fine fide, nifi can.io
probe modulata ? Hinc eft quod queritur Quintilianus,quofdam uitia fua , quibus in
declamando affueuerant, in forum ôCnd ferias adiones detuliffe,reorumgraui pe/
riculo , dum patronus mauuît caufan. perdere , quàm iocum , aut fchema , nonnun/
quam cum rifu quoq? iudicum ÔC coronae . Talia quaedam ÔC Seneca retulit in libros,
uelut haec quae dïximus , tum fidiones illas palàm faîfas , quibus fréquenter utitur.
Video quid uelïs.Pofthac pendebo de uuku tuo, Quanquam Nouatus frontem
contraxit. Quin ÔC in perfonis fingendis ac mutandis , interdum fubitus eft , ut hinc
etiam obfcuritas oriatur , dubitescj? nonnunquam an ipfe loquatur , an is , aduer/
fus quem agit, analiqua tertia perfona. Non quod haec non fiant ab alfjs , fed par/
eius, fed mollius , fed magis perfpicue , Multus eft ôC in diaîogifmis , dum his aut illis
perfonis , fuum affingit fermonem, quae res ÔC ad copiam , ÔC ad deledationem , ÔC ad
uehementiam confert : non quod hoc faciat infeliciter , fed quod frequentius ÔC de/
clamatorfe , hoc eft , ad uoluptatem magis , quàm ad ferium ufum caufae propofitae*
Caligula; Caefaris iudicium contemni poterat,ut hominis parum intégra; mentis^
&C qui Vergiltj acTiti Liufj ftatuas conatus fît è bibliothecisfubmouere,nifi'8c'Fa.'
bius hoc notaffet, ÔC ïpfa res propemodû loqueretur . Defideres efnferè in hufus uiri
feriptis ordinê, ÔC compofitionem . Habet autem argumenta omne fufceptû,initium,
progreijum ÔC finem. Primû enim tradari folet quid fit . Id explicatur diuifîone,cuius
partes digeruntur in ordinê,ôi- in quaque tradanda ordo quidâ eftodum ea primû tra/
dant,quaeproxime attinet ad rei fubftantiâ,deinde ea que. accidunt,tû fi qua cognata
funt aut côtraria,mox quae hinc proficifcunt,comoda uel incomoda.Deniq? gbus ra/
a 5 tionibus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

v rit,
EPISTOLA
.ionibus haec pàrentur,feruentur, augeantur , aut contra, deuitenturjdepellantur, aut
minuantur, ut totus liber corporis inftar fit, conftans ex membris decenter collocatis,
ïd quod in Ariftoteïê mjreris, in Seneca defideres.Nec enim femperproponit ac diui/
ditj ÔC fiid fecit , non profequitur quod propofuit , fed ad omnem occafionem excur/
mox fubinde ueluti de nouo orditur, Raro utitur tranfitionibus,quod in docendo
plurimum liicis adfert.nohrtunquâ ÔC citez finem operis incipit diuidere,eft ubi obli/
tus fui repetit eadem, Qua; res déclarât illum, uel ex dedamatorfjs exercitamentis
traxiffe hoc uitrj > uel quod uero propius eft, non praemeditatum acceffiffe ad feriben/
dum,nec tam iudicium rationemefj fequutum, quàm impetum ingenfj.Non enim in/
cedit illius oratio, fed fertur magis j falitq? potius quàm ingreditur , id quidem quod
ad fententias attinet, Iam quod pertinet ad uerborum .compofîtionern , perparcus eft:
in adhibendis coniundionibus, quae funt uelut orationis nerui. Gaudet enim afynde/
tis. quod interdum magis facit ad didionis uehementiam » feu uerius argutiam.Neqi
raro contextus fermonis talis eft. ut dubites utrô référendum fît membrum , ad fupe/
riora ne an ad fequentia. Submoleftum eft interdum in eodem,diuerfe dicendi ftudi/
.um, ueluti quod M.TulliuS illud Platonis. exctsos S/xw/j'ouKoajTq./xo»i»'>^>'OV£/v,etegan*'
ter reddidit à nemo noftrum fibi tantùm nafeitur , ne fimiîiter diceret , maîuit deterius
dicere,Nemo fibi contigit, quae uerba, ut ingénue quod fentio dicam , nunquam iiv
telledurus eram3 nifi ex tenorê fermonis coniedaffem illum âemulari uoluilîe Plato/
nis fententiam, Sit fané copia; lausseaclem aliter dicere, quid laudis habet , ut aliter
dicas. maie diceref Quid quodearpendi libidiné fréquenter eadem committft, quae
teprehêdit in aîfjs.Notat in quodâ uoees aliquot fordidas,in quibus funt fpogiadater
na , puîegium,acetum3mirisq? faîibus exagitat, quod quidam inter decîamâdum qua.
fîerat.quur tefta fi cadat,frangat,fpongiaiî cadat non frangatur,quum ipfe in una epi
fîola tôt infulciat uoees fordidiores, uniuerfam baînei fuppelledilê ac fundionê,inib_
natis uocabuïis expîicans. Qui minus autê liceat tefta appellâre teftam,aut fpongiam
fpongiam,fi res poftulet . quàm ficum uoeare ficum , cVfabam dicerefabamfLiben/.
teriocatur ïn argutias fophifticas.ôi-philofophorumfubtiles magis quàm neceflà/
rias quaeftiunculas , ô^ huiufmoditricis fa_penimïum diu moraturIedorem>fed.ta
ut facile appareat effeuerum , quod notât Quintiîianus .illum in philofophia parum
diligenter fuiffe uerfatum.Eft enim artifïcis feite illa ridere.quae non fine ingenio tta*
duntur à fophiftis,8(. à Socrate facetiffime deridentur, Quorfum autem attinet Chry/
Çppeis illis rogatiunculis totas expîere paginas j An fapiens fapienti poffit prodeffeV
an fapienti dari pofïît benefieium à dfjs , An uirtutes fint animalia. An fînguîae uirtu/
tes fint fîngula antmalia,an unum fint uniuerfae.An feruare patrem fit animal.Huiuf*
modi naenias,quum frequêter incuket ufq? ad tedfum> tamen fubinde damnât. Quid
autem opus eft facere quippiam, in hoc ipfum ut fadum reprehendas C Quod alicu/
bi quaedam ex autoribus perperam refera fie exeufat Quintilianus,ut dicat illum de/
ceptiim eorum fiducia, quibus folet quaedam inquirenda mandare, Huius generis alf/
quot Ioca notata funt ab eruditis.Alicubi citât e5c Ouidio quod eft in TibuIio,Ha;c eo
commemorantur à nobis _ non ut deterreamus ledoris ftudium,fed ut maiore eu fru/
du legaturuirtoteximijs uirtutïbus commendabilis . Addam quod mihi nonnunqj
fuboîebat in illo, ut diximus,declamâtoria quaedam affedatio, ÔC alicubi defîderes fim
plex illud ÔC naturale . Vnde Neronis mater quum filio ueîlet mouere inuidiam,iada
batimperium Burro ôC Senecae commiffum effe , quorum Burrum appeïîabat uilem
actruncammanum, Senecam exulem,8C lingtîamptofefloriam+Ingenio faciîiuerfa/
tiltcp fuiffe coîligitur hinc , quod in diuerfîs argumètis ftilum exercuit pari prôpemo/
dum fucceffu, quod nec Ciceroni nec Vergilio contigit. Nam Tacitus commemo/
rat illius poemata,de quibus fentiens incertum. Nam Tragcediarum opus eruditi qui
dam malunt Senecae filio tribnere, quàm huic, funt qui fram Seneca. adfcribant . Ex
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
prima

NVNCVPATORIÀ
prima -tagcçdia uerfus aliquot refert , Duc me parens fùmmicp domiriator poli , S_c>
Quanquam mihi uidetur opus hoc tragcediarum non effe Unius hominis. Certe ex lit
dicro libello de morte Claudfj, confjcere licet illum haùd quaquâ iratis mufis ÔC Apol r
fine uerfatum in hoc ftudfj génère. Tametfî Fabius exiftimàt eam rem obftitiffe Sene-
cae , quo minus in uno quopiam excelleret, quod in omnibus argumentis uerfaretur; '
ïd enim fufpfcor effe quod fcribit, Si parum concupiffet, certe Tacitus déclarât hinc
illi conr_atam inuidiam, quod occupans omnia, nihil alfjs laudis reîinquere uideretur.
Commémorât Tacitus ôC oratïones eiufdemVquae à nobis defîderantur , nifi forte fen
tithas quas habemus confolatorias , unam ad Martiam , akeram ad Polybium ace/J
phafon-. tertiam ad Albfnam , fiue ut in alfjs reperitur Elbiam, matrem,quas tamen îi/
bros dixeris citïus cjuàm orationes Indicat idem alias quafdam orationes , uuïgo fu/
l'ffe iadatas,Neronis quidem nomine, fed à Seneca compofîtas . Nec has opinor com
memorat inter illius opéra.Vnicam ex Cornelio Tacito huic adiecimus aedidoni,bre
uem quidem illam, fedeïegantem , planeqj Seneca. phrafim referentem, Vtinam ex/
tarent ÔC ilïa quae môriturùS didattit Nam ea Taciti temporibus habebantur in ma/
nibus.Commemorat ÔC dialogos' eius , quorum 8. Fabius meminit, Horum nihil ex/
tat, praeter unicum breuem, cui quidam titulum fecerunt fenfus ÔC rationis,qui an il/
ïius fit nefcio, certe mutilatum habemus,ô

EPISTOLA NVNCVPÀTORIA
tatis acceiTerit Senecae,ft tuo,hoc eft , dodiffimi ÔC integerrimt Praefuïis iudicio fue/
rit comprobatus , qui ut his temporibus longe turbulentiffîmis inclyto Polonia. régi
Si2ifmundo,toticferegnoeximium Cancellarium, eccleficepraeiulem incorruptiffi/
mum praeftas,itadifciplinfs quoq? liberalibus, quarum _pfeperitiii.muses,munificer»
tiffimum exhibes Mcecenatem . Eocf precor, ut pulcherrimos tuos conatus Chriftus
Opt Max bene fortunaredignetur, Vehementer enim difcrudat antmum meum
ifta fatalïs lues,quae per orbem penè uniuerfum, ÔC principum concordiam , ÔC Chri/
ftianipopulireligionem, echoneftiffimas difciplinas mireuitiauit.adeout meftu/
diorum, quibus alioqui nihil eft dulcius , interdum pigeât . Sed in pritrus
domini clementia, deinde tua tuic| fîmilium uigilantia fpero
futurum , ut huic plufquâ ferreo feculo fuccedat
_etas,fi non aurea,certe paulo
felicior.
DatumBafileae,anno M, D, XXIX»
Menfelanuario,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

VITA LVCIÏ ÀNrtEI SENECAE, IN CE R TO A VTO REJ
nifi quod confiât illum fuiffe recehtiorë , ut qui fubinde citât Pe/
trarcham, Boccatium,c¥ alios hUiufmodi.Quifqufs
eft,decerpfît ex Tacito ÔC Suètonio,
V M permuïta _.nt-.uel ad mores* uel ad fnftitutionem tiitàe , à fà/
pientiffimis hominibus praeclare ÔC fcripta.ôC praecepta,que. nos
ad redam uiuendi rationem facile infîammâreiatqj excitarede/
béant, uel praeftantïlîîmorum hominum autoritate , uel clariffi/
mis exemplis addudos, tamen nefcio quomodo obfiirdefcimus,
ÔC in tot,tantisq? bonarum artium difciplinis , nihil profî'a'entes,
defîdia quadam dormitamus, neque id animaduertimus, quanto
in honore , ÔCimmortali gloria femper floruerint hi, qui fe totos
àdeaftudia contuîerunt , quibus res fècundaeornantur,cVaduerfa; aequo animofe/
rùnturtquales fuerunt hi,qui muka,qua» uitam,aut meliorem facerent,aut beatam,n
minus copfofe,quàm grauiter confcrfpièrunt, Hi uero cum in akiiîîmas rerum cogita
.tiones animiirn fuum demitterent , animaduenerentcj? , hoc idem ÔC alios faepe antea
feciffe,qui fapientis riomen adepti funt , exiftimarunt neceffario à fe quoq? faciendâ»
ut non prïus iîla conftituerent , quàm ab ei.s fuiffent hominum mores , atque urbuim
conftitutûqui quum in his elaborarint,quibus perfpedis3atque cognitis,ex bonis me/
îiores effi'cerëciir,fîquis fenfus interïs,fane debent id grauiter,moleftecp ferre, cum in/
telligant fe nihil uigiîfjs fuis, nihil curis, nihil deniquecogitationibus taie qtricquarri
peperif_e5atque confequutos effe, quod ad horum temporum inftitutionem, difciplî/
namcp proficeret. Heu mëtes ignarae, 6 uanae hominum cogitationes,Nihil enim bo/
num putamus, nifi quod uuîgi opinio iudicat , quod in fortunae temeritate pofitû eft,
ÔC coliocatum.Ea uero, quorum gradibus homines in ccelum afcendiffe perhïbentur,
ji'rrita atque inania putam us , Quo fit , ut quum inde ufque eiuimodi praua cogitatio
jper hominum mentes ferpferit, res noftra; femper in peius collapfae fint Creuit enint
Iibido,adauda eft auaritia,dominatur uoluptas , quae rationi inimica eft,6V mentis, ue
ita dicam,praeftringit ocu!os,ut quod uere bonum fît,nequeat internofcere,cV fîncera
à fucatis dî'fcernere . Quae quum ita fint uiri optimi,ilIud rede fadum cenfeojôc" in pri
mis etiam,atque etiam coIlaudo>ut fapientiffïmorum hominum praeceptis pareamus,
,ne feriptura cum ipfis uanefeat autoribus, Multa enim funt ipfis accuratiffi'me , orna/
tiffimeep confcripta,atque illuftrata , qua; fi profequi uoluerimus, ÔCfi\mz3ÔC ïmmor/
taïi nos affi'cient gloria. Quorum Soîon,8

SENECAE
fôtrius, Lucio Senecae comparem, Vt enim uir ille fummus Graecorum Àriftoteîès
fummum bonum in uir'tute conftituit,ita hic nofter Latinis,quaks oportet ex uirtute
adiones prodire,mira exhortatione demonftrauit. No itaq? immerito didus,uitae ma
gifter ab omnibus noftra; aetatis hominibus. Quippe qui omnem philofophia: frudû
in adt'one conftituit,ut ei difficile fit honefte uiuère, qui huius adhortationes, ac prae/
cepta non legerft,quorum refertiffimi funt omnes eius libri,quos cum legfmus,queni
philofophum non contemnimus fSedquoniam de huius hominis continentia , in/
_egritate,acfapientia nunquamfatis dicipoftet,paucade eiusnatione,ùita,acge/
nere fubijciemus, Lucius Anneus Seneca , natione Hifpanus , génère Cordubenfis,
profefîîone uero Stoicus,non minus uita confpicuus,quàm fcientia praeclarus extitit.
Hic à Cneo Domitio Aenobarbo , qui cum Romano exercitu miffus faerat adexpu/
. gnandam ualidiffimam ciuitatem Hifpaniae Cordubam, quae à Romanorum imperio
defciuerat,captus cum duobus fratribusjunio Anneo GaSIione,ôi_ Lucio Anneo Me
la pâtre Lucani poetae,libertate donatus eft . Hic fe Romam cum fratribus ac nepote,
hortatu Domitfj potiitîmum contulit,Vbi tanto in honore ab omnibus habitus eft,ut
ànonnullis creditum fit, Claudfum imperatorem inde caufam indignationis, aut odfj
in Senecam traxiffe.Profnde Claudius , fiue ab inuidis hominibus ita impulfus fuerit,
fiuenaturae uitio, Senecam in Corficam exilio relegauit, Cuius rei meminit idemiii
Odauia. quando inquit,
Quid me potens fortuna,fallaci mihi
Blandita uuîtUjfortecontentum mea
Ake extuîifti,grauius ut ruerem,edita
Receptus arce,tote^ perfpicerem metus^
Melius latebam,procul ab inuidia; malis
Remotus,inter corfici rupes maris,
Vbi liber animus,&. fui iuris, mihi
Semper uacabat,ftudia recolenti mea,
Pofteaquam uero Claudius morte affecillêt Meffalinam uxorem propter publiera»
eius peîlicatum,fibi affumpfît Agrippinam Germanici filiam,o!im Cnei Domitfj uxo
rem,& Neronis matrem.Haec à CIaudio,Senec_e reftitutionem impetrauit,Cui Nero
nis cura cum effet à Claudio , atq? Agrippina mandata, mortuo Claudio tantùm eius
potentia,atq? opes creuerunt.ut multorum inuidiam excitarent. Fuit enim confukac
fenator,cx. Neronis praeceptor, 6V diu apud eum potentiffimus , ita ut quamdiu Nero
pietatem fimulauit, ÔC optimi princfpis officio uifus fungi, nihil fine confilio Senecae
ab imperatore tranfigeretur, Poftea uero quàm Pompeiam Sabinam quaeftorio pâtre
natam, equiti Romano antea nuptâ, prius occifo uiro iuffu eius , duodecimo die pofi;
diuortium Odauiae, quam fub fterilitatis nomineabdicauit,in matrimonium acce/
piffet,çreditum eft ab hac muïiere confpiratum in mortem Senecae; fiue quia Neronê
faepe conatus erat ab amore huius muîieris retrahete , cum adhuc uiuente Odauia,
ipfam in concubinam haberet;fîue quia fciebat non placere Senecae , quae cum Nero/
ne diceret ac faceret.Qua re cognita,fapfentiffimus uir Seneca ftatuit à Nerone ociû,
ÔC quietë impetrare, ÔC fe prorfus ab omni procuratione ciuili, ÔC curia abftinere, quo
tutior fenedus eius foret, Orauit itaque Neronem , ut omneis fortunas,S

VITA
fubifet, Caufa uero mortis afferebatur, quod Seneca odfo Neronis fë ab urbe abduxë
rat,neqj amicis fuis Iaborâtibus aderat.Cui Seneca maxima anitni coftahtia fie refport
dit,neqj fe ab amicis abfuiffe , neep quenquam ab fe deftitutum effe > aut negligentia,
aut defidia, fed fe pluris ocium fuum facere , quàm uîlius hominis amicitiam , fe olirti
alfjs,modo fibi ÔC cotemplationi nature uacare.quod autem Neronem odio haberet.
fatis ei perfuafum effe Neronem ifta non credere, proinde ÔC de morte ÔC uitaeius ita
ftatueretjUt fibi placuifletîfe nihil haberecur mortem optaret . neq? in morte quicquâ
tnali cognofcere,cur ipfe uitâ defideraretîièc^ iam eo peruenilîe.ut neq? pro hac, necfj
pro illa uotum ullum dijs aut hominibus faceret.Tunc Syllanus , munita euftodibus
uilla ÔC domo Senecae,reuerfus eft ad Neronem, cui,praeiente Pompeia i renunciauit,
quae feciffet:qua re audita, interrogauit Nero Syllanum, quo uultu fibi ea à fe nuncia/ '
ri audiuiffetteui refpôdit fe nullum in Seneca uidiffe timoris ueftigium. Remifît ergo
Nero tribunum ad Senecam,ut ea maturaret quae paulo ante fibi mandata effent. Sed
tribunus ueritus in cofpedum Senecae prodfre,m.fit unum ex centurionibus fuis, qui
nunciaret extremam neceffïtatis horam.quae uerba uir fapientiffîmus , uultu ÔC corde yerim y (ea
immobili audiuit, iuffitefy fibi teftamenti tabulas adferri. f Sed ubi neceffarios omnes turh fieriue
ÔC amicos fuos aegro nimis,&» frado animo morte eius ferre uidit,conuertit fe ad eos, tuit}kge ta/
cVtenens manu tabulas teftamenti, alloctttus eft eos, ÔC ibi in medio omnium muîtû citumlihis,.
hàbuitcum eis de uirtuteacfapientiafermonem,egi_cjj pluribus uerbis gratias omni/ Totum \oc\x
bus,quod,quia nondum fatis cumulate pro magnitudine beneuolcntiae eorum in fe fa de morte pur
cere potuerit,dixit fe uelle teftamento eis îegare, quod apud fe gratiofîus ÔC pukhrius turUte nec
erat,quam rem fi memoria tenerenfcfibi famam laudabilium artium,atq? rerum rétine fatis boni, fi/
rentJHud autem ait effe uitae fua; imaginem, quo non aliud fîgnificare uidebat, quàm de deferibih
ut ueftïgia uitae fua; fequerentur.His dictis conuertit fe ab amicis ad uxorem Paulinâ,
quae praeter caeteros qui aderant, dolore affeda , neq? corpore,neqj animo conftabat,
quam fuauiffime compîexus exhortatus , ut hanc mortis iniuriam uili animo praefer/
ret, inquiës tempus illud iam ueniffe , quo illa fandiflîmae philofophia; fuae praecepta
iam non difputando,fed fortiter faciendo comprobaret,nuflac| alia re meliorem pofïe
ïmmortaîitatem côfequi,quàm ubi mori neceite effet,non folum aequo animo,fed etiâ
auido compledi.Quare, mea Paulina,caue hanc meam mortem ampliuSjUtcontume
ïiofam defleas,ne uel te nimis amaffe , uel gloriae meae inuidiffe uidearis . Agens itaqji
tam annum aetatis fua; prope celnefîmum decimumquartû, aut ultra,iuffit uenas bra/ Seneêîus in /
chiorum incidi,8_" crurum, ut fanguis largior egrederetur , qui propter longam aetatë crédibilisa
in uenis congelatus exire non poterat. Qua re cum Iongius mortem fibi prorogari ui/
deret,rogauit Statium medi'cum,cx. amicum fuum, ut fibi uenenum daret praeparatS,
quod datum ad cor ex debilitate membrorum tranfire non potuit . Fecit itaqj fibi fieri
balneum de confilio Statfj aquarum plus quàm mediocriter calidarum , in quod cum
intraffet,audita funt uerba, licet pauca iam uoee attenuata fua immortalitate dignifïï/
ma, Sentiens deinde mortem appropinquare , quo magis oftenderet eam fibi leuiorë
effe,nec homini timendam,primo uelut ridens fuos circumfpexit,deinde aquam .liant
accepit fanguine mixtam,8t" fuper fe refperfît , inquiens , Hune liquorem fanguine ÔC
aqua mixtum Ioui liberatori confecro,per quem,ut arbitror,uerum deum intelligens, w
quo dido paulo poft migrauit . Funus autem maximo cum honore à fuis paratâ fuit. Ept*taf>fo'«tf*
Compofuit autem cum in balneo effet fepuîchri fui,ut creditur epitaphium , quod po
ftea in marmore incifum fuit,
Cura,labor,meritum,fumpti pro munere honores,
Ite,alias pofthac folIicitate,animas,
Me procul à uobis deus euocat,illicet adis
Rébus terrenis,holpita terra Vale
Corpus auara tamen foïennibus accipe faxis,
Namq? animam ccelo reddimus,offa tibi.
De aetate uero Senecae poteft illud confjci,eum ad centefimf.dedmucjuar.t_m annum
uel ultra
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

SENECAE VITA
ueî .ultra potius penieniffe,quàm cîtra ftetiffe.Dieit enim fepotuiiTe uiuam uoeern*.£_$
ceronis audiuilîè, Verifîmile igitur eft eum fuiffe tune rationis ÔC dodrinae capacem,
Nam cum ea tempora mecum computo , qua; à morte Ciceronis ufqj ad mortem Se/
neca; fluxerunt,illud notum omnibus mihi fubit, Ciceronem Marci Antonfj iuffli cas
fum effe circa exordia principatus trium uirorum,fciîicet Odanij,Antonij,cV Lepidiî
illud côftatOdauium annos duodecim imperaffe cum Antonio, diuifo tamenimpe/
rio.Vido autë Antonio, folus tenuit monarchiam orbis annos quadragintaquatuor,
uel circa. Tyberius uero fucceffit Odauio , ÔC regnauit is annos treis ÔC uiginti. Huic
fucceffit illa immanis fera C.Caligula.Is imperauit annos treis , mëfes decem ,&, dies
odo,pgft quem Claudius imperauit annos quatuor ÔC decë,menfes feptem, dies odo
ÔC uiginti.Cui trucuïentiffimabeftia Nero fucceffit , adoptiuus Claudij filius, quior/
bem terrarum,fuo preffit imperio annos treis ÔC decem, mëfès feptem, dies nouem ôC
uiginti, quae temporafi conferantur in unura , conftituent annos centum quatuor ÔC
decem, dies treis . Mortuus autem Seneca anno undecimo imperfj Neronis, bienniû
antequam Petrus ÔC Pauîus martyriq coronarentur. Igitur à morte Ciceronis ad mor
tem Senecae Buxerunt anni centum duodecim,uel prope modum. Nunc reliquum eft
uiderequa aetate fuiffet Seneca iuxta extrema Ciceronis tempora + Nam cum feribat
fe idoneum iam fuiffe ad audiendum Ciceronis eloquentiam, no alfenum eft arbitrari
eum fuilîe annorum duodecim, quare conftet neceile eft, Senecam annos centû qua/
tuor ôC uiginti fupergreffum effe. Non ergo mentiens fum, fi ad centefîmum ÔC deci/
mumquartum annum dixi Senecam aetate proceffilTe.Poft.emo funt,qui afferant Se/
necam moralemau.orem fuiffe Tragcediarum. Francifcus Petrarchain quadam epi/
ftola opus fuiffe huius Senecae aperte cofirmat.Bocacius uero negat,cui uir
difertiffim us Coîlucius affentitur hoc opus affcribës fratri Senecae, . .
de qua quidem re no noftrum eft iudicium ferre,quod ad/
hue fub iudice lis eft , fed utcunque fefe res ha/
beat,nos tamen quod inftitutum,
aggrediamur,
FINIS VIT AE*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

LVGII ANNEISENE''
CAE AD EBVTIVH. LIBERALEM DE BENE.
FICUS, LIBER 3PRIMVS»
N T E Rmuîtosacuarioserrores,temerefnconfiilteq^ui/ CAP.r
uentium nihil propemodum optime Liberalis dixerim no
centius-, quàm quod bénéficia nec darefcimus, nec acq/
pere.Sequitur enim,ut maie colloca.a,male debeantur,de.
quibus non redditis , fero querimur , Ifta enim perierunt,
cum darentur.Nec mirum eft inter plurima maximaqj ui'
|$! tia,nuïlum effe frequëtius,quàm ingrati animi. Id euenire
^' ex pluribus caufis uideo. Prima illa eft, quod no eligimus
dignos, quibus tribuamus, fed nomina faduri , diligenter ï

* - I.rBER PRIMVS,
iriro egregio ftatim frudus perceptus eft,Adeo quidê ifta res fugare nos,8£ pigriores
ad rem pulcherrimam facere non débet, ut fi fpes mihi praecidatur , gratum hominern
reperiendi,malim non recipere bénéficia quàm non dare . Quia qui non dat, uitiS in'
grati antecedit , Dicam quodfentio * Qui beneficium non reddit, non magis peccat,
quàm qui non dat citais.
CAP, il. Bénéficia in uulgus cum ïargfri inftitueris,
Perdenda funt multa,ut femel ponas bene.
In priore uerfu utrunq? reprehendas.Nam nec in uuïgus effundêda funt,8_" nuîlfus rei,
minime beneficiorû,honefta ïargitio eft,quibus fi detraxeris iudicium, defînût effe be
neficia,in aliud quodlibet incidunt nomen,Sequens uerfus mirificus eft,qui uno bene
pofîto beneficio, muïtorum amifforû damna folatur. Vide oro te,ne hoc ÔC uerius fit3
ÔC magnitudini bene facicntis aptius,ut illum hortemur ad danda , etiam fî riuîîâ bene
% pofîturus eft.Illud enim falfum eft,perdenda funt multa . Nulîû perit,quia qui perdit,
al erogdt, 5 computauerat.Beneficiorum fîmplex ratio eft,tantûterogatur,fi reddet aîiquïd, îucrû
redit,foruffe eft,fî nôT reddet,damnum non eft.Ego illud dedi,ut darem.Nemo bénéficia in Calen/
hgendum. dario fcribit. Nec auarus exador ad horam ÔC diem creditorem appelîat . Nunquâ illa
Expenfum uir bonus cogftât,nifi admonitus àreddente.Aîioqui in formam crediti tranfeût.Tur/
ferre, pis fíneratio eft,beneficium expenfum ferre.Qualifcunq? priorum euentus eft,perle
uera in alios conferre.Melius apud ingratos iacebunt,quos aut pudor,aut occafîo.aut
timiditas aliquando graîos poterit efficere.Ne cefïaueris dare, opus tuum perage,Ô£
partes boni uiri exequere.Alium re,aïium fide,alium gratia,aliû confilio, alium praece
ptis falutaribus adiuua. Officia etiam fera; fentiunt.Nec ullum tam immâfuetû
CAP, ni am'maj eft,quod non cura mitiget,Ô£ in amorëfui uertat . Leonum ora à magiftris im/
pune tradarttur, Elephantorum feritatem ufq? in feruiîe obfequium demeretur cibus,
Adeo,etiam quae extra intelledum atq? aeftimarionem beneficfj funt pofîta, alîîduitas
tamen meriti pertinacis euincitjngratus eft aduerfus unum beneficium , aduerfus al/
terum non erit,duorum oblitus eft,tertium etiam eorum quae exciderunt, memoriam
reducetJs perdidit,qui cito fe perdidiffe credidit, At qui inftat ÔC onerat priora fequen
tibus , etiam ex duro ÔC immemori pedore gratiam extundit . Non audebi. aduerfus
multa oculos attollere.Quocunq? fe uertit,memor_am fuam fugiens,ibi te uideat, Be/
*Uk ftrinze ns^c^s ctus illuniîcinge.quorum quae uis,quaeue proprietas fît_dicam,fi prius illa,quç
' '
*
* ad rem non pertinent , tranfilire mihi permiferis,quare très Gratiae , ÔC quare forores
ûnt,ÔC quare manibus impîexis,quare ridëtes,quare iuuenes,ÔC quare uirgines,foîuta
ac perlucida uefte,Alfj quidem uideri uolunt unam effe,quae det beneficium, altérant,
qua; accipiat,tertiam,quae reddat,Alfj tria beneficiorum gênera, promerentium , red/
dentium,fîmuî 6V accipientiû reddentiumq^.Sed utrumlibet ex iftis iudicauerim,qui'd
ifta nos iuuatfcientiafQuidille confieras manibus in fe redeuntium chorusf Ob hoc,
quia ordo beneficfj per manum tranfeuntfs, nihilominus ad dantem reuertitur , ÔC to/
tius fpeciem perdit,fî ufquâ interruptus eft,pulcherrimus,fi cohaefît.St" uices feruauit,
ïdeo ridentes,quia promerentium uuîtus hilares funt, quales folent effe ÔC qui dant,_x_
qui accipiuntbeneficia.Iuuenes,quia nô débet beneficiorum memoria fonefcere,Vir/
. gines,quia incorrupta funt, ÔCfyncera , ÔC omnibus fanda , in quibus nihil effe alligati
decet,nec aftridi . Solutis itaq? tunicis utuntur,perlucidis autem , quia bénéficia con/
4. jfoici uolunt. Sit aliquis ufcp eb Graecis mancipatus , ut haec dicat neceffarfa, nemo ta/
men erit,qui etiam illud ad rem iudicet pertinere,quae nomina ilîis Hefiodus impofue/
rit, Aeglen maximam natu appellauerit , mediam Euphrofynen , tertiam Thaîiam,
Horum nominum interpretationem , ÔC prout cuiq? uifum eft conuenfre , deflecHt, ÔC
aliter iàe& * adrationë aliquam conatur perducere,cum Hefiodus puelîis fuis, quod uoluitnomê
impofueritjtaqj Homerus uni mutauit, Pafîthoam appellauit, ÔCin matrimoniûpro/
duxit,ut fcias illas Veftales non effe uirginesjnueniam aiïûpoëtam,apud quem prae/
5 cingantur , ÔC fpiffis prodeant . Ergo ÔC Mercurius unà ftat , non quia bénéficia ratio
commendat,uel oratio , fed quia pidori ita uifum eft . Chryfippus quoqj, pênes quem
x fubtile illud acuraen eft, c^ in imam penetransueritatem-, qui rei agenda caufaïoquiÉ,
(. .- ÔC uerbis
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BEN EFI Cil S, . J
'SC uerbis non ultra,quàm adintelledum fatis eft , utitur,totum librum fuû his fneptfjs
replet,ita ut de ratione dandi,accipiendi,reddendicf beneficfj, pauca admodum dicat,
Nec his fabulas,fed haec fabulis inferit,Nâ prêter ifta,quaetHecaton fcribit3treis Chry forte Hecd/
lippus Gratias ait louis ÔC Eurynomes filias effe.Aetate autem minores quàm Horas,
fed meïiufcula facie, ôC ideo Veneri datas comites.Matris quoefj nomë ad rem iudicat
6 tAus
pertinere.Eurynomen em didâ,quia late patentis patrimonij fit,beneficia diuidere,tan 7
quam matri poft filias foleat nomen imponi,autpoëtae ueranomina reddant, Quem/
admodum nomenclatori memoriae loco audacia eft, ÔC cuicuncp nomen nô poteft red 8
dere, imponit, ita poëtae non putant ad rem pertinere , uerum dicere, fed aut neceffi/
tate coadi , aut décore corrupti , id quenq? uoeari iubent , quod belle facit ad uerfum,
Nec illis fraudi eft , fi aliquid infcenfum detulerunt, Proximus enim poëta fuum ilïas aliter, fenftm
ferre nomen iubet.Hoc ut feias ita effe,ecce Thalia , de qua cum maxime agitur, apud
Hefîodum Charis eft, apud Homerum uero Mufa.
Sed ne faciam,quod reprehendo,omnfa ifta,quae ita extra rem funt,ut nec circa rem c AP* n-I
quidem fint,reîinquam. Tu modo nos tuere,fî quis mihi obiecerit,quod Chryfippum
in ordinem coegerim,magnum me Hercule uirum.fed tamen Graecum,cuius acumen '" opinent
nimis tenue retunditur,ôY in fe fiepe replicatur,etiam cum agere aliquid uidetur, pun/ CoZeVe'
git,non perforât,tHoc uero,quod acumen eftrDebeneficijs dicendum eft,cV ordinan d^er3uic
da res,qua maxime focietatem humanam alligat. Danda lex uitae , ne fub fpecie béni/
gnitatis inconfulta facilitas placeat.Neliberalitatem,quam nec deelîè oportet,nec fu/ Superfluere
perflucre , haec ipfa obferuatiofreftringat,dum tempérât , Docendi funt libenter acci/

4 LIBER PRIMVS,
CAP, VI neficfj ueftfgfum ÔC nota. Quid eft ergo benefidumfBeneuoîa adio, tribuens;
gaudium,capiensc^ tribuendo,in id quod facit , prona ÔC fponte fua parafa. Itaqj non
quid fiat,aut quid detur,refert , fed qua mente . Quia beneficium non in eo , quod fit,
aut datur,confiftft, fed in ipfo dantis , aut facientis animo . Magnum autem effe inter
ifta dffcrimen,uel exhocintellîgas Iicet,quod beneficium utfquebonumeft.Id autem
. quod fït,aut datur,nec bonum nec maîum eft . Animus eft,qui parua extollit , fordida
illuftrat,magna cV in precio habita dehoneftat , Ipfa , quae appetuntur, neutram natii/
ram habent,nec boni,nec maîi . Id refert quo illa redor animus impellat , à quo forma
datur rebus.Non eft ergo beneficium ipfum,quod numeratur, aut traditur , Sicut nec
in uidimis quidem,licet opimae fînt,aurocfj praefuIgeant,deorum eft honos, fed pia ac
reda uoluntate uenerantium.Itaque boni etiam farre ac fidili religiofî funt , maîi rur/
fus non effugiunt impietatem,quamuis aras fanguine m ulto cruentauerint.
CAP*VH Si bénéficia in rebus,non in ipfa benefaciendi uoluntate confîfterent, eo maiora ef/
_ènt,quo maiora funt,quaé accipimus.Id autem faîfiim eft.Nonnunquam enim magis
nemjlicUu, nos °kJïgat> q«i ^^ parua magnifiée, qui regû aequauit opes animo, qui exiguum
* tribuit, fed libenter,qui paupertatis fuae oblitus eft,dum meam refpicit, qui non uoîun
tatem tantùm iuuâdi habuit,fed cupiditatem,qui accipere fe putauit beneficium, cum
daret , qui dédit tanquam non recepturus, recepit tanquam non dedifîet, qui occafi'o/
nemquaprodeffet,ô£occupauit ÔC quaefîuit. Contra ingratafunt( ut dixi) licet reac
ipecie magna uideantur , qua; danti aut extorquentur , aut excidunt, Multoq? gratius
uenit,quodfacili, quàm quod plenamanu datur Exiguum eft, quodin me comulit,
fed amplius non potuit, At hic quod dédit magnum eft, fed dubitauit, fed diftuîit , fed
cum daret,gemuit,fed fuperbe dedit3fed circumtulit, ÔC pïacere ei , cui praeftabat , no/
C AP.VIII Iuit,ambitioni dedit,non mihi. Socrati cum multa multi pro fuis quifque facuî/
tatibus offerrët:Aefchines pauper auditor,Nihil,inquit,dignum te, quod dare tibi pof
fim,inuenio,c\. hoc uno modo pauperem me ef_e_entia, Itaque dono tibi quod unum
îiabeo , meipfum + Hoc munus rogo qualecunque eft boni confulas , cogitesq? altos
cum multum tibi darent,plus fibi reliquiffe.Cui SocratesfQuid ni tu,inquit mihi ma
gnum munus dederis,nif_forteparuo te aeftimasr'Habebo itaque curae,ut te meïiorem
tibi reddam quàm accepi , Vicit Aefchines hoc m unere5Alcibiadfs pârem diuitfjs ani/
mum,cV omnium iuuenum opulentorum munificentiam.
^C AP,IX Vides quomodo animus inueniat îiberaïitatis materiam,etiam inter anguftias pats/
pertatis . videtur mihi dixiffe, Nihil egifti fortuna , quod me pauperem effe uoluiftf.
Expediam nihiîominus dignum huic uiro munus, ÔC quia de tuo non poffum , de meo
dabo . Neque eft quod exiftïmes illum uilem fibi fuiffe, precium fui fecit . Ingeniofus
adulefcens inuenit,quemadmodum Socratem fibi daretfNon quanta quaeq? funt, feé
à quali dentur peripiciendum , Callidus difficilem aditum praebet , immodica cupien/
tibus,foesq? improbas nihil fe adiuturis uerbis fouet, At eius peior eftopinio , qui lin/
guaafper,uuîtu grauis,cum inuidia fortunam fuam explicauit.Coïunt enim deteftan/
turqj feîicem,c\r fi potuerint,eadem faduri , odere facientem , Coniugibus alienis nec
clàm,fed aperte quidam ludibrio habitis,fuas alfjs permifere . Ruftkus,inhumanus,ac
maîeuoluSjcV inter matronas abominandae conditionis eft, fi quis coniugem infella
proftare uetuit,&I uuîgo admiffis infpedoribus uehi undique perfpicuam.Siquis nu!/
ïa fe arnica fecit infîgnem , nec alienae uxori anulum pr__ftat,hunc matronae humilem,
ÔC fordidae libidinis,c\r ancillariolum uocantJndecentiffimum fponfaliorum genus eft
adulterium,cV in confenfu uidui cceîibatus, nemo uxorem duxit , nifi qui abduxit iam
KM penfi raptam,Agros fpargere, auariciam recolîigere certant. Nihil penfi habere, paupertatê
alienam contemnere,fuam timere, NuIIum aliud uereri maîum , non parcere iniurfjs,
perturbare imbecilliores,ui ac metupremere, Nam prouincias fpolfari , Se" nummariw
tribunal,audita utrinq? Iicitatione akeri addici,non mirum , quando quae emeris, uen/
Cap.x ^ere Sçntiliïn l'"s eft, Sed Iongius nos impetus euehit prouoeante materia, Itacj
ûtfubfiddt ^c kmamus - ne in noftro feculo culpaffubfiftat. Hoc marbres noftri quefti funt , hoc
nos querimur,I_Qc pofteri noftri qi!erentur3eiierfos effe mores, regnare nequitiam, in
détenus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIIS , Ç
détenus res humanas,& in omne nefas labi.At ifta ftant loco eodem , ftabufttcf? , pair/
lulum duntaxat ultrb autcitro mota,utfludus quos aeftus accedens longius extuli't,
recedens intcriore Iittorum ueftigio tenuit. Nunc in adulteria magis,quàm in alia pec/
çabitur,abrun.petq? frenos pudicitia,nunc conuiuiorum uigebit furor,&. fcediiîîmum
patrimoniorum exitium culina,Nunc cultus corporum nimius ÔC formae cura , prae fe
ferens animi deformitatem , Nunc in petulantiam ÔC audaciam erumpet,male difpen/.
fata libertas,Nunc in crudelitatem priuatam,ac p ublicam ibitur , beîlorum ejj ciuilium,'
infâniam, qua om ne fandum,ac facrum prophanetur , Habebftur aliquando ebrietati
honor, ÔC plurimum meri cepiffe uirtus erit , Non expedant uno loco uitia, fed mobi/
lia ÔC interfeîdtffentientia tumultuantur,pellunt inuicem,fuganturCf? , Caeîerum idem & dijfidëtU
femper de nobis pronunciare debebimus,ma!os effe nos , malos fuiffe, fnuitus adfjciâ,
ÔC futuros effe.Erunt homicidae,tyranni,fures,adulteri, raptores,facrilegi,proditores,
infra ifta omnia ingratus eft, nifi quod omnia ifta ab ingrato animo funt , fine quo uix
ullum magnum facinus accreuit . Hoc tu caue tanquam maximum crimen , ne admit/
tasu'gnofce tanquam Ieuiffimo,fî admiffum eft.Haec eft enim iniuria* fumma , Benefi/
cium perdidifti.Saluum eft tibi ex ilîo, quod eft optimum , dedifti . Quemadmodum
autem curandum,ut in eos potiffimû bénéficia conferamus qui grate refponfuri erût,
ita quaedam,etiam fi de illis maie fperabftur,faciemus tribuemuscf? , non folum fi iudi/
cabimus ingratos fore, fed fi fciemus fuiffe , tanquam fi filios alicui reftituerepotero,
magno periculo libérâtes, fine uîlo meo incômodo,nô dubitabo . Dignû etiâ impëdio
fanguinis mei tuebor,_x. in partem diferiminis ueniam.Indignum fi eripere latronibus
poterOjdamore fublato,faîutarem uoeem homini nô pigebit emittere,
Sequitur ut dicamus quae bénéficia danda fînt,cx. quemadmodum.Primo demus ne CAP.XI
ceffaria, deinde uti!ia,deinde iucundaïatq? manfura.Incipiendum eft autem à neceffa/ diter, uti

6 LtBER PRIMVS,
Ir'uffci fui non finft,fedautorem fuum ingerit , ÔC inculcat.Eo quidem magis duratnra'
quaeramus,quia nunquam àdmonere debemusJpfa res euanefcentem memoriam ex/
citet,Libentius donabo argentum fadum, quàm fîgnatum . Libentius ftatuas , quàm
ueftê,c\: quod ufus breuis deleat, Apud paucos poft remanet gratia , Pïures funt apud
quos non diutius in animo funt donata,quàm in ufu.Ergo fi fieri poteft, confumimu/
aliter, cornu nus meum noîo.Extet,haereat amico meo,.^ uiuat.Nemo tam ftultus eft, ut monen/
««i. dus fit, ne cui gïadiatores aut uenatfonë iam munere aedito mittat,&: ueftimenta ..ft*/
ua bruma,hyberna foîftitio.Sic in beneficio fenfus communis, tempus , locum obfer/
uet,perfonas,quia momentis quaedam grata ÔC ingrata funt.Quanto acceptius eft fi id
damus,quod quis non habet,quàm cuius copia abundat f Quod diu qucerit nec inue/
nit,quàm quod ubiq? uifurus eîVMunera non tam preciofa , quàm rara } ÔC exquifîta
GregdU fînt,quae etiam apud diuitem fui locum faciunt,ficut gregalia quoq? poma,etiam poft
paucos dies itura m faftidium,deledât, fi prouenere maturius , Illa quoq? non erunt fù
ne honore,quse aut nemo illis alius dedit,aut nos nulli alfj. ^ i
CAP.XlH AlexandroMacedonf,cumuidororientis,animosfuprahumanatoIleret,Corinthf|
per legatos grajulati fant,ôC ciuitateiîlum fua donauerunt. Cum rifîfîèt Alexâder hoc
offi'cij genus,unus ex legatis: Nulli , inquit,ciuitatem unquam dedim us alfj quàm tibi
ÔC Herculi.Libens accepit delatum honorem,_x. legatos inui_atione,aliaCJj humanitate
profecutus,cogitauit,non qui fibi ciuitatem darent , fed cui dediflènt- Et homo gloria;
deditus,cuius nec naturam, nec modum nouerat,Hercuîis Libéria^ ueftigia fequês , ac
he ibi quidem refîftens , ubi illa defecerant, ad focium honoris fui refpexft à dantibus,
tanquam ccelum quod mente uaniffima compîedebatur teneret , quia Hercuîi aequa/
bacur.Quid enim fimiîe habebat uefanus adulefcens ? cuipro uirtute erat felix temeri/
'^ tasfHercules nihil fibi uicft,orbem terrarû tranfiuit,non concupifcendo,fêd uindican/
; . do.Quid uinceret malorum hoftis, bonorum uindex, terrarû marisq^ pacator f At hic
âpucritiaîa.ro,gentiumcfj uaftator,tam hoftium pernicies,quàm amicorum,quifum/
mum bonum duceret, terrori effe cundis mortalibus, oblitus non ferociffima tantùm,
fed ignauiffima quoque animalia timeri,ob uirus malumu
CAP.xnii ' Adpropofitumnunc reuertamur.Beneficium quod quibusîibet datur, nufîigra/
tumeft.Nemo fe ftabularfj,aut cauponfs hofpitem iudicat, nec conuiuam dantfs ep»/
_um,ubi dxci poteft.Quid enim in me contuïitfNempe hoc quod in illum, 8. uix bene
hotum fibi,ôC in illum etiam î'm'micirm,ac turpiffimum hominem, Nunquid enim me
dignum iudicauit f Morbo fuo morem geffit , Quod uoîes gratum effe , rarum effiee,
, Rtduco Quis patitur fibi imputarifNemo haec ita interpretetur , tanquam reducam liberaîita/
tem,c\.fra;nisardioribusreprimam. Hla enim,inquantum libet, exeat,fed eat,non er/
ret.Licet ita îargiri, ut unufquifque etiam fi cum multis accepit, in populo fe effe non
putet , Nemo non habeat aîiquam farnsliarem notam , per quam fperet fe propiusad/
_niffum.Dicat,accepi idem quod ille, fed ultro . Accepi quod ille, fed ego intra breue.
. tempus,cum ille diu meruiffet.Sunt,qui idem habeant, fed non eifdem ucrbis datums
*
non eadem comirate tribuentis.IHe accepit. cum rogafïèt, ego cum rogarer . Ille acce/
pit,fed facile redditurus, fed cuius fenedus ÔC liberorum orbitas magna promittebat*
Mihi plus dédit, quamuis idem dederit , quia fine fpe recipiendi dédit . Quemadmo/
dum m eretrix, ita in ter muîtos fe diuidit , ut nemo non aliquod fîgnum familiaris ani/
rhi feratffta qui bénéficia fua amabilia uult eftè,excogitat,quomodo ÔC multi obîigen/
tur,ô_ tamen finguli habeant aîïquid,quo fe caeteris praeferant. Ego uero bénéficias no
obijciam moras.Quo pîura maioracfj fuerint, plus afférent laudis. Adfît tamê iudicig,
Neqj efn cordi elle cuiquâ poffunt,forte, ac temere data . Quare fi'quis exiftimat nos,
cum ifta praecipimus,benignitatis fines introrfus referre, ÔC illi minus ïaxû limite ape/
rire,naeperperam monitiones noftras exaudit . Quam enim uirtutem magis uenera/
mur,cui magis ftimuïos addimus, quibus uero tam cÔuenit haec adhortatio quàm no/
bis,focietatem humanf generis iàncientibusr
C AP.XV Quid ergo eft r cum fit nulla honefta uis animi , etiam fi à reda uoluntate incepit,
io nifi quam uirtutmn modusfed.,ueto liberalitatem nepotari,Tunoiu,uat accepiflTe be/
t .
' - "* neficium,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BÈNEFIC ÏIS, 7
nefîdum, _x.fupfnfs quidem manibus, ubi illud ratio ad dignes perducit, non quod
cjnilibetcafus cVconfilfjindigensimpetusdefert, quod oftentareIibet,c¥infcribere
iibi.Beneficia tu uoeas, quorum autorem fateripudetcAtiîlaquanto gratiora funt,
quantoq? m partem* interiorêaniminunquam exitura defcendunt,cum dele&ant,co/ àf. tenerioré
gitantem magis à quo,quàm quid acceperis.Crifpus Paffîenus folebat dicere,quorun n
dam fe iudicium malle,quàm beneficium, ÔC quorundam beneficium malle, quàm iu/
dicium,cVfubfjciebatexempla,Malo,aiebat,diuiAuguftiiudicium.MaloClaudfjbe/
neficium.Ego uero nulîius puto expetendum elle benefîcium,cuius uiîe iudicium eft,
Quid ergo f Non erat accipiendum à Claudio quod dabaturrErat,fod ficut à fortuna,
quam foires ftatim pofïe malam fieri.Quid ergo ifta inter fo mîxta dfuidimusfNon eft
beneficium, cui deeft pars optima,datum elle iudicio. Alioquin pecunia ingens fi non
tatione,nec reda uoluntate donata eft,no magis bénéficia eft,quàm theiaurus, Multa
funt autem,quae oportet accipere,nec debere,
LIBRI PRÏMI FINIS,
ANNOTATIONES E R A S M I RO TE R O D A M ï
in libros Senecae de beneficfjs,
IN CAPVT PRIMVM +
Neperfpicuisle&orem moremur:Edi.io prior habebat,Vtuntur natura fua, 8. ipfosmunerû' B
înalos interprètes iuuant,quoduidebatura-gutius ex codice manu defcriptorel.ituimus.Id ad
îîunchabetmodum,Vtuntur natura fua,8.cun_.a,intercp illa, muncrum tuorû malos interpre/
tes iuuan&SentitenimetTedeorum naturam,omnibus benefacere. Atinter omnia funtetiam in/
grati.Hoc admonendum erat , ne quis temere reponeret ueterem îeclionê Caetera quae mutaui/
tnus,dilucidiora funt,quam ut egeant admonitione.
IN CAPVT SECVNDVM.
Nullum perdit, Senfus obfcurior eft, poteft enim accipi , Nullum beneficium périt , quia qui
putat aliquod periiTê, is computauerat.é. iam non erat beneficium.Poteft 8. fie inteIligi,Q_ui per
didit, hoc ipfumcomputauerât,aliquaperitura.Velûtiquifementemfacit, non queritur fe per/
dere aliquot grana, quum hoc non expe_-ari_,ut omnia prouenirent.Liber manu deferiptus ha/
foebat,nulIumperdit,quiperdinoncompu_auerat. Atq* huius ledionis erit arguta fententia,fi
tollas uerbum,perdi,Nuîlum perdit,qui non computauerat.Hoc enim perdimus.quod decedit
rationi noftra;, At bénéficia non fupputantur. aut fi tollas particulam.nom Nullum perdit , qui
perdi. computauerat,hoceft,quihoc ipfum computauerat quaedam peritura, fed priorfenfus
«nihi magis arridet.
Tantùm erogatur. Codex manu fcrip.ushabebat,erogat.arbitror fuiffe fcriptum.erogantur, $
nifi erogatur accipias imperfonaliter,aut nifi fubaudias beneficium , Necdubitem affirmare, *
quamlibet reclamantibus exemplaribus,redit,a Seneca fuiiïê feriptum noreddet .Tantûero/
gatur/i redit aliquid, lucrum eft,fi non redit,damnum non eft. Nam fructus proprie redire dici/
tur,unde -.reditus di__i.cen.usannui.
IN TERTIVM,
Graecismandpa.us.Editiones fuperiores habebant, Gratis mandpatus,qule_.iofuera. 4
uteunep tolerabilis.fi quemadmodum codex manu deferiptus habebat, legamus émancipants,
quai, dicas, alienus a gratfjs. S ed arbitror germanâ effe le_-ion_man-ipatus Gratis, fiue Graijs,
pro addieftus Graxis,ut quiequid ab illis proditum fueritmiretur . Siquidem haecueterum Grs/
eorum comméfa funt,qua. Seneca cô.emnit.fed petulantius qp pro merito. Q_'ûid enim erat hic,
quod exiftimaret tôt falibus exagitandum,nifi forte totam Poelïn putat irridendam,qua: philo/
fophiardogmatafabularuminuolucris iuuenum animis commendauit. Hune ineptum impe/
_um,S. carpendilibidinemne dicam petulantiam,eruditinotaruntinhocfcriptore.
Et fpiffis aut philTianisprodeât.Sic habebat priores arditiones. Aut phiffianis,e fpatio marginis 5
fufpicor in contextû fuiffe relatum ,quod nimium crebro fadum in autoribus comperi. Codex
manu deferiptus habebat fpiffatis , quod mihi magis probatur . Allufit enim ad id quod paulo
antedixerat,depellucidistunicisacfolutis. Solutis enimopponitpra.cin_.as, 8-pellucidisfpif/
fatas.Cluodenim fpiffatû eft, minime pellucet. Notât opinorueftes quaepilis extantibus hirfuta.
_unt,aut hoc genus,quod nûc uulgo dicunt uiltes, quo lana?per fe coafts ueftem faciunt,et fi ad/
datur acetum,ferro refiftunt,immo etiam ignibus , Meminit Plinius lib-8.cap.48 - Vidimus _. ipfi
pueri,ueftes floccis,autpannis multiplicatis fpiffatas in ufu fuiffe. Erant qui haberetphryxianis.
Hecaton.VidenumIegendumHecataeus,quemaccepimus magni nominis hiftoriographum $
fuiffe temporibus DariJ. . .
- . a 4 Late
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

10
il
8 LIBER SECVNDVS,
Latepatentis patrimonij. Superior_s editiones habebant, Late païentis matrrmonrj . Verîî id-
rcdamantibus licet exemplaribus,mutarenondubitauimus.Scribâfefellit paulo antefacta ma/,
tris mentio.At Seneca refpexit ad Eurynomen,qua: a fpatiofis pafcuis dida cû Grscis,quafi La/
tine dicas latipafcuâ.Você aût Graecam uelut interprétas Seneca,Late,inquit patentis, Olim aut. '
diuitiae potiffimû in pecoribus erât,_£ facultates patrimoniû dicimus, matrimoniû nô dicimus. >
Et cuicûcj) nom. nô poteft reddere^mponit.HicaliquisuelutinterpretâsadiecerathîEc uerba,
aliud loco nominis proprrj.Ea uelut adultenna expunximus,maxime quod non habebant in co,
dice manu d.fcrip_o,_»officiuntargu_iae fenfus,Redditnomen,quimerninit»acpronuntiatimpo/'
fitum,imponit,qui nouum fingit.
IN Q.VARTVM.
Putemus certe paruum ingerere facrilegiumJta quidé habebat fuperior editio . Primum,illu_l
extra côtrouerfiam eft, locum effemendofum.Codexmanu deferiptus habebat, Putemusparâ
facrategerere facrilegium fit,8» tam 8.C qua. ledio uidetur etiâ deprauatior.Si diuinare licet/orte
feriptû erat a S«neca,ut putemus nôparuûingrati,fiueingrati_udinisfacrikgiû,fi tam Sic Aut,ut.
putemus non parum graue facrilegium'.Aut,ut putemus contra patrê grauefacrilegrum/itâ Kc,
CLuae poftrema diuinatio mihi potiffimum arridet,utpote qua. non multû recedit a feripturae prio*
ris ueftigî)'Sj8»fenfum habet argutum.certeucrriturin contra, paruum in patr¤tn,fiueparentem,
6-ingerere,in grauem.nifi mauis ingeri.Etenim qui uolunt Chantas elle filias ïouis,putant graue,
facrilegium etiam in patrem committi,fi filiabus fiât iniuria.
IN CAP VT XV.
Veto îiberalitatem tecum potiri , Sic habebat prior ditio , quam leclionem nemo non uideï
effe cteprauatam. Eueftigfjs tamen uerufti codicis,reftituimus nepotari,anepotedido uerboquemadmodumabl-dluone
dicimus helluari,aiuueneiuuenari . Sentit autem beneficium non
effe dandum ei, qui nequiter profufurus fit quod dederis.
Crifpus PalTienus. Superiores aeditiones habebat Chryfippus Panfienus, Sedemendauirfiûïï
locum Hermolaus Barbarus,8. cum eius caftigatione confentiebat codex manu deferiptus.
LIBER SECVNDVS, Q_ V E M A D M O D VM DAN/
DVH S I T BENEFICIVM,
C AP.I J^^^^Ê&^iW Nfpiciamus Lfberak's uirorû optùne, id, quod expriore parte ad/
hue fupereft,quemadmodum dandum fît beneficium,cuius rei ex
peditiffimam uideor monftraturus uiam , fi fie demus , quomodo
uellemus accipere.Antëomnia Iibêter,cito, fine ulîa dubitatione,
Ingratum eft beneficium, quod diu inter manus dâtis haefît, quod
quis aegre'dimittereuifus eft,6V fie dare tanquâfî fibi raperet.E___t
fiçjd morse interuenit,euitemus omni modo, ne deîiberaffe uidea/
mur.Proximus eft àutem negâti,qui dubitauit, nullam.Cj? meretor
gratiam, Nam cumin benefîcio iucundiffîma fit tribuentis uoîuntas., qui noïentem fé
éU$>retinmt trib'uifïè,ip_à cundatione teftatus eft,non dedit^fed aduerfus ducentem, maie t rentrit.
Multi autem funt,quos libérales facit frono's infirmitas.Gratiffima funt bénéficia, pa/
rata,facile occurrentia,ubi nuîîa mora fuit,nifi in accipientis uerecundia.Optimum cf_
antecedere defîderium cunriqj,proximum fequi, Illud melius, occupare antequam rov
gemur,qm'a cum hominiprobo adrogandum os concurrat, ÔC fuffundatur rubor,quî
hoc tormentum remittit,mukipîicat munus fuum , Non tulit gratis,qui cum rogafîet,
accepit.Quoniamquidem,ut rhaioribus noftris grauiffimis uiris uifum eft,nulla res ca
rius conftat»quàm quae precibus empta eft . Vota homines parcius facerent , fipaîàm
facienda effent.Adeo etiam deos, quibus honeftiffime fupplicamus,tacite maîimus ÔC
C AP. îi intra nos precari. Moleftum uerbum eft,onerofum,cV demiffo uultu dicendum,
ÏAcere gn/ rogo.Huius facienda eft gratia zmko,ÔC cuicunq?,quem amicû fis promerendo fadu/
tum pro re/ rus.Properetïicet,fero beneficium dedi't,qui roganti dédit. Ideo diuinanda cufufq. uo
tnittere* luntas,ÔC cum inteîîeda eft , neceffitate grauifftma îiberanda eft . Illud beneficium iu/
cundum uidurun_qjin animo feias , quodobuiam uenit. Si non contingit praeuenire,
plura rogâtfs uerba intercidamus. ne rogati uideamur,fed cera'ores fadi ftatim promit
tamus , fàdurosq} nos etiam antequâ interpellaremur , ipfa feftinatione approbemus.
Queadrnodû in aegris opportunitas cfbi falutàris eft, ôC aqua tepeftûje data remedfj Icy
...... cumobti
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIIS* 9
eum obt.nui-,ita quamufs leue ÔC uulgare beneficium fît,fî praefto fuerit, fî proximam
quanqj horam non perdidit, multum fibi adijcft,gratiamcp preciofî, fed lenti ÔC diu co/
gitati muneris,uincit,Qui tam parafe fecit,non eft dubium, quin libenter faciat , Itaqj
laetus facit , ÔC induit fibi animi fui uultum, Ingentia quorundam beneficia,filen CAP.III
tium,aut loquendi tarditas imitata grauitatem,8

lo LIBER SECVNDVS,
éVter , Kccio à nepote M^Aelto praetorfo,ut aeri aîfeno fuccurreret, aedere illum fibi nomina cïed_>
torum iuffit.Hoc non eft donare,fed creditores conuocare . Cum aedita effent, fcripfi.
nepotkmffi'ffe fe pecuniam folui,Adieda contumeliofa admonitiône,effecit, ut nepos
nec aes alienum haberet,nec beneficium.Liberauit illum à credi_oribus,fibi nô obîsga/
uft,Aliquid Tyberius fecutus eft,puto noluit plures effe,qui idem rcgarari concurre/
rentJfta fortafle effîcax ratio fuerit,ad hominum improbas cupiditates, pudore repri/
CAP.VIH mendas. Bénéficia uero danti,tota alia foqueda eft m'a. Omni génère quod des.
quo fit acceptius,adornâdum eft.Hoc uero non eft beneficium dare,reprehendere eft,
diter , ime. u£ lîa n'zn^im de nac quoque parte dicam quid fentiam,Ne principi quidem fatis de/
Tiberius ne conim eft,donare ignominiae caufa.Tametfî f inqufetûdinê Tyberius,nec hoc quidë
hoc quidè mo ^odo-.quo putabat,potuit effugere. Nâ aliquot poftea,qui idêrogaren_,inuenti funt,
do qd'uitaba cluos omnes i""^ reddere in fenatu aeris alieni caufas , ÔC ita illis certas fummas dédit,
potuit. ^° eft illud îiberalitas,cêfura eft, auxiliû eft, principale tributû eft, Bénéficia nonef-,
cuius Rne rubore meminiffe nô poffum. Ad iudicê miffus fum, ut îpetrarê,caufa dixû *
CAP» IX Praecipiunt itac£ omnes autores fapientiae, quaedâ bénéficia paîam danda,quaedam
focreto.palàn.,quae confequi gloriofum eft,ut militaria dona,cY honores,^ quiequid
i aîiud notitia pulchrius fit.Rurius quae nô producût,nec honeftiorê faciunt,fed fuccur
runt infirmitati, egeftati,ignominiae, tacite danda funt , ut nota fint foîis, quibus pro/
funtJnterdû ôC ipfe qui iuuatur fallêdus eft,ut habeat,nec à quo acceperit,fciat.
CAP.X Arcefilaus,utafunt3amicopauperi,c\rpaupertatemfuamck'ffîmuîanti,-_egroautema
ÔC ne hoc quidem confitenti,c_eefle fibi in fumptum ad necelîàrios ufus, cum clàm fue
currendum iudicafîèt,puluino eius ignorant! faccuïum iubiecit,ut homo inutiliter ue/
recundus,quod defiderabat,inueniret potius quàm acciperet,Quid ergofille nefoiet,â
quo acceperitc'Primum nefeiat, fî hoc ipfum beneficfj parseft , Deinde multa alia fa/
ciam,muîta tribuam,per quae intelligat,^ illius autorem . Deniq? ille nefefet accepîfïê
fe,ego feiam me dedifîè. Parum eft3inquis,Parum3fî feenerare cogitas.Sed fi dare,quo
génère, accipienti maxime profuturum eritjdabis.Contentuseris te tefte.Alioquin no
benefacere deledat,fèd uideri bene fecifïe.Volo,inquis,fdat,Debitorem quaeris.Vo/
lo utiq? fciat.Quid fi illi utilius eft nefcire,fi honeftius, fi gratins , non in aliarn partem
abibisfVolo ut fciat.Ita tu hominem non feruabis in tenebrisf Non nego quoties pa/
titur res,percipiendum gaudium ex accipientis uoluntate.Sin adiuuari illum , ÔC opor
in dâii mit/ tet,6V pudet,fî quod pr£eftamus,offendit,nifî abfconditur,benefîcium in ada non mit/
..m î0+ Qin*d ni ego illi fum indicaturus me dediffe,cum inter prima praecepta,ac maxime
neceffaria fit,ne unquam exprobrem,imô ne admoneam quidemfHaec enim benefîcfi
inter duos lex eft,AÎter ftatim obliuifci débet dati, aker accepti nunquam. Lacérât ani
mum,6_^premitfrequens meritorum commemoratio,
CAP. XI Libet exclamare , quod ille triumuirali proferiptione feruatus à quodam Caefarîs
amico exclamauit,cum fuperbiam eius ferre nonpoffet.Reddeme Caefari. Quoufcj?
dices,Ego te feruaukego te eripui mortif Iftud fi meo arbitrio memini , uita e%fi tuo,
mors eft.Nihil tibi debeo, fi me feruafti, ut haberes, quem oftenderes , Quoufque me
circumduds,quoufq? obliuifci fortunae meae non finis f Semeï in triumpho dudus ef/
fem,Non eft dicendum,quid tribuerimus. Qui admonet,repetit. Non eft inftandum,
noneftmemoriaereuocandum,nifîutaliuddando,prioris admoneas,Ne alfjs quidem
narraredebemus.Qui dédit beneficium,taceat,narret qui accepit.Dicetur enim,quod
illi ubiq? iadanti beneficium fuum,Num negabis,inquit,te recepifïèr ÔC cum refpon/
diffet,quandorfaepe quidê,inquit, ÔC multis locis ,id eft, quoties ÔC ubicuncg narrafti,
Quid opus eft eloquiCquid alienum occupare ofRciumf Eft qui iftud facere honeftius
poffit,quo narrante , ÔC hoc laudabitur,quod ipfo non narras , Ingratum me iudicas,fi
iftud te tacente,nemo foiturus eft,Quod adeo non eft committendum,ut etiam fîquis
coram nobis narrabit,refpondendum fit , digniffimus quidem ille eft maioribus bene/
il . ucrniliter ftcijs,quae ego magis uelle me fcio praeftare,quàm poffe.Et haec ipfa nôtuenaliter, nec
ea figura,qua quidam refjcfunt, quae magis ad fe uolunt attrahere . Deinde adijcienda
ommshumani.as.Perdetagricolaquod {parfit , fi labores fuos deftituet in femine*
" - . Muîu
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

Q.VEMADMODVM DANDVM S IT B E N E F I C I VM. H
Muîta cura fata producuntur ad fegetem. Nihil in frudum peruenit,quod nô à primo
ufqj ad extremum aequalis cultura profequitur.Eadem beneficiorû eft conditio.Nun-'
quid ulla maiora polfunt effe, quàm quae in liberos patres conferunt f Nec tamen tuta
funt,fî in infantia deforantur,nifî longa pietas munus fuum nutriat.Eadem caeterorum
beneficiorum conditio eft,nifi illa adiuueris,perdes.Parû eft dediflè , fouenda funt . Si
gratos uis habere quos obligas,non tantû des oportet beneficia,fed ut ames.Praecipue
ut dixijparcamus auribus.Admonitio taedium facit , exprobratio odium , Nihil aeque
in bénéficie dando uitandû eft,cfj fuperbia.Quid opus arrogâtia uultus f quid tumore
uerborumflpfa res te extolift.Detrahenda eft inanis iadatio . Res loquentur,nobis ta/
centibus^Non tantùm ingratum,fed inui'fum eft beneficium, fuperbe datum,
Caefar dédit uitam Pompeio Pc_no,fi dat,qui non aufert, deinde abfbluto ÔC agenti c AP+Xîî
gratias,porrexit ad ofoulandum finfftrum pedem.Qui exeufant eum,negat id infolen/
tiae caufa fadum,aiunt focculû auratum,imo aureum margaritis diftindum oftendere
eum uoluifïè.Ita prorfus,quid hic contumeïiofum eft, fî uir confularis aurum,.^. mar/
garitas ofculatus eft,.*. alioquin nullâ parte in corpore eius eledurus, quâ purius ofeu
ïaretur,homo natus in hoc, ut mores liberae ciuitatis Perfîcaferuitute mutaretfParum
iudicauitjfî fonator fenex fubmiffîs honoribus,in confpedu principum fupplex fibi,eo dthojîibus
more iacuiffet,quo uiffli hoftesf uidoribus iacuereJnuenit aliquid infra genua, quo li diter* Et gc.1
bertatem detruderet.Non hoc eft rempublicâ calcareCtEquid_ dicit aliquis,NÔ poteft #tiget
ad rem pertinere,fîniftro pede.Parû enim feede, furiofeç| infolens fuerat,qui de capite citet+ *
confularis uiri foccatus audiebat, nifi in os fenatoris ingeffiffet imperator pigros fuos. videtur «e/
O fuperbia magnae fortunse . O ftultiffimum malum,ut à te nihil accipere iuuat , ÔC gros pedes,di
omne beneficium in iniuriamconuertis,utteomnianimiadeledant,utteomniade/ xijfe pigros».
décent , quoqj altius te fubleuafti , hoc depreffior es . Oftendfsq? te non agnofeere ifta _$_.« hinc pi/
bona,quibus tantùm inflaris.Quicquid das,corrumpis»Libet itaque interrogare,quid gri uoeem de
tantopere te fupinet,quid uultum, habitumq? oris peruertat , ut malis habere perfonâ, du&* puïHt*
quàm faciem.Iucunda funt, quae humanafronte, leni, placidaq? tribuuntur,quae cum
daret mihi fuperior,non exultauit firpra me , fed quàm potuit, benigniffimus fuit, de/
feenditq? in aequum,cx. detraxit muneri fuo pompam.obferaauit idoneum tempus, ut
in occafîone potius,quàm in neceffitate fuccurreret,Vno modo perfuadebimus,ne be
neficia infoïentia perdant , fi oftenderimus non ideo uideri maiora, quia tumultuofîus
data funt, ne ipfos quidem ob id cuiquam poffe maiores uideri , Vanam effe fiiperbia;
magnitudinem, ÔC quae in odium,etiam amanda perducat,
Sunt quaedam nocitura impetrantibus,quae nô dare.fed negare beneficiû eft,Aefti/ c Ap+ XHIÎ
mabimus itacp utilitatê potius,^ uoluntatem petentiû . Saepe enim noxia concupifei/
mus,nec difpicere quàm perniciofa funt,Iicet,quia iudiciû interpellât affedus . Sed cû
fubfedit cupiditas,cum impetus ille flagrantis animi,qui côfiliafugat, cecidit, detefta/
mur pernitiofos malorû munerum autores,ut frigida aegris negamus,8

t* , LIBER SECVNDVS-,
* optanUnïd horum intempeftiua induïgentia impellit, atq? inftruit , Quid autem tur/
' pius, quàm (quod euenit frequentiffime ) ut nihil interfît inter odium ÔC beneficiumf
Nunquam in turpitudinê noftram reditura,tribuamus. Cum fumma amicitia fit,ami/
cum fibi aequare,utriqj fîmul confulendum eft.Dabo egenti,fed ut ipfe non egeâ.Suc/
curram perituro,fed ut ipfenon pcream,nifi fi futurus ero magni hominis,aut magnat
rei merces.Nulkim beneficium dabo,quod turpiter peterem , Nec exiguum dilatabo,
nec magna pro paruis accipi patiar.Nam ut qui quod dedit,imputat,gratiam deftruit,
ita qui quantum det,oftêdit,munus fuum non commendat,fed exprobrat.Refpiciêdae
funt cuicp facultates fuae,uiresc^ , ne aut plus pr__ftemus,quàm pofîumus , aut minus,
Aeftimanda eft eius perfona,cui damus, Quaedam enim minora funt , quàm ut exire à,
nragnis uiris debeant,qu__dam accipfente maiora funt + Vtriufqj itacp perfonam con/
Mer, ptrwm fer tecum. Inter illa quae donabis examina , nunquid aut danti graue fît, aut1' paucum,-
Nunquid rurfijs qui accepturus eft,aut faftidiat,aut non capiat,
CAP. XVI Vrbem cuidam Alexander donabat uefânus, ÔC qui nihil animo nifï grande concë/
pit,Cum ille cui donabaturfoipium menfus,tantimuneris inuidiam refugifîet, dicens
non contienne fortunae fuae , Non quaero,inquit , quid te accipere deceat,fed quid me
dare.Animofa uox uidetur,S_' cum regia fît, eft ftultiffima. Nihil enim per fe quenqua
decet,Refert quid,cui,quando,quare,ubi,cV ca*tera,fîne quibus fadi ratio non confia/
bit.Tumidiffimum animal,fî illum accipere hoc non decet,nec te dare.Habetur perfo/
Aeciue dultn narum,ac dignitatû proportio.Et cum fit ubiq? uirtutis modus, aeque peccat quodex/
g cedit, c]? quod déficit. Liceat iftud fane tibi,ô_ te intantû fortuna fuftulerit, utcôgiari'a
tua urbes fint , quas quâto maioris animi fuit non capere q fpargere , eft tamen aîiquis
CAP XVII minor,quàm ut in finû eius condenda fît ciuitas. Ab Antigono Cynicus petfjt ta
ïentû.Refpôdit plus effe,cp quod Cynicus petere deberet,Repulfus petit denariû. Re/
fpodit minus efïè,quàm quod rege deceret dare.Turpiffimâ eft eiufmodicauiîlatio.ïn
.;, . uenit quomodo neutrû daret. In denario regem,in talento Cynicum relpexif,cum pof
" *. pientis.Tunc
fet ÔC denarium tanquam Cynico dare,cV talentum tanquam rex.Vt fit aliquid mains,
quàm quod Cynicus accipiat-nihil tam exiguû eft,quod non honefte régis humanitas
tribuat.Si me interrogas,probo.Eft em intoîerabilis res,pofcere nûmos, ÔC contênere.
Indixifti pecuniae odium,hoc profeffus es,hanc perfonâ induifti, agenda eft . Iniquiflî
mum eft te pecuniam fub gloria egeftatis acquirere , Aipicienda ergo non minus fua
cuiq? perfona eft, quàm eius, -de quo iuuando quis cogitât. Volo Chryfîppi noftri uti
iîmilitudine de piiae lufu.quam cadere non eft dubium,aut mittentis ftudio , aut acci/
curfum fuum foruat,ubi inter manus utriufque apte , ab utroque ÔC ia/
data ÔC excepta uerfatur. Neceffe eft autem Infor bonus , aliter illam colîufori îongo,
aliter breui mittat.Eadem beneficfj ratio eû}nifi unique perfona; , dantis ÔC accipien/
tis aptatur,nec ab hoc exibit,nec ad illum perueniet,ut débet . Si cum exercitato ÔC do
do negocium eft,audacius pilam mittemus » utcunqueenim uenerit,manus illam ex/
pedita,a_ agiîis repercutiet.Si cum tyrone ÔC indodo,nô tam rigide , nec tam exeufîè,
fed languidius ÔC in ipfum eius dirigentes manum,remifîe occurremus . Idê faciêdum
eft in beneficijs.Quofdam doceamus,& fatis iudicemus , fî conantur, fi audent,fî uo/
ïunt- Facimus autë" plerûq? ingratos , ÔC ut fint, fauemus , tancp ita demum magna fint
bénéficia noftra , fi gratia illis referri non potuit, ut malfgnis curforibus propofîtû eft,
colluforem traducere, cum damno foilicet ipfius lufus, qui nô poteft,nifï confentitur,
extêdi.Muki funt tam prauae naturae,utmalintperdere quae praeftiterunt, q*j uideri re
cepiffe , fuperbi ÔC imputatores . Quanto melius, quantoq? humanius id agere,ut illis
quocfj partes fuae confient, ÔC fauere,ut gratia fibi referri poffit , bénigne omnia inter/
. : pretari,gratias agentê,non aliter ôj fi référât audire,praebere fe facilem, ad hoc,ut que
pbligauit,etiam exolui uelitfMaie audire folet'funerator, fi acerbe exigit, aeque fi in
recipiendo tardus,ac diffi'cilis moras quaerit.Beneficiû tam recipiendû eft , êf non exi/
gendum.Optimus ille,qui dédit facile,nunquam exigit. Reddi gauifus eft , bona fide
CAP*X-VIir quid praeftitiffet ,oblitus, qui accipientis animo recepit. Quidam non tantùm
>- , \, . dant beneficium fuperbe,fed etiam accipiunt, quod non eft committêdum,Iam enim
tranfeamu»
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENE FICUS IJ
tranfoamus adaliam partem,tradaturi,quomodo fo gerere homines in accipiendis be
neficfjs debeant. Quodcunq? exduobus confiât offfcium, tantundem ab utroq? exi'
git.Qualis pater effe debeat,cum inipexeris,fcies non minus operis illic fupereffe ut
difpicias,qualem effe oporteat filium.Sunt aliquae partes mariti,fed non minores uxo
ris.Inuicerri ifta quantum exigunt,praeftant, ÔC parem defîderant regulam,quae ut ait
Hecaton, diffi'cilis eft.Omne enim honeftum in arduo eft,etiam quod uicinum hone/
fto eft.Non enim tantùm fieri debet,fod ratione fieri .Hac duce,per totam uiam eun/
dum eft.Minima maximaq?.ex huius confilio gerenda funt,quomodo haec fuaforit,
dandum.Haec autem hoc primum cenfebit,non ab omnibus accipiendum, A quibus
ergo accipiemusfVt breuiter tibi refpondeam.ab his quibus dediffe uideamur.Nam
etiam maiore delectu quaerendum eft,cuidebeamus,quàm cui praeftemus. Nam ut
non fequantur ulla incommoda(fubfequuntur autem plurima)graue tormentum eft
debere,cui noîis.Contra iucundiffimum eft ab eo accepiffe bcneficium,quem amare
etiam poft iniuriam poffis.illud uero homini uerecundo ÔC probo miferrimum eft,fî
eum amare oportet,quem non iuuat,Totiens admoneam neceffo eft,nô loqui me de
fapientibus,quos quiequid oportet,iuuat,qui animum in poteftate habent,ô_ legê fî/
bi,quam uolunt, dicunt,c\. quam dixeruht,feruanr,fed de imperfedis hominibus ho/
neftam uitam fequi uoîenubus,quorum affedus faepe contumaciter parent.
Itaque eîigcndus eft,à quo beneficium accipiam-Et quidem diîigentius quaeren/
dusbeneficrj ,quàm pecuniae creditor.Huic enim reddendum eft,quantum accepi,et
fi reddidijfoîutus fum ac liber.At illi plus foluendum eft,cV nihiîominus etiam relata
gratia,cohaeremus.Debeo enim,cum reddidf,rurfus incipere,monetcp amicitia nô re
ci'pere indignum.Sic eft beneficiorum quidem facratiffîmum ius,ex quo amicitia ori
tur. Non femper, inquit, mihi licet dicere,noîo, aliquando beneficium accipiendum
eft,8_' inuito.Dat tyrannus crudeîis ÔC iracundus,qui munus fuû faftidire te,iniuriam
tudicaturus eft.Non accipiam.Eodem loco pone latronem ÔC piratam,quo regê,ani/
mum latronis,ac piratae hab_tem,Quid faciamfParum dignus eft,cui debeam. Cum
eligendum dico cui debeas, uim maiorem ÔC metum excipio,quibus adhibitis,ekdio
perit.Siliberumefttibi,fiarbitrfj tui eft,utrum uelis,an non,idapud tëipfoperpen/
des.Si neceffitas tolîit arbitrium,foies te nô accipere,fod parere.Nemo in id accipien/
do obîigatur,quod illi repudiare non ïicuit.Si uis foire, an uelim ,effice,ut poffim
nolîe.Vitamtamem tibi dédit. Non refert quid fit, quod datur,nifî auolente uolen/
ti detur.Si feruafti me,non ideo feruator es,Venenû aliquando pro remedio fuit,non sertattor
ideo numeratur inter falubria.Quaedam profunt,ncc obligant. Tuber quidam cap. XIX
tyranni gladio diuifît,qui ad eum occidêdum uenerat. Non ideo illi tyrannus gratias
egit,quodrem,quam medicorum manus reformidauerant,nocêdo fanauit. Vides nô Beneficiû tri
effe magnum in ipfa remomentum,Quoniam non uidetur dedifïe beneficium, qui buiturfortu/
malo animo profuit.fCafus enim beneficium eft,hominis iniuriaXeonem in amphi/ me.homo U/
theatro fpedauimus,qui unum è beftiarijs agnitû,cum quondam eius fuiffet f magi/ dereuoluit
fter,protexitab impetu beftiarum. Non ergo eft beneficiû1' ferre auxiliûcMinime, d\mini&cr
quia nec uoîuit facere,nec benefaciêdi animo fecit.Quo loco fera pofui,tyrannum po dksfere
ne.Et hic uitam dedit,8

14 LIBER SECVNDVS
nius effet inuentus poft tôt reges,ferro ac fulminibus occifos.Sed uftam accipere de/
10 buit, ob hoc tamen non habere illum parentis loco,qui in ius dandi beneficrj iniiu
riauenerat.Non enim foruauit is,qui non interfecit, nec beneficium dedit,fed mif/
CAP , XXI fionem, Illud magis uenire in difputationem poteft aliquando quid facien
dû fît,captiuo3cui redêptfonis preciû homo proftituti corporis ÔC infamis repromittit,
PatiarmeabimpuroferuarirSeruatus deniqj,quâilîfgratiam referamf Viuamcum
obfccenor Non uiuâ cum redemptore.'' Quid ergo placeat,dicâ. Etiam ab aliquo taîi
accipiam pecum'am,quam pro capite dependam.Accipiam autem tâquàm creditum,
non tanquam beneficium,Soïuam illi pecuniam,6Y fî occafîo fuerit feruandi, pericli/
Serudtoris tantem feruabo,in amicitiam,quaefîmiles iungit,nô defcendam,Nec feruatoris illum
loco numerabo,fed fneratoris,cui fciam reddêdum quod accepi.Eftaliquis dignus,
à quo beneficium accipiam,fod danti nociturum eft,ideo non accipiam. Quia ille pa-/
ratus eft mihi cum incômodo,aut etiam periculo fuo prodeffe, defènfurus eft mereu,
fed illo patrocinio,regem fibi eft fadurus inimicum, Inimicus fîm,fî cum ille pro me
periclitari uelit,ego,quod facilius eft,non facio,ut fine ilîo péricliter,
Ineptum _k.friuoïum hoc Hecatonponit exemplum Arcefiîai,quem ait àfilio
familias oblatam pecuniam non accepiffe,ne ille patrem fordidum ofîenderet, Quid
fecit îaude dignumfquod furtum non recepitfquod maîuit non accipere,quàm redde
refQuae eft enim aliéna rem non accipere moderatiof Si exemplo magni animi opus
é,Ts}~Kerxes eft, utamur ,Graecini luïfj uirf egregfj , quem f Caefar occidit ob hoc unum,quod me
Iior uir erat , quàm effe quenquam tyranno expediret . Is cum ab amicis conferenti/
bus ad impenfâm îudorum pecunias acciperet,magnâ pecuniam a Fabio Perfîco mif/
(am,non accepit.Et obiurgantibus his,qui non aeftimabant mittêtem,fod mif_à,quod
repudiaffet,ego,inquit,ab eo beneficium accipiam,à quo propinationem accepturus
non fîmf Cuncg illi Rebiîus confuIaris,homo eiufdem infamiae maiorë fummam mi/
fifîèt,inftaretc§, ut accipi iuberet ,Rogo,inquit, ignofoas,&. à Perfîco non accepi,
C A ,XXII Vtrum hoc munera accipere eft, an fenatum legerer" Cum accipiendum iudi/
cauerimusjhiîares accipiamus,profitentes gaudium,&. id danti manifeftum fit,ut frt^
dum praefontem capiatjufta enim caufà laeticiae eft,laetum amicum uidere,iuftior fe/
Cifie+Grate ad nos perueniffe indicem us,efrufîs affedibus, quod non ipfo tantùm au/
Venfio, diente,fed ubiq? teftemur.Qui grate beneficiû accepit,primam eius penfîonê foîuit,
C A,xxin Sunt quidam,qui noîunt nifi fecreto accipere, teftem beneficfj ÔC confcium uitant,
, iquos fcias licet maie cogftare.Quomodo danti intantum producenda notitia eft mu/
neris fui,inquantum deledatura eft, cui datur, itaaccipienti adhibenda concio eft.
Quod pudet debere,ne acceperis. Quidam furtiue agunt gratias, ÔC inangulo, ÔC ad
aurem.Non eft ifta uerecûdia,fed inficiandi genus.Ingratus eft, qui remotis arbitris,
nomitu fieri agit gratias.Quidam noîût nomina fecum fieri,nec interponi pararios,nec fignatoress
aduocari,nec chirographum dare.Idê faciunt,qui dant operam, ut beneficiû in ipfos
colîatum , quàm ignotiffimum fît, Verentur palàm ferre,ut fua potius uirtute, quàm
alieno adiutorio confecuti dicantur, Rariores in eorum offîcifs funt , quibus iam ante
dignitatem debent,cV dum opinionê clientiû timent,grauiorê fubeunt ingratorum.
C rf.XXUli Alfj peffime loquuntur de optime meritis.Tutius eft quofdam offendere,quàm de/
meruiffe.Argumëturn nihil debentium, odio quaerunt, Atqui nihil magis praeftandiï
âlrefricAndtt eft,quàm ut memoria nobis meritorû haereat,quae fubinde treficiêda eft,quia nec re/
ferre poteft gratiam,nifî qui meminit. Nec délicate accipiendû eft, nec fubmiffe ÔC hts
militer . Nam qui negligens eft in accipiendo , cum omne beneficium recens placeat,
quid faciet cum prima eius uoluptas refrixitr Alius accepit faftidiofe,tanquam qui di
cat,non mihi opus eft,fed quia tam ualde uis,faciam tibi mei poteftatê. Alius fupine^
ut dubium praeftanti relïnquat,an fenferit.Alius uix îabra diduxit, ÔC ingratior,quant
fî tacuiffet,fuit.Loquendum pro magnitudine rei impenfius,S_' illa adfjcienda, plures
quàm putas,obligafti . Nemo enim non gaudet beneficium fuum latins patere. Ne/
fois quid mihi praeftiteris , fed foire te oportet , quanto plus fit quàm aeftimas . Statirn
gratus eft,qui fe onerat,Nunquam tibi gratiam referre potero,llîud certe nô defînam,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE , BENEFICIIS
ubfq? confitcri,me referre non pofte. Nullo magis Caefarem Auguftum
demeruit,cV ad alia impetranda facilem fibi reddidit , Furnius, quàm quod cum patri
Antonianas partes fecuto,ueniâ impetra(ïèt,dixit,Hancunam Caefar habeo iniuria
tuam,effeciftiut uiuerem,c\. morerer ingratus- Quideft tam grati animi,quàm nullo
modo fibi fatfffacere,nec ad fpem quidem exequendi unquàm beneficfj accedere.His
atq? eiufmodi uocibus agamus,ut uoluntas non Iateat,fed aperiatur,ut luceat. V erba
ceffent licet.fî quêadmodû debemus affedi fumus,confoientia eminebit in uultu.Qui
gratus futurus eft,ftatim dum accepit,de reddendo cogitât. Chryfîppus quidê dicit,
illum uelut in certamencurfus compofitum, ÔC carceribus inclufum, operire debere
tiet, fî unus eft ultra fe . Cupiditas fe porrigit, ÔC felicitatem fiiâ non intelligit, quia no
unde uenen't, re(picit,fed quô tendat.Omnibus his uehementius,cV importunius ma/
lum eft inuidia,quae nos inquietat,dum comparât. Hoc mihi praeftftit,fed illi plus, fed
illi maturius,6>_ deinde nuîlius caufam agit,contra omnes fibi fauet. Quanto eft
(ïmplicius,quanto purius,beneficium acceptum augere: Serre neminem tanti ab alio,
quâti à foipfo aeftimari.Plus accipere debuiffem,fod flli facile nô fuit plus dare.In mul/

1$. -LIBER SECVNDVS
7 -'' porum ÔC uires pares animalibus habeamus , ex diuerfîs ac diflrdentibus bonis ", ho/ '
y -" -
miferimus,
minem non effe compofitum,iniuriam uocant.cV. in négligentes noftri deos qucrimo
rnarn iaciunt, quod non bona ualetudo, ÔC uirtus inexpugnabilis data fît,quod non fu
turifoientia. Vixfibi tempérant, quin eoufcfj impudentiae prouehantur , ut naturam
dderint, quod infra deos fumus, quod non in aequo illis ftetimus . Quanto fatius eft
ad contempîationem tot,tantorumq? beneficiorum reuerti,c\: agere gratias,quod nos
in hoe pukherrimo domiciîio uoluerunt focula fbrtiri, quod terrenis praefecerunt. Ali
quis eaanimalia comparât nobis , quorum poteftas pênes nos eft f Quiequid nobis
negatum eft, darinonpotuit. Promde quifquis es iniquus .eftimatorfortis humanae,
cogita quanta nobis tribueritparens nofter , quanto uaîentiora animalia fub iugum
quanto uelocioraaffequamur, quàm nihil fît mortale, non fub idu noftro
pofîtum. Tôt uirtutes accepimus, tôt artes, animum deniq?,cui nihil non eodem quo
intendit momento peruium eft ,fîderibus uelociorem, quorum poft multa focula fu/
turos curfusantecedit. Tantùm denieg frugum, tantùm opum, tantùm rerum alfa/
rumfuper alias aceruatarum. Circumeas licet cunda,cYquïa nihil totum inuenies,
. quod effe te malles, ex omnibus finguîa excerpas, qua; tibi dari ueîles Ita bene aeili/
$roximu$

DE BENEFICIIS 17
fcam, qui pilam, ut oportebat , excepit, fî per ipfum mora quo minus remftteret, non
uit.Sed quamuis,inquit,arti ludentis nihil defît,quia partem quidem fecit,fedôC par
tem quam nonfecit, poteft facere, ludus per fo imperfedus eft,qui confummatur uici
bus mittendi ac remittendi , Nolo diutius hic refellere,exiftimemus ita effe, défit air'/
quid lufui, nô lufori. Sic ÔC in hoc de quo difputamus, deeft aliquid rei datae, cui pars
alia debetur, non animo,Qui animum parem fibi nadus eft,quantum in illo eft,quod
uoluit, effecit, Beneficium mihi dédit, accepi non aliter, quàm ipfo acci/ - x-, xn,
pi uoluit.Iam habet, quod petit, ÔC quod unum petit, ergo gratus fum.Poft haec ufiis *
meireftat, ÔCaliquod ex homine grato commodum. Haec nonimperfedi officfj reli/
qua pars eft,fed perfedi acceffio.Facit Phidias ftatuam. Alius eft frudus artis, alius
f artificfj Artis eft feciffe quod uoluit.Artificfj feciffe cû frudu. Perfecit opus fuum,

18 LIBER SECVNDVS
cipias, fed quod reddas,debiturus. Non adibis tam magna; rei per_cuïum,ut cafus in^
Defpondere gratum facere te poffit.Nullas tibi proponam difficultates, ne defpondeas animum,
mmm ne laborum, ac longae feruitutis expedatione deficias. Non differo te , de praefenti/
bus fiât, Nunquam eris gratus, nifi ftatim fis, Quid ergo facièsf Non arma fumen/
da funtf Et fortaffe erunt. Non maria emetiendafFortaffe etiam uentr's minantibus
folues , Vis reddere beneficium? Bénigne accipe, Retulifti gratiam, non ut foluiffe
te putes, fed ut fecuriordebeas,
Libri fecundi de benefiajs finis»
IN LIBRVM SECVNDVM,
s Maie renuit. Codex manu fcriptus habebat retinuit.Ducentêdixic,prccrbus trahcn_effl,e.ma-é
renuit,qui uidtus improbitate rogantis parum conftanter negat.
CAP, III I-
% ïlk ut fumât. Codex manu faiptushabebat,côfummet.Q_uidam enim non totum reddût quod
polliciti funt
5 Inco quoddaturuseft,daturus es,opinorlegendum. Agit enim de his per quos datur beneficiû,
qui dum eius gratiam ad fetrahunt,gratiam danti debitam minuunt.
CAP. V,
* Potentiar/uar.longû fped.acul5.Ex defcripto codicepro potentia. repofur fuperbiae.quod ad fenfil
eft acrius,
5 Potes ob id ingratuselTe. Codex fcriptus habebatporeft eiobid iam gratus eiTe.fortafïè poteil
recle legeris . Sentit,beneficio fie dato nullâ deberi gratiâ,itacp ingratus eue non poteft qui accipif.
6 Tardmsmanusadtert.Variushabebaturhiclocusin exemplaribus.Sedin uulgatis diftinc.iô
uitiarat fentêtiam.Ea eft.ut occidit,qui remedium non adhibet in tempore, ita manus adferthoc
eft internait,qui beneficium fero dat,quo po terat feruari cui dandum erat.
CAP, XI.-
7 Sedinuifumeft,prior editio habebat iniuftû eft. Sedinuifum quod ex codice manu fcriptoreilî
tuimus argutinplufculum habet.Ingratum eft quod non dele_.a_}inuifum eft,quod odimus.
C AP, XV
8 Vt coniugia tua urbes fint.Sichabebant fuperiores editiones. Atqui licet refragâtibus exempîa/
ribus,tamen fuffragaturis utfpero do_.is,pro côiugia repofuimus,congiaria,qua. dicuntur mu/
nera principû. Nam uox coniugia nihil facit ad fenfum,
CAP, XX.
9 Non an feruirent feruitutem . Non auxiliabantur exemplaria, tamen ipfa res clamitat aliquid
deefre.FortaiTeficerat,anuiuer.t,nÔ__c Poteft & duabus fyllabisfuccurri,fikgas,pugnâtia,utri=,
nonanferuir-tferu.tutem.Nam8_Pompeius& Caefarpariter ambiebant don.inatu_8.-dem ac
cidit quum Odauiùs inftrueretur aduerfum Antonium.
CAP, X XI*
io Q.uiuniusdandibeneficrjiniuriauenerat,Sichabebatuetuseditio. duidamcodices habebâÉ
in tus dandi beneficfj. Ciuidam in eius,ex figuris autem corrupt__fcriptura.deprehendi legen>
dum.inius.utfit««m'nrnuusfui fufpe/
_lus,ut fufpeclus fita fufpicio,quod eftadmiror.non a fufpicor.
CAP. XXVII.
ia Ingenif fuit fteriîis tam pufilli quam animi.Pufilli non erat in manu defcripto Codice,et (enfui fi***
perefleuidetur.i.erilisrngentj dicit,ob .arditatem,fterilis animiobingratudrnera.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

*. DE BENEFICIIS 15.
CAP. XXIX,
Ne coire quidem inidnatura patiatur.proinidfcribendumarbitrorinidem.8-harcuerbapa/i-
res animalibus nôerant in defcripto Codice,nec uidentur ad fenfum facere, S eut enim hic uix na
tura poiTe coniûgi,ut idem animal et uelocitate prscellat et uiribus,
CAP. XXXI.
Etiam fii_kmanûexercerenoluit.Ad eum modum habebatuetus kdtïo. Codex manu fcriptus 14
habebat illi manumexercerenonlicuit.Necdubiumquinexererefitkgendum,fiperfortunam
non licuituirtuti manu exerere,tamen prompta uoluntas gratum facit. Codex deferiptus habe/
bat,homo,prohominiVndefufpicorutrâq5Uocëfuiffepofitâ.Gratus poteft homo etiam homi
ni eiîe uoluntate.Namnemo dubitat,quin deo fumeiatbona uolûtas.
CAP* XXXV.
Infanire omnes dicimus. Hic eruditulus aliquis intertexuerat duo uerba f.ilrcet_tul.os,Q.ua: .,
nosexiftdeuetuftj Codicis luftulimus ,ne quis temere reponat.
LVCII ANNEI SENECAE DE B E/
NEFICIIS LIBER T E R T I V S.
ON REFERRE benefï'cfjs gratia, ÔE eft turpe,_x. apud om/ cap.i
nés habetur, Ebuti L iberalis.Ideo de ingratis etiam ingrati que/
runtur.cum intérim hoc omnibus haereat,quod omnibus difpli'/
cet:adeoq?incontrarium itur,ut quofdam habeamus infeftiffiV
mos non poft bénéficia tantum,fed propter beneficia,Haec praul
tate naturae accidere quibufdam non negauerim, pluribus, quia
memoriam tempus interpofîtum fubduxit.Nam quaerecentia
a apud illos uiguerunt,ea interiecto fpatio obfolefount. De quibus _. r , r
fuifîè mihi tecum difputationem foio,cum tu illos non ingratos uoeares, fed obïitosî *° ^
tanquam ea res fngratum excufet,quae fecit. An quia hoc accidit alicui,non fît ingra/
tus,cum hoc non accidat,nifi ingrato f Multa funt gênera ingratorum,ut furum,ho/
micidarum , quorum una culpa eft, caeterum in part-bus uarietas magna. Ingratus
eft qui beneficium accepiffe fe negat,quod accepftJngratus eft,qui diffimulat.Ingra/
tus,qui non reddft,fngratiffîmus omnium,qui oblitus eft. Illi enim fî non fbluunt,ta>*
men debent, ÔC extat apud illos ueftigium certe meritorum,intra malam confeiêtiam
concluforum.Et aliquando ad referendam gratiam conuerti ex aliqua caufa poffunt,
fi illos pudor admonuerit,fi fubita honeftae rei cupiditas,qualis folet ad têpus, etiam
in malis pedoribus exurgere, fi inuitauerit facilis occafîo-. Hic nunquam fieri gratus
poteft, cui totum beneficium elapfum eft.Et utrumtu peiorem uocas,apud quem
gratia beneficfj intercidit, an apud que etiam memoriaf Vitiofî oculi funt,quilucem
reformfdantjcaeci, qui non uident,Et parentes fuos non amare impietas eft,nÔ agnof/
cere, infania.Quis tam ingratus eft,quàm qui quod in prima parte animi pofîtum effe
debuit,ô_ femper occurrere,ita fepofuit ÔC abiccft,ut in ignorantfam uertereturf" Ap/
paret illum non faepe de reddendo cogitaffe,cui obrepfit obliuio.
Déniq? ad reddendam gratiam, ô_ uirtute opus eft,ÔC tempore, ÔC faculta.e,.^ af/ CAP.II
pirantefortuna.Qui meminit,fîneimpêdio gratus eft.Hoc quodnon operam exigit,
non opes, non felicitatem,qui non praeftat-, nullum habet, quo lateat patrocinium.
Nunquâ enim uoluit gratus effe, qui beneficium tam longe proiecit,ut extra confpe/
dum fuum poneret, Quemadmodum quae in ufu funt,ô

2o LIBER TERTIVS
Praeter hanc caufam, aliae quoque funt, quae nobis mérita nonunquam maxi/
CAP. m meuelant, Prima ac omnium potiiïima,quod nouis femper cupiditatibus occupât.,
non quid habeamus, fed quid petamus , infpicimus , non in id, quod eft,fod quod
appetitur intenti , Quiequid enim domi eft , uile eft . Sequitur autem , ut ubi quod
acceperis leue, nouorum cupiditas fecit,audor quoeg eorum non fit in precio.Ama/
tutiMtm irimus aîiquem ÔC fufpeximus .ÔC fundatum ab ilîo ftatum noftrum profeffi fumus,
quàm diu nobis placebant,ea quae confocuti fumus.Deinde irrumpit in animum aîio/
rum admira-io^ ad ea impetusfaduseft,utimortalibus moseft,ex magnismaio/
ra cupiendi, protinus excidit, quiequid ante apud nos beneficium uoeabatur, Nec ea
intuemur, quae nos alfjs praepofuere, fed ea fola quae fortuna praecedentium oftentat.
Non poteft autem quifquam _k.inuidere,ÔC grattas agere. Quia inuidere querentis
ÔC mcefti eft, gratias agere gaudentis. Deinde quia nemo noftrum nouit, nifi id tem/
C 'umjufpicor pus quod f eum maxime tranfît.Ad praeterita rari anim û retorquent,Sic fit,ut praecep
legendum tores, eorumcp bénéficia intercidant , quia totam pueritiam reîinquimus , Sic fit,
ut in adolcfcentiam noftram collata pereant, quia ipîa nunquam retradatur. Nemo
quod fuit tanquam in praeterito, fed tanquam in perdito ponit. Ideoqj caduca mémo
CAP i in na e^ flïturo imminentium. Hoc loco reddendum eft Epicuro tefts
monium, qui affidue queritur, quod aduerfus praeterita fimus ingrati,quod quaecun/
que percepim us bona,non in memoriâ reducamus,nec inter uoîuptates numeremus,
cum certior nulla fît uoluptas, quàm quae iam eripi non poteft.Praefentia bona non/
dû tota infblido funt,poteft illa cafus aliquis fncidere.Futura pendent,ÔC incerta funt*
Quod praeterferit, inter tuta fopofîtum eft.Quomodo gratus quifquam elle aduerfus
bénéficia poteft, qui omnem uitam fuam trâftulitc Praefentium intuitus,ac praeterito
rum memoria gratum facit.Memoriae minimum tribuit,quifquis fpei plurimum.
CAP ,V Quemadmodum mi Liberalis quaedam res femeî perceptae haerent,quaedam ut
foias, nô eft fatis didiciffe (Intercidit enim eorum feientia, nifi contineatur) Geome/
triam dico ÔC fublimium curfum8C fîqua alia propter fubtilitatem lubrica funt. ita be
nefreia quaedam magnitudo non patitur cxcidere,quaedam minora, fed numéro pluri
ma, ÔC temporibus diuerfà,ef_îuunt,Quia (ut dixi ) non fubinde illa tradamus,nec h>
benter quid cuiqj debeamus,cognofcimus.Audi uoees petentium.Nemo non uidu/
ram femper in animo fuo memoriam dixit, nemo non deditum fo ÔC deuotum profef/
fus eft, ÔC fi quod aîius humilius uerbû, quo fo oppignofaret, inuenit, Poft exiguuni
tempus fjdem illi uerba priora quafi fordida,ÔC parum libéra euitant,perueniunt dein
de eô,quô,ut ego exiftimo,peffirnus quifq?, atq? ingratiffimus peruenit,ut obliuifoaa
tur. Adeo tamê ingratus eft,qui oblitus eft ,ut gratus fît,cui bénéficia in mente uenft»
- CAP, vi Hoc tamen tnuifum uitium,an impunitum effe debeat . quaeritur, ÔC an haec
Iex, quae in fchoîis exercetur, etiam in ciuitateponenda fît, qua ingratidatur adio,
> quae uidetur aequa omnibus , Quid m'Ccum urbes quoq? urbibus , quae pr__fti_ere
exprobrent, ôC a maioribus collata, à pofteris exigant , Noftri marbres maximi foi/
licet uiri ab hoftibus tantùm expetierunt bénéficia, magno animo dabant_magno
perdebant, Excepta Macedonum gente,non eft inulîam data aduerfus ingratum
adio.Magnumcp hoc argumenta dandum non fuif_e,quia aduerfus maleficium om/
ne confenfîtnus, ÔC homicidfj, ueneficfj,parricidij ,uioîatarum reî/gionum3aîiubi atep
aliubi diuerfa p eft, fed ubiq? aîiqua. Hoc frequentiflîmum crimen nufquam pu/
nitur,ubiqj improbatun Neq? abfoluimus illud, fed cum diffi'ciiis effet incertae rei
aeftimatio, tantùm odio damnauimus, ÔC inter ea reliquimus quae aduindices deos
C AP. vu mktimus, Rationes autem multae mihi occurrunt,propter quas cri/
men hoc in legem cadere non debeat. Primum omnium parsoptima beneficfj pe/
Torte,credit£ **}*> ** aclio,ficut t certae pecuniae,aut ex condudo,aut ex locato datur.Hoc enim ipe/
cr'ofîffimum eft in illo,quod dedimus uel perdituri,quod totum permifîmus accipien/
tiû arbitrio.Si apfjello,fî ad iudice uoco,incipit non beneficiû ef_e,fed creditû.Deinde
.cum res honeftiffima fit referre gratia, définit effe honefta,fîneceffariaeft,Nonma/
gislatf
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BEN EFI CIIS 21'
- gis îaudàbft quifquam gratû hominem,quàm eu,qui depofîtû reddîdit,aut quod debe
bat,f extra iudicê foluitjta duas res,quibus in uita humana nihil pulchrius eft, corrû/ _& citu iudi
pimus,gratum hominem,ÔC beneficium.Quid enim aut in hoc magnificum eft, fi be/ c//w
neficium non dat,fodcommodat:aut in illo qui reddit,non quia uuk,fodquia necefîe
- eftfNon eft gîoriofa res gratum elTe,nifi tutum eft,fngratum fuifle, Adfjce nunc quod
huic uni legi omnia fora uix fuffi'cr'ent.Quis erit,qui non agat,quis,cum quo non aga
». turf Omnes fua extollunt,omnes etiam minima,quae in alios contulere dilatant.Prae/
terea quaecunq? in cognitionem cadunt,comprehendi poffunt,ÔC non dare infînitam
licentiam iudici , Ideo melior uidetur conditio caufae bonae,fî ad iudicem,quàm ad ar/
bitrum mittiturjquia illum formula incladit,ÔC certos,quos non excédât terminos,po
nit:huius libera,ô_ nulîis aftrida uinculis religio,ÔC detrahere aliçjd poteft,ÔC adfjcere, '
ÔC fentêtiam fuâ nô prout lex,ut iuftitia fuadet,fed prout humanrtas,aut mifericordia
impulit, regere, Ingrati adio nô erat r'udicem alligatura, fed regno liberrimo pofîtura,
Quid fît enim beneficium non confiât, deinde quantuncumcfi fit refert quàm béni/
gae illud interpretetur index. Quid fit ingratus , nulla îex monftrat, Saepe ÔC qui
reddidit quod accepit, ingratus eft, ÔC qui non. reddidit, gratus.De quibufdâ etiâ im t
peritus index dimittere tabellam poteft. Vbi feciffe, aut non feciffe pronunciandum
- eft,ubiprolatiscautionibus,controuerfîa tolîitur, ubi inter difputantes ratio ius di/
- cit, Vbi ueroanimiconiedura capienda eft, ubi id,de quofola fapientia decernit, Albuiudicié
in controuerfîam incidit, non poteft ad haec fumiiudex exturba feledorum, quem
- cenfusinaîbum,ÔCequeftrishaereditas mifit. Itaq? non haec pa CA,VU_
< iudex
rum idonea res uifa eft, quae deduceretur ad iudicem, fed nemo huic rei fatis idoneus
inuentus eft: quod non admiraberis, fî excufîèris, quid habiturus fuerit diffi/ ^s,reit egif/
- cuîtatis, quifquisineiufmodifregnumexiffet,Donauitaliquismagnam pecuniam, çet
'- fed diues, fed non fonfurus impendium. Donauit alius, fed toto patrimonio ceffu/ %
' rus. Summa eadem eft, beneficium idem non eft, Etiam nunc adfjce. Ht'c pecuniam
pro addido dépendit, fed cum illam domo protuliffet. Ille dédit eâdem, fod mutuam.
_umpfît,aiitrogauit, ÔC fe obligari ingenti merito paffuseft. Eodem exiftimas loco
- elle iUum,qui beneficium ex faciîi Iargitus eft, ÔC hune, qui accepit,ut daret," Tempo
re quaedam magna fiunt, non fumma. Beneficium eft donata poffeffio, cuius ferti/
îitas Iaxare poffit annonam.Beneficiumeft, unusinfame panis. Beneficium eft, do
- nare regiones, per quas f multa flumina ÔC nauigabilia decurrât.Beneficium eft,aren _T. . mdgn&
tibus ftti , ÔC uix fpiritum per fîccas fauces ducentibus monftrare fontem.Quis inter j»
: fe ifta comparabitr' Quis expendetfDifficilis eftfontentia, quae non rem, fod uim
f rei quaerit. Eadem licet fint aliter data, non idem pendent. Dédit mihi hic benefv »"^^_(-irtt
cium, fod non libenter , fed dediilè fe queftus eft, fed fuperbius me quàm folebat, af/,
pexit, fed tam tarde dédit, ut plus praeftaturus fuerit, ficito negaflet. Horum quo/
modo iudex inibit aeftimationem, cum fermo ÔC dubitatio, ÔC uultus meriti gratiam
deftruant-e' Quid quod quaedam bénéficia uoeantur, quia ni/ -Ap I3£
mis concupifeuntur: quaedam non iùnt ex hac uulgari nota, fed maiora, etiam fî mï/-
- nus apparente Beneficium uoeas dediffe potentis populi ciuitatem, in quatuorde/
cim gradus deduxtffe, ÔC defendiffe capitis reum:quid utilia fuafiffe f quid retfnuifîe,
ne in fceîus rueret^quid gladium exeuffiffe moriturof quid effreacibus remedfjs refo/
cillaffe lugentemr ôC quod defiderabat uoîentem fequi,ad uitae concilium reduxifîêf
' Quidaffèdifiè aegro, ÔC cum ualetudo eius ac falus momentis conftaret,excepiffefdo
- nea cibi tempora, ôC cadentes uenas uino refeciffe, ÔC medicum adduxifîe morienti?
Hjec quis ceftimabitr'quis fîmilibus beneficfjs iubebit bénéficia penfarif Donauit tibi
domum,fed ego tua fupra te ruere praedixi.Dedit tibi patrimonium,fed ego naufrago
tabulam. Pugnauit pro te, ÔC uulnera excepit , at ego uitâ tibi fiîentio dedi. Cû aliter
beneficiû de_ur,aliter reddatur,paria facere difficile eft. Dies praeterea bénéficie P

22* LIBER TERTIV-S
bénéficia fine teftef Quàm deinde pinâ ingratis côftituamusf Vnam omnibus cum
dtfparia bénéficia fintf Inaequaîê,8C pro cuiufcp beneficio maiorem » aut minoremf
Age, intra pecuniam uerfabitur taxatio,quid quod qua*dâ bénéficia uitae funt,ÔC ma-/
iora iiitafHis quae pronûtiabitur pcnaCMinor beneficiodniqua eft.Par ÔC capitalisa
CAP . XI Qm'd fnhumanius,quàm cruentos effe beneficiorum exiais. Quaedam,inquit,
priuilegia parentibus data funt. Quomodo horum extra ordinem habita ratio eft, fie
aliorum quoqj beneficiorum haberi débet. Parentum conditionem facrauimus, quia
expediebatliberos tolli.Sollicitandi ad hune laboremerât incertain adi'turifortunam.
Non poterat illis dici,quod bénéficia dantibus dicitur,Cui des,eîige ipfe tccum.Si de/
ceptus es , quaere , dignum adiuua . In liberis toïlendis nihil iudicio tollentium licet,
Akrf totares uoti èftjtaq? ut aequiore animo adirent aleam, danda illis aîiqua poteftas fuit,
Deinde alia côditio eft parentum,qui bénéficia,quibus dederunt ,nihilominus daturl
funt.Nec eft pericu!um,nedediffe illos mentiantur.In caeteris quaeri débet, non tan/
tum an receperint,fed an dederint.Horum in confeffo mérita funt,ÔC quia utileeft à./
uentuti regi,impofuimus illi quafi" domefticos magiftratus,fub quorum euftodia con
tineantur. Deinde omnium parentum unum erat beneficiumjtacp aeftimari fomd po/
tuit.Alia diuerfa funt ÔC diffimilia,infinitis inter fe interuallis diftantia, Itacp fub nuï>
Iam reguîam cadere potuerunt,cum aequius effet omniarelinqui, quàm omnia nequa
CA.XI r^ Quaedam magao dantibus confiant. quaedam excipientibus magna funt,
fod gratuitatnbuentibus,quaedam amicis data.quaedam ïgnotis.Pl us eft,quanuis idê
detur,fî ei detur,quem noife à beneficio incipis.Hic auxilia tribuit,iîleornanienta, ill _
folatia.Inuenies,qui nihil putet effe iucûdius,nihil maius,quàm habere in quo calami
tas acquiefcatjnuenies rurfus,qui dignitati fuae,quàm fecuritati fuae confuli mafi.:e_ï
qui plus ei debere fe iudicer, per que tutior eft , quàm ei per quem honeftior. Proinde
ifta maiora aut minora erunt, prout fuerit iudex,autad haec,aut adilia inclimtm
animo.Praeterea creditorem mihi ipfo eligo, Beneficium faepe ab ipfo accipio, à qua
nolo, ÔC aliquando ignorans obligor,Quid faciesc'ingratumuocabiseum,cui bene
ficiû infcr'OjcY fî foiuitfèt non accepturo,impofitum eft: nô uoeabis eum, qui utcuncjÊ
CAP, xni acceptum non reddiditr Aliquis dédit mihi beneficium,fod idem
poftea fecit iniuriam. Vtrum uno munere ad patientiam omnium iniuriarumaftrin/
gor, an perinde erit, ac fî gratiam retulerim, quia beneficium fiium ipfe infoquenu
iniuria rcfciditcQuomodo deinde aeftimabis. utrum plus fît quod accepit, an in quo
laefus efte Dies medeficiet, omnes diffieuîtates perfoqui tentantem. Tardiores in/
quit ad bénéficia danda facim us non uindicando data,nec inficiatores eorum afficier,
do peena, Sed illud quo q? tibi econtrariooccurrat.Muko tardiores futuros ad acci/
pienda bénéficia, fî periculum caufae dicendae adituri erunt, ÔCinnocentiam fo-flici'
tiore habituri loco. Deinde err'mus per haecipfî quoq? ad danda tardiores, Nemo
enim libenter dat inuitis, fod qur'cunque ad bene faciendum bonitate inuitatus eft, ÔC.
C A XII II '^a Pu'c^n'tudinerei,etiam libentius dabit, nihil debituris, nifi quod uoIuht.Mrnut>
*" tur enim gloria eius offi'cij.cui diligenter cautum eft, Deinde pauciora erunt b e
nefîcia,fed ueriora,Quid aut maîi eft inhiberi beneficiorum tementatemf Hoc enim
ipfum fecuti funt, qui nullâ legê huic côftiuerunt,ut cfrcûfpedius donaremus , circû
ipedius eligeremus eos, in quos mérita conferuntur, Etiam atqi etiam cui des confî/
dera. Nulla adio erit,nulla repetitio, Erras, fî exiftimas fuccurfurum tibi iudicê,NuJk
lalex te in integrum reftituet. Solam accipientis fidem fpeda. Hoc modo bénéficia
audoritatem fuam tenent , ÔC magnifîca funt. Pollues illa, ft materiam lit.um feceris,
Aequiffima uox eft, ÔC ius gentinm prae fe ferens, redde quod debes.Haec turpiffima
eft inbeneficr'o,Redde, QuidreddetfVitam inquam debet,dignitatein,feaunatcm,
- fanitatem , Reddi maximaquaeq? non poffunt . Aut pro his inquit, aliquid quod tan
ti fit. Hoc eft quod dicebam, interituram tantae rei d_gnita_em,fi beneficium mer/
cemfacinuis,Non eft incitandus animus ad auaritiam,adquerelas,ad difcordûm,
fua iponte in ifta fertur. Quantum poffimus refiftamus, ÔC qu-erenti occafîocej
amputemus, , ..'.... .
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Vtinam
. .. .t

DE BENEFICIAS 2j
Vtinam quidem perfuadere poffemus,ut pecunias créditas tantùm à uolentibus C AP,x V
acciperent.Vtinam nulla ftipulatio emptorem uenditori obligaretinee pada conuen
tacp impreffis fîgnr's cuftodirêtur,fides potius illa feruaret,ÔC aequum eolens animus.
Sed necefïària optimis praetulerunt,ÔC cogère fidê quàm fpedaremalunt. Adhiben/
tur ab utraçp parte teftes.Ilîe per tabulas pïurium nomina interpofîtis pararfjs facit.il/
ïe non eft interrogatione contentus,nifi f rem manu fua tenuit.O turpem humani ge di£s,reum
neris fraudis, ac nequitiae publicae çonfeffionem,anulis noftris,plufi|animis creditur,
ïn quid iHi uiti ornati adhibiti funt, in quidimprimunt^fignac' Nempe ne ille neget ac
cepilTè fo,quod accepit.Hos incorruptos uiros ÔC uindices ueritatis exiftimasf At his
ipfrs ftatim non aliter pecuniae committentur.ltacg non honeftius erat,à quibufdam
fidem falîi,quàm ab omnibus perfidiam timerifHoc unumdeeft auariciae,ut benefî/
çia fine fponfôre non demus.Generofî animi ÔC magnifier' eft iuuare,ÔC prodeffe,Qui
dat beneficia,deos imitatur,qui repetit fmneratores.Quid illos dû uindicamus,in tur
bam fordidiffimâredigimusr' Pluresinquit ingrati erunt fi nulla aduerfus ingratû *
datur adio,Imo pauciores,quia maiore deîedu dabuntur beneficia»Deinde non expe
dit notum omnibus fieri,quàm multi ingrati fint. Pudorëm enim rei toîlet multitudo
peccantium,ÔC definet elle probriloco commune maledidum.Nunquidiam uîlare/
pudio erubefcit,poftquàm illuftres quaedam ac nobiles fcemin£e,non côfulum nume
ro,fed maritorum annos fuos computant,ÔC exeunt matrimonij caufa:nubunt repu/
dfjcTam diu iftud timebatur,quàm diu rarum erat,Quia uero nulla fine diuortio ada
funt,quod faepe audiebant,facere didicerunt. Nunquid iam uîlus adulterfj pudor eft,
poftquàm eô uêtum eft,ut nulla uirû habeat,nifî ut adulterum iritetr" Argumentû eft
deformitatis pudicitia,Quam inuenies tam miferam,tam fbrdidam,ut illi fatis fît unû
adulterorum parfnifi fîngulis diuifît horas,ÔC non fufficit dies omnibus,nifî apud aîiû
geftata eft,apud aliû manfît, f Infrunita ÔC antiquata eft quae nefeiat matrimoniû uo/ ats,wfïrmittit
cari unum aduïterû,Quernadmodû horum delidorumiam euanuitpudor,poftquàm ajX0-"*
. res latius euagata eft,ita ingratos plures efficies ÔCf audiores,fî numerare fo cceperît, atdudaciores
Quid ergofimpunitus erit ingratusfQuid ergorïmpunitus erit impùis? Quid -
maîignusC Quid auarusr'Quid impotêsc'Quid crudelisf Impunita tu credis effe, quae C xv"
inuifa funtfAut ullum fuppîicium grauius exiftimas publico odiof Pcena eft, quod
non audet ab ullo beneficium accipere,quod non audet ulli dare,quod omnium défi'/
gnatur ocuîis,aut defignari fo iudicat,quod intelledum optim ae rei ac dulciffimae ami
fit.An tu infelicem uocas,qui caruit acie oculorû, cuius aures morbus obftruxit, non
uoeas miforum eum,qui fonfum beneficiorum amifîtf Teftes ingratorum omnium
deos metuit,urit illum ÔC angit intercepti beneficfj côfciëtia,denic£ fatis haec fpfà pee <
na magna eft,quod rei ( ut dicebam iucundiffimae) frudum non percepr't.At quem iu
uat accepiffe,aequaliperpetuac^ Uoluptate fruitur,ÔC animum eius à quo accepit,non
rem intuens gaudet.Gratumfiominem femper beneficium deîedat,ingratum fomel.
Comparari autem poteft utriufcj? uita,cum alter triftrs fît ÔC folicitus, qualis elle infi/
crator ac fraudulentus folet,apud quem non parentum,qui débet honor eft,non edu/
catoris,non praeceptorum:aker laetus,hiIaris,occafîonem referende gratiae f expetês, « b a",
ÔC ex hoc ipfo affedu gaudium grande percipiens,nec quaerês quo modo,de quo,qua
re,fed quemadmodum plenius uberiufcp reipondeat,non folum parêtibus ôC amicis,
fod humilioribus quoqj perfonis , Nam etiam fî à foruo fuo beneficium accepit,exifti
mat non à quo,fed quid acceperit. Quanquam quaeritur à quibufdam,fî/ Crf -x-ym
eut ab Hecatone,an beneficium dare feruus domino poffit.Sunt enim qui ita diftin/
guant,quaedam bénéficia effe,quaedâ ofïîcia,quaedam mfnifteria.Benefr'ciû efîe,quod
alienus det,Alienuseft,qui potuit fine reprehenfîone ceffare.Officium effe/il^uxo/
ris,&: eàrum perfonarum,quas neceffitudo fufcitat,ÔC ferre opem iubet.Minifterium
effe ferui,quem conditio fua eo loco pofuit, ut nihil eorum quae praeftat,imputet fupe
, riori.Praeterea feruos qui negat dare aliquando benefîcium,ignarus eft iuris humani,
, Refert
enim cuius animi fit,qui praeftat,nô cuius ftatus.Nulli praeclufa uirtus eft,om
nibus patet,omnes admittit,omnes inuitat^ingenuos^ibertinoSjferuoSjregeSjôC exu/
Ie&
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

24 LIBER TERTIVS
les.Non eligit domum,nec cenfum,nudo homine contêta eft,Quid enim erat tuti ad/
uerfusrepentina, quid animus magnus promitteretfibi,fi certam uirtutem fortuna
mutaretcSi non dat beneficium feruus domino,nec régi quifquam fuo,nec duci fuo
miles.Quid enim intereft, quali quffq} teneatur imperio,fi fummo teneturf Nam fî/
feruo quo minus in nomen meriti perueniat neceffitas obeft , ÔC patiêdi ultima timor,
idem iftud obftabit,ÔC ei qui regê habet,ÔC ei qui ducem,quoniam quanquam fub dif
pari titulo,paria in illos Iicent. Atqui dant regibus fuis,clant imperatoribus bénéficia,
ergo ÔC dominis, Poteft feruus iuftus effe,poteft fortis,poteft magnanimus :ergo ÔC
beneficium dare poteft.NamôC hoc ufrtutiseft,adeo_# domim'sferui bénéficia pof/
funt dare, ut r'pfbs faepe beneficfj fui fecerint.Non eft dubium quin feruus beneficium
CAP. XIX dare poffit cuilibet,quare ergo non ÔC domino fuo polfitr* Quia non poteft,in/
quit,creditor domini fui fieri,fi pecuniam illi dederit. Alioqui quotidiedominum fuû
obîigat,Peregrinantem fequitur,-_gro miniftrat,ÔCÎabore fummo colit. Omnia tamê
ifta quae alio praeftante bénéficia dicerentur,praeftâte feruo minifteria funt. Beneficiû
enim id eft,quod quis deditjcum illi liceretà non dare. Seruus autem non habet ne/
gandi poteftatemjtanon praeftat,fod paret. Nec idfe feciffe iadat,quod non facere
non potuitJam fub ifta îege uincam,ÔC eo perducam foruum,ut in multa liber fit. In/
terim die mihi3fi tibi oftendero aliquê feruum pro falute domini fui fine refpedu dimi
cantê,ôC confoffum uulneribus,relr'qur'as tamen fànguinis ab r'pfïs uitaîibus funden/'
tem,ÔC ut ille effugiendi tempus habeat,moram fua morte quaerentem,hunc tu nega/
bis beneficium dediffe,quia feruus eft-r'Si tibi oftêdero aîfquem,ut fecreta domini pro
dat,nulla tyranni pollicitatione corruptum,nulîis territum minis,nullis cruciatibus ui
dum,auerriffe quantum potuit,fu_pitiones q_taerentis,ÔCimpendif-e_piritum fidei,
hune tu negabis bénéficia domino dediffe,quia feruus eftf Vide ne eo maius fît,quo
rarius eft exemplum uirtutis in feruis,eocp gratius quod cum ferè inuifà imperia fint,
ÔC omnis neceffitas grauis,commune foruitutis odium,in aîiquo domini charitas ui/
citjta nô ideo beneficium non eft,quia a feruo profedum eft,fod ideo maius,quia de
CAP.XX terrere ab ilîo nec feruitus quidê potuit. Errât fî quis exiftimat feruitutê in totû ho
« .
mine defcëdere.Pars melior eius excepta eft , Corpora obnoxia funt ÔC aferipta dnisî
mens quidê fui iuris, quae adeo libéra ÔC uaga eft,ut ne ab hoc quidê carcere cui indu
fa eft teneri queat,quo minus impetu fuo utatur, ÔCr'ngentia agat ÔC in r'nfinitû cornes
c eft quod dno fortuna tradidit. Hoc emitjhocf uendit.
Interior illa pars mâcipio dari nô poteft. Ab hac quiequid uenit,liberû eft,Non enim
aut nos omnia iubere poffumus,aut in omnia forui parère coguntur. Contra rempu/
CAP, XXI bîicam imperata no facient,nuîli feeleri manus commodabunt, Quaedam funt
quae leges neciubët,nec uetantfacere,in hisforuus materiam beneficfj habet, Quàm
diu praeftatur, quod à feruis exigi fbîet,minifterium eft,ubi pîufquàm quod feruo né/
ceffe eft,beneficium.Vbiin affedum amicitranfît,définit uoeari minifterium,Eft aîf/
quid quod dns prftare feruo debeat,ut cibarium,ueftiarium,Nemo hoc dixft benefï
cium.At indulfîtjliberalius educauit,artes quibus erudiuntur ingenui, tradidit,bené/
ficium eft.Idem econtrario fit in perfona forui,Quiequid eft quodferuiïis offîcfjfor/
muîâ excedit, quod nô ex imperio fod ex uolûtate praeftatur,benefi_iû eft,fî modo ta
CA, XXII tû eft,ut hoc uoeari potuerit,quolibet alio praeftante. Seruus(ut placetChryfîppo)
perpetuus mercennarius eft.Quemadmodû ille beneficiû dat,ubi plus praeftat quàm
quod operis IocauitXic feruus ubi beniuolentia erga dominum fortunae fuae modutn
tranfît,ÔC altius aliquid aufus,quod etiam felicius nato décori eiTet^ôC fpem domini an
teceflit,beneficr'um eft fntrà domum inuentum.An aequum tibi uidetur,quibus fî mi/
nus debito faciant,irafoimur,non haberi gratiam,fî plus debito folitoq? fecerintr V is
foire quando non fît beneficiumr' Vbi dici poteft, quid fi nolîetr' Vbi uero id praeftat,
quod nolîe licuit,uoluiffe laudandum eftJnter fo contraria funt, beneficium ÔC r'nr'u/
ria.Poteft dare beneficium domino,fi à domino r'niuriam poteft accipere,At qui de in
iurfjs dominorum fnferuos,qui audiat,pofitus eft,qui ÔC faeuitiam ÔC libidinem, ÔC in
pra.bendis»ad uidum neceflkijs auaridam compefcattQuid ergofBeneficium domi/
nus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIIS» 25,
nus à feruoaccfprt flmo homo ab homine , Deniqj quod in illius poteftate fuit:fecit,
Beneficiû domino dedit.Ne à feruo acceperis,in tua poteftate eft , Quis aût tâtus eft,
que nô fortuna indigere etiâ infimis cogatCMulta iam beneficiorû exempla refera ÔC
diffimilia,ÔC quaedâ inter fe côtraria.Dedit aliquis dno fuo uita , dédit morteîforuauit
periturûjôC hoc fî paru eft,pereundo feruauit,Alius morte dni adiuuit,alius decepit.
Claudius Quadrigarius inffocûdo ÔC uicefîmo annaliûtradit,quod cum obfîderet CAt xxilf
Drumenturn3cx. iam adfummam defperationê uentum eflêt, duos foruos ad hoftem diter3izt
transfugiffe, ÔC operaeprecium feciffe,Deinde urbe capta,paffim difeurrente ufdore,
illos per nota ftinera ad domum in qua feruferant , praecucurriffe , ÔC dominam fuam
ante fo argiffe, ÔC quaerentibus quaenam effet, dominam ÔC quidem crudeïiffimam ad
fupplicium ab ipfis duci,profefIos effe.Edudam deinde extra muros fumma cura ce/
laffe,donec hoftilis ira+concideret . Deinde ut fatiatus miles ad Romanos mores cito _?t confideret
redfjt,illos quoef? ad fuos redfffe,ÔC dominam fibi ipfos dediffe. Manumifît utrunq? è 4 confido,
ueftigio illa,nec indignata eft ab his fo uitam accepifle,in quos uitae necisq? poteftate
habuiffet.Potuit fibi hoc uel magis gratulari. Aliter enim feruata munus notae ÔC uul
garis clementiae habuiffet,fîc foruatanobilis fabula, ÔC exemplum duarum urbiû fuit.
In tanta cortfufîone captae ciuitatis , cum fibi quifq? confuleret , omnes ab illa praeter
transfugas fugerunt. At hi , ut oftenderent quo animo fada effet prior illa tranu'tio,à,
uidoribus adcaptïuam transfugerunt,perfonam parricidarum ferentes , quod in ilîo
beneficio maximum fuit , tanti iudicauerût,ne domina occideretur, uideri dominam
occidiffe.Nô eft,mihi crede non eft feruilis animi, egregiû fadû fama foeleris emiffè,
tAttenus pr_etor Marforum ducebatur ad Romanû imperatorê , Seruus eius gla/ ,

26 LIBER TE.R-TI V S.
buiffe fe prfdfe iuraffet,id ut in fe ÔC fiîios fuos recideret,optatîk, ÔC Caffarem ut igno
foeret fîbi , rediretcf in gratiam focum rogauit . Cum dixiffet fe Caefar facere , nemo,
inquit,credet te mecum in gratiam rediiie, nifi aliquid mihi donaueris,petitdp non fa
%mCx^ov,qd' ftidiendam ÔC propitio fummam,ÔC impetrauit . Caefar ait,mea caufa dabo operâ, ne
Ai me Minet uncfj tibi frafcar.Honefte Caefarquod ignouit, quod îiberaîitatem démentis, adiecf...
Quicûqj hoc audiuerit exemplû,necei1e eft Caefarem laudet,fed cum feruû ante Iau/
dauerit.Non expedas, ut tibi narré manumiffum, qui hoc feceratrNec tam en gratis,
C , XXVIII Pecunia pro Iibertate eius Caefar numerauit, Poft tôt exempla non eft dubr'um,
quin beneficium aliquando à feruo dominus accipiât.Quare potius perfona rem mi/
nuat, quàm perfbnam res ipfà cohoneftet f Eadê omnibus principia, eadem _j? origo.
Nemo akero nobiïior,nifi cuiredius ingeniû,ÔC artibus bonis aptius. Qui imagines
in atrio exponunt , ÔC no'mina familia. fuae longo ordine ac multis ftemmatû illigata
fîexuris in parte prima aediû colîocant,noti magis quàm nobiles funt,Vnus omnium
parens mûdus eft,fiue per fplendfdos,fiue per fordidos gradus , ad hûc prima cuiufcp
origo perducit, Nô eft,quod te i{ïi decipiant,cum maiores fuos recenfont. Vbicunq?
9 fecit nomen illuftre,ïlfco deum fingunt, Nemr'nê defpexeris, etiâ. fî circa ilîû obfoleta.
funt nomina, ôC paru indulgente adiuta fortunaifîue libertini ante nos habentur, fiue
ferui , fîue exterarû gentiû homines .Erigite audader anirnos , ÔC quiequid in medio
ibrdr'di iacet,trâfiîite.Expedat uos in fummo,magna nobilitas. Quid fuperbia in tan
tam uanitatê att'oîlimur,ut bénéficia à forais indignemur accipere,ÔC for tem eorû _pe
demus,obliti meritorûf Seruû tu quencp uoeas hbidinis ÔC guîae feruus , ÔC adultéras
imo adulterarû commune mancipiûc'Seruum uoeas quenquâ f Quo tandem ab iftis
geruîis raperis,cubile iftud tuû circumferentibusfQuo te penulati iftf in miîitû quide
non uuïgarêcultumfubornatir'Quoinq? te ifti efferuntCadoftiû aïkuius hoftiarij,
ad hortos alicuius,ne ordinariû quidem habentis officium,Et deinde negas tibi bene/-
ficium à feruo tuo pofiê dari,cui ofculû aîieni forui beneficiû eftfQuae eft tantâ animi
difeordiafEodem tempore feruos defpicis ÔC colisJmperiofus intra limen atep impo/
tensjhumilis foris,ÔC tam contemptus,ql contemnis . Neq? enim ulli magis abfjciunt
animos,cp qui improbe tolîtmt»nulliq^ adcaîcandos aîios paratiores,quàm qui contu
C A. XXIX méfias facere,accipiendo didicerunt. Dicenda haec fuerunt ad contundendâ in/
\ folentiâ hominum exfortunapendentiû,u{ndicandum_pius beneficfj dandi à forufs,
ut à fiîfjs quoq? ufndicaretur Quaeritur enî, an aîr'quâdo liberi maiora bénéficia dare
parentibus fuis poffint,quàm acceperintJlîud conceditur, multos fiîios maiores po/
tentioresejj extitiiTe, quàm parentes fuos,eotj? illis , meliores fuiffe , Quodfî confiât,
poteft fierijiit meîioratribuerint,cum ÔC fortuna illis mafor effet,ÔC melior uoîuntas,
Quicquid,inquit,eft,quod dat patri filius,utiqj minus eft, quia hanc ipfam dandi fa/
cuîtatem patri débet, Ita nunquâ beneficio uincitur , cuius beneficiû eft ipiîim, quod
uincrt.Primû quaedam initium ab alfjs trahunt, ÔC tamen initfjs fuis maiora funt . Nec
ideo aliquid non eft maius eo quod ccepit, quia non potuiffet intantum procedere,
nifi ccepiffet.Nuîla nô res principia fua,magno gradu tranfit . Semina omniû rerum
xaufae funt,ÔC tamen minimae partes funt eorû,quae gignunt.Aipice Rhenum,afpice
Euphratê, omnes denieg inclytos amnes,quid funt , fî illos illic unde effiuût aeftimes,'
Quiequid eft quo timentur,quo nominâtur,in proceffu parauerunt . Toile radicem,
nemora non furgent,nec tanti montes ueftientur.Afpice trabes, fiue proceritatê aefti
mes altiffimâ,fîue craffitudinem fpatfumq? ramorum,latiffime fufas,quantulû eft his
comparatû ilîud,quod radix tenui fibra côplediturdnnituntur fundamentis fuis tem
pîa,ÔC illa urbis mnia,tantum quae in firmamentû totius operis iada funt, latêc. Idê
s in caeteris euenit.Principia fua femper fequês magnitudo obruit.Nô potuiffom çjcô^
confequi,nifi parentû beneficiû anteceffîftet.Sed non ideo quiequid confecutus fum,
minus eft eo,fine quo confecutus non effem , Nifi me nutrix aïuiffet infantem , nihil
eorum quae confilio ac manu gero , facere potuiffom , nec in hanc emergere nominis
cïaritatê,quam ciuili ac militari r'nduftria merui^iunquid tamen ideo maximis opert'/
bus profères num'cisofficiûfAt quid intereft,cum aeque finepatris beneficio, quàm
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
fine

* DE BENEFICIIS 27
fine nutricis fomento,no potuerim ad ulteriora procéderez Quod ft initio meo C A,XXX
quiequid iam poffum debeo,cogita nô elle initiû mei patrê,ne auum quidê. Semper
em erit ukerius aliquid, ex quo originis proximae origo defcêdat. Atqui nemo dicit,
plus debere ignotis,ÔC ultra memoriâ pofitis mar'oribus,q patri.PIus aût debeo,fî hoc
ipfum quod genuit me pater meus,maioribus fuis débet.Quiequid praeftiti patri,etiâ
fî magnû eft,infra aeftimationê paterni muneris eft,quia non effem , fi non genuiffet,
Ifto modo etiâ fîquis patrê meum aegrum ac moriturû fànauerit, nihil praeftare ei po/
tero,quod nô beneficio eius minus fît.Nô enim genuiffet me pater, "f" nifi natus effet,

2S LIBSR TERTIVS,
Supermico parentum flrorum fupermicant,Capit tamen hoc natura, quod nofidû uîïa aetas tiiîic.
gli.fr, prtslio Si fingula patemorum meritorû magnitudinem exuperare non poffunt,pîura in unS
C.XXXII congefta fuperabunt, Seruauit in^bello patrem Scipio,ÔC praetexatus in hoftes
equum côcitat:parum eft,quod ut perueniret ad patrê, tôt pericula, maximos duces,
eum maxime prementia contempfît,tot oppofitas difficuItates3quod ad primam pu/
gnam exiturus tyro per ueteranorum corpora cucurrit , quod annos fuos tranfîliuit.
Adfjce ut idem patrê reum defendat,Ô_ confpirationi inimicorû potentium eripr'at:ut
alterum iîli conîulatum, ac tertium aîioscj? honores etiam confularibus concupifoen/
dos congeratjiit pauperi raptas belli iure opes tradat, ÔC quod eft miîitaribus uiris _pe
ciofiffimum,diuitê illum fpoîfjs etiam hoftiïfbus faciat . Si adhuc parum eft, adfjce ut
prouincias,éc extraordinarfa imperia continuet , zdqce ut dirutis maximis urbibus,
Romani imperfj fine aemulo ad ortus occafusc|? uenturi defenfbr ÔC conditor, maiorê
diter, pitre nobi\iutê. nobiîi uiro adfjciat.Dic Scipionis'f parem,haud dubium eft, quin gcnerâdi
uulgare beneficium uiceriteximia pietas ÔC uirtus, ipfi urbi ncfcio,utrum maius prae
C.XXXin fi'dium affcrens,an decus, De.nde,fî hoc parum eft, finge aliquem tormenta pa
tris difcuffiffe, finge in fe tranftuliiîê.Licet tibi inquantû uelfs extendere bénéficia fi>
Ifj,cum paternum munus ÔC fïmplex fît ÔCfacile, nec danti uoîuntariû . Quid necefîè
eft multisrDedit etiam quibus dedifîc fe nefcit, ïn quo confortem habet, in quo _pe/
dauit legem patriam, praemia patrum,domus ac familiae perpetuitatê, omnia potius
quàm eum eut dabat, Quid fiquis fapfentiam confocutus,hanc patri tradiderft, etiara
nunc difputabimus,an maius aliquid dederit quàm acceperat, cum uitam beatâ patri
reddiderit,acceperit tantùm ur'tamr Sed patris,inquit,beneficium eft, quiequid facis,
quiequid praeftareilli potes.Et praeceptoris mei , quod inftitutis liberalibus profeci,
Ipfos tamen qui tradiderunt illa tranfcendimus,utiq? eos,qui prima cîementa docue/
runt.Et quâuis fine illis nemo quicqp aftèqui pofîet , no tamen quantumcûqj quis af/
focutus eft , infra illos eft . Multum inter prima ac maxima intereft , Nec ideo prima
maximorum inftar _unt,quia fine primis maxima effe non pofîimt,
XXX lin Iam tempus eft quaedam ex noftra(ut ita dicam)moneta proferri.Qui id bénéficia
*° dedit,quo eft aliquid melius,poteft uinci.Pater dédit filio uitam,eft autem aliquid ui/
ta meliusjita pater uinci poteft,qm'a dédit beneficiû,quo eft aliquid melius, EtiamnS
qui dédit alicui uitam, fîfemeî ÔC iterum liberatus eft mortis periculo, maius accepit
beneficiû,quàm dédit.Pater aût uitam dédit, Poteft autë fî faepfus periculo mortisli/
beratus à fûio fuerit,maius beneficiû acdpere,quàm dédit.Qui beneficiû accipit, ma
ius accipit,quo magis eo indiget, Magis autêindiget uita qui uiuit , quàm qui natus
non eft.ut qui ne indigere quidem omnfno poffi.t.Maius ergo beneficium accipit pa/
ter, fi uitam à filio accepit,quàm fiîius à patre,eo quod natus eft.Patris bénéficia m'a/
ci à fiîfj beneficfjs nô poffunt.QuareCquia uitâ accepit à patre,qua nifi accepifiêt, nul
la dare bénéficia potuiffet. Hoc comune eft patri cum omnibus, qui uitâ dederunt ail
cui.NÔ potuiffent enim referre gratiâ,nifî uitam accepiffent. Ergo nec medico in ma
ius gratia referri poteft/olet enim ÔC médiats uitam dare, nec nautae , fî naufragû fu/
ftulit.Atqui ôC horû ÔC aliorû,qui aîiquo modo nobis uitam dederunt,benefîcia uinci
poffunt,ergo ÔC patrû poiTunt. Si quis mihi beneficiû dedit, quod mukorû beneficfjs
adiutiandum effet,ego autem beneficium illi dedi,quod nullius adiutorio egeret, ma
ius dedi cf accepi'. Pater filio uita dedit pcriturâ,nifî muItaoacceffîffent,quae iilam tue/
rentur-Fiîius patri fî dedit uitam,dedit eam,quae nullius dcfîderaret i\uxiliû,in hoc,ut
permaneret.Ergo mar'us bénéficia accepit à filio pater,qui uitâ accepit,^ illi dedera._
C.XXXV Hxc n° deftruût parentû uenerationem,nec détériores illis liberos faciût, im6 etm
meîiores.Natura enim gloriofa. urrtus,cVanteirepriores cupit, Aîacrior eritpietas,fî
ad reddenda bénéficia cum uincendifpe uenerit. Idfî patnbus idem uolentibus legr>
busdp contigerit (quoniâ pleracp {tint , in quibus noftro bono uincimur) unde certa/
men tam optabik,unde tantam felicitateparentibus, utfateantur icipfos fr'Iiorum be
neficfjs imparesfNifihic ita iudicamus,excufàtionêdamus Ir'beris , ÔC illos fegniores
ad referendâ gratia facimus, quibus ftimulos adijeere debemus, ÔC dicere , Hoc agite
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
optimi

DE , B EN EFIGII S, , ij»
optimi iuuenes,pofîta eft inter parères ac liberos honefta cotentio , dederint maiora,
anreceperint.Nonideo uicerunt,quiaoccupauerunt.Sumite modo animû, qualem
dece_,ôC deficere nolite,Ut uincatis optantes + Nec défunt tam pulchro certamini dw
ces,qui ad fimilia uos cohortentur , ac per ueftigia fua ire ad uidoriam faepe iam par/ XXXVII
tam ex parentibus,iubeant. Vick Aeneas patrê, ipfe,cuius infantia leue tutûq? .
geftamen,grauê fenr'o, per média hoftiû agmina , ÔC per cadentis circa fe urbis ruinas
ferens,cum côplexus lacra ac pénates deos religiofusfenexnon fimplici uadentem.
farcina premeredtulit illum per ignes,ÔC quid non pietas poteft,pertulit,colendumqj
inter côditores Romani imperfj pofuit. Vicere Siculi iuuenes , cum Aetna maiorê ui
peragitata,in urbes,in agros,in magnam infulae partem effudiffotincendiû, uexerunt
parentes fuos,dt'ffedifîe creditû eft ignés, ÔC utrincg flamma recedente limité adaper/ bffidijfe a
tum, per quem tranfcurrerêt iuuenes digniffimi,qui magna tuto auderent.Vicir An/ diffido
tigonus,qui cum rngenti praeîio fuperaffet hoftë,pr._mium belli ad patrem tranftulit,
ÔC imperiû illi Cypri traçlidit , Hoc eft regnû,nolle regnare, cum poffis. Vick patrem
imperiofum quidê Manîius , qui cum ante ad tempus relegatus effet à pâtre, ob ado/
lefcëtiâ bmtam ac hebetê,ad tribunû plebis qui patri fuo dixerat diem uenit , petito q?
tempore quod ille dederat, fperans fore proditorê parentis inuiti , ÔC bene meruiffe fo
de iuuene credebat, cuius exiliû pro grauiffimo crimine inter alia Manlio obfjciebat,
nadus adolefoens fecretum,ftringit occukatû finu ferrum ,ÔC nifi iuras3inquit , te die
patri remiffurum,hoc te gladio transfodiâjn tua poteftate eft,utro modo pater meus
accufatorem non habeat.ïurauft tribunus,nec fefelîit,ôC caufàm1" aceufationis remif/ « - . .
fae concioni reddidit.Nulli alfj licuit impune tribunum in ordinem redigere.
Alia ex alfjs exempla funt eorum,qui parentes fuos pericuîis eripuerLint,qui ex in/ xxxviil
fimo ad fum mum protuîerunt , ÔC è plèbe aceruoej? ignobili nunqp tacendos faeculis
dederunt.Nùlîa ui uerborum,nulîa ingenfj facukate exprimi poteft, quantû opus fît,
quàm laudabile,quamc$ nuncjj à memoria hominû exiturû,poffo hoc dicere3Parenti;'
bus malis parui,ceffi imperio eorû,fîue aequum,fiue iniquû fuit , obfequentê fubmif/
fumep me praebui,ad hoc unum contumax fui,ne beneficfjs uincerer.Certate obfecro
iiosjôC1' feffi quoq? reftituite aciem.Felices,qui uicerint.Felices, qui uincentur.Quid &fufi
eo adolefcente praeclarius3qui fibi ipfi dicere poterit,neqj enim fas eft aîtert dicere,Pa
trem meum beneficfjs uicifQuid eo fortunatius fone,qui omnibus ubiq? praedicabit,
à filio fuo fe beneficfjs uidûfQuid autê eft felicius,quam tibi cederef Finis, AH1^
IN LIBRVM TERTIVM,
CAPVTSEPTIMVM.
Vbifeciffe,autnonfecifre,6.c. Nonfumaufusmutarefcripruram. Arbitrer ita diftinguendû, «
Vbi feciffe aut non feciffe pronunciandum eft^bi prolatis cautionibus côtrouerfia tollitur . Vbi
uero inter difputantes ratio ius dicit,ibi animi conieclrura capienda eft.
CAPVT OCTAVVM,
Siinhuiufmodiregnumexifiet,&.'c.Vnus codex manu defcriptus,proregnumhabebat,re/ 2um
. Vnde confjcio fuiffe feriptum à Seneca, Q_uifquis in eiufmodi reum egiffet,uteiufmodi3fit
neLitrigeneris.8.adcaufasreferatur,nonadhominem. CLuipararet quempiamagerereum in/
gratitudinis,uix inueniret'argumenta quibus probaret quod intenderet . Hinc côieclari poteft,
quanto plus difficùltatishabituruseffetiudex,deutnufq5 animo pronunciaturus.
Non idem pendent,aut pendunt legendû eft,aut pendent erit a pendere futuri têporis uerbû. ?
CAPVTDBCIMVM.
An hoc indicimus.Sufpicor fuiffe fcriptum,an hoc interdicemus ne fiant bene, 8.c.au.,An
hoc indicimus^t ne fiant,-...
4
CAP. DECIMVHQ.VARTVM.
Redde -juoddebes,8...Hicaliquotuerba deerant,incuria feriba. prattermiffa,qua.repofui/
mus ex fide duorum uoluminum manu defcriptorum,quorum cum alterum effet in Angha,al
terum Bafiîex.tamen confentiebant.Etaptequadrantfententiae.Hocadmonendû duxi,nequis
ceu temere adieCta refecet. CAP. XVIII.
*
Vt ipfos faepe beneficfj fui fecerint.Vide num legendu fit, V t ipfos fa?pe beneficio fuos fecerint, *
aut fui iuris fecerint. CAP. XX VI.
Et feruus eius quo nedlrebantur in{idiae,&c . duum citra conrrouerfiam ût eum locum fuifîè 7
mendofum,necfuffragarenturexempIaria,repofuimuskc.ionem,nififallimur,g_rmanâ.Pro/
cliuis lapfus eft,ab at in et,., fortalTe feriptum erat quo,pro cui.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
c 5 Caput

LIBER dVARTVS,
5
B
fajfïf
i»'
gj
(3
CAPVT XXVII.
S îam Mokfta.Maiufcula corrupit fenfum,nondum .rât perlculofa,quum iam effent moleftat,
Id indicandumerat,nequis reponeretueteremleClionem.
CAPVT XX VI IL
9 , Vbicunq? fecit nomen illuftrej&c.Hiclocus uariabatinex.pîaribus,feditautnihileffet,quo_l
po (Tes in totum probare . In quibufdam aberat qui,qui cum maiores fuos . Verum id haud ita
multûrefertadfenfum.nifi quod fermo magis eftabruptus,id quod Seneca.peculiareeft.Non/
millific habebant.ilfo dominum fugiant. Alfj.ilïo deumfugiunt.Rurfus alfj dominû fingunt.Ex
his diuinare licet fuiffe feriptum , Vbi quenq? nomen fecit rlluftrem,ilico deum fingunt . Nec di/
fpîicet ubicuncp/i legas illuftrem, nec illuftre difpticet,fi fubaudias aliquis.Nifi forte pro fecitje/
gendum eft,ftetit. Notât illos qui tument nobilitate maiorum, ac fibi dij uidentur non homines,
reliquoscpfaftidiunt. CAPVT XXXV. ^ , ,
to In initio huius capitis haec uerba fuftuIimu_,Si quid melius uita eft,-- à pâtre fola uita datur,
*' poteft bénéfices à filio uinci pater.Hocdo_.usaliquisa(Tcripferat in margine, Senecae fententia
fuis uerbis explicans.at feriba ut faepe fit retulit in context5,Ex fide codicis manu deferipti quoi
fupererat,refecuimus,ne quis temere reponat.
LVCII ANN El SENECAE DE BENEF.'lCIIS,
LIBER Q.VARTVS,
CAP.I la^^Mi^^^l X omnibus quae tradauimûs Ebuti Liberalis, "poteft uideri nihif
tam necellarium,aut magis (ut ait Saluftius)cum cura dicendû, c$
quod in manibus eft:An beneficiû dare,ôC inuicem gratia referre,
per fe res expetendae fint, Inueniuntur qui honefta in mercedê co/
*r?%S|
r./
lan,t,quibusq? non placeat uirtus gratuita,quae. nihil habet in fo ma
^S-vif
w*^-*^;-^^^ gnificum,fr quiccj? habet uenale.Quid enim eft turpr'us,quàm ali/
quem computare,quâti uir bonus fit, cum uirtutê nec lucrum inui
tet,nec abfterreat damnû, adeoej? neminê fpe ac polîicitatione corrûpat , ut cunda ira
fo impêdere iubeat,ac faepius in ultro tributis fît f Caîcatis utilitatibus ad illam eundû
eft, quoeunq? uocauit,quocûq? mifît,finerefpedu rei famiîiaris, interdû etïâ fine ulîa
ianguinis fui parfimoniaiiadendum, nec uncf; fmperium eius detredandû.Qufd con
f . rrrdt' fequar,inquit,fî hoc fortiter,fihoctgratefecerorQuod fi feceris, nihil tibi extra pro/
'° '*" mittkur,fi quid forte obuenerit cômodi, inter acceffiones numerabis . Rerum hone/
ftarum precium in ipfis eft- Si honeftû per fe expetendû eft,beneficiû aût honeftû eft,
CAP, II
nô poteft alia eius conditio efîe,cum eadê natura fit.Per fe autê expetendû effe hone/
ftum,faepe ÔC abtinde probatû eft. In hac parte nobis pugna eft , cû Epicureorû
deîicata ÔC umbratica turba,in conuiuio fuo phiIofophantium,apud quos uirtus uo/
îuptatum miniftra eft.Ilîis paret,illis deferuitjilïas fupra fe uidet.Nô eft, inquit,uoîu/
ptas fine uirtute.Sed quare ante uirtutê eftf De ordine difputas . Difputationem efïè
oportet de re tota,ÔC de poteftate eius ambigit. Non eft uirtus,fi fequi poteft,Pr.ma_
partes eius funt,ducere debetjimgare, fummo loco ftare , Tu illâ iubes fîgnû peteref'
Quid, inquit,tua refertrEt ego fine uirtutê nego beatâ uitam poffe côftare, Ipfam uo
luptatem,quâ foquor,cui me mancipaui,remota iIIa,improbo ÔC damno.De hoc uno
difputat,utrû uirtus fummi boni caufa fît,an ipfa fummû bonû. Vt hoc imû quaerat.
ordinis tantû exiftimas mutationêfIfta uero côfufro eft,ÔC manifeftacaecitas, primr's
poftrema praeferre.Nô indignor, quod poft uoluptatê ponitur uirtus,fed quod omni
no cû uoluptatê confertur.Contêptrix eius ÔC hoftis eft, ÔC longiffîme ab illa refiliês,
labori ac dolori familiarior, uirilibus incômodis magfs,cp i&i effeeminato bono info/
CAP, m renda. Haec mi Liberalis dicenda fuerunt,quia beneficium (de quo nûc agitur)
dare,uirtutis eft , ÔC turpiffimum id ca ufa uîlius alterius rei dare , quàm ut datum fît,
Nâ fi recipiendi fpe tribueremus_locupletiffimo cuû$,non digniffimo daremus.Nûc
uero diuiti rmportuno,pauperem praeferimus.Non eft beneficium, quod ad forturiâ"
fpcdat.Praeterea,fî ut prodefïemus,foIa nos r'nuitaret utilitas,minime bénéficia diftrï
buere deberent,qui facillimepoffent3locupletes,ÔC potentes,ÔC reges,aîiena ope non
indigentes.Dfj uero tôt munera, quae fine intermiflione diebus ac nodibus fundunt,
non darent.Inomnia efn illis natura[fua fufficit,plenoscp ÔC tutos,ÔC inuiolabiîcs prae
ftat.Nulli ergo beneficium dabût,fî una dandi caufa eft , fo intueri.ac commodû fùû,
Iftad
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DEBENEFICIIS $1
ïftudhoneftbeneficiû,fedfcenus,cfrcumfpicere, no ubi opttmeponas,focfubi quae/
ftuofîffime habëas,unde facilîime toîIas.Quod cum longe à dfjs remotû fît , fequit ut
libérales fint, Nam fi una beneficfj dandi caufa fit utilitas, nulla autê ex nobis utilitas
deo fperanda eft,nulla deo dandi beneficfj caufa eft.
Scio quid hoc loco refpondeatur.Itacg non dat deus bénéficia, fed focurus ÔC negli CAp* mI
gens noftri,auerfus à mundo,aliud agit,aut ( quae maxima Epicuro félicitas uidetur) A^ *%&*
nihil agit,nec magis illum beneficia,quàm iniuriae tangunt.Hoc qui dicfonô exaudit
precantiû uoees, ÔC undiq? fubîatis in clum manibus uota facientibus,priuata gerit i
ac pubîica.Quod profedo nô fieret,nec in hune furorê omnes profedo mortaîes con
fenfiffent alloquendi furdanumina , ÔC inefficaces deos , nifi noffent illorum benefi/
cia nunc obîata,nunc orantibus data,magna, tempeftiua, ingentes minas interuentiï
fuo foluentr'a.Quis eft itaq? tam mifor,tam negîedus, quis tam duro fato, ÔC in pena
genituSjUt non tantam deorum munificentiam fenferitfIpfos illos complorantes for/
tem fuam ÔC querulos circumfpice, inuenies non extoto beneficiorum cceleftium ex
pertes,neminem elle ad quem nô aliquid ex illo benfgniffimo fonte manauerit , Paru
autê id,quod nafoentibus ex aequo diftribuitur , Vt quae fequuntur inaequali dr'fpen/
fata menfura tranfeamus,parum dedit natura,cum fe dedrV Non dat deus benefi/ CAP.V
cia.Vnde ergo ifta quae poffidesrquae dasCquae negasCquae feruasCquae rapis?Vnde
haec innumerabilia,oculos,aurefs, ÔC animum muîcentia f Vnde illa luxuriant quoq.
inftruens copiac'Neqj enim neceffitatibus tantummodo noftris prouifum eft, ufcg in
delitias armamur.Tot arbufta,non uno modo frugifera,tot herbae faîutares,tot uarie
tates ciborum,per totum annum digeftae,ut inerti quoq? fortuita terrae alimenta prae/
berentClam animalia omnis generis,alia in ficco fblfdocfj,alia in humido innafeentia,
alia per fublime dimiffa , ut omnis rerum naturae pars tributum aîiquod nobis confer
ret.Flumina,ha_c amniffimis flexibus campos cingêtia , illa praebitura commercia,
m'a uafta,ÔC nauigabili curfu uadentia, ex quibus quaedâ ftatis diebus mirabile incre/
mentum trahunt , ut anhela ÔC feruenti fubieda clo loca fubita uis aeftiui torrentis
irriget,Quid medicatorû torrentr'û uenaefQuid in ipfis îitoribus aquarum caîentium
exundatioC Te Lari maxime, teep Fludibus,ÔC fremitu affurgens Benace marino. c AP.VI ]
Si pauca quis tibi donafïèt iugera.accepiffe te diceres beneficium,immenfa terrarû
îate patentium fpacia negas effe beneficiumc'Si pecuniam tibi aîiquis donauerit,ÔC ar
eam tuam (quoniam id tibi magnum uidetur)impleuerit,beneficium uoeabis: tôt me
talla defodk,tot flumina emifit in aëra,fuper quae decurrunt fbla,aurum uehentia, ar/
genti,aeris,ferri,immane pondus omnibus locfs obrutum , cuius inueftigandi tibi fa/
. cuîtatem dedit,ac latentium diuitiarum in fumma terra figna difpoiîiit,negas te acce/
. menta
piffe beneficiumfSi do mus tibi donetur , in qua marmoris aliquid refplendeat, ÔC te/
dum nitidius auro,aut coloribus fparfum,num médiocre munus uoeabisf Ingens ti/
bi domicilium,fine uîîo incendfj,aut ruinae metu ftruxit,in quo uides non tenues cru/
f_as,ôC rpfa qua fecantur lamina graciliores , fed intégras ïapidis preciofîffimi moles,
fed totas,uarf ae dfftindaecp materiae, cuius tu paruula frufta miraris , tedum uero ali/
ter node,aliter interdiu fulgens3negas te ullum munus accepiffecEt cum ifta quae ha
bes magno aeftimes , quod eft ingrati hominis , nulîi debere te iudicasfVnde tibi iftû
quem trahis fpiritumf Vnde iftâ,per quam adus uitae tuae difponis atep ordinas lucêC
Vnde fanguinem, cuius curfu uitaîis continetur calorCVnde ifta palatum tuum fapo
ribus exquifitis ultra fatietatê laceffentiac'Vnde haec iritamenta iam Iaffae uoluptatisf
'Vnde ifta quies,in qua putrefcis,ac marcesc'NÔne fi gratus es, dices, deus nobis haec
ocia fecit. Nam cç erit ille mihi femper deus,illius aram Saepe tener noftris ab ouili
bus imbuct agnus. Ille meas errare boues(ut cernfs) ÔC ipfum Ludere quae uellem
caîamo permifit agreftidlle deus non eft,qui paucas boues,fed qui per totum orbe ar
dimifît,qui gregibus ubiq? paffim uagantibus pabulû praeftat , qui pafcuahy/
bernis a_ftiua fubftituit,qui non calamo tantùm cantare,ÔC agrefte atqj inconditû car
men,ad aliquam"^ tamen obforuationê modulari docuit,fed tôt artes,tot uoeû uarieta & tdntunt ob
tcs,tot fonos, alios fpiritu noftrcalfos externo câtus aedituros cômêtus eft.Necg ein leHdionemj
c 4 noftra
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

J2 LIBER Q.VARTVS,
noftra i\% qiiae fnuenfmus dixeris, non magis,quàm quod crèfcfmus, quàm quod ad
conftifutû têpus fua corpori officia reipôdent. Nunc pueriliû dentiû îapfus , nunc ad
furgentê iam aetatê,ÔC in robuftiorê gradû tranfeuntê pubertas,ÔC ultimus ille dies fit
gienti uitae terminû ponensJnfita funt nobis omniû _e.atû,omniûcp artiû fomina,ma
CAP, vu giftercp ex occulto deus,producit ingénia. Natura,inquit,haec mihi praeftat.No
intelligis te,cum hoc dicis,m utare nom en deo.Quid em aîiud eft natura, quàm deus,
ÔC diuina ratio toti mundo ÔC partibus eius r'nfertaf Quoties uoîes,tibi licet aliter hûc
d'.ittum autore* rerum noftrarû compelîàre,ÔC Ioucm,+id eft,optimû ac maximû,rite dices, ÔC
tonantê ÔC ftatorê.qui nô (ut hiftorici tradiderunt ) ex eo quod poft uotû fufoeptum,
acies Romanorû fugientiû ftetit,fed quod ftant beneficio eius omnia,ftator ftatiîioq^
eftîhunc eundemqj ÔC fatû fî dixeris,nô mentieris.Nâ cum fatû nihil aliud fit quàm fe
ries implexa caufàrû,ille eft prima omniû cauià, ex qua caeterae pendent , Quaecunq?
uoles illi nomina proprie aptabis,uim aliquâ effedum dp cceîeftem continentr'a , Tôt
C AP.VIII appellationes eius poffunt elle,quod munera, Hune ÔC Liberû patrê,ÔC Hercule,
ac Mercurium noftriputât.Liberû patrê,quia omniû parens fit,quod primû inuenta
feminû uis eft,côfuîtura per uo!uptatê.Herculê,quia uis eius inuida fît,quûC£5 îaffata
fuerit operibus aeditis,in igné receffura,Mercurium,quia ratio pênes illum eft,nume
rusep ÔC ordo,ÔC foientia,Quocunq? te flexeris, ibi illû uidebis occurrentê tibi . Nihil
ab illo uacat.Opus fuum ipfe implet.Ergo nihil agis ingratiffime mortaliû, qui te ne/
gas deo debere,fed naturae.Quia nec natura fine deo eft,nec deus fine natura, fed idê.
efi utrûcf,nec diftat officiû.Si quod à Seneca accepiffes, Anneo te diceres debere,ueî
Lucio,nô creditorê mutares,fod nomen.Qiioniâ fiue praenomen eius,fîue nomen di/
xifîeSjfîue cognomen,idê tamen ille effet,Sic nûc natura uoea fatum,fortunâqj,omia
eiufdem deinomina funt, uarie utetis fua poteftate,Et iufticia,probitas,prudêtia,for
titudojfrugalitas unius animi bona funt.Quiequid horû tibipîacuit,animus pîacet,
CAP . IX Sed ne ah'â" diiputationem ex obïiquo habeâ , pîurim a bénéficia ac maxima in nos
deus confort fine fperecipiendr'.Quoniâ nec ille colîato eget,nec nos ei quicq côferre
poffumus.Ergo beneficiû per fo expetenda res eft,una fpedatur in eo accipientis uti/
s . îitas.Ad hanc accedamus fopofîtfs commodis noftris+Dicis,inquit,diligcnter eligen/
dos,quibus bénéficia debeamus, quia ne agricoles quidem femina arenis commutât,,
* Noftram utilitatem in beneficfjs dandis fequimur,quemadmodû in arâdo ferendo dp,
Neq? enim ferere per fo res expetenda eft, Praeterea quaeritis beneficium quod nô ef>
fot facr'endum,fî per fo beneficiû dare expetenda res ef-et,quocunq? loco, ôC quocûqj
modo daretur,beneficiû erat , Honeftum propter nuliam ah'â caufam , quàm propter
ipfum fequimur,Tamen etiamfî nihil aliud foquêdum eft, quaerimus quidfaciamus,
ÔC quâdo,ÔC quemadmodû,per haec em coftat Itaq? cû eïigo cui de beneficiû , id ago,
ut quâdoq? beneficiû fît.Quia fî turpi datur,nec honeftû elle poteft,nec beneficiû.
C AP.X Depofîtû reddere per fores expetenda eft,non tamen femper reddâ. Nec quolibet
îoco,nec quolibet tempore,Aliquando nihil intereft, utrum inficier, an palàm reddâ»
Intuebor utilhatê eius,cui redditurus fum,ÔC nociturû illi depofîtû negabo, Idê in be/
neficr'o faciâ» Vr'debo quando dem,cuidem,quemadmodû,quare.Nihiî em fine ratio
ne faciendû eft.Non eft autê beneficiû,nifî quod ratione dat,quoniâ ratio,omnis ho/
nefti cornes eft, Quàm faepe hominû, donationêfuam inconfultâobiurgâtium,hanc
audimus uocem,Malïem perdidiffe, quàm illi dediffe . Turpiffimum genus dandi eft
incôfulta donatio,muî.oc|j grauius maie dcdifîe beneficiû, q? nô recepiffo.Aliéna em
cwîpa eft,quod non recepimus,quod cui daremus nô eîegimus,noftraJn ekdioneni
hil minus,quàm hoc quod exiftimas fpedabo,à quo recepturus fîm.Eîigo enim eum
qui gratus,non qui redditurus fît.Saepe autem ÔC no redditurus gratus, ingratus, qui
reddidit. Ad animû tendit aeftimatio mea.Ideo Iocupktem,fed indignum praeteribo,
pauperi uiro bono dabo.Erit enim in fùmmainopia gratus, ÔC cum omnia illi deerût,
fupererit animus, Non lucrum ex beneficio capto,non uoIuptatem,nô gloriam, Vni
placere contentus,in hoc dabo,ut quod oportet, faciâ Quod oportet autem,non eft
fine eïedione,qua, qualis futura fît, interrogas.
'-.» Eligatn
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIIS, 55
Eligam ufrum fntegrum,fimplicem,memorem,gratum,alieni abftinentem , fui nô CAP» xi
auarum,non tenacem:beneuoîum.Hunc uero cum elegero, licet nihil illi fortuna tri/ -
buat,ex quo referre gratiam poffit,ex fententia res gefta erit.Si utilitas me ÔC fordida
computatio libérale facit,fî nulli profum,nifi ut inuicem ille mihi profit, non dabo be
neficium proficifoenti in diuerfas longfnquas _j? regr'ones , nô dabo abfuturo femper,
non dabo fie affedo,ut fpes ei nulla fit conualefoendi,nô dabo ipfo deficiens^Nô em

54 LIBER Q.VARTVS,
CAP, Xini NÔ eft beneficium .quodinquaeftum mittitur. Hoc dabo,hoc recïpfam,aiïdio eft.
Non dicam pudrcam,quae amatorem ut r'ncenderet reppuîit, quae aut legem,aut uirû
timuit,ut ait Ouidius, Quaequianon licuit non dedit,illa dedit. Non inimerito in
numerum peccâtiumrefertur,quaepudicitiam timori praeftitit,nô fîbi/Eodem modo
qui beneficium ut reciperet dedit,non dedit.Ergo ÔC nos beneficium damus animait'/
bus,qua_ aut ufui,autalimento futura nutrimusî beneficium damus arbuftis quae co/
Iimus,ne fîccitate , aut immoticVnegledi fblr duricialaborent + Nemo ad agrum co/
îendum ex aequo ÔC bono nenit, nec ad uîlamrem , cuius extra ipfam frudus eftr Ad '
beneficium dandum non adducit cogitatio auara,nec fordida , fed humana , liberalis
cupiens dare etiâ. cum dederit,ÔC augere nouis ac rccentibus uetera, non habens pro/
pofîtum,quanto ei qui praeftat bono futura __t,alioquin humile eft,fîne laude, fine gîo
ria,prodeiie,quiaexpedit, Quid magnifia eft fo amare, fibi parcere, fibi acquireref
Ab omnibus iftis uera beneficfj dandi cupido auocat,Ad detr_mentu_n,{n_edamanut
trahit, ÔC utilitates rcIr'nquit,ipfo benefaciendi opère 1 aetiffim a:
CAP, XV Nunquid dubium eft,quin contraria fît beneficio fniuriaf Quomodo ïniurïam fa/
cere per fe uitanda ac fugienda res eft,fîc beneficium dare per fe expetendû. IHic tur/
pitudo contra omnia praemia in foelus hortantia ualet, ad ho c inuitat honefti per fe ef
ficax fpecies.Non mentiar,fî dixero neminem non amare bénéficia fua,neminem no
ita compofttumanimo,ut non Iibentius eum uideat,in quem multa congeffir, cuino
caufà fit kerum dandi beneficfj,femel dedffîè.Quod non accr'deret, nifi nos ipfà dele/
darent bénéficia;Quàm faepe dicentem audias.Non fuftineo illum deierere,cui dedi
uitam3quem èpericuïo eripur. Rogat me ut cauiàm fuam contra hominesgratiofbs
agam.Noîo, fed quid faciâdam illi femeï,kerun. d? affût'.Non uides ineffo r'ftr rei pro/
prfam quandam uirn,quae nos bénéficia darecogite1 Primû q uia oportet, deinde quia
dedimus.Cui r'nitio ratio no fuiflet praeftandi,aliquid ei praeftamus ob hoc,quia prae/
ftitimus,Adeoq? nos ad bénéficia nô ïmpellit utiîitas,ut ÔC inutilr'a tueri ac fouereper
feueremus fola beneficfj charitate,cui etiâ infeliciter dato,_ndulgere3tâ naturaîe,cp Iî>
Iidem iîki gratiam referre ipfos fatentur,nô quia honeftû eft , fod quia
utile,quod non effe ita,minore opéra probandû eft. Quia quibus argumentis collegï
mus beneficiû dareper fo rem expetenda effè,ijfdem etiâ-hoc coîîegimus.Fixum eftil
lud,à quo in caetera probationes noftrae exeunt,honeftû ob nuliam aliam caufam ,

DE BENEFICIIS, Jf (
naturaîi îege defcruf.,8C honifnê exuit, ut animi caufa malus fît , Die ergo cuiîibet ex
iftis qui rapto uiuunt,an ad illa quae îatrocinfjs ÔC furtis confequuntur,maIint ratione mcimcufuh
bona pe'ruenr'rerOptabit ille cui graffari,ôC tranfountes percutere,qu.eftus eft,potius info uoeat,
illa inuenire,quàm eripere,Neminem reperies qui nô nequitiae praemfjs fine nequitia mdicti etiX
frui maîit . Maximum hoc habemus naturae meritum, quod uirtus in omniû animos jn federibus
lumen fuum permittit,etiam qui non fequuntur illam,uident, quibuslibet.
Vt feias per fo expetendum effe grati am'mi affedionem,per fe fugienda res eft in/ cAP.XVHI
gratum effe,quoniam nihil aeque concordïam humani generis diffociat, ac diftrahr't,
quàm hoc uitium . Nam quo alio tuti fumus , quàm quod mutuis iuuamur offi'cijs,'
Hoc uno inftrudior uita,contracp fncurfîones fubrtas munrtior eft beneficiorû com/
mercio.Fac nos fingulos, quid fumusC Praeda animaliû ÔC uidimae , ac bclliffimus ôC
facillimus fanguis,Quoniam caeteris animalibus in tutelam fui fatis uirium eft: quae/
cunqj uaga nafcebantur,ôCadura uitam fegregem,armata_unt

$6 LIBER Q.VARTVS,
poteft utilitas éx affedu latentif Atque hic etiam fî ultra facere nil poteft , gratus eft,
Amat,debet, referre gratiam cupit.Quiequid ultra defîderas , non ipfi deeft , Artifex
eft etiam cui adexercendamartem inftrumentanon fuppetunt, Nec minus canendi
peritusjcuius uoeem exaudirifremkus obftrepentium non finit,Voîo referre gratia, -
poft hoc aliquid fupereft,non ut gratus , fed ut fblutus fim, Saepe em ÔC qui gratia re/
tulitjingratus eft,ÔC qui non retulit,gratus.Nam ut omnium aliarum uirtutum,ita hu:
ius ad animum tota eftimatio redit, Hic fîinofficio eft, quiequid defuit,fortuna pec/
cat,Quomodo eft difortus etiam qui tacet , fortis etiam qui compreffis manibus , uel
etiam alîigatis, quomodo gubernator etiam qui in fîcco eft, quia confumatae feientiae
nihil deeft,etiam fîquid obftat quo minus fo utatur , Ita gratus eft, etiâ qui nuittantû,
nec habet huius uoluntatis fuae ullum alium, quàm fe teftem,Imô amplius adrjciam,
Eft aliquando gratus,etiam qui ingratus uidetur, quem mala interpres opinio in con/
trarium tradidit»Hic quid aliud foqtirtur,quàm ipfam confeiêtiam, quae etiam obruta
deledat,quae concioni ac famae réclamât, ÔC in fe omnia reponit, ÔC cum ingentem ex
altéra parte turbam contra fontientium afpexit,non numerat fuffragia3fod una fonten
tia uincitfSi uero bonâ fidem perfidie fùpplicfjs affici uidet,non defeendit _ faftigio,-
C AP.XXII fod fupra peenam fuam confiftit. Habeo,inquit,quod uoîui,quod petfj, Nô p ce;
nftet nec po_nitebit,nec uîla iniquitate me eo fortunaperducet3ut hanc uoeê audiam,
Quid mihi uoluifquid mihi nunc prodeft bona uolûtasfProdeft ÔCin eculeo,prodeft
ÔCr'nigne,quififinguIis membrisadmoueatur,ÔCpaulatimuiuum corpus circumeat,
licet rpfiim corpus plénum bona confeientia ftillet,placebit illi ignis , per quem bona
fr'des collucebit.Nunc quoq? illud argumentum quamuis didum iam,reducat , Quid
eft quare grati uelimus effe, cum morimur , quare fîngulorum perpendamus officiai.
quare id agamus in omnê uitam noftram memoria decernente,ne cuius offiefj uidea/
mur obïiti. Nihil iam fupereft,quo fpes porrigatur , inilïo tamen cardine pofiti,abire
è rébus humanis quàm gratiffimi uoîumus, Eft uidelicet magna in ipfo opère merces
rei,ÔC ad alliciendas mentes hominum ingens honefti potêtia3cuius pulchritudo ani/
diter3ui mos circumfundit,ÔC delinitos admiratione îuminis ac fulgoris f fuirapit, At multa
5 hinc cômoda oriuntur.Et tutior eft uita melioribus, atq^ fecundum bonorum iudia'2
etiam focurior , quâ innocent{a,quam grata mens profoquitur.Fuifïet enim iniquiffi/
ma rerum natura,fi hoc tantû bonum miferum, ÔC anceps ÔC fteriîe feciffet . Sed ïlîud
intuere,an ad iftam uirtutem quae faepe tuto ac facili datur,etiam per faxa,ÔC rupes,ÔC
CA,XXin ferisac ferpentibus obfeffum iter,fuerfs iturus, Nonideo perle non eft expe/
tendum,cui aliquid extra quoq? emolumenti adhaeret,Ferè enim pulcherrima qu»

DE BENE-FICIIS, 57,
cuftodfat,non foueat,generetcf,ac fpirftu fuo rigetr Quémadmodum haec cum C A.XX1111-
primum ufum habeâr,ÔC neceffaria uitaliacjj fint,maieftas tamen eorum totam men/
tem occupattita omnis illa uirtus , ÔC in primis grati animi, multum quidem praeftat,
fed non uult ob hoc diligi,amplius quiddam in fo habet , nec fatis ab eo inteîligitur,à
quo inter utilia numeratur+Gratus eft quia expedit,ergo ÔC quantum expedit. Nô re
cipit ibrdidum uirtus amatorem, Soluto ad illam fînu ueniendû eft. Ingratus hoc co/
gitat,Volebam gratiam referre,fed timeo impenfas,timeo periculum , uereor offen/
fam, Faciam potius,quod expedit.Non poteft eadem ratio,ÔC gratû facere, ÔC ingra/
tum.Vt diuerfa illorû opera^ta+inter diuerfa propofita funt , Ille ingratus eft, quam./ dfjnterfe
uis non oporteat,quia expedit,Hic gratus eft,quamuis non expediat,quia oportet, -
Propofitum eft nobis fecundum rerum naturam uiuere,6C deorum exempîum fo/ C A.XXV
qui.Dfj autem quodcunq? faciunt,in eo nihil praeter ipfam faciendi rationem fequun -
tur,nifi forte exiftimas illos frudum operum fuorum ex fumo extorum , ÔC thuris o/
dore percipere.Vide quanta quotidie moliantur , quanta diftribuant , quantis terras ,
frudibus impleant, quàm oportunis ÔC in omnes oras ferentibus uentis marraper/
moueant,quantis imbribtfs repente deiedis,fblum molliant , uenasqj fontium arêtes
redintegrentjôC infufo per occulta nutrimento renouent.Omnia ifta fine mercede,fiV
ne ulîo ad ipfos perueniente commodo faciunt , Haec quoq? noftra ratio , fî ab exem/
plari fuo non aberrat,foruet,ne ad res honeftas conduda ueniat.Pudeat uîlum uenale
effèbeneficium.Gratuitoshabemusdeos.Sideos^quidemimitariSjdaôCingratisbe dTjnquit
nefict'a.Nam ÔC foeleratis fol oritur, ÔC piratis patent maria, ,
Hoc loco interrogant, an uir bonus daturusfit beneficium ingrato, foiens fngratû C A, xxvi
efle.Permitte mihi aliquid interloqui,ne interrogatione infîdiofa capiamur. Duos ex
conftitutione ftoica accipe ingratos.Àker ingratus,quia ftultus eft. Qui ftultus , etiâ
malus eft, qui malus eft,nullo uitio caret.Ergo ÔC ingratus eft Sic omnes malos dici/
mus, intêperantes,auaros,îuxuriofos,ma!ignos. non quia ifta omnia fîngulis magna
ÔC nota uitia fînt,fed quia elle poffint, ÔC funt, etiamfî latent.Alter eft ingratus,fquia diter^ui %
uulgo dicitur,in hoc uitium natura promis ÔC propenfus.Iîïi ingrato qui hac culpa nô
caret,quomodo nulla caret,dabit beneficium uir bonus.NuîIi enim dare poterit,fî ta/
les homines fubmouerit . Huic ingrato qui beneficiorum defraudator eft , ÔC in hanc
partem procubuit animo,non magis dabit beneficium,quàm captatori.Quis codori Coêorem di
pecuniam credet,aut depofîtum committet ekqui iam pluribus abnegauitf Timidus x'ffe "Metur
dicitur alïquis, quia ftultus eft , ÔC ob hoc quidem malos fequitur , quos indifcreta ÔC «P decotlort
uniuerfa uitia circumftant.Dicitur timidus proprie natun,etiam ad inanes fonos pa/
uidus.Stultus omnia uitia habet, fed non in omnia natura pronus eft, Alius in auari/
tiam,aîius in luxuriam,alius in petulantiam inclinatur,
Iraq? errant illi,qui interrogant Stoicos,Quid ergofAchilles timidus eftVQuid et/ q A.XXVII
go? Ariftides, cui iuftitia nomen dedit , iniuftus eft ? Qtir'd ergo-e'ÔC Fabius,qui cun/
dando reftituit rem,temerarius eftVQuid ergoCDecius mortem timet f Mutius pro/
ditor euVCamflïus defertorr'Non hoc dfcimus,fîc omnia uitia effe in omnibus , quo/
modo in quibufdâ fîngula eminêt,fed malû ac ftuïtum nullo uitio uacare, nec audace
quidê timoris abfoîuimus , nec prodigû quidê auaritia liberamus , Quomodo homo rimoris db/
omnes fonfus habet, nec ideo tamen omnes homines aciê habent Lynceo fimilem,fîc folnere.
qui ftultus eft,tam acria ÔC concitata habet omia, quàm quidam quaedam . Omnia in
omnibus uitia funt3fed non omnia in fi'ngulis extant. Hune natura ad auaritia impel/
litjhic libidinijhic uino deditus eft,aut fî nondû deditus,ita formatus , ut in hoc illum
mores fui ferant.Itaq?,ut ad propofitû reuertar,nemo non ingratus eft,qui malus eft.
Habet enim omnia nequitiae fomfna , Tamen proprie ingratus appellatur,qui ad hoc
uitium uergit,Huic ergo beneficiû non dabo,Qiiomodo maie filiae côfulit , qui illam
contumeïiofo ÔC faepe repudiato collocauit , quomodo malus paterfamiïias habebit,
quinegociorum geftorûdamnato,patrimonfj fui cura mandauerit,quomodo demen D4mK

$8 LIBER Q.VARTVS,
C . XXViii Dij qiïo_g,mquft,multa ingratis tribuunt,fed illa bonis parauerant.Contfngunt air
tem etiam malis,quia feparari nô poffunt,Sandius eft autem prodeffe etiâ malis pro/
pter bonos,quàm bonis deeffe propter maïos.Ita,quae refers,diem,folê,hyemis aefta/
* tfscfj curftiSjôC média ueris,autumnicjj tempora-,imbres3ÔC fontium hauftus, uentorS
7 ftatos flatus pro uniuerfîs inuenerunt,excerpere fînguïos non potuerunt,Rex hono/
res dignis dat,congiarium ÔC indignis.Frumentum publicum tam fur quàm periurus
ÔC adulter accipiunt,ÔC fine deiedu morû qfquis ciuis eft:cum aliquid eft, quod tancj?
cim',non tanquâ bono datur,ex aequo boni ac mali ferunt,Deus quoq? quaedâ in uni/
uerfum humano generi dedit,à quibus excîuditur nemo.Nec em poterat fieri, ut uen
tus bonis uiris fecundus effet,contrarius malis. Commune aût bonû erat paterecom
tnercfum maris , ÔC regnû humani generis relaxari . Nec poterat ïex cafuris imbribus
dici, ne in maïorum improborumép ruradefluerent. Quaedam in medio ponuntur,
Tam bonis quàm malis condunt urbes , Monumenta ingeniorû,ÔC ad indignos per/
uentura publicauit aeditio.Medicina ÔC foeleratis opem mim'ftrat,Compofîtiones re/
mediorum falutariû nemo fupprefïït,ne fànarent indignkïn his exige cenfurâ,ÔC per/
fonarum ._ftimationem,quae foparatim tanquâ digno dantur,non his quae promifcue
turbâ admittunt,Muïtum enim refert,utrum aliquê non excludas , an eligas, lus fort
omnibus dicitur,pace eti% homicidae fruuntur, fua repetunt, etiâ qui aliéna rapuerût,
Percuffbres ÔC domi ferrû exercentes murus ab hofte défendit + Legum praefîdio qui
plurimum in illas peccauerunt proteguntur + Quaedam non poterant caeteris confia/
gère, nifî uniuerfîs darent . Nô eft kaqj quod de iftis difputes,ad quae publiée inuitatt
fumus.Illud quod iudicio meo ad aliquem perueniredebebat,ei quem ingratum fora»
C A. XXIX non dabo, Ergo,fnquit , nec confilium deliberanti dabis ingrato , nec aquam
haurire permittes,nec uiam erranti monftrabis ingratofAn haec quidem facies,fed ni
hil donabisCDiftinguam iftud,certe tentabo diftingqere, Beneficium eft opéra utik's,
fod non omnis opéra utilis beneficium eft,Quaedam enim tam exigua funt , ut bene/
Coire ficîj nomen non occupent.Duae res coire debent.qua; beneficium efficiant.Primfî rei
rnagnitudo.Quaedam enim funt infra huius nominis menfuram , Quis beneficiû di/
xit, quadram panis, aut ftipem aeris abiedi,aut ignis accendendi fadam poteftatemf
Interdum ifta plus profunt quàm maxima, Sed tamen uilitas fua illis, etiam ubi tem/
porr's neceffitate fada funt neceffaria,detrahft precium.Deinde quod potentiffimum
eft oportet accedat,ut eius caufa faciam,ad que uolebâ peruenire beneficiû , dignûcp
eum iudicem,ôC libens id tribuam,percipiensc| ex munere meo gaudiû.Quorumni/
hil eft in iftis,de quibus loquebamur.Nô enim tanquam dignis illa tribuimus , fed ne
gligenter tanquam parua,ÔC non homini damus,fed humanitati.
C AtXXX Aliquando daturum me etiam indignis quaedam non negauerim , in honorera
aïforum:fîcutin petendis honoribus quofdam turpiffimos nobilitas induftrrjs,fod no
uis praetulit . Non fine ratione facra eft magnarum uirtutum memoria, ÔC etiam plu/
res bonos iuuat,fî gratia bonorum non cum ipfis cadat.Ciceronê filium quae res con/
fulem fecit,nifi pater C Cinnam nuper quae res ad confulatum recepit ex hoftium ca/
ftrisC Quae Sextum Pompeium, aliosqj Pompeios, nifî unius uiri magnitudo f tanta
quidem,ut fatis aïte omnes fuos etiam ruina eius attolleret.Qur'd nuperFabium Per/
ircum,cuius ofculum etiam impediret uiri uota boni,facerdotem non in uao collegio
fecit, nifî Verrucofî, ÔC Allobrogici, ÔC illi trecêti g hoftiû incurfîonipro repub , uni
domû obiecerantfHaec debemus uirtutibus,ut non praefèntes folum ilîas,fed etiâ ab/
ïatas è confpedu colamus . Quomodo illae id egerunt ut non in unam aetatem prodef
fent,fed bénéficia fua etiam poft ipfas relinquerent, ita ÔC nos non una aetate grati fa/
mus.Hic magnos uiros genuit,dignus eft beneficfjs, qualifcûcg eft,dignosdedit. Hic
egregfjs maioribus ortus eft,qualffcunqj eft,fub timbra fuorû lateat . Vt loca fordida
"» repercuffu folis illuftrantur,ita inertes maiorum fuorum luce refplendeât,
CA.XXXI Excufare hoc loco mi Liberalis deos uolo.lnterdum enim folemus dicere,quid fibi
dlifo, c dhgu uoluit prouidentia,quae Arrhideum regno impofuitfIlli putas hoc datumf patri eius
Um Cafarem datum eft;ÔCfratri,Quare1, Cefarem orbi terrarum praefecit , hominem humani fan/
guinis
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIÏS $S»
guinis auidiffimû,quem non aliter fluere in confpedu fuo iubebat, quàm fî ore excé/ ;
pturus effetrQuid ergo tu illi hoc datum exiftimasCpatri eius Germanico datum, da *
tum auOjprôauoc^ ÔC ante hos alfjs nô minus cîaris uiris , etiam fî priuari pares.}? alfjs t
uitam exegerunt + Quid tu cum Mamercum Scaurum Cofî faceres,ignorabas ancil/
ïarum fuarum menftruum ore illum hiante exceptare+Nunqtiid enim ipfe diffimula/
batfNunquid punis uideri uolebatfReferam hoc didum eius in fo,quod circumferri
meminijÔC ipfo praefente Iaudari.PoIlrbni Annio iacêti,obftô_no uerbo ufus,dixerat
fe fadurû id quod pati malebat , ÔC cû PoIIionis attradiorê uidiffet frontê, quiequid,
_nquit,mali dixi, mihi ÔC capiti meo.Hoc didum fuum ipfo narrabat , Hominem tam
paîàm obfconû,ad fafces,ÔC ad tribunal admififticNempe dum ueterem illum Seau/
rus fonatus principem cogitaffet, indigne fert fobolem eius facere,
Deos uerifimileeft , ut alios indulgentius tradent,propter parentes auosep . aïrbs CA.XXXïî
propter futuram nepotû pronepotumo^,ac longe fequentiû f pofteram indoIê.Nota i»
eft enim iîîfs operis fui fories,omnium illis rerum per manus fuas iturarum feientia in «»» pofterorîi
aperto femper eft,nobis ex abdito fubit. Et quae repêtina putamus, illis ,puifa ueniût
ac familiaria.Sint hi reges,quia maiores eorum nô fuerunt,quia pro fummo imperio
habuerunt iufticiam3abftinentiâ,quia non r.empub.fîbi,fed fe reipub.dicauerunt. Re
gnent hi,qur'a uir bonus quidâ proauus eorum fuit.Anr'mû fupra fortunâ geffit , qui
in difîènfîone ciuili,quoniam ita expediebat reipub, uinci quàm uincere maîuit. Re/
ferre illi gratia tam longo fpacio non potuit.In illius refpedû , ifte populo praefîdeat,
nô quia foit aut poteft, fed quia alius pro eo meruit.Hic corpore deformis eft,afpedur
fcedus,ÔC ornamenta fua tradudurus.Iam me homines aceufabunt , caecum ÔC terne/
rariû dicent,nefcientê quo loco, quae fummis ac excellentiffimis debentur, pona . At
ego fcio,alio me iftud dare,a!io olim debitû foîuere. Vnde ifti norunt illum gloriae fe
quentis fugacifîïmû,eo uultu ad pericula euntê,quo alfj ex periculo redeunt,nunquâ
bonum fuû à pubïico diftinguentêr'Vbi,inquis, ifte,aut qufs eftfVnde nos fcitisCA/
pud me r'ftae expenforû acceptorumep rationes difpungunt. Ego quid cui debeâ fcio. A^ter» **« fit
alfjs poft longam diem repono,alfjs in antecefîum,aut prout occafîojôC^reipub+meae " ^dte
facilitas tulit. Ingrato ego aliquando quaedâ,fod nô propter ipfum dabo.Quid ft, c» XXXHt
inquit,nefcis,utrum gratus fît an ingra tusCExpedabr's donec fcias,an dandi beneficfj
tempus non amfttesfExpedare longum eft,Nam(ut Plato ait)DifTrciIis humani ani/
mi coniedura eft.Non expedare temerarium eft,Huic refpôdebimus, nunquam ex/
pedare nos certiffimâ rerum comprehenfîonem,quoniâ in arduo eft ueri exploratio.
fed eà ire,quà ducit ueri fîmilitiido, Omne hac uia procedit officium Sic ferimus,fîc
nauigamusjfîc militamus,fîc uxores ducimus,fîc liberos tollimus , cum omnium in/
certus fît euentus.Ad ea accedimus, de quibus bene fperandum effe credimus , Quis
enim pollicetur ferenti prouentutrbnauiganti portum,militanti uidoriam,marito pur
dicam uxorem3patri pios liberosrSequimur quà ratio,non qua ueritas trahit , Expe/
da,ut nifî bene ceffura nô facias,ÔC nifî comperta ueritate nihil moueris,relido omnt
adu uita confîftit.Dum ueri fîmitia me in hoc aut in illud impellant, non uerebor be/
neficium dare ei quem uerifimile erit gratum effe. ' .
Muka,inquit3interuenient propter quae ÔC malus pro bono furrepa_,ÔC bonus pro XXX ÎIIÎ
maîo difpliceat,Fallaces enim finit rerum fpecies,quibus credimus.Quisnegat,^ Sed
nihil aliud inuenio3per quod cogitatione regam , His ueritas mihi ueftigfjs foquenda
eft.Certiora non habeo Haec ut quàm diligentiffirne aeftimem operam dabo. nec cito
illis affentiar.Sic enim in prÞîio poteft accidere,ut telum meum in commilitone ma/
nus din'o-at, aîiquo errore decepea, ÔC hofti tanquâ meo parcam.Sed hoc ÔC raro acci/
det,ÔC non uitio meo,cuius propofitum eft hoftem ferire, ciuem defendere Si feiam
ingratum effe,nondabo beneficium.Atobrepfit,atimpo,fuit . Nulla hr'c culpa tribu/
entis eft,quia tanquam grato dedi,Si promiferis,inquit,te daturum beneficiû, ÔC po/
ftea ingratum effe fcieris,dabis an nonrSi facis fciens,peccas,das enim cui non debes
dareffi negas,ÔC hoc modo peccas,quia non das ei, cui promifîfti.Confcientia noftra
hoc loco titubât, ÔC illud fuperbum promfffum.nunquam fapfentê fadf fui pnitere.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

40 LI B E R Q_ V A R T V S.
* nec unquam emendare quod fecerit,nec mutare confilium, Non mutât ùpien&ccm/
filium,omnibus his manentibus quae erant,cum fumeret . Ideo nunquam illum pceni
? tentiafubfjt,qufa nihil melius illo tempore fieri potuit,quàm quod fadû eft, nihil me
lius conftitui,quàm quod côftitutum eft.Caeterum ad omnia cum exceptione uenit?
fi nihil incident quod impediattideo omnia illi fuccedere dicimus,ÔC nihil contra opi
nionem accidere,quia praefumit animo poffe aliquid interuenr're,quod deftinata pro
hibeatjfnprudentium ifta fiducia eft,fortunam fibi fpondere,Sapiens autem utrancp
partem eius cogitat,Scit quantû liceat errori,quàm incerta fint humana,quàm multa
confîlfjs obftent,Ancipitem rerum ac Iubricam fbrtem fufpenfus fequftur,côfîlijs cer
forte3iggre/ ris incertos euentus+Exceptio autem,fîne qua nihil deftinat,nihil ïingredftUr,ÔC hic il
ditur ïum tuettir, Promrfi benefîcium,nifî fî quid incidiffet, quare non deberem dare,
C.XXXV Quid enim fî quodilli pollicitus fum,patria fibi me dare iiifîerit r' Si lex lata erit, ne id
quifquam faciat,quod ego me amico meo fadurum promiferam . Promrfi tibi filiam
in matrimonium;poftea peregrinus apparuifti+NÔ eft mihi cum extraneo connubiû,
Eadem res me défendit,quae uetat.Tunc fidem fallam, tune inconftantiae crimen ai./
diam,fî cum omnia eadê fint,quae erant promittente me , non praeftitero promfffum,
forte , medm ^jj0qCun quiequid mutatur,libertatem facit de integro côfulendf,ÔCîme fide libérât.
fidem pfomifi aduoeationem, poftëa apparuk per illam caufam praeiudicr'um in patrê meû
i» rem prie/ qUaîr(tpromj{t me peregre unà exiturû.fod iterinfeftari latrocinfjs nunciatur . In rem
fentent praefentem uenturus fui,fed aeger filius,ÔC puerpera uxor tenet.Omnia efîè débet ea/
lz dem quae fuerunt cum promitterem,utpromittêtis fidem teneas. Quae autem maior
fieri mutatio poteft,quam fî te maîum uirum ÔC ingratum comperi f Quod tanquam
digno dabam,indigno negabo,ÔCirafoendiquoq? caufam habebo deceptus,
CXXXVI Infpiciam tamen,ôC quantum fît de quo agttur,Dabit mihi confilium promiffae rei
modus.Si exiguum eft,dabo,non qufa dignus es,fod quia promifî*Nec tanquam mu
jgndriu py / nus dabo.,fod uerba mea redimam,ÔC aurem mihi peruellam , Damno caftigabo pro/
riten dixit,^ miïtentis tcmeritatem.Ecce ut doleat tibi, ut poftea confîderatius loquaris , quod di/
dt Unguirin cere fo{emus,tfgnarium dabo.Si maius erit, nô committ m(quemadmodumMecce
forte, inter nas ait)lï£ foxtertio centres obiurgatus fîm.fIntereffe enim utruncp côparabo.Eft ali/
fefe quid in eo quod promifèris perfeuerare , eft rurfus multum in eo , ne indigno benefi/
cium des.Hoc tamen quantum eft attendendû.Si leue,conniueamus, Si uero magno
mihi aut detrimento,aut rubori futurum,malo femel exeufare , quare negauerim , q}
_5 femper,quare dederim»Totum,inql,in eo eft,quanti promiffi mei uerba taxent.Non
!4 tantû quod temere promffî retinebo,fed quod nô rede dedi repetam.Demens eft qui
XXXVII praeftat errori. Phflippus Macedonum rex habebat militem manu forte, cuius .,
in multis expeditionfbus utilem expertus operam,fubinde ex praeda aliquid illi uirtu
tis caufàdonauerat,ÔC hominem uenalis animae crebris autoramêtis accendebat. Hic
naufragus in poffeffiones cuiufdam Macedonis expulfus eft.Quod ut Macedoni illi
nunciatum eft,accurrit,-piritum eius recollegit,in uillam illam fuam tranftuîit, ledu/
lo fuo ceffit,affedum femianimemep recreauit,diebus triginta impenfa fua curauit_re
fecit,uiatico inftruxit,fubindedicentem,Gratiam tibi referam,uidere tantû mihi Im/
peratorem meum contingat. Narrauit Philippo naufragium fuum , auxilium tacuit,
ôC protinus petfjt,ut fibi praedia cuiufdam donaretjlle quidê erat hofpes eius, is ipfe,
à quo receptus,à quo fanatus.Muka intérim reges,in bello praefertim, opertis oculis
donant.Non fufficit homo iuftus tôt armatis cupiditatibus . Non poteft quifcfj eodê
tempore,ÔC bonum uirum,ÔC bonum ducem agere,Quomodo tôt milia hominû infd
tiabilia fatiabunturfQuid habebunt,fî fuû qur'fqj habueritf Hoc Philippus fibi dixit,
cum illum induci in bona quae petebat iuffit.Expulfus bonis fuis ille , non ut rufticus
iniuriam tacitus tuIit,contentus quod non ÔCipfe donatus effet,fed Philippo epiftola
ftridam ,ac liberam fcripfit î qua accepta ita exarfît , ut ftatim Paufanise mandaret,ut
bono priori domino reftitueret.Caeterum improbiffimo militi , ingratiffimo hoipiti,
auidiiîrmo naufrago,ftigmata inforiberet,ingratum hofpitem teftantia. Dignus qui/
demfiu'tjcui nô inferiberentur illae literae , fed infcuJperenwr,qui hofpitem fuû nudo
- . . ' &c mw
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIIS 41
ôC naufrago fîmilê in id in quo iacueràt ipfe littùs expuIerat.Sed uidebimus quis mo/ .
dus pcenae feruandus fuerit . Auferendum utiqi fuit , quod fummo fcelere inuaferat, '
Quis autem plna eius moueretur,qui id commiforat,"fpro quo nemo mifereri mifo/ dtppter qcF
ricors poiTctC Dabft tibi Philippus quia promifit,etiam fi nô débet, etiam fî in/ XXXVIII
turiam fadurus,etiam fi fcelus fadurus eft, etiam fî uno fado praeclufurus eft naufra/
gijs îittoraf Non eft leuitas à cognito ÔC damnato errore diftedere, ÔC ingénue faten/
dum eft,Aliud putaui, deceptus fum . Haec uero fuperbae ftulrftiae perfeuerantia eft,
quod femel dixi,qualecunq? eft,fixum ratumq^ fiu Non eft turpe cum re mutare con
filium.Age fi Philippus poflefforem illum eorum littorum reliquiflet,quae naufragio
ceperat , nonne omnibus miforis aqua ÔC igni interdixeratc" Potius eft,inquit,irttra fî/
nés regni mei,te literas iftas oculis inforibendas,duriffrma fronte cfrcumferre.Oftêde
quàm facra res fît menfa hofpitalis.Praebe in facie tua legendum iftud decretum.quo
cauetur,ne miforos tedo r'uuare capitale fît.Magis ifta conftftutfo fîc erit rata , quàm
il illam in aes incidiffem, Quare ergo.inquit,Zeno nofter,cum quingentos de/ Ct XXXIX
narios mutuos cuidam promifi(iet,ÔC ipfe illum parum fdoneum comperif_et,amicis
fuadentibus ne daret, perfeuerauit credere,quia promiforat f Primum alia côditio eft
in credito,aîia in beneficio, Pecunia etiam maie creditae exadio eft. Et appellare de/
bitorem ad diem poffum,ÔC fî foro cefferit,portionem feram : beneficium ÔC totû pe/
rit, ÔC ftatim i Praeterea hoc mali uiri eft , illud mali patrisfamiliae . Deinde ne Zeno
quidem,fî maior fuiffet fumma , credere perfeueraflet . Quingenti denarfj funt,illud
(quod dici folet)in morbo confumat,fuit tanti nÔ reuocare promiffum fuum. Ad cce
nam quia promifi ibo,etiam fî frigus erit, non quidem fi niues cadent. Surgâ ad fpon/
falr'a,quia promifi,quâur's non concoxerim, fod non fi febricitauero.Sponfum defoen 15
dam quia promifi,fed non fî fpondere in incertum iubebis , fî fr'fco obligabis, Subeft, lebricitare
inquam,tacita exceptio,fî potero,fî debebo.Si haec ita erunt, effice,ut idem ftatus fit,
cum exigitur3qui fuit cum promkterem.Deftr'tuere leuitas non erit,fî aliquid interue
nit noui.Quid miraris cutn condïtio promittentis mutata fît, mutatum elfe confîliûC
Eadem mihi omnia praefta, ÔC idem fum . Vadimonium promittimus,tamen deferit.
Non in omnes datur adio.Deferentem uis maior excufat.
Idem etiam illa in quaeftione refpofum exiftima , an omnimodo referêda fît gratia, CÀP.XL
ÔC an bcneficiumtutic^ reddendum fit , Animû praeftare gratum debeo,caeterum ait'/ forte,ubi

4*
INLIBRVMQ.VARTVM.
CAPVT IIII,
Prâedicantium uota,&c.C_.uidam codex habeba.,pe.can_ium,duo,uoc_s pfo tto.â,nec da/
bium,quin precantium fit legendû,quod habebat codex uetuftiffimus. Sed adhucuidetur una
diftiuncula deefle,fors,aut fbrtuna.Vti huncin modum legamus , Votafacientibus , fortuna,
priuata gerit,ac publica. CLuanquam omiffa hac uoce tolerabilis eftkdio.fi pro geri, legamus
gerit,ut in hominis pérïbnam transferatur,mùndigubernatio , Nam Seneca multùs eft,in mu/
tandis perfonis , intérim duras acfubitus,&hincinterdumobfcurior.Inuetufti(ïimocodice,
in fpacio quod uerfus dirimit,afïcriptum erat,fed eadem manu,non attendit, non gent, ita, pu/
,blicapriuatacp non attendit. CAPVT IX.
_, , Arenis committant,Hic quidam adiecerat,pro fruClu eft, quo d à fpacio in contextû translata
conftat. Alius adiecerat,quod fi uerum eft,noftram 6.c.Huncfefellit mutata perfona. Non enim
haec dicuntur à Seneca,fed âb eo qui putatih beneficio confererîdo fpecftancfam utilitatem.
CAPVT XVIII,
tf Illum obnoxio quolibet ualidus,8*Tc. Vnus codex manu fcriptus habebat, caeteris obnoxiô»
alter nô habebat quolibet:hincgermanâfcripturâconiecT:auimus, illû caeteris obnoxiû,ualidii>
fimum facerent. Sentit enim homine utinermem ,.cae_eris omnibus expofitum iniurijs , folara/
_j.
..ione 8.focietatetutum effe.
Si feduceretur,rerum potitùr.Haec duo uerba^erum potitur,defiderabantur,ea reftituimus
exfideduorum exemplariorû,quorttmaItcrummifit Anglia,alterum fuppeditauitBafika^ne
quisfufpiceturânobisadie_.a. CAPVT XXII.
5 Acmultahinccom*modàoriuntur,&tutior eft uita melioribu_,amatq?,_- fecundûbonorum
»udicium,aetascpfecurior. Sic habebat aeditioprior, quam nemo dubitatetTemendofam.Itaq^
quum nô fuffragarentur exemplaria,germanam ,ni fallor,le

4i
tVX.II ANNEI SENECAE DE BENEPICII Si
LIBER Q.VINTVS.
| N prforibus iibris uidebar côfummaffê propofîtûj cum tradailem CAP.i
quemadmodû dandum effet beneficium,ÔC quemadmodum acci/
piendum.Hfj enim funt huius officfj fines. Quiequid ultra moror,
non feruio materiae,fod indulgeo , quae quo ducit fequendû eft,no
quo inuitat , Subinde enim nafoet , quod laceffat aliqua dulcedine
animum,magis non fuperuacuû quàm hecefïàrium . Verum quia
ita uis,perfeueremus,peradis quae rem côtinebant , ferutari etiam
ea,quae funt his connexa,uerû non cohaerentia , quae quifquis diligenter infpicit, nec
facit operaeprecium,nec tamen perdit operâ . Tibi autem hominû natura oprimo, ÔC-
ad bénéficia propenfo Liberalis Ebuti,nulla eorum laudatio fatisfacit . Neminê uncf?
uidi tam benignum, etiam leuiffimorum officiorum aeftimatorê, Iam bonitas tua eo
ufcp prolapfa eft,ut tibi dari putes beneficium, quod ullf datur , Paratus es , ne quem
beneficfj p ingratis dependerejpfo ufq? eo abes ab omni iadatione , ufcp vfy ei
eo ftatim exonerare cupis quos oblfgas-.ut quiequid in aliquê confers,ue!is uideri nô
praeftare,fod reddere+Ideocp plenius ad te fie data reuertuntur.Nam ferè fequunt be/
neficia non repofcentê,ÔC ut gloria fugientes magis ac magis fequitur, ita frudus be/
neficiorum gratius refpondet illis,per quos etiam efîè ingratis licet,Per te uero no eft
mora,quo minus bénéficia qui acceperunt,ukro répétant, nec reeufabis côferre alia,
ÔC fuppreffis dfffimulatfs q? plura ac maiora adfjcere, Propofitû optimi uiri,ÔC ingêtis
animi eft,tam diu ferre ingratum,donec feceris gratum.Nec te ifta ratio decipit,Suc/
cumbunt uitia uirtutibus3fî illa conefto odiflê properaueris.
Illud utiqj unice tibi placet,uelut magnifiée dictû,Turpe eft benefïcfjs uinci, quod c Ap»1'
an fit uerû,non immerrto quaeri foIct,longeqj aliud eft, quàm mente concfpis. Nuncp
enim in rerum honeftarû certamine fuperari turpe eft, dummodo arma nô profjcias,
êC uidus quoq? uelis uincere.Non omnes ad bonum propofitum eafdem afferunt ui/
res,eafdem facukates,eandem fortunam,quae optimorû quoq? confiliorum duntaxat
exitus tempérât. Voluntas ipfa redum petens laudanda eft,etiam fî illam alius gradu
ueîociori anteceffît: non ut in certaminfbus ad fpedaculum aeditïs meliorê palma de/
clarat,quanquam in illis quoqj faepe détériorera praettilit cafus.Vbi de officio agitur*,
quod uterqj à fua parte effe quàm pleniffimum cupft,fî alter plus potuit , ÔC ad manu
liabuit materiam fuffi'cientem animo fuo,fî illi,quantum conatus eft, fortuna permi/
_tt,aker autem uoluntate par eft , etiam fi minora quàm acecepit reddidit , aut omnia
non reddiditjfed uult reddere ex toto,in hoc intëntus eft animo,non magis uidus eft,
canquam qui in armis moritur , quem occidere facilius hoftis potuit , quàm auertere».
Qiiod turpe exiftimas,id accidere uiro bono no poteft,ut uincatur , Nunquam enim
fuccumbet,nunquam renûciabit,ad ultimum ufép diem uitae ftabit paratus , ÔC in hac
ftatione morietur, magna fe accepiflè prae fo ferens,parfa uoluiffè,
Lacedaemonfj uetant fuos pancratio aut ceftu decernere, ubi inferiorê oftêdit uidi CAP.ïli
confeffio.Curfor metam prior Contingit,uelocitate illum,nô animo anteceffit. Luda
tor ter abfedus perdidit palmam,non tradidit.-Cum inuidos effe Lacedaemonfj dues
fuos magno aeftimarent,ab his certaminibus remouerunt,in quibus uidorê facit non
iudex,nô per fe ipfo exitus,fod uox cedentis,ÔC tradere iubentis. Hoc quod illi fn ckit
bus fuis euftodiunt , uirtus ac bona uoluntas omnibus praeftat , ne unquâ uincantur,
quoniamquidê etiam inter fuperantfa anr'mus inuidus eft , Ideo nemo CGC. Fabfos
uidos dicit,fed occifos.Et Regulus captus eft à Pnfs , non uidus . ÔC quifquis alius
feuientis fortunae ui ac pondère oppreffus, non fubmittit animû. In beneficfjs idê eft*
Plura aliquis accepit,maiora,frequentiora, nô tamen uidus eft.Beneficia fortaffe be/
neficfjs uida funt,ii inter fo data ÔC accepta computes.Si dantem ÔC accipientem com
parautris, quorum animi ÔC per fe aeftimandi funt , pênes neutrum erit palma , Solet
enim fieri,ut etiam cum alter multis uulneribus confoffus ett , alter leuiter quidê fau/
cius,pares exrife drcantur,quamufs alter uideàtur inferior»
d 4 Ergo
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

44 LIBER Q_ VIN TV S,
CAP, lin Ergo nemo uinci poteft beneficfjs.Scit debere,fî nuit referre,(î quod rébus non po
_eft,animo aequat , Hic quamdiu in hoc permanet,quamdiu tenet uoluntatem,gratû
animû fîgnis approbat.Quid intereft ab utra parte munufoula plura numerêturf Tu
multa dare potes,at ego tantùm accipere poffum.Tecum ftat fortuna , mecum bona
uoîuntas.Tamen tam par tibi fum,quàm multis armatfffimisnudi,aut leuiter armati.
Nemo itaq? beneficfjs uincitur,quia tam gratus eft quifq?,quàm uoluit.Nam fî turpe
èft beneficfjs uinci , non oportet à praepotentibus ur'ris accipere beneficium , quibus
gratiam referre non poffis , A principibus dico , à regibus , quos eo loco fortuna po/
fuit,ex quo Iargiri multa pofîènt3pauca admodum ÔC imparia datis accepturi, Reges
ôC principes dixi,quibus tamen poteft opéra nauari, ÔC quorum illa exceîîens pôtêtfa
per animorum côfènfum minffteriumcjj confiât + Sunt qur'dâ extra omnem fubdudi
cupiditatem,qui uix ullis humanis defîderfjs cotingunt, quibus nihil poteft praeftarê
fortuna.Neceffè eft à Socrate uincar beneficfjs , Neceffe eft à Diogene,q per médias
Macedonû gazas nudus inceffft.calcatis regijs opibus.Nône ille tûc merito ÔC fibi ÔC
caeteris quibus ad difpfciendâ ueritatê non erat obfufa caligo, fupra eum eminere ui/
fus eft,fnfra que omnia iacebât-e'Muko potêtior,muko ïocupletior fuit,ofnia tûc pof/
fîdente Aîexandro.PIus enim erat,quod hic nollet accipere,éf quod ille pofïet dam
C AP. V Nô eft turpe ab his uinci.Necp enim minus fortis ilim, fî cum inuulnerabili me ho
fte cômittis,nec ideo r'gnis minus urere poteft , fî in materia incidit inuiolabilê flâmis,
nec ideo ferrû focandi uim perdidit,fînon recipiens idum lapis fblidus, inurdaecp ad/
iierfus dura naturae diuidendus eft , Idem tibi de homine grato refpondeo . Non tur/
piter uincit beneficfjsjfi ab his obligatus eft , apud quos aut fortunae magnitudo , aut
eximfa uirtus aditum redituris ad fo beneficfjs claufit,A parêtibus ferèuincimur, Nâ
tam diu illos odio habemus,quamdiu graues iudrcamus, ÔC quamdiu bénéficia illorS
non intelligimus, Cum iam aetas aliquid prudentiae collegit, ÔC apparere cpit, pro/
pter illa ipfa eos amari à nobis debere,propter quae non amabantur,admonitiones, fo
ueritatem,ÔC inconfuîtae adolefoentiae diligentem cuftodiam,rapiuntur à nobis.Pau/
eos ufq? ad uerum frudum à liberis percipiêdum perduxit aetas,Caeteri ïiberos oneré
fonferunt.Non eft tamen turpe uinci beneficfjs à parente, Quid ni non fît turpe,cum
à nullo turpe fîtfQuibufdam enim ÔC pares ÔC impares fumus,Pares animo, quem fo
lum illi exigunt,quem nos folû promittimus, impares fortuna, quae fîcuiobftititquo
minus referret gratiam,non ideo illi tanquam ufdo erubefoendum eft.Non eft turpe
non afiequi,dummodo fequaris, Saepe neceffe eft ante alia bénéficia petamus , quant
priora reddidimus.Nec ideo nonpetimus,aut turpiter petimus , quia nô reddituri de
bebimus.Quia non per nos erit mora,quo minus gratiffimi fimus, fed interueniet ali
quid extrinfecus,quod prohibeat. Nos tamen nec uincemur animo , nec turpiter his
rébus fuperabimur,quae non funt in noftra poteftate,
C Ap .vi Aîexander Macedonum rexgloriariiblebat,à nullo fe beneficfjs uidum , Non eft
qd* nimius anirnis Macedonas > ÔC Graecos, ÔC Caras,ÔC Perfas,ÔC nationes diftridas
fine exercitu fufpiciat , ne hoc fibi praeftitifle regnû , à Thraciae anguîo porredû ufq?
ad îittus incogniti maristiudicet,Eadem re gloriari Socrates potuft,eadê Diogenes,à
quo uidus eft,Quid ni uidus fît illo die, quo homo fupra menfuram humanae fuper/
biae tumens,uidit aliquê,cui nec dare quiccjj poffet,nec eripererArchelaus rex Socra
tem rogauit,ut ad fo ueniretidixiffe Socrates tradrf, Nolle fe ad eu uenireà quo acci/
peret beneficia,cum reddere illi paria nô pofîèt.Primû in r'pfius poteftate erat nô acci
pere.Deinde ipfo dare beneficiû prior incipiebat.Veniebat enim rogatus,ÔC id dabat
quod utiqî ille nô erat Socrati redditurus.Etiam nû,Archelaus daturus erat aurû ÔC ar
gentû,recepturus contemptum auri ÔC argenti.NÔ poterat ergo Archelao referre So
crates gratiamr'Et quid tantùm erat accepturus,quantû dabat , fî oftêdiffet hominem
uitae ac mortis peritum,utrfufq? fines tenentemfSi regê in luce média errante ad rerû
natura admi_rflet,ufc£ eô eius ignarû , ut quo die folis defedio fuit,regfam clauderet,
ÔC fik'um(quod in ludu ac rébus aduerfîs moris eft)tonderetfQuantum fufffet bene/
__cium,fî timentê è latebris fuis extraxiffet»ÔC bonum animum habere iuffiffet» dicês:
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
non eft

DE B E N E F I C 1 1 S 45
Non eftifta foïis dëfedr'o, fed duorû fyderû coitus,cum luna htimiliore currês uia,in/
fra ipfum folem,orbê fuum pofuit , ÔC illum obiedu fui abfoondit : quae modo partes
eius exiguas,fî in tranfcurfu ftrinxit,obducit:modo plus tegit, fî maiorê parte fui ob/
iecitîmodo exclufît totius afpedum,fî redo libramento inter folê terrasq? média fuc/
ceffit*Sed iam ifta fydera,huc ÔCïlIo diducet uelocitas fua , iam récipient diem terrae,
ÔC hic ibit ordo per fecuIa,dr'fpofîtoscp ac praedidos dies habêt , quibus fol intercurfu
iunae uetetur omnes radios effundere.Paulum expeda,i'am emerget, iam iftam uelut
nubêrelinquetjiam exolutus impedimentis,Iucem fuâ libère mittet, Socrates parem
gratiam Archelao ferre non poffetfSi illum "-"docuiffet regnare,parum fcilicet magnû dtuetuljfet
beneficiû à Socrate accipiebat,fî ullum dare potuiffet SocratiVQuare ergo hoc Socra
tes dixitfVt facetus3ÔC cuius per figuras fermo procedere folftus erat,derifor omniû, aîtmfute,
maxime potentium, màluit illi^afre negare,quàm contumaciter ac fuperbe.Dixit fo dt,mdnfuete
nolle bénéficia ab eo accipere , cui nÔ poffèt paria reddere + Timuit fortaffe,ne coge/
retur accipere quae nollet, Timuit ne quid indignû Socrate acciperet , Dicet aliquis,
negaffet,fî noIlet»Sed inftr'gaffet in fe regê infoIentê,ÔC omnia fua magno aeftimari uo
Ientê.Nihil ad rem pertinet^trum dare aliquid régi noh's,an accipere à rege.In aequo
utranqj ponit repulfam,Et fuperbo faftidiri acerbius eft , c^ nô timeri , Vis foire quid
uere nolueritfNoluit ire ad uoluntariâ foruitutê is , cuius libertatê ciuitas libéra ferre
non potuit. ; Satis(ut exiftimo)hanc parte tradauimus, an turpe effet beneficfjs c AP*VI1
uinci,quod qui quaerit_foit nô folere homines fîbfjpfîs beneficium dare,manifeftû efh
fuiffet,nô effè turpe à feipfo uinci Atqui apud Stoicos quofdâ, ÔC de hoc ambigitur,
an poffit aliquis fibi beneficiû dare,an debeat referre fibi gratiam: quod ut uideretur *
quaerendûjilla fecerunt, Solemus dicere, gratias mihi ago , ÔC de nullo quaeri poffum
alio quàm de me;Ego mihi irafoor,ÔC ego à me pcenas exigam,ÔC odi me.Muka prae
terea huiufmodi,per quae unufquifqj de fo tancp de akero Ioquitur , Si nocere,inquit,
mihi poffum,quare non ÔC bénéficia mihi dare polTumfPraeterea quaefi in alium con
tuliffem, bénéficia uocarentur,quare fi in me contuli non fîntrQuod fî ab akero acce
piflèm,deberem3quare fî mr'hi ipfe dedi,non debeamC Quare fim aduerfus me ingra/
tus,quod nÔ minus turpe eft,quàm in fe fordidum effe,ôC in fe durû ac faeuum , ÔC fui .
negligentemcTam alieni corporis Ieno maie audit,quàm fui , Nempe reprehenditur
affentator, ÔC aliéna fubfoquens uerba , paratus ad falfa laudator : non minus placens
fibi,ÔC fe fu_picr'ens,ÔC ut ita dicam,affentator fiius. Vitra non tantû cum foris peccât a.To.tcfao'f
inuifa funt,fed cum in fe retorquentur.Quem magis admiraberis, quàm qui imperat
fibi, quàm qui fe habet in poteftate? Gentes facilius eft barbaras impatientes cp alieni
arbitrfj regere, cfj animum fuum côtinere ÔC tradere fibi, PIato,inquit,agit Socrati gra
tias,quod ab illo didicit,quare Socrates non agat, quod ipfo fo docuit f M , Cato ait,
Quod tibi deerit,à teipfb mutuare,Quare donare mihi non poffum,fî cômodare pof>
fumflnnumerabilia funt, in quibus confuetudo nos diuidit,Dicere folemus. Sine tu,
loquar mecum,ÔC ego mihi aurem peruellam,Quae G. uera funt, quemadmodum ali/ AurëueUere
quis fibi irafoi débet, fie ÔC gratias agere , quomodo obiurgare fe,fic ÔC laudare, quo/
modo damno fibi effe,fîc ÔC lucro poteftjniuria ÔC beneficium côtrarra funt. Si de ait
quo dicimusjiniuriam fibi fecinpoterimus dicere,ÔC beneficiû fibi dedit , Natura fibi
dedit.Natura prius eft,ut quis debeat,deinde ut gratiam référât , Debitor non eft fine
creditore,non magis quàm maritus fine uxore,aut fine filio pater.
Aliquis dare debet,ut aliquis accipiat.Non eft dare,nec recipere, in dexteram ma/ c Ap .VIII
num de fîniftra transferre.Quomodo nemo fe portât, quamuis corpus fuum moueat
ÔC transferat,quomodo nemo quamuis pro fo dixerit,affurffe fibi dicitur,nec ftatuam
fibi tanquam patrono ponit , quomodo fî aeger cum cura fua conualuit , mercedem à
fe non exiginfîc in omni negocio, etiam cum aliquis probe fecerit , non tamen debe/
bit referre gratiam fibi,quia non habebit,cui référât . Vt concedam aliquem dare fibi .
beneficium, dum dat, ÔCrecipit.Vt concedam aliquem à fe accipere beneficium, D.wi,
dum accipit,reddit.Domi(quodaiût)uerfurafit, ÔC uelut luforiû nomen ftatim tran/ luforiu nome
fit,Neque enim alius dat quàm qui accipit/ed «nus atq? idem t Hoc uerbum debere^
i. .. non
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

^6 LIBER Q. VIN TV S,
non habet nffî inter duos ïocum.Quomodo ergo in uno confîfti.,qui fe obîigando ïiV
beratrVt in orbe ac pila3nihil eft imum,nihil fummum,nihil extremum,nihil primû,-
quia motu ordo mutatur,ÔC quae foquebantur praecedunt, ÔC quae occidebant oriunt,
omnia quomodocunq? ierint,in idem reuertuntur î ita in homine exiftima fieri , cum
illum in multa mutaueris,unus eft,Caecidit fojfniuriarum cum quo agat,nô habet,AI
Ir'gauit ÔC claufîtjde ui non tenetur.Benefîcium fibi dedit,protinus danti reddidit . Re
rum natura nihil dicitur perdere,quia quiequid illi auellitur,ad illam redit x nec perire
quicquam poteft, quod quo excédât non habet,fed eodem reuoîuitur, unde difeedit,
Quid fîmile,inquit,habet hoc exemplû,huic propofîtae quaeftioni f Dicâ, Puta te in/
gratum effe,nÔ peribit benefîcium,habet illud,qui dedit,Puta te recipere nolle , apud
te eft,anteqp reddit,NÔ potes quieq? amittere. Quia quod detrahit , nihilomr'nus tibi
acquiriturjntratetpfîim orbis agitur,accipiëdo das,dando accipis,
CAP.I X Beneficiunw'nquit, fîbidare oportet, ergo ÔC referre gratia oportet , Primum illud
faîfum eft,ex quo pendent fequentia. Nemo enim fibi beneficiû dat, fed naturae fuae
paret,à qua ad charitatêiui compofîtus eft,unde illi fumma cura eft nocitura uitandi,
profutura appetendi.Itaq? nec liberalis eftyqui fîbi donat,nec démens , qui fibi igno/
_cit,nec miforicors,qui malis fuis tangitur.Quod alfjs praeftare liberalitas eft,demen/
tiajmiforicordia,fibi praeftare natura eft.Beneficium res uoluntaria eft,at prodeffe il/
bi neceiTarium eft,Quo quis plura bénéficia dedit,benefîcentior eft.Quis unquâ lau/
datuseft,quod fibfjpfî fuiffèt auxiliofquod fe eripuiffet latronibus? Nemo fibi bene/
ficium dat,non magis quàm ho_pitiû.Nemo fîbi donat,nô magis quàm credit.Si dat
diktlnire Cibi quifq$ beneficium,fomper dat,fîne intermiffione dat. îlnuenire beneficiorû fuo/
rum non poteft numerum,Quando ergo gratia referet,cum per hoc ipfum, quo gra/
' tiam referretjbeneficium detcQuomodo enim difeernere poteris utrum det fîbi bene
ficium an reddat,cum intra eundem hominem res geraturfLiberaui me pericufo,be/
dlBetuum neficium mihi dedi.Iterum m ë periculo Iibero,do beneficium an reddo f ï Deinde ut
primum illud concedam dare nos beneficium nobis,quod foquitur nô concedam.Nâ
etiam fî damus non dcbemus.Quarer'quia ftatim recipimus, Accipere beneficiû nos
oportet,deinde deberc,deinde referre.Debendi locus non eft, quia fine ulîa morare/
cipimus.Dat nemo nifî akeri,Debet nemo nifî akeri.Reddit nemo,nifî aîteriJd intra
imum non poteft fieri,quod toties duos exigit,
CAP.X Beneficium eft praeftitiffe aliquid utiliter , Verbum autem praeftr'tilTeadaîios fpe/
dat.Nunquid non démens uidebitur,qui aliquid uendidiffe fibi fe dfcet f quia uendi/
tio aîienatio eft,ÔC rei fuae,iuriscjj fui in alium translatio.Atqui quernadmodum uen/
dere,fîc dare aliquid,à fe dimittere eft , ÔC id quod tenueris, habendum aîteri tradere*
Quod fi eft beneficium,nemo fîbi dedit,quia nemo dat fîbi aliquid. Duo contraria in
tmo coëuntjUt idem fît dare, ÔC accipere , Sed etiamnum multum intereft, inter dare,
ÔC accipere.Quid nifeum ex diuerfo ifta uerba pofîta funt , Atqui fî quis fibi benefi/
ciumdat, nihil intereft inter dare ÔC accipere «jPauloante dicebam quaedam ad aîios
pertinere,ÔC fie effe formata , ut tota fîgnificatio illorum difeedat à nobis.Frater fum
aïterius.Nemo eft enim fuus frater.Par fum,fod alicui, Quis eft enim par fibrVQuod
comparatur, fine akero nô inteIligitur,quod iungitur,fîne akero non eft.Sic ÔC quod
datur, Une akero non eft , ÔC beneficium fine akero non eft . Idem ipfo uocabuïoap/
paret,in quo hoc côtinetur benefecfflê,Nemo autem fibi benefacit,non magis quàm
fîbi fauet , quàm fuarum partium eft , Diutius hoc ÔC pluribus exempîis licet profo/
qui.Quid,cum inter ea fit habendû beneficium, quaefecundam perfbnam defîderâtf
.Quaedam cum fmt honefta , pulcherrima , fummae uirtutis , nifi cum akero non ha/
bent locû. Laudatur, ÔC inter maxima humani generis bona fides colitur . Num quis
ergo dicitur fîbi fidem prseftitiflêr
CAP.XI Venio nunc ad uîtimam partem,Quf gratiam refert,aliquid débet impêdere, fîcut
qui fbluitpecuniam.Nihil autem impendit,qui gratiam fibi refert , non magis quàm
confoquitur, qui beneficium à feaccepft, Beneficium ÔC gratiae relatio ultro citroô^
ire debentjntra unum hominem non eft uiciffitudo , Qui ergo gratiam refert, inui/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
cem

DE BENEFICIAS 47
eem prodeft eu à quo cofecutus eft aîiquid.Qui fîbi gratia refert , cuiprodeft-ffîbi.Et
quis non alio loco relationem gratiae , alio beneficiû cogitatf Qui gratiam refert, fibi
prodeft,Et qufs unquâ ingratus hoc noluit facererïmo quis non ingratus fuit, ut hoc
faceretfSi gratias3inquit,nobis agere debemus, ÔC gratia referre debemus . Dicimus
autê,ago gratias mrhi,quod illam uxorê nolui ducere, ÔC cum illo non contraxi focie
tatem.Cum hoc dicimus,laudamus nos,ÔC ut fadû noftrum comprobemus , gratias
agentiû uerbis abutimur.Beneficiû eft,quod poteft,cV cum datum eft,nô reddi. Qui
fibi beneficiû dat,nô poteft non recr'pere,quod dedit+Ergo nô eft beneficiû.Alio tem
pore beneficiû accipitur,alio redditur.In beneficio hoc eft probabile, ÔC fufpiciendû, .
quod aîteri ut aliquis prodeffet3utilitatis intérim fuae oblitus eft, quod aîteri dedit ab/
îaturus fibi.Hoc non facit,qui beneficiû fibi dat . Beneficium dare focialis res eft , ali/
quem concilr'at,aliquem obligat:fibi dare , non eft focialis res,neminem concik'at,ne/
minem obligat,neminem in fpem fnducit,ut dicat, Hic homo colendus eft, illi benefi
cr'um dedijdabit ÔC mihi.Beneficium eft,quod quis non fua caufa dat,fod eius cui dat,
Is qui fîbi beneficium dat,fua caufa dat,Non eft ergo beneficium,
Videor tibi iam illud quod in principio dixeram mentitus ? Dicis me abeffe ab eo, CAP.XH
qui operaeprecium facit,imô totam operam bona fide perdere.Expeda etiam,hoc ue
rius dicesjfimul ac te ad has îatebras perduxero,à quibus cum euaferis, nihil amplius
aflecutus erfs,quàm ut eas dffffcuïtates effugias,in quas licuitnon defcendere, Quid
enim boni eft3nodos operofe foluere , quos ipfo ut folueres feceris f Sed quêadmodû
quaedam in obledamentum ac iocum,fîc alligantur , ut eorum folutio imperito diïïi/
cilis fit,qu_e ille, quiimplicuit fine ullo negocio feparat , quia commiffuras eorum ÔC
tnoras nouit , nihilominus illa habent aliquam uoluptatê i tentant enim acumen ani/
morum, ôCintentionem excitât : Ita haec quae uidentur callida ÔC infidiofa,focuritatê,
torporê,ac fegnidem.ingenfjs auferunt,quibus modo campus in quo uagentur,fter/
nendus eft, modo'fcrebri aliçjd ÔC confragofî obfjciendû_per qd* erepât, ÔC follicrte ue aliter3rcfii
ftigium faciant.Dt'citur nemo ingratus efïè,Id fîc colligitur3Beneficium eft,quod pro
def_,prodeffe autem nemo homr'ni malo poteft,ut dicitis Stoici , ergo beneficium no
accipit makis , itaque nec ingratus eft , Etiamnum,beneficium honefta ÔC probabilis
res eft, Apud malum nuîli honeftae rei aut probabililocus eft, ergo nec beneficio,
quod fi accipere non poteft,nec reddere quidê debet.Et ideo non fit ingratus.Etiam/
num,ut dicitisjBonus uir omnia rede facit,Si omnia rede facit,r'ngratus effe non po/
teft.Bonus beneficium reddit,malus non accipit, Quod fî eft, nec bonus quifquâ hxt *
gratus eft,nec malus.Ita ingratus fn rerum natura eft nomen, ÔC hoc inane,Vnum eft
apud nos bonum,honeftum,Id peruenfre ad malum non poteft , Définit enim malus
elle,il ad illum uirtus intrauerit , Quamdiu autem malus eft, nemo illi dare beneficiû
poteft,quia bona malarp diffentiunt , nec in unum eunt, Ideo nemo illi prodeft, quia
quiequid ad illum peruenit,idprauoufucorrumpitur.Quemadmodum ftomachus
morbo uitiatus,ÔC coîligens bilem,quofounq? accepit cibos mutât , ÔC omne alimen/ x
tum in caufam doloris trahit.ita animus caecus,quicquidilli commiferis,id onus fuû,
SC perniciem,ôC occafionem miferiae facit.Feliciffimfs itaqj opulentiffimfscjj plurimû .
aeftus fubeft,mfnus _£ fe inuenfunt,quo in maiorem materfam inciderunt,qua fludua
rentur.Ergo nihil poteft ad malos peruenire,quodprofît,fmo nihil quod non noceat,
Oiiaecuncg enim illis contigerunt,in naturam fuam uertût, ÔC ^ extra fpeciofà profu/ fortetexfe
turacp fi meliori darentur,illis peftifera funt,Ideo nec beneficium dare pofïunt , quo/
niam nemo poteft,quod non habet dare, hic benefaciendi uoluntate caret.
Sed quamuis haec ita fînt^accipere tamen malus poteft, quae beneficfjs fimilia fint, CAPt X|jj
quibus nô redditis ingratus erit. Sunt animi bona,funt corporis,funt fortunaejlla ani
mi bona à ftulto ac malo fubmouentur.Ad hsec admrttftur,quae accipere poteft,ÔC de
bet reddere, ÔC fi non reddit,ingratus eft.Non hoc ex noftra conftitutione tantû. Pe/
ripatetici quoq?,qui felicitatis humanae longe latecg terminos ponunt3aiunt, minuta ^0^ t*te%
peruenire benefiefa ad malos.Haec qui non reddit,ingratus eft. Nobis itaqj bénéficia
effe nô placet,qu_e nô funt anfmû fadura melforê, cômoda tamê illa effe}ÔC expetêda
non
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

4g LIBER Q.VINTVS,
non nesamus.Haec ÔC ufro bono dare malus poteft.SC accipere à bono,ut pecuniam,
ueftem honores,ÔC uitam.Quaefî nonreddet,in ingrati nomen incidet,At quomodo
ingratum uocas,eo non reddfto,quod negas effe beneffciumrQuaedam etiam fi uera
. non fint propter fîmilitudinem eodem uocabulo comprehenfa funt . Sic pyxidem ÔC
arsenteam ÔC auream dicimus , Sic illiteratum non ex toto rudem , fod ad literas ak
tiores non perdudum. Sic qui maie ueftitum ÔCpannofum uidit,nudumfeuidif_è
dicit Bénéficia ifta non funt , habent tamen beneficfj fpecfem , Quomodo ifta funt
tanquam beneficfa,fîc ÔC ille tanquam ingratus eft,non ingratus, Falfum eft,quia illa
bénéficia ÔC qui dat appellat, ÔC qui accipitjta qui uiri boni fpem fefeilit, tam ingra/
tus eft quàm ueneficus,qui faporem cum uenenum crederet,mifouit,
CA P. XIIH Cleanthes uehementius ait,Licet,tnquit, beneficium non fit quod accipit,fpfe ta/
men ingratus eft,quia non fuit redditurus , etiam fi accepiffet , Sic latro eft etiam an/
tequarn manus inquinet,qui ad occidendum iam armatus eft, ÔChabet fpoîiandi atqi
Keduicid interficiendi uoluntatê.Exercetur ÔC aperitur opère nequitia,nô incipit, Ipfum quod
Jçfmdlicid accepit bénéficia nô erat, fed uocabatur. Sacrilegi dant pcenas, quâuis nemo tifcg ad
ï eos manus porrigat , Quomodo,inquit,aduerfus malû ingratus eft quifquâ, cû malo
dari beneficium non poffitfEa fcûicet ratione,quia accipiet ab illo aliquid ex his,quae
tt? autirZtfi apud impéritos funt/cui tamen ÔC fimalus eft,ipfo quoqj in fîmili materia gratus effe
ZliscoZ .debebit.ÔC illa qualiacunq? funt,cû pro bonis acceperit,pro bonis reddere,Aes alienû
vVi« ha^ere dicitur,ÔC qui aureos debet,ÔC qut corru forma publica perculîum,quaîe apud
Lacedarmonios fuit , quod ufum numeratae pecuniae praeftat. Quo génère obîigatus
CAP . XV esAoc fidem exolue, Quid fîntbeneficia,an ÔC in hanc fordidâ humiiemq? ma/
alAd ùos nô teriam deduci magnitudo nominis dari debeat.Ad nos non pertinet,fed ad aîios fpe/
b'tinetjn du

DE BENEFICIIS 49
(îumanum incefffffet,alfa aedidit in urbe praeïfa,alias caedes : Iegfones duas,quod cru/
dele eft,poft uidoriam,quod nefas,poft fidem,in angulum congeftas contrucfdaui.,
ÔC profcriptionem commêtus eft,Dfj magni, ut qui ciuem Romanum occidiffèt, im/
pun{tatem,ÔCpecuniam,tantumnonciuicam acciperet, Ingratus Gn, Pompeius,qui ^dntum non
pro tribus côfulatibus,protriumphis tribus,pro tôt honoribus,quos ex maxima par/
tëimmaturusinuaferatjhanc gratiam reip ubîicae reddidit,utin poffeffionê eius alios
quocfj induceret^quafi potêtiae fuae detradurus inuidiam,fi quod nulli licere debebat,
pluribus licuiffetîdû extraordinaria cÔcupifcitimperia,dum prouincias ut eligat, dif/
tribuit,dum ita triumuiris R,P,diuidit,ut tn in fua domo duae partes effent, eo redegit
Rem P, ut faluus effe nô poffet, nifi bnficio foruitutis:Ingratus fpfe Pompefj hoftis ac
uidor,à Galîia Germaniaôj bellum in urbem circumegit,ÔC ille pîaebicola, ille popu/
Iaris,caftra in circo flaminio pofuit,propius quàm Porfennae fuerant, Têperauit qui/
dem ius crudelitatem que uidoriae , quod dicere folebat,praeftitft, neminem occidit,
nifî armatum,Quid ergo eftYCaeteri arma cruentius exercuerunt,fatiati tamê aliquan
do abiecerunt,Hic gladium cito côdidit,nunquam pofuitjngratus Antonius in dida
torem fuum,quem iure caefum pronûciauit,interfedorefcp eius,in prouincias ÔC impe
ria dimifîti patriam uero profcriptionibus,incurfîonibus,bellis,laceratam,poft tôt ma
la deftinauit, neRomanis quidêregibus, ut quae, AcheiSjRhodfjs,ÔCpIerifq? urbibus
clah's,ius in_egrum,ïibertatemq? cum immunitatereddiderat,ipfa tributum fpadonr'/
bus penderet. Defîciet dies enumerantem ingratos ufq? in uîtima patriae exitia.
Àeque immêfum erit, fi percurrere ccepero,ipfa refpublica quàm ingrata in optimos
ac deuotiffimos fibi fuerit,quamcjj non minus faepe peccauerit,quàm in ipfam pecca/
tum eft.Camiîluminexiliummifît,Scipionemdimifît,exuIauitpoft Catilinam Cice
ro,diruti eius pénates, bona direpta,fadum quiequid uidor Catilina feciffet. Rutilius
innocentiae precium tuîit,in Afîalatere.Catonipopulus Romanus praeturam nega/
uit,confuîatum pernegauit.Ingrati publiée fumus.Se quifqj interroget.Nemo nô aîr>
quem queritur ingratum.Atqui non poteft fieri,ut omnes querantur,nifî querendum
eft de omnibus.Omnes ergo ingrati funt tâtumC Et cupidi omnes,ÔC maligni omnes,
ÔC timidi omnes,i!li in primis qui uidentur audaces. Adfjce, ÔC ambitiofî omnes funt,
ÔC impij omnes, Sed non eft quod irafoaris. Ignofce illis, omnes infaniunt. Nolo te ad
incerta reuocare,ut dicarn,quàrn ingrata fît ur'de iuuentus , Quis non patri fuo fupre/
CA.XVII
mum diem,ut innocens fît,optatC ut moderatus, expedatCut pius, cogitât f Quotus
quifc|j uxoris optimae mortem timet,ut non côputetfCui rogo îitigatori defenfo,tam
magni beneficfj ultra res proximas memoria diiraur'tdllud in coniefïb eft; Quis fine
querela moriturr'Quis extremo die dicere audet,
Vr'xiôC quem dederat curfum fortuna peregiC
Quis non recufans,quis non gemens exit f Atqui hoc ingrati eft,non efîè contentum
f praefato têpore, Semper pauci dies erunt,fî illos numeraueris. Cogita non effe fum/ 4%prsgtcrito
mum bonum in tenîpore, Quantumcunq? eft, boni confule,Vt prolongetur tibi dies ^rolongo
mortfs,nihil profîcit ad feïicitatê,quoniam mora nô fit beatior uita,fod longior.Quan
to fatius eft gratum aduerfus perceptas uoluptates,nô aliorum annos computare, fed Aduerfus in
fuos bénigne aeftimare,ÔC in lucro ponererHoc me dignum iudicauit deus . Hoc fatis bond partent
eft,Potuitplus,fed hoc quoqj beneficium eft.Grati fimus aduerfus deos,grati aduer/
fus hominesjgrati aduerfus eos,qui nobis aliquid praeftiterunt,grati etiâ aduerfus eos .
qui noftris praeftiterunt. In infinitum,inquïs,me obligas,cum dicis,ÔC noftris, CA. XVIII
Itaq? pone aliquem finem,Qui filio beneficium dat,ut dicis,c\T patri eius dat ,Primum
de quo quaero,Deinde illud utiqj mihi determinari uoIo,fi ÔC patri beneficium datur,- Determintrc
nunquid ÔC framïnunquid ÔC patruoCnunquid auornûquid uxori,ÔC focerorDic mi/
hi,ubi debeam defînere,quoufq? perfonarum foriem fequar.Siagrum tuum coluero,
tibi beneficium dederoffi domum tuam ardentem reftinxero,aut ne cadat ,excepero,
tibi beneficium no daboCSi feruum tuum feruauero,tibi imputabo,Si filium.tuum fer
uauero,nonhabebis beneficiû meûf DiffimiliaponisexêpIa,quiaquiagrûmeu c_i, XIX
colit,agro beneficium non dat,fed mfhfiÔC qui domum meam quo minus ruât, flilcit,
c praeftat
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

5© LIBER CLVINTVS
praeftat mihi.Ipla enim domus fine fenfu eft.Debitorem me habet,quia nuîlû habeti
Et qui agrum meum colit,non illum,fod me demereri uultJdem de feruo dicam, md
mâcipfj res eft,mihi foruaturJdeO ego g illo debeo.Fflfus ipfe beneficfj capax eftJtaqj
ille accr'pit,ego beneficio ïaetor.Contingor,non obligor. Velim tamen, tu qui debere
te non putas,refpondeas mihi,Filfj bona uaIetudo,felicitas,patrimonium, pertfnet ad
patremfFelicïorfuturuS eft,fi faluum habueritfiliû,infeîieior fîamiferit. Quidergor
Qui ÔCfelicior fit à me,ÔC infelicitatis maximae periculo Iiberatur,non accipit benefiv
ciumr'Non inquit.Quaedam enim in alios conferuntur,fed ad nos ufq? permanât. Ab
eo autem exigi quicquam debet,in quem côfertur3ficut pecunia ab eo petitur,cui cre/
ditaeft,quamuisadmeiIîaaîiquomodo uenerit.Nullum beneficium eft,cuius com/
modum non ÔC proximos tangat,nonnunqiiam etiam longius pofîtos.Non quaeritur,
tonfentlebZt quo beneficium abeo cui datum eft tranfferatur,fed ubiprimocoIîocetur.Arco tibi
Codices md/ jpf0 g£ £ capite repetitio eft.Quid ergo oro ter'non dfcis,fih'um mihi donafti,6C fî hic
nufcriptï, fed peri(fet uidurus non fliif Pro eius uita beneficium non debes,ctiius uitâ tuae praefersf
trbitror itd Etiamnum cû filium tuum feruaui:ad genua prociimbis, dfjs nota foluis, tâquam ipr
legêdum fo feruatus.îilae uoees f exeût tibi,Nihil mea intereft,an me foruaueris, duos foruafti,
Abeo tibi et jmmo memagis,Quare ifta dicis,fi no accipis beneficium;" Quia ÔCfî fiîius meuspe/
d> ipfo capite Clinfarn mutuam fumpfcrit,credftori numerabo,non tamen ego debuero,Quia ôCfi &
repetitio *;/». jius meus in aduîterio deprehenflis erir,erubefcam,non ideo ego ero aduker.Dico me
fort, excidïit tlD1* 0bligatum pro filio,non quia flim,fed quia uolo me offerre tibi debitorem uoîun/
tariû,At peruenit ad mefûma ex incolumitate eius uoluptas,fûma utilitas, ÔC orbita?
tis grauiffimû uulnus effugi, Nô quaeritur nûc an profuerfs mihi,fod an beneficiû de
deris,Prodeft enim ÔC animal, ÔC lapis,ÔC herba,nec tamê beneficiû dât,quod nûquara
datur,nifî à uolente. Tu autem non uis patri3fed filio dare,ÔC intérim ne nofti quidem
patrem.Itacp cum dixeris,patri ergo beneficium non dedi,fiîium eius fernando, con/
tra oppone,Patri ergo beneficium dedf,quem nonnoui,quem non cogkaui.Et quid,
quod aliquando euenit,ut patrem oderis,filium férues, beneficiû ei uideberis dedifîe,
cui tune inimicifîïmus eras,cum daresfSed ut diaîogorum altercatione fepofîta, tan/
quam furifoonfultus refpondeam.mens fpedanda eft dantis,bcneficiû ei dedit,cui da
tum uoluit.Si in patris honorem fecit,pater accepit beneficium ,fîc pater beneficio ia
filium collato non obIigatur,etiam fî fruitur.Si tamen occafîonem habuerit, uolet ÔC
ipfe praeftare aliquid,non tanquam foluendi neceffitatem habeat,fod tanquam inci/
piêdi caufam.Rcpeti à pâtre beneficiû non debet.Siquid pro hoc bénigne facit, iuftuâ,
non gratus eft.Nam illud finiri non poteft,fi patri do beneficium, ÔC matri, ÔC auo, ÔC
auunculOjÔC liberis,ÔC afïinibus3ÔC amicis,ÔC feruis,ÔC patriae,Vbi ergo beneficiû in'
cipit ftarefSorites enim ille inexplicabilis fubit,cui difficile eft mo dû imponere, qur'a
paulatim furrepit,ÔC non définit ferperejllud folet quaeri,Fratres duo diif_denr,fî alte
rum feruo,an dem beneficium eiVqui fratrem fnuifum non periffj moîefteïaturus eft.
Non eft dubium,quin beneficium fit,etiam inuito prodeffe,fîcut non dedft beneficiû,
CAP^x X Qu* inuitus profuit, Beneficium, inquit,uocas,quo ille offenditur, quo torque/
tur^Muka bénéficia triftem frontem ÔC afperam habent,quemadmodû focare ÔC ure/
re ut fanes,ÔC ufncuîis coercere.Nô eft fpedandû an doleat aliquis beneficio accepto,
fed an gaudere debeat.Non eft malus nummus,quem barbarus ÔC ignarus form ae pu/
blfcae rciecit.Beneficium odit ÔC accepit,fî modo id prodeft,fî is qui dabat, ut prodef/
fet dedit, nihil refert an bonam rem malo animo quis accipiat. Agedum, hoc in con/
trarium uerte.Odit fratrem fuum,quem illi expedit habere. Hune occidi, non eft be/
neficium,quamuis ille dicat elle, ÔC gaudeat. Infidiofiffime nocet3cui gratiae aguntur
pro iniuria,Video.Prodeft aliqua res, ÔC ideo beneficiû eft: Nocet, ÔC ideo nô eft be/
neficiû,Ecce,quod nec profît,nee noceat,dabo,ÔC tamen beneficiû eft, Patrê alicuius
in folitudineexanimêinueni,corpus eius fopeliui,nec illi profui(Quid enim illius in'
tererat,quo génère dilaberetitrc)nec fiIio,quid enim per hoc commodi acceffit illif Di
eam quid confecutus lit ,officio folenni ÔC neceffario per me fundus eft, Prseftiti pa/
tri eius,quod ipfe praeftare uoluiffet ,necnon ÔC debuiffet» Hoc tamen ita beneficium
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
eft_fînon

DE BENE F ICI IS 51
eft3fî non mfforfcordiae ÔC humanftati dedi,ut quodlibet cadauer abfconderê.fed fî cor
pus agnoui,fi filio tune hoc praeftare me cogitaui.At fî terram ignoto mortuo infeci,
nullum in hoc habeo huius offiefj debitorê,in publicum humanus. Dicit aliquis, quid
tantopere quaeriss cui dederis beneficium,tanquam repetiturus aliquandof Sunt qui
nûquam iudicant effe repetendum, ÔC has caufas afferunt.Indignus etiâ repetenti non
reddet,dignus etiam perforefere.,Praetereafî bono uiro dedifti expedane inruriam
Illi facias appellando,tanquam non fuiffet fua fponte redditurus.Si malo uiro dedifti,
fie rem, Beneficium uerbo ne corruperis, creditum faciendo.Praeterealexquod non *
iufîrtrepeti,uetuit.Verbafuntifta,quàm diurne nihil urget, quamdiu fortuna nihil
cogit,petam potius beneficium quàm repetamifed fi de falute liberorum agitur, fi in
pericukim uxor deducitur, fi patriae falus ac îibertas mittit me etiam quo ire nollem,
imperabo pudori meo,ôC teftabor omnia me feciffene opus effet mihi auxilio homi/
nis ingrati,Nouiffimerecfpfendi beneficfj neceffitas,repetendi uerecundfam uincet,
Deinde cum bono uiro beneficium do,fîc do,tanquam nunquam repetiturus,nifî ne
ceffèfuerit»Sedlex3inqu{t,nonpermittendoexigere,uetuit. Multa legem CAP XXI
non habent,nec adionem.Atqui confuetudo uitae humanae lege omni ualentior dat
aditum,NulIa lex r'ubet amicorum focreta non eloqui, nulla Iex fidem etiam inimico
praeftare,Que Iex ad id praeftandum nos quod alicui promifîmus alIigatcNuIîa, Que Q_.«"or cum
rar tamen cum eo,qui arcanum formonem non continuerit,ÔC fidem datam,nec ferua '^°*
tam,indignabor.Sed ex beneficio, inquit,creditum facis. Minime. Non enim exigo,
fedrepetOjôCnerepetoquidêjfedadmoneo. Nâukima quoq? neceffitas in hoc aget,
in ad eum ueniarn,cum quo diu mihi ludandum fit,Quis tam ingratus eft,ut illi non
fit fàtis admonerirEum tranfîbo3nec dignum iudicabo,qui gratus effè cogatur, Quo/
modo feenerator quofdam debitores non appellat, quos foit decoxifïe, ÔC in quorum
pudorem nihil fupereft,nifi quod pcreat:flc ego quofdam ingratos palàm ac pertinaci
ter praeteribo,nec ab ullo beneficiû repetâ,niiï à quo non ablaturus ero,fod recepturus
Multi funt, qui nec negare foiant,quod acceperunt, nec referre ,qui nec tam boni CAp XXII
funt quàm grati,nec tam maîi quàm ingrati,fognes ÔC tardi,Ienta nomina, non mala, L|W ^ .
Hos ego non appeîîabo,fed commonefaciam,ÔC adofficium aliud agentes educam,
qui ftatim mihi fîc refpondebuntJgnofce,non mehercule fcr'uf hoc te defîderare, alio/
quin ultro obtulifïèm. Rogo ne me ingratum exiftfmes, memini quid mihi praeftite/
ris.Hos ego quare dubitem,ÔC fibi meîiores ÔC mihi facereCQuemcunqj potuero,pec
careprohibeo,muïtomagfs amicum,ôCne peccet,ÔCneinme potiffimum peccet: al/
terumilli beneficium do,fi illum ingratum effe nonpationnec dure illi exprobrabo
quae praeftiti, fed quàm potero molliffime, ut poteftatem referendae gratiae facfam, re
nouabo memoriam eius, ÔC petam beneficium,ipfe me repetere intelliget,Aliquan/
do utar uerbis durioribus, fi emendari illum fperauero poffe.Nam deploratum prop
- ter hoc quoeg nÔ exagitabo,ne ex ingrato inimicû faciâ,Quod fi admonftionisquoq?
fugilîationê ingratis remittimusffegniores ad reddenda bénéficia faciemus.Qtiofda
uero fanabiks, ÔC qui fieri boni poffint, fi quid illos remorderet, perire patiemur ad/
- monitione fublata , qua ÔC pater filium aliquando correxit,ÔC uxor maritum aberran/
tem ad fe reduxit, ÔC amicus languentem amici fidem erexit, C A XXIII
Quidam ut expergifeanturnon ferr'endi,fod commouendi funt, Eodem modo
quorundam ad ferendam gratiam fides non ceffat,fed languet,Hanc peruellamus, peruellere
Noîi munus tuum in iniuriam uertere , Iniuria eft enim, fî in hoc non repetis , ut in/
gr_.tus fim, Quid fîignoro,quid defîderes f Quid fî occupationibus diftridus, ÔC in
alia uoeatus, occafionem non obferuauifOftende mihi quid poffim,qurdueIis, Qua/
re defperas,antequàm tentasrQuare properas ÔC beneficium ÔC amicû perdererVn/
de fois nolim,an ignorem,an animus,anfacukas défit mihifExperire, Admonebo et/
go,non amare,non palàm,fine conuitio,fîc,ut fo rediiTè in memoriâ,nô reduci putet,
Caufam dicebat apud diuum Iulium ex ueteranis quidam paulo uioïentior aduer/ CA ^^jm
fus uicinos fuos,ÔC caufa premebatur.Meminifti,inquit,imperator in Hifpanfa talum +
te torfîffe ckca Sucronem fcum Caefar meminiffe fedfxfffet,Meminift{ quidem fub
e 4 quadam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

J* LIBER CL VI NT V S
-quadàm arbore minimum umbrae fpargente,cum ueîîes refîdere feruentiffiraô fo^ôC
effet afperrfmus Iocus3in quo ex rupibus acutis,unica illa arbor eruperat, quêdam ex
commiîitonibus penulam fuam fubftrauiffe. Cûdixiffet Caefar,quidnimeminerimf
ÔC quidem fîrfconfedus,quiimpeditus ire ad fontem proximum non poteram repe»-
re manibus uolebam3nifîcommilko3homo fortisac ftrennuus, aquam mihi in gaîea
fua attuliffet,Potes,inquit,imperator agnofoere illum hominem,a«t illam galeâr Cae/
far ait,fe non poffe galeam agnofcere,hominem pulchre poffe, ÔC adiecit, puto ob hoc
iratus,quod fe à cognitione média ad ueterem fabulam abduceret,tu utiq? ille non es»
MeritOjinquit, Caefar me non agnofois,nam cum hoc fadum eft,integer eram, poftea
&^is* S* ad Mundâ in acie ocuîus mihi effoffus eft,ÔC in capitef eieda ofla.Nam galeâ illam fi
I» uetujîijp. r uidcres.agaofoeres. Machaera em i Ifponfa diuifa eft,Vetuitilli exhiberi négocia Cae
Mo Ungobdr far}ôC agellos in quibus m'cinalis uia,caufà rixae ac litium fuerat, militi fuo donauit,
dico em>ttv Qu{d ergoCnon repeteret beneficium ab imperatore,cuius memoriam muïtitudo
lPana rerum confuderat, quem fortuna ingens exercitus diiponentem,non patiebatur fin/
CAP.XXV gUjIS01iiîtibusoccurrerer'Non eft hoc repetere beneficium,fod refumerebono loco
pofîtum ÔC paratum , Ad hoc tamen ut refumatur,manus porrigêda eft,Repetâ itaq?,
quia hoc aut neceffitate fadurus ero,aut illius caufa,à quo repetam, Tyberius Caefar
inter initia dicêti cuidam,meminifti,antequam plures notas iamiliaritatis ueteris pro
- ¤ ferret3iiômemini,inquit,quidfuerim,Ab hoc quàm diu non effet repetendum benefi
ciumr'optâdaeratobliuio.Auerfabatur omnium amicorum ÔC sequalium noticiam,
£C illum fblam praefontem fortunam fuam afpici,iîlam folam cogitari, ac narrari «oie/
batjnquifîtorem habebat ueterem amicum.Magr's tempeftiue repetendum eft bene/
ficium,quàm petendum. Adhibenda uerborum moderatio,ut nec ingratus poffit di£/
fîmuîare.Tacendum ÔC expedandum,fr inter fapientes uiueremus,ÔC tamen fapienti/
bus quoq? indicare melius fuilTet,quid rerum noftrarum ftatus pofoeret. Deos quorS
noticiam nulla res effugit,rogamus,ÔC illos uotanon exorant,fed admonent.Dfjs quo
que inquam Homericus ille iâcerdos aïlegat officia,ÔC aras reîigiofo cuîtas,quos obfo/
7 quêtes faciat,ôC parent.Moneri uelle ac poffè,fecunda uirtus eft.Huc illuc fra*nis îeni
ter motis fledendus eft animus, paucis fui redor optimus,proximi funt,qui admora'/
ti in uiam redeunt,His non eft dux detrahendus,Opertis oculis ineft acies3fed fine ui/
éth quant _u,tqups lumê à Dijs immifîum ad minifteria fua uocat, Inftrumenta ceffant, nifi illa
in opus fuum artifex mouerit,Ineft intérim animis uoïuntas bona,fod torpet modo de
Opiner kgë/ Ikf}s,ac fîtu,modo offi'cfj infcitia,Hanc utilem facere debemus,nec irati reïinquere fin
dum in uitio uito,fed ut magiftri puerorum difeentiû patienter ferre offenfationes memoriae îaben
8 tis.Qtrae quemadmodum fubiedo uno aut altero uerbo, ad contextum reddendae ora
tionis adduda eft,fîc ad referendam gratiam admonitione reuoeanda eft»
Libri quinti Senecae de beneficfjs finis,
IN LIBRVM aVINTVM
CAP, XII+
s In rerîï natura eft nemo.Et hoc inan ..Confentiebant quidê exemplaria . At ego doClis opinor
approbaturis,non dubitaui reponerejngratus in rerum natura eft nomen, 8. hocinane, id eft ni
hil aliud quam ihane nomen.
a, Q.uofcûqiaccepitcibosmittit.Confentiebâtinmendocodices.SolusLongobardicushabe/
bat,mutat,&rede,
CAP, XIII,
5 Sic paropfidem ,8. argenteam & auream dicimus . Très uetufti codices habebant pyxidem.
zsvfk enim graecisa w_._ dicitur, quod ex buxo fièrent, Vndefalfo pyxidê argenteam aureara
ue dicimus,
C A P, X 1 1 1 1 .
4 Cui tamen S. fi malus eft,ipfe quoq-j.&c.Duo uetùftiffimi codices habebant, quorum fi malis
copiaeft,-pfequo_j?. 6_c. Mihi uidetur deelTeuocula, quae apud illos bona funt, nifi forte reddi/
dit graecâ figuram,T« _*«/_.t^,quod mox explicauit,quorum illis copia eft.quae uerba dubito nû
ab interprète fint adie__a,8. hinc uariatam feripturam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

" " ''
DE BENEFICIIS 55
CAP. XX.
Simalo uiro dedifti,flere. Beneficiû ueto.necorrumpas.Kc.în tietuftiffimocodice,Kaltero, -
pro flereerat,fleclere*.in longobardico,pro ueto,uerbo diuinofuilTe feriptum, Si malo uiro
_tedifti,ple__ere,Benefïciû uero,fiue Uerbo ne corrumpas» Hoc eft da pcenas,qui mâle collocaris,
necideo beneficio commutes nomê.Autita.Beneficiû malo uiro dedifti,flere,utrereferatur ad
lî.rbOjRciis triftis nô mutato rei nomine,Aut fle,rem, nomen rei ne corruperis,
CAP. XXV
Ab hoc quam diu non effet repetendum .8.c,pro quahdiu lôgobardieus codex habebat, quid _:
ni Opinor legendum, Ab hoc quidem non effetrepetendum beneficium. Optâdaerat obliuio.
Nec difplicctfi ni,uertas in ne.quid,ne effet repetendum beneficium,optanda erat obliuio.
duos obfequerites facit 8. parce moncri uelle ac poffcSic habebant fuperiores aeditiones,Lô7 7
gobardi eus habebat,fâciet pro facit,8. parere,pro parce,Vnde côtfcio fie legendum,quo obfequê
tes faciat S- parent.Moneri uell-._-c.Impetrauit enim facrificus quae petebat,
Sed ut,magiftri patienter ferre,offenfationes puerorû difeentium memoriae labentis.S»c.ïta fe g
tebatuetus arditio cohfentientibus exemplaribus manu feriptis. Nos ordineminuerfumficref/
tituimus-fed ut màgiftri puerorum difeentium patienter ferunt/iue ferre,offenfationes memoriae
jabentiSjqUa-qUemadmodum. Sic.
LVCII ANNEI SENECAE DE BENEFICIIS L I B , VI
V A E D A M Liberalis uirorûoptimeexercendi tantû ingenfj caufa cap 1
j quaeruntur,ÔC femper extra uitam iacêt,quâedâ ÔC dû quaerûtur,obIe/
damento funt,ÔC quaefîta ufui.Omniû tibi copia faciâ. Tu illa utcûq;
1 tibi uifum erit,aut peragi iubeto,aut adexplicandû ludorum ordinem
indUci.Hr's quoqj fî abire protinus iuftèris, rtbnnihil adû erit. Nâ etiâ
,_ Uquod difeere fuperuacuû eft,prodeft cognoftëre.Ex uultu igitur tuo
pêndebo,prout ille fuaftrit mihi,aîia detinebo diutius,alia expeîlam, ÔC capite agam, CdPlte AZefe
An beneficiû eripi poffit,quaefîtum eft. Quidâ negant poffe. Nô enim res eft, fed C AP, Il
adio3quomodoaliudeftmunus,aliiidipfadonatio,aliudquinauigat3aliudipfa naur'/
gatiOjEt quamuis aeger nô fît fine morbo,nô tamê idem eft aeger ÔC morbus, Ita aliud
eft beneficiû ipfîim,aliud quod ad unûquemqj noftrû beneficio peruenit. Illud incor/
porale eft,irritû nô fit.Materia illius hue ÔCilluc iadatur,ÔC dominû mutât. Itaqj cum
eripis,ipfà rerû natura reuoeare quod dedr't,nô poteft.B eneficia fua interrûpit,nô ref
cindit.Qui moritur,tamê uixit.qui amifît oculos,tamen uidit. Quae ad nos peruene/
rût,ne fint,effici poteft,ne fuerint,nô poteft.Pars aute beneficfj ÔC quidem certiffima
eft,quae fuit.Nonnûquam ufu beneficfj lôgioreprohibemur, beneficiû quidê ipfû no
eraditur.Lfcet omnes in hoc uires fuas natura aduocet3retro illi agere fo non licet Po/
teft eripi domus,ÔC pecunia,ÔC mâcipiû,ÔC quiequid eft,in quo haefît beneficfj nomê,
Ipfum uero ftabile ÔC immotû eft.NulIa uis efficiet,ne hic dederit,ne ille acceperit,
Egregie mihi uidettir M.Antonius apud Rapiriûpoetâ.cum fortuna fuâ tranfoun CaP*I][I
tê aliô uideat,ôC fîbi rtihil relidû,praeter ius morris,id quoq?3fî cito occupauerit,excIa/
mare Hoc habeo quodcûq? dedi. O quantû habere potuit,fî uoluiffet.Hae funt di
uitiae certae,in quacûcg fortis humanae leuitate, uno loco permâfurae, quae quo mafo/
res fuerint,hoC minoré habebunt inuidiâ.Quid tancp tuo parcis-f Procurator es. Om/
nia ifta quae uos tumidos,ÔC fupra humana elatos, obliuifoi cogunt ueftrae fragilita
tis. quae ferreis clauftris euftoditis armati,quae ex alieno fanguine rapta,ueftro defêdi/
tis,propter quae claffes cruêtaturas maria deducitis,propter quae quaffatis urbes, fgna
ri,quâtum telorum in aduerfos fortuna côparet, propter quae ruptis toties affinitatis,
amicitiae,coIIegtj feederibu. ,inter contendêtes duos terrarû orbis elifus eft,nô funt ue
ftra,in depofîti caufa fût,fâ iamcf? ad aliû dnm fpedantia, aut hoftes illa, aut hoftflis ani
-nifucceffbrinuadet.Quaeris, quo illa tua faciasCdono dâdo.ConfuIeergo rébus tuis,
ÔC certâ tibi earû atqj inexpugnable pofîeffionê para,honeftfores illas nô fôlû, fod tu/
tiores fadurustilîud quod fufpicis,quo te diuitem ac potentê putas,quandiu poffides,
fub nomine fordido iacet.Domus eft,feruus eft,nûmi funt,cû donafti,beneficium eft.
Fateris,r'nquk,nos aïiquâdo beneficiû non debere er.à quo accepimus,ergo ereptû
eftfMuka funt propter qua. beneficiû dare defînimus,non quia ablatum,fed quia cor
ruptû eft,Aliquis reû me defêdit,feduxorêmeârjur'mftuprouioIauit.Nôabftulit be »
neficiûjfedopponêdo illi paré iniuria foluit me debito; ÔCfi plus laefît,quàm ante pro/ p* "
e y fuefat
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

54 LIBER, SEXT VS
dts beneficiû Rierat'n° tant" gratisextinguit,fod uïcifcêdi querêdicj? libertas fît, ubi in côparatione
' . beneficfj praepôderauft infuna:itanôaufertbeneficiû3fedu{ncitur«QuidrnÔtâduri,
quidâ etiâ. foelerati patres funt, ut illos auerfari ÔC euitare,ius fasq? fîtfNunqd ergo illi
abftuîerût,quae dederâtfMinimeffed impfetas fequentiû temporû commendationem
omnis prioris officfj fuftuîit,Nô beneficiû tolîitur,fod beneficfj gratia,ÔC effi'citur,non
ne habeâ,fed ne debeâ.Tanquâ pecunia aliquis mihi credr'dft,fod domû meâ incendit,
penfatû eft credftû damno,nec reddidi illi,nec tamê debeo.Eodê modo ÔC hic, quia ali
quid bénigne aduerfus mefecit,a!iquid liberaliter,fed poftea multa fuperbe,côtumeli
ofe,crudeliter, eo loco me pofuit,ut perinde liber aduerfus eum effem, quafi nô acce/
pifîem, Vim beneficfjs fuis attuk't.Colonû fuû non tenet,quis tabelïis manêtibus,qu_
fogctê eius ^culcauit, quifuccidit arbufta, nô qufa recepit,quodpepigerat , fed quia
d'à a '«. ne rec,Peret effeck.Sic debitorifuo creditor faepe dânatur,ubi plus ex alia caufa abftu
au 'd /_ d ' ^t^»î crédite petit.Nô tantû inter creditorê ÔC debitorê iudex fodet qui dicat, pecunia
q o ej cre ç^^^* qu -^ erg0^pecus ^
fides,aeftimatione fada debitor difoede,qui creditor ueneras. Inter bénéficia quoej? ÔC
injurias ratio eôfert, Saepe etii bénéficia manet,nec débet»., foctitaeft dâtem paeniter.
tiz^fi miferû fo dixit,quod dediffet,fî cû daret fufpirauit,uultû obduxit, perdere fo cre/
dicii.no donare,fî fua caufsuaut certe nô mea dedit,fi nô defîjt infukare,gloriari,ÔCubl
que iadare.ÔC acerbû munus fuû facere,Manet itaqj beneficiû,quluis nô debeatur* Si
cuti quaedâ" pecuniae,de quibus ius credftori nô dicitur,debêtur3fed nô exiguntur.
CAP.V Dedifti beneficiû,iniuriâ poftea fecifti.Et bnfi'cio gratia debet,ÔC iniuriae ultio.Nec
ego illi gratia debeo,nec ille niihi peenâ.Alter ab akero abfoluitur.Cûdicimus,beneît
dû illi reddidi,nô hoc dicimus,ilîud nos quod acceperamus reddidiffo, fod aliud proil
lo reddere.Eft enim rê pro re dare,Quid nif cû omnis folutio nô idê reddat,fod tantun
demrNâ ÔC pecunia dicimur reddidiffe,quâuis numerauim us,p argêteis aureos. quâ/
uis no interuenerint nummi,fed deîegatione,ôC uerbis perfeda folutio fiuViéeris mi¬
hi dicereperdis operâ. Quorfum enim pertinet foire me,an maneat quod nô debeturf
Iurifoôfultorû iftae acutae ineptiae funt qui haereditatê negât ufucapi pofle,fod ea qua:
inhaereditate funt,tanquâ quicquâ aliud fit haereditas3quâ.ea quae in haereditatê funtt
illud mihi potius diftingue,quod poteft ad rêpertinere,cû idêhomo beneficium mihi
dedit, ôC poftea fecit rniuriâ,utrû ÔC beneficiû illi reddere debeâ, ÔC me ab illo nihilomi
nus uindicare,ac ueluti duobusnominibus foparatim refpôdereîan alterû akeri côtrt/
buere,ÔC nihil negoefj habere,ut beneficiû iniuria toîlat,beneficio iniuria f Illudenim
uideo in hoc foro fïeri,qirid in ueftra fohola iuris fît, uos feiatis, Separâtur adiones,ô_!
de eo quod agimus-.de eodê nobifeû agitur.Côfundit formula,fîqui apud me pecunia
depofuerit,idê mihi poftea furtû fecerit, ÔC ego cû illo furti agâ, ÔC ille mecû depofîti.
CAP+vi Quae propofuifti mi Liberalis exempla, certis îegibus continentur,quas necefîè eft
fequijlex ïegi nô mifeetur . Vtraq? fua m'a habet adionem propriam , tam mehercule
quàm depofîtû,quàm furtû.Beneficiû nulli legi fubiedû eft,me arbitro utitur.lfcet me
inter je côparare totcr fe quantû ^pfuerit mihi quifq?,aut quantû nocuerit.tû pronûciare, utrû
plus debeat nihil,an debeâ.In illis nihil eft noftrae poteftatfs,eundû eft . quà ducr'mur.
In beneficio tota poteftas mea eft,ego itaq? r'udico illa,nô feparo,nec diduco,fodiniuri
as ac bénéficia ad eundê iudr'cê mitto. Alioquin iubes me eodê têpore amare ÔC odiffe,
CAP.v il queri ÔC gratias agere,quod natura nô recipit.Potius côparatione fada,inter fo bene/
Nom hoc fiefj ÔC iniuriae,uidebo an etiâ ultro debeatur.Quomodo fiquis feriptis noftris,alios fu
Quimilknus perne imprimat uerfus,priores literas nô tollit ,fed abfoôdit,fic beneficiû fuperueniês,
qi'ex côfuetu jniuriâ apparere nô patitur, Vultus tuus,cui regendû me tradidi, colligit rugas,ÔC
dinefcboldi dc attrahit frontê,quafî îogr'us exeâ,Videris mihi dicere,quo tandê mihi dexter abis-rhuc
cUmttorid, dirige curfum,littus am,a,Nô pofîû magis.Itacp fî huic fatiffadû exfftimas,ilIo tranfoa
fingimus ma mus,an ei debeat aliquid,^ nobis inur'tus^pfuit.Hoc apertius potui dicere,nifi propolï
mfcjlo fdlft, tio deberet effe côfufîor,ut diftindio ftatim fubfocuta oftêderet utrûq? quaeri,an ei de
fdeit hoc o- beremus,qui nobis dû nô uuItpfuit,ÔC an ei,qui dû nefoit. Nâ fi quis coadus aliquid
dids freqwn boni fecit,quin nos nô obIiget,mani_eftfus eft, cp ut ulla in hoc uerba impendêda fmu
ter Senecd gt ad£C q.ia_ft_0 facile expedit, ÔC fi qua fîmilis huic moueri potcft.fi totiês illo cogita/
; ''"" tio
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIIS 55
_ione hoftra conuerterimus,Benefi'ciû nullû eft,nffi quod ad nos primû aliqua cogita/
tio defemdeinde arnica ÔC bcnignajtaq? nec fluminibus gratias agimus,quamuis aut
magna nauigia patiâtur,ÔC ad fubuehendas copias largo ac perenni alueo currant,aut
pifcofa ÔC amccna pinguibus aruis interfluant, nec quiiquâ Nilo beneficiû debere fo
iudicat , nô magis quàm odfum3fî immodicus fuperfluxit,tardecjj receffitjriec uentus
beneficiû dat3 licet lenis ÔC focûdus afpiret,nec utilis ÔC falubris cfbus.Nam qui benefi
ciû mihi daturus eft,debet nô tantû ,pdeffe , fed uelle. Ideo nec mutfs animalibus quic
quâ debetur,Et quammukos e periculo uelocitas equi rapuit,"nec arboribus,Et quam
tnultos aeftu laborâtes,ramorû opacitas texit^Quid autê intereft,utrû mfhi qui nefoit,
profuerit,an qui foire non potuit,cum utriqj uelle defiierit.' Quid autê intereft utrum
me iubeas naui, aut uehicuîo,aut lâceae debere beneficiû,an ei q,aeque quàm ifta pro/
pofîtum bcnefacfêdi nullum habeat,fed profuit cafuf Beneficium aliquis nefciens c AP» vm
âccipit,nemo à nefciente . Quomodo mukos fortuita fanant , nec ideo remédia funt,
ÔC in flumê alicui cecidiffe frigore magno,caufa fanitatis fuit: quomodo quorundâ fia
gellis quartana difouffa eft,ÔCmetus repêtfnus animû in aliam cura auertêdo fufpedas
horas fefel!it,nec ideo quicquâ horum etiâ fî faluti fuit,falutare eft, fie quidâ nobis pro
funt3dum nolût3immo,quia noIût,non tamê ideo illis beneficiû debemus. Quid fi per
nicfofa illorû confiiia fortuna deflexit in melius, an exiftimas me debere ei quicquam,
cuius manus cû me peteret,percuffit hoftem meû,qui nocuiffet,nifi erraffetfSa-pe hof
tis dû aperte pcierat,etiâ ueris teftibus abrogauit fidê,ÔC reû uelut fadione circûuennx
miferabiîê reddidr'._Quofdâ ipfa quae premebat potêtia eripuit,ÔC iudices que dânatu
ri erât caufa,damnare gratia noIuerunt.N5 tamê hi beneficium dederunt,quâuis pro/
fuerint.Quia telum quo miffum fît,nô quo peruenerit,quaerit.Et bénéficia ab iniuria
diftinguit,nô euêtus,fed animus.Aduerfarius meus dum contraria dicit,ÔC iudicê fu/
perbia offendit,ÔC unum teftê temere dimittit,caufam meâ erexit. Non quaero an pro
me errauerit,quia côtra me uoluit. Nempe ut gratus fim3 uelle debeo idem facere c Â*^
quod ille, ut beneficium daret,uelle debuft. Nâ quid eft fniquius homine,qui eu odit, t
à quo in turba caîcatus, aut refgfus,aut quô nollet impulfus eftr' At qd eft aliud,quod
illum querelle eximat , cum in re fit iniuria, cf? nefeiffe quid faceret.Eadê res eftîcit, ne
hic beneficium dederir,ne ille iniuria fecerit. Et amicum ÔC inimicum uoluntas facit,
Quàm mukos militiae morbus eripuit,quofdâ ne ad ruina domus fuae occurrerêt, r'ni/
inicus uadimonio tenuit,ne in piratarum manus peruenirêt,quidânaufragio cofocu/
ti funt.Nec his tamê beneficium debemus, quoniam extra fonfum offiefj cafus eft,nec .«.. rcrUAnifl
infmico cuius nos'lisfexercuk,dum uexat ac detinet.Nô eft beneficiû,nifî quod à bo
na uolûtate ^pfifciturjnifi illud agnofcit,qui dedit.Profuit aliqs mihi dû nefcit,nihil illi .
debeo,Profuit cû uellet nocere,imitabor ipfumf Ad primû illud reuertamur,ut gra c p* "^
ticl refera aliquid facere me uis,ipfo ut beneficiû mihi daret nihil fecit,Vt ad alterû trâ/
feamiiSjUis me huic gratia referre,ut quod à noîête accepi, uolês reddâ, Nam quid de
tertio loquar qui ab iniuria in beneficiû delapfus eftfVt beneficiû tibi debeâ, paru eft
iioluiffè te dare ,ut debeâ , non fatis eft,uoIuiffe.Beneficium enim uoluntas nuda non
efficft,fed quod bénéficia nô effèt,fî optimae ac pleniffim^e uoluntati fortuna deeffet, 4
ad aeque benefiefum nô eft,nifi fortuna uoluntas anteceffit.Non enim profuffïe te mi
bi oportet , ut ob hoc tibi obliger,fed ex deftinato profuiffe. Cleâthes exêpîo eiuf CAP+XI
modi utituriad quaerêdum ,r'nquit.ôC accerfendum ex academia Platonê,duos pùeros
inifî,Alter totâ porticum perferutatus eft,alia quoqj Ioca in quibus illum inueniri pof
fo fperabat,pcrcurrit,ÔC domum nô minus Iaffus quàm irritus redfjt,Alter apud proxi
mum circulatorê refodit ÔC Ann uagus atep erro uernaculis cogregat ÔC Iudit,trâfeûtê ?
Platonê,quem nô qii-cfierat3inuenit.Illum,inquit,laudabimus puerû,qui quantum in ]nfe
feerat,quod iuffus eft fecft,hunc féliciter inerte caftigabimus Volûtas eft, quae apud
nos ponit officium,cuius uide quae condkio fit,ut me debito obftringat.Parum eft illi
uelle nifî profuit,parû eft profuiffe,nifî uoluit Puta efn alfquê donare uoluiffe, nec do
naffe,animû quidê eius habeo,fed beneficium nô habeo,quod cofummat, ÔC res ÔC ani
tnus.Quêadmodû ei g uoluit mihi pecunia credere,fed nô credidit,nihil debeo,ita ei g
uoluit mihi beneficium dare,fod non potuit,amicus quidê ero,fed nô obligatus.Et uo/
e 4 lo
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

56 LIBER SEX TV S,
îo illi aliquid praeftare,nâ ÔC ille uoluit mihi.Caeterû fî benr'gniore fortuna ufus praefti/
CAP.Xii tero,beneficiûdedero,no gratia retulero.IHe mihi gratia debebit referre, huic initmà.
aïs, numcrdn me fiet f gratis Intelligo iam quid uelis quaerere.Nô opus te dicere,uuîtus tuus lo/
tur.opinork qmtur.Si quis fua caufa nobis profiiit,eine,inqui's,debeturalicidrHocenifaepetecô/
gendïi numei qlierentê audio,quod quaedâ homines fîbi praeftant,aïfjs imputant, Dr'câ mi Liberalis,
rdndse uel nu fe£j prfus hanc qU_eftiunculâ diuidâ,ÔC rê aequâ ab fniqua feparabo. Multû em intereft
merdndi mx^ aîfqUîs beneficiû nobis det fua caufa,an noftra,an fua ôC noftrajlle qui totus ad fe
_pedat,ÔC nobis prodeft,qufa aliter fibi prodeffe non poteft, eo loco mihi eft,quo qui
pecori fuo hybernû ÔC aeftiuum pabulum profpicit, eo loco quo qui captiuos fuos ut
cômodius ueneât,pafcit,ÔC opimos boues faginat ac defricat, quo lanifta,qui familiâ
fuâ filma cura exercet atq? ornat,Multû (ut ait Cîeâthes) à beneficio diftat négociât.©,
CAP xiri Rurfus no fum ta iniquus,ut nihil ei debeâ,qui cum mihi utilis eflèt,fuft ÔC fibi.No
* enim exigo,ut fine refpedu fin mihi confulatjimmo etiâ opto ut beneficium mihi da/
tum,uel magis dati profuerit,dummodo id qui dabat duos intuês dederit,ÔC inter me
foq? diuiferitjlicet id ipfo ex maiorê gte poffideat.Si modo me in côfortium admifît, fi
duos cogitauitjingratus fum,non folum infuftus, nffî gaudeo hocfîli profuiflê, quod
proderat mihi,Summae malignitatis eft,nô uocare beneficium,nifî quod dantê aliquo
incôm o do affecit.Aliter illi qui beneficium dat fua caufa,refpôdebo, Quare potius te
mihi gfuiffe dices,cf me tibicPuta,inquit,aIiter fieri nô poffe me magiftratum,c| fî de
ce captos cfues ex magno captiuorum numéro redemero,nfhil debebis mihr,cû te for '
uitute ac uinculis liberaueroCAtqui mea id caufa faciâ.Aduerfus hoc refpôdebo,Ali/
quid iftius tua caufa facfs,aîiquid mea.Tua,q> redfmfs me,tibi em ad utilitatê tuâ fatis
eft,quoflibet redemifleJtaq? debeo,nÔ quod redimis me fed q> eîigis, poteras efh ÔC a!
terius redêptione idê côfequi,quod utilitatê rei partiris mecum,ÔC me in beneficiû re/
cipiSjduobus profuturû.Praefers mealijs,hoc totû mea caufa facis. Itaqj fî praetorê te
fadura effet decê captiuorû redêptio,decê autê folf captr'ui effemus,nemo quicquâ ti/
bi dcberet ex nobis,quia nihil haberes quod cuiquâ imputares,à tua utilitatê fodudû»
Non fum iniquus beneficfj interpres,nec defîdero illud mihi tantùm dari fedêCîibh
CAP.xim Quid ergo,inquit,fi in forte nomina ueftra côfjci iuffiffê,ôC tuû nomê inter redimê
dos exiffet,nihil deberes rnihiVimmo deberêffed exiguû. Quid fit hoc dicam, Aliquid
mea caufa facis,quod me ad fortuna redêptionis admittis quod nomê meû exit forti de
beo,quod exire potuit,tibi, Aditû mihi ad beneficiû tuû dedifti3cuius maioriêpartëfar
tunae debeo, fod hoc ipfû tibi, quod fortunae debere potui.Illos ex toto praeteribo,quo
rû mercennariû beneficiû eft,quod qui dat,non coputat cui fod quâti daturus fît,quod
. undiqj in fe côuerfum eft, Vêdit mihi aliquis frumentû,uiuere nô poffum nifi emero,
fed no debeo uitâ,quia emi.Nec quàm-neceffariû fuerit,aeftimo,fîne quo uidurus nô
fui,fod quàm fngratû3quod no habuif_ê,nifî emiiîe,fn quo inuehëdo mercator nô co/
gitatiit,quantû auxilfj aîlaturus effet mihi,fed quantum Iucri fîbi,quod emi nô debeo*
CAP.XV ^° modo,rnquft3ne medico quidê debere te,nifi merceduîâ dices,nec pra;ceptori,
* quia aliquid numeraueris. Atqui omniû horû apud nos magna charitas ,magna reue
rêtia eft,Aduerfus hoc refpÔdet, quaedâ pluris elTe,quàm emunt.Emis à medico rê in_e
_.imabilë,uitâ ac uajitudinem bonâ, à bonarû artiû praeceptore ftudia liberaIia,ÔC ani/
mi cukû.Itaq? his no rei preciû,fed operae3fblm't,quoddeferuiût,quod à rébus fuis auo
cati nobis uacât.Mercedem nô meriti.fod occupationis fuae ferût,Aliud tamê dici po;
CAP+XVI teft wen'LIs3quod ftatim ponâ,fîprius quomodo iftud refelîi poffit ,oftëdero, Quaedâ,
inquit,pluris funt quàm uenierût,ôCob hoc aliquid mihi extra pro illis quamuis empta
fînt,debes,Primû quid intereft quâti fînt,cû de precio Mer ementê ôC uêdentë côue
neritfDeinde nô uenfjt illud fuo precio,fod tuo.PIuris eft, inquit, quàm uenfjt3fod plu
rfs uenire nô potuit.Preciû autê cuiufq; rei pro tëpore eft.Cû bene ifta laudaueris, tâti'
funt,quâto pluris uenire nô poffût.Praeterea nihil uêditori debet,qui bene émit. Dein
de etiâ fî pluris ifta fût,nô tamê ullû iftic tuû munus eft,ut nôex ufu effeduue,fedex
côfuetudine,ÔC annona aeftimetur.Quod tu precium ponis trafjciëti maria,£C per me
dios fkidus,cû è terrae confpedu receffi't,certam fecanti uiam,ÔC profpicr'enti futuras
têpeftates,ÔC focuris omnibus iubenti fubito uela ftrfngi, armamenta demitti, paratos
ad incurfum procellae, ÔC repentinum impetum ftarer'Huic tamen tantae rei praemium
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
uedura

DE BÈNÊPICIïS 57
Liedura perfoïuit.Quantr aeilimas in folitudine hofpitium,in imbre tedurcun frfgore
balneum,aut ignemrScio tamen quanti ifta confocuturus diuerforium fubeâ. Quan/
tum nobis praeftat,qui îabentem domumffufcipit, ÔC agentem ex imo rimas,infulam A^s fulili
incredibili arte fufpêdit,Certo tamê ÔC leui precio fultura conducitur , Munis nos ab
hoftibus îutos, ÔC à fubitfs ïatronû incurfîonibus praeftafcNotû eft tamen,iîlas turres
pro fecuritate publica propugnacula habituras,excitaturus faber,quid in dr'ê mereat,
erit,fi latius exempla conqm'ram,quibus appareat,paruo.magna côftare, cap.XVI
< Infinitum
Quid ergo f quare medico ÔC praeceptori plus quiddam debeo ,nec aduerfus illos
mercede defungor? Quia ex medico ac pr__ceptore in amicum tranfount,ÔC nos non
arte quam uendunt,obligant,fed benigna ÔC famr'Iiari uolûtateltaq? medico qui nihil
amplius quàm manum tangit,ÔC me inter eos, quos perambulat ponit.fîne ulîo affe/
du facienda uitandâue praecipiens,nihil amplius debeo, quia me non tanquam amicû
ttidit,fod tanquam imperatorem.Nepraecep.orem quidem habeocur uenerer,fî me
in grege difcipulorum habuit,fî non ptitauit dignum propria ÔC pecufiari cura,fî nun/
quam in me direxit animum,ÔC cum in médium effundcret,quae fciebat,nÔ didici, fod
excepi.Quid ergo eft,quare iftis debeatur muîtumfnon quia pluris eft quod uendidetût
quàm emimus,fod quia nobifîpfîs aliquid praeftiterût+Iîle plus impendr't,quàm me
dico neceffe efLPro me nô pro fama artis extimuit.NÔ fuit côtentus remédia môftraA
re,fod admouftJnterea follicitus affedit3ad fufpeda tempéra occurrit,Nulîû minifte/
rium oneri iîli,nullum faftidio fuit.Gemitus meos non focurus audiuit+In turba mul/
torum inuocantium,ego illipotiffima curatio fui,Tantùm alfjs uacauit,quâtum mea
uaîetudo permiferat.Huic ego nô tanquam medico,fèd tanquâ amico obligatus fum,
Alter rurfus in docendo,ÔC laborem ÔC tedium tulit,praeter illa quae praecipientibus in
cômune dicuntur, aliqua inftillauit ac tradidit, hortâdo bonam indoîem erexit.ôC mo
do laudibus fecit animû,modo admonitionibus difo uffi't defîdiam Tum ingeniû la/ ^
tens ôCpi'grûinieda(ut ita dicam) manu extraxit,nec quae fciebat, maligne difpenfa/
uit,quo diutius effet necelTarius,fed cupit fî poffet uniuerfà tranffundere, Ingratus fû,
nifî illû inter gratiffimas neceffitudines diïigo, Sordidiffimorû quoq? artificiorû CAPt XVH
ïnftitutoribus fupra conftitutû aliquid adiecr'mus,fî nobis opéra iïlorû enixior uiia eft,
ÔC gubernatori, ÔC opifici uiîiffimae mercis,ÔC in diem fe locâti corollariû afperfîmus,
ïn optimis uero artibus quae uitâ aut côferuât,aut excolût, q nihil fo plus exiftimat de
bere quàm pepigit, ingratus eft,Adijce quod talium ftudiorû traditio mifoet animos,
hoc cû fadû eft tam medico quàm praeceptori preciûoperaefoluitur,animidebetur,
Platon cum fîumennaue tranfiffet,nec ab illo quicquam portitor exegiffèt, hono/ CAP.XVÏII
ri hoc fuo datum credens, dixit pofîtum illi effe apud Platonê officium.Deinde pau
ïopoft,cum alium atq? alium gratis eadem trâfueheretfedulitate,negauit illi iam apud
Platonem pofîtum officium.Nam ut tibi debeam aliquid,pro eo quod praeftas, debes
non tantùm mihi praeftare,fod tanquam mihi.Non potes ob id quenquam appelîare,
quod fpargis in popuîum.Quid ergorNihil tibi debetur pro hoc tanquam ab uno, ni
fî cum omnibus foluam,quod cum omnibus debeo.
Negas,inquit,ullum dare beneficium eum,qui me gratuitanaue perflumen Padû cAP.XlX
tuïitfNego.Aliquid boni facit,beneficium non dat,Facit enim fua caufà,aut utiqj no
mea .Ad fummam,ne ipfe quidem fe mihi beneficium iudicat dare,fod autR, P.aut
wiciniae,aut ambition! fuae praeftat,ÔCpro hoc aliud quoddam commodum expedat,
-quam quod à fîngulis recepturus eft.f Quid crgo,inquit, fî prfnceps ciuftatë dederit
omnibus Galîis , fi immunitatê Hifpanrs,nihiî hoc nomine debebûtfQuid ni debeâtr
Debebunt autem non tanquam proprium beneficium, fed tanquam publier' partem. 5
Nuliam ,inquit,habuit cogitationem mei,Illo tempore,quo uniuerfîs proderar_noIuit
mihi proprie ciuitatem dare,necin me direxit animum, Ita quare ei debeam qui me
fibi non fubftituit ,cû fadurus effet,quod fecitrPrimum,cû cogitauit Galîis omnibus
jprodeffe, ÔC mihi cogitauit prodeffe.Eram enim GalIus,ÔCme etiam fi nô mea,publr>
«ea tamê nota côprehëdit.Deinde ego quoep illi nô tanquâ propriû debebo,fed cômu/ é
He,unus è populo,nô tâquâ $ me foluâ,fedtâf $ patria côferâ, Si quis patriae mea; CAP +XX
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
pecuniam

58 LIBER SEXTVS
vrofiterid-s pecuniam credat,non dicam me illius debitorem,nec ex hoc aes alienum profitebor,*
dliemm aut candr'datus,aut reus,ad exoluendum tamen hoc,portionem meam dabo,Sic iftius
muneris quod uniuerfîs datur, debitorem me nego:qufa dedit qufdem,fed non prop/
ter me, ÔC mihi quidem,fod nefoiens an mihi daret,nihilominus aliquid mihi dépende
dumfciam,quiaadmequocg circuitulongoperuenit,Propterme fadum débet effe,
quodmeobliget.Ifto,inquit,modo,nec Lunae,nec Soliqufcquam debes. Non enim
propter te mouêtur. Sed cum in hoc moueantur,ut unruerfa côferuent,ÔC pro me mo
uentur,Vniuerforû enim pars fum,Adfjce nûc,quod noftra ÔC horum côditio diflïmi
lis eft.Nâ qui mihi prodeft,ut per me profit ÔC fîbi,no dedit beneficiû,quia me fnftru/
mêtum utilitatis fecit , Sol autê ÔC luna etii fi nobis profunt fua caufa,nô in hoc tamê
CAP, XX I profunt,ut per nos profînt fîbi.Quid enim nos illis coferre poffumus£ Sciam,in/
quitjfolem ac lunâ nobis uelle prodeffê, û nolle potuerint,iIIis autê no licet nô moue/
ri.Ad fummam,confiftât,ÔC opus fuum intermittant.Hoc uide quot modis refellatur.
Non ideo minus uult,qui non poteft nolIe,Ergo magnum argumentum eft fi'rmae uo
ïuntatis,ne mutare quidem poffe, Vir bonus non poteft non facere, quod facit, non
enim erit bonus,nifîfecerit.Ergo nec bonus uir beneficiû dat,quia facit quod débet,
non poteft autem non facere quod debet.Praeterea multum intereft,utrum dicas-non
poteft hoc non facere,qufacogitur,an nonpoteft nolle. Nam fi neceffe eft illi facere,
non debeo ipfi beneficium,fed cogenti.Sr neceffe eftilli uelleob hoc,quia nihil habet
melius quod _ielit,ipfofo cogit.Itaq? quod tanquam coado non deberem,tanquam co
genti debeo.Defînant inquit uelle.Hoc loco tibi occurrat ,Quis tam démens eft,ut ea
neget uoluntatem eflè,cui non eft periculum defînendi uertendiq? fo incôtrarium ;cû
ex diuerfo nemo aeque uideri debeat uelle,quàm cuius uoluntas ufqjeocertaeft, ut
.eterna fîtcAn fi is quoq? uuk,qui poteft ftatim nolle, is nô uidebitur uelïe,in cuius na
CA+xxi i turâ non cadit nollec Agedum, inquit,.. poffunt, refîftant.Hoc dfcis_omnia_fta
ingêtibus interuallis diduda,ÔC in c uftodiam uniuerfï difpofîta,ftationes fuas déférât,
fubita côfufîone rerû fydera fyderibus incurrât,ÔCrupta rerû côcordia in ruina, diuina
labâtur, contextufcp uelocftatis citatiffimaejinter tôt faeculapromiffas uices in medio
itinere deftituat,ôC quae nunc eunt akernfs redeûtcg oportunfs Iibramentis,mundû ex
aequo têperantia,repêtino concrementurincendio,ôCextâtauarietate foluantur, atq?
eant in unû omnfajgnis cunda poffideat,quem deinde pigra nox occupet3ÔC profun
da uorago tôt deos forbeat , Sit ranti ut tu coarguaris.Ifta tibi concedere poffunt ew
Ck> Xxnr am inuito,euntcp ifta tua caufà,etiam fî maior illis alia,ac prior caufà eft»
in lèvent Adfjce nunc,quod non externa cogunt deos,fed fua illis in legem aeterna uoîun/
tas eft,ftatuerunt quae non mutarent.Itaq) nô pofîunt uideri faduri aliquid, quamuis
nolint-Quia quiequid defînere non poffunt,perfouerare uoluerunt.Nec unquam pri
mi confilij deos pcenitet.Sine dubio ftare fflis_ÔC defeifeere in côtrarium non Iicet,Sed
non ideo,quia uis fua illos in propofîto tenet,in imbecillitate permanent,fod quia non
licet ab optimis aberrare,ÔC fie ire decretum eft.In prima autem illa conftitutione, cû
uniuerfà difponerent, etiam noftra uiderunt, rationëq? hominis habuerunt. Itaq? non
poffunt uideri fua tantùm caufa decurrere, ÔC expîicare opus fuû,quia pars operis fu/
8 mus ÔCnos.Debemus ergo ÔC fbli,ÔC lunae,ÔC caeteris caeleftibus beneficium,quia etiâ.
dits inuitdnt fî potiora illis funt,in quae oriuntur,nos tamêin maiorafituri iuuât.Adfjce quod deûi
dliiis ex dejîi nato fuuantjdeocp obligati fumus,quf non in beneficium ignorâtium incidimus, fed
rtdto haec quae accipimus,accepturos fcierût,ÔC quâquam maius illis propofîtû fît maforq?
sui adus fin frudus,quàm foruare mortalfa , tamê in noftras quo q? utilitates à principio
rerû praemifîa mes eft,ÔC is ordo mûdo datus , ut appareat cura noftri nô inter uîtima
habitam, Debemus parentibus noftris pietatem, ÔC multi nô ut gignerent coierant»
Dffnon poffunt uideri nefcifie,qufd effeduri effent,cum omnibus alimêta , protinus
dîs et exilU f ÔC alia prouiderint,nec eos per neglrgentiam genuere,quibus tam multa genuerant,
Cogitauit enim nos ante natura quàm fecitJNec tam leue opus fumus,ut illi potue/
rimus excidere. Vide quantû nobis permiferit, quàm nô intra homines tantû,huma/
tuimperfj côditfo fît,Vide inquantû corporibus uagarf liceat ,qu«_ coereuft fine terra,
rum,fed
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE B E N É F I C î I S 59
rum3fed omnê in partem fui mifît.Vide animi quantum audeant,quemadmodum fa
Ii âut nouerint deos,aut quaerant,ÔC mente in akum data diuina comitentur. Scias no
v effe hominem tumukuarium ÔC r'ncogitatum ôpusjnter maxima rerum fuarum natti
ra nihil habet,quo magis glorietur,aut certe cui glorfetur.Quantus ifte furor eft,con/
troucrfiam dfjs muneris fui facererQuomodo aduerfus eos hic erit gratus,quibus gra
tia referri fine impendio nô poteftYQuis negat ab his accepiffe fo3à quibus quum ma/
xime accepit,qui ÔC femper daturi funt,ÔC nunquam recepturiYQuanta autê peruer/
_îtas,ob hoc alicuinon debere,quia etiam inficianti benignus eft,ÔC continuationem
ipfam feriemqj beneficfj argumentum uocare neceffario dâtisrNoîo,fibi habeat, quis
illum rogatrôC omnes alias impudentis animi uoees his aftrue. Non ideo de te minus
meretur is, cuius liberalitas ad te etiam dum negas peruenit, cuiufq? beneficiorû, ue!
hoc maximum,quod etiam querenti daturus eft. Non Uides quemadmodum te cA*x:XÎ nI
neram liberorum infantiam,parentes ad falubrium rerû patïentiam cogâtf Flentium
çorpora,acrepugnantium,diIigenticurafouent,ÔCne membra libertas immatura de Audace non
torqueat,inredumexituraconftringunf,ÔCmoxîiberaIiaftudiainculcant,adhibito ti erdt in lïbro
more nolêtibus.Ad ultimû f audace iuuêtâfrugalitati3pudori,moribus bonis,fi paru mdnu feripto
fequitur,coaptant,ÔC appHcât.Adolefoentibus quoqj, ac iam potentibus fui,fî reme/ erdt tdtnen in
dia,metu aut intemperantia reijciunt,ufs adhibetur,ac feruitus.Itac^ beneficiorû ma/ Ugobdrdico
xima funt quae à parentibus accipimus,dum aut nefcimus,aut nolumus.
His ingratis ôCrepudiantibus bénéficia, non quia no!unt,fedne debeant, fîmiles CA.XXV
funt ex diuerfb nimis grati.qui aliquid incommodi precari folent, his quibus obligati
funt,aliquid aduerfîjin quo affedum memorem accepti beneficfj approbent. An hoc .
rede facfant,ÔCpia uoîûtate, quaeritur, quorum animus fimflis eft, prauo amore fia/
grantibus,qui amicae fuae optantexilium,ut defortam,fugientemcjj comïtentur, Op/
tantinopiam, ut magis defideranti donentîoptant morbum,ut affideant.Et quiequid yotten^ pro
inimicus optaret,amantes uouët. Fere idem itaq? exitus eft odij ÔC amorfs infani.Ta 0ptAnt
ïequiddâ ÔC his accidit3qui amicis incommoda optant,quae detrahant,ÔCad benefi/ |j».0VTû2
cr'um iniuria ueniuntîcûffandius fît uel cefîare,quàm per fcelusofticfo locum quae/ . .
rerc.î Quidfi gubernator à Dfjs têpeftatesinfeftifîîmas,ÔCproceIlas pctat,ut gratior MAslatM
ars f fua periculo fiât? Quid fi imperator deos oret,ut magna uis hoftium circumfufà aiùsfuo
ca(.ris3fofîas fubfto impetu compleat3ÔC uall trépidante exercitu conudîat,ÔC inr'p
fis portisjinfefta fîgna conftituat,quo maiorê cû gloria rébus Iap_r's,proflr'gatiscj? fuc/
curratrOmnes ifki bénéficia fua deteftabili uia ducunt,qui deos contra eum aduoeâtj
cui ipfi affuturi funt,ÔC ante illos fterni,quàm erigi uolunt.Inhumana ifta ÔC peruerfo
grati animi natura eft, contra eum optare,cui honeftedeeffe non poffis.
Non nocet illi uotum meum,inquit,quia fimul opto ÔC pericuîum ÔC remedium, C A. XXVI
Hoc dicis non nihil te peccareffed minus quàmfî fine remedio pericuîum optares,
Nequkia eft,ut extrahas mergere,euertere ut fufcites,ut emittas includere. Non eft
beneficium iniuriae finis,nec unquam id detraxiffe meritum eft3quod ipfo qui detra/
xit3 intulerat.Non uulneres me malo3quàm fanes.Potes inire gratiam,ff quia uulnera
tus fum fanas,nonfi uulneras,ut fanandus fîm.Nunquam cicatrix nifî collata uulneri
placuit,quod ita coiffe gaudemus,ut non fufffe malkmus.Si hoc ei optares,cuius nul
lum beneficium haberes,inhumanum erat uotum,quanto inhumanius ei optes,cui be
neficiû debesC Simul,inquit,ut poffem ferre illi opem precor.Primum ut te in c ^^
média parte uoti tui occupê,iam ingratus es, Nondû audio qd illi uelis praeftare,foio *
jjd illû uelispatùSolicitudinê illi ÔC metû.ôC maius aliquod imprecaris malum,ut ope
tndigeatjHoc contra illum eft,Optas,ut tua indigeat ope.Hoc pro te eft, non fuccur/
rere uis illi/ed foluere.Qui fie properat, ipfum folui uuk non foluere.Ita quod unum
in uoto tuo honeftum uideri poterat,turpe ÔC ingratum eft,nolk debere, Optas enim
non ut tu facukatem habeas referendae grati_e,fed ut ille neceffitatem implorâdae.Su/
periorem te facis,SC quod nefas eft,benemeritû ad pedes tuos mittis.Quâto fatius eft
honefta uoîûtate debere, quàm per malârationêfoluerefSiinficiareris quod accepe/
ris minus peccares,nihil eiîi nifi quod dederat,an_i._eret,Nûc uis illûfubijci tibi iadura
rerum
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

6o LIBER SEXTVS
rerum fuarû,ÔC ftatus mutatfone in id deuocari,ut fnfra bénéficia fua iaceat. Gratum
te reputabo,corâ eo cui prodelTë uis,opta. Votum tu iftud uoeas, quod inter gratum
ÔC inimicum poteft diuidi,quod nô dubftes aduerfarfum ÔC hoftem feciffe,fi extrema
taceantur.Hoftes quoq? optauerunt capere quafda urbes,ut feruarêt,ÔC uincere quof/
dam,ut ignofcerent,Nec ideo non hoftilia uota, in quibus quod mitiffimum eft, poft
crudelftatem uenit.Deniqj qualfa effe fudfcas uota,quae nemo tibi minus uolet.quàm
is pro quo fiunt fuccedere.Peffime cû eo agis,cuf uis à dfjs nocerf à te fuccurri, inique
cûipfîs dijs.Illis enim duriffimas partes imponis,tibihumanas,Vt tu profîs, dfj noce/
bunt.Si accufatorêfubmitteres,quem deinde remoueres,fi aliqua illû lite fmplr'cares,
Subinde pro Qua ft-binde difcuteres,nemo de tuo feelere dubitaret, Quid intereft, utrû iftud fraude
mox têtetur an uotoCNifi quod potêtiores illi aduerfarios quaeris,Non eftquod dicas, quâ
enim illi iniuriam facfoCVotum tuum aut fùperuacuum eft,autfniuriofum,immo in'
iuriofum,etiâ fî irritû.Quicçjd non efficis,dei munus eftjniuria uero,quicquid optas,
Sat eft,Tibi nô aliter debemus irafci,ql fî profeceris. Si uota,inquit>ualuiff_nt,ô'_
C.xxvin in noc uafuiffent,ut tutus effes.Primum certû mihi optas pericuîum fub incertoauxi/
Ifo,Deinde utrunq? certum puta,quod nocet,prfus eft,Praeterea tu condftionem uoti
tui nofti,me tempeftas occupauit3portus ac praefidfj dubfum ,Quantû exiftimas tor/
mentum,etiam fi accepero,eguiffeceriam fî foruatus fuero,trepidafîeCetiâ fî abfolutus
fuero,caufam dixifferNulliusmetus tam gratus eft finis,ut non gratior fit folida ÔC in
coneuffa focuritas,Opta ut reddere mihi beneficium poffis,cum opus erit,nÔ ut opus
C A^XXiX fit.Si effet in tua poteftate quod optas,ipfefeciffcs, Quanto hoc honeftius uotû
eft,opto in eo ftatu fit,quo femper bénéficia diftribuat, nunquam defîderet. Sëquatur
illum materia,qua tam bénigne utatur Iargiendo iuuandoqj,ut nunquam illi fît dando
rum beneficiorum inopia3datorum peenitentia, Naturam per fe pronam ad humanita
tem,ad mifericordiam ÔC clementiam,iritet ac prouocet turba gratorum, fod quos illi
ôC habere contingat,nec experiri neceffe fit.Ipfe nulli imptacabilis fit,ipfi nemo plaça
dus.Tamaequali in eum fortuna indulgentia perfoueret,ut nemo in illum poffit effe,
nifi confeientia gratus.Quanto haec iuftiora uota funt,quae te fn nuliam occafionem
differunt, fod gratum ftatim faciunt.Quid enim prohibet referre gratiam profperis re
bus-rQiiammukafun^per quae quiequid debemus3reddëre etiâ felicibus poffumus,
r . Fidèle confilium, affidua conueriàtio,fermo comis,ôC fine adulatione iucundus,aures
' fi deliberare uelit,diligentes,tutae,fecretae, conuidus familtaritas , Neminem tam ake
9 focunda pofuerunt,ut non illi eo magis amicus defît.quia nihil abfît,
CA, XXX *tfta triftis ÔC omni uoto fubmouenda occafîo,ac procul repelfenda, Vt gratus effe
poffis,fratis Dfjs Opus eftc'Nec ex hoc quidem peccareteintelligis,quod melius cum
eo agitur,cui ingratus es.Propone in animo tuo carcerem,uincula,fordes,feruitutem,
beIlum,egeftatem.Haec funt occafîones tui uoti,fiquis'ttecûtraxitperiftadimittitur,
dls,tecucon/ Quin potius eum potentem effe uis,cui plurimum debes, ÔC beatum? Quid enim( ut
trdxtt.forte dixi) uetat te referre,etiam fumma felicitate praeditis gratiam,cuius pîena tibi occur/
legendum te tet g^ uar -a materiaCQuidr tu nefeis debitum etiam locupletibus folui. Ne te inuftum
cotrdxit diftrfngam: Omnia fane excluferit opuîenta felicitas,môftrabo tibi,cuius rei inopia la
borant magna faftfgia,quid omnia pof_îdëtibus,defit,Scilicet ille,qui uerum dicat,ÔC
hominem inter mentientes ftupentem,fpfaqj confuetudine pro redis blanda audien/
di,ad ignorantiâ ueri perdudum,uindicet à côfenfu concentuq? falforum , Non uides
quemadmodum illos in praecepsagat extinda Iibertas,ÔCfidesin obfoquium fcruile
fubmifia, dû nemo ex animi fui fententia fiiadet,difîuadetq?3fed adulâdi certamen eft,
ÔC unum amfcorum omnium offi'cium,una contentio, quis blandiffime falîat f Ignora
uere uires fuas,ÔC dû fo tam magnos quàm audfunt credût,attraxere fuperuacua,ÔC in
diforimê rerû omnium peruentura bella, utilem ÔC neceffariâ rupere concordiamffecu
ti ira,quam nemo reuocabat,muItorû fanguine hauferût,fufuri nouiffime fuum, dum
uindicant inexplorata pro certis, fledicp nô minus exiftimât turpe quàm uinci,ÔC per
go petua credût,qua in fummû perduda maxime nutant, Ingentia fuper fe cafura régna
fregerunt, nec intellexerût in illa foena ôC uanis ÔCcito diffluentfbus bonis refulgente,
exeo
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIIS 6\
ex eo tempore ipfos nihil non aduerfi expedare debuiffe, ex quo nihil ueri audire po
tuerunt, Cum bellum Graeciae indiceret Xerxes , animum tumêtem,obIitûq? CA, x XXI
quàm caducis confideret,nemo non impuîit, Alius aiebat, non laturos nuncios belli,
ÔC ad primam aduenfus famâ,terga uerfuros,Alius nihil effe dubfj,qufn illa mole non
uinci foïum Graecia,fed obrui poffenmagis uerêdum , ne uacuas defortascj? urbes in/
Uenirent,ÔC profugis hoftibus uaftae folitudines reîinquerentur,nô habituris,ubi tan/
tas uires exercere pofïènt, Alius illi uix rerum natura fufficere , angufta effe claffibus
maria,militi caftra , explicandis equeftribus copfjs campeftrfa, uixpatere cplum fa/
gittis ad emittenda omni manu tela, Cum in hune modum multa undieg iadarentur,
quae hominem nr'mia aeftimatione fui furentem concitarent,Demaratus Lacedaemo/
nius folus dtxit3ipfam fllam qua fibi placeret mukitudinem indigeftam ÔC grauê, me/
tuendam effe ducenti : non enim uires,fed pondus habere : immodica nunquam régi
poffe,nec diu durare,quicquidregi non poteft.In primo , inquit,ftatim monte Laco/
nés obiedi,dabunt tibi fui experimentum.Tot ifta gentium milia trecenti morabun/
tur,haerebunt in ueftigfo fixi,ÔC cômiffas fibi anguftias tuebuntur,£C corporibus ob/ Comijfds di/
ftruent.Tota illos Afia non mouebft loco, Tantas minas belli, ÔC penè totius generis xit adeo dn/
humani mentis impetum, pauciffimf fuftinebût . Cum te mutatis legibus fuis natura guflds , ut fe
tranfmiforft,in femfta haerebis, ÔC aeftimabis futura damna , cum computaueris quâti inuicem con/
Thermopylarum angufta côftiterint+Scies te fugari pofîè,cum feieris pofië retfneri, tingant
Cèdent quidem tibi pluribus locis uelut torrentis modo ablati, cuius cum magno ter
rore,prima uis defluiuDeinde hinc atq? illinc coorientur, ÔC tuis teuiribus premenr,
Verû eft quod dicit , maiorem belli apparatû effe, quàm qui recipi ab his regionibus
poffit, quas oppugnare conftituis.Sed haec res contra nos eft, Ob hoc ipfum te Grae/
cia uincet,quia non capft, Vti toto te nô potes. Pr.eterea,quae una rébus falus eft,oc/
currere ad primos rerum impetus,SC inclinatis opem ferre non poteris, nec fuîcire ac
firmare labentia.Muko ante uinceris,quàm uidum effe te fentias. Caeterum non eft,
quod exercitu tuum ob hoc fuftineri putes non poffe, quia numerus eius duci quoq?
ignotus eft.Nihil tam magnum eft,quod perire non poffit,cui nafeitur in perniciem,
ut alia quiefcant3ex ipfa magnitudine fua caufa.Acciderunt quae Demaratus praedi/
xerat,diuina atqj humana impelIentê,ÔC f mutâtê quiequid obftiterat,trecêti ftare iuf forte,tnini/
ferunt:ftratuscp per totam Graeciam paffim Xerxes fntellexft , quantum ab exercitu tdntem
turba diftaretjtaq? Xerxes pudore cf damno miferior, Demarato gratias egit, quod
folus fibi uerum dixiffet,ÔC permifît petere quod uelletrpetit ille, ut Sardfs maximam
Afîae citiitatem curru uedus intraret,redam capite tiaram gerens: id foîis datum régi
bus.Dignus fuerat praemio antequâ peteret,fed quàm miferabilis gens , in qua nemo çibijd ejiJuo
fuit,qui uerum diceret regi,nifî qui nô dicebat fîbi. Diuus Auguftus frliât intra commodo,
pudicitiae maledidû impudicam relegauit, ÔC flagitia principalis domus in publicum dtultrd u
emifît, Admiffbs gregatim adukeros , pererratânodurnis comeffationibus ciuitatê,
forû ipfum ac roftra,ex çjbus pater legê de aduîterfjs tulerat, fiiiae in ftupra placuiffe,
quotidianum ad Marfiam côcurfum,cum ex adultéra fn quaeftuana uerià, ius omnis i
licentix fub ignoto adukero peteret . Haec tam uindicanda principi $ tacenda ( quia
quarundam rerum turpitudo etiam ad uindicantê redit)parum potens ir£.,publicaue
rat,Deinde cum interpofîto tempore in locum irae fubfjffet uerecundia3gemês, quod
nô illa fiiêtio preffiffet,quae tam diu nefcierat,donec loqui turpe effet, faepe exclama/
uit,Horû mihi nihil accidiffet,fi aut Agrippa,aut Mecoenas uixiffet, Adeo tôt habêtt
milia hominû duos reparare difficile eft.Caefae funt legiones,ÔC protinus feriptae, Fra
da claffis,8C intra paucos dies natauit noua. Saeuitû eft in opéra publica ignibus.fur/
rexerût meîiora côfumptis, Tota uita , Agrippae ÔC Mecnatis uacauit locus. Quid
putem,defuifTe fîmfles qui affumerentur,an ipfius uitium fuiffe,qui maluit quaeri , q)
quaererefNon eft quod exiftimemus Agrippam ÔC Meccenatem folitos illi uera di/
cere,qui fi uixiffent,inter diffimulantes fuiffent.Regalis ingenfj mos eft,in prxfentiû
contumeliam amiffa laudare,ôC his uirtutem dare uera dicendi , à quibus iam audiêdi
pericuîum nô eft, Sed ut me ad piopofîtum reducam,uides quàm facile _rt,gra/ C. XXXiil
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
f tiam

62 LIBER SEXTVS,
tiam referrefelfcibus, ÔC in fumma humanarum opum pofîtfs: die illis non quod uo/
;. - ' ' lunt audire,fed quod audiffe femper uolent.Pîenas aures adulatfonibus aliquâdo ue/
ra uox intret.Da confilium utile.Quaeris quid felici praeftare poUîsC Effice, ne felici/
tati fuae credat,ut feiat illam multis ÔC fidis manibus continendâ. Parum in illû contu
_eris,fi illi ftultam fiduciâ permanfurae femper potentiae excufferis, docuerisq? mobi/ -
lia effe quae dedit cafus,ÔC maiorê curfu fugere quàm ueniût,nec his portionibus3qui
bus ad fummâ peruentum eft , rétro iri , faepe inter fortuna maxima ÔC ultimam nihil
intcrefferNefcis quantum fît precium amicitiae,fî non intelligis mukû te ei daturum,
cui dederis amfcum,rem non domibus tantum,fed faeculis raram, quse nô aliubi raa^
gis deeft,quàm ubi crédit abundare. Quïdr_ftos tu libros, quos uix nomenclatomm
côpleditur,aut memoria,aut manus,amicorû exiftimas efTe ? Non funt ffti amici,qui
agmine magno ianuam pulfant,qui fn primas ÔC fecûdas admiffiones digerunt.Con/
fuetudo ifta uetus eft regibus,regescp fimulantibus , populum amicorum deferibere,
Eft propriû fuperbiae,magno aeftimare introitû ac tadum fui limint's, pro honore da/
Smo re,ut oftio fuo propius aflfdeas, ut gradum prior intra domû ponas , in qua deinceps
multa §.int oftfa,quae receptos quoque exdudunt,
XXXMi Apud nos primi omnium Graccus, ÔC mox Liuius Druftrs inftituerunt fegregare
turbam fuam,ÔC alios in fecretum recipere, alios cum pluribus aïios uniuerfos habue
runtjtaqp idi amrcos,primos habuerunt ÔC fecundos,nunquam ueros.Amicû uoeas,
cuius difponit falutatio,aut poteft huius tibipatere fides,quiper fores maîigneaper/
tas non intrat,fed ilIabiturrHuic peruenire ufcp ad diftringendam libertatem îicet,cu
ius uulgare ÔCpubîicum uerbû ÔC promifeuû ignotis , Aue,non nifi fuo ordine émit/
titurrAd quencunq? itacp iftorum uenerfs,quorû falutatfo urbem concutit,fcito, etiâ,
fi animaduerteris obfeffbs ingenti frequentia uicos, ÔC commeantium in utranq? par
tem cateruis itinera comprefià,tan.en uenire re in locum hominibus plénum , amicis
uacuumJn pedore amicus,non in atrio quaeritur. Illo recipiendus eft, illic retinêdus
eft,6C in fenfus rccondendus.Hoc doce,gratus es , Maie de te exiftimas,fî inutilis es,
/ nifi afflidojfi rébus tutis fuperuacuus.Quernadmodum te ÔC in dubfjs ÔC in aduerfîs,
ÔC in Iaetis fàpienter geris,ôC dubia prudenter tradas3aduerfa fortiter, Iaeta moderate:
ita in omnia utiîem te amico exhibere potes, aduerfa eius fî nec deforueris , nec opta/
ueris.Muka nihiIominus,ut non optes, in tanta uarictate quae tibi materiam exercen
dae fidei praebeant,incident,Quemadmodum qui optât diukias ak'cui inhoc,ut iïîarû
partem ipfo ferat,quamuis pro illo uideàtur optare,fibi profpicit î fie qui optât amico
alïquam neccffitatem,quam adiutorio fuo fided^ difcutiat,quod eft ingrati,fo illi prae/
fert,ÔC tanti exiftimat illum miferum effe,ut ipfo gratus fît , ÔCob hoc ipfum ingratus
eft.Exoncrare enim fouuk,ÔC grauiiarcinaliberare , Multum intereft,utrûproperes
referre grariam,ut reddas benefîcium,an ut ne debeas.Qui reddere uuk,illius fe com
modo aptauit, ÔC idoneum illi uenire tempus uolet.Qui nihil aliud quàm ipfe Iiberari
uult,quacunq? ad hoc cupt'et peruenire,quod eft peffimae uoîuntatis,
C. XXXV Ifta,inquis,nimia feftfnatfo ingrati eftïid apertius exprimere non poffum, quàm fî
repetiuero quod dixi,non uis reddere acceptum beneficium,fèd effiigere,Hoc dicere
uideris.Quando ifto carebof Quocunq? modo mihi laborâdum eft, ne iûi obligatus
Suo fim.Sr optares ut illi folueres de fuo,mukum abeffe uidereris à grato,hoc quod optas
iniquius eft. Execraris enim illû,ôC caput fàndum tibi dira imprecatione defigis.Ne/
mo,ut exiftimo,de immanitate animi tui dubitaret,fi aperte illipauperratem,fî capti/
uitatem,fi famem,ac metum imprecareris. At quid intereft,utrum uox ifta tua fit, an
'*** *5 uoti tuirSanus aliquid horum opta,I nunc ÔC hoc effe gratum puta,quod ne ingratus
quidem faceret, qui modo non ufq? in odium, fed tantùm ad inficiationem beneficfj
C, XXXVI perueniret, Quis pium dicet Aeneam,f_ patriam capi uoluerf.,ut captfuitate pa
trem eripiatr'Quis Siculos r'uuenes,ut bona liberis exêplâ monftraren_,fi optaucrunt
14 ut Aetna immenfa igniû ui fupra folitum ardens,daretur ipfis occafio exhibendae pie
taris,ex medio parentibus incendio raptisr'Nihil débet Scipioni Roma,fî punicû bel/
ium ut fi'm'ret , perfeuerare maluit, Nihil Decijs, quod morte patriam foruauerunt, fî
prius
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIIS _.$
priïrs opta«erant,ut deuotfonf fortiffimae Iocû,uïtima rerû neceffitas faceret, Grauifli
ma infamia eft medici, opus quaerere.Multf quos auxerât morbos , ÔC reuocauerât,ut
maiorê gloria fanarêt,nô potuerût difcutere,aut cû magna mifororû uexatiôe uicerût,
Calliftratû aiunt , ita certe Hecaton autor eft,cû in exiliû iret,in quod mukos fi/ XXXVII
mul cû ilîo feditiofà ciuitas,ÔC intêpcrâter libéra expuIerat,optante quodâ,ut Atheniê"
fibus neceffitas reftituêdi exules effet , abominatû taîê reditû . Rutilais nofter animo/
fius,Cum em. quidâ illû confoîaretur,ÔC dfceret inftare arma ciuilia, breui futurû,ut o/
mnes exules reuerterent,quid tibi,inquit,mali feci3ut mihi peiorê reditû, cp exitû opta
resfMaîo,ut patria in exilio meo erubefcat,c|? reditû mo_reat.Non eft iftud exiliû,cu/ *?
ius neminê no magis c§ dânatû pudet, Quêadmodû illi feruauerût bonorû cfuiû offici l6
tim, qui reddi fibi pénates fuosnoîuerût cîade comuni, qa fatius erat duos iniquo ma/
lo affici,q1 omnes publico,Ita nô foruat grati hominis affedû,qui bene de fe merêtê dif
ficuîtatibus uuît opprimi,quas ipfo fubmoueat,qui etiâ fi bene cogitat,mak precatur.
Ne in patrociniû quidê,nedû in gloria eft,incêdiûexrinxiffe quod fecerfs.In quibufdâ m £1°**
ciuitatibus impr'û uotû, foeleris uicê tenuit. Demades Athenis eu qui neceffaria XXXVIII
funeribus uêditabat,damnauit,cum probaffèt magnum Iucrum optafîe,quod contin/
gère ilk' fine muïtorû morte non poterat.Quaerf tamê folet,an merito dânatus fîtfFor/
taffe optauit3nô ut multis uenderet,fod ut chare,ut paruo fibi côftarent quae uêditurus
effet. Cû côket negbciatio ex empto ÔC uêdito, quare uotû eius in unâ parte trahis,cû
ïucrû ex utraqj fit? Praeterea omnes licet, qui in ifta negociatioe funt,damnes, oês eni
idem uolunt,idê intra fo optat.Magnâ hominû parte dânabis. Cui enim nô ex alieno,
çS'modo lucrûr Miles beIlûopta.,_n gloria, Agricoîâannonaecharitas erigit.Eîoquê/
tiae exceptât preciû Htiû numerus. Medicis grauis annus in quaeftu eft,Inftftores deli/ 17
catarû merciû,iuuêtus corruptaïocupîetat,Nullatêpeftate,nuîîo ignelaedât teda, ia/
cebit opéra fabriîis, Vnius uotû deprehenfum eft, omniû fîmile eft.An tu Aruntiû ÔC
Ateriû , ÔC caeteros qui captandorû teftamêtorû artê ,pfeffi funt,nô putas eade habere
quae defîgnatores ÔC libr'tinarios nota? Illi quorû mortes optent,nefciût, hi familiarilT.
tnum quêcjj,ex quo propter amicitia rei plurimû eft,mori cupiût, Illorû damno nemo
uiuit,hos quifquis diftert exhaurit,Optât ergo nô tantû ut accipiât , quod turpi forui/
tute meruerunt,fed etiâ ut tributo graui liberentur.Non eft itaq? dubiû,quin hi magis
quod damnatum eft in uno optent, quibus quifquis morte profuturus eft, uita nocet.
Omnium tamen iftorum uota funt impunita , Den{qj fo quifq? confulat, ÔC in focretû
pedoris fui recédât, ÔC inlpiciat quid tacitus optauerit , Quammulta funt uota , quae 18
etiam fîbi fateri pudet , quàm pauca quae facere coram telle poffi'mus, Sed non C. XXXIX
quiequid reprehendendû,etiâ damnandum eft,fîcut hoc uotum amici,quod in mani/
bus eft,maîe utentis bona uoluntate. ÔC in id incidentis3quod euitat , Nâ dum gratum
animû feftinat oftendere,ingratus eft,Hic,ait,in poteftate meam recidat,gratiâ meam
defîderet.fîne me faïuus,honeftus,tutus effe non poffit,Tam mifor fît , utilli beneficfj
ïoeo fît quiequid redditur,î Flaec dijs audiêtibusfCircumuenfant illû domefticae infî/

*4 LIBER SEXTVS,
nec obaeratum fe iudicareCQuoniâ beneficium cômune ufnculû eft,S_" inter fe duos a!
» Iigat,Dic,nihil moror,quo minus tuû reuertat,opto hilaris accipias, fî neceffitas ake/
rutri noftrû imminet,fatocp quodâ datum eft,ut aut tu cogarfs bénéficia recipere, aut
ego accipere,det potius qui folet.Ego paratus fum,nulla mora inter nos eft,oftendam
ÇAP.XLH bunc animû,cum primû tempus adueneritinterim dfj teftes funt. Soleo mihi Lr>
beralis notare hune in te affedû, ÔC quafî manu prendere, uerentis ÔC aeftuantis, ne in
uîlo officio fis tardior.Nec decet gratum animûfoïlicrtudo contra fummâfïduciâ fur,
ÔC ex confoiêtia ueri amoris dimiflâ eft omnis anxietas . Ta côuiciû eft recipere quod
non debes,cp nô dare quod debes.Hoc beneficfj primû dati fît fus, ut recipiendi têpus
eligat qui dedit,At uereor ne homines de me focius Ioquant.Male agit,qui famae, no
_tf, non potes: côicientiae gratus eft,Duos iftius rei iudices habes,illû que1* potes. Quid ergo fî nulla
fed neutrum inueruenerit occafîoffemper debebofdebebfs,fod palàm debebis,fed libérer debebis,
Plicet* io fed cum magna uoluptatê apud te depofîtû intueberis. P,nitet accepti beneficfj,quê
nondû redditi piget.Quare qui tibi dignus uifus eft,à quo accfperes,indi'gnus uideat,
CA.XLin cui diu debeasr In magnis erroribus funt,qui ingentis animi credûtproferre do
na,plurium fîntim ac domûreplere , cum iftainterdû non magnus animus faciat , fod
magna fortuna.Nefciût quanto maius ac diffi'cilius intérim fît capere quàm fundere,
Nâ ut nihil aîteri detrahâ,quoniâ utrunqj ubi uirtutê fit,par eft,non minons eft animi
beneficium debere,cfj dare.Eo quidê operofius hoc quàm illud,quo maiorê diligentia
cuftodiûtur accepta quàm dantur.Ideo nô eft trepidandû, quàm cito reponamus,nec
procurandum intempeftfueîquia aeque delinquit,qui ad referendam gratiam fuo tem
pore ceffat, quàm qui alfeno properat,Po_ïtum eft illi apud me,nec illius nomine,nec
meo timeo.Bene illi cautû eft.Nô poteft hoc beneficiû gdere,nifî mecû, imô ne mecû
gdê.Egi illi gratias,id eft,ret-iîi,Qui nimis de bîïficio reddêdo cogitât, nimis cogitare
alterû derecipiendo putat.Praeftat effe in utrûq? facile: fî uult recipere beneficiû,refe/
ramus reddam usq? laeti ; illud apud nos euftodiri mauult , qd thefaurû eius eripimusj*
quid euftodiâ recufamusrDignus eft cui utrû uoIet,liceat, Opim'onê quidem ÔC famâ
eo loco habeam us,tanquam non ducere,fod foqui debeat. Finis,
INLIBRVMSEXTVM, CAP. IX»
Vt beneficium daret,debuit , Longobardicus habebat,dare debuit.Sufpicor deefle uerbum,
Vt beneficium daret, uelle debuit.* CAP. X.
a Sed quod beneficiû nô effet. CÔfentiebât très diuerfi codices, 8-inhis Longobardicus,quanq?
mihi ,nô , quae uox in prioribus aeditionibus nô erat , uidet fupeffe. Sic em ratiocinât S eneca. Si
in beneficio tantû poteft uolûtas,utdebeamusei,cuiusprÔptiffima.iuuandiuolûtatifortunade
fuit,e côtrario bnficiû illi no debebim" , cui fuppeti/t fortuna,fed uolûtas nô anteceffit, Cap.XI.
5 Cum uagus atq* erroneus , Ita uetus aeditio. Longobardicus habebat,a.qj error: unde côr/cio,
erro fuiffe fcriptîi,qd.ibrarius erroné uertit in erroneû , Mox in Bafili.fi codice repgi,erro feriptû.
* Modo laudibus affecit animû . Longobardicus habebat, fecit animum, hoc eft, animauit ad
ftudia.Et elegans eft facere animos. CAP. XIX
5 Sed tanquam Ro, po. partem.Sicuetus aeditio,in nônullis erat,publicepartum.Longobard^
eus habebat germanam feripturam , publici partem.
Sed cômune munus ex populo , Ita fugiores côfentiebat Lôgobardic5» Nos tamê
nô ueriti fumus reponere,unus e populo:retulit em illud Graecû.J/ ? _-.;»._,. C AP. XXIII,
Sed non ideo quia uis fua illos «..Longobardicus habet, fed non aliud,q_ quia uis fua illos in
g propofitotenet3necinimbecillitatepermanent,Senfusfereconfentit,
In maiora ituros iuuant.Longobardicus habebat,in maiora îturi, m referatur ad folé S. lunâ,
CAPVT XXIX.
9 Aut res fi deliberare uelit,diligêtes tu te fie credere. Sic habebant fuperiores aeditiones,nec fuf/
fragabatur codex Longobardicus . Nos,ut fpero,feliciter germanâ feripturâ repofuimus,aures
fi deliberare uelit,diligentes,tuts9fecrets. Diligétes ut attendant, tu tae ne prodant fecreta; ne fpar
gantinuulgus. CAP. XXX.
«o Ingêtia fuper feac fua régna fregerût. Ita uetus aeditio : NÔnulli pro ac fua, habebant ac fuos.
Neutra le&io uacat mêdo,nec dubiû eft,quin fcriba,pro cafura,fcripferit ac fua. Cap. XXXIL
SI Intra impudiricia.maledi(î.û.Lôgobardicushabebat:iultra,uerfi utintra legamus faciût qua:
fcquuntur,inpublicû emifit.CLuan$ fi kgas ultra,fenfus eft tolerabi!is,non folû laborabat infa
tïiia3fed in propatulo res erat,Mox.Narrauit noua,alfj neclaui^LÔgobardtcus notauit.Natauit
haud dubielegendum,,
Prior
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIIS 65
CAP VT XX XIII I»
Prioraeditio uchabebat,Huncperuenireufcpad diftribuendâ Iibertatê licet,cuius uulgare 8.
jpubîicum uerbum &promifcuû.Ignotus non nifi fuo ordineemittitur . Ex hoc fermone cuius
8. ordo deprauatus era.,8. uerba, nihil omnino fenfus poterat elici.Exemplar peruetuftû ha__e/
nus opitulabatur,ut certis ueftigifs germanam lecTrionem deprehenderimus , Pro hûc, habebat
huic, poft ignotus, habebat, habe.lânationibus quibufdam peculiare eft,pro b,fonare u con/
fonantem,ô.germanicum eft,afpirare nonnunquam 8. tenues,ita fa__um eft,utpro aue,fcnptû
fit habe. Ad huncitaq? modum fynceram fcripturâ repofuimus . Huic peruenireufq? ad diftrin/
géndam libertatem licet,cuius uulgarc 8. publicum uerbum ,8£ promifcuum ignotis, Aue,non
nififuo ordineemittitur. Diftringere libertatem dixit,pro expromere, quemadmodum diftrin/
gimus gTadiû. Amicitiae proprium eft, libéras inuicem uoees emittere,Cluando autê amicus ille
falutator audebit libertatem hanc exerere in amicum , cui non licet uerbum , Aue , quo d uulgo
ignotus dicitignoto,nifi fuo ordine emittere.
CAPVT XXXV.
Vtrum uox ifta fit uoti tui.Sanius aliquid horum opta.Ita fuperior aeditio, nec fùiTràgabStur
exemplaria.Itacpdiuinauimus fuiffe fcriptum,utrûm uox ifta tua fit, anuoti tui. Sanus aliquid
horum opta, Senfus eft,fortaiTe non imprecaris talia amico, fed quid refert quum optes < Sanus
aliquid taie opta tibi.Hinc conie

66 LIBER SEPTIMVS,
ÔC columnarum noufffime interualla iungantur i quid fît quod geminomm conceptu
fepafet,partû iungat, utrû unus concubftus fpargatur in duos,an toties concepti fint,
Cur pariter natis fata diuerfa fînt,maximisej? rerum fpacfjs dfftent , quorum inter or/
tus minimum intereft.Non multum tibi nocebit tranfîffe,quae nec licet fcire,nec pro/
deft.Inuoluta ueritas in alto latet.Nec de malignitate naturae querf poffumus,qa nul/
lius rei difficilis inuentio eft,nifî cuius hic unus inuentg frudus eft,inueniffe. Quic

DE BENEFICIIS 67
cntem occidêtemcjj ïuftraueris animo , quo etiam remota , ÔC foîitudinfbus fnterclufa
penetrantur , cum tôt anfmalia3tantam copiam rerum , quas natura beatiffime fundit
afpexen's, emittere hanc dei uocem,Haec omnia mea funt. Sic fit, ut nihil cupiat,quia CAP.Hïi
nihil eft extra omnia.
Hoc ipfum,fnquis, uoluf, teneo te, uolo ufdere , quomodo ex his Iaqueis, in quos
tua (ponte decfdifti expliceris . Die mihi, quemadmodum poteft aliquis donare fàpi/
enti,fi omnia fapientis funtr'Nam id quoque quod illi donat, ipfîus eft . Itacp non po/
teft dari beneficium fapienti , cui quiequid datur,de fuo datur . Atqui dicitis, fapienti d. fm
poffe donarf.Idem autê me fcito,ÔC de amicis interrogare,Omnia dicitis illis effe com
tnunia,ergo nemo qur'cquam amico donare poteft , donat enim illi communia. Nihil
prohibet aliquid effe,ÔC eius qui poffidet , ÔC eius cui datû ÔC affignatû eft . Sic omnia
fapientis effe dico, ut nihilo minus proprium qm'fq? in rem fuam dominium habeat,
ture ciuili omnia régis funt , Et tamen illa quorum ad regem pertinet uniuerfa poffef/
iîo,in fînguîos dominos deferipta funt, ÔC unaquaeq? res habet poffeffbrem fuû , Itacjj
dare régi, ÔC domum ,ÔC mancipium, ÔC pecuniam poffumus,nec donare illi de fuo di/ Defuo
cimur.Ad reges enim poteftas omnium perrinet3ad fînguîos proprietas» Fines Athe/
.îienfîum aut Campanorum uocamus,quos deinde inter fo uicini priuata terminatio/
ne dfftinguunt,ÔC totus ager aut ullfus reipub,eft,pars deinde fuo domino quaeqj cen
ietur. Ideoq? donare agros noftros reipub,poflumus,quâuis illius effe dfcantur.Qufa *
aliter illius funt,aîiter mei, Nûquid dubium eft,quin feruus cum peculio , domini fît-e*
Dat tamen domino fuo munus,Non enim ideo nihil habet feruus , quia non eft habi/
turus , fi dominus illum habere noîuerit . Nec ideo non eft munus,cum uolens dedft,
quia potuit eripf,etiam fî noïuiffet.Quemadmodû probemus omnia, nunc em omnia
iàpientis effe, inter duos conuenit,illud quod quaeritur colh'gendû eft,quomodo libe/
raîitatfs materia aduerfus eum fuperfît, cuius uniuerfa effe contendimus . Omnia pa/
tris funt,quae in liberorum manu funt.Quis tamen nefeit donare aliquid ÔC filium pa/
triVOmnia deorum funt, tamen dfjs pofufmus donum , ÔC ftipem iecimus , Non ideo
quod habeo,meum non eft,fî meum tuum eftfPoteft enim idem effe meum ÔC tuum,
ïs,fnquis,cuius proftftutae funt,leno eft,Omnia autem fapientis funtjinter omnia au/
tem &_ proftftutae funt,ergo ÔC proftftutae fapientis funt,Leno autem eft, cuius profti
eutae funt,ergo fapiens eft leno.Sic illum uetant emere.Dicunt enim,nemo rem fuam
émit, omnia autem fapientis funt , ergo fapiens nihil émit . Sic uetant ÔC mutuum fu/
mere,quia nemo ufuram pro pecunia fua pendit . Innumerabiïia funt , per quae cauil/
ïantur,cum pulcherrime quid à nobis dicatur,intelligant. CAP* v
Enimuero fie omnia fapientis effe dico, ut nihilominus proprium quifque in rébus
fuis dominium habeat. Quemadmodû fub optimo rege,omnia rex imperio poffideti
irnguli dominio, Tempus iftius probandae rei ueniet , Intérim hoc huic quaeftioni fat
eft,id quod aliter fapientis,aliter meum eft, me poffe donare fapfenti.Nec mfrum eft,
aliquid ei , cuius eft totum , poffe donari , Conduxf domum à te , t Inde aliquid tuum d"* «» kdc
aliquid meum , Res tua eft, ufus rei tuae meus eft , Itaque nec frudus tanges , colono
tuo prohibente,quamuis tua in poffeffione nafoantur.Et fî annona carior fuerit aut fa
mes, Heu fruftra magnum alterius fpedabfs aceruum, in tuo natum,in tuo pofîtû,
in horrea iturum tua.Nec condudum meum,quanquam fis dominus intrabis,nec for
uum tuum,mercenarium meum abduces,ôC abs te redam fi conduxero, beneficiû ac/
cipies,fi tibi in uehiculo tuo fédère permiforo + Vides ergo poffe fieri , ut aliquis acci/
piendo quod fuum eft,munus accipiat. In omnibus iftis quae modo retuli, uterq? CAp. VI
eiufdem rei dominus eft.QuomodoCquia alter rei dominus eft, alter ufus Libros di/
cimus effe Ciceronis.Eofdem Dorus librarius fuos uocat,ÔC iitruncç uerum eft, Alter pro confeieit
illos tanquam autor fibi,alter tanquam emptor afferit.At rede utriufcp dicuntur effe. tia opiner le/
Vtriufcp enim funt , fed non eodem modo , Sic poteft Titus Liuius à Doro accipere, gendum,com
aut emere libros fuos. Poffum donare fapienti.quod uiritim meum eft , licet illius fint munid , Huic
omnia,Nam cum regio more cundateonfeientia poffideat, fingularû aût rerû in unfl/ enim opponi
quêq? proprietas fît fparfa , ÔC accipere munus , ÔC debere, emere,ÔC côducere poteft. turfinguld/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
f 4 Caefar rum

68 LIBER SEPTIMVS.
Caefar omnfa habet, fffous eius priuata tâtum ac fua, ÔC uniuerfa in imperio eius funt, '
in patrfmonfo proprfa, Qufd eius fît,quid nô fit,fine diminutione imperfj quaerft , Nâ
id quocg quod tantf alienû abiudicat,aliter illius eft. Sic fapiens uniuerfa animo poftt
CAP.VII detdure ac dominio fua, Bion modo omnes facrilegos argumentis effe colligit,
modo neminê, Cû omnes de faxo deiedurus eft,dicit,Quifquis id quod deorû eft fu/
ftulft ÔC confumpfît.atcg in ufum fuum uertit , facrilegus eft, Omnia autê deorû funt,
Quod quifc# ergo tolIit,deorû tollit,quorû omnia funt,Ergo quifquis tollit aliquid,fa
crilegus elLDeinde cum effringi temp!a,ÔC expilari impune capitoliû iubet,dicit nul/
lum facrilegiû effe.Quia quiequid fublatum eft,ex eo loco qui deorû erat,in eu tranf/
fertur locum,qui deorû eft,Hic re{pondetur,Omnia quidem deorû effè,fod non ofnia
dfjs dicatajn his obferuari facrilegium, quae religio numini afcripfîtSic ÔC totû mua/
dum deorum effe immortaliû templû,folum quidê amplitudineâlorû ac magnificêtia
dignum:tamen à facris prophana difeerni, ÔC non omnia licerein anguïo , cui nomen
phani impofîtum eft, quae fub ccelo ÔC confpedu fyderum lfcent . Iniiiriam facrilegus
deo quidem non poteft facere,quem extra idum fua diuinitas pofuit,fod tamen puni/
tur,quia tancp deo feçit.Opinio fllum noftra ac fua obîfgatp Quomodo ergo fa.
crilegus ufdet,qui aliquid aufert facri,ÔCfî quoeunq? trâftulft,quod fxirrfpuerat, intra
terminos eft mundi,fîc ÔC fapienti furtû poteft fi'erf.Aufertur enim illi nô ex his, quae
uniuerfa habet,fed ex his quibus dominus inferiptus eft, quae uiritim ei foruiuntjîîam
altéra poffeffionê agnofcet,hanc nolet habere,fî poterft:Emittitcp illam uoeê, quâ Ro
manus imperator emifît cum illi ob uirtutê ÔC bene geftâ Rempub.tantû agri décerne
retur,quantû arando uno die circuirepotuiflêt,Nô eft,fnquft,uobis eo opus ciue,cul
plus opus fit,quàm uni ciui.Quanto maioris uiri putas , refpuiffe hoc munus , cp me/
CAP.vm ruifîè.Multi enim imperatores,fînes alfjs abftuierunt,fîbf nemo conftituir*
Ergo . tCredo cum animum fapientis intuemur potentê omnium,ôC per uniuerfadîmif/
fum,omnia illius effe dfcimus;quû ad hoc ius quotidianû,fi ita res tuîerit , capite cen/
fobitur,multû intereft poffeffio eius animo ac magnitudine aeftimetur,an cenfu.H__c
uniuerfa habere,de quibus loqueris abominabit.Non refera tibi Socrate,Chryfîppû,
ZenonêjôC caeteros magnos quidê uiros,maiores tamen,quia in laudê uetuftorû inu.
dia nô obftat.Paulô ante Demetriû retuli,quê mihi uïdet rerum natura, noftris tuîiffe
temporfbus,ut oftenderet nec fllû à nobis corrûpi,nec nos ab illo corripi poflê, Virû
exadae(licet neget ipfe)fapientiae,firmaecp fn his quae £pofuit côftantiae, Eloquentiae
dtuero tquoq? eius,quae res fortiffîmas deceat,nô concinnatae , nec in uerba fbîlicitae^ed in/
genti animo prout impetus tuîit res fuas ,pfequëtis. Huic no dubito, quin prouidêtfa,
ÔC talem m'tâ,ÔC talem dicêdi facukatê dederit,ne aut exempîû faeculo noftro, aut con
CA» i X uicium deeffot. Demetrio fî res noftras aliquis deorû poffidendas tieïit traderè
fub lege certa,ne liceat donare,affirmauerim repudiaturû didurûcf , Ego uero me ad
iftud inextricabile pôdus no alligo, nec in illâ fecem rerum hune expeditû homine de
mitto, Quid ad me defers populorû omnium mala , quae nec daturus quidê accfperê,
quoniâ multa uideo,quae me donare no deceat , Volo fub côfpedu meo ponere,quae
gentium oculos,regumc§ perftringunt, Volo intueri precia fanguinis animarûc| ue/
ftrarû. Prima mihi luxuriae fpoli'a ,ppone,fîue fila uis per ordinê expâdere , fîue(ut eft
melfus)in unû aceruû dare.Video elaboratâ forupulofa diftindione teftudinê, ÔC fa_/
diffimorû pigerrimorûcp animaliû teftas,ingentibus precfjs emptas , in qbus ipfa illa,
forte,fublitis qua» placet uarietas^fubditis medicamêtis,in fîmilitudinê ueri colorât.Video ifiic mê
fas,ÔC aftimatû lignû fenatoris cenfu,eo preciofîus,quo illud in pîures nodos,arboris
infelicitas torfît.Video iftic cryftaIlina,quorû accêdft fragilitas preciû.Omniû em re/
rû uoïuptas apud imperitos,ipfo quo fugare débet periculo,crefcr't , Video murrhina
5 pocula,parû foiîicet Iuxuria magno fuerit, nifî quod uomant capacibus gémis inter fe
propinarent.Video uniones,non fînguîos fîngulfs aurfbus coparatos,fam em exerct'/
tf.fuperpo/ t3X3£ aures oneri ferêdo funt.Iungunt inter fe,ÔC infug alfj binistfupponunt,Non fatis
tmntur mtîliebris infania uiros fubiecerat , niû bfna ac terna patrimonia , auribus fînguîis pe/
pendiffent.Video fonças ueftes,fî ueftes uocâdaeflmt,fn gbus nihil eft, quo defendi,
aut
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIIS 6$
aut corpus,aut deniqj pudor poffit.Quibus fumptfs, muîfer parum liqufcîo nudam fo
non efle iurabit,Haec ingenti fumma ab ignotis etiam ad cômercium gentibus accer/
funtur,ut matronae noftrae,ne adukeris quidem plus fui in cubicuîo quàm in pubîico
oftendant, Quid agis auaricia, quot rerû charitate aurû tuum uidum eftY Omnia * X
ifta quae retuli,fn maiorê honore preciorp funt, Nûc uolo tuas opes recognofcere, La
minas utriufquemateriae, ad quas cupidita s noftra caligat, Atmehercule terra quae
quiequid utile futurum nobis erat protulit,ifta defodit,ôC merfît,ÔC ut noxfjs rébus ac
malo gentfû in médium prodituris,toto pondère incubuit.Video ferrum ex hifdê te/
ïiebrfs effe prolatû,quibus aurum ÔC argentû, ne aut fnftrumentû in caedes mutuas de
effet,aut precium.Et tamen adhuc ifta aliqua materia habent3eft fn quo errorê oeuîo/
rum animus fubfoqui poffit . Video iftic dipîomata , ÔC fyngraphas, ÔC cautiones ua/
cua hàbendi fîmulacra. timbra quaedam auariciae laborantis3per quae decipiant animû
inanium opinione gaudentê.Quid enim ifta funtfQuid f ÔC kalendariû,ÔC ufu/
ra,nifi humanae cupiditatis extra natura quaefîta nominafPoffum de rerû natura que/
i'i,quod aurû argentûq?,non interius abfconderit,quod nô illis maius £J quod detrahi
poiiet,pondus iniecerit.Quid funt iftae tabulae,q.iid côputationes,ÔC uenale tempus,
ÔC fanguinolêtae centefîmae C Voluntaria mala ex coftitutione noftra pendêtia,in qui
bus nihil eft,qo? fubijei oculiSjqcF teneri manu poffit,inanis auaritiae fomnia.O mite/
rum,fi que deîedat fui patrimonfj liber magn'us, ÔC uafta fpacia terrarû coîêda per ufn '
dos,ÔC immêfi grèges pecorû g prouincias ac régna pafcendi,ÔC familia bellicofis na/
tionibus maior, ÔC aedifîcfa priuata laxitatê urbium magnarû uincêtia. Cum bene ifta
per quae diuitias fuas difpofuit ac fudit circumfpexerit , fuperbûcp fo fecerit, fi quicqd
habet,ei quod cupit côparet,pauper eft. Dimitte me , ÔC illis diuitfjs meis redde . Ego
regnum fàpientiae noui magnum,focurum,Ego fîc omnia habeo,ut omnium fint.
Itaq? cum Caefar illi ducenta donaret,ridens reiecit,ne dignam quidem fummâ iudi
cans,qua no accepta gloriaretur.Dfj deaeep quàm pauxiîlo illum animû,authonorare
uoluit aut corrumpere. Reddendum egregio uiro teftimonium eftjngentem rem ab
ilîo dici audim'jcum miraretur dementiam eius, quod fe putaffet tanti pofîe mutari. Si
ïentare,inquit,me conftituerat,toto illi fui experiendus imperio*
Sapientï ergo donari aliquid poteft,etiam fî fapientis omnia funt. Aeque nihil pro/ CAP.XH
fhibe.,cum omnia amicis dicamus effe communia,aliquid amico donari. Nô em mihi
Ce cum amico cômunia omnia funt , quomodo cum focio,ut pars mea fît,pars illius,
ifod quomodo patri matricp cômunes liberi funt,quibus cû duo fint , nô fînguïi fîngu/
ïos habent,fed fînguïi binos+Primum omniû iam efficiâ, ut quifquis eft ifte, qui me in
focietatê uocat,fciat fe nihil mecû habere com une.Quarer'quia hoc confbrtiû fblûin/
ter fapiêtes eft,inter quos amicitia eft , Caeteri non magis amici funt,cfj fbcfj , Deinde
pluribus modis cômunia funt , Equeftria omniû equitû Romanorû funtjn illis tantû
Socus meus fit proprius , que occupaui.Hoc ficui cefîr,quâuis illi cômuni re cefîèrfm,
tamen aliquid dediffe uideor + Quaedâ quorundâfub certa conditfone funt, Habeo in
equeftribus locû,nô ut uendam,nô ut locem,nô ut habftem , in hoc tantùm ut fpedê*
Prseterea non mentiar,fî dicam me habere in equeftri locum: fod cum in theatrû ueni,
lr pîena funt equeftria, ÔC iure habeo îoeû illic, cja fédère eft milii liberû , ÔC no habeo,
quia ab his,cum quibus ius mihi Ioci commune eft,occupatus eft , Idem inter amicos
puta fieri,Quiequid habet amicus commune eft nobis,fod illius proprium eft, qui te/
net.Vti hoc nolente non poffum.Derides mejinquisfSi quod amici eft, meum eft,li/
ceat mihi uendererNon licet.Nam nec equeftria,ÔC tamen communia tibi cum caete/
ris equeftribus funt.Non eft argum entum ideo aliquid tuû non effe, quia uendere no
f. otes,quia confumere,quia mutare in deterius aut melius non potes. Tuum enim eft
etiam quod fub lege certa tuum eft, Accepi, fed certe non minus habes.
Ne te traham îongius. Beneficiû maius effe nô poteft , ea per quae beneficiû datur, c AP,XII_
poffunt effe maiora ÔC plura in quae fe beneuoîêtia effundat,ôC fîc fibi indulgeat, que/
admodû amantes folent,quorû plura ofoula , ôC côplexus ardiores nô augent amorê,
fed exercêt.Haec quoq? quae uenit quaeftio ^fligata eft in prioribusJtaqj breuiter per
ftringetur.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

70 LIBER SEPTIMVS,
ftringet , Poffunt em in hanc quae data funt alfjs argumenta transferrf, Quaerit an qui
omnia fecit,ut beneficium redderet,reddiderit, Vtfoias,inquit, illum nonreddidiffe,
omnfa fecft,ut redderet,Apparet ergo non effe id fadum,cuius faciendf occafîonê no
habuft:ÔC creditori fuo pecuniam nô foluft fs,qui ut folueret ubiq? quaefîuft,nec inue/
nit.Qu.eda eius conditionis funt,ut effedum praeftare debeant , quibufdâpro effedu
eft omnia attentaffe , ut efficerent . Si omnia fecit ut fanaret , peregft medfcus partes
fuas. Etiâ damnato reo oratori conftat eloquentfae officfû , fî omni arte ufus eft. Laus
imperatori etfam ufdo,ÔC ducf reddftur3fi ÔC prudentia,ÔC induftria,ÔC fortitudo mu/
neribus fuis funda eft,Omnia fecft, ut beneficium redderet , Obftitit illi félicitas tua,
Nihil incidit durius,quo uerâ amicitia experiretur . Locupleti donare nô potuitdano
affidere,feîfci fticcurrere.Gratia retulit, etiam fî tu beneficium nô recepifti , Praeterea
huic intentus femper, ÔC huius rei tempus operiens , qui in hoc mukû cura?, multû fo/
C AP ,XI III dulitatis impêditjplus laborauit,q cui cito referre gratia contigit. Debitoris exem
plum diffimile eft, cui paru eft pecunia quaefiffe,nffî foluft Illic em ftàt acerbus fuper
caput creditor,qui nulîû diem gratis occidere patiaturihic benigniffimus,qui te, cum
curfantê ÔC follicitum atq? anxium uijderit,dicat, Mitte hâc de pedore curam. De/
fine tibi moleftus fnftare,Omnia à te habeo , Iniuria mihi facis , fî me quicéjj amplius
defîderareiudr'cas.PIeniflrme ad me guenit animus tuus, Dic,inquit,mihi , reddidiffe
beneficiû diceres illiim,fi gratia retuliffetfEodê ergo loco eft, quf reddfdit,ÔC qui non
reddidit. Côtra illud pone,fi obïitus effet accepti beneficfj , fi ne tentafîèt quidê gratus
effe,negares illum gratiam retuliffeC At hic diebus nodibusqj fo laffauit, ÔComnibus
Pro operdtus a^s renunciauit offïcfjs,huic uni imminens,ÔC operatus,ne qua fo fugeret occafîo.Eo
forte legendu ^em er§° *oco ^runt^ilïe qui curam referendae gratiae abiecit,ÔC hic qui nunquâ ab illa
cperofus dut receffitffniquus es,fî rem à me exigis,cum uideas animû non defuiue.Ad fummâ,pi_
cbferudns ta c" caPtus eu me pecuniâmutuatû , rébus meis in focuritatê créditons oppofitis
nauigaue hyeme tam faeua, per infefta îatrocinfjs îittora , emenfum quiequid pericuîl
afferre poteft etiam pacatû mare; peragratis omnibus foli'tudfnibus , cum quos nemo
non fugiebat ego quaererê,tandem ad piratas pemeni,ÔC iam te alius redemerat,nega
bis me gratiam retulifferetiâ fî in illa natiigatione pecunia, quâ faluti tuae contraxerâ,
naufragus perdidi, etiam ubi in uincula quae detrahere tibi uoîui, ipfe incidi, negabis
me retuîifle gratiamcAt mehercule Athenienfos, Harmodium ÔC Ariftogitonem ty/
infldr rannicidas uoeant, ÔCMutfj manus in hoftili ara relfda inftar occifî Porfennse fuit,
Et femper contra fortuna ludata uirtus etiam cftra effedum propofîti operis .enitm't.
Plus praeftitit,qui fugiêtes occafîones fecutus eft,ÔC alia atq? alia captauit3p.er quae re/
ferre gratiam poffet,quàm is quem fine ulîo fudore,gratum prima fecit occàfio,
C AP, XV Duasjingt,res ille tibi praefti'tit,uoluntatê ÔC rem,Tu quoq? illi duas debes, Merito
iftud diceres ei,qui tibi reddidit uoluntateociofam,Huic uere debes.qui ÔC uuît,ÔC co
natur,ÔC nihil intentatum reliquit,fod nÔ potes dicere,iitrunq? enim praeftat, quâtum
in fo eft.Defnde non femper numéro numerus aequandus eft. Aliquando una res pro
duabus ualet,Itaq; in Iocû rei fuccedit tam propêfa uoîûtas, ÔC cupida reddêdi. Quod,
fî animus fine re ad referendam gratiam non ualet, nemo aduerfus deos gratus eft, in
quos uoluntas fola confertur. Dijs,inquit , nihil aliud praeftare poffum us . Sed fî h ufc
quoq?,cui referre gratfâ debeo , nil aliud praeftare poffum , quid eft quare non eo ad/
uerfus hominem gratus fîm, quo nihil amplius in deos conferoC
CAP, XVI Quid tamen fentiam quaeris,ÔC uis fignare refponfum. Hic beneficium recepifîè fo
iudicet,iîle fefcfat no reddidiffe,Hic illum dimittat,illefo teneat. Hic dicat,habeo,ilIe
refpondeat , non habeo . In omni quaeftione propofîtum fît nobis bonum pubîicum.
Pr^ecludendae funt exeufationes ingratis , ad quas refugere poffint,ÔCfub quibus infi
ciationcm fuam tegere . Omnfa feci, Fac etiam nunc, Quid tu tam imprudentes iu/
dicas maiores noftros fuiflê , ut non intelligerent iniquiffimum effè eodem loco ha/
beri eum , qui pecuniam , quam à creditore acceperat , libidine , aut aléa abfumpfît,
ÔC eum qui incendio, aut latrocinio,aut aliquo cafu triftiore,aliena cum fuis perdiditf.
Nuliam exeufationem receperunt, ut homines foirent fidem utique praeftandam_.
Satfus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIIS: 71
Satinsenim erat à pauefs etiâ iuftam excufationë no accipi,quàm ab omnibus aïfquâ
tentari.Omnia fecifti ut redderes. Hoc illi _atis,tibi parû.Nam quemadmodum ille_f_
enixam ÔC fedulam operam tranfîre pro irrita patitur , cui gratia référât indignus eft;
ata tu ingratus es,nifi ei qui uoluntate bonâ in foîutum accepit,eo ïibctius debes,quia ^folutum
dimitteris,Non rapias hoc,nec tefteris.occafîones reddêdi nihilominus quaeras.Red
de iîli,quia repetit,huic quia remittittilli quia malus, huic quia non malus.Ideocjj non
eft quod ad te h'anc quaeftionê iudices pertinere.an quod beneficiû quis à fapiente ac
ceperit,reddere debeat,fi ille définit effe fapiens,ÔC in malû uerfus eft.Redderes enim
ôC depofîtû, quod à fapiente accepiffes , ÔC etiâ. malo redderes creditum , quid eft,cur
nô ôC beneficiûf Quia mutatus eft ille-te mutatfQuid fî quid à fano accepiffes, aegro
nô redderes, cû plus femper imbecillo amico debeamusfEthic xger eft animo, adiu/
_ietur,feratur,Stultitia morbus eft animi. Diftinguendû hoc,quo magis fntelh'gatur,
exiftimo. Duo funt bénéficia , Vnum , quod dare nifî fapiens fapienti non po/ CÂ^ » XVir
teft,hoc efFabfolutû ÔC uerû beneficium, Alterfl uulgare , plebefum, cuius inter nos ditcr3[olid.î*
ÔC imperitos cômercium eft.De hoc nô eft dubiû, quin illi qualifcunq? eft debeâ red/
dere, fiue homicida,fiue fur,fîue aduker euafîtHabft foelera leges fuas , Melius iftos
iudex,quàm ingratus emendat , Nemo te malum quia eft,faciat , Malo beneficium
profjciam,bono reddam.Huic quia debeo,ilîi ne debeam,
, De akero beneficfj génère dubitatur,quod fî accipere nô potui nifî fapiens, nec red CAP, XVIII
dere quidem nifî fapienti poffum.Puta enim me reddere,ille non poteft recipere. No
eft iam huius rei capax,Scientiam utendi petdidit , Quid fî me remittere manco pila
îubeasfStultum eft dare alfcui.quod accipere nô poffit, Vt refpondere ab ukimo in/
cipiam,Non dabo illf,quod accipere non poterit,reddam etfam fî accipere non pote/
rit.Obîigare enim non poffuin,nifî accipientem,liberari tantùm fî reddo poffum, Ille
nti illo non poterit,uiderit,penes illum erit culpa.non pênes me,
Redderc,eft,inquit,accepturo tradidiffe.Quid enim fîcui uinum debeas,ÔC hoc il/ C p * XIS*
ïe infundere reticuîo iubeat,aut cribro,reddidifîè te dices,aut reddere uoles, quod dû
redditur,inter duos peritfReddere,eft id quod debeas,ei cuius eft , uolentf dare. Hoc
unum mihi praeftandum eft,Vt quidem habeat,quod à me accepit , iam ukerioris eft
curae.Non tutelam illi,fod fidem debeo,mukoq? fatius eftillum no habere, quàm me
non reddere.Et creditori ftatim in macellum laturo , quod accepit , reddam . Etiam fi
mihi adulteram cui numerem delegauerit,foluam;ÔC fi nummos quos accipfet , in fi/
num fuum difcindum fundet,dabo Reddendum enfm mihi eft, nôferuandum,cim_
reddidero,aut tuendum, Beneficfj accepti, non redditf cuftodiam debeo . Dum apud
me eft,faluum fî.,Cae_erum licet accipientis manibus effluat, dandum eft repofoenti.
Reddam bono,cum expediet:malo, cum petet,TaIe,inquit , benefidû,quale accepi/
fti,non illi potes reddere,Accepifti enim à fapiente,ftulto reddis,Nô,Reddo illi,qua/ 4
ïe nunc poteft accipere,nec per me fit deterius,fod per illum.Id quod accepi reddam.
Cui fî ad fapientfâ redierit, reddâ quale accepi, fdum malus eft,reddâ quale ab illo po dtdiïin ntdlk
teft accipi.Quidjinquit, fî non tantùm malus fadus eft,fed ferus,fod immanis,qualis
Apollodorus3aut PhaIaris,ÔC huic beneficiû quod acceperaSjreddesf'Mutationem fa
pientis tantam,natura non patitur.Nam in peffima ab optimis ïapfus, neceffe eft etiâ
_n malo ueftigia boni teneat , Nunquâ intantum uirtus extinguitur, ut non certiores
animo notas imprimat, cf ut illas eradat ulla mutatio. Ferje inter nos educatae cum in
fyluas eruperût, aliquid manfuetudinis priftinae retinêt ; tantumcf àplacidiffrmfs ab/
funt,quantû à ueris feris,ÔC nuncp humanâ manûpaffis, Nemo in fummâ nequiciam
ïncidit,qui unqp h-dît faptentiae.Akius infedus eft,qp ut ex toto elui, ÔC tranfîre in co
lorê alium poffît.Deinde interrogo,utrum ifte férus fît animo tantû,an ÔC in pernicië
publica excurrat^Propofuifti em mihi ApoIIodorû ÔC Phalarim tyrannû,quorû fî na/
turâ habet,intra fe malus,qd ni ego ifti beneficiû fuum rèddâ,ne quid mihi cum eo fît
iuris amplius f Si uero fanguine humano nô tantùm gaudet ÔC pafcitur, fed ÔC fuppli
cijs omniû aetatum crudehtatê infatiabilem exercet,nec ira,fed auiditate quadâ faeui/
eiidf furit, fî in ora parentû fiîios iugulat» fî non contentus fîmplici morte,diftorquet,
nec
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

7-î LIBER SEPTIH V'S,
nec urit folum perfturos , fed excoquit , fî ars eius eft cruor, ÔC femper recenti madec,
parum eft hufc beneficium non reddere,Quiequid erat,quo mihi cohaereret,intercifa
iuris humani focietas abfcidit, Si praeftitiffet quidê mihi aliquid,fed arma patrfae meae
inferret,quicquid meruerat perdidiffet,ÔC referre illi gratiam feelus habcretur,Si non
patriam meam impugnat,fed fuae grauis eft , ÔC fopofitus à mea gente fuam exagitat,
abfcidit nihilominus illum tanta prauitas anr'mi3etiam fi non infmicum,inuifum mihi
efficit , priorq? mihi ac potior eius offiefj ratio eft,quod humano generi , quam quod
CAP. X x uni homfni debeo. Sed quamuis hoc ita fît,ÔC ex eo tempore omnfa mihi in illû
bona fînt lfbera,ex quo corrumpendo fas omne,ut nihil in eum nefas effet cffecerit,il
Ium mihi foruandum modum credam,ut fî beneficium illi meum, neq? uires maiores
daturum eft in exitium commune,nec confirmaturum quas habet,ita autê erit, quod
illi reddi fine pernicie publica poffit,reddam . Seruabo filium eius infante. Quid hoc
beneficiû obeft,cuiquam eorû quos crudelitas eius laceratC Pecunia quae fatellitê fti/
pendio teneat,non fubminiftrabo.Si marmora ôC ueftes defîderauit, nihil oberk cuig
id3quo Iuxuria eius inftrukur.militem ÔC arma non fuggerâ.Si pro magno petet mu/
nere artifices fcenae,ÔC fcorta,ÔC quae feritatem eius emolliant,libens offeram. Cui tri
forte}eerdtds remes ÔC^caeratas non mitterê,Iuforias ÔC cubicuIatas,ÔC alia lwdibria regû in mari la/
fciuientium mittam.Et fi ex toto eius fanitas defperata fuerit,eadem manu qua bene/
ficium omnibus dabo, illi reddam, quanquâ ingenfjs talibus uitae exitus remediû eft.
Optimum eft obire ei,qui ad fe nunquam rediturus eft , Sed haec rara nequitia eft, ÔC
fomper portenti loco habita fuit,ut hiatus terrae,ÔC de cauernis maris îgnium eruptio.
Itaq? ab illa recedamus.De his loquamur,quae deteftamur fine honore. Huic homini
maIo,quem inuenire in quolibec foro poffum, quem fînguïi timent , reddâ beneficiû,
quod accepkNon oportet mihi nequitia eius prodeffe, quod in me non eft, redeatda
mum bonus an malus.Quant diligenter iftud excuterem, fi no redderem3fed daremi'
CAP.XXI Hic Iocus fabulam pofeit, Pythagoricus quidam emeratà futore phecafîîa,
rem magnam,non praefentfbus nummfs , Poft aliquot dies uenitad tabernam reddi/
turus,ÔC cum claufam diu pulfarct,fuit qui dicerettQuid perdis operam tuam f futor
ille quem quaeris elatus combuf.us.eft , Quod nobis fortaflê moleftû eft,quf in aérer/
num noftros amittimus: tibi minime,qui fd's futurum,ut renafeaturjocatus in pytha
goricum, At phflofophus nofter treis aut quatuor dcnarios(nô inuita manu)domum
retulit/ubinde concutiens, Deinde cum reprehendifîèt hanc fuam non reddendf taci
atuolmtdtc tam ^oluptatem , intelîigens arrifîffe fîbi illud lucelîum -.redit ad eandem tabernâ, ÔC
dUlojlrum aitjlle tibi uiuit,tu redde,quod debes.Deindepert cloftrium,qua fo commiffura laxa
uerat,quatuor denarios in tabernam inferuit,ac mifît3p à fe exigés improbae eu/
CAP, XXn pfditatis,ne alieno affuefoeret, Quod debes,quaere cui reddas.Et fî nemo pofcet,
- ipfe te appeîla.Malus an bonus fît,ad te non pertfnet . Redde ÔC aceufa , non obk'tus,
quemadmodum inter nos officia diuifà funt . Illi obliuio imperata eft, tibi meminiffe
mandauimus. Errât tamen, fiquis exiftimat cum dicimus eum qui beneficium dedir,
obliuifoi oportere,excutere nos illi memoriam rei praefertfm honeftiffimae.Quaedam
diterjdco pe f praecipimus ultra modum,ut ad uerfum fuum redeant.Cum dicimus,meminiiTe nô
timus debet,hoc uoîumus intelligi,praedicare non debet,nec iadare,nec grauis eflè. Quidâ
Hyperboles enim beneficium quod dederunt-.omnibus circulis narrant , Hoc fobrfj Ioquûtur,hoc
ebrfj non continent; hoc ignotis ingerunt,hoc amicis committunt tVthxc nimia ÔC
exprobratrix memoria fubfîderet,'bbîiuifci eum qui dedit,fuf_imus,ÔC plus imperâdo
CA , XXIII quàm praeftari poterat,fîlentfum fuafîmus. Quoties parum fiduciae eft in his,
quibus imperas,amplius eft exigendum quàm fatis eft, ut praeftetur quantû fatis eft.
In hoc omnis hyperbole excedit,ut ad uerum mendacio ueniat, Itqj ille cum dixit,
Qui candore niues anteirent,curfîbus auras, quodnon poterat fieri, dixit, ut crede/
retur quantum plurimum poffet , Et qui dixit His immobilior feopulis , uiolentior
amne, hoc quidem feperfuafurum putauit,aïiquem tam immobiîem cffe,quàm foo'
pukim,Nunquam tantùm fperat hyperbola,quâtum audet, fod incredibilia affirmât*
ut ad credibiliaperueniattCum dicimus,qui beneficium dedit,obliuifoatur, hoc dici'/
i mus,fi/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIIS 75
mus,_ïmi-fs fît oblîto+Memorfa eius non appareat,nec incurrat, Cum dicimus bene/
ficium repeti nô oportere,non ex toto repetitionê tollimus; faepe enim opus eft malis
exadore,etiam bonis admonitore,Quid ergofoccafîonê ignoranti nô oftendamfne/
ceffitates illi meas non detegam,quare nefciffe fe,aut mentiat,aut doleatC Interueniat
aliquando admonitio,fod uerecunda,quae non pofcat,nec in ius uocet,
Socrates amicis audfentibus,emiffem,inquit,palIîum,fînummos habere, Nemfnê CA,XXIIII
popofcit,omnes admonur't,à quo acciperet,ambitus fuit. Quid ni effet f Quantulum $
em erat qcF Socrates accipiebatf At multû erat,femeruifle, à quo Socrates acciperet. 4P, eum fuiffe
Nô illos caftigare mollius potuit.Emiffem,inquît,pallium,fî nummos haberem,Poft 6
haec quifquis properauerit-ffero datjam Socratf defuit,Propter acerbos exadores re/
petere prohibemus,non ut nunquam fiat,fod ut parce, Ariftippus aliquando de C AP, XXV
Iedatus unguêto,MaIe,inquit, iftis effceminatis euenrat,qui rem tam bellâ infamaue
runt,Idem dicendum eft,male iftis improbis, ÔC importunis beneficiorum fuorû qua/
druplatoribus eueniat , qui tam bellam admonitionem inter amicos fuftulerunt. Ego
tamen utar hoc iure amicitiae , ÔC beneficiû ab eo repetam,à quo petiffem,qui alterius f
beneficfj loco accepturus eft,potuiffe reddere,Nunqp ne queres qu{dê,dr'câ, Er'edû
h'ttore egentê Excepi, ÔC regni démens in parte locauif Non eft ifta admonitio,imô
conuitium eft,Hoc efk,in odium bénéficia perducere.Hoc eft,efficere,ut fngratû effe, i,egendu dr/
autliceat,autfuuet.Satis,abundeo^efttujbmiffiscx.famiIiaribus uerbis,memoriâre/ bitror,Çubmif
uocare. Si bene quid de te merui,fuit aut tibi quicquam Dulce meum, Ille inuicê fc fdmilidri/'
dicat;Quid ni meruerisceieduin h'ttore egentem excepifti, j,K>-+
Sed nihi^inquitjprofecimusjdiffimulatjobiitus eft,Quid faCerè debeam f Quaerfs, ca, XXVI
rem maxime necefîariam , ÔC in qua hanc materiam confummari decet, quemadmo
dum ingrati ferendi fînt,placido animo3manfueto3magno,Nunquam tetam inhuma
nus3ÔC immemor,ÔC ingratus offendat,ut nô tamén dediffe dekdet.Nunquam in lias
uoees iniuria impellat, Velîem nô feciffe, Beneficfj tui etiam infelicitas placeat,Sem/
per illum po_nitebît,fî te ne nunc quidem pcenitet.Non eft,quod indigneris tanquam
aliquid nom' acciderit,magfs mfrari debes,fî nô accidiffet.Alium labor,alium impen/
fa deterret,alium periculum,alium turpis uerecundia, ne dum reddit,fateataccepiffe;
alium ignorantia officfj,alium pigricia,alium occupatio.Afpfce quemadmodum fm/
menfae hominfî cupiditates hient fomper ÔC pofcant, Non miraben's ibi neminem red
dere,ubi nemo fatis accipit, Quis eft iftorum tam firm ae uoluntatfs ac folidae , ut tuto
apud eum bénéficia deponasfAlius îibidine infanit,alius abdomini foruft,aliusï lucro $, lucri tetus
fus eft,cuius fummam nô uinces;alius inuidia laborat,alius caeca ambitione , ÔC in gla
dios mente,Adfjce torporem métis ac feniû, ÔC huic contrariant inquietipedorfs agi/
tatfonem, tumultuscp perpetuos + Adfjce aeftirnationem fui nimiam ÔC tumorem , ob
quae contemnendus eft,infolentem . Qufdcontumaciam in peruerfa nitentium,qufd
îeuitatem fomper alïquo tranfîlientem loquarrHuc accédât temeritas praeceps , ÔC
nunquam fidèle confilium daturus timor,ôc: mille errores,quibus uoluimur, Audacia
timidiffimorum3dffcordia famiîiariffimorum , ÔCpubïicû malum fncertiffimis fidere,
faftidire poffeffa,quae côfequi poffe fpes nô fuft, Inter affedus inquietiffimos, cA.XXVII
rem quietiffimam,fidem quaerfs f Si tibi uitae noftrae uera imago fuccurret, ufdeberis
tibi uidere,capt« maximae ciuitatis faciem,înqua omiffo pudoris,redicg refpedu,ui/
res in confilio funt,ueïut fîgno ad permr'fcenda omnia dato.Non ignî, non ferro abftt
netur,Soluta legibus feelera funt.Nec religio quidê,quae inter arma hoftilia fupplices
texit,ullû impedimêtû eft ruentiû in praedâ . Hic ex priuato,hic ex pubIico,hic ex pro
phano,htc facra rapit,hic effringit,hic tranfîlit,hic non contentus angufto itinere,ipfa
quibus arcetur,euertit , ÔC in lucrurn ruina uenit. Hic fine caede populatur , hic fpolia
cruêta manu portat,Nemo nô fort aliquid ex akero. In hac auiditate generis humani,
nae tu nimis fortunae communis oblitus es , qui quaeris inter rapientes reuerentem,St
indignaris ingratos effe , indignare Iuxuriofos , indignare auaros , indignare impudi/
cos,indignare aegros,deformes, fenes pallidos , Eft iftud graue uitiû, eft intolerabile,
ÔC quod diffociet homines,quqd concordiam,quaimbecilIitas noftra fulcitur,fcindac
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
g acdilïî'pet,

74" LIBER SEPTIMVS,
ac diffîpet.Séd ufq? eo uulgare eft,ut illud nec qui queritur quidem effugerif.
C , XXVIII Cogita tecum,an quibuicunq? debuiftigratiam retuleris,an nullum unquâ apud te
perierit offi'cium,an omniû te beneficiorum memoria comiteturfVidebis quae puero
data funt3ante adolefcentiam elapfa,quae in iuuenem collata funt,nô perduraffe in fo/
nedutem.Quaedam perdidfmus,quaedam proiecimus,qua?dâ è confpedu noftro pau
îatfm exferunt;A qufbufdam oculos auertfmus . Vt excufem tfbi imbecfllitatê tuam,
in primis fragilis eft memoria,ÔC rerum turbae non fuffi'cit.Necefîe eft quantû recipit,
emittat,ÔC antiquiffîma recentiffimfs obruat.Sfc fadum eft,ut mfnima apud te nutri/
eis effet autoritas,quîa beneficium eius longius aetas fequens pofuit.Sic fadum eft,ue
praeceptoris tibi non effet ulla ueneratio . Sic euenit, ut circa confularfa occupato co/
mitia,aut fàcerdotiorum candidato,quaefturae fuffragator excfderet. Fortaflè uitium,
de quo quereris,fi te diligenter excufleris,in fînu inuenies.Inique pubîico irafoeris cri
mini, ftuke tuo»Vt abfoIuaris,ignofce, Meliorem illum faciès ferendo,uticç peiorem
exprobrâdo. Non eft,quod firontë eius indures,fîne,fîquid eft pudoris refîdui,forue_,
Saepe dubiam uerecundiam uox conuiciantis darior rupit + Nemo id effe quod etiam
uidetur,timet»Deprehenfùs pudor amittitur,
CA, XXIX Perdidi beneficiû.Nunquid quae confocrauimus,perdidiffo nos dicimusdnter con
focrata beneficium eft,etiam fî maïe refpondit,bene coîlocatû,Non eft ille, quaîë fpe/
rauimus.Sfmus quales fuimus nos,ei dïfîîmiîes.Damnû non tune fadû apparaît . In/
gratus non fine noftro pudore protrahitur,quoniamquidë quereîa amiffi beneficij,no
bene dati fignû eft,Quantû poffumus,caufam efus apud nos agamus, fortaffe nô po/
tuit,fortaffe ignorauit,fortaffe fadurus eft,Quaedâ nomina bona, Ientus ac fàpiêsere
ditor fecit,qui fuftinuit,ac mora fouit.Idê nobis faciendû eft.Nutrfamus fidê lâguidâ,
CA» XXX Perdidi beneficium . Stulte , non nofti detrimenti tui tempora, perdidifti, fod cum
dares.Nunc palàm fadum eft.Etiam in his quae uidentur in perdito, moderatio pluri/
mum profuit , Vt corporum,ita animorum molliter uitia tradanda funt , Saepe quod
expîicauit mora,pertinacia trahentis abruptû eft.Quid opus eft maledidisfquid que/
relise quid înfedatione f quare illum IiberasCquare dimittisf Si ingratus eft,iam nihil
débet,Quae ratio eft exacerbare eum , in quem magna contuïeris , ut ex amico dubio
fr'at,nô dubius inimicus,ÔC patrociniû fîbi noftra infamia quaeratrNec défît qui dicat,-
. Ncfcio quid eft,quod eum,cui tanrû debuit, ferre non potuit . Subeft aliquid , Nemo
non fùperioris dignitatem querendo,etiam fî non inquinauit,afperfît, Nec quifquam
yv®fjM, fingere contentus eft leuia,cum magnitudine mendacfj fidem cjuaerat,
C A+xxxi Quanto illa melior uia,qua feruatur illï^ipes amicitiae, ÔC fî reuerti ad fanftatë ueîîr,
dtfpecies etiam amicitia;Vincit malos pertinax bonitas ,Nec quifquâ tam duri,infef___jj aduer/
d\ iniuridtus fUs diligenda animi efhut etiâ+uftiatus bonos non amet, quibus hoc quoq? ccepit de/
bere,quod impune non foluit.Ad illa itaq? cogitationes tuas flede. No eft mihi relata
gratia,Quid faciam-fQuod dij omnium rerum optimi autores, qui bénéficia ignorâti
dare incipiunt,ingratis perfouerant,Alius illis obfjcit negligentiam noftri,alius iniqui
tatem,alios illos extra mûdum fuum profjcft,ÔC ignauos,hebetescp fîneluce , fine ulîo
- opère deftituit,Alius folem cui debemus,quod inter laborem quietemq? tempus diurV
fimus,quod non tenebris immerfi confufîonem aeternae nodis effugimus, quod annû
curfu fuo temperat,ÔC corpora alit,fata euocat,percoquitfrudus, faxum aliquod, aut
fortuitorumignium globum,ÔCqin'duis potius quàm deum appellat.Nihilominus ta
men more optimorum parentû,qui maledidis fùorum infantium arrident, nôceflant
dïj bénéficia congerere,de beneficiorû autore dubitâtibus,fod squali tenore bona fua
per gêtes,popuîoscg dfftrfbuunt,unam potentiam fortiti3prodefie.Spargunt oportu/
nis imbribus terras,maria flatu mouent,fiderum curfu notant ternpora,hyemes,aefta/
tesqj interuentu Ienioris fpfritus molIiunt,errorem labentium anîmarû placidi ac pro/
pitfj ferunt,Imitemur ilIos.Demus,etiam fî multa in irritû data fint.Demus nihilomi/
nus alfjsjdemus ip_îs,apud quos iadura fada eft . Neminem ad excitandas domos rui
na deterruft,ÔC cû pénates ignis abfumpfît,fundamenta tepente adh uc area ponimus,
ilexujids $£ urbes^auftas faepfus eodem folo condimus, Adeo ad bonas fpes pertinax animus
eft,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE BENEFICIIS 7?
cft,Tefra,mari_p htrmana opéra ceffarent,n{fî maie ruentia iterum tentarè libuiffet,
Ingratus eft;Non mihi fecit iniuriam, fod fibi, Ego beneficio meo cum darem ufus C.XXXIt
fum,Nec ideo pigrius dabo,fed diligentfus,Quod in hoc perdidî,ab alfjs recipiâ. Sed
huic ipfî beneficium dabo iterum,ÔC tanquam bonus agricola , cura cultucp fterilitatê"
foli uincam,Perit mihi benefîcium,ifte omnibus. Non eft magni animi beneficiû da/
re ôCperdere,hoc eft magni animi,perdere ÔC dare.
Libri ukimi de beneficfjs finis,
INLIBRVM SEPTIMVM, CAP* II. .
', CiSi quando in littore maris rubri fteterat,plus deerat qj acquifierat.Argutius eft quod habe/
bat codex Longobardicus,Cui quançpiniittore rubri maris fteterat,plus deerat,qj qûà uenerat,
, CAPVT III I.
'' VttotusagerautulIiusreipub.eftpars.NonfufFragantibus exemplaribus legendû arbitrer, v.
Iltiius aut illius. CAP. IX,
Parum feilicet luxuria,magno fuerit, nomina capacibus gemmis inter fepronunciaretjta ue/
tus sditio.Pro nomina uemfti codices habebant,quod uomant,Ego pro,pronunciaret, repofui
propinaret:cV:fortaiTe,pro fuerit legendum furit. CAP. XIX.
Nonreddoilliqualenuncpoteftaccipere.DiftlnC.iotorfitme3legendum,Non,Reddo_.c.Vt a
non,fit improbantis argumentum,quafidicat,nô eftita,Imo reddo quale poteft accipere»
A quo acciperet ambiguus fuit.Logobard.cus codex habebat,ambitus fuit,.. re_.

f*.
U.
76 LVCII ANNEI SENECAE DE INSTITVTIONE AD LV
ClLIVM LIBRI EPISTOLARVM VIGINTIDVO,- ,
Epfftola prima de colligenda ÔC fîftcnda fuga temporis,ÔC non efle
pauperem,cui etiam modicum fatis eft.
Ta fac mi Lucili,uindica te tibi, ÔC tempus quod adhtrc,aur
dt furripiun/
tur
auferebatur,aut furripiebatur,aut excidebat, collige ôCfor/
ua.Perfuade tibi hoc fie effe ut feribo, quaedâ tempora,ter./
piuntur nobis, quaedam fubducuntur,quaedam effluût.Xur
lluenit
pjffîi_i_ij___n__aefliad
lueris attenckt___anag^mt_ep__r_i£l^^
u®/
agentibus,
maxima nihil agentibus,totaalki4-agmt__uis . Quem mihi
dabis , qui aliquod preciû tempori ponat f. qui diê aeftimetC
qui inteîligat fo quotidie mori f In hoc enim fallimur, quod
%
mortem profpicimus , magna pars eius iam pr_eterfjt,qufc/;
quid aetatis rétro eft, mors tenet. Fac ergo mi Lucili quod facere te fcribfs,omnes ho/
ras compledere,fic fret , ut minus ex craftino pendeas , fi hodierno maniim inr'eceris.
Dum differtur,uita tranfourrit+Omnia mi Lucili aliéna funt, tempus tantùm noftrum
'$ èftJn huiiis rei nimis fugaefs ac lubricae poffeffionem natura nos mffît, ex qua expeï/
lit quemeunep uuk.ôC tanta ftuîticia mortaliutn eft , ut quae minima ÔC uilifîîma funt,
certe reparabi'lfa, imputari fibi cum periere patiâtur, nemo fo iudfcet qufcquâ debere,
qui tempus accepft,cum intérim hoc unû eft, quod nec gratus quidê poteft reddere,
. ïnterrogabîs fortaffe, qufd ego faciam, qui tibi ifta praecipiorFatebor ingénue, quod
apud Iuxuriofum,fod diligentem,euenit,Ratio mihi conftat impêfae , Non poffum di
cere me nihil perdere,fod quid perdam, ÔC qiiare,ÔC quemadmodum dicâ, caufàs paii
pertatis meae reddam.Sic euenit mihi, quod plerifq?,non fuo uitio ad inopiâ redadis,
^ omnes ignofcunt,nemo fuccurrit.Quid eftfNon puto pauperê,cui quantulumcunqj
tfi\i] cFi-cTt fupereft,fat eft.Tu tamen malo férues tua , ÔC bono tempore uti incipfas . Nam ut ui/
wrô/u'w $1/ fum eft noftris maioribus3S-X-_p_-__fimonia infundo eft.Non enim tantùm minimum
,jP«. n *. _nimo,fedpeffitnumremanet.
;y.-...'!w« >// -___/**** U...-' EJPJJ^T, 1 1.
U...-' EJPJJ^T, 1 1. Demutationelocorum,ÔC Demutationelocorum,ÔC muîtiplicfum muîtiplicfum uoluminû uoluminû Iedione Iedione
r^^SnJtfU,. r"" 1 7^_ij;^"«a.^"^--«'-""i"i_i_'.i_iiic^_lupC-t_lll&_.lcCl_'lll,
^ uîtanda, ÔC de commendatiônepaupertatis fi Iaeta fit.
'^7 t
_7j -yf!
(jAJT7 X his quae mihifonbis,ex his quae audio,bonam fpem de te côcipio,non difeur/
***V-yt '/'"* r . -,
^^ " Sr--\ _. n _ ; " _. n _ ;
,i J, j _. ris,nec locorum mutationibus inquietaris,Aegri animi iadatio ifta eft, Primuni ^
Sr--\ ,i -frvrt-
'^/)f.y->
X"lw '-^.w^ P ivà'»~~i~ argumentum bene compofitae métis exiftfmo,poffe confîftere,ôC fecum morarijllud
y -/II»-, iwiJ-zC-^^-^ntem uide,ne ifta ledio muîtorum autorum ÔC omnis generis uoluminû , habeat ak/
'^.Z7-'^VîJ^i-p__oaremediori im.c_____tajm.utatio,nô uenk uuk
__u ,?.v_i -j //^nusadj-icat-icuem^ quo crebra medicziri^m^Jenantui^, Nô conualefcit planta quae
"/
fsepius transfertur , nihil tam utile eft , quod in tranfitu profit . IZ______il-_£^animum li/
Wojuinijnaukitudo.ïraq, rum fegcrr nnn pr>fïï

EPISTOLARVM LIB.Î 77
in horreis iaceat,quantum pafcat,aut fceneret , fî alieno imminet,fî non acquifîta, fed
acquirenda computat f Quis fît diur'tiarum modus quaeris f Primus-feabere quocrne/
cef&efi-proxfeu_»qiiôdJatxft ' Vale,
EPIS T.ni .De modo eligendi ÔC colêdi amfcum,ÔC quod tam uitium eft omnibus
credere quàm nulh.ficut uel fomper fnqufetum effe,uel femper quiefoere,
EPiftolas ad me perferêdas tradidifti,ut foribis amico tuo.Deinde admones me ne
omnia cum eo ad te pertinentia cômunicem,quia non foleas, nec ipfe quidê hoc
facere.ïta eadê epiftola illum dixifti amicû ÔC negafti , Itaq? fîc priore illo uerbo quafî
publico ufus es,ÔC fîc illum amicum uocafti, quomodo omnes câdidatos,bonos utros
dicimus,quomodo obuios,fî nomen non fiiccurrft, dominos falutamus.Hoc abierit,
Sed fî aliquê amicû exiftimas,cui non tantundê credis quantû tibi, uehementer erras,
ÔC non fatis nofti uim uerae amicitiae.Errat ÔC ilîe qui amicum in atn'o quaerit,incôui/
nio probat,Nuîîum habet maius malû occupatus homo,ôC bonis fuis obfeffus,quàm
quod amicos fîbi putat,quibus ipfe non eft «.Tu uero omnia cum amico delibera,fed
de ipfo prius.Poft amicitia credendû eft,ante amicitia iudicandum.Ifti uero praepofte
re officia permifcent,qui contra praecepta Theophrafti,cumamauerintiudicant, ÔC
nô amant cum iudicauerint. DiU cogita, an tibi in amicitia aliquis recipiêdus fît: cum
pïacuerit fieri,toto illum pedore admitte,tam audader cum illo loquere ç| tecum. Tu Toto pe>
quidê ita uiue ut nihil tibi cômittas,nifî quod cômittere etiâ inimico tuo poffis.fod qa fiore
interueniunt quaedâ,quae côfuetudo fecit arcana,cum amico omnes curas,omnes co/
gitationes tuas mifce.Fidelê fi putaueris,facies.Nam multi fallere docuerunt, dum ti/
ment _àIli,ÔC illi fus peccandi fufpicando fecerunt. Quid eft ergo , quare uerba coram
amico meo retrahamrQufd eft, quare me coram flîo nonputem fblumr'Qufdam qua;
tantû amicis cômittenda funt,obuijs narrant,ÔC in quaslibet aures,quicquid illos urit,
exonerant:quidam rurfus etiam chariffîmorum confoientiam reformidant , ÔC fî pof/
fcnt,ne fîbi quidem credituri,interius premunt omne focretum, Neutrum faciendum
eft»Vtrumqj enim uitium eft ÔC omnibus credere,ÔC nulliifod akerum honeftius dixc
rim uitiû, alterû tutius,,Sic utrofq? reprehêdas,ôC eos g fomg inquieti funt, ÔC eos qui
femper quiefeût . Nâ illa tumultu gaudens,nô eft t'nduftrra,fod exagftatae mentis con
curfâtio.ÔC haec non eft quies , quae motum omnem moleftiam iudicat , fed diffolutio
ÔC languorJtacp hoc quod apud Pomponium legr',anfmo tuo mâdabr'tur :quidâ adeo
in îatebras refugerunt, ut putent in turbido effe, quiequid in luce eft , Inter fo ifta mi/
feenda funr,SC quiefeenti agendum, ÔC agêti qm'efeendum eft,Cum rerum natura de/
libéra, fila dicet tibi,fe ÔC diem feciffe ÔCnodem, Vale,
EPIS T,IIII, De emendandoôCcomponendo animum ad contemptumj
quod magnae diuitiae funt, focundû naturam côpofîta paupertas,
PErfeuera ut ccepifti, ÔC quantû potes propera , quo diutius frui emendato anfmo
ÔC compofîto poffis.Frueris quidem etiam dum componis,etiam dum emendas,
alia tamen fila uoïuptas eft, quïepercipiturexcontemplatione mentis ab omni îabe
purae ÔC fplendidae,Tenes utiqi memoria,quantum fonforis gaudium , cum praetexta
pofîta,fumpfifti uirilem togam,ÔC in forum dedudus es,Maius expeda, cum puérile
animum depofueris ,ÔCtein uirû philofophia tranferipferit , Adhuc enim non pueri/
tia in nobis,fed,quod eft gram'us,puerilitas remanet , ÔC hoc quidê peius eft,quod au/
toritatem habemus fonum,uitia puerorum,nec puerorum tantùm, fodinfantium , Illi
Ieuia,hi falfa formidant,nos utracg.Profpice modo ôC intelliges , quaedam ideo minus .
timenda,quia multum metus afferût.Nullum magnum malum , quod extremum eft,
IMors ad te uenit,timenda erat fi tecum effe poffet.Neceffe eft, aut non peruenfat,au_
pertranfeat.Difficile eft,inquis,animum perducere ad contemptum animae . Non ui/ Animus*.
des quàm ex friuolis caufîs contemnat.Alius ante amicae fores laqueo pependit,alius

78 LIBER PRIWVS
anfmo uitâ reïinquere, quàm multi fie copïedûturcVtenent. quomodo quiâtorrente
rapfuntur fn fpfnas ÔC afpera.PIa_ric£ inter mortis metum, ÔC uitae tormenta mifori f___
duant,ÔC uiuere nolunt,ÔC mori nefciunt,Fac ita

EPISTOLARVM , 79
lie uti't quemadmodû argento,nec ille minor eft qui fîc argêto utit,quemadmodû fidi
ïibus.Infirmi animi eft pati nô poffe diuitias, Sed ut huius quoqj diei Iucelîû tecû com
municê,apud Catonê noftrû inueni cupiditatû fine, etiâ ad timoris remédia ,pficere, d\ Hecvtf.»!
Defînes3inquit,timere,fî fperare defîeris. Dices quomodo ifta ta diuerfa pariter funtr'
ïta eft mi Lucili, cum uideantur diffidere,côiunda funt.Quêadmodû eadê cathena,et
euftodê ÔC milité copuîat,fîc ifta quae ta diffimih'a funt parfter incedût.Spem metus fo
quit.Nec miror ifta fîc ire,Vtrûq? pendentfs anfmi eft, utrunq? futuri expedatione/o
8iciti,Maxima aût utriiifcg caufa eft,quod nô ad praefentia aptamur , fed cogitationes
tnlonginqua praemittfmus, Itacg prouidentia maximû bonum côditionr's humanae in
malum uerfa eft,Ferae pericula quae uident fugiunt,cum effugere,focurae funt.Nos et
uenturo torquemur,ÔC praeterito. Multa bona noftra nobis nocent.Timorfs enim tor
mentû memoria reducitpuidêtia anticipat.Nemo tantû praefentibus mifer eft,Vale,'
E P I S T. VI .De malo fpei ÔC timoris, ÔC de efficacia exemplaris dodrinae,
INtelligo Lucili,nô emendari me tantû , fed transfiguran',nec hoc promitto iam aut
fpero,nihil in me fupereffc,quod mutandû fit, Quidni multa habeâ quae debeat cor
rigi.quae extenuari,quae attolli f Et hoc ipfum argumêtû eft fn melius translati animi,
quod uitia fua,quae adhuc ignorabat , uidet . Quibufdâ aegrfs gratulatfo fft,cû foipfos
_egros effe fonferunt.Cuperê itaq? tecum cômunicare, tam fubitâ mei mutationê, tûc
amieftiae noftrae certiorêfiduciam habere cccpiffem.fllius uerae,quam no fpes,non ti/
mor,no utilitatis fuae cura diuel!ft,il!ius cum qua homines moriunt,pro qua moriunt, "
Multos tibi dabo qui nô amico3fod amicitia caruerunt. Hoc nô poteft accidere,cû ani
mos in foefetatê honefta cupfendi par uoluntas trahit.Quid ni non poffit? Sciût enim
ipfos omnia habere cômunia3ÔC quidem magis aduerfa.Concfpere animo non potes,
quantû moment! afferre mihi fînguîos dies uideâ.Mitte,inquis, ÔC nobis ifta,quae tan
ta efficacia expertus es.Ego uero cupio in te omnia trâsfundere,ÔC in hoc gaudeo ali/
quid difcere,ut doceamtnec me uîla res deledabit,licet eximia fît ÔC falutaris, quâ mU
hi uni feiturus fum,Si cum hac exceptione detur fapientia , ut illâ inclufam teneâ, nec
enunciê,refjciâ, Nullius bonf fine foefo fucûda pofîèffîo eft,Mittam itaq? ipfos tibi Ii/
bros,ÔC ne multû operae impendas,dum paffim profutura fedaris,imponam notas,ut
ut ad ipfa protinus quae probo ÔC miror,accedas,Plus tamen tibi ÔC uiua uox ÔC conuï Vitu Uox
dus,c$ oratio ,pderit.In rem praefontê uenias oportet. Primû quia hores amplius ocu/
lis quàm auribus credût , deinde quia longû iter eft per praecepta,breue ÔC efficax per
exempIa.Zenonê Cleâthes nô expreffiflet,fi eum tantûmodo audiffet Vitae eius in/
terfuit,focreta perfpexit,obferuauk illû , an ex formula fua ui'ueret,Plato ÔC Ariftote/ Ex Socrate
ïes,et omnis in diuerfum itura fapientiû turba,plus ex moribus quàm ex uerbis Socra Mdtct}unt «4/
ris traxit, Metrodorû,ÔC Erymachû,ÔC Poîiaenfl, magnos uiros no fchola Epicuri, fod *i*feft*
contuberniû fecit. Nec in hoc te accerfo tantû,ut proficias, fod ut profîs . Plurimû efn
alter aîteri conferemus,Interim,quia diurnâ tibi mercedulâ debeo, quid me apud He/
catonê deledauerit dicam,Quaeris,inquit,quidprofecerim C Amicus effe mihi coepi,
Multum profecit3qui nunquam erit folus,fcito hune amicum omnibus effe, Vale,
EPIST-Vll-Defugiendoturbaeconfortio, .
QVid tibi uitandum praecipue exiftimê quacris^Turbâ , Nondum illi te tuto com
miferis.Ego certe côffteor imbecillitatê meâ-Nunquâ mores quos extuli refero*
Aliquid ex eo quod compofui turbatur,alfquid ex hfs quae fugauf redfjt. Qiiod aegris
euenit,quoslongaimbeciIlitas ufq? adeo afîecft , ut nunquâfîne offenfa proferantur,
hoc nccidit nobis,quorû animi ex logo morbo inficiunttir.Inimica eft mukorum con
-lerfatfo.Nemo non aîiquod nobis uitium,au_fcommodat,aut imprimit,aut nefeien/ & comtfidét
tibus allinit,Vtiq? quo maior eft populus cui cômifcemur,hoc peficuli plus eft,Nihiï
liera eft tam damnofum bonis moribus, quàm in aliquo fpedaculo defîdere,Tunc
enim per uoluptatem facilius uitia furrepunt.Quid me exiftimas dicere f Auarior re/
deo,ambîtiofîor , Iuxuriofîor rJ imô uero crudelior ÔC inhumanior , quia inter homi/
nés fui. Cafu in meridianum fpedaculum incidi,îufus fpedans, ÔC fales, ÔC aliquid la/
xamenti , quo hominum oculi ab humano cruore acquiefcant^Çontra eft , quiequid
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
" "^ g 4 antç

2o LIBER PRIMV.S
ante pugnatum eft,mfferfcordfa fuft, Nunc omiffis nugîs mera homicfdia funt , nfhil
7 habent quo tegantur,ad idum totis corporibus expofîti,nunquâ fruftra manum mit/
dtpdribus tunt.Hoc plerique ordinarn's+partibus ÔC poftuïaticfjs, ut in expeditione , praeferunt,
ut in expedi/ Quid ni praeferantTnon galea,non fouto repellitur ferrum, Quo munimentafQuo ar
tione nô erdt tesfOmnia ifta mortes merae funt, Mane leonfbus ÔC urfîs homines, meridie fpedato
inuetujtoco/ ribus fuis obfjcfuntur , Interfedores interfedis iubentur obf}ci,ÔC uidorem in aliam
diçe deténent Lcaedem , exitus pugnantium mors eft _ ferro ÔC igné res geritur .Haec fïunt
dum uacat arena,Sedlatrocinium fecit aliquis,quid ergo meruitfut fufpendatur.Oc/
cidit hominem,quia occidit ille meruit,ut hoc pateretur,tu quid meruifti mifor,uthoc
fpedesrOccide,ure3uerbera,Quare tam timide fncurrit in ferrû C quare parum auda/
vUgis, pro der occiditrquare parum libêter moritiirfPlagis aguntur in uulnera, ÔC mutuos idus
retibus, n'udis ÔCobufjs pedoribus excipiunt.Intermiffum eft fpedaculum, intérim iugu/
Iantur homines,ne nihil agatur.Age, ne hoc quidem intelligitis, mala exempla in eos
redundare qui faciuntCAgite dfjs immortalibus gratias , quod eum docetis effe crude
lem,qm'non poteft difcere,Subducendus populo eft tener animus,ÔC parum tenaxre
df.Facile tranfîtur ad plures.Socratf,Catoni ÔC Lelio excutere mentem fuam dr'ffi'mi/
lis multitudo potuiffet, adeo nemo noftrum qui maxime concinnamus fngeniû, ferre
impetum uitrorum tam magno comitatu uenientium poteft, Vnum exemplû aut lu/
* xuriae,aut auariciae,multum mali facit,Conuidor delicatus pauïatim eneruat ÔC emoï
lit.Vicinus diues cupiditatê iritat,malignus comes,quamufs candfdo ÔC fimplicf, ru/
biginê fîiam affrfcuft,Qur'd tu accfdere his moribus credis , in quos publiée fadus eft
tmpetusCNeceffe eft aut imiteris,aut oderis,Vtrunqj autem deuttâdum eft , ne uel fî/
mflfs malfs ffas,qufa multi funt, neue inimicus muîtis,quia difîîmfles funt Recède in
teipfum quantum potes,cum his uerfare , qui' te melforem faduri funt , Illos admitte
quos tu potes facere melfores,Mutuo ifta fiunt, ÔC homines dum docent difount. No
eft quod te gloria pubïicandi ingenfj producat in medium,ut recitare iftis uelis,aut di
itmercem fputare,quod facere te uellem,fî haberes ffti populo fdoneamîmentem.Nemo eft qui
intelligere te poffit, AIiquis,fortaffe unus aut alter incidet , ÔC hic ipfo formandus tibi
erit,inftftuendusa) adintelledû tui.Cui ergo,inquis,ifta didiciï non eft quod tfmeas,
ne operam perdideris,fî tibi didicifti,:Sed ne mihi foli hodie didicerim,communicabo
tecum quae occurrerunt mihi egregie dida circa eundem ferè fenfum tria , ex quibus
unum haec epiftola in debitû foIuet,duo in anteceffum accipe,Democritus ait, Vnus
mihi pro populo eft, ÔC populus pro uno , Bene ÔC ille quifquis fuit ( ambigitur enim
de autore)cum quaereretur ab illo , quo tanta diligentia artis fpedaret ad pauciffimos
8 peruêturîe,fatfs funt,fnquit,mihi pauci.fatis eft unus,fatis eft nuIIus.Egregie hoc ter/
tium, Epicurus cum uni ex confortrbus ftudiorum fuorum fcriberet,Haec inquit,ego
nô multis3fed tibi,fâtis enim magnum alter aîteri theatrum fumus,Ifta mi Lucili con/
denda in animum funt,ut contemnas uoïuptatem ex plurium affenfîone uenientem*
Multi te Iaudant,Ecquid habes cur placeas tibirSi is es quem multi intelIigunt,intror
fus bona tua fpedent, Vale,
EPIST,Vllï,De fndulgentfa corporis proprfj,ÔC turba hominum,ÔCquodbo/
na fortunae funt fugfenda philofophanti,côfcientia fua contento,propter ueram liber
tatem acqufrendâ ex feruitute animi impendêda philo_ophi_e , difoendae ÔC operâdae,
TV me,inquis,uitare turbam iubes,focedere ÔC confoientia effe contentum: ubi il
la praecepta ueftra,quae imperât in adu mori ? Quod ego tibi uideor intérim fua
dere,în hoc me recôdidi,ÔC fores claufî,ut prodeffe pluribus poffem. Nullus mihi per
ocium dies exit,partem nodium ftudfjs uendico,nô uaco fomno,fod fuccûbo, ÔC oeil
los uigilia fatigatos, cadentescf in opère detineo , Seceffi non tantùm ab hominibus,
fed etiâ à rebus,ÔC primum à rébus meis.Pofterorum negocium ago, Illis aliqua quae
poffintprodeffe confcribo,falutares admonitiones , uelut medicamentorum utilium
monftro,CIamo,uitate quaecôq. uulgo placêt, quae cafus attribuft. ad omne fortuita
bonum»
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM g.
jbônûjfufpfciofî pauidid} fubfiftite.Et fera ÔC pifcis fpe aliqua obïedante decipft. Mu/
nera ifta fortunae putatfs r" fnfîdiae funt. Quifquis noftrû tutâ agere uitam uolet, quan
cum plurimum poteft,ifta uifcata bénéficia deuitet, iù quibus hoc quoq? miforrimi fai
ïimur,qcP habere nos putamus,haeremus. In praecipitia curfus ifte deducit.Huius emi, 9
nentis uitae exitus cadere eft, Deinde ne refîftere quidem Iicet,cum chperit tranfuer/ îfto/wï}*'
fos agere félicitas.Aut redis fakem,aut temet fruere.Qui hoc faciunt non euertit for/,
tuna,fed cernuat ÔC aIîidit,Hanc ergo fana ÔC falubrem forma uitae teneto , ut corpori
tantùm indulgeas,quâtum bonae ualetudini fatis eft,Durius tradandum eft ne animo.
fnaîe pareat,cibus famem fodet,potio fîtim extinguat,ueftis arceat frigus1, domus mu
nimentû fit aduerfus infefta corpori . Hanc utrû cefpes erexerit,an uarius lapis gentis.
alienae,nihil intereft.Scitote homine tam bene culmo êp auro tegi Contemne omnia
quae fuperuacuus ïabor uelut ornamentû ad decus ponit,Cogita in te praeter animum
nihil effe mfrabilë, cui magno nihil magnum eft.Si hoc mecum,fi hoc cum pofteris lo,
quor3nô uideor tibi plus prodeffe,quàm cum ad uadimoniû aduocatus defcenderem,
aut tabulis teftamenti anulum imprimerem, aut in fonatu câdidato uocem ÔC manutn
çommodarê.Mîhji crede,qui nihil agere uidentur maiora agunt, humana diiiinaqi tra
dant.Sed iam finis faciendus eft,ÔC aliquid,ut inftitui, pro hac epiftola dependêdum;
id de meo non fiet.adhuc Epicurum compIicamus,cuius hanc uocem hodierno die le
gi,Philofophiae feruias oportet,ut tibi contingat uera Iibertas,non differatur in diem,
Qui fo illi fubîecft ÔC tradfdit,ftatim circumagfturihoc em ipfum philofophiae foruire,
îibertas eft.Poteft fieri , ut me interroges, quare ab Epicuro ta m uka bene dida refera
potius quàm noftrorûCquid eft tamen,quare tu fftas Êpfcuri uoees putes effe non pu/
Jb-icasCQuàm multi poêtae dicunt, quae à philofophis,aut dfcenda,aut dfda funt,Noni
attingâ Tragicos aut togatas noftras , Habent enim hae quoque aliquid fèuerftatis,ÔC
funt inter com ÔCtragcedias mediae.Quâtû difortiffimorû uerfuû inter mimos
iacet,quammuka Publij,non excalceatis,fèd cothurnatis dicenda fontCVnû eius uer/
fum qui ad philofophia pertinet,ÔC ad hâc partem quae modo fuit in manibus , refera^
quo negat fbrtuita in noftro habenda, Alienum eft omne quiequid optàndo uenit.
Hune uerfum à te dici non paulo melius,fod aftridius memini, Nô eft tuum,fortuna
quod fecit tuum, Illud etiamnum melius didum à te non praeteribo, Dari bonum
quod potuit, auferrf poteft, HocnonimputoinfoIutû,detuo tibi. Vale,
E P î s T, I x . Quod fapiens feipfo contentus eft ad béate
AN
ufuendum,non ad uiuendum fimpliciter,
merito reprehendat in quadâ epiftola Epfcufus eos, qui dicunt fapientem fo/
ipfo effe contentum,ô_ propter hoc amico nô fndfgere,décideras foire. Hoc obij
eitur Stilboni ab Epicuro,ÔC his quibus fummum bonum uifum eft animus impatiês, &7ra.H_
In ambiguitatem incidendum eft , fi exprimere -.7ra8

Bi LIBER PRIM VS
monftrabo amatorîum,frnemedicamento,fîneherba,{îne ullfusiienefrca. carmirie.S£
iris amarf, ama , Habes autênon tantùm amicitiae ufum ueteris ÔC certe magnâ uolu/
ptatem, fod etiam initium ÔC coparationem nouae . Quod intereft inter metentê agri/
«6 colâjôC ferentem,hoc inter eum qui parauftamicû, ÔC qui parât Attaîus philofophus
s dfcerefolebat,Iucundiuseffeamfcûfacerequà>nhabere,quomodoartificiiucundius
eft pingere quàm pfnxifïè.Ilïa in opère fuo occupata folfcitudo, ingens obledamentû
habet irt ipfa occupatione. No aeque deledatur qui ab opère perfedo remom't manu,
Iam frudu artis fuaefruitur,ipfa fruebat artecum pingeret.Fruduofîor eft adolefcen/
tia libërorum,fed fnfantia dulcior.Nunc adpropofîtum reuertamur , Sapiens etiam fî
contentus eft fe^nmen habere amicum uult,fî ob nihil alîud,ut exerceat amicitiam,ne
tam magna uirtus iaceat,non ob hoc quod Epfcurus dicebat in hacipfa epiftola, ut ha
beat qui fîbi aegro affîdeat,fuccurrat in uincula coniedo uel inopi, Sed habeat aliquê,
cui ipfo aegro affideat,quen_ ipfo circumuentû hoftfli cuftodia liberet , Qui fo fpedat,
ÔC propter hoc ad amicitiam uenft,maïe cogitât, quemadmodû ccepit fîc defîner . Pa/
rauit amicum aduerfus uincula laturum opem , cumprimum crepueritcathenadi.ee/
det.Hae funt amicitiae,quas temporarias populus appellat.Qui caufa utilitatis ailùnw
Hdc re, pro ptus eftjtamdfuplacebft,quamdiu utilis fuerit.'"Hac re florentes amicorum turba cir/
ideo cumfedet,circa euerfos ingens folr'tudo eftjôC inde amiçi fugiunt , ubi probantur, hac
re ifta tôt nefaria exempla funt aïrbrum metu relinquentium , aliorum metu proden/
tium,Neceffe eft ut initiainter fe,ÔC exr'tus congruant.Qui amicus efïè ccepit quia êx
pedit,placebit ei aliquod precium contra amicitiam, fî ulîum in illapîacet preciû prae/
ter illam.In quid igitur amicum parofVt habcam pro quo moripoîfîm, ut habeâ que
in exiîium fequar,cuius me mofti opponâ ÔC impendâifta quam tu deforibis négocia
tio eft,non amfcîtia,quae ad commodû accedit,quae quid confecutura fît fpedat.Non
dubie habet aliquid fimile amicitiae affedusamantium.Poffîs dicere illam effeinfa/
nam amicitiam . Nunquid ergo quifquam amat Iucri caufà C nunqufd ambitionis aut
gloriaedpfe per fe amor omnium aliarum remm neglfgens, animos in cupiditatêfor/
mae,non fine fpe mutuae charftatis accêdft.Quid ergofex honeftiori caufa cort turpfs
affedtisfNô agitur,inquis,nunc de hoc,an amicitia propter fo,an propter aliud fît ex/
petêda.nam fi propter fefpfam expetenda eft,poteft ad illam accedere,quf feipfo con**
tenais eft.Quomodo ergo ad illam acceditf Quomodo adrem pulcherrimam nonlu
ero captus,nec uarietatefortune perterritus.Detrahit amicitiae maieftatem _uam,qui
illam parât ad bonos cafus. Se contentus eft fapiens , Hoc mi Luciîiperperam pîeriqi
ïntrd cutem iriterpretantur.Sapientem undicp fubmouent,ôC intra cutem fuâ cogunt, Diftfnguen
dum eft autem,quid ÔC quatenus uox ifta promittat, fe contentus eft fapiens ad béate
c uiuendû,non ad uiuendû.Ad hoc enim multisilli rébus opus eft, ad illud tantùm ani/
mo fano,ÔC eredo,ÔC defpicr'entefortunam,Volo tibi Chryfîppi quoqj diftindionem
indicare.Ait fàpientem nulla reindigere,ÔC tamen multis illi rébus opus eflevContra,
Stuîto nulla re opus eft,nulla enim re foit ut. ,fod omnibus eget.Sapiêti ÔC manibus ÔC
ocuIis,ÔC multis ad quotidianum ufum neceflàrijs opus eft,fod eget nulla re, egere em
neceffîtatfs eft.Nihiî autem neceffe fapienti eft.Ergo quamuis feipfo cotentus fît,ami
eis illi opus eftjhos cupithabere quamplurimos3non ut béate uiuat,uiuet enim etiam
iine amicis beate.Summûbonum extrinfecus inftrumêtanon quaerit, domi colit , ex
fe totum eft,incipit fortunae effe fubfedû, fî quam partem fui foris quaerit . Qualis ta/
men futura eft uita fapientis , fî fine amicis relinquaturin euftodiam coniedus, uel in
aliqua gente aliéna deftitutus, ud fn naufgatfone longa recentus , aût in defertû Iittus
eiedusrqualis eft loufscum refoluto mundo, ÔC dfjs fn unum confufis , paulifper ccf/
Tante natura acquiefoit fibkcogitationibus fuis traditus,tale quiddâ fapiens facir.In fe
recondit,focû eft,quamdiu quidê illi licet fuo arbitrio res fuas ordinare, fe côtêtus eft;
ÔC dueft uxorê,fe contentus,ÔC liberos tollft , fo contentus, ÔC tamen non uiuet,fi fue/
rit fine homine uidurus. Ad amicitiam fort illum nulla utilitas fua, fod naturalis irita/
tio.Nam ut aliarum nobis rerum innata dulcedo eft,fic amicitiae. Quomodo folftudo
4'n odio eftjfîc in dulcedine appetitio focietatis.Qiiomodo homine homini natura cp/
cili'af,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 85
çfliatjfîc inefthuic quoq? rei ftfmulus,qui nos amicitiarum appetentes faciat, Nfhilo/
minus cum fîtamicorum amantiffimus,cum flîos fibi comparet,faepepraeferat, omne
intra fo bonum terminabft,ÔC dicet quod Stilbon ille dixft,Stilbon quem Epicuri epf/
ftoîa infoquitur+Hic enim capta patria,amiffis liberis, amîffà uxore , cum ex incendia
publico folus,ôC tamen beatus exiret,interrogâti Demetrio , cui cognomen ab exitio
wrbium Poliorcetes fuit, nunquid perdidfffet. omnfa, inquit, bona mea mecum funt, ^o7il0esKH-t^
Ecce uir fortis ac ftrennuus,ipfam hoftis fui uidoriam uicit.Nihil,inquit3perdidi,du/ vr-wL ob/
bitare illum coëgit,anuiciffet3Omnia mea mecum funt . Iufticia,uirtus,temperantia, ff.[fon
prudentia,hoc ipfum,nihil bonum putare quod eripi poffit, Miramur animalia quae/
dam, quae per medfos ignes,fîne noxa corporum tranfeunt,quanto hfc mfrabilfor uir,
qui per ferrû ÔC ruinas ÔC ignes,illefus ÔC indemnis euafîtr' Vf des quâto facflius fît to/
tam gentem, cjj unum uirum uincere , Haec uox illi eft communis cum Stoîco , aeque
ôC hic fntada bona per concrematas urbes fert.Sé enim ipfo contentus eft , hoc felici/
tatem fuam fine defîgnat.Ne exfftimes nos folos generofa uerba fadare,ÔC ipfe Stiîba
nis obiurgator Epfcurus,fîmfIem illi uocem emifit,quam tu boni confule,etiam fî hûc
diem iam expunxi.'Si cui,inquit,fua bona non uîdentur ampîiffima, licet totius mûdi
dominus fit, tamen mifor eft . Vel fî hoc modo tibi melius enunciari uidetur. Id enim
agendum,ut non uerbis feruiamus,fod fenfîbus,Mifor eft, qui fo non beatiffimum iu>
dicat,licet imperet mundo. Vt fcias autem hos fenfus communes effe , natura foilîcet
didante,apud poetam comicum inuenies, Nô eft beatus effe fo qui no putat, Quid
enim refert qualis ftatus tuus fît,fi tibi uidetur malusfQuid ergOjinquisC fî beatum fe
dixerit,ilîe turpiter diues,ÔC ille muîtorû dominus,fed plurium feruus,beatus fua fon/
tentfa fi'etfNon quid dicat,fod quid fontiat refert,nec quid uno die fontiat,fod quid af/
_ïdue,Non eft autem quod uerearfs, ne ad indignum res tanta perueniat,Nifî fapienti
fua non pïacent,omnis ftukicia laborat faftidio fui. Vale.
EPIST, X.De folitudine uitanda prudentibus,ÔC de finceritate orandf deum»
Sic eft,non muto fententiam,fuge muîtitudinem,fuge paucitatem,fuge etiam unû*
Non habeo cum quo te cômunicatum ueîim , ÔC uide quo iudicium meum abeat,
Audeo te tibi credere,Crates,ut aiût,huius ipfîus Stilbonis auditor,cuius mentionem
priori epiftola fecf , cum uidiffet adolefcentulum focreto ambulantem , interrogauit,
quid ilîic folus faceret.Mecum inquit,loquor;cui Crates, Caue, inquit, rogo, ÔC dili/
genter attende,ne cum homine malo loquaris, Lugentem timentemcp cuftodire foie/
mus,ne folitudine maie utatur , Nemo eft ex imprudentibus qui relinqui fîbi debeat.
Tune mala confiiia agitant,tunc aut alijs,aut ipfis futura perieuîa ftruunt. Tune cupi
ditates improbas ordinanr,tunc quiequid aut metu,aut pudore animus celabat1" expo forte expro /
nit,tunc audaciam acuit,libidinem iritat , iracundiam inftigat . Denique quod unum mit
folitudo habet commodum, nihil ulli committere , non timere indicem , perfjt ftulto.
ïpfe fe prodit.Vide itaque quid de te fperem,imo quid fpondeam mihi , fpes enim iw
certi boni nomen eft.Non inuenio cum quo te malim effe,quàm tecum + Repeto me/
moria,quàm magno anfmo quaedam uerba profeceris,quàm roboris plena, Gratula/
tus fum protfnus mihi,ÔC dixi,non à fummis labris ifta uenerunt, habêt hae uoees fun
damentum,ifte homo non eft unus è populo, ad falutem fpedat.Sfc loquere,fîc uiue, sTç ffîj na?./
Vide ne te ulla res déprimât . Votorum tuorum ueterum licec dfjs gratiam facias,alia A%,
de integro fufoîpe, roga bonam mentem , bonam ualetudinem animi , deinde corpo/
ris,Quid ni tu ifta uota faepe faciasfAudader deum roga , nil illum de alieno rogatu/
rus,Sed ut more meo cum aliquo munufculo epiftolam mittam, Verû eft quod apud
Athenodorum fnueni,Tunc feito effe te omnibus cupiditatibus folutum, cum eô per
ueneris,uc nihil deum roges, nifî quod rogarepoffis palam . Nunc enim quanta de)
mentia eft hominum.Turpiffima uota dijs infufurrant,fî quis admouerit aurem3con/
ticefoent3ÔC quod feire hominem nolunt,deo narrant. Vide ergo ne'hoc praecipi falu/
briter poffît, fîc uiue cum hominibus tanquam deus uideat , fîc loquere cum deo,tan/
quam homines audiant, Vale,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

84 LIBER PRIMVS
EPIS T,Xl,DeinuincibflfsuerecundfaequaIitate,8C
de imaginaria boni uiri praefentia,
LOcutus eft mecum amicus tuus bonae indolis,in quo quantû effet animi, quantû
ingenfj,quantû iam etiam profedus,fermo primus oftêdft, Dedit enim nobis gu
ftum,ad quem refpondebitinon enim ex praeparato locutus eft , fed fubito deprehen/
fus,Vbi fo colligebat uerecundia,bonum in adolefoente fignum,uix potuit excutere,
adeo illi ex alto fuffufus eft rubor , Hic illum,quantum fufpicor,etiam cum fe confir/
mauerit. SC omnibus uitfjs exuerit,fàpientem quoq? foquetur, Nulla enim fapiêtia,na
turalia corporis aut animi uidu ponuntur, quiequid infixum ÔC ingenitum eft,Ienitiir
arte,nonuincitur.Qufbufdam etiam conftantffumis in confpedu populi fudor enim
pit,non aliter quàm fatigatis ÔCaeftuantibus folet,quibufdâ tremuntgen.ua dfduris,
quorundam dentés colliduntur,lingua titubatdabra concurrunt, Haec nec difeiplina,
nec ufus unquam excutit,fed natura uim fuam exercet,ÔC illos uftij fui, etiamrobuftif
fimos admonetjnter haec ÔCruborem effèfcio,qui grauiffimisquoq? uiris, fubitus of
fundit,Magis quidê in iuuenibus apparet, quibus ÔC plus caloris eft , ÔC tenera Irons,
nihilominus ueteranos ÔCfones tangit.Quidam nunquam magis quàm cum erubue/
rint timendi funt,quafi omnem uerecundiam effuderint,SylIa tune erat uiolêtiffimus,
cum faciem eius fanguis inuaferat,NihïI erat molk'us ore Pompefj,nunquam nonco/
ram pluribus erubuit,utiq? ÔC in concionibus, Fabfanû cum in fenatum teftis efîèt m/
dudus,erubuilîè meminijÔC hic mire illum pudor decuit,Non accidit hoc ab infirmi/
tate mentis,fod à nouitate rei,quae inexercitatos, ÔCfi non concutit»mouet,naturaîi in
hoc facilitatecorporis pronos, Namut quidam bonifanguinisfunt , ita quidam inei/
tati ÔC mobiliSjôC cito in os prodeuntis,H_ec ut dixi,nulla fapientia abigit,alioquin ha
béret rerum natura fub imperio,fî omnfa eraderet uitia, Quaeainq? attribuit conditio
nafoendi,ÔC corporis temperatura, cum multum fo diucp animus compoflierft, haere/
bunt.Nihil horum uitari poteft,non magis,quàm accerfî.Artifices fcenicr',qiiiimitan
tur affedus,qui metum ÔC trepidationem exprimunt,qui triftidam représentant, hoc
indicio imitantur uerecundiam,defjciunt enim uukum,u_rba fubmittunt, figût in ter
ram oculos ÔC deprimunt,ruborem fîbi exprimere nô poffunt,nec prohibetur hic,nec
adducitur.Nihil aduerfus h aec fapientia promittit,nihil proficit, fui iuris funt , iniuflâ
ueniunt,iniuffa difceduntjam daufulam epiftola pofoit. Accîpe ÔC quidem utiïem ÔC
falutarem,quam te affigere animo uolo.Aliquis uir bonus nobis eligendus eft,ac fem
per ante oculos habendus,ut fîc tanquam illo fpedante uiuamus, ÔC omniatanquam
illo uidente faciamus.Hoc mi Lucili Epicurus praecepft , euftodem nobis ÔC pedago/
gum dedit, nec immerito , Magna pars peccatorû tollitur , fi peccaturis teftis affilia.;
Aliquem habeatanimus, quem uereatur, cuius autoritate etiam fecretum fuum fan/
dius faciat , O feîicem illum , qui non adus tantùm , fed etiam cogitatus emendat.O
feîicem,qui fîc aliquem uereri poteft,ut ad memoriam quoq? eius fe componat,atque
ordinet.Qui fie aliquem uereri poteft,cfto erit uerendus , Elige itaq? Catonem , fi hic
uidetur tibi nimis rigidus,elige remiffioris animi ufrum Laelium, elige eum cuius tibi
placuit ÔC uita,ÔC oratio , ÔC ipfîus animum ante te ferens ÔC uuîtus , illum femper tibi
oftende,ueï euftodem, uel exemplurruOpus eft, inquam, aliquo,ad quem mores nev
ftri fe ipfi erigant,Nifî ad regulam, praua non corriges, Vale,
EPIST. XI I,DebonofenedutiSjôCcommendatianefouexcufatfone
ipfîus, ÔC quod in neceffitate uiuere nulla neceffitas eft,
QVuocunq? me uerto,argumenta fenedutfs meae ufdeo , Venerâ in fuburbanu
meû,ôCquerebar de impenfîs aedifîcfj dilabentis Ait uillicus nô effe negligêtiae
fuae uitium,omnia fe facere,fod uillam ueterem effe,Haec ufîîa inter manus meas cre/
uir,Quid mihi futurum eft, fî tam putrida funt aetatis meae fàxadratus r'Ili3proxfmam
occafîonem ftomachâdf arripio,Apparet,inquam , has platanos negligi, nullas habêt
frondes,quàm nodofî funt,&_retorridirami, quàm triftes ÔC fqualidi trunci. Hoc non
acciderer,fîquis has circumfoderet, fî irrigaret . Iurat per genium meum fo omnia fa'
cere,in nulla re cefîàre curam fuam. fed ilias uetulas effe, quod inter nos fit Ego ilïas
pofuerâ,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 8c
pofueram,ego iîfaram primum ufderam folium^Côuerfus ad ianuam,qufs eft,fnquâ,
îfte decrepitusjÔCmerito ad hoftium admotus,foras enim fpedatrVnde iftum nadus
escquid te deledauft alienum mortuum toïIere^At ille non cognofois me,inqititf'Ego ' f
fum Felicio cui folebas fîgillaria afferre,ego fum Philofti uillici fiîius delitîolum tuum *' ll2.l"A/
f Perfede,inquâ,ifte délirât uetuïus,etiam delitiolum meum fadus eft.Prorfus poteft "^
fieri,dentes illicum maxime cadunt+Debeo hoc fuburbano meo, quod mihi fonedus usme8°
mea, quocunqj auerteramapparuit.Compledamur illam ÔCamemus,Plena eft uo/
ïuptatis fîilla fofas uti,gratiffima funt poma cû fugiunt.Puerftiae maximus in exftu de
cor eft,deditos uino potatio extrema deîedat,illa quae mergit,quae ebrietati fummam
«nanûimponit,Quodin foiucûdifîîmum hominis uoïuptas habet,in finem fui differt, tm. . -
ïucundifftma eft aetas deuexa îam,nôf tantùm praeceps,ÔC illam quoq? in extrema f re nt*lmrom *
gula ftantem,iudico habere fuas uoïuptates,aut hoc ipfum fuccedit inlocum uolupta ..* . ,
mm,nulïis egere,Quàm duîce eft cupiditates fat-gaffe ac reïiquiffe,Moîeftum eft, in/ A m c^u
quis,mortem ante oculos habere,Primum ifta tam iuueni ante oculos débet effe cf fo/
ni.No enim citamur ex cenfu.Deinde nemo tam fenex eft,utnon improbe unû diem
Iperet,Vnus autem dies gradus eft uitae,tota aetas partibus confiât ÔC orbes habet cfr
cumdudos maiores minoribus.Eft aliquis qui omnes compledatur ÔC cingat, hic per
tinet à nataîi ad diem extremum,Eft alter qui annos adolefoentiae excludi't,Eft qui to/
tam pueritiam ambitu fuo aftringit.Eft deinde per fo annus,in fo omnia continens te/
pora, quorû mukipïicatione uita côponitur . Menfi's ardiorepraecingitur t'cingulo. difa circula
anguftiffimum habet dies gyrum,fed ÔC hic ab initio ad exitum uenit,ab ortu ad occa
fum.Ideo Heraclitus cui cognomê Scotinon fecit, orationis obfcuritasjunus, inquit,
dies par omni eft.Hoc alius aliter accepit,dixit enim parem eflê horis, nec mentitur,
Nam fi dies tempus eft m'gintiquatuor horarum, neceffe eft omnes inter fe dfes pares
effe, quia nox habet quod dies perdidit,Alius,ait,parem effè unum diem omnibus fi>
militudine,nihil enim habet îongiffimi temporis {pacium,quod non in uno die inue/
_iias,îucem ÔCnodern,ÔC alternas mundi uices,Planeta facit ifta,non aliàs contradiof
alias produdior diesjtaqj fie ordr'nandus eft dies omnis,tanquam cogat agmen ÔC co
fumet atcgexpîeat uitam, Pacuuius qui Syriamufu fuam fecft,cum uino ÔC illis fune
reis epuîis fo fepeliffet,quafî fîbi parêtauerit,fîc in cubiculum ferebatur à cna,ut in/
ter f plaufus exoîetorum hoc ad fymphonfam caneretur J_£&W èm'iant, nullo non fe rfj^f i,^,*,,.
die extulit,Hoc quod ille ex maîa côfoiêtia faciebat,nos f in bonafaciamus,ÔC in fom 4y» cx
num ituri3laeti,hiîarefqj dicamus,Vixi,ÔC que dederat curfum fortuna peregi. Crafti/
num fî adiecerit deus3laeti recipiamusJHe beatiffimus eft,ÔC focurus fui pofîèflbr, qui
craftinû fine follicitudine expedat,Quifquis dixit uixi,quotidie adlucrum furgit,Sed
iam debeo epiftoîam cIudere,Sic,inquis,fîne uîlo ad mepeculio uenietc'Noli timere»
aliquid fecû feret,quare aliquid dixifmultû,Quid enim hac uoee praecïarius, quam illi
trado ad te perferendâr'Malû eft in neceffitate uiuere, fod in necefïî'tate uiuere necefîî
tas nulla eft,Quid ni nulîa,fî patêt undr'qj ad libertatê uiae muk-e,breues,facilesfAga/
mus deo gratias,quod nemo in uita teneri poteft, Calcare ipfàs neceffitates Iicet,Epi/
curus, inqufs, dixit, quidtibi cû alfenorQuod uerû eft,meû eft.Perfouerabo Epfcurtï
tibi ingerere , ut i&i qui in uerba iurant,nec quid dicat a.ftimant,fod à quo, fciât, qua_
optimafunt effe communia, Vale, .
IN EPISTOLAM PRIMAM LIBRI I
Eripiunmr,eripiunturquaîuitonuntur:fubducuntûrqu_;cIa_h,Pro eripiuntur.quidam codi
ces habebantfurripiuntur.
Q_uod mort. profpicimus.Profpicimus u.tura&qua?procul abfuntAtmors iammagna %
ex parte a tergo eft.Aliquis non intelligens argutiam,addidit,nonprofpicimus.
£xquaexpelliturquicunq?uult.Argutiuseftquodhabebatcodexuctuftus,exquaexpellit ,
quêcuqiuult. Natura mifit inhâcpofre[fion-.fedhackgeutfitexeund5quandocû

$6 LIBER SECV ND V8
EPIST. un,
Nullum magnum. Aut nullû ufurpauitpro nihil autdeeft maIum.Nu.lG magnû malum,
(O
EPI S T. V,
A qua profefTione nos difïïmilitudo feparabit, Nô" dubium quin kgédum fit, profeffionis
diffimilitudo, A qua côgregatione,diffimilitudo profeffionis feparabit . Vult enim nos intus ha/
bere philofophiâ,non profiteri. duod hic pra. cipit de philofophis,mire quadrat in monachos.
Sed non agnofcant. Argutius eft quod habebatcodex uetuftus.fed agnofcant.Sufpicimus
etiam aliena,fed agnofcimus noftra.qusfiiipfiprïftarc queamus.
EPIST, VII,
Ordinarifs partibus.Q_uidâ habebat patribus:paribuslegendûarbitror.Loquiturdepari/
bus gladiatorum.Ha?c autem uerba ,ut in expeditione,uid.tur adieclra ab enarratore quopiam.
Egregiehoctertium,Ambigua diftinClio.Egregie hoctertium,utinteIligas __nullufuflficere
fapienti. Aut ut hoc tertium dixeritEpicurus.
EPIST, VIII,
duod habere nos putamus. ha;remus,Pro habere quidam habebantabir&fedmendofe.
Seneca allufit ad grscas uoees. Wp eft habemus» îx»Vfl*i haeremus.
EPIST, IX.
Attalus, quidam habebant.At Thaïes, feddeprauare. Nam Attalum fréquenter citât alias,
LVCII ANNEI SENECAE AD LVCILIVM EPI/
STOLARVM LIBER SECVNDVS*
EPISTOLA XII I.De utilitatê exercitationis cotra aduerfâ,de re/
medfjs contra malafortufta, ÔC quod ftultftia fomper incfpft ufuere,
V L T V M tfbi effe animi foio,nam etiam antequam inftraereiî.
te praeceptfs falutaribus ÔC dura uincentibus, fatis aduerfus fortu
nam placebas tfbi, ÔCmulto magis poftquam cum illa côforuifti
manum , uiresq? expertus es tuas,qu_c nuncj certam darefiduciâ
fui poffunt, nifi cû multae difficultates hinc ÔC illinc apparuerinr.
aliquâdo uero ÔC propius accefferint. Sic uerus ille animus,ÔC in
alienû non uenturus arbitriû probatur.Haec eius obruffa eft , Nô
poteft t\ thleta magnos fpiritus ad certamen adferre, qui nunçf fuggillatus eft. Ille qui
fudit fanguinem fuum, cuius dentés crepuerunt fub pugno, ille qui fupplantatus ad/
uerfarium toto tulit eorpore, nec proiecit animum proiedus,qiii quoties cecidic con/
tumacior refurrexit,cum magna fpe defoendit ad pugnam.Ergo ut fîmilitudinê iftatn
profequar , faepe iâ fortuna fupra te fuit,nec tamen tradidifti te,fed fubfîlijfti ÔC acrior
conftitifti,Multum enim adfjcit fibi uirtus laceffita.Tamen fî tibi uidetur,accipeà me
auxilia,quib us munire te poffis , Plura funt Lucili quae nos terrêt,quàm quae premût,
ÔC faepius opinione qre laboramus.Non loquor tecum Stoica lingua, fed hac fubmif/
fîore. Nos enim dicimus omnia ifta quae gemitus miigituscjj exprimunt, leuia effe ÔC
côtemnêda.Omfttamus haec magna uerba,fed,dfj boni,uera,IHud tibi praecipio3ne fis
mifor ante têpus,cû illa quae uelut imminentia expauifti, fortaffe nuncj uêtura fînt,cer
te nunqj uenerint.Qii-edâ ergo nos magis torquent g debeât,quaedâ ante torquent ql
debeat, quaedâ torquêt cû omnino non debeant, Aut augemus dolorê , aut fingt'mus,
Ueji,occu/ aut^praecipimus.Primû id,quia res in controuerfîa eft,£C litem conteftatâ habemus in
pdmus. praefentia differatur. Quod ergo Ieue dixero,tu grauiffîmû effe contendes , Scio alios
inter flagella ridere, alios gemere fub colapho.Poftea uidebimus,utrû ifta fuis uiribus
ualeant,an imbecillitatenoftra.IIludpraefta mihi ,ut quoties circûfteterint, qui tibi te
miforum eflè perfuadeant, non quid audias, fod quid fontias cogites,ÔC cum patientia
tua deliberes,ac te ipfe interroges, qui tua optime noftf, quid eft,quare ifti me copia/
rentrquid eft quod trepidêt,quod contagiû quoq? mei timeât,quafî trâfîlire calamitas
poffitrEft aliqd iftic mali,an res ifta magis infamis eft q maladpfe te interroga, Nun/
quid fine caula crucior,ÔC meereo , ÔC quod nô eft malû faciorQuomodo,inqs, intek
ligam, fi uana fint , an uera quibus angorfAccipe huius rei regulam.Aut praefontibus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
torquemur,

? EP
I.T OJL A R V M" _î 87 ^
_orquem_rr,aut fututis,àut utrifcpJDe praefentfbus facile eft iudiciû,n corpus tuum If/ >
berum eft, fanû eft , nec ullus ex iniuria dolor eft, uidebimus quid futurum eft, hodie '",
nihil negocfj habet,At enim futurum eft.Pn'mum difpice an certa argumenta fint uê/
turi mali.Plaerunq? enim fufpitionibus làboramus , ÔC illudit nobis fila quae conficere ,
bellum folet fama,muko autem magis fînguîos confîcit . Ita eft mi Lucili,cito accedi/ *
mus opinionï,non coarguimus illa, quae nos in metum adducunt , nec excutimtis,fed i
trepidamus,ôC fîc uertimus terga quemadmodû illi , quos puîur's motus fuga pecorû, ',
exuît caftris,aut quos aliqua fabula fine autore fparfa côterruit. Nefoio quomodo ma .
gis uana perturbant.uera enim modum fuum habent, quiequid ex incerto uenit,con/
iedurae ÔC licentiae pauentfs animi traditur.NuIli itacg tam perniefofî,tam irreuoeabi/
les c| lymphatici metus funt, Caeteri enim fine ratione,hi fine mente funtinquiramus foriei Vmici*
itaq? rem dfîfgenter. Verîfimîle eft aliquid futurum raah'< Non ftatim uerû eft.Quàm :
multa non expedata uenerunt,quàm multa expedâta nufquam coparuerunt , Etiam
fi futurum eft,quid iuuat dolori fuo occurrererSatis cito dolebit cum uenerit, intérim .
tibi meliora promitte.Quid faciet lucri tempusr Multa interueniêt,quibus uicinû pe/ .
riculum uel prope admotum , aut fubfîftat,aut definat, aut in alienum çaput tranfoat» ;
Incendium ad fugam patuit , quofdam molk'ter ruina depofuit , aliquando gladius ab
ipfa ceruice reuoeatus eft, aliquis car-nifici fuo fuperftes fuit Habet etiam maïa fortu/>
na leuitatê,fortaffe erit,fortaffe non erit,intérim non eft,meIîora propone.Nonnuncfj
nulîis apparentibus fîgnfs , quae mali aliquid praenuntient,animus fîbi falfas imagines
__ngft,aut uerbum aliquod dubîae fîgnificationis detorquet in peius, aut maiorem fîbi
offenfam proponit alicuius quàm eft, ÔC cogitât non quantû iratus ille fît, fed quâtum
H'ceat irato.Nuîla autem caufa uitae eft,nullus miferfarum modus,fî timetur quantum
poteft.Hic prudentia profît,hic robore anirni,em'dentem quoq? metum rdpue.Si mi/<
_jus_uf--0 uitium repelîe,fpe metum tempera,Nihil tam certum eft ex his quae timen/
tur,ut non certius fit,ÔC formidata fubfidere3ÔC fperata decipere,Ergo ÔC fpem ac me/
tum examina, ôC quoties incerta crût omnia , tibi faue,crede quod mauis.fî pîures ha/
bebit fontêtfas metus,nfhiîomfnus in hanc partem potius inclina, ÔC perturbare te de/
fine,Ac fubinde hoc in animo uolue.maforê partem mortalium cum fîlic nec fît quic/s
quâ mali, nec pro certo futurum fît,-eftuare ac difeurrere, Nemo enim refîftitfîbi cum
cceperit impeîli,nec timoré fuû redigit ad uerû.Ncmo dicit uanus autor eft,aut finxit,
aut-credidit , Damus nos referentibus , expauefeimus dubiapro certis,non foruamus
rnodûsrerûjftatim in timorem uenit ferupulus Pudet me fîc tecum loqui, ÔC tam Ieui/
bus te remedijs rcfocilîare,Alius dicat,fortaffe hoc nô ueni'et, Tu die,quid ponô fî ue
niet^Videbimus utrum ueniet,fortafle pro me uënfet , ÔC mors iftam uitâ honeftabit,
Cicuta magnû Socratem confecit,Catoni gladium affertorêlfbertatfs extorque, ma/
gnam partem detraxeris gloriae, Nimium diu te cohortor, cum tibi admonitione ma/
gis quàm exhortatione opus fît, NÔ in diuerfum te à natura tua ducimus , natus es ad ;
ifta,quae dicimus.Eo magis bonum tuû auge ÔC exorna,Sediam fine epiftolae ifaciam,
fi illi fîgnumfuum fmpreffero, id eft , alfquam magnificam uocem perferendam ad te
mandauero.Inter caetera ma!a,hoc quoqj habet ftultitfa,fomper incipit uiuere.Confît
dera quid uox ifta fîgnifi'cet Lucili uirorum optime j ÔC intelligés quàm fda fît homi
num Ieuftas,quotfdfe noua uitae fundamêta ponentium, nouas fpes etiam in exitu in/ !v '' * ' '*
choantium.Cfrcûfpice tecum fînguîos , occurrunt tibi fones qui fo quàm maxime ad «
ambitionem,ad peregrinationes,ad negociandum parent. Quid eft aût turpius quàm
fenex uiuere incipiens.Non adfjcerem autorem huic uoci,nifî effet focretior,nec inter
uuîgata Epfcuri dida, quae mihi ÔC laudare, ÔC adoptare permifî. Vale.
EPISTOLA XIIII .Vt non foruiatur corpori, ÔC qualiter ur'tâda fît no/
citura potentia3ÔC quod is maxime diuitijs fruftur,qui nô indiget diuftfjs,
FAtcor infitam effo nobfs corporis noftrf charitatem.b ateor nos huius gerere tute/
Iam , non nego indulgendum illi, feruiendum nego.Multis enim feruiet,qui cor/
pori foruit,qui pro illo nimiû timet,qui ad illud omnia refcrt.Sic gerere nos debemus,
non tanquam propter corpus uiuere debeamus , fod tanquam non poffimus fine cor/
h x pore.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

88 LIBER SECVNDVS
pore.Hufus nos nirnius amor timoribus inquietat,follr'citiidinfbus onera_3cotume._js
obijcft,Honeftum ei uile eft,cui corpus nimis charû eft. Agatur eius diligentiffime eu
ra,ita tamen ut cû exiget ratio,cum dignitas, cum fides, mfttêdum in igné fit. Nihilcv.
minus quantû poffumus euitemus incommoda quaecp,non tantû pericula , ÔC in tutû
nos reducamus,excogitantes fubinde,quibus poffint timêda depelli,quorû tria,nifal
lor, gênera funt.Timetur inopia,timentur morbi , timentur quae per uim potentiorîs
eueniunt.Ex his omnibus nihil magis nos concutit,c| quod ex aliéna potentia impen
dctjMagno eni ftrcpftu ÔC tumultu uenit.NaturaIia mala quae retuîi inopfae atqj mor
bijfilentio fubeunt,nec oculis,nec auribus quicc^ terroris incutiunt. Ingês alterius ma
li pompa eft,ferrum circa fe ÔC ignés habet,ÔC catenas, ÔC turbam ferarum,quam in ui
feera immittat hum ana,Cogita hoc loco carcerem,ÔC cruces,ÔC eculeos,ÔC uncum, ÔC
adadum per médium hominem,qui per os emergat ftipitem, ÔC diftrada in dr'uerfum
adis curribus membra,illam tunicam,alimentis ignium ÔC illitam ÔC intextâ, ÔC quic/
quid aliud praeter haec,commenta faeuitia eft . Non eft itaq? mirum,fî maxim us huius
rei timor eft,cuius ÔC uarietas magna,ÔC apparatus terribilis eft . Nam quêadmodum
plus agit tortor,quo plura inftrumenta doloris expofuft( Specie enim uincuntur , qui
patientia reftitiffënt)ita ex his,quae animos noftros fubigût ÔC domant,plus proficiût,
quae habentquod oftendant.IIIae peftes non minus graues funt, famem dico ÔC fitim,
ÔC praecordiorum fuppurationes,ÔC febrem uifeera ipfa torrentem,fed latent. Nihil ha
bent quod intentent,quod praeferant.Haec ut magna bella,afpedu paratuqj uîcerunt»
Demiis itaq? operam,abftfneamus offenfîs.Interdum populus eft,quem timere debe/
amusjînterdum fî ea ciuitatis difoiplina eft,ut plurima per fonatum tranfîgâtur,gratfo
fi timeantur in eo uiri,interdum fîngulf ,quibus poteftas populi ÔCin populû data eft,
Hos omnes amfcos habere operofum eft,fatfs eft inimicos non habere, Itaque fapiens
nuncf potentiû iras prouocabit,immo dedinabit,non aliter cf in nauigâdo procellam,
Cum peteres Siciliam , traiecifti fretû, temerarius gubernator contêpfit auftri minas,
Ille eft enim,quf Siculû pelagus,interdum etiam plus cf? timere debeam us, exafpcret,
ÔCin uertices cogat, Non finiftrum petit littus, fed id , quo propior Charybdis maria
conuoluit,At ille cautior3peritos Iocorum rogat,quis aeftus fît,quae fîgna dent nubes,
ÔC longe ab illa regione uerticibus infami curfum tenet.Idem,facit fapiens, nocituram
potentiam uitat,hoc primum cauês,ne uitare uideatur.Pars enim fecuritatis ÔCin hoc
eft,non ex profeffb eâ petere, Nô eft noftrae profeffionr's uulgi fauores appetere, quia
quae quis fugi.,damnat,Circunfpfciendum nobis eft ergo,quomodo à uulgo tuti effe
poffimus,Primum nihil înde concupifcamus,rixa eft inter competftores: deinde nihil
ï_abeamus,quodciim magnoemolumentoinfîdiantis eripi poffit. Quàm mïnimûfît
in corpore tuo fpoliorum.Nemo ad humanum fanguine propter ipfum uenft, aut ad/
modû pauci,plures ëomputât quàm oderînt,Nudum latro tranfmfttit, etiâ in obfeffa
llifa pauperi pax eft,Tria deinde ex praecepto ueteri praeftanda funt, ut uftentur,Odiû
_nufdia,con.emptus,Quomodo hoc fiat,fapientiafola monftrabft.Difficileenim tem
peramentum eft,uerendum d^,ne in contemptum nos inuidia ÔC timor transférant , ne
dum calcari nolumus,uîdeamur poffe caIcari,Mukis timêdi attulit caufàs,timeri pof/
fe.Vndfcp nos reducamus,non minus contemni quàm fufpici nocet. Ad philofophia
Vhlofophitt erg0 confugiendum eft.Hae Iiterae non dico apud bonos,fod apud mediocriter malos,
Uus, infularû loco funt.Nâ forenfîs eloquentia,ÔC qnaecuncg alia populum mouent, aduer/
fariû habent;haec quieta,ÔC fui negocfj,contemninon poteft,cui ab omnibus artibus,
etiam apudpeffimos honor eft.Nunq in tantùm côualefoitnequitia,nunquam fîc cô/
tra uirtutes côiurabitur,ut nô philofophiae nomê uenerabile ÔC facrû maneat. Caetera
philoiophia ipfa trâquille modefteq^ tradâda eft. Quid ergo inquisf Videtur tibi M«
Cato modefte philoibphari,qui bellum ciuile fententia fua reprimit, qui furentiû prin
cipum armis,medius interuenit,qui alfjs Pompefum offendêtibus, alfjs Cafarê, fimul
Iaceffic duosrPoteft aliquis difputare, an illo tempore capeffenda fuerit fapiêti refpu/
_?hca.Quid tibi uis M. Cato.'iam non agitur de Iibertate,Ok'm peffundata eft. Quaeri
tur,utrum Cî.far,an Pompeius poffideat rempublicâ, Quid tibi cum ifta côtentionef
- . Nulte
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

ÈPISTOLARVM 2$
Nulîae partes tuae funt,domfnus elîgftur.Qufd tûCalter ufncere potelt,mek'or ufticere '
non poteft , Non poteft effe pefor qui' uidus fuerit,melior qui uicerit.Vltfmas partes
attigi Catonis 3 fod ne priores quidê anni fuerunt,quf fapientem in illâ raphia reipub/
h'cae admitterêt+Quid aliud à} uociferatus eft Cato,ÔCmffîtiratas uoces,cû modo per
populi Ieuatus manus ÔC obrutus fputfs , ÔC portandus extra forû traheretur, modo è
fonatu in carcerê ducereturCSed poftea Uidebimus,art fapienti opéra perdenda fit. In/
terim ad hos te Stoicos uoco,qui à republica exçlufî, focefferunt ad colendâ uitâ ÔC hil
mano generi iuracôdenda,fîne ullapotentioris offenfa.Nô conturbabft fapiens pub/
ïîcos mores,nec populum in fe uitae nouitate conuertet ,Quid ergo." Vtiqj erit tutus,
qui hoc propofîtum fequeturfPrOmittere tibi hoc no magis poffum,q homini tempe
ranti bonam ualetudinê,ÔC tamen facit têperantia bonâ ualetudinê. Périt aliqua nauis
in portiijfed tu quid accidere in medio mari credisC Quanto huic periculû paratfus fo
ret,multa agentf, molfentiq?,cui ne odû qufdê tutû eftfPereunt aliquando innocêtes,
quis negatrNocentes tamen faepius Ars ei confiât, qui per ornamenta percuffus eft,
Deniq? initium omniû rerum fapiens,non exitû fpedat.Initia in poteftate noftra funt,
de euentu fortuna fudfcat,cui de me fontentiâ non do,At aliquid uexationis affert,ali/ . .
quid aduerfiV nô damnatur îatro,cû occidit, Nunc ad quotidiana ftipem manum por s
rigis,aurea te ftipe împîebo , Et quia fada eft aurf mentio , accfpe quemadmodû ufus
frudus cf? eius tibi effe gratior poffitjs maxime diuitfjs fruîtur,qui minime diuitfjs in/
dfget,Aede,inqufs,autorem , Vt foias quàm benigni fîmus,propof!tum eft aliéna Iau
dare3Epicuri eft,aut Metrbdori,aut aliciïius ex illa officina,Et quid intereft,quis dixe
_-itCÔmnibus dixit, Qui eget diuitfjs,timet pro illis . Nemo aût fbîîcfto bono fruftur,
Adfjcere illis aliquid ftude.,dû de incremêto cogitat,oblitus eft ufus, rationes accipit*
forum conterit,kaîendariumuerfat3fit ex domino procurator. Vale,
EPISTOLA x V.Denonfàginando uel fmpfnguandocorpore,ÔCde
ipfîus exercftatfone,ÔC uocfs moderatione,ÔC quare uita fîuki ingrata fît,
M Os antiquis fuit,ufq? ad meâ feruatus aetatem , primis epiftoîae uerbis adijcere*
Si uaîes , bene eft, ego ualeo, Rede ÔC nos dicimus, Si philofopharis,bene eft.
Valere enim hoc demum eft. Sine hoc,.eger eft animus. Corpus quoqj etiâ fi magnas
habet uires,non aliter quàm'furiofi aut phreneticf uaîidû eft . Ergo hanc ualetudinem
pr^ecipue cura3dcinde ÔC illam focundam3quae non magno tibi côftabr't, fî uolueris be
ne ualere.Stuka eft enim mi Luciîi,ôC minime conueniês literato uiro , occupatio ex/
ercendi lacertos,ÔC dilatandi ceruicem,ac latera firmâdi. Cum tibi féliciter fagfna cef/
ferit,ÔCtori creuerint,nec uires unquâ opimi bouismec pondus aequabis. Adrjcenûc,
quod maiorê corporis farcina animus+eliditurjôC minus agilis eft.Itaqj quantû poteSj ât Uditut
cfrcûfcribe corpus tuû,ÔC animo locum laxa.M uita fequûtur incommoda huic dedi/
tos curae.Prima exercitationes , quarum laborfpiritû exhaurit, ÔC inhabile intentioni
ac ftudfjs acrforibus reddit,Deinde copia ciborû,fubtilitas anfmi impeditur. Accedût
peffimae notée niancipia in magifterium recepta,hômines inter okû ÔC uinû occupa/
ti,quibus ad uotum dies eft adus,fi bene defudauerunt,fi in locum efus quod effluxft,
multum potionis alterius, ieiuno gutture ingefferunt . Bibere ÔC fudare , uita cardiaci
eft.Sunt exercitationes ÔC faciles ÔC breues,quae corpus ÔC fine mora laxent, ÔC têporî
parcant,cuius praecipua ratio habendaeft,Curfus,ÔC cumaliquo pondère manus mo
tae,ÔC faltus,ueî ille qui corpus in akum leuat,uel ille qui in Iôgum mittit,uel ille, ut ita
dicam, faliaris , aut ut côtumeliofîus dicam,fulIonius,Quodlibet ex his elige , ufu fit
facile.Quiequid facies,cito redi à corpore ad animum, illû diebus ac nodibus exercef
Labore modico alitur iîle.Hanc exercitationê,non frigus,non aeftus impediet, nec fo/
nedus quidêjd bonû cura,quod uetuftate fit melius.Necp ego teiubeo femper immi
nere libro,aut pugillaribus . Dandû eft aîiquod interuallû animo,ita tamen ut non re/
foIuatur,fed ut remittatur.Geftatio ÔC corpus concutit,ÔC ftudfo non officit3poffis le/
gere,poffrs didare , poffis Ioqui3poffis audire, quorû nihil nec ambulatio quidé uetat
fieri.Nec tu intenfionê uoeis contêpforis , quam ueto te per gradus , ÔC certos modos ,
attollere,deinde deprimere. Quod fi uelis deinde quemadmodû ambules difeere , ad/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
h % mittest

quf non cogitamus q iucundum fit nihil pofeere, quàm magni'.
. ficum fit plénum efle,nec ex fortuna pendere, Subinde itaque Lucili cp multa fis con/
fecutus,recordare,Cû afpexeris quot te antecedant,cogita quotfoquantur. Si uis gra
tus effe aduerfus deos, ÔC aduerfus uitâ tuâ,cogita cp mukos antecefferis.Quid tibicû
caeterisfTeipfum ipfo anteceffîfti3finem côftitue , que tranfîre ne poffis quidêfî uelis,
difeedant alfquâdo ifta inûdiofn bona,ôC fperâtfbus meliora c$ affecutis.Sîquid in illis
effet fbIidi,aIiquâdoôCimpIerêt.Nunchaurientiûfîtimcôcitant, ÔC inuitant fpecîofî
apparatus,ÔC quod futurf têporis incerta fors uoluit.Quare potius à fortuna imperrê,
ut det,g à me,ne petâfQuare aût petâ oblitus fragilitatis humanae ? Congerâ, inquit,
laboremfEcce hic ukimus dies,ut non fît, propè ab ultimo eft. Vale.
E P I S T .X V I Quaîiter ad bonâ uitâ ueniens in philofophiae robore foïidaf,
ÔC qui quo ad natura uiuit,nuncj pauper,q quo ad opinionê nuncj diues erir,
Iquere tibi hoc fcio Lucili,neminem poffe béate uiuere,ne tolerabiliter quidem
-I..V fine fapfentiae ftudio,ÔC beatâ uitam perfeda fapfentia effici , caeterum tolerabf/
Iem etiâ inchoata. Sed hoc quodliquetfirmandum,ôCaItius quotidiana meditatione
figendum eft.Plus; operis eft fn eo ut propofîta cuftodias,quàm ut honefta proponas,
Perfouerandû eft,ÔC affiduo ftudio robur addendû , donec bona mens fît, quod bona
uoluntas eft.Itaq? tibi apud me pluribus uerbis haud affirmatis,nec tamê Iongis inteî/
ïigo te multum profeciffc+Quae feribis unde ueniant fcio, non funt fida nec colorata.
Dicam tamen fontentiam , quod iam de te fpem habeo, nondum fiduciam. Tu quoq?
idem facias uolo.Non eft quod tibi cito ÔC facile credas.Excute te,ÔC,uarfe forutare,ô^
obferua.Ilîud ante omnia uide,utrû in philofbphia,an in ipfa uita profeceris , Non eft
philofophîa populare artffîcium,nec oftentationfparatum , Nô in uerbis3fed in rébus
eft.Nec in hoc adhibetur3ut aliqua obledatione côfumaturdfes , ut dematur oeîo nau
fea,Animum format ÔC fabricat,-uitam difponit,adiones regit,agêda ÔC omittêda de/
monftrat,fodet ad gubernaculum. ÔC per ancipitia fluduâtium dirigit curfum,fîne hac
nemofocurus eftjnnumerabilia acciduntfinguIfshoris,quae confilium exigût, quod
ab hac petendum eft.Dicet aliquis , Quid mihi prodeft phiIofophi'a,fi fatum eftfquid
prodeft,fî deus redor eftrquid prodeft,fî cafus imperatfNam ÔC mutari certa nô pof/
funt,ÔC nihil praeparari poteft aduerfus incerta, fî aut confilium met. deus occupauif,
decreuitq? quid facerê,aut confilio meo nil fortuna permittit.Quiequid eft ex his Lu/
cîlijUd fi omnia haec funt,phi!ofophandum eft,fme nos inexorabili lege fata conftrin/
gunt.fïue arbiter deus uniuerfî cûda difponit , fiue cafus res humanas fine ordfne im/
pdlit ÔC iadat,philofophia nos tueri debet.Haec adhortabitur , ut deo libenter parea/
mus,ut fortunae contumaciter refîftamus,haec docebft ut deum foquaris,feras cafum,
Sed non eft nunc fn hanc difputationê tranfeundum, quid fît iuris noftri, fî prouiden/
tia in imperio eft,aut fî fatorum fories illigatos trahit, aut fi repentina, aut fubita domi
nantur,Ifl6nuncreuertor,utte moneamôCexhorter,nepatiaris animi tui impetû de
IabiôCrefrigefoerc.Conftitue illû ÔC confine, ut habitus animi fiât quod eft impetus,
Iam ab initio,fî bene te noui,circûfpfdes quid haec epiftola munufeuli attulerit, excu/
te illam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM * 1
te illam cVinuenies. Non eft quod mi'rerfs anfmû meû, adhuc de aîfeno liberalis fum, r>e aliéna U
Quàre aût alienum dixiCqiiicquid bene didum eft ab ullo,meû eft,Sic quoq? quod ab berdlisfum*
Epicuro dfdû eft.Sf ad naturam uiues, nunq? eris pauper , Si ad opiniones3nuncp eris
diues.Exiguû natura defîderat3opfnio immenfum, Congerat in te quiequid muki lo/
cupletes poffèderût , ultra priuatû pecuniae modû fortuna te prouehat,auro tegat,pur
pura ueftiatjôC eo delitiarû opumep perducat,ut terra marmoribus abfcondas , ÔC non
tantû habere tibi liceat,fed cakare diuitias.Accédât ftatuae ÔC pidurae,ÔC quiequid ars
ulla îuxurfae elaborauit,maiora cupere ab his difoes.Naturalia defideria finita _unt,ex
falfa opinione nafoentia, ubi defînant,non habêt,nullus enim terminus falfb eft Via
eunti aliquid extremum eft,error immenfus eft.Retrahe te à uanis,ÔC cum uoles foire
quod petisjtitrû naturaîê habeat,an caecâ cupiditatê,confidera an poffit alicubi confî/
(1ère.Si longe progreffo, fomper aliquid lôgius reftat,fcito id naturale no effe, Vale,
EPISTOLA xvii.Quomodoadphflofophr'am
tendenti paupertas expédiât,
PRofjce omnfa ifta, fî fàpis,îmmo ut fapias, ÔC ad bonam mentem magno curfu ac
totis ufribus tende . Siqufd eft quo teneris , aut expedi, aut încide, Moratur,in/
quis,me res famiîiaris , fîc illam difponere uoîo, ut fufficere nihil agenti poffit , ne a u_
paupertas mihi oneri f__,aut ego alicui. Cum haec dicis,non uideris ufm ac potentian.
eius de quo cogitas boni noffc,ÔCfummam quidem rei peruides quantû philofophia
profît3partes autem nondum fatis fubtfliter difpicis , nec dum fois quantum ubiq? nos
adiuuet , quêadmodû ÔC fn maximis ( ut Ciceronis utar uerbis)opîtuIet,ÔC in mîm'ma
defcendat.Mihi crede,aduoca illam in confilium, fundebit tibi, ne ad calculos fedeas*
Nempe hoc quaeris, ÔC hoc ifta dilatione uis confequi, ne tibi paupertas timendafît,
Quid fî appetenda eftVMukis ad philofophandum obftîtere diuitiae, paupertas expe/
dita eft,fecura eft.Gû clafffcû cecfnit,fcit nô fo peti,cû aliqua conclamatfo eft, quomo
do exeat,non quid efferat, quaerit , Aut fî nauigandum eft, nô perftrepunt portus,nec
«nius comitatu inquiéta funt littora,nô circûftat illû turba foruorû , ad quos pafoêdos
tranfinarinarum regionum eft optanda fertilitas , facile eft pafoere paucos uentres, ÔC
bene fnftftutos,ÔC nihil aliud defiderantes,cp impleri.Paruo famés côftat, magno fafti
diû,Paupertas contenta eft defîderijs fnftantibus fatisfacere . Quid eft ergo? quare tu
hanc reeufes contubernalem,cuius mores fànus dfues imitatur t Si uis uacare animo,
aut pauper fis ,oportet,a ut pauperi fïmilis.Np poteft ftudfû folutare fieri fine frugali/
tatis cura,frugalftas aût paupertas uoluntariaeft + Toile itaq? iftas exeufationes-quan
tû fat eft nondû habeo,fi ad illam fummâ periienero, tune me totû philofophiae dabo.
Atqui nihil prius quàm hoc parandû eft,quod tu differs,ÔC poft caetera paras. Ab hoc
incîpfendû eft,Parare,inquis,unde ur'uam uolo.Simul ÔC parare difee, Siquid te uetat
bene uiuerc,bene mori non uetat.Non eft quod paupertas nos à philofophia reuoeer,
ne egeftas quidê,toleranda eft enim ad hoc properantibus uel fames,quam tolerauere
quidam in obfîdi'onibus.Et quod aliud çrat illius patientiae praemiû , quàm in ârbitriiï
non cadere uidorisr'quanto hoc maius eft quo promittitur perpétua îibertas , nullius
nec hominis.nec dei timorr'Et quidê uel efuriêti ad ifta ueniendû eft Perpeffi funt ex:
ereftus fnopfam omnfû rerû, ufxerût herbarû radicibus,ÔC didu feedam tulerût famé*.
Haec omnia paffi funt pro regno ( quo magis mireris ) alieno , Dubitabit aliquis ferre
paupertatê,ut anfmû furoribus liberetfNon eft ergo prr'us acquirendû,Licet ad philo
îophiâ etiam etiam fine ufatico peruenfreJta eft,cum omnia habueris,tunc ÔC fapien/
tiâ habere uoles.Haec erit uîtimû uitae inftrumentum,ÔC(ut ita dicâ) additamentû.Tii
uero fiue aliquid habes , iâphilofophare,Vnde enim fois,an iam nimis habeasdïueni
hil,hoc prius quaere3quàm quicquâ.At neceffaria deerût.Primû deeffe nô poterût, qa
natura minimû petit . Naturae aût fe fapiens accommodât . Sed fî neceffîtates ultima;
tncidcrintjiamdudû exilîet è uita,ÔC moleftus fîbi effe definet, Si uero exiguû fuerit ÔC
angul.û,quo poffit us ta produci,fd boni cô fulet,nec ultra neceffaria fbllicitus aut an/
xius,uêtn ôC fcapulis fuûreddet,ÔCoccupationes diuitû concurfationes4? ad diuitias
eûtfû/ecurus laetusc^ ridebft,ac dicet,gd in logû ipfo te differsfexpedabis ne foenoris
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
h 4 quaeftum

ï 9Z LIBER SECVNDVS
qii£eftum3aut ex mercede copendfum,aut tabulas beati fenfs,cû fieri polîîs ftatim di/
ues{" Repraefentat opes fapientia,quas cuicunq? fecit fuperuacuas, dedit.Haec ad alios
pertinent,tu Iocupletibus propior es. Sacculû muta, nimis habes.Id eft, omni facculo
quod fat eft.Poterâ hoc loco epfftolam daudere,nifî te maie inftituiffem . Reges Par/
thos non poteft quifquam falutare fine munere,tibi uale dfcere non Ifcet gratis, Quid
iftucCab Epicuro mutuum fumam,Multis paraffe diuitias, non finis miferiarum fuit,
fed mutatio.Non hoc miror.Nô eft enim in rébus uiriû,fod in ipfo animo.ïllud quoq?
quod paupertatê nobis grauem fecerat ,ÔC diuitias graues fecit,Quemadmodû nihil
differt , utrû segrum inligneo ledo, an în aureo colIoces,quocunq? illum tranftuleris,
morbû fuum focum transferet,fîc nihil refert,utrum animus aeger in diuitrjs,an in pau
pertate ponatur,malum fuum,illum foqùitur, Vale.
EPISTOLA XVII I.Quod fine ïuxuria dfes feftus agf debet,ÔC de
paupertatê ukro petenda, ÔC qualiter fmmodica ira gignit infaniâ,
f nunc T~"\ Ecember eft menfîs, quo maxime ciuitasdefudatjusluxuriae publiée datûeft,
' I J ingenti apparàtu fbnant omnia,tanquam qufccf? inter Saturnali'a f non interfît,
ÔC dies rerum agendarum,Adeo nihil intereft,ut non uideàtur mihi erraffe , qui dixit,
olim menfom decembrem fuiffe, nunc annû , Si te hic haberem,Iibenter tecum confier
rem,quid exiftimares effo faciendum, utrû nihil ex quotidiana confuetudine mouen/
dum,an ne diffidere ufderemur cum publias moribus,ÔC hiîarius cÑnandû ÔC exuen/
dum togam,Nam quod fieri nifî in tumultu ÔC trifti tempore ciuitatis non folebat, uo
) luptatis caufa ac feftorum dierû ueftem mutauimus , Si te bene noui , arbitri partibus
fundus, nec per omnia nos fîmiles effe pileatae turbae uoîuiffés, nec per omnia difffmf
lesînifi forte his maxime diebus anfmo fmperâdum eft,ut tune uoluptatibus folus ab/
ftineat3cum in illas omnis turba procubuit.Certiffimum argumentum fi'rmitau's fîiae
capitjfî ad blanda àC in luxuriant trahêtia,nec it,nec adducitur. Hoc multo fortius eft,
ebrio ac uomitante populo,ficcum ac fobrium effe.Illud temperantfus non excerpere
fe3nec infîgniri,nec mifeerf omnfbus,ÔC eadem,fod non eodem modo facere.Licet em
fine ïuxuria agere feftum diem, Caeterû adeo mihi placet tentare animi tui firmitatê,
ut ex praecepto magnorum uirorum tibi quoq? praecfpiam , Interponas aliquot dies,
quibus contentus minimo ac uiliffimo cibo,dura atep horrfda uefte , dicas tibi,hoc eft
quod timebaturjn ipfa focuritate animus ad difficilia fo praeparet,ÔC côtra iniurias for
tunae,inter bénéficia firmetur,Miles in média pace decurrit fine ullo hofte,uaIîû facit,
ÔC fuperuacuo labore laffatur3ut fufficere neceffarfo poffit.Que in ipfa re trepidare no
lueris,ante rê exerceas + Hoc focuti funt, qui omnibus mêfibus paupertatê imitati pro
8 pe ad inopiam acceflerunt,ne unep expauefoerent3quod faepe didiciffent,Nô eft nunc
qcP exfftimes me dicere,ut te admoueas ad ccenas ÔC pauperû ceîlas , ÔC qufccjd aliud
eft,per quod Ïuxuria diuitiarû taedio Iudit,Grabatus ille férus fît3ÔCfagum ÔC panis du
rus ac fordidus,Hoc triduo,ÔC quatriduo fer,interdû pluribus diebus,ut non lufus fit,
fed experimentû.Tunc mihi crede Lucili exultabis,difp5dio fatur,ÔC fntelliges ad fa/
turitatê non opus effe fortuna,hoc enfm quod neceffitatf fat eft,debet etfam irata,Nô
eft tamê quare tu multum tibi facere uîdearfs,fades enim quod multa milia feruorû,
multa milia pauperû faciûtjllo nomine te fufpice, quod faciès nô coadus , Ta facile
.erit tibi illud pati femper,cp aliquâdo experiri.Exerceamur ad paiiîulû, ÔC ne impara/
tos fortuna deprehendat,fiat nobis paupertas familiaris.Securius dfuftes erimus3fi fei
erfmus g nô fit graue pauges effe .Certos habebat dies ille magifter uoluptatis Epicu
rus,qbus maligne famé extfngueret,uifurus an aliquid deeffet ex plena ÔC cofumma/
ta uo!uptate,uel quantû deeffètyôC an dfgnû,quod quis magno labore pêfaret :hoc cer
te in his epiftolis aft,quas foripfît Carino, de magiftratu ad Poliaenû.Et quidê gloriat,
nô toto affe pafoi Metrodorû,qui nondû tantû profecerit.Toto in hoc tu uidu faturf/
tatê putas eflëfEt uoïuptas eft. Voluptas aût nô fila leufs ÔC fugax,ÔC fubinde reficien
da,fod ftabilis ÔC certa.Nô em iucûda res eft aq ÔC polenta,aut fruftû hordeacef panis,
fed fîima uoïuptas eft,poffe capere etiâ ex his uoluptatê,ÔC ad id fe reduxfiTe3qd> eripe
re nulla fortunae iniquitas pofTit.Lfberiora funt alimêta carcerfs, fepofitos ad capitale
fupplicium,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

ËPISTÔLARVM Ï.J
fuppïîcium,non tam angufte qui occifurus eft, pafoft. Quâta eft animi mâgnittido,ad
id fua fponte defoendere , quod nec ad extrema quidem decretis , timendum fîtj hoc
eft praeoccupare teîa fortunae. Incipe ergo mi Lucili fequi horû cÔfuetudfnem, ÔC ali/
quos dies deftina , quibus fecedas à tuis rébus, minimocjj te facias familiarem -. Incfpë
cû paupere habere commercium, Audehofpes cotemnere opes ,ÔCte quoq? dignû
Finge deo , Nemo alius eft deo dfgnus,çf qui opes côtempfît, quarû poffeffîoc tibi no
interdico,fod efficere uolo,ut filas intrépide poffideas:quod uno confoqueris modo,iî
ïë etiam fine illis béate uidurû perfuaforfs tibi) fî illas tanquâ exituras fomper afpexe/
ris.Sed iâ incipiamus epiftola cÔpIicare.Prius,inquis,redde qtiod debes, Delegabo te
ad Epicurû,ab illo fiet numeratio.Immodica ira gignr't infanfâ.Hoc cp uerû fit,necef_e
eft fcfas,cû habueris foriiû ÔC inimicum , In omnes perfonas hic exardefoit affedus,ta
ex amore nafcïtur , quàm ex odio,nô minus inter forîa,c| inter Iufus>ÔC iocos. Nec in/
tereft ex quàm magna caufa nafoatur,fed fn qualem perueniat animû.Sic ignis nô re/
fert quàm magnus,fed quo incidat. Nam etiam maximû folida nô receperunt, rurfus
arida ÔC corripi faciîia fointillâ quocp fouent ufcp in incendiûjta eft mi Lucili , ingêtis
traeexituSjfuror eft.ôC ideo ira uitâdaeft, non moderationis caufà,fod fànitatis, Vale*'
EPISTOLA XIX De feceffu in ocium,ÔC de perplexitate côcathe/
' nantium,fou cupiditate uitanda,ÔCde ccenacû amico habêda,
EXuïto quoties epiftolas tuas accipio,fmplent enim me bona fpe,iam non promit
turit de te,fed fpondent, Ita fac oro atcg obfecro , quid enim habeo melius, quod ;
amicum rogem,quàm quod pro ipfo rogaturus fumfSf potes, fubduc te iftis occupa/
tionibusjfî minus,eripe+Satis multum temporis fparfîmus,fnci'pfamus in fenedute ua
ia colligere, Nunquid inuidiofum eftfin freto uiximus3morfamur in portu. Neq? ego
fuaferim tibi nomen ex ocio petere,quod nec iadare debes,nec abfoondere , Nunquâf
enim ufq? eo te abigam generis humani furore damnato, ut îatebram tibi aliquam pa/
rari,ÔC oblfuionem uelim.Id age,ut ocium tuum no emineat,fed appareat.Deinde ui/
debunt de ifto , quibus intégra funt ÔC propria confiir'a,an ueîint uitam per obfcurum
tranfmittere,tibi iiberû nô eft. In médium te protulit ingenfj uigor,fcriptorû elegâtia^
darae ÔC nobiles amicitiae.Tâta notitia te inuafît , ut Ifcet in extrema mergaris , ac pe/
nitus recôdaris,tamen priora te monftrabunt,tenebras habere nô potes + Sequetur pri
ftinae kicis mukû,quocunq? fugeris, Quietem potes uêdicare, fine ullius odio,fîne de
fiderio,aut morfu anfmi tui.Quid em'm relinques,quod inuitus reîidtim à te poffis co
gftarer'clientesrquorum nemo teipfum fequitur3fod aliquid ex te .Amicosr'olim ami/
citia petebatur,nûc prseda.Mutabût teftamêta deftituti fonesCmigrabit ad aliud lime
fakitatorr' nô poteft paruo res magna côftare,Aeftima utrû te relinquere, an aliqd ex
tuis malis.Vtinâ tibi quidê fenefoere côtigiffèt intra nataïiû tuorû modû,nec te in altû
fortuna mffifîèt , Tulft. te longe à confpectu uftae falubris rapida felicitas,prouincia ÔC "
procuratio,ÔC quiequid ab iftis promittitur , Maiora deinde officia te excîpient,ÔC ex
alfjs alfa, Quis exitus eritCquid expedas donec definas habere quod cupiasf Nunquâ
erittêpus.Qualêdicimus efleferfê.caUfarû, ex quibus neditur fatû , talé dicimus effe *, ^
cupfdftatû.Altéra ex fine alterius nafeitur , In eam demiffus es uita , quae nunquâ tibi
tniferiarû termfnû, ac foruitutis ipfa fadura fît, Subduc ceruicê iugo,fomel illâ incidî,
quàm fomper premi fàtius eft.Si te ad priuata retuleris, minora crût omnia,ÔC affatim
implebunt.At nunc plurima ÔC undicp ingefta nô fatiant. Vtrum aût mauis ex inopia
_aturitatê,an in copia famêfEt auida felicitas,eft alienae auiditati expofîta , Quamdiu ,
tibi fatis nihil fuerit,fpfe alfjs no eris . Quomodo,inqufs»exiborutcûcp. Cogita quàm
multa temere pro pecunia,quàm multa laboriofè pro honore têtaueris . Aliqd ÔC pro
ocio audendû ef.,aut in ifta foîlfcftudfne procuratfonû , ÔC deinde urbanorû officiorû
fenefeendû in tumuku,ac fomper nouis fludibus,quos effugere nulla modeftia, nulla
iiitae qete côtingit . Quid erh ad rê pertinet, an tu quiefeere uelisC fortuna tua nô uult, -
Quid fi illi etiâ nunc gmiferis crefeerer quantû ad fucçeffum accefferft, accedet ÔC me
tusiuolo tibi hoc loco referre didû Meccenatîs. Vera in ipfo eculèo docuitJpfa em nU
litudo ateonat fuma , Si qua.ris,in quo libro dixerit, in eo g Prometheus mforibft,hoc
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
uoluit

«,4 LIBER SECVNDVS
uoluit dfcere, attonîta habet fumma . Eft ergo tantf ulla potentfa,ut fît tibi tam ebrius^
fermo f Ingenfofus uir file fuft, magnum exemplû Romanae eloquentiae daturus, nifî
illum eneruaffet félicitas , immo caftraffet.Hfc te exftus manet,nffî iam contrarias ue/ ,
!a,nffi ( quod ille fero uoluit j terram leges. Poteram tecum ÔC hac Mecmnatis fenten ,
9 tia parem facere rationem,fed mouebfs mihi controuerfîam fi te nom', nec uoles quod ,
Verfurd fdcu debeo in Afpero ÔC Probo accipere. Vt fe res habet , ab Epicuro uerfura facienda eft»
endd efi, Ànte,inquft,cfrcunfpfciendû eft, cum quibus edas ÔC bibas,quàm quid edas ÔC bibas. .
Nam fine amico uifoeratio , leonfs ac lupi uita eft .Hoc non continget tibf,nffî feccf/;
forfs, alfoqufn habebfs conufuas , quos ex turba faïutantfum nomendator dfgefferft,;
Errât autem.quf amicum in atrfo quaerft,fn conufufo probat,NuIlum habet maius ma.
Iû occupatus homOjôC bonis fuis obfeffus,quàm quod amfcos fibi putat, quibus ipfe,
aï.inimos. non eft,quod bénéficia fua efficacfa fudfcat, ad côcîliandos ï amicos,cum quidâ , quo,
plus debent,magfs oderfnt,Leue aes alienum debftorem facit, graue inimicum, Quid
ergorBenefi'cfa non parant amfci'tiasf Parant,fî accepturos licuit eligere , fî col!ocata,;
non fparfa funt.Itacp dum fncfpfs effe métis tuae, intérim hoc confilio fapientû utere,,
Ut magis ad rem exiftimespertinere,quisjquàm quid acceperit, Vale. E
IN LIBRVM SECVNDVM EPIST, XIII.
Hinc __iilinc,apparauerint:al_j aliudhabebanfclegédumapparuerintutopponaturilkprô
pius acceiTeriht, Apparent 8. qua;procul abfint.
2, Ha?c eius probatio obftrufa eft. In alfjs aliud erat sque deprauatum.Vetuftus codex habe/
Bât, Hsc eius obrufïa eft ,ObruiTam aliquis interpretatus eft,probatio,&hancuocê infulferunt
in contextum , Obryzum autem aurum dicitur probatum, Forte feriptum erat» obni-fatio.pro.
probatio. Cuiuslinguae uoxfitobryzum,ambigitur. ;
EPIST, XI III. -
J Alter uincere poteft, Sic. Hic locus mire uariabat in exemplaribus. Vetuftus codex habe/
bat,Alter u incat, poteft melior uincere, non poteft non peior efiè qui uicerit, Alius,Poteft melior*
uincere,nÔ poteft peior effe qui uicerit.Vêtus lecèio mihi magis arridet. Alter uincere poteft,me/
lior non poteft:reliqua uidenturadieâa ab interprete,Nempe ha.c. Non poteft effe peior qui ui/
dlus fuerit,melior qui uicerit. In hoc eft argutia fententia5, Non refert uter uincat.quû ambo ûnt
eequemalLAlteruincerepoteft,quia duo funt,me!ior non poteft,quianeuter uir bonus.
EPIST, XV.
* Proutuoxqdocptehortabiturinidualebit.Inalij'serat,inidlatusmodefta.Tnalf]s,aliud.
Nihil horum placer Confjcio fuiffe feriptum, pro ut uox quoep te hor.abiturc.latus,modefta.
fiue moderata, nifi mauis,molefta.Imperitus quifpiam quifufpicatuseftlateris mêtionemab/.
furdefieri,ubidepronuntiandoagitur, corrupit feripturam.
* ; Habe 6. Ixionis.Vide num legendum fit. Babys ÔC Ixionis , utintelligas Babym Marfiae ira)
trem,qui ipfum Apollinem ad canendi certameneuocauit,_.Ixionemquinubem prolunoné
conftuprauit.SchoIiumindicauit,Babam 6. Ixionem,fuiffe duos Senecae .emporibusjnotae fa/
tuitatis homines,cui quantum tribuendum fit nefcio.
EPIST, XVI* ^
^ ' Caeterum tolerabilem,etiam inchoata. Hune locum non feriba qSilibe., fed eruditulus aïiV
quis deprauarat. Sic enim mutarat fcripturam,c.erum nec tolerabilem, fine ipfa etiam inchoa/
ri.quum Seneca fenferit,a fapiêtia perfeda prasftari beatam uitam, ab inchoata, hoc eftimperie/
âa, tolerabilem,
, Itaq? tibi quod apud me pluribus uerbis haud affirmatis,nec tamen longis intelligo te mul/
7 tum pro feciffe,CLuidam codices pro tamen,habebanttam,pro haud,aut, Videnturaliquotuo*
ces deefTe, Itacp tibi apud meplunbus uerbis opus non eft, aut affirmatis , aut tam longis,
EPIST, XVII.
g . Non eft nunc qùbd exiftimes me dicere te,admoueas coenas,8._.Sicprior aeditio .Alius,mê
dicere admoneas,Alius uttemoneam: Si expungas te,_.repQnas,u.,tokrabiliseritfenfus,utac_
ipoueas.&c.I.em pro grabatus férus quidam habebant3uerus,forte férus legendum,ut cômen/
detuigiliam»
... , _ , . ...... Epfft*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM. ?5
EPIST. XIX.
ïn afpero 8. probo accipere , Confidera ledlor utrûmalis Afperum 8. Probdm gramma/
_i,sacdpere,anaddereuoculam,nifiin afpero 8.probo»utfitallufio admonetam,Nummus *
probus efbqui non peccat in materia: afper quum nondum eft détritus ufu.fiquidemmoneta
recens afperitatem hab^t , Videntur effe uerba forenfia , fiue iureconfultorum , necuo les quod
debeo.nifun afpero Si probo accipere.
LVCII ANNEI SENECAE AD LVCILIVM
LIBER TERTIVS,
EPISTOLA XX .De concordfa dodrinae cum uita , ÔC de fnaequa/
lftate uitada, ÔC depaupertatfs ' beneficio,
/
ÔC quod magnus eft,qui in
diuitfjs pauper eft, fod fecurior qui caret eis*
mssÈsmmM /
I tiaîes ÔC te dfgnum putas, qui aliquando fias tuus,gaudeo.Mea
enim gloria erit, fî te iftfnc ubf fine fpe exeundi fluduaris, extra/
xero, Illud autem miLucili terogo atq? hortor, utphilofophiam
inpraecordia ima demittas, ÔC experimentû tui profedus capias,
non oratione nec fcripto3fedanimi fîrmitate , ÔC cupiditatum di/
minutione,uerba rébus proba + Aliud propofîtum eft declaman/
tibus ÔC affenfîonem coronae captantfbus,alr'ud hfs qui iuuenum
ôC ocioforû aures dffputatione uaria , aut uolubfli detinent,Facere docetphilofophia,
non dicere,ÔC hoc exigit,ut ad legem fuam quifq? ufuat , ne orationi uita dfflèntiat,ut
ipfa inter fe uita unius , fine omniû adfonû dfffenfîone, coloris fît. Maximum hoc eft
èc officium fapiêtiae ÔC indiciû,ut uerbis opéra concordent, utipfe ubiq? parfîbi idêcp
iît,Quis hoc praeftabitfPauci, aliqui tamen,Eft difficile hoc,nec dico fapiente fomper
«no iturum gradu,fod una uiaObferua itzep nunqufd ueftis tua domusq? diffentiant,
Nunquid in te liberalis fis,in tuos fbrdidos, Nûquid ccenes frugaliter, .édifices luxu/
riofo , Vham fomel ad quam uiuas regulam prende , ÔC ad hanc omnem uitam tuam
exaequa. Quidam fe domi contrahunt,dilatant foris ÔC extendunt.Vitium eft haec di/
uerfîtasjÔCfîgnum uacillantis animi, ac nondum habêtis tenorem fuum , Etiamnû di/
eam unde fît ifta inconftantia , ÔC dfffimflitudo rerû confîlforûq?. Nemo proponit fîbi
quid uelft,nec fî propofuft,perfouerat in eo,fed trâfîlit, nec tantû mutat,fod redit,ÔC in
ea quae deforuit ac dânauit,reuoluitur. Iraq? ut relinquâ definitiones fapiêtiae ueteres,
SC totû compîedar humanae uitae modû,hoc poffum contêtus efïè.Qiiid eft iapiêtiaC
Semper idê uelle atq? idê nolle.Licet illâ exceptiunculâ non adfjciâ,ut redum fît quod
tieîis,nô poteft cuiq"? fomper idê placere, nifi redû.Nefoiûtergo homines quid uelfnt,
nifîillo momento,quo uokint,In totû nulli uelle aut nolle decretû eft Variatur quo/
tidie iudiciû,ÔC in contrariû uertitur, atq? plaerisc^ agitur uita per lufum , Preme ergo
quod cû-pifti.ôC fortaffe perduceris, aut ad fummû,aut eo quod fummû nondum effe
folus intellfgas,Qufd fîet,inqs,huic turbae familiariûrTurba ifta cû à te pafoi defîerit,
ipfa. fo pafoet,aut quod tu beneficio tuo nô potes foire,paupertatis foies, Illa ueros cer
ios q? amr'cos retinebit , difoedit quifquis non te,fed aliud foquebatur , Non eft aût uel
ob hoc unum amanda paupertas,quod à quibus ameris oftendetrO quâdo ille ueniet
dies,quo nemo in honoré tuû mentiatur. Hue ergo cogitationes tux têdant,hoc cura,
lioc opta,omnia alia uota deo remiffurus , ut contêtus fis temetfpfo,ÔC ex te nafoentf/
bus bonis.Quae poteft effe félicitas propior f Rédige te ad parua , ex qbus cadere no
pofîîsjidcp ut Ifbêtfus facfas,ad hoc pertinebit tributû epiftol_e huius, quod ftatim cô/
ferâjnuideas licet,etiâ nunc libenter pro me dependet Epicurus,Magnificêtfor(mihi
crede ) formo tuus in grabato uidebitur ÔC in panno,non enim dicentur tantû illa, fed
probabuntur.Ego certe aliter audio quaedicit Demetriusnofter,cûfllum,inquit,uidi !
nudû quâto minus cf? in ftramêtis incubâtem , non praeceptor ueri,fod teftis eft,Qufd
£rgoCNô licet diuitias in fînu pofitas contênererquid ni liceat r Et ille ingentis animi
eft.qui illas circûfufas fîbi mukû diuq? miratus,quod ad fo uenerint,ridet, fuasq^ audit
Hiagis effe q) fontit , Mukû eft nô corrûpi diuitiarû côtubernio,Magnus eft ille,qui in
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
diuitfjs

fS LIBER TERTIVS
diuitfjs pauper eft,fed fecurior,qui caret diuitfjs. Nefcfo,ihqitfs, quomodo ifte pauper
tatem laturus eft,ff fn illam incideritNec ego Epfcuri angdus,fî pauper ffte contemp/
* turus fit diuitias,fi in illas inciderit.Ita.ji in utroq? mens aeftimanda eft,infpfcfêdum%,
an file paupertati indulgeat,an hic dfuftfjs non indulgeat. Alioquin leue argumentum
eft bonae uolûtatîs grabatus,aut pannus,nffî apparuit aliquê illa nô neceffitate patf fed
malle, Caeterûmagnaeindoliseft,adfftanô properare tancf admeîfora, fod praepara
ri tanquam ad facflfa.Et funt Lucili facflia,cû uero multo ante meditatus accefferis,iu
cunda quoq? .Ineft illis,fîne qua nihil eft iucundû,fecuritas,Neceffariû ergo iudico id,
quod tibi fcripfï magnos uiros faepe fecilîè, akquos dfes interponere,quibus nos ima/
grnaria paupertatê exerceamus ad ueram-quod eo magfs faciendû eft,quo deîftîjs per
madufmus,ÔC omnfa dura ac difficflia iudicamus.Potius excitâdus fomno, ÔC uellican
dus eft animus,admonêdufqî natura nobis minimûconftituiffe.Nemo nafcitur diues,
quifquis exit in lucê,iuffus eft Iade ÔC panno efle contentus Ab his initias nos régna
non capfunt, Vale,
EPISTOLA xXI+Quod_endentemadphflofophrâimpeditm5dana_
feîicitatis falfk aeftirnatio.Et quod folû ftudiofum ingeniû facit aliquê da/
rum.Et in omni quod habere cupimus,cupidftatfbus detrahendum eft.
Vm iftis negocium tibi effe fudfcas,de quibus foripforasfMaxfmum negocfum
v__> tecum habes,tu tfbi moleftus es.Quid uelis nefci's,melfus prbbas lionefta,quàm
fequeris.Vides ubi fît pofîta felfcitas,fod ad illam peruenire non audes, Qufd fît autê,
quod te impediat,qufa parum ipfo dffpfcfs dicam,Magna haec efïè exiftimas, quae re/
Ir'durus es,ÔC cum propofuffti tfbi illam fecuritatem,ad quam tranfîturus es_retinet te
huius uitae,à qua receffurus es,fulgor,tanquàm in fbrdida ÔC obfoura cafîirum , Erras
Lucili, ex hac uita ad illam afcenditur,Quod intereft inter fplendorem ÔC lucem, cura
haec certam originem habeat,ac fuam,ille niteat aîieno,hoc inter hâc uitâ ÔC illâ, Haec
quia fuîgore extrinfocus uenfente percufîa eft,craffâ illi ftatim umbrâ faciet quifojuîs
obftiterit,ilIa uero fuo lumine illuftris eft,Studfa te tua darû ÔC nobfîem efficiêt, Exê/
plum Epicuri referam,cû Idomeneo foriberet,ÔC fllum à ufta _peciofa,ad fidelê ftabî/
ïemc^ gloriam reuocaret,rigidae tune potentiae miniftrum,ÔC magna tradantê,Sf glo/
ria,inquit,tangeris,notiorem te epiftolae meae facient, quàm omnia ifta quae colis, ô.
propter quae cokris.Nunquid ergo mêtitus eftVQuis Idomenea noffet nifî Epicurus
ilîû fuis literis incr'dilTetrOmnes illos megiftanas ÔC fatrapas,ÔC regem ipfum, ex quo
Idomenei tftulus petebatur,obliuio alta fuppreffit.Nomê Attici perire Ciceronis epif
tolae nô fînût,nihiî illi profuiffèt gêner Agrippa, ÔC Tyberfus progener,ÔC Drufus Cae
far pronepos,fnter ta magna nomina taceretur.nifî Cicero illû appli-cuifîet, Profunda
fupranosaltftudo têporis ueniet,pauca ingénia caput exerêt, ÔCin idê quâdocj? fîlen/
tium obitura obliuionirefîftêt,ac fo diu uindicabût,Quod Epicurus amico fuo potuit
promfttere3hoc tibi promitto Lucili.Habeo apud pofteros gratfâ, poffum mecû dura
tura nomina educere.Vergilfus nofter duobus memoria aeternâ promffît,ÔC praeftat,
Fortunatf ambo fîquid mea carmfna pof_lint,Nuila dies «nquam memori uos exfmet
îcuo, Dum damus Aeneaecapitoli immobile faxum Accolet,imperiumc| pater Ro/
manus habebft.Quofcunq? in médium fortuna protulft, quicûcp mêbra ac partes aîîe
nae potentiae fuerant,horum gratis uiguit,domus frequentata eft,dum ipfi fteterunt,
poft ipfos cito memoria defecit, Ingeniorum crefeit dignatio,nec ipfis tantùm honor
habetur,fed quiequid illorû memoria adhaefît ,excîpitur,Ne gratis Idomeneus in epif
tolam meam uenerit, ipfe eam de fuo redimet.Ad hune Epicurus illam nobfîem fonte
tiam foripfît, qua hortatur, ut Pythoclea locupletemnonpubîica,necancipitiuiafa/
ciat. Si uis, inquit, Pythoclea diuitem facere,non pecuniae adfjciendum,fed cupidita*'
tibus detrahendum eft.Et apertfor ifta fententia eft,quàm ut intepretanda fit,ôC diferf
tior quàm ut adiuuanda , Hoc unum te admoneo, ne iftud tantû exiftimes de diukijs
didum , quoeunq? tranftulerfs, idem poterit. Si uis Pythoclea honeftum facere, non
honoribus adfjciendum eft, fed cupiditatibus detrahendum. Si uis Pythoclea effe in
perpétua uokiptate,non noluptatibus adfjciendum eftjfod cupfdftatibus detrahenda.
Si uis
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 97
Sfiïfs Pythoclea fonem facere , ÔC implere uitam , non annis adfjciendum eft , fod.cu/
piditatibus detrahcndû eft.Has noces non eft quod Epicuri effe iudices,pubîicae funt*
Quod fieri in fonatu folet, faciendum ego in philofophia quoq? exiftfmo . Cum cen/
fuît alfqufs,quod ex parte mihi pîaceat,iubeo illum diuidere fententiâ,ÔC fequor , Pro
eo libcntius Epicuri egregia dida commemoro,ut ifti qui ad illa confugient, fpe mala
ïndudf,quf uelamentum ipfos fuorum uitiorum habfturos exiftimant, probent,qiio/
cunq? ierinthonefte effe uiuendum.Cum adierint hos hortulos ÔC audierint infcriptû
hortulisjhofpes hic bene manebis, hic fummum bonû uoïuptas eft, paratus erit iftius
domicilfj cuftos,hofpitalis,humanus,ôC te polenta excipiet,ÔC aquam quoqj large ad/
miniftrabit,ÔC dfcet,Ecquid benë acceptus esCNon iritant,inquit,hi hortuîi famé, fod
extinguunt,ncc maiorem ipfis potionibus fîtim faciunt,fed naturali ÔC gratuito reme
dio fedant.In hac uoluptatê confonuf.De lus tecû defîderijs Ioquor,quae confolatione
non recipfunt , quibus dandum eft aliquid ut deficiant , Nam de illis extraordinarfjs
quae licet differre,licet caftfgare ÔC opprimere,hoc unum commonefaciam, ifta uoîu/
ptas naturaîis eft,non neceffaria, huic nihil debes. Si quid impendis,uoIuntarium eft.
Venter praecepta non audit,pofcit,appeIIat. Non eft tamen moleftus credftor, paruo
dimittitur,fî modo das illi quod debes,non quod potes. Vale,
E PI S T.XX 1 1 , Quod occupationes confilio rdinquendae funt,no praecfpftanter fu
gfendae,ÔC de uaria quiète Iocorû,ôC quod homines priores moriunt _jj nafcantur.
ÏAm intelïigis educendû effe te , ex iftis occupationibus fpeciofîs ÔC malis,fed quo/
modo id confequi poffis quaeris . Quaedam non nifî à praefente monftrantur . Non
poteftmedicus per epiftolas cibi aut balnei tempus eligere,uenaî_angenda eft.Vêtus tâtcntdnda
prouerbium eft,Gladiatorem fn arena capere confîîium.Aliquid aduerfarfj uultus,ali Gkdidtor in
quid manus mota,aIiquid ipfa inclfnatfo corporis întuêtem monet Quid fieri foleat, dmf

j,8 LIBER TERTIVS,
uoïtitatur,fncerta,anc_pitia,referet pedem ,nec uertet _erga,fed fonfim recedet in tutu, '
Facile eft autê mi Lucili occupationes euadere , fî occupatfonû praemia côtempfcris,
Illa funt quae nos morantur ÔC dctinent , Quid ergof Tam magnas fpes reîfnquâfAb
ipfa meffe dîfcedârNudum erftlatusdncômitata ledicafAtriû uacuumfAb his ergo
inuiti homines recedunt,ÔC mercedem miferiarû amant,ipfas execrantur.Sic de ambi
tione,quomodo de arnica queruntur.Id eft,fî uerum affedû eorum infpicias, nô ode/
runtjfod litigant. Excute iftos qui quae cupiere déplorât , ÔC de earû rerum Ioquuntur
fuga,quibus carere non poffunt . Videbis uoluntariâ effo illis in eo morâ, quod a.gre
ferre ipfos ÔC mifere,loquuntur,Ita eft mi Lucili,paucos foruftus3pîures foruituiem te
nent.Seddeponereilîâin animo eft, ÔClibertas bona fide placuit, in hoc autem unum
aduocationem petis,ut fine perpétua folfcitudine id tibi facere c6tingat,qiifd ni te to/
ta cohors Stoicorum probatura Gt? Omnes Zenones ÔC Chryfîppi moderata , ÔC ho/
nefta,ÔC uera fuadebunt.Sed fî propter hoc tergiuerfarfs,ut circûfpicias, quantû feras
tecû,ÔC quàm magna pecunia r'nftruas ocium,nunc| exitû inuenies.Nemo cû fàrcinis «
enatat, Emerge ad meliorê uitâ propicfjs dijs, fod nô fîc, quo modo iftis propicij funt,
qufbus bono ac benigno uultu mala magnifica tribuerunt,ad hoc unû excufari, quod
ifta quae urunt,quae excrucfant, optantibus data funt.Iam imprimebâ epiftolae fignû,
refbluenda eft, ut cum folenni ad te munufoulo ueniat , ÔC aliquam magnificâ uocem
focum feratjôC ecce occurrit mihi nefoio utriirn uerfor , an eloquentior , cuius inquisf
Epicuri, Adhuc enim aliénas farcinas adorno . Nemo nô ita exit e uita. tanquâ modo
intrauerit.Querncunq* uis occupa3adolefoentê,fenem,medium,inuenies,aequetimi/
dum mortis,aeque infoium uitae,nemo qufcquâ habet fadi.In futurum enim noftra di
fîuîimus.Nihil me magis in ifta uoce deledat, quàm quodexprobratur fonfbus infan
ti'a,Nemo3inquft,alfter,quàm quomodo natus eft,exit è uita.Falfum eft,pefores mo*
rimur quàm nafcimur,Noftrum iftud non naturae uitium eft. Illa de nobis côqueri de
bet,ÔC dicere,quid hoc eftfSine cupiditatibus uos genui,fîne timoribus,fîne fuperftrV
tione,fine perfidia3cae_crisq?peftibus, quales intraftrs, taies exite, Percepit fapfêtiam,
fiqufs tam focurus moritur,quàm nafcitur.Nûc uero trepidamus, cum pericuîum ac/
ceffit,non animus nobis,non color confiât, Iachrymae nihil profuturae cadunt, Quid
eft turpius, quàm in ipfo Ifmine focuritatis effe folicituirif Caufà autem haec eft, quod
inanes omnium bonorum fum us, uitae defiderio laboramus.Non enim apud nos pars
eius alla fubfedit,tranfmfffa eft ÔC effluxft.Nemo quàm bene uiuat,fed,quâdiu curar,.
cum omnibus poffit contingere,ut bene uiuant,ut diu nulli. Vale.
EPiST.xxiII.Defolido ÔC inanigaudio,ÔC de malo uitae principio,
PVtas me tibi fcripturum,quàm humane nobifoum hyems egerit,quae ÔCremiffa
fuit,ÔC breuis,quàm malignum uer fît,quàm praepofterû frigus , ÔC alias ineptias
uerba quaerêtium.Ego uero aliquid quod ÔC mihi ÔC tibi prodeffe poffit,foribâ. Quid
autem id erit,nifî ut te exhorter ad bonam mentemdrluius fundamentû quodfi.,quae
ris.ne gaudeas uanis.Fundamentum hoc effe dfxi,etiam culmen eft , Adfumma per/
uenfr, qui' fcft quo gaudeat , qui' felicitatem fuam in aliéna poteftate non pofuit, Soli'/
citus eft,ÔC incertus fui,quem fpes aliqua proritat,licet ad manum fît, licet non ex dif/
ficili petatur,lfcet illum nunquam fperata deceperint . Hoc ante omnfa fac mi Lucili,
difte gaudere,Exiftimas me nunc detrahere tibi muîtas uoluptates , qui fortuita fub/
mouco,quf fpes dukiffima obledamenta deuitandas exiftimo , Irno contra,noIo tibi
unh} deeffe laetitiam.Volo illâtibi domi nafci.Nafcitur,fî modo intra teipfum fît. Cx
terae hilaritates nô implent pedus,fed frontê remittunt,leues funt,nifî forte tu iudicas
illum gaudere,quî ridet Animus débet effe alacer ÔC ffdens , ÔC fuper omnia eredus,
Mihi crede,res fouera eft uerum gaudiû.An tu exiftimas quenquâ foluto uultu, ÔC ut
ifti dclicati Ioquuntur, hilari oculo mortem contemnerefpaupertati domum aperirec1
uoluptates tenere fub fraeno i meditari dolorum patientiâf Haec qui apud fo uerfat,in
magno gaudio eft,fod parum blando. In huius gaudfj poffeflîone effe te uolo . Nunô)
deficietjcum fomel unde petatur inueneris . Leuium metallorû frudus fn fummo eft,
fila opulentiffima funt,quorum in alto latet uena3affiduepknius refponfura fedienti.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Ha-G

EPISTOLAR VM 95.
Haec quibus deîedatur uuîgus., tenuem habent ac f perfuforfam uoluptatê, ÔC quod/ dt.pcrfunfto/
cunq? inuenticium gaudium cft,fuhdamento caret. Hoc de quo loqiior,ad quod te co ridtn,
nor perducere foîidum eft,ÔC quod plus pateat introrfus.Fac oro te Lucili chariffime,
quod unum poteft te praeftare feîicem , difrjce ÔCconcuIca ffta,quae extrinfecus fpjen/
dent,quae tibi promittûtur ab aîio3ad uerum bonum fpeda,ôC de tuo gaude. Quid eft
autem hoc de tuocTe ipfo ÔC tui optima parte, Corpufculum quoq? etiam fi nihil fie/
ri fine illo poteft, magis neceffàriarn rem crede,quàm magnam, Vanas fuggerit uolu/
ptates,breues , pcenitendas , ac nifî magna moderatione temperentur , in contrarium
abiturasjta dico,r'n praecipiti uoïuptas 3ad dolorem uergit,mfï modum teneat, Modû
autem tenere in eo difficile eft , quod bonum effe credideris , Veri boni auiditas tuta
eft.Quid fît iftud inter,pgas,aut unde fubeatfdicam,Ex bona confcientia,ex honeftîs
confilfjs,ex redis adionibus,ex conremptu fortuitorum,ex placido uit_e,ÔC continuo
tcnore unam prementis uiam.Nam illi qui ex alfjs propofîtfs in alia tranfîliunt , aut ne
tranfiliunt quidem. fod cafîi quodam tranfmittuntur , quomodo habere qufcquam cet
tum manfiirumue pofîunt,fufpenfî ÔC uagi f Pauci funt qui confilio fo fuacp difponât,
caeterf eorum more qui flumfnibus innatant,non eunt, fod feruntur. Ex quibus alios ""-
Ieuior unda detinuit,ac moîîius uexit,alios uehementfor rapuit , alios proximaeripae,
curfu languefoente depofuit,alios torrens impetus deiecit in mare, Ideo conftitiiendû
eft quid uelimus,ôC in eo perfêuerandum , Hfc eft locus fbîuendi serfs alieni, Poffum
enim uocem tibi Epicuri tui reddere, ÔC hanc epiftolam liberare.Moleftum eft femper
uitam inchoare,aut fî hoc modo magfs fenfus poteft exprimi,maîe uiuût , qui fomper
uiuere incipiunt»Qiiare,inquisr'defiderat enim explanationem ifta uos-^Quia femper
illis imperfeda uita eft,Non poteft autem ftare paratus ad mortem , qui modo fnçipit
uiuere.Idagendum eft,ut fatis uixerimus.Ncmo hoc putat,qui orditur cum maxime
uitam.Non eft quod exiftimes paucos effe hos,propemodum omnes funt . Quidam
uiuere tune incipiunt,cû definendû eft.fî hoc iudicas mirum,adijciam quod magis ad
mireris,Quidam ante uiuere defîerunt,quàm încîperent. Vale,.
EPISTOLA XXIII I.De praemeditatfone futuroriim perfculorû,
ôC de non timenda morte,ÔC de non inconfuke animû inclinando.
SOÎicitUm te effeforibis de iudicfj euentu,quod tibi furor inimici denuncîat,ÔC exi/
ftimas m e fuafurum,ut meîiora tibfjpfi proponas,ÔC acquiefeas fpei bland^e.Quid
enim neceffe eft mala accerfore,ôC fatis cito patiêda cum uenerfnt,praefumere,ac prae/
fens tempus futuri metu perdereCEft fine dubfo ftultiim,quia quâdoq? fis futurus mi/
fer,effe iam mfforum, Sed ego aîia te ad focuritatem uia ducam.Si uis omnem folicitu
dinem exuere,quiequid uereris ne eueniat , euenturum utiq? propone, ÔC quodeuneg
illud eft malum tecum ipfe metire,ac timorem tuum taxa: intelliges profedo aut non
magnum,aut non îongum effe quod metuis,nec diu exempla quibus confirmeris,coI
ïigenda funt,Omnis illa aetas tulit.ïn quâcunqj partem rerurn.ueltiuilium, uel exter/
narum memoriam miferis , occurrent tibi ingénia, aut profedus,aut impetus magni,
Nunquid accidere tibi fî damnaris poteft durfus , cp ut mittaris in exiliumC ut ducaris
in carceremfnunquid ultra quicquam corpori timendum eft,c][ ut urattirf quàm .ut pe
reat^Sfnguîa ifta conftitue,ÔC contemptores eorum cfta,qui non quaerendi,fod eîigen
di funt.Damnationem fîiam Rutiîius fîc tulit,tanquam nihil illi moleftum effet aliud,
quàm quod maie iudicaretur.Exilium Meteîlus fortiter tulit, Rutiîius etiam libenter,
Alter utrediret Reipub,praeil;itit,aker reditum fuum Syllae negauit,cui nihil tune ne/
gabatur.In carcere Socrates difputaiift,ÔC exire(cum effent qui promitterent fugam)
noîui't,remanfitcf,ut duarum rerum grauiffîmarum homfnibus metum demeret,mor
tis ÔC carceris.Mutius r'gnibus manum impofuit,Acerbum eft uri, quanto acerbius,ft
id te faciente patiarisfVides hominem non eruditum,nec ullis prseceptis contra mor
tem,aut dolorem fubornatum,militari tantùm robore inftrudum3pcenas à fe irriti co/
natus exigentem :fpedator diftiîlantis fn hoftili foculo dextrae ftetft,nec ante remouit
nudis offibus fluentem manum,quàm ignis illi ab hofte fubdudus eft . Facere aliquid
in illis caftris felfcius potuft,nil_il fortius.Vide quanto acrior fît ad occupâda pericula
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
_ î 2* VÂV.ïZy

loo LIBER TERTIVS
ufrtus,quàm crudelitas ad irroganda, Facflius Porfenna Mutfo ignouft,quod uoîue/
rat occidere,quàm fibi Mutius qo? non occiderit.Decantatae,inquis,in omnibus fcho
lis fabulae iftae funt.Iam mihi cum ad contemnendam mortem uentum fuerit,Catonê
narrabis.Qiiid ni ego narremrVkimaiIla nodePIatonis librum legentem, pofîto ad
Caput gladio.duo haec in rébus extremis inftrumenta profpexerat, akerû ut uellet mo
rf,alterum ut poffêt.Compofîtis ergo rébus,utcunqj componifradaeatcp ultimaepo/
terant,id agcndum exiftimauit,ne cui Catonem aut occidere liceret, aut foruare con/
tingeret,ÔC ftrido g!adio,quem ufq? in illum diem ab omni caede purum feruauerat,
Nihil,înquit,egifti fortuna omnibus conatibus meis obftando , non pro mea adhuc,
fod pro patriae libertate pugnaui,nec agebam tanta pertinacia, ut liber, fod ut inter li/
beros uiuerem,nunc quoniam deploratae funt res generis hurqani.Cato deducatur in
tutum.Impreffit deinde mortiferum corpori uuInus,quo obligato à medicis,cum mi/
nus fànguinis habcret,minus uirium, animi idem,iam nô tantùm Caefàri,fod fibi ira/
tus,nudas in uulnus manus egit,ÔC generofum illum contemptorem cjj omnis poten/
tiae fpiritum non emifît,fed eiecit.Non in hoc exempla haec nunc congero,ut ingénia
exerceam,fed ut te aduerfus id quod maxime terribile uidetur,exhorter,FaciIius autê
exhortabor,fî oftendero non tantùm fortes ufros hoc momentum efflâdae anfmae con
_empfîffe,fod quofdam ad alfa ignauos3 in hac re exaequaffè animum fortiffimorû: fi/
eut illum Cn .Pompefj fbcerû Scîpionem, qui contrario in Africam uento relatus,
cum teneri nauem fuam uîderet ab hoftibus.ferro fe transuerberauit, ÔC quaerentibus
tibi Imperator effet3Imperator,fnquft,bene fe habet. Vox haec, illû parem maioribus
fecft,ôC fataïem Scipfonibus fn Afri'ca gloriam non eft interrumpf paffa.Mukum fint
Carthaginê ufncere,fed amplfus mortem, Imperator, inquit,bene fe habet , An aliter
debebat Imperator, ÔC quidem Catonis, morifNô reuoeo te ad hiftorfas, nec ex omni
bus f-ecuïis côtemptores mortis(qui funt pIurimi)colIigo,Refpice ad haec noftra tem
pora,de quorum languore ac dekcfjs querimur . Omnis ordinis homines fuccurrent,
omnis fortunae,omnis aetatis,qui maîa fua morte praeciderût.Mihi crede Luciîi,adeo
mors timenda non eft,ut beneficio eius nihil anteferendum.Securus ita

EPISTOLARVM 101
prauatibhes, Pauper fiâdnter plures ero. Exul fiamcïbime natûputabo, quo mfttar,-
Alîigaborr'Quid enimdMûc folutus fumCAd hoc me natura graue corporis mei pon/
dus aftrinxit; MoriarrHoc dicis,definâ aegrotare poffe, defînâ alligari poffe, defînam
tnori poffe.Nô fum ta ineptus,ut Epicureâ câtilenâ hoc loco perfoquar,ÔC dicâ,uanos
effe inferorû metus , nec Ixionê rota uolui , nec fàxû humero Sffyphi trudi ia aduer/ -
fum,nec ullius uifcera,ÔC renafoi poffe quotidie,ÔC carpi.Nemo ta puer eft, ut Cerbe/
rû timeat3ÔC tenebras,ÔC laruarû habitû nudfs oflîbus cohaerentfû.Mors nos aut côfn
mit, aut exuf-,EmiffismeIfora reftât,oneredetrado,côfumptfs nfhflreftat,bona pari/
tex malaq? fubmota funt. Permitte mihi referre hoc loco tuû uerfum,fî prius admonu
ero, ut te iudices non alfjs fcripfîffo ifta , fed etiâ tfbf.Turpe eft aliud loçj,aïfud fontire,
quâto turpius , aliud fcribere, aliud fontirer'Memi'ni te illû locû aliquâdo tradaf_e,no
répète nos in morte incidere , fod minutatim procedere.Quotidie morimur,quotidie
enim démit aliqua pars uitae , ÔC tune quoq? cû crefeimus, uita decrefeit. Infantiâ ami
_îmus,deinde pueritfam,deinde adolefcentiam.ufq? ad hefternum,quicqur'd tranfijt te
poris,perit,Hunc ipfum quem agimus diem,cum morte diuidimus.Quemadmoduni
depfydra,non extremum ftilîicidium exhaurit , fod quiequid ante defluxit , fîc uïtima
hora qua effe defînimus,non foîa mortem facit,fod foïa confummat. T x ad illâper/
tienimusjfod diu uenimus Haec cû defcripfiffes quo foies ore,fomper quidê magnus,
nunçf tamen acrior,quàm ubi ueritati commodas uerba , dixifti, Mors non uïtima ue
nit,fod quae rapit ukima mors eft.Malo te Iegas3quàm epiftolâmeâ . Appai _*bft enirr.
tibi,hanc quâtimemus mortem extremam effe,non fbîam.Video quo ipedes.Quae/
ris quid huic epiftoîae infuIforim,quod didum aîicuius animofum , quodpraeceptum,
utiîe,Ex hac ipfa materia quae in manibus fuit,mittetaliquid,Obiurgat Epicurus non
minus eos,qui mortem concupifcunt,quàm eos qui timent,ÔC ait,Ridiculum eft cur/
rere ad mortem taedio uitae , cum génère uitae, ut currendum effet ad mortê,effeceris.
Item alio loco dicit,Quid ta ridicuïû,quàm appetere morte, cû uitâ tibi inquiéta fece/
ris metu mortisr'His adfjcias ÔC illud eiufdem notae licet,tantam hominum impruden ^iufdê nota*
tiam effe immo dementfam,ut qufdam timoré mortis cogâtur ad mortem. Quiequid
horum tradaueris,côfïrmabis anirnû,uel ad mortis,uel ad uitae patientiâ.At in utrûq?
emonendi,ac firmandi fiimus, ÔC ne nimis amemus uitam,ÔC ne nimis oderimus. eti%
eu ratio fuadet finire,fod non temere , nec cum procurfu capiendus eft impetus , ,Vir
fortis ac fapiens non fugere débet è uita,fed exire.Et ante omnfa ille quoq? uitetur af/
fedus,qui mukos occupauit3libido foilicet moriendi. Eft enim mi Lucili,ut ad aîia,fîc
etiam ad moriendum inconfuîta animi inclinatio, quae faepe generofos atq/acerrima;
indolis uiros corripit, faepe ignauos facêtescpjlli contênunt uitâ,hi grauant.Quofdâ
fubit eadê faciendi uiuendicp fatfetas, ÔC uftae no odfum,fod faftfdiû,i'n quod prolabi/
mur,ipfa r'mpeîîente phiîofophr'a,dû dicimus,quoufq? eademcNêpe expergifear, dor
miam,fatiabor3efuriam,algebo , aeftuabo: nullius rei finis eft , fod fn orbem nexa funt
omnia,fugiunt ac fequunturîdiem nox premit, dies nodem , aeftas in autumnum de/
finit, autumno hyems inftat , quae uere compefeitur, Omnia tranfeunt,ut reuertâtur,
Nihil noui uideo,nihiI noui facio , Fit aliquando ÔC huius rei naufoa, Multi funt, qui
nonacerbumiudicentuiuere,fedfuperuacuum. Vale,
EPISTOLA XXV. Decorrîgendis ÔCnoninueterâdis
uitijs.Et de fm agi'narfa boni uiri prxfentia.
QVod ad duos amicos noftros rjrfnet,diuerfa m'a eundûeft, Alterius enim uitia
emendanda,aîterius frangenda funt. Vtar libertate tota,nô amo iîlû,nifî offerx
do.Quid ergo,inquisr* Quadragenarium pupillum cogitas fub tutela tua continere-f
Refpice xtatem eius iam dura ÔC intradabilê,nonpoteft reformarf,tenera finguntur.
An profedurus fim nefcio,maIo fucceffum mihi,^ fidê deeffo;nec defpe/aueris , etiâ
diutinos aegros poffe fanari,fi contra fntemperantiâ fteteris, fî multa inuitos ÔC fiicere
coegeris ÔC pati.Nec de akero quidê fatis fiduciae habeo,excepto eo quod adhuc pec
care erubefeitmutriendus eft hic pudor,qui quamdiu in animo eius durauerit,aliquis
erit bonae fpei îocus.Cum hoc ueterano parcius agendum puto, ne in defperationemp
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
i $ fui

. ioz LIBER TERTIVS
fui trenfat.nec uîlum tempus aggrediendi melius fuit, c$ hoc dum interquîefcit, dum
emendato fimilis eft,Alfjs haec intermiffîo eius impofuit,mihi uerbanon dat,expedo
cum magno fanore uitia reditura, quae nunc fcio ceffare,non deeffe,Impendam hufo
ref dfes,ÔC utrum poffit aliquid agi,an non poffit,experiar. Tu nobis te, ut facis, forte
Sircifus cen praefta, ÔC farcfnas contrahe.Nihil ex his quae habemus neceffarium eft,ad legem rat/.
trahe , turae reuertamur.Dfui'tiae paratae fînt,Aut gratuitum eft quo egemus , aut uile . Pane
ÔC aquam natura defîdcrat, nemo ad haec pauper eft, intra quae quifquis defîderfum
fuum cîaufît3ciim ipfo loue de felicitate contendat,utait Epicurus,cuius aliquam uo/
cem huic epiftolae inuoluam.Sic fac,inquit,omnia tanquâ fpedet aïiqufs.Prodeft fine
dubio,cuftodê fibi impofuiffe,ÔC habere quem refpicias,quéminterefiècogftatiôibus
tuis iudices.Hoc quidê longe magnificêtius eft,fîc uiuere tmcf fub alicuius boni uiri,
ac fomper prafentis oculis.Sed ego etiâ hoc contentus fum ,iit fîc facias quaecunqj fa.
cfes,tanquâ fpedct aîiquis.Omnia nobis mala folitudo perfîiadet . Cû iam profeceris
tantum,ut fit tibi etiâ tui reuerentia,licebit dfmittas paedagogum. Intérim te aliquorû
autoritate cuftodi.Aut Cato ille fît,aut Scîpio,aut Laelius, aut cuius interuentu , per/
diti quoçp homines uitia fupprimerêt,dû te efficis eum cû quo peccare nô audeas, Cû
haec effeceris,ÔC aliqua cceperitapud te tui effe dignatio,incipiâ tibipermittere, quod
idem fuadet Epieunis,Tune praecipue fn te ipfo fecede,cum effe cogeris in turba. Dif
V
fîmilem te fieri multis oportet,dum tibi tutû non fît à te recedere.Circumfpice fîngu/
los, Nemo eft cui non fatius fît,cum quolibet effe quàm focum + Tune praecipue in te
ipfe fecede,cum effe cogeris in turba,fî bonus uir,fi quietus,fî temperans uis effe,alio
. quin fnturbam tibi à te recedendum eft.Iftic enim malo uiro propius es. Vale.
EPIS T XX v i.De non aceufando defedum natura_,ÔC qualiter boni uiri mérita
mors excutiatjôC quod egregium fît mortem difoere.
MOdo dicebam tibi in confpedu effe me fenedutis,iam uereor ne fonedutê poft
me reliquerim.Aliud iam his annis,huic corpori uoeabulum conuenit , quo nia.
quidé fonedus laffàe aetatfs nô fradae nomen eft.Inter decrepitos me numera, ÔC extre
ma tangentes.Gratias tamen mihi apud te ago.Non fontio in animo aetatis iniuriam,
cum fontiam in corpore tantùm uitia,ÔC uitiorum minifteria fonuerût . Viget animus
ÔCgaudet, non multum fibi effe cum corpore, magnam partem onerisfuidepofuit,
cxuîtatjÔC mihi facit controuerfiam de fonedute.Hunc ait effe florem fuû, Credamus
_IIi,bono fuo utatur.Ire in cogitationem iuuat , ÔC difpiccre quid ex hac tranquilJftate
acmodeftiamorumfapientiae debeam, quid aetatijôC diîigenter excutere quae non
poffim facere,quae nolim,profît ne habituro aliquid fî quiequid nolim , qufequid non
poffîm,non poife me gaudeo.Quae enfin querda eft , quod fncômodum , fî quiequid
débet definere defecit.fncômodum fummum eft,inquis,minui ÔC deperire,ÔC ut pro/
prie dicam Iiquefcere.Non enim fubfto impulfî ac proftratf fumus.Carpimur,fînguIi
dies aliquid fubtrahunt irfribus. Et quis exitus eft melior quàm in finem fuum natura
foluente difabirNon quia aliquid mali eft idus,ÔC è uitarepentinus exceffus3fed quia
lenis haec uia eft , fubduci. Ego certe uelut appropinquet experimentû , ÔC ille Iaturus
fententiam de omnibus annr's meis dies uencrit,ita me obforuo ÔC alloquor. Nihil eft,
inquam , adhuc , quod aut rebus,aut uerbis exhibuimus , leuia funt ifta ÔC fallacia pu
gnora animi,mukiscj?{nuoIuta Ienocinfjs . Quod profecerim , morti crediturus fum.
Non timide ita9 componor ad illum diem , quo remotis ftrophis ac fucis,de me pro/
nunciaturus fum,utrû loquar fortia an fontiâ,nunquid fîmiilatio fuerit ÔC mimus quic
quid contra fortuna iadaui uerborû contumaciû. Remoue exiftimationem hominû,
dubia fomper cft,ôC in partem utramqj diuiditur. Remoue ftudia,totam uitam trada,
mors de te pronunciatura eftJta dico,difputationes ÔC Iîtterata coIIoquia,ÔC exprsece
ptis fapientium uerba colîeda, ÔC eruditus formo, non oftendunt uerum robur animi.
Eftenim oratio etiam timidiffimfs audax, Quidegeris, tune apparebit,cum animam
ages,Accipio conditionem humanam,nô refbrmido iudicium , Hsec mecum loquor,
fod recum quoqj me îoeutum putajunior es.Quid refertr'Non dinumerantur ani.In/,
certum eft quo te loco mors expedet,Itaqj tu illam omni loco expeda,Ffnire iam uo/
-....- ïebam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM. loj
!eBam,ÔC manus fpedabat ad claufulam,fed cÔficfendafuntfacra,ÔC hufc epfftoïae nia
îicum dandum eft, Putas me non dfcere,unde fumpturus fum mutuum.Scis cuius ar/
ca utar.Expeda me pufillum ÔC de domo fiet numeratfo,interim commodabit Epicut
rus,qui ait»Meditare utrû commodius fît,uel mortem tranfîre ad nos,ue! nos ad eam»
Hic patetfenfus.Egregia res eft mortem condifoere, Superuacuum forfîtan putas id
difcere quo fomel utendû eft.Hoc eft ipfum quare meditari debeamus.Semper difoen
dum eft,quod an fciamus, experiri non poffumus .Medftare mortem , Qui hoc dfcit,
meditari libertatê iubet.Qui mori didicit,feruire dedidicit . Supra omnem potentiam.
eft,certe extra omnem.Quid ad illum carcer,ÔC cuftodia ,ÔC dauftra f Lfberum oftfû
Iiabet. Vna eft cathena quae nos alligatos tenet,amor uitae,qui ut non eft abfjcfendus,:
ita minuendus eft;ut fî quando res exfget,nfhfl nos detfneat,nec impediat,quo minus
paratifîmus,quodquandoq?faciendumeft,ftatim facere. Vale.
. EPI S T.X XVH.DeuoluptatisnocumentOjôCuirtutisgaudio.adquodperex/
ternum adiutorium nô-uenfcur,ÔC quod nunquam nimis dicitur,quod nô fàtis dîfcît, ,
TV me3înquis,mones3iam enim te ipfo monuifti,iam correxifti,ideo aliorû emen
dztioni uacas.Non fîim tam improbus,Ut curatfones aeger obeam , fod tanquam
ineodem uaîetudfnario iaceam,de communi malo tecum colloquor,remédia commit 5
nico.Sic ftaq? me audf tanquam mecum loquar,fn focretum te meum admftto,ÔC te ad
hibito,mecum exigo.CIamo mihfjpfe,numera annos tuos,ÔC pudebit eadê uelîe,quae
uoïueras puer , eadem parare f Hoc denique tibi circa diem mortis praefta, moriantur, **
ante te m'tfa.Di'mitte iftas uoluptates turbfdas,magno Ieuandas.Non uenturae tantû, ,
fed praeteritae nocent Quemadmodum foelera etiam fi non fint deprehenfa cum fie/
rentjfolicitudo non cum îpfîs abfjt,ita improbarum uoluptatum, etiam poft ipfas pce
nitentia eft,Non funt folidae3non funt fidèles,etiam fi nô nocent fugiunt.Alîquod po
tins bonum manfurum circurnfpice,nullum autem eft, nffî quod animus ex fe fibi in/
uenft.Sola uirtus praeftat gaudiû perpetuum , fecurum , etiam fî quid obftat,nubr'un_
modo interuenit,quae infra feruntur,nec îinquam diem uincunt. Quando ad hoc gau
dium peruenirecontingetrNon quidem ceffaturadhuc,fodfeftfnatur,Mukum reftat.
operis in quod ipfo neceffe eft uigiles,ipfo laborem tuum impendas,fi effici cupis,De
ïegationem res ifta non recipit,Aliud licerarum genus adiutorium admitti.,CaIuifîus Cdluifim
Sabinus memoria noftra fuit diues ; ÔC patrimonium habebat libertim ÔC ingcnuum, Sabinu$
Nunquam uidi hominem beatû indeeentius,Huic memoria tam mala erat,ut illi mo/
do nomen Vlyffis excideret,modo Achillis,modo Priami,quos tam bene nouera., cf?
paedagogos noftros noufmus,Nemo uetulus nomenclato^quf nomina nô reddit,fed
_mponit3tam perperâ,quàm ille Troianos ÔC Achiuos perfalutabat.Nihilomfnus eru
dicus uolebat uideri.Hanc itaq? compendiariam excogitauit,magna fumma émit for/
iioSjiinum qui Homerum teneret, akerum qui Hefiodum.Nouem pr^tereaLyricis,
fingulos affignauit.Magno emiffe illum non eft quod mireris. Non inuenerat, facien
dos locauft.Poftquam haec familfa illi comparata eft,coepit conuiuas fuos inquietare,
Habebat ad pedes hos,à quibus fubinde cum peteret uerfus,quos referret, faepe in me
dio uerfu excfdebat.Suafît illi Satellius Quadratus,ftukorum diuitû adrofor,ÔC quod
fequitur arrifor,SC quod duobus his adiundum eft, derifor , ut Grammaticos habëret :
analedos.Cum dixiffet Sabinus centenis milibus fibi conftare fînguîos foruos,mino/ _
ris,ïnquit,totidem fcrinia emiffes.IIle tamen fn ea opfnfone erat,ut putaret fe fcire,qcP
quifquam in domo fua fciretjdem Satellius fllum hortari ccepit, ut ludaretur, homi/
nem _egrum,paîl.dum, gracilem . Cû Sabinus refpondi'flet3ÔC quomodo poffumr'uîx
Miuo,Noli obfocro,inquit,iftud dicere, Non uides quàm mukos feruos uaknjciffimos
habeasfBona mens nec commodatur nec emftur,ÔC puto fî uenalis effet, non haberet
emptorem, At mala quotidie emftur . Sed accipe iam quod debeo , ÔC uale , Diuitice _
funt,ad legem naturae compofîta paupertas. Hoc faepe dicit Epicurus aliter atque ali/
ter. Sed nunquam nimis dicitur,quod nunq fatis difoitur, Quibufdam remédia mon/
,ftranda,quibufdaminculcandafunt, Vale,
i 4
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

104 LIBER TERTIVS
EPI S T.XXVIIÏ.Quod non lockfod animi mutatione triftrcra tôllftu^cx. de txo' '
prouocando difcrimine,ÔC quodim'tium fît falutis noticfa peccatf,
H Oc tibf foli putas accidfffe,ÔC admfrarfs quafî rem nouam,quod peregrinatione
tam Ionga,ÔC tôt locorum uarietatibus,, no difcuffifti triftrtiâ gram'tatemq? men
tis,Animum debes mutare,non ccclûXicet uafîum traieceris mare,h'cet (ut ait Virgi
lius nofter) Terraeô) urbescf recédant, foquentur te quocunq? peruenerîs,uitia Hoc
idem cuidam querêti Socrates ai.>qu{dmiraris,nihil ubi peregrinationesprodef-escû
te circumferas^Premit te eadem cauià quae expuiit Quidterrarû iuuare nouitas po/
teftVQuid cognftfo urbfum,aut locorûdn irritum cedït ifta fadatio, Quaeris quare te
fuga ifta non adiuuetftecum fugis,Onus animi deponendû eft, NÔ antetibi ullus pla
cebft Iocus.Talem nûc effe habitû tuum cogita , qualê Vfrgfk'us nofter tiatis indacit,
iam concitatae ÔC inf_igatae,muîtûcf? habentis in fe fpiritus,nonfui. B accliatur uates,
magnum fi pedore poffit Excuffiffe deû, Vadis hue ÔC illuc, ut excutias infîdês pon
dus,quod ipfa iadatione incomodius fr'tjfîcut in naui oneraimmota minus urgêt, in/
aequaliter couoluta citius eam partem in quam incubuere demergût , Quiequid facis
contra te facis, ÔC mont ipfo noces tibi,Aegrû enim côcutfs.At cû iftud exemeris ma/
Ium,omnfs mutatio loci iucûda fiet.In ultimas expellaris terras licebft>fn quolibet bar
bariae angulo colloceris,hofpitalis tibi illa quaïifcunq? fodes erit . Magis quis uenerît,
quàm quo intereft, ôC ideo nulli loco addicere debemus anfmû. Cum hac perfuafîone
uiuendum eft,non fum uni angulo natus,patria mea totus hic eft mûdus + Quod fî If/
queret tfhi.non admfrarerfs , nil adiuuari te regionû uarietatibus,in quas fubinde pri/
orum tedio migras.Prima em quaeqj placui'ffet,fî omnê tuam crederes* Nô peregrfna
ris,fod erras ÔC ageris,ac locû exloco mutas, cû illud quod quaeris, bene uiuere, omni
loco pofîtum fît.Nunqufd tam turbidû fieri poteft § forum? Ibi quoqj licet quiète ui/
uere,fî neceffe fît+SedfîliceatchTponerefojConfpedû quoq? ÔC uiciniâforiproculfo/
giam,Nâ ut loca grauia,etiâfirmiffimâ ualetudfnê tentant,ita bonce quoqj menti, nec
dum adhuc perfedae,ÔC conualefcêti funt aliqua paru falubrfa, Diffentio ab his qui in
fludus medios eunt,ÔC tumultuofam probantes uitâ, quotidfe cum difficultatibus re/
rum,magno animo colludant. Sapiens foret ifta,nô eliget,ÔC malet in pace effe quàm
in pugna,Nô enim mukû prodeft uitia fua proieciflê,fî cum alienis rixandum eft.Tri
ginta,inqms,tyranni Socrate circumfteterunt,nec potuerunt anfmû eius infrîngere.
Qiiid intereft quot domini fîntfSerui'tus una eft. Hanc g côtempfît , fn quâtalfbet tur
ba domfnantfû liber eft.Tempus eft defînere,fod fi prius portoriû fbluero.Initiû eft fa.
Iutfs,notfcfa peccatf.Egregie mihi hoc dixfffe uidetur Epicurus , Nâ qui peccare fene
fcit,corrigi non uuk,Deprehendas te oportet, antequâ emendes . Quidam uiti)s gîo/
riant. Tu exiftfmas aliquid de remedio cogitare , qui mala fua ufrtutû loco numerâtf
Ideo quâtû potes teipfum coargue,inquire in te,accufatoris primû partib us fungere»
deinde r'udicis}nouiffimedeprecatoris;aliquando te offende, Vale,
IN EPIST. LIBRVM TERTIVM,
EPISTQLA XX,
i Aliter audio quae dicit D emetrius nofter, cum illum uidi nudû,quanto minus q$ ïn ftramen/
tis incubâté.ItaprioraEditio.Alius codex habebat. Ego certe aliteraudio quod dicitDemetrius
nofter,cum illum uidi nudum.Alius cû in ftramentis uilibus incubantê.Neutra caret ferupulo,
% Ncfcip quo modo ifte paupertatem Iaturus eft, fi inillam incident. Nec fcio ego Epicuri an/
gelus. Alius habebat. Nec ego Epicuri angélus. Alius pro angélus habebat,angulus.
EPIST XXI.
$ Omnes illos magiftratus'&fatrapas.ExuemftilTimocodicerepofni,Megiftanasinâ hoc uer/
bo ufus eft Suetonius,nos magnâtes fiueprimates dicimus. EPI S ,T. X X 1 1 1 1.
4 Abducillu à prima caufa.Sic habebat prior asditio.Et haud fcio an feripferit, priua caufa,pro
priuata,quam uocem ledlor non agnofeens uerteritin primam.
EPISTOLA XXVII.
5" In eodem ualetudinario iaceam.Valetudinarium dixit,quod Grarci fo^Ho^^.
_ Vt Grammaticoshaberetanalec.os.Q.uidamhabbeatanaletas,aIiusanale_.as,*quôdma/
gis arridet,ut intelligas eos,qui minutiffima quxqj colligunt ex autonbus, Nam «VM«r« dicûtur
reliquiae decidentes e conuiuio.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

LVCIIANNEI SENECAE EPISTOLARVM
LIBER Q.VARTVS.
EPIS T-XXIX, Quodlicet non omnes monendifint, tamen,quidam etiâ contra/,
gjfcentes uelflludentes docendi fînt,ÔC quod fâpfês malit fibi pîacere quàm populo,
___ g Marcelîino noftro quaeris,ÔC uis foire quid agat.Raro ad nos ue/
! nec
J obuios
io5
nr't,nuîla alia ex caufà quàm quia audire uerû timet, à quo periculo
iam abeft,nulli enim nifî audituro dicendum eft, Ideo de Diogene,
minus de alfjs Cynfci's,quilibertate,r.mifcua ufi funt,ÔC quofqj
monuerûtjdubitari folet an hoc facere debuerint, Quid em
i fi quis furdosobiurget,aut natura morbôue mutosfQuare,inquis.
' uerbis parcârGratuita funt, Nô poffum foire an ei profuturus fim,
que ammoneojllud fcio3alicui me profuturû,fî mukos admonuero.Spargêda eft ma
nus , non poteft fieri , utnon aliquando fuccedat , multa tentantf , Hoc mf Lucili non
exiftimo faciendum magno uiro,diîurtur eius autoritas , nec habet apud eos fatis
ponderis , quos poffet minus obfoîefada corrigere, Sagittarius non aliquando ferire
debetjfod aliquando deerrare. Non eft ars, quae ad effedum cafu uenft , Sapientia ars
eft, certum petat,eligat profeduros,ab his quos defperauit,recedat,nô tamen cito re/
îinquat, ÔC in ipfa defperatione extrema remédia tentet , Marceïlinû noftrû ego nodû
defpero,etiamnum feruari poteft , fod fi cito illi manus porrigitur . Eft quidê periculû
ne porrigentê trahat,magna in illo ingenfj uis eft, fed iam tendentis in prauum. Nihi/
lominus adibo hoc periculû,ÔC audebo illi mala fua oftendere.Faciet quod folet,aduo
cabit illas facetias,quae rifum euocare lugêtibus poffunt,ÔC in fo primû, deinde in nos
iocabitur,omnia quae dfdurus fum,occupabft.Scrutabitur fchoîas noftras,ÔC obfjcfet
{.hilofophfs congiaria,amicas,gulâ.Oftêdet mihi aliû in adulterio,aîiû in popina,aîiû
in auîa:ôftêdet mihi lepidû philofophû Ariftonê3quî in geftatione diffèrebat, hoc em
ad edendas opéras têpus acceperat + De cufus foda cû quaereret Scaurus,ait,utiq? pe/
ripateticus nô eft.De eodê cû côfuleret Iuîius Grgcinus uir egregius quid fontiret, nô"
poffum3fnqin't,tibf dfcere.Nefcio em quid de gradu faciat, tancf de effedario interro/
garetur.Hos mihi circulatores,qui philofophia honeftius neglexiffent,quâ uendût,m
faciê ingeret.CÔftitui tamen côtumelias perpeti.Moueat ille mihi rifum, ego fortaffe
illi îachrymas mouebo,aut fî ridere gfouerabk,gaudebo tanqf? in malis,quod illud ge/
nus infaniae euitare contigerit.Sed nô eft illa hilaritas lôga , obforua,uidebfs eofdêin/
tra exiguû tempus acerrime ridere,ÔC acerrime rudere.Propofitû eft aggredi iîîum,ÔC
oftendere quanto pluris fuerit,quû multis minoris uideretur.Vitia eius etiâ fî no exci
dero fnhfbebo,nô defînent,fod intermittent, fortaffe autê ÔC defîneht , fî fntermfttêdi
confuetudinem fecerint,Nô eft hoc ipfum faftfdiendû , quoniaih quidê grauiter affe/
clfs,fanitatis loco eft bona remiffio.Dum me illi paro,tu intérim qui potes, qui intelîi
gis,unde quo euaferis3ÔC ex eo fufpfcaris,qiioufq? fis euafurus,compone mores tuos,
attolle animû,aduerfus formfdata confîfte,numerare eos noli , qui tibi metum facîût.
Nonne uideàtur ftultus,fî quis multitiidinê timeat eo loco, per quem tranfîtus fîngu/
lis eftfAeque ad tuam mortem multis aditus non eft,Ifcet iîlâ multi minêtur.Sic iftud
natura difpofuft.Spirïtum tibi tam unus eripiet,quàm unus dedit, Si.pudorê haberes,
ukimam mihi penfîonem remififfes.Sed ne ego quidem me fordide geram,in fcenore
aeris aîieni,ÔC tibi quod debeo impingam.Nunquam uoîui populo pTacere,Nam qua;
ego fcio,non probat populus,quïe probat populus ego nefcio.Quis hoc,înquisr'tan/
quam nefoias cui imperem. Epicurus.Sed idem hoc omnes tibi ex omni domo coda/
mabuntPeripatetici,Academic{3Stoi'ci,Cynici.Quis enim placere poteft popuIo,cui
placet uirtus f Malis artibus popularis fauor qiia?ritur , fimilem te illis facias oportet.
Non probabunt,nifî agnouerfnt , Multo autem ad rem magis pertinet qualis tibi ui/
dearis,quàm qualis alfjs, Conciliari nifî turpi ratione amor turpium non poteft.Qui'd
ergo illa Iaudata,ÔC omnibus praeferenda artibus rebusq? , philofophia praeftabitrfci/
ïicet ut malis tibi placere,quàm popuîo,ut ^eftimes îudicia,nonnumeres,utfine metu
deorum hominumc| ufuas,ut aut uincas mala aut ffnias.Caeterum fi te uidero célébré
fecundis
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

iOÉ. LIBER Q.VARTVS,
focundis uocibus uuîgi,fi intrante te clamor, plaufus,ôC pantomfmica ornamenta ob/
ftrepuerint, fî tota cfuirate te fceminae puericf? Iaudauerint,quid ni ego tui miferear,cû
fcfam quae ufa ad iftum fauorem feratr Vale,
EPIS T.x XX .Quod nihil habet de fpe ui.ae,quem fenedus ducit ad
mortem,ÔC quodmors timenda non fît uarias ob caufas,
Affum Aufidiû uirum optimû uidi quaffum , aetati obludantê.Sed iam plus l'îlôf
B:
i degrauat,quàm quod poffit attoîîi , Magno fenedus ÔC uniuerfo pondère fncu/
buit,Scis illum femper infîrmi corporis ÔC exuccf fuiffe.diuïllud côtinuk,ÔCut uerfus
dicam,concinnauit,fubfto deficft.Quemadmodû in nauequae fentinam trahit,uniri/
mae aut aîteri obfiftitur3ubi plurimis locis laxari ccepit ÔC cedere , fuccurrinon poteft
« ... . nauigiodehifcenti:itainfonilicorporealiquatenusimbecillitasfùftineri ÔCfukiripo
. t m ur tc^u^ tanquam in putri aedificio omnis iundurafdilabitur,ôC dum alia excfpif, alia
difcindftur, cfrcûfpfciendû eft quomodo exeas.Baffus tamen nofter aïacer animo eft,
hoc philofophia praeftat,in quocunqj corporis habftu forte,inconfpedu mortis_î.i_a/
rem,Iaetûq^,nec deficiêtê quâuis deficiat, Magnus gubernator ôC fciflb nauîgat uelo^
ÔC fî exarmauit,tamen reîiquias nauigfj aptat ad curfum . Hoc facft Baftiis nofterj ÔC
eo anffio uultuq? finem fîium fpedat,quo alienum fpedare nimis focuri effe putares.
Magna res eft haec Lucilf , ÔCdiu difoenda, cum aduentathora fllaincuitabilfs, aequo
animo abire.AIia gênera mortis,fpef mfxta funt.Defînit morbus,incendiû extinguit. '
ruina quos uidebatur oppreffura depofuit,mare quos haufèrat , eadem ui qua forbe/
bat,eiecit incolumes, Gîadium miles ab ipfa perituri ceruice reuocauit. Nil habet qd* x
fperet quem fenedus ducit ad morte.Huic uni intercedi no poteft , Nullo génère ho/
w mines molîius moriuntur,fod nec di'utius.Baffus nofter uidebatur mihi profoqui fe ÔC
dtdefideriu, componere ÔC uiuere tanquâ fuperftes fîbi,ÔC fapienter ferreîdecîdîû fui. Nâ de mor/
. te multa loquitur,ôC id agit fedulo,ut nobis perfuadeat,fî quid fncommodi,aut mettis
in hoc negoefo eft,morientfs uiciû effe non mortis,nec magis in ipfa quicqj effe mole
ftfae quàm poft ipfam.Tam démens autê eft qui' timet quod nô eft paftiirus , cp qui ti/
met qd* non eft fonfurus.An qinfcp hoc futurû credft,ut per quâ fit,ut nihil fondât, ea
fentiat,Ergo,inquit , mors adeo extra omne malû eft, ut fît extra omnëmalorû metff.
Haec ego fcio ÔC faepe dida,ÔC faepe dicëda,fod neqj cû Iegerem seque mihi ^pfuertmr,
neq? cû audirê his dicêtibus,qui negabât timêda à quorû metu aberâr.Hic uero pîuri/
mû autoritatis habuit,cû loqueret de morte uicîna,Dicâ em quid fontiâ, Puto etiâfor
tiorë eu effe qui in ipfa morte eft,quâ qui circa morte eft,Mors em admota,etiâ irnpe/
ritis animû dedit, nouitandi ineuitabilia.Sicgladiator tota pugna timfdiffimus fugu/
lu aduerfario praeftat, ÔC errante gladiû fîbi attêperat_At illa quae ingpinqao eft,u.iq?
uenttira,defiderat lentâ animi firmitatem,quae eft rarior,nec poteft nifî à fapiête pr_£/
ftariXibentiffime itaq, îllû audfebâ quafi ferentë de morte fententia,ÔC qualis effet e/
ius natura uelut propius infpedae fndfcantë, Plus,ut puto, fidei haberet apud te,plus
ponderis3fi quis reuixiffet,& in morte nihil mali efîè narraret expertus,acceffus mor/
tis quâperturbationê afferat, Optime hij tfbi dfcët qui fecûdû illa ftetcrût,qui ueniêtê
ÔC uiderût ÔC receperûtjnter hos Baffum licet numeres,qui nos decipi noluir,îs,ait,ta
flukû effe qui morte timeat,cp quifonedutë.Nam quemadmodû fenedus adolefoen/
tfâ foquitjita mors fonedutê.Viuere noluit,g mori nô uuk, Vita em cum exceptione
atdonatd mortis tdata eft,ad hâc itur,quam ideo timere demêtis eft,quia certa expedant,dubia
metuuntur.Mors neceffitatê habet aequâ ÔC inufdam, Quis queri poteft in ea condi/
tione fe efïè,fn qua nemo non eftYPrima enim pars aequitatis eft _equali.as.Sed nûc fu
puacuû eft naturae caufam agere,quae nô aliâ uoluit legê noftra effe cfj fuâ, Quiequid
côpofuit, refoluitjôC quiequid refoluit côponit iterû.Iam uero fi cui contîgit ut illû fo/
nedus leniter emitteret,nô repente auulfum uitae,fed minutatim fubdudû, nonne ille
gratias agere dfjs omnibus deber,quod fatiatus adrequiêhomini necefîariâ,ïaffb gra/
tam,perdudus eftfVides quofdam optantes mortem , ÔC quidem magis q! rogari fo/
let uita.Nefoio utros exiftfmê maiorê nobis animû dare,qui depofeunt morte, an qui
dtUti'^ hilares eamf quiericjf operiuntur; qm illud ex rabie interdû ac repentina indignatione
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
fît,

ÈPISTOLARVM I07
fî_,naee exiudfcîo certa tranquillitas eft", Venft aliquis ad mortem fratus, mortem ue/
m'entê nemo hilarfs excipit,nifî qui fe ad illam diu côpofiierat.Fateor ergo ad homine
mihi carû, ex pluribus me caufîs fréquentais uem'ffe, ut fcfrem an illû tories eundê in/
uenirem,nunqufd cum corporis uiribus minueretur animi uigor,qui fîc crefoebat illi, ,
quomodo manifeftior notari folet agitatorum îaeticia,cum foptimo ipacio palmae ap/
propfnquant.Dfcebat qufdê ille Epicuri praeceptis obfoquens , primû fperare fo nullû
dolorem effe in illo extremo anhelitu,fî tamen effet,haberet aliquâtulum in ipfa breui
tate folatfj.NuIIû enfm doîorê Iongû effe qui' magnus eft , Caeterû fuccurfurû fîbi etiâ
in ipfa dfftradfone animae corporisq?,fî cum cruciatu id fieret, poft illû doîorê , fe do/
îere nô poffe. Non dubîtare aût fe quin fenilfs anima in primis labris effet, nec magna
Ui diftraheret à corpore.Ignfs qui' uakntê materia occupam'.,aqua ÔC interdû ruina ex
tinguendus eft, Ille qui' alimêtis deficitur,fua fpôtefubfidftXfbêter haec mi Lucili au/
dio nô tancp noua,fod tancp in rem praefentê perdudus. Quid ergofnô mukos fpeda
ui abrumpentes uitârïmo uero uidi,Sed plus momenti apud me habent,qui ad morte
ueniunt fine odio uitae,ôC admfttunt illâ,nô attrahunt. Illud quidem aiebat tormentû,
noftra nos fontire opéra, qd* tune trepidamus cum prope à nobis effe credimus mor/
tem.A quo enim prope nô eft,parata omnibus Iocis,omnibusq? momêtisC Sed confî/
deremusjinquft , tune cû aliqua caufa moriendi uidet accedere , quâto aliae propîores,
fint quae nô riment,Hoftis alicui morte minabat, hâc cruditas occupant'.. Si diftfngue
re uoîuerimus caufas metus noftri,inueniemus alias m'derûNon morte timemus , fod
cogitationê mortis,ab ipfa em fomg tantundê abfumus.ïta fî timêda mors eft, fomg ti
mêda eft.QcP em têpus mortf exemptû eftYSed uereri debeo , ne ta lôgas epiftolas pe
ius t$ morte oderis ,itaq. fine faciâ. Tu tn morte ut nunq^ timeas,fomrj cogita, Vale,
E PIS T.XXxi.De affentatione feu adulatione uitanda,ÔC de con/
temptu Iaboris,ÔC excellentia uirtutîs ÔC animi.
ÀGnofoo Luciliû meû,incipit quem promiforat exhfbere , Sequere illum impetû
animi,quo adoptïma quaeep cakatîs popuîaribus bonis,ibas,Non defidero ma/
iorem meîforemqj te fieri cjp moliebaris,Fundamenta tua multum locf occupauerunt,
Tâtum effice quantû conatus es,ÔC illa quae tecum in anfmo tuïifti trada. Ad fummâ,
fapiens eris,fi clauferis aures,quibus ceram paru eft obdere,Firmiori {piffàmêto opus
e__,quàm ufum in focfjs Vlyffem feruntJîîa uox quae tfmebat erat blanda,non tamen
publica, At haec quae timêda eft,nô ex uno foopulo,fod ex omnf parte terrarû circum/
jfonat.Praeteruehere itaqj nô unû locû infidiofa uoluptatê fufpedû , fod omnes urbes,
furdû te amâtiffimis praefta.Bono animo maie precant.Et fî uis effe felîx,deos ora, ne
quid tibi ex his qude optant eueniat.Nô funt ifta bona quae in te ifti uolût côgeri * unû
bonû eft.qd* beatae uitae caufa,ÔC firmamentû eft,fîbi fidere. Hoc aût côtingere nô po
teft,nifî côtêptus eft labor,ÔC in eorû numéro habitus.quae neq? bona funt,neq? mala,
Fieri em nô poteft,ut una res modo mala fît,modo bona,modo îeuis ÔC perferêda,mo
do expauefoêda.Labor bdnû nô eft.Quid ergo eft bonûfLaboris cÔtêptio. Itacp inua
nu operofos culpauerim,rurfus ad honefta nitêtes quâto magis incubuerint,minusq)
fibi uicia refpirarepermiferint,admirabor ÔC damabo,tâto melior furge,ÔC relpira, ÔC
cîiuû iftû(uno fî potes fpiritu)exupera.Generofos aios labor nutrit, INon eft ergo qd?
ex illo ueteri uoto parentû tuorû eligas,quid côtingere tibi uelis , qd optes, ÔC in totû
iam per maxima ado uiro turpe eft,ÔC nûc deos fatigare . Quid uotis opus efiVFac te.
ipfe felicêjfàcies aût,fî intellexeris bona effe qbus admfxta eft uirtus,turpîa,qbus ma/
îicia côiûda eft.Quêadmodû fine mixtura lucis nihil fplendidû eft , nihil atrû, nifî qcF
tenebras habet,aut aliquid in fe traxit obfcuri : quêadmodû fine adiutorio ignis , nihil
caîidû eft,nihiî une aëre frigidû : ita honefta ôC turpia uirtutis ÔC maliciae focietas effi/
cit.Qiu'd ergo eft bonûrrerû feientia. Quid malû eftfrerû imperitia. Ille prudens atq?
artifex $ têpore quae cp repellet aut eliget , Sed nec qua. repellit timet , nec mirât quae
eligitjfî modo magnus illi ÔC inuidus animus eft. Submitti te ac deprimi ueto, labore
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
anim.

loS LIBER aVINTVS,
animi eft ipfa _olerantia,quae fo ad dura ÔC afpera hortatur , ÔC dfcft,qufd ceffas f" Non
eft uiri timere fudorê.Huic ÔC illud accédât, ut gfeda uirtus fît aequalitas, ac ténor ui/
tae per omnia confonans fîbi,quod non poteft effe nifî rerum fcfentia côtfngat ÔC ar*?,
per quam diuina ôC humana nofcâtur.Hoc eft fummum bonum,quod fî occupas , in/
cipis deorum effe focius non fupplex . Quomodo , inqufs, ifto peruenftur f Non per
4 Apennfnû Graium ue montem, nec per deforta Candauiae,nec Sirtes tibi,nec Scylla,
aut Charybdis adeundae funt, quae tamen omia tranfîfti procuratiûculae precio.Tutû
iter eftjiucûdum eft,ad quod natura te inftruxit.Dedit tibi illa, quae fînon deforueris,
par deo furges,Parem autem deo pecunia nô faciet. Deus nihil habet.Praetexta nô fa/
ciecDeus nudus eft,Fama nôfaciet,nec oftentatio tui,ÔC in populos nomfnis dfmfffa
notftfa.Nemo nouitdeum,multideillo maleexiftimantôCimpune. Non turba feruo
rum,ledicâ tuam per itinera urbana ac peregrina portantîum.Deus ille maximus po/
«f. bedtum tentfffimuscp ipfo uehit omnia.Ne forma quidem,ÔC uiresfbonum te facere poffunt,
nihil horum non patitur uetuftatem, Quaerendum eft ergo quod non fiât indies dete/
riusjcui non poffit obftari,quo non melius poffit optarf.Quid hoc eftfanimus fed hic
redus,bonus,magnus,Quid aliud uoees hune, ôp deum in humano corpore holpitêr*
Hic animus tam in equitem Romanum , quàm in îibertinum, quàm in feruum poteft
cadere.Qufd eft eques Romanus, aut Iibertinus, aut feruus f Nomfna ex ambitione,
aut ex iniuria nata, Subfîlire in c°lum, ex angulo licet , Exurge modo , ÔC te quoque
dignum finge deoffinges autê,non auro,non argento.Non poteft ex hac materia iraa
go deo exprimi fîmilis.Cogita illos cum propitfj effent,f_dfles fuiffe,
EPIST, XXXII, Commendatfocefîum à turba,ÔCammonet huius uita.
curfum percurrendum effe,
T1
' Nquiro à te ÔC ab omnibus foifct'tor,quî ex ifta regfone uenftmt, quid agas, ubi, ÔC
cum quibus moreris, Verba dare non potes, tecum fum,Sic ufue tanquam quidfa
cias auditurus fîm3imô tâquam uifurus, Quaeris quid me maxime ex his quae de te au
diOjdeledetr'Quod nihil audio,qcP pleriq? ex his quos interrogo nefoiunt, quid agas,
Hoc eft falutare,nô conuerfari cum diffimiIibus,ÔC diuerfa cupientibus : habeo quidê
fïduciam non poffe te torqueri,manfurum cf? in propofîto etiam fî foîicitantium turba
circumeat.Quid ergo eftfnô timeo ne immutent te, timeo neimpediant, Multum au
tem nocet,ÔC qui moratur , utiq? in tanta breuitate uitaequam breurorem incôftantia
facimus, aliud eius fubinde atqj aliud faciêtes initium, Diducimus illam in particulas
ac Iancinamus.Propcra ergo Lucili chariffime ÔC cogita, quâtum celeritati additurus
fueris,fi à tergo hoftfs fnftaret , fî equitem aduentare fufpicareris , ac fiigfentium pre/
mère ueftigia,Fit hoc3premerfs,accelera,ÔC euade,perduc te in tutû,ÔC fubindeconfî'
dera,quàm pulchra res fîtconfttmmare uitam ante mortem , deinde expedare feemû
reliquam temporis fui partem,nihil fîbiin poffeffione beatse uitae pofîtû, quae beatior
non fit,fi Iongr'or, O quando uidebis illud tempus , quo feies tempus ad te nonperaV
nere,quo tranquillus placiduscperis , ÔC craftfnineghgens , ÔCinfumma tuifàtietate.
Vis foire quid fît quod faciat homines atu'dos futurirNemo fibi contigit.Optauerunt
- itaqj tibi alia parentes tui,fod ego tibi contrà,omnium tibi eorum contemptum opto,
quorum illi copiam.Vota ilîorum mukos compilant,ut te îocupletent , Quiequid ad
te transferunt,alicui detrahendum eft.Opto tibi tui facukatem , ut uagis cogitationi/
Simul pro fi/ buS aSitata men^tandem refîftat , ÔC certa fît;ut placeat fibi , ÔC intelleâis ueris bonis
mul ac ^u* fimuI mteIIec^a fnnt,poffidentur,aetatis adiedione non egeat . Ille demum necd>
fîtates fupergreffus eft,ÔC exautoratus ac Ifber.qui uiuit uita perada. Vale,
E PlST.xxxilI.Quomodo omnia philofophfae uerba pondus habent,
ÔC quàm turpefit fomper ex commentarfo fapere,
tiEfîderas his quoq? epiftolis fîcut prioribus, aferibi aliquas uoees noftrorum pro
O kerum.Non fuerunt circa flofoulos occupatf,totus contextus fllorum uirilis eft*
Inaequalitatem feias effe,ubf quae eminent notabilia funt.Non eft admirationi una af
bor,ubi in eâdê altitudinê tota fylua furrexit. Eiufmodi uocfbus referta funt carmina,
refertae hiftoria, Itaq? nolo Epicuri illas effe ex_ftimes,pubI-C__ funt , ÔC maxime no/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
fttx*

ÈPISTOLARVM 10-9
ftrae,Sed in illo' magis annotâtur, qufa rarae intérim fnteruenfunt,quïa infperatae,quîa
mfrum eft aliquid fortiter dfcï àb homine mollicîem profeffb.Ita enfm plericp kidfcât,
Apud me uero Epicurus ëift ÔC fortis,Iicet manuleatus fît.Fortitudo,ÔC induftria,et ad
bellum prompta mens,tam in Perfàs quàm in ake cfndos cadft,Nô eft ergo quod exi
gas excerpta ÔC repetfta.Côtinuû eftapud noftros,quicquid apud alios excerpft . No
habemus ftacp ifta odorifera,nec emptorem decipimus , nihil inuenturum cum intra/
ueritjpraetcr illa quae in fronte fufpêfa funt, Ipfis permittimus unde uelint fumere ex/
emplaria , Pùtas nos uelle fîngulares fontentias ex turba feparare r" Cui illas affîgnabi
musrZenoni,an Cleanthi,an Chryfîppo, an Panaetio, an Poflïdoniof Nô fumus fub
rege3fîbi quifque fo uendfcattapud iftos quiequid dicit Hermacus , quiequid Métro/
dorus,ad unum refërtur.Omnia quae quifquam in illo contubernio locutus eft,unius
dudu ÔC aufpicfjs dida funt. Nô poffumus,inquam,ex tanta rerum aequalt'um copia,
licet tentemus aliquid educere* Pauperis eft numerare pecus. Quocunqj mfferis
ocuIum,fd tibi occurret quod ëminere poffet,niff inter paria Iegeretur.Quare depone
iftam fpem,poffè te fummatfm deguftarë ingénia maximorû ur'rorum , Tota tibi in/
-picienda funt,tota tradanda . Res geritur , ÔC per liniamenta fua ingenfj opus nedft,
ex qtio nihil fubduci fine ruina poteft. Nec reeufo quo minus fîngula membra, dum/
modo in ipfo homine confîderes.Non eft formofà mulier,cuius crus laudatur âut bra
chium,fod illa cin'Us uniuerfa faciès admirationem fîngulis partibus abftuh't.Si tamen
exegeris,non tam^mendice tecum agam,fod pîena manu fiet. Ingens eorum turba eft àliter,modicc
paffim iacentium, Sumenda erunt non eolligehda.Non enfm excfdunt,fod fluût per/ plena mmu
petua,ôC inter fo cortnexa funt,Nec dubfto quin multUm eortferant,rudibu_. adhuc ÔC
extrinfocus aufcukantibus.Facilius enim fîngulâ infidunt cr'rcumfcripta , ÔC carminis
modo inclufa.Ideo pueris ÔC fontentias edr'fcehdas damus , ÔC has quas Graecf Chrias xf^S
uocant,qui'a compîedi eàs puerilis animus poteft,qui plus âdhuc non capit certi pro/
fedus,Viro captare flofoulos turpe eft,ÔC fukire fe notiffimis ÔC pauciffimfs uoeibus,
ÔC memoria ftaré.Sibi fam innitatur,dicat ifta,non teneat,Turpe eft enim fehi aut pro
ipicienti fonedutem ëx commentarfo fapere. Hoc Zenon dfxit^Tu quid-^Hoc Clean
thes,tu quîdfquoufqj fub alio mouerisr'Et impeta ÔC die, quod memoriae tradatUr,a!i
quid ÔC de tuo profer.Omnes itaq? iftos nunquâ autores,femper interprètes, fub alie/
na umbra îatentes,nihil puto habere gcrierofi\rtunquam aufôs aliquâdo facere , quod
diu didicerant.Memoriam in alienis exercuerût.Aliud eft meminiffe-.aliud fcire.Me/
miniffe eft rem cômiflam memoriae euftodire.At contra feirejeft ÔC fua facere quêcp,
nec ab exemplari pendere,ÔC toties ad màgiftrum refpicere,hoc dicit Zenon,hoc Clé
anthes. Aliquid interfit inter te ÔC librum , quoufq? difees ï iam ÔC praecipe, Qiiid eft
quare audiam quod légère poffumfMultum,inquit,uiua uox facit.Non quidem haec viu

Iio LIBER Q_ VIN TV S
C urrentem ÔC nûc idem facio.Sed fam currentê hortor,ÔC inufcem hortatttê , Quid alîud, mquis,'
bonor adhuc uolodn hoc plurimû eft. Non fie quomodo principia totius operis dimidiû oc
cupare dicuntur, ita res animo côftat f Itacp pars magna bonitatfs eft.uelle fieri boniï,
Scis quem dicam bonumfperfedum,abfolutum,quem malum facere nulla uis , nulla
neceffitas poffit . Hune fn te profpicio , fi perfoueraueris ÔC încubueris3ÔC id egeris ut
omnia fada didaq? tua inter fo congruant , ac refpondeant fibi ÔC una forma percufîà
__n.,Non eft h ufus animus in redo,cuiusadadifcordant, Vale,
ft P i s T. x X X V .De différent!» amicitiae, ÔC amoris,ÔC animi conftantis,
CVm te tam obnixerogo utftudeas, meûnegociû ago,habereamicûuolo,quod
contingere mihi(nifî pergas excolere te ut ccepiftf)nô poteft . Nunc enim amas
me,amîcus non es .Quid ergodiaec inter fo diuerfa funt f fmo diffimilia . Qui amicus
eft,amat,qui amat,non utiq? amicus eft.Itaq? amr'citfa femper prodeft, Amor etiâ air'/
quando nocet. Si nihil aliucLob hoc profice , ut amare difeas . Feftfna ergo dum mihi
profiefs^nec iftuc akeri didiceris.Ego quidê percipio iam frudû , cum mihi fingo uno
nos animo futuros3ÔC quiequid aetati meae uigoris abfceffit,id ad me ex tua, quanquâ
nô mukû abeft,redfturum Si tamen re quoq? ipfa laetus effe uolo, uenft ad nos exhfs %
quos amamus etiam abfentibus gaudiûjfod id leue ÔC euanidum,Confpedus,ÔC prae/
fentia,ÔC conuerfatio aliquid habet uiuae uoluptatis, wiefi fi non tantû quem uelis,fed
quaïem uelfs uideas,Affer itaq? te mihi ingens munus,ÔC quo magis fnftes, cogita me
. fenê effe,te mortalé Propterea ad me,fed ad te prius profice, ÔC ante omnia hoc cura,
ut confies tibi,Quoties experiri uoIes,an aliquid adum fîtjobfèrua an eadem uelfs ho
die quae heri , Mutatio uoluntatis indicat animum natare aliubi, atep aliubi apparere,
prout tulit uentus.Non uagatur quod eft fixum ÔC fundatum , Iftud fapfentfperf.de
côtingit, aliquatenus ÔC proficienti prouedoep, Quid ergo intereft C Hic cômouetur
quidem non tamen tranfit,fod fuo loco nutat,flle nec cômouetur quidem, Vale»
E P I S T, X X X V I De inquiet.- felicitatis horriditate, ÔC quod propria
animi meditatio fit contemptus mortis,
Micum tuum hortare, ut iftos magno animo contemnat , qui illum obîurgant,
quod um bram ÔC ocium petierit, quod dignitatê fuam deftituerit , ÔC cum plus
confequi poffet,pr_etulerit qui'etê omnibus , Quàm utiliter negocium fuum gefferit,
quotidie illis oftentet, Hi quibus inuiderur,nô defînent tranfîre,Alfj elidentur,alfj ca/
dent.Res eft inquiéta felicitas.Ipfa fo exagita^mouetcerebrûjnon uno génère, Alios
in aliud intat,hos in potentiam3illosinluxuriâ,hos inflat,illos mollit ÔC totos refoîuft,
Ar bene aliquis illam fort, fîc quomodo ufnum . Itaqi non eft quod tibi iifi perfuadeât
eum effe felicê,qui à multis obfidetur Sic ad illû quemadmodû ad Iacum côcurritur,
quem exhauriunt ÔC turbant.Nugatorium ÔC inertem uocant.Scis quofdam peruerfe
loquî,ÔCfignarecontraria,felicem uoeabant, Quid ergorEratr Ne illud quidem euro
bcP quibufdâ nimis horridi animi uidet ÔC tetrici. Arifton aiebat, malle fo adokfcentê
triftem , quàm hilarcm ÔC amabilê turbae . Vinum enim fieri bonum quod recês dura
ôC afperum uifum eft,non pati aetate quod in dolio placuit.Sin eum trifte appellent ÔC
inimicû ptoceffibus fuis3 bene fe dabit in uetuftate fpfa trifticia, perfoueret modo co/
d'.perbibere levé uirtutem,tperhibere Iiberalia ftudia,nô illa quibus perfundi fatis eft,fed haec qui/
aï.prendere'bus tfngendus eft anfmus.Hoc eft difcêdi tempus. Quid ergoraîiquod eft, quo nôftt
difcendumrMinfme, Sed quemadmodû omnfbus annfs,ftuderehoneftum efttita nô
,. ditori.quàm
A
omnibus inftitui, Turpis ÔC ridicula res eft elementarfus fonex, luuenji parâdum, feni
utendum eft.Facies ergo rem tttiliffimam tibi, fî illum quàm optimum feceris . Haec
aiunt bénéficia effe expetenda tribuendaq? non dubie primae fortis , qu_e tam prodeft .
dare q? accipercDeniqj nihil illi iam Iiberû eft. Spopondit. Minus autê turpe eft cre/
fpef bonae decoquere. Ad illud aes alienum foluendû , opus eft negoefâti
naufgatione profpera , agrum colenti ubertate eius quam colit terra. , ÔC ceek fauore,
ïlle quod débet fola poteft uoluntate perfoluerejn mores fortuna ius non habet.Hos
difponat,ucquàm tranquilliffimus ille animus ad perfedum ueniat, qui nec ablatum
fibi quicquâ fènti't,nec adiedû,fed in eodem habftu eft,quocunq. res caduntXuf fi.^e
aggeruntur
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOL AR VM 1H
aggeruntur uuîgarfa bona,fupra res fuas emfnet , fiue aliquid exiftis ue! omnia cafus
excuflît,mînor non fi't.Si in Parthia natus effet-.arcû infans ftatim tenderet.Si in Ger/
man.a,protinus puer tenerum haftîle uibraret, Si auorum noftrorû temporibus fuif/
fet,equitare ÔC hoftem cominus percutere didiciffet.Haec fîngulîs difciplina gêtis fuae
fuadet ÔC imperat.Quid ergoChufc meditandum eft, quod aduerfus omnia tela, quodj
aduerfus omne hoftium genus bene facit, mortem contemnerei quae quin habeatin
fe aliquid terribile,ut ÔC animôs noftros (quos in amorem fui natura formauit ) offen/
dat, nemo dubftatîneC neceffe effet in id comparari ÔC acui, in quod inftinduquo/
dam uoluntario iremus , fîcutferuntur omnes ad conferuationem fui.Nemo difoît,ut
fi neceffe fuerit, aequo animo in rofa iaceat,fed in hoc duratur, ut tormentis non fub/
mittatfidê, ut fî neceffe fuerft, ftans etiam aliquando fàucfus pro uallo peruîgilet, ÔC
nepilo quidê incumbat, quia foletobrepere intérim fomnus in aliquod amminicuïu
redinatis.Mors nullû habet incômodum . Effe em débet alfqû-d cuius fît incomodûV
Quod fî tanta cupiditas longions aeui te tenet, cogita nihil eorû qu* ab oculis abeût,
ÔC in rerum natura , ex qua prodïerunt ac mox proceffura funt reconclunt , confumi;
defînunt ifta non per£unt,Et mors,quam pertfmefcimiis ac reciifamus,intërmfttit ui/
tam non eripitîuemetiterum qui nos in lucê reponat dies,quam multi recufaren_,nift
obîitos reduceret.Sed poftea diîigentius docebo,omnia quae uidehtur perire,mutari.
Aequo animo débet rediturus exîre.Obferua orbem rerum fn fo remeâtfum , uidebis
in hoc mundo nihil extingui,fod ufcibus defcêdere ac refîirgere, Aeftas abit , fed alter
annus fllâ adducitihyems cecidft , referet illam fui mêfos.Soîem nox obruit,fod ipfam
ftatim dies abiget.SteIîarû ifte difourfus quiequid praeterferit repetit , pars cli ïeuat
affidue,pars mergitur. Deniq? finem faciam, fî hoc unum adiecero , nec infantes,nec
pueros,nec mente îap{bs,timere mortem. Et effe turpiffimum fî eam focurr'tatem no/
ibis ratio non praeftat,ad quam ftukicia perducit. Vale.
EPIST, XX XVII .De dupïice magnanimftate,ôC quomodo ad
ueram libertatem philofophia perducat.
QVod maximum uincuïum eft ad bonam mentem,promîfifti uîrum bonû. Sacra
mento ligatus es.Deridebit fî quis tibi di'xerit,moIlê effe mflitiam ÔC faciIê.NoIo
te decïpi, Eadem honeftr'ffi'mf huius ÔC illius turpiffimi , autoramenti uerba funt, un,
uinciri,ferroqi necari,Ab illis qui manus arenae îocant,ÔC edunt ac bîbût quae per fan/
guinem reddant,cauetur ut ifta uel mufti patiantur,à te,ut uokns Iibenscp patr'aris,!!/
lis licet arma iîïbmittere,mifericordiam populi tentare.Tu necg fubmfttes,nec uftâro
gabfs.Redo tibi r'nuidoé) moriêdum eft , Qufd porro prodeft paucos dies,aut annos
ïucrifacerefSine miffione nafoimur,Quomodo ergo,inquis,me expediâfEffugere no
potes necefîîtates,potes uincere,Fiat ufa,ÔC hanc tibi ufam dabit philofophiaîad hanc
te confer,fî uis faîuus effe,fî focurus,fî beatus.Denfq? fî uis effe ( quod eft maxfmû)h>
ber,Hoc contfngere aliter non poteft.Humilis res eftftulticfa abieda,fordida3forur'lis,
multis affedibus ÔC faeuiffimis fubieda . Hos tam graues dominos, interdum alternis
ufcibus imperantesjinterdum pariter,dimittità te fapientia,quae fbla îibertas eft,Vna
ad hanc fert ufa,ÔC quidê reda.Non aberrabfs,uade certo gradu. Si uis tfbi omnia fub
îjcere,te fîibfjee rationijmukos reges,fî ratio te rexerit.Ab illa difees quid,ÔC quemad/
modum aggredi debeas3non incides rebus.Nemînem mihi dabis, qui foiat quomodo
quod uult cccperft uelle.NÔ confîlfo addudus ullo,fed fmpetuimpadus eft.Non mi/
nus faepe fortuna in nos incurrft,quâ nos inillam.Turpe eftnon fre,fed ferri,ÔCfubito
in medio turbine rerum ftupentem qua_rere,huc ego quemadmodum uenir' Vale.
Epis T.XXXVIII.De utilitatê familiaritatis breuis ÔC inelaborati fermonis,
MErito exigis ut hoc inter nos epiftolarum commerefû frequentemus , Plurimû
proffcft fermo,qui mfnutatfm irrepferft anfmo, Difputationes praeparatse ÔC ef
fufae audiente populo,plus habent ftrepitus,minus familiaritatis.Philofophia bonum
confilium eft,Confilium nemo clare dat, Aliquando utêdum eft ÔCillis(ut ita dicam)
concionibus,ubf qui dubftat,fmpellendus eft,Vbi uero non hoc agendum eft, ut ue/
lit dffoere,fed ut difoat,ad haec fubmfffiora uerba ueniendû eft,Facflfus fntrât,fed hae/ 1
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
k 2 rent,

lit LIBER Q.VINTVS
rent , Nec enim multis opus eft, fed efficacibus. Seminfs modo fpargenda funt,quod
quamuis fît exiguum,cum occupauftidoneum locum, ufres fuas explicat, ôC ex mini
mo in maximos adus diffunditur , Idem facit ratio ,non late pate.,fî afpicias,fn opère
crefcit.Pauca funt qiiae dicuntur,fed fî fila animus bene exceperit, conualefcunt ÔC ex
urgunt.Eadem eft,inquam,praeceptorum conditio quae feminum,Multum efficfunt,
ôc fî angufta funt,tantum,ut dfxf, idonea mens rapiat illa ÔC in fe trahat, Multa inufcë
ÔC fpfa generabft,ÔC plus reddet,c| acceperit. Vale,
EPIST. XXXIX De drfferentîaordfnarfae oratfonfs ÔCbreuîarfj,ÔC quod fît
propriû generofî animi ad excelfa cftarf,ÔC quatfnus fuperfluftas noceat,
COmmentarios quos defideras diligêter ornatos,ÔC in anguftum coados,ego ue/
ro componam , fod uide ne plus profedura fit oratio ordinaria , quam haec quae
nunc iiulgo breuiarium dicitur.Ôîim cû latine Ioqueremur,fummariû uocabatur.Ilîa
res difcêti magis neceffaria ëft,haec foiëtfjlla enim docet , haec ammonet.Sed utriufqj
rei tibi copiam faciam . Tu à me non eft quod fllum aut illum exfgas . Qui noto rem
dat,ignotus eft.Scribâ ergo quod uis,fed meo more", Intérim mukos habes , quorum
foripta nefcio an fatis ordinent.Sume in manus indicem philofophorum.Haec ipfa res
expergifoi te coget.Si uideris quàm multi tibi laborauerint , côcupifces ÔC ipfe ex illis
unus effe.Habet enfm hoc in fo generofus animus, qood côcftatur ad honefta,Nemf/
nem excelfi ingenij ufrum humilia deledant ÔC fordfda , magnamm rerum fpecfes ad
fe uocat ôC extollft, Quemadmodum flamma furgit fn redum, facere ac deprimf non
poteft,non magfs quàm quiefeeretita nofter animus in motu eft, eo mobilier ÔC adu/
ofior, quo uchementior fuerit. Sed felix qui ad meliora hune impetum dedit. Ponet fe
extra ius ditionemq? fortunae3Secunda temperabit,aduerfà commfnuet,ÔC alfjs admi/
randa defpiciet.Magni animi eft magna côtemnere,ac mediocria malle, quàm nfmfa,
Illa enfm utiîia uitaliac^ funt,at haec eo quo fuperfluunt nocêt , Sic fogetem nimfa fter
nit ubertas, fîc rami onere franguntuf,Sfc ad maturftatem non peruenit nimia feccun
ditas.Idem animis quo q? euenit , quos fmmoderata felfcftas rumpft , qua non tantùm
dt. utuntur m aliorum iniuriam,fed etiam in fuam f uertuntur.Qufs hoftfs in quenquam tam co/
tumeliofus fuft,quàm fn quofdam uoluptates fuae funt,quorum impotentiae atq? infà
nae libidini ob hoc unum poffis ignofoere3quod quae fecere patfunturf Nec immerfto
hic illos furor uexat. Neceffe eft enim in immenfiim exeat cupiditas , qu* naturalem
modum tranfilijt.Iîle enfm habetfuum finem , inania ÔC ex libidine orta fine termfno
funt. Neceffaria metitur utilitas,fuguacua quo redigîsr'Voluptatibus utfq? fe immer/
gunt,quibus in confuetudinem addudis carere no poffunt, ÔC ob hoc miferrimi funt,
quod eô peruenerunt , ut fîlis quae fuperuacua fuerant, fada fint neceffaria , Serufunt
atitdq; un'cg uoluptatibus fuis non fruiintiir,ÔC mala fua(quod malorum ultimum eft)amâtt
Tune autem confummata eft infelicitas, ubi turpia non folum deledant , fod etiâ pla/
cent.ÔC définît effe remëdfo locus,ubf quae fuerant uftfa,mores flint, Vale+
E PI S T, XL.Docet pronuntiationem moderandam.ôC exempta
maxime Ciceronis iubet effe tardiloquum,
QVod fréquenter mihi foribfs ,gratias ago.Nam quo uno modo potes,te mfhio/
ftcndis.Nuncp epiftolam tuam accfpfo,ut non protfnus unà fîmus, Si imagines
nobis amfcorum abfentium iucundae funt , quae memoriam renouant ÔC defîderium
abfentiae,falfo atq? fnani folatio leuant, quanto focundfores fîint Iitterae,qu_e uera ami
ci abfentisueftigia.ueras notas afferunt f Nam quod in confpedu dulciffimum eft,
id amici manus epiftolae impreffa praeftat agnofoere . Audiffe te feribis Serapfonem
philofophum , cum iftuc appli'cufffet , folere magno curfu uerba conuoluere,quae
non effundit unà,fed premit ÔC urget,Plura enim ueniunt, quàm quibus uox una fuf/
ficiauhocnon probo in philofbpho, cuius pronuntiatio quoque ficut uita débet effe
compofîta.Nihil autem ordfnatum eft,quod praecfpftatur ÔC properat.Itacp oratio ik
la apud Homerum concitata,ÔC fîne fntermfffione fn morem nfufs fuperueniens, ora/
tori data eft,Ienis ÔC melle dulcior feni profluit. Sic itaq? habe ut iftam uim dicendi ra/
pidam,atq5 abundantem,aptiorem effecfrcuîantiiudices gagentirem magnam ac fe
riain,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOL ARVM 1IJ
rfam,docenticf,Aeque ftillare illam nolo, quàm currere, Nec extendat aures , nec ob/
ruât, Nam illa quoq? inopia ôC exiîitas minus intentum auditorem habet, tedio inter/
ruptae tarditatis.Facilius tamen infidit quod expedatur,quam quod praeteruoIat.De/
nique tradere homines difcfpuîis praecepta dicuntur. Non traditur quod fugit,Adfjce
nûc quod quae uerftati operam dat oratfo,incompofïta débet effe ÔC fîmplex,Hêec po/
puîarfs nihil habet ueri,mouere uuît turbam , ÔC inconfuîtas aures impetu rapere, tra/
dandam fo non praebet,aufertur,Quomodo autem regere poteft,quae régi nô poteft)?'
Quid quod haec oratio quae fanandis mentibus adhibetur , defoendere in nos débet?
Remédia non profunt,nifî immorentur,Mukû praeterea habet inanitatis ÔC uanf,plus
fonat quàm uaîetXenfenda funt quae me exterrent,compefcenda quae iritant, difcuti/
enda quaefallunt,lnhibenda Ïuxuria,corripienda auaritia Quid horum raptim poteft
fieriVQufs medicus aegros in tranfîtu curatfQuid quod ne uoîuptatem quidem uîîam
habet, talis uerborum fine deledu ruentfum ftrepitus f Sed ut pïaeraq? quee fi'eripoffe
non crederes,cognouiffe fatis eft, fîc iftos qui uerba exercuerunt abunde eft fomel au/
diffe,Qufd enim quis difoere, quid imitari uelit , quid de eorû animo iudicet, quorum
oratio perturbata ÔC "fimmiffa eft , nec poteft reprimif Quemadmodum perprocliue f0^te,ddtnijfi
currentium,non ubi uifum eft gradus fîftitur,fed incitato corporis pondère fe rapit,ac
longius quàm uoluit efferturifîc ifta dicendi ceîeritas nec in fua poteftate eft, nec fatis
décora phiîofophiae,quae ponere débet uerba nô profjcere , ÔC pedetentim procéderez
Quid ergoCnon aliquando ÔC infurgetr'Quid niïfed falua dignitatemorum,quam uio
lenta ifta ÔC nimia uis exuit,Habeat uires magnas, moderatas tamen,perënis fit unda,
non torrens. Vix oratori permiferim talem dicêdi ueîocîtatem,irreuocabiIem, ac fine
lege uadentem.Quemadmodum enim iudex fubfequï poterit,afiquando etiam impe/
ritus ac rudis:tum quoq? cum illum aut oftentatio abftuîerit , aut affedus impetus fui,
tantùm feftinet atq? îngerat,quantum aures pati poffunt.Rede ergo faciès , fi non ui/
deris iftos , qui quantum dicant , non quemadmodum quaerunt , ÔC ipfe malueris ait/
quando fî neceffe eft,uel iuxta Pubïium Viniciû dicere , qui cum quaererefquomodo
Publius Vinfcius diceref.Afeîlius ait,tradim . Nam Geminus Varius ait, quomodo
iftum difortum dicatis, nefoio, tria uerba nô poteft iungere.Qufd ni malis tu fîc dicere
quomodo Vinicius;'Aliquis tam fnfulfus interuenerit , quiilli fîngula uerba ueîlentf,
tanquam didaret non dicere-,ait, Die uel nunquam dicas . Namq? Echericurfum fuis
temporibus oratoris ceîeberrimi,ïonge abeffe ab homine fano uoïo, Nunquam dubi/
_a._it,ni_nquam intermifît,femel incipiebat,fomel defînebat, quaedam tamen ÔC natio/
nibus puto magis aut minus conuenire. In Graecis hanc licentiam tuleris , Nos etiam
cum feribimus interpungere confueuimus. Cicero quoq? nofter(à quo Romana do/
quentia exiliuit)gradarius fuit.Romanus formo magfs fecfrcumfpfcft, ÔCaeftimat, ôC
praebet aeftimandû.Fabianus uir egregius ÔC uita ÔC fcientia,ÔC (quod poft ifta eft)eIo
quentia quoq? , dffputabat expedite magis,quàm côcr'tate,ut polies dicere facilr'tatem
effe illam non ceîeritatem.Hane ego in uiro fapiente recipio,nonexigo, ut oratio eius
fine fmpedfmento exeat -, proferatur tamen malo , quàm profluat. Eo autem magis te
deterreo ab ifto morbo , quod non poteft tibi ifta res contingere aliter , quàm fî tepu/
dere defîerit.Perfrices frontem oportet,ÔC ipfo te nô audias.Muîta enim inobforuatus VerfrictffrQ
ille curfus feret quae reprehendere uelis. Non poteft, inquam,tibi contingere res ifta, tsm
falua uerecundia,Praeterea exercitatione opus eft quotfdfana, ÔC à rébus ftiidiû tranf/
ferendum eft ad uerba Haec autem etiam fî aderunt , ÔC poterunt fine ullo tuo labore
decurrere,tamen temperanda funt , Nam quemadmodum fapienti uiro inceffiis mo/
deftior conuenit,ita oratio preffa,non audax.Summa ergo fummarum haec erit,tard_/
loquumteeffeiubeo, Vale,
E P î s T .x L i,Quomodo in uno quoq? bonorum uirorum deus habitat,
ÔC quod homo laudandus eft, pro his quae habet intus*
FAcis rem optimam,ÔC tibi faîutarê , fî(ut feribis) perfeueras ire adbonam mentês
ôC quàm ftuîtum eft dptare,cum poffis à te impetrarer'NÔ funtad ccelum eîeuan
dae manus,nec exorandus aedituus,ut nos ad aures fîmulacri,quafî magis exaudiripdf
k $ ûmus,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

114 LIBER Q.V1NTVS
_imus,admît_a_,Prope eft à te deus,tecum eft,fntus eft Ita dfco Lucili, facer fntra nos
fpfritus fodet,malorû bonorum d) noftroru obferuator ÔC cuftos,hic prout à nobis tra/
datus eft,ita nos ipfe tradat. Bonus uir fine deo nemo eft.An poteft aliquis fupra for
tiersftd ttmam nifî ab illo adiutus exurgereflîîe dat confiiia magnifica,ôC t redajn unoquoq;
ufrorum bonorum quis deus , incertû eft,habitat tamen deus Si tibi occurrit uetuftis
arboribus,ôC folitam altitudînem egrefïïs frequens lucus, ôC côfpedum cceli denfîtat _
ramorura aîiorum alios protegentium fubmouens,illa proceritas fyluae, ôC fecretûlo/
ci ÔC admfratio urnbrae,in aperto tam denfae atcp côtinuae. fidem tibi numînis facit , Et
fi quis fpecus faxis penitus exefi's montem fufpenderit,non manufadus , fod naturaîi/
bus caufîs in tâtam Iaxitatem excauatus, animum tuum quadam religionis fufpftionc
percutiet.Magnorum fluminum capita ueneramur , fùbita ex abdito uaftf amniseru/
ptio aras habet.Coluntur aquarum caïentium fontes,ÔC ftagna qu__dam,uel opacitas,
uel immenfa akitudo facrauit Si homine uideris interritû periculis, intadum cupidita
tibus,inter aduerfa feîicem,in medfjs tempeftatibus placidum>ex fuperiore loco homi
nés uidentem ,ex aequo deos,non fubibft te ueneratio eiusf Non dices , ifta res maior
eft akiorcp,quàm ut credi fîmilis huic,in quo eft,corpufouîo poffitrVfsiftuc diuina de
fcendit,animum excellêtem,moderatun_îomnia tanquâ minora tranfountê, quiequid
nmemus optamusq^ ridentê, cceleftîs potentia agitât, Nô poteft res tanta fine admini
culo numinis ftarejtacg maiorê fui parte illic eft unde defeendit , Quemadmodû radfj
folis contingunt quidem _erram,fod ibi funt undë mittuntunfic animus magnus ÔC fa/
cer,ÔC in hoc demiffus ut propius quidem diuina noffemus, conuerfatur quidem nobi
fcum,fed haeret origini fuae,Illinc pendet,illuc fpedat ac nîtitur, noftris tanquâ melior
_ntere__,Quis eft ergo hic animusCqui nullo bono nifi fuo nitet, Quid em eft ftukius,
quàm in homine aliéna laudarefQuid eo démentius,qui ea miratur,quae in aîfû proti/
nus transferripoffintr Non faciunt meliorê equum aurei freni , Aliter leo aurata iuba
4 nitet,dum contredatur3ÔC ad patientianr* recipiendi ornamenta cogftur fatfgatus,ali/
ter incuîtus,ïntegri fpiritus.Hîc feilicet impetu acer,qualem illû effe natura uoluit,fp_
ciofus ex horrido, cuius hic décor eft,non fine timoré afpici,praefertur illi languido,fie
bradeato.Nemo gloriari nifi fuo débet* Vitem Iaudamus , fî frudu palmites onerat,fi
ipfa ad terrain ,pondere eorû quae tulit, adminicula deducit Num quis huic illâ prae/
ferret uitê,cui aures. uuae, aurea folfa dépendent f Propria uirtus eft in uite fertiîkas,
ïn homine quoq? id laudandû eft,quod ipirus eft, Familiam pulchram habet, ÔCdomû
pulcliram,mulcum ferit,mukum fo_nerat,nihil horum in ipfo eft,fed circa îpfum, Lau
da inipfcqtiod nec eripi poteft,nec dari,Quod propriû eft hominis , quaeris quid fît,"
Animus,ÔC ratio in animo perfeda.RationaIe enim animal eft homo , Confummatur
ftaqj eius bonû,fî id adimpïeuit cui nafeît,Quid eft autê quod ab illo ratio haec exigitf
Rem facillimam,fecundum naturam fuam uiuereffed hanc difficilem facit commuais
infanfaJn uitia alter aîterum trudimus , Quomodo autem ad fàlutë reuoeari poffunt,
quos nemo retinet,popuîus impelîitf Vale,
EPIST,XLn.Votaeoran_qtudepotentibusmaIeaeftimant,
Y
ÔC de remedio contra damna bonorum fortuitorum,
"Am tibi ffte perfuafît,fo uirum bonû effe , Atqui uir bonus tam cito nec fieripoteft,
_jiec inteîîigi.Sci's quem nunc uîrum bonum dicam,huius fecundae notae,Nam ille al
ter fortaffe tanquam phtnfx fomel anno quingêtefîmo nafeitur, nec eft mirum ex in/
teruallo magna generarkMediocria ÔCin turbâ nafeentia, faepe fortuna producit,exi/
mia uero,îpfa raritate commendat , Sed îfte multum adhuc abeft abio quod profitet,
ÔC fî feiret quid effet uir bontis,nondum Te effe crederet,fortaffe eimn fieri poffe defpe
rare_,Atmakexiftimat de malis , Hoc etiâ mali fadût, nec ullainaiorponanequitiae
eft,quam quod fibi ac fuis diiplicet,At odit eos,qui fubfta ÔC magna potentia infolen/
ter utuntur.Idem facîet,cum idem poterit,Mukorum quia imbecillia funt, Iatêt uitia,
non minus aufura cû illis uires fuae placuerfn_,quàm illa quae iam félicitas aperuft. In/
ftrumenta iîifs explicandae nequitiae défunt. Sic tuto forperis etiam peftifera tradatur,
dum nget fngore.Non défunt tune illi uenena, fed torpent , Muîtorum crudelitas, ÔC
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
/
ambitfo,

EPISTOLARVM 115
ambftio,8C Iuxuria,ut paria peffi'mis audeat,fortunae fauore deficîtur.Eadem ueîfe eos
cognofcesjda poffe quantum uolunt , Meminffti cum quendam affirmares effe in tua
poteftate,dfxîffe me.uoïaticum effè ac leuem, ÔC te non pedem eius tenere,fod pennâ,
Mentitus fum,pluma tenebatur,quam remifît ÔC fugit, Scis quos poftea exhibuerit ti
bi ludosquàm multa in caput fuum cafura tentauerit. Non uidebat fo per aliorû péri/
cula in fuum ruere,non cogitabat quàm onerofà effent quae petebat,etiâ fî fuperuacua
nô cf_en_,Hoc ftaq? in his quaeaffedamus, atqt labore magno contendimus, infpicere
debemus,autnihil in illis cômodi effè,autpîus incômodi. Quaedam fuperuacua funt,
quaedam tanti nô funt.Sed haec non peruidemus,ÔC gratuita nobis ufdenttir,quae cha/
riffime conftant.Ex eo licet ftupornofter appareat,quod ea foîa putamus emi,pro qui
bus pecunia folufmus , ea gratuita uocamus , pro quibus nofîpfos fmpendfmus : quae
emere nollemus,fl domus nobis noftra pro illis effet danda,fî amcenû alfquod fruduo
fum ue praedîum,ad ea paratf fumus peruenfre cum foîicitudinccum pericu!o,cum ia
dura pudoriSjôC îibertatis ÔC temporis,Adeo nihil eft cuiq? fo uilius.Idêitaq? in omni/
bus confîlfjs rebusdjr facfamus,quod fofemus facere,quoties adinftîtorê alicuius mer/
eis acceffimuSjUideamus hoc quod concupffofmus quanti deferatur. Saepe maximuin
precium eft,pro quo nullum datur.Multa poffum tibi oftendere , quae acquifîta acce/
jptac|j,Iibertatê nobis extorferunt,Noftri effemus,fîiftanoftra non effent.Haec ergo te
cum ipfe uerfa,non folum ubi de incremento agetur,fed etiam de iadura.Hoc péritu/
rum eft.Nernpe aduêticium fuf_,tam facilefine ifto uiues quàm ufxiftf. Si diu illud ha
huiftï.perdîdifti poftcp fatiatus es.Si non diu,perdis antequâ affuefeas. Pecunia mino
rem habebis, nempe ôC moleftiamîgratiâ minorem,nempe ÔC inuidiâ . Circûfpice ifta
quae nosaguntfninfaniam,quaecum plurimisïachrymis amittimus. Scies nô damna
in his moleftû effe,fed opfnionê damni.Nemo fila periffefentit,fed cogitât.Qui fe ha/
t.er,nihil perdidit.Sed quoto cuicj} habere fe contigitf Vale,
E P I S T.XLlIi.Quomodocomparationismodusferèomniamagna
facit, ÔC minima,ÔC quod praua uita quaerit abicondi à pubîxco fenfu.
QVomodo hoc ad me peruenerit quaeris,quis mihi id te cogitare narrauerit,quocf
tu nuîli narraueras.ïs qui foit pîurimû rumor , Quid ergo, inquis, tantus fum,ut
poiirm exeftare rumorem fNon eft quod te ad hune locum refpfcfens metiaris,ad iftû
refpfce.in quo moraris, Quiequid inter ut'eina eminet , magnû eft illîc ubi emfnet.Nâ
tnagnftudo habet cërtum modum,côparatio illam aut tollit,aut deprimic , Nauis quae
in flumine magna eft,in mari paruula eft, Gubernaculum quodnauiakerimagnû,aI/
teri exiguum eft.Tu nunc in proufncia,licet côtemnas ipfe te,magnus es. Quid agas,
quemadmodum ccenes, quemadmodum dormias,quaeritur,fckur.Eo tibi diligentius
uiuendum eft.Tunc feîicem te effe îudica,cum poteris in publico uiuere,cum te parie
tes tui tegent,non abfcondent,quos pîaerunq? circundatos nobis iudicamus,nô ut tu/
tins uiuamus,fod ut peccemus occukius.Rem dicam , ex qua mores aeftfmes noftros,
uix quenquam inuenies, qui poffit apertooftfo uiuere. lanitores çonfcfentfa noftra,
non fuperbîa oppofuit,Sic uiufmus, ut deprehendi fît,fubfto afpicuQuid autem pro*
deft recondere fe,ÔC oculos hominum auresdjr uitarefBona çonfcfentfa turbam aduo/
cat,maïa etiam in folitudine anxîa atque foHcfta eft.Si honefta funt quae facis, omnes
fciant.Si turpia,quid refert neminem foire, cum tu feias f O te miferum, fî contemnis
hune teftem. Vale,
EPI S T, XL HILQuodquilibet poteft fieri uerenobilis,fîuek't.
Et quod multi errant in optando uitam beatam,
ITerum tu mihi te pufîllum facis, ÔC dicis,malîgnrus tecum egiffe naturam prius,de
inde fortunam, cum poffis te eximere uulgo, ÔC ad feîicitatê hominû maxima emer
gere.Siquid aliud eft in philofophia boni,hoc eft3quod ftêma nô infpicit,Omnes fi ad
primam orîginem reuocentur,à dfjs funt.Eques Romanus es,ÔC ad hune ordinê tua te
perduxi_î_nduftria,AtmehercuIes multis quatuordecim gradusfuntclaufî. Nô ornes dt,ettr4
çuria admittit.Caftra quoq? quos ad labore ÔC perieuîû recîpfunt/aftfdiofe Iegunt,Bo
na mes omnibus pa.et,omes ad hoc fumus nobiles , Nec rerjcft quempiâ philofophia,
k 4 nec
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

lié LIBER Q.VINTVS
nec eîfgft,omnfbus lucet.Patrfcfus Socrates nô fu...Cîeanthes aquam tràxit, 8_ rigaïî
do hortulo locauft manus.PIatonem non accepit nobiîem philofophia,fed fecft.Quid
.eft quare defperes his te poffe fieri parem f Omnes hi maiores tui funt , fî te illis gerfs
dignû.Geres autem,fî hoc protinus tibi perfuaferis , à nullo te nobfîitate fuperari .O /
mnibus nobis totfdem ante nos funt,nuïîius non origo uîtra memoria iacet , Plato ait,
Nemfne regem non ex feruis effe oriundû,nemfnem nô feruû ex regibus Omnia ifta
Sutfum dcor/ fonga uarietas mifcuit,ÔC furfum deorfum fortuna uerfauft,Quis ergo generofusfAd
fum uirtutem bene à natura compofitus.Hoc unum eft intuendû.Alioqui fi ad uetera te re
_& impleturu
uocas,nemo nô inde eft, ante quod nihil eft . A primo mundi ortu ufqj in hoc tempus
perduxit nos ex fplendidis fordidisqj aîteniataferies.Nonfacitnobilem,atrium pîenû
fumofis imaginibus.Nemo in noftram gloria uixft , nec quod ante nos fuit noftrû eft,
Anfmus facit nobikm,cui ex quacunq? conditione fupra fortunam licet iurgere.Puta
ttacp te non effe equitem Romanû,fod libertinum,potes hoc côfequi , ut folus fis liber
inter ingenuos.Quomodo inquisfSi mala bonaô^ nô populo autore diftfnxeris,ïntu/
endum eft,nô unde ueniant, fod quo eant , Si quid eft quod beatâ uitam poteft facere,
id bonum eft fuo iure,deprauari enim in maïû non poteft, Quid eft ergo in quo errafî*
Cum omnes beatam uitam optant,quod inftrumenta eius pro ipfa habent,ôC illadum
petunt,fugiunt,Nam cum fumma beatae uitae fît folida tranquflîitas, ÔC eius incôculîà
fiducia,foIicitudins colligunt caufas,ôC per inffdiofum iter uitae non tantùm ferunt far
cinas,fed trahût.Ita longius ab effedu eius quod petût, fomper abfcedunt,ÔC quo plus
operae impendunt,hoc fo magis impediunt,ÔC feruntur rétro , quod euenit in Iabyrin/
tho properantibus,ipfà illos uelocitas implicat, Vale,
IN EPIST, LIB, Q.VARTVM ETQ.VINTVM
EPISTOLA XXIX,
t Acerrime ridere,& acerrime tabere.Pro tabere quidam habebant,. abere,quidammb_r_,q_!l
dam rabirePro rubere puto fcribendumrudere.Lufit enim Seneca uocumaffinitate, qua. eftia
ridere ..rudere.Rident qui gaudent,ruduntirati.Vnde illud Péril), Pecuaria rudere dicas.
EPISTOLA XXX.
% Inueniemus alias uideri. Confentiebant exemplaria, Videtur aliquid deelTe, niQhoc fentit,di/
fcrimennoneffeinre5fedinopinione. EPIST. XXXI.
f duâto magis incubuerint,minufcp fibi uinci acitrigarepermiferint. Itaprioracditio.Aîiuslk
habebat,magis incubuerint,minufcj5 fibi uicia confurgere permiferint, C_.ua: le_lio placet,nifi qcf
obftrepit pronomen,fibi,pro ipfi pofitum.Q_uod tamen Seneca frequenter,durius ufurpat. Va/
riabat 8£ aliter in alfjs fcripturis,fed nihil fatis fecit,Q_uidam habebant pro ftrigarereftrigar.,opi
4
nor fuiffe feriptum refpirare.Nam mox acclamaf,refpira.
Graiummont_.Graiasalpesindicat.C_.uidamfcholiaf.es hicakTJpferat.Graium,ideft,Gr_î
cum; fi. adiecit montem Olympum fignificari.
EPISTOLA XL,
5 Publium Vinicium dicere.duidam habebant difcere,fed difplicet.Videtur deefTê prapofitio,
iuxta-nifi fortefic locutus eft Seneca.Publium dicere, quemadmodû Vergiîius dixit,uox nonfo
nathominem.Deindecpitacçfupereft. EPI ST. XLI.
4 Aliter leo aurata iuba innititur.Ita prior a.di.io.In alfjs erat innititur , in alfjs dimittitur.Fora
Iegendumeratnitet,Âgitenimde decorenatiuo.
* LVCII ANNEI SENECAE AD LVCILIVM. LIB, VI,
EPi8T.XLV.De modo eîigendi commentarios,de acie ingenfj,non in
uerbis,fed in rébus exercenda, ÔC quis fît uere beatus,
Ibrorum iftic inopiâ effe quereris,Non refert cp mukos , fed cf bo
I nos
' uit,peruenire
habeas.Ledio certa prodeft,uaria deledat,Qui quo deftinaj
uuît,unam foquatur ufâ,non per muîtas uaget , No
ire iftud,fed errare eft,Vellê,inquis, magis confîlfû mihi cf? libros
dares.Ego uero quofcuncg habeo mittere paratus fum , ÔC totum
horreû excutere,me quoqj ifto fî poffem,trâsferrê, ÔC nifi mature
te fine officrj fperaremî impetraturum, hanc feniîê expedftionem
S fndixï'ffem mihi; nec me Charybdis,ÔC Scylla, ÔC fabulofum iftud
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
fretum

110 LIBER SEXTVS^
JL_? :
T 3
E PIS T ,XLV i.Laudat uolumfnfs fîbi mfffi duïcedînem,ubi
docet,quod in didando fertilis elfgenda eft materia,
Ibrum tuum quem mihf promfferas , accepi , ôC tanquam ledurus ex commodo
mJm^mf adaperui.ac tantùm deguftare uoîuûDeinde blanditus eft fpfo,ut procéder? ïon/
gfus,quf quàm difertus fuerit ex hoc intellfgas lfcet,îeuis mihi uifus eft,cum effet,nec
mei,nec tui têporfs/edqui primo afpedu,aut Titi Lfufj, aut Epicuri pofîeî uiderktan
ta autem dulcedfne me tenuit ÔC traxft,ut illum fine ulla dilatione perlegerem,Sol me
inuitabatjfames admonebat,nubes minabantur,tamen exhaufi totum.Non tantû de/
Iedatus,fod gauffus fum,Qui'd ingentj ifte habuft,quid animi dicerem,quid impetus,
fi interquieuiffet,fî interuallo furrexiffetNunc non fuit impetus,fodténor, côpofîtio
* uirilis ÔC fanda, Nfhflominus interueniebat dulce illud ÔC loco Iene , Grandis eredus
es,hoC te uolo tenere,fic ire,Fecit aliquid ÔC materia.Ideo elfgenda eft fertilis, qua: ca
piat ingenium,quae excr'tet.De libro tuo plura fcribam,cum illum retradatiero, nunc
r uero parum mihi fedet iudicium,tanquam audierim illa , non îegerim. Sine me ÔC in/
quirere. Non eft quod uerearis,uerum audies,0 te hominem feiicem, quod nihil ha/
bes3propter quod quifquam tibi tam longe mentiatur, nifi quod etiam ubi caufa fub/
Iataeft,mentimurôCconfuetudinis caufa, Vale,
EPIS T,XLV 1 1, Defamflfaritate habenda cum feruis,ÔC ipfos diîigendos elle,
Ibêter ex his qui ad te ueniût cognoui , familiariter te cum ferais tuis uîuere:hoc
JL/i /prudentiâtuam,hoc érudition? decet, Seraifuntdmo homines, Seraifuntfîmè
contubernales.Serui funtrïmo humiles amici,Seruf funtfïmô conforui, fi cogitaueris
tantundem in utrofejj Iicere fortunâe,ïtacp rideo iftos, qui turpe exiftimant cum feruo
at. cdndnti UJ0 cÂnare.Quare-r'nifiquiafuperbiffimacôfuetudo'fcoenantêdomfnumftantiûfor/
domino uor3 tm^ circûdeditfEft ilîe,pîus quàm capit , ÔC ingenti auiditate onerat'diftenmfi*
uentrê3ac defuetum fam uentris officio , ut maiorê opéra omnfa egerat cp ingeffît.At
infelicibus ferais mouere labra,ne in hoc quidê,ut loqu__ht,Iicet:uirga murmur omne
compefoituriSC ne fortuita quidem uerberibus excepta funt,tuffi's,ftemtïtamenta,fîn
gukus.magno malo ulla uoce interpellatum filentium luftur,node tota ieiurii,mmi

EPISTOLARVM. .11$.
eodem frai cCèîo,aequè {pirare,aeque ufuere,aeque morirTu tam ilîum ingenuû uide/
re potes,quàm ille te feriium, Marfana clade quàm mukos fplendidiffime natos3fona
torium per militiam aufpfcantes gradum, fortuna depreffit,alium ex illis paftorê,alfû:
euftodem cafae fecit.Contemne nunc eius fortunae hominem, in quam tranfîre, dum
contemnfs3potes,NoIo iningentem me locum immittere, ÔC de ufu foruorum dffpu/
tare,in quo fuperbiffimf,crudeliffîmi,ÔC contumelfofîffimi fumus. Haec tamen praece
pti mei fumma eft,Sic cum inferiore iifuas,quemadn_odû tecum fuperiorem uelîs ui/
uere.Quoties in mentem uenerit,quantitm tibi in foruû Iiceat,ueniat in mentem,tan/
tundêin te domino tuo îicere.At ego,inquis,nulIû habeo dominû,Bona aetas eft,for/
lîtan habebis , Nefois qua aetate Hecuba feruire cceperit,qua Crufus , qua Darfj ma/
ter,qua Plato3qua Diogenes," Viue cum feruo clementer. In iter quo q? ÔC in formone
admitte,ÔC in confîlium,ôC in conuidum,Hoc loco acclamabit mihi tota manus deîi/
catorum, Nihil hac re humilius,nihil turpius , Hos ego eofoê deprehendâ, aîienorum
. foruorum ofoulantes manu. Ne illud quidê uidetis , quam omnem inuidiam maiores
noftri dominis,omnem contumeliâ forais detraxerintfDominû patremfamiliae appef
Iauerunt3feruos(quod etiam in mimis adhuc durât ) familiares.Inftftuerunt diê feftû,
non quo folum cum feruis domini uefoerêtur , fod quo utfq? honores illis in domo ge
, rere,ius dicere permiforunt,ÔC domum pufilJâ rempubîfcâ effe iudfcauerunt.Qufd er
gofOmnes feruos admouebo mêfâe mea: fNo magis cjj omnes Iiberos,Erras,fi exifti
mas me quofdâ quafi fbrdîdioris operae reiedurû,utputa illum mulionem , ÔC illû bu/
buïcum.Nô minifterfjs illos aeftimabo,fod morîbus.Sibi quifq? dat mores, minifteria
cafus affignat,Qufdam ccenent tecum,qufa digni funt,quidâ ut fînt,Si quid enim in û
lis ex fordida conuerfatione feruile eft,honeftiorum conuidus excutiet,Nô eft mf Lu
ciIi,quod amfcum tantùm in foro ÔC in curia quaeras, fi dih'genter attenderis , ÔC domi
, inueni'es.Saepe bona materia ceflàt fine artifice,Tenta ÔC experfre . Quemadmodum
ftultus eft,qui equum empturus,non ipfum fn_pfci.,fed ftratum eius ac frenos,fîc ftuf
, tiffimus eft,qui hominem aut ex uefte,aut ex conditione, quae ueftis modo nobis car
, cumdata eft, aeftimat.Seruus eft,fed fortaffe liber animo.Seruus ei%hoc illi' non noce/
bit.Oftende quis non fit.Alius kbidini foruit,alius auariciae.alr'us ambitioni,omnes ti
mori.Dabo confularem anicuîae foruientem.Dabo ancillulae diuitem, Oftendam no/
biliffimos iuuenes mancipia Pantomimorû. nulla feruitus turpior eft,quàm uolunta/
. quis
. tores-
rfa.Quare non eft quod faftidr'ofi te deterreant, quo minus feruis tuis hiîarem te prae/
Iles , ÔC non fuperbe fuperiorem Coîant potius te, quàmtimeant.Dicet niincak'/ yocdreiS
me uoeare ad piîeum feruoS,ÔC dominos de faftigio fuo defjcere,quod dixi,coïât pilem* '

120 LIBER SEXTVS
fum amfcus,nffi quiequid agrtur ad te pertfnens, meinn eft , Côfortfum rerû omnium
inter nos facit amicitia,nec fecundf qufcquam fînguîfs eft,nec aduerfi.In commune ui
uitur.Nec poteft quifquam béate degere,quf fe tantùm intuetur, qui' omnfa ad utflfta
tes fuasconuertit.Akerf uiuas oportet,fi uis tibi uiuerë.Haec focietas diligêter ÔCfan/
deobferuandaeft,quae nos omnes hominibus rhifce.,ÔC fndfcataliquod effe cômune
ius generfs humanf,plurimum ad îllam quoq. (de qua loquebar ) interiorem foefetatê
amicitiae coïendam proficit . Omnia enim cum amico communia habebft, qui multa
cum homine. Hoc Lucili uirorum optfme mfhi ab iftis fubtilibus prcccfpf malo , quid
amico praeftare debeam,qufd homini, quàm quot modis amicus dfeatur , ÔC homo o)
multa fîgnificet in diuerfum.Ecce fapi'entfa ôC ftukfcia dfffident,cufaccedor fn utram
ire partem iubesfllli homo pro amico eft.Hufc amicus non eft pro homînei ille amicû
fîbi paratjhic fo amicoTu mihi uerba diftorques, ÔC fyllabas digëris.Scilicet nifî inter
rogationes uaferrimas ftruxero,ÔC conclufîone falfa à uero nafcenis mendaciû adftru/
xero , non potero à fugiendfs petenda fecernere , Pudet me,quod in re tam ferîa fenes
ludfmus. Vale,
EPISTOLA XLIX. Notât eos, qui in tanta temporum aegeftate
puerilibus fophifmatfbus indulgent,
Vs fyllaba eft,mus autem cafeum rodit,fyIlaba ergo cafoû rodit» Puta nunc me
m:
__ ^fftud non poffe foluere,quod mihi ex ifta fentêtia pericuîum immfnet quod fn/
commodumCSfne dubfo uerendum eft,ne quando in mtifcipula fyllabas capiam, aut
ne quando fi neglîgentior fuero,cafeum liber comedat Nifî forte acutior eft illa col/
ledio, Mus fyllaba eft,SyIlaba autem cafoum nô rodït,mus ergo cafolim non rodit.O
puériles ineptias,in hoc fupercilia fubduxîmus,in hoc barbam demifîmus,hoc eftSqd'
trfftes docemus ÔC pallfdif Vis foire quod philofophia promittat generi humano con
fîliumcAlium mors uocat,alium paupertas urit,alium diuitiae,uel alienae torquêt, u_î
fuaejlle malam fortunam horret , hic fe felicitati fuae fubducere cupit , hUnc hommes
maie habent,ilhim dfj.Qtu'd mihi Iuforfa ifta proponisfnon eft focandi locus ad mife/
ros aduoeatus es.Opem te laturum naufragis,captis, aegris,egentibus, intentae fecurf
fûbfedum praeftantibus caput,pollicitus es, Quo diuerterisr quid agis," hic cum quo
5 ludis,timet,Succurre,quffqufs eloquêtfor es pereuntfum pnfs. Omnes undiq? ad te
manus tendût,perditae uitae,perituraeq? auxilium aliquod implorant,fn tefpesopescjj
funt.Rogant ut ex tanta illos uolutatione extrahas,ut difîedis ÔC enantfbus clarû ne/
ritatis lumen oftendas.Dic quid natura neceffarium fecerit,quid fuperuacuum,quàm
dt treceffitd/ facilesfIeges pofuerit,quàm iucunda fit ufta,quàm expedita illas fequentibus , quàm
tes . acerba ÔCfmplfcfta eorum, qui' opfnfoni plus quàm naturae crediderunt . Sf prius do/
dlcpùm cueri'Sjiquae partem eorum leuatura fînt.Qiifd fftorum cupfdftates démit , quid tem/
peratCVtinam tantùm prodeffent, quantû nocent.Hoc tibi cum uoles manifeftiffimû
faciam,ÔC commfnui ÔC debilitarf generofam indolem fn fftas argutias coniedam. Pu
det dicere contra fortunam militaturis,quae porrfgant teIa,quemadmodum illos fub/
ornent.Hac adfummum bonum itur,per iftud philofophfae funtnigrae,ÔCturpes,înfa
mesc|,etiam ab album fodêtibus, exceptiones, Quid enim aliud agitîs, cum eum que
interrogatisjfcientes in fraudem inducitis , quàm ut formula cecidiffe ufdeatur f Sed
quemadmodum illum praetor3fîc hos philofophia in integrum reftituit.Quid difeedf/
tfs ab ingentfbus promiffis, ÔC grandfa locuti effeduros uos , ut nô magis aurf fulgor,
o quàm gladij perftringat oculos meos,ut fngenti conftantia,ÔC quod omnes optant3SC
quod omnes titrent calcem,ad Grammaticorum elementa defcenditis-rQuid dicitisf
fie itur ad aftrarhoc enim eft quod philofophia mihi promittit , ut me paré deo faciat,
ad hoc inuftatus fum,ad hoc uenf,ffdem praefta,quantum potes.Ergo mi Lucili reduc
' te ab iftis exceptionibus ÔC praeferiptionibus philofophorum . Aperta décent ÔC finV
plicia bonitatem.Etiam fî multum fupereffet aetatis , parce iam difpenfandum erat3ut
- fufficeret neceffarfjs. Nunc quae dementfa eft fuperuacua dffeere fn tanta temporis et
gëftatef Vale.
. - » . . , - Eft
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTÔLARVfli 12.
EPISTOLA L, Deuelocftatetemporfs,nÔfnquaeftionibus pueri/
ïfbus expendenda, fod exhortatione ufrtutis redfmenda,
ESt qufdem mi Lucili fupinus ÔCnegîfgens, qui in amicimemoriam ab aliquare/
gione admonitus reducitur , tamen repofîtum in animo noftro defîderium loca
interdum fàmiïfaria euocant,nec extindam memoriam reddunt,fod quiefoentem iri/
tant:fîcut doîorê higêtium,etiam fî mîtigatus eft tempore,aut foruuli familiarfs amif/
_rb3aut ueftis,aiit domus renouat.Ecce Câpania, ôC maxime Neapolîs , ad Pompeio/
rum tuorû confpedum incredibile eft,quàm recês defîderium tui fecerit , Totus mihi
in ocuîis es,cum maxime à tê difoedo,uideo lachrymas conbibêtem,ÔC affedibus tuis
inter ipfam côertionëm exelintibus nobis, fatis refîftentem,Modo amffîffe te uideor*
Quid enfm non modo eft , fî recorderfs. Modo apud Socionem phflofophum puer fo
di,modo caufas agere ccepf,modo defîj uelle agere,modo defîj poffe.Infinita eft uelo/ ,
citas têporfs,quae magis apparet refe. fcfêtibus.Nam ad praefentia intentos fallit, adeo '
praecipftis fugae tranfîtus îeuis eft. Caufam huius rei qiiaeriV quiequid temporis tran/
_îjt,eodê loco eft,pariter afpfcitur,una iacet,omniaindeïnprofundumeadût,ÔC alio/ ... , .
quin non poffunt longa fnterualla effe fn ea re . quae tota f uix eft, Pundum eft quodrrs rem
uiuin_us,ÔC adhuc pundo mfnus,fed hoc minimum fpecie quadâ longions fpacfj na/
tura diuiiît + Aliud ex hoc infantfam fecft, aliud pueritiamj aîîud adoïefoentiam, aliud
incîinationem quandam ab adoîefoentia ad fonedutem , aliud ïpfam fonedutem.In ql
angufto quot gradus pofuit,Modo te profecutus fum,ÔC tamen hoc modo,aetatis no/
fixa, portio eft,cuius breuftatem aliquando futuram cogitemus , Non folebat mihi ti
ueîox tempus uideri.Nunc incredibilis curfus apparet,fîue quia admoueri lineas fon/
tio,fîue quia attendere ccepi ÔC computare damnum meum, eo magis utiqj fndignor .
aîiquos ex hoc tempore(quod fuffîcere nec ad neceffaria qufdem poteft.etfam fî eufto
ditum diîigentiflîme fuerit)ih fuperuacua maiorem partem erogare, fsfegat Gicero,fi
dupîicetur fîbi aetas habfturum fo tempus quo légat Lyricos,eod? modo Dialedicos,
Triftius fnepti funt.Iîîi ex profeffo lafciuiunt, hi agere foipfos aliquid exiflimant xnec
ego nego profpfcfenda ifta,fod profpfcfenda tantùm, ÔÇ à It'mine faîutâda,in hoc unû,
ne uerba nobis dentur, ÔC aliquid effe in illis magni ac fecreti boni îudicemus.Qiiid te
torques ÔC macéras in ea quaeftfone , quam fubtîîfus eft cohtempfîfie,qiiàm foluetef
Securi eft ÔC ex commodo migrantis minuta côqufrere , Cum hoftis fnftât à tergo,ÔC -
mouere fo iuffus eft miîes,excutit neceffitas quiequid pax ociofa collegerat. Non ua/
cat mihi uerba dubie cadentia confodarf , ÔC uafriciam in illis meâ experiri + Afpice
qui coeant popuîi,qu« mfnfa cïaufîs Ferrû acuât portis , Magno mihi animo ftre
pitus ifte belli circumfonantis exaudiendus eft, Dem es omnibus merito uîderer, fî cû
faxa in munfmentum murorum fones fcemfnae^ congererent, cum îuuêtus intra por
tas armata fîgnum eruptionis expedaret,aut pofoeret,cum hoftîïfa in portis tela uibra
rent, ÔC ipfum folum fuffoffionfbus ÔC cunicuîis tremeret,feder? ociofîis j ÔC eiufînodi
quaeftiuneulas ponensi quod non perdidifti habes, cornua autem non perdfdiftf, cor/
nua ergo habes,aliaq? ad exemplum huius acùtae deliratiônis côcinnata , Atqui aeque
licet démens tibi uidear,fîfftîs impehdero operam , Et nunc obfîdeor, tune tamen pe'/
riculû mihi obfoffo externû immineret,murus me ab hoftefocernerèt, Nûc mortffera
mecû fun..Nûc uaco ad fftas fneptfas. Inges negociû in manî'bus eft.Quid agârmors
me fequit,fugit uita,aduerfus haec me doce ,aliqd affer,rte mort? ftigiâ,uita me nô eî/
fugiat.Exhortare aduerfus difficilia de aeqnimitate, aduerfus ineuitabilia,anguftias
temporis mei îaxa , doce no effe pofîtû bonû uitse in fpacio eius,fed in ufu,pone fieri,
immo faepe fieri , ut q. diu uixit , paru uixerit. Die mifii dormituro,potes no exggifei,
die experredo, potes nô dormire ampîius.Dic exeûti, potes nô reuertkDic redeunti,
potes non exire , Erras fîin nauigatfone tantùm exiftim~as minimum effe, quo morte
ufta diducitur,In omni loco xque tenue l'nteruallum eft , Non ubiq? fo mors tam pro/ *
pe oftendit,ubfq? tam prope eft.Has tenebras difcute,ÔC facilius ea trades,ad quae prae
paratus fum,Dociles natura nos aedidit,ÔC rationem dedit imperfedam , fod quae per/
ffci poffetjDeiuftitia mihi,de pietate dffputa,dc frugaîftate,de pudfcitia utrac^,ÔCilla
l CUI
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

Veritdtisfîm
pkx oratio.
«.!* terrorïb.
af, dlieniff.
4
dtâs>curarL
atcxturbaru
itz LIBER SEXTVS
cui alfenf corporis abftfnêtfa eft,ÔCnâc, cui fui cura , Si me uolueris per deuia ducere,
faciîius ad id quo tendo perueniam. Nam (ut ille ait Tragicus) Veritatis fîmplex ora/
tio eft,Ideo_j? illam implicarenon oportet,nec enim quicquam minus conuenit,quàrn
fubdola ifta calliditas,animis conantibus magna. Vale.
EPISTOLA L l,DefaIfaexcufatfonepeccantium,ÔCquaîiter poffit
prauftas etfâ indurata corrigi,ÔC q> uirtutes funt quafi bona naturalia.
EPfftolam tuam accepi poft mukos menfes,quàm miforas,fuperuacuum ftaq? pu
taui ab eo qui afferebat,qufd ageres,quaerere.Valde enfm bonae memoriae ef_,fî
meminit, ÔC tamen fpero te fîc iâ ufuere,ut ubfcunq? erfs,_ciam quid agas. Qufd enfm
aliud agas, quàm ut melforem te ipfe quotidie facias,ut aliquid ex f errorfbus ponas,
ut fntelligas tua uftfa effe, quae putas rerumfQuaedam enim locis ÔC temporibus aferi
bimus.At illa quocûcp tranfierimus focutura funt.Harpaften uxoris me_e fatuam,fcis
haereditarfû onus fn domo mea remanfîffe, Ipfe enim f auariffimusabi'ftfs prodigijs
fum,fî quando fatuo deledari uolo,nô eft mihi longe quaerêdus, me rideo, Haec fatua
fubito defijt uidere.Incredibilê tibi narro rem,fed uerâ,nefoit elle fe caecâ,fubfnde pse/
dagogum fîium rogat, ut mfgret , ait dom um tenebrofàm effe .Hoc quod in illa ride/
mus ,omnibus nobfs acefdere k'queat tfbi.Nemo fe auarum effe inteIIigit,nemo cupf/
dum.Caeci tamen ducem quaerunt,nos fine duce erramus,ÔC dicimus, non ego ambi/
tfofus fum,fed nemo aliter Romae poteft uiuere. Non ego ftimptuofus , fed urbs fpfa
magnas fmpenfas exfgft.Non eft meum uitium q> iracundus fum, q> nondum confti/
tui certum genus uitae,adolefcentia haec facit,Quid nos decipimusfNon eft extrinfë/
eus maîum noftrum,intra nos eft,in uffcerfbus ipfis fodet,Et ideo dffficulteradfanfta/
tem peruenfmus,qufa nos aegrotare nefoimus,Sffferutarf cc_perfmus,quâdo tôt mor
bos-tantafire aegritudines difcutfemus dNunc uero nec quaerimus quidem medicum,
qui minus tiegoefj haberet, fî adhfberetur ad recens uitium, Sequerentur teneri ÔC ru/
des animf,reda monftrantem , Nemo difficulter ad naturam reducitur, nifîqui ab illa
defecit, Erubefoimus difeere bonam mêtem,At me hercules, turpe eft magiftrû huius
rei quaerereJllud defperandum eft3pofle nobfs cafu tantùm bonum influere,laborafi
dû eft,ÔC(ut uerû dicâ)ne labor quidê magnus eft,fî modo(ut dîxi)ante animû noftrû
formare incfpimus,ÔC recorrigere, quàm indurefeat prauftas efus, fed nec indurata de
fpero.Nihil eft quod non expugnet pertinax opéra ÔC fntenta ac dilfgens cura , Robo
ra fn redum,quamufs flexa,reuocabis, Curuatas trabes calor explicat, ÔC aliter natae,
in id fînguntur,quod ufus nofter exigittquanto faciîius animus accipit formam,flexi/
biîis,ôC omni humore obfequentiorfQuid enfm alfud eft animus,quàm quodâ modo
fe habens fpfritusfVides autem tanto fpiritum effe facfk'orem omnf alfa materia, quâ
to tenuior eft , Illud mi Lucili no eft qd* te impediat,quo minus de nobis bene {pères,
quod malitia iam nos tenet, çp diu in poffeffione noftrf eft. Ad nemfnê ante bona mes
uenft,c|j mala,Omnes praeoccupatf fumus ufrtutes difeere,uitia dedffcere, fed eo ma/
iore animo ad emendationem noftri debemus accedere, quo fomel traditi boni perpe
tua poffeffio eft Non dedifeitur uirtus. Côtraria enim mala in alieno haerêtjdeo ex/
pelii ÔCf extirpari poffunt; fideliter fodent,quae in Iocû fuû uenfût .uirtus fecûdum na
turam eft,iu'tfa fnfmfca ÔC infefta funt. Sed quemadmodum ufrtutes retentae exfre no
poffun.,facf!iscf? earum tutela eft,ita initium ad illas eundf arduumîqufa hoc primum
imbecillae métis atep aegrae eft formr'dare inexperta.Itaq? cogêda eft mens,ut incipiat.
Deinde non eft acerba medfcina î protinus enim deledat,dû fanât. Aliorum remedf/
orum poft fanitatem uoïuptas eft,phflofophia parfter ÔC falutarfs ÔC dulcfs eft, Vale»
LIBRI SEXTI.
EPIST, XLVI,
pulceilIud8ilocolen_,InquibufdâeratIeue,Loco dixitpro intépore:Interireniebatknitas,
fed in loco.
EPIST, XLVII»
Pruftraexcutit.AIiushabebatinfrufta,aliusfrufta,omifrapr_epofitione.Opinor legendum,
eruditamanu frui.aexcutit,;quodô» hodiefaciuntauIicorumminil.ri inquadrispanarqs.
Mus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM I2J
Mus fyllaba eft.Ha»c pars eft epiftola; fuperioris.Errons caufam fuiffe fufpicor,quod doc_us
aliçjs annotaratargumentû locr , Notât eos q in tâta,8.c. 8. ideo putauit effe initiû noua» epiftolar,
EPIST, XL IX.
Succurre,quidquod laqueatirefpondentin pcenis . In altjs erat, CLuifquis eloquentior es $
in poenis: alius,quicquid laqueati refpondentium pcenis. Vnus codex Anglicus habebat, quif/,
quis eloquentior es pereuntiumpcenis,quodfequutifumus;nôquodper omnia fatisfaciat, fed
minimû difpliceat . Si pro refpondent legas : defpondêt, pro defperant, tolerabilis erit leC-io.
EPIST, L,
Ipfe enim auariflîmus ab iftis prodigf/s fumpfi. Confentiebant exemplaria: Sufpicor tamê
_egendum,Ipfe enim alieniffimus ab iftis pro digfjs fum. "**
LVCII ANNEI SENECAE AD LVCILIVM LIBER SEPTIMVS»
E P I S T -L 1 1. Amcenas regfones uitandas effe rationibus, ÔC exemplis docet,
V O M O D O quffcp poteft mi Lucili, tu iftic habes Aetnam,ÔCillû
nobilr'ffimum Sfcflfae montê,quê quare dfxerit Meffàla unicum,fîue
Valgfus(apud utrûq? enim legi)nô reperio.cû plurima loca euomât
ignem,non tantû aedita.quod crebrîus euenit,uidelicet quia ignfs in
altiffimû effertur,fed etiâ iacentîa,Nos utcuncp poffîimus,contêti f«
mus Bafjs,quas poftero dfe,quam attigerâ-,reliqui,Iocû ob hoc deui/
tandû,cû habeat quafdâ naturales dotes , qufa fîbf illû celebrandû Ïuxuria defumpfiu
Quid ergo f ulîi loco indicendû eft odiû fminime. Sed quemadmodû aliqua uefti's fa/
pienti ac probo uiro magis cÔuenit q alfa,nec ullum coloré file odit,fed aliquem putat
paru aptû effe frugalftatê profeflb : fîc regfo quoq? eft3quâ fàpîês uir, aut ad fàpfëtiatn
tendens decîinet3tancp aliéna bonis moribusjtaq? de foceffu cogitans,nuncp Canopû
eliget,q?uis neminê Canopus effe frugi uetet.Ne Bafas quidê,Diuerforfû uitiorû effe
cceperû'tJîlic fibi plurimû Ïuxuria permittit,IIlic tanqp aliqua licentia debeat loco , ma
gis fbluitur.Non tantû corpori, fed etiam moribus falubrem locum eligere debemus,
Quêadmodû inter tortores habitare no!im,fîc nec fnter popr'nas quidê.Videre ebrios
per littora errantes,ÔC comeffàtiones naufgantiû, ÔC fymphoniarû cantibus perftrepê
tes Iacus,ôC alia quae uelut {bluta legibus Iuxuria,nô tantùm peccat,fod publicat ,quid
neceffe eftfld agere debemus , ut iritamenta uitiorû q îongiffime profugiamus,Indu/
râdus eft animus,, ÔC à blandimentis uoluptatum prqcul abftrahêdus, Vina Hânibal?
hyberna foluerunt, ÔC fndomftum illum nimbus atcp Aîpibus m'rum eneruauerûtfo/
menta Câpaniae,Armis uicit,uitfjs uidus eft. Nobis quoq? militandû eft,ÔC quidêge/
nere milfuae,quo nuncp qufes,nunquâ ociû datur, Debellandae funt in primis uolupta
tes,quae(utuides)faeua quoq? adfe ingénia rapuerût. Si quis fîbi propofuerit, quantû
operis aggreffus fît,fcîet nihil délicate,nihil molliter effe faciendû . Quid mihi cû iftis
calentibus ftagnisCquid cû fudatorfjs,fn quae fîccus uapor corpora exhaufturus indu
diturfOmnis fudor per tabor? exeat.Si faceremus quod fecit Hannibal, ut interrupto
curfu rerû,omiffoq^ bello, fouendis corporibus operâ daremus , nemo nÔ intêpeftiuâ
defîdiâ,uidori quoq? nedû uincenti pericuIofam,merfto reprehêderét,Minus nobis cf
illis punica figna foquentibus licet. Plus periculi reftat cedêdbus,p!us operis etiâper/
feuerantibus,fortuna mecû belîa gerit.Non fum imperata fadurus.Iugû non recipio,
immo(quod maiorê uirtutê faciendû eft)excutio.fNon eft emollfêdus anfmus. Si uo at no eft ema
luptati ceiferojcedendû eft doîori,cedendû labori,cedendû eft paupertati.Idem fîbf in ti iudict] anit
me iuris effe uolet,ÔC ambr'tio,ÔC ira.Inter tôt affedus diftrahar,immo difcerpar,libër/ mus.
tas propofîta eft,ad hoc praemfû laboratur . Quae fît libertas,quaerisr'Nulli ref ferufre,
nullf neceffitati,nuîlis cafibus,fortunâ in aequû deducere3quo die intellexero illâplus
poffe,niI poterit.Ego ilîâ feram, cû in manu mors fî-fHis cogitationibus intentû, loca Ayt jm'w/w
foria fandaqj eligere oportet.Eff minât ani'mos am ccnitas , t Amoena fine dubio ali/ Mf'c ^iCf
quid ad corrumpendû uigorê poteft regio. Quamlibet uiam iumenta patiûtur,quorû
durata fn afpero ungulaeftjn molli paluftrfq? pafcuo faginata cito fubterunt. Et for/
tior miles ex confragofo uenit.Segnis eft urbanus ÔC uerna, Nullû labor? recufant ma
nus,quae ad arma ab aratro transferuntur. In primo déficit puluerefile undus ÔCniti/
l * dus.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

124 LIBER SEPTIMVS
dus.Seuen'or lod difcipïfna ffrmat ingénia, aptumcf magnis conatibus reddft. Lfter/
ni honeftius Scipio cp Baijs exulabat.Ruina eius non eft tam molk'ter collocanda , Illi
quocp ad quos primos fortuna Romani populi publicas opes tranftuIit,C, Marius,£C
Cn,Pompeius,ÔC Caefar extruxerunt quidem uillas in regione Baiana,fed ilîas impo/
fuerunt fummis iugis montium , Videbatur hoc magis militare,ex edfto fpecuîari la/
te Iongecf fubieda,Afpice quam pofîtfonem eîegerunt, quibus adificia excitauerunt
Iocis,ÔC qualfa,fcias non uillas effe , fod caftra , Habftaturum tu putas unquam fuiffe
in Vtica Catonem,ut praeternauigantes adultéras dinumeraret,ÔC afpîceret, tôt gène
ra cymbarum uarfjs colorfbus pida,ÔC f fluduâtem toto lacu rofam,ut audfret canen/
d'.ftuiuntem tl-um noc|lirnaf conufufa,nonnemanere ille intra uallum maluiffet, quàam ibi unam
alUs côuicia, nQ(cfê anxius ipfe duxfflèt fQufd ni malft quifquis uir eft, fomnû fuum cïaffico quàm
fymphonia rumpir'Sed fatis diu cum Bafjs Iftfgauimus5nuncj fatis cum uftfjs,quae oro
te mi Lucili perfequere , fine modo,fîne fine , nam illis quoq? nec finis eft nec modus,
Profjce quaecuncp cor tuum Ianfant , quae fî alfter extrahf nequfrent,cor ipfum cû illis
reuellendum erat.Voluptates praecipue exturba, ÔC inuifîffimas habelatronummo/
re quos Philiftas Aegyptij uocantjn hoc nos ampleduntur,ut ftrangulent, Vale,
EPIST. LllI,De tribus hominum generibus ad philofophia ue/
nientium, ÔC qufs in hac uita fît eligendus adiutor,
QVid eft hoc Lucili.quod nos aîfo tendentes, alio trahît, ÔC eov unde recedere eu/
pimus3impellftfquid colludatur cum animo noftro, nec permfttft nobfs qufeq.
femel uelleffluduamus inter uaria confiiia , nihil libère uolumus, nihil abfolute, nihil
femper.Stultitia,inquis, eft, cui nihil conftat, nihil diu placet, Sed quomodo nos,aut
quando nos ab illa reuellemus f Nemo per fo fatis ualet,ut emergat , oportet manum
aliquis porrigat,aIiquis educat,Quofdam ait Epicurus ad ueritatem fine ullfus adiuto
rio exifîe,feciffe fibi ipfos ufam,Hos maxime laudat,qufbus ex fe impetus fuit,qui fer
ipfos protuIerunt,quofclam indigere ope ak'ena,non fturos fî nemo praecefferitded be
ne focuturos,Ex his Metrodorum ait effe. Egregfum hoc quo cjj , fed fecundae fortfs
ingenfum.Nos ex illa prima nota non fumus,bene nobifoum agitur, fî in hanc fecun/
dam recipimur.Nec hune quidem contempforfs hominem » qui alieno beneficio effe
faluus poteft,ÔC hoc multum eft,uelle feruarf.Praeter haec adhuc fnuenies aliud genus'
hominû,ne ipfum qufdem faftfdi'endum , eorum qui cogi ad redum compelliq? pdf/
funt,quibus non duce tantùm opus fît,fod adt'utore,ÔC ut ita dicam, coadore. Hic ter/
tfus coîor eft.Sf quaerfs huius exempîar, Hermacum ait Epicurus talem fuiffe, Itaque
aîteri magfs gratulatur,alterum magfs fufpfcft.Quamuis enim ad eundem finem uter
que perucnerit,tamen maior eft laus idem effeciffe fn dffficfli'ore materia , Puta enim
duo aediffcfa excitata effe,ambo paria^que excella atep magnffica,akerû puram areâ
accepit,iIîicprotinus opus creuit, alterius fundamentalaflauerunt, fn malien, ac fini/
dam demiflà humum, multum dg laboris exhauftum eft, dum peruenitur ad folidum*
Apparet fn altero,qufcqufd fadum eft,akerfus magna pars ÔC difficilior latet.Quaedâ
ingénia facflia ÔCexpedita,quaedam manu(quod ai'unt)facfendafunf,,ÔCfnfund_imen
tis fuis occupanda,Itacg ego illum feliciorem dixerim,quf nihil negoefj fecum habuft,
àtiagenium, Hune quidem de fe melius meruiffe,quf malfgnftatê naturae fuae ufcft,ÔC ad fapiêtïàm
fe non perduxit,fed extraxit.Hoc durum ÔC laboriofum f negocium nobfs datû fefas,
fcflicet imus per obftantîa . Itacg pugnemus,aIiquorum inuoeemus auxilium. Quem
inquis,i'nuocabofhunc aut fHum,Tu uero etiam ad priores reuertere qui uacant, Ad'
iuuare nos poffunt non tantùm qui funt,fod ÔC qui fuerunt . Ex hfjs autem qui funt eli
gamus non eos,qui uerba magna celeritate praecipftant ÔC communes Iocos uoluunt
ÔC in priuato ci'rculanturffed eos qui uitam docent, qui cum dixerint quid faciendum
fît,probant faciendo,qui docent quid uitandum fît,nec unquam in eo quod fugiêdum
dfxerint,deprehenduntur. Eum eh'ge adiutorem, quem magis admireris cum uideris
quàm cum audferfs.Nec ideo teprohfbuerfm hos quoqj audire,quibus côfuetudo eft
admittere popuîû ac diff_rere,fî modo hoc propofito in turbam prodeunt ut meliores
fiantjfaciantcp meliores,fî non ambitionis hoc caufa exercent,Quid enim turpius plii
lofophia
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 12$
ïofophi'a captante clamoresfNunquid aeger laudat medfcum fecantemfTacete,faue/ 1
te ÔC praebete uos curatfonf, Etiâfî exclamauerftfs,nô aliter audfam,q^ fî ad tadum ui/
tiorum ueftrorum ingennfcatis. Teftarf uultfs attendere uos moueriqj rerum magni/
tudine , fane liceat:ut quidem iudfcetfs ÔC feratis de meliore fuffragfum , qufd ni non
permfttamcApud Pythagoram difoipulis quinq? annis tacendum erat Nûquid ergo
exiftimas ftatim illis ÔC loqui ÔC laudare h'cuiffefQuanta autem demêtfa efus eft, que
clamores fmperitorû hilarem ex auditorio dîmittûtfQuid laetaris quod ab hominibus
hfjs laudarfs, quos non potes fpfelaudareC Dffferebat populo Fabfanus, fed audiebat:
modefte-Erumpebat interdum magnus clamor laudantium,fed quem magnftudo re/
rû euocauerat,non fonus inoffenfae ac molh'ter oratfonfs elapfae . Interfit aliquid inter
clamorem theatri ÔC fcholae. Eft aliqua ÔC Iaudandi licentia . Omnia rerum omnium
fî obferuentur r'ndr'cr'a funt,ÔC argumêtum morum ex minimis quoq? licet capere. Im/
pudicum ÔCinceffus oftendit,ÔC manus mota, ut unum interdum refponfum, ÔC reïa/
tus ad caput dfgitus , ÔC flexus oculorum . Improbum rffus,fnfànum uukus habftusqj
demonftrat.Illa enfm fn apertum per notas exeunt . Qualis quifq? fît fofes fî quemad/
modum laudetur afpexeris+Hi'nc atc$ illinc phr'lofopho manus auditor intentat,c\» fu/
per ipfum caput mirantium turba confîfti't. Non laudatur ille nunc fî r'ntelli'gas,fod co
clamatur.Relinquantur iftae uoees illis artibus,quae propofîtum habent plaçere popti
ÏOjphilofophiaadoretur.Permittendum erit aliquando iuuenibus foqui impetum ani
mi.Tunc autem hoc ex impetu facient,cum fîlentfum fîbf fmperare non poterunt.Ta
lis laudatio aliquid exhortationis affert ipfis aud{entîbiis,ÔCani'mos adolefcentfum ex
timulat.Ad rem commoueâtur , non ad uerba compofîta,Alioquin nocet illis cloque
tia, fî non rerû cupidftatê facit fod fui Différa hoc in praefentf. Defiderat enim propri
am ôClongam executionem,quemadmodum populo differendum , quid fîbi apud po
pulum permfttendum fît,quid populo apud fe.Damnum quidem feciffe philofophia,
non erit dubium poftquam proftituta eft,fed poteft in penetralibus fins oftendi.fî mo
do non fnftftorem fod antiftitem nada eft.
EPIS T.LIUI.Detempeftate ÔCnaufoa,quâpaffuseftfnmari,fummit
tens differentfam fnter corporalfa ÔC fpfritalîa.
QVid non poteft mfhî perfuaderi,cui perfuafum eft ut naufgaremfSoïuf mari laii
guido, erat fine dubio ccelum graue fordfdfs nubfbus , quae fer _ aut m aquâ aut
in uentum refoluuntur: fod putauf tam pauca mflia à Parthenope tua ufque Puteolos
furripi poffe,quamufs dubfo fmpendente clo.Iraq? quo celerfus euaderem protfnus
per altum ad Nefîda dfrexf,praecffurus omnes finus. Cum iam eô proceffiflêm ut mea
nihil intereffet,utrum irem an redirem, primum aequalitas illa quae me corruperat pe/
rfjt.Nondum erat tempeftas3fed iam inclinatio maris ac fubinde crebrior fludus. Cce
pi gubernatorê rogare ut/me in aliquo h'ttore exponeret. Aiebat ille afpera effe ÔC im/
portuofa, nec qufcquam fe aeque in tempeftate tfmère c§ terra . Pefus autem ferebar,
quàm ut perfculû mihi fuccurreret. Naufea enfm me fegnfs haec ÔC fîne exftti torque/
bat,quae bflem motiet nec efFundit. Inftftf ftaq? gubernatori, ÔC illum uellet nollet coe
gi ut peteret littus.Cuius ut ufeiniam attigimus,non expedo ut quicquam ex praece/
ptis Virgilfj fiât Obuertât pelago proras, autanchora de prora iaciaturffed rpemor
arrifïcrj mei ueteris,frigidae cukor,mitto me in mare quomodo pfychroîutâ decet gau
fapatus.Quae putas me paffum3dum per afpera eripior,dum ufam quaero,dum facio,''
Intellexf non immerito nautis terram timeri.Incredibiliafunt quae tulerim cû me fer/
re non poffem.Illud fcfto Vlyffem non fuiffe tam irato mari natum , ut ubiq? naufra/'
gia faceret.Naufeator erat. Et ego quoeunq? nauigare debuero, uicefimo anno perue
nfam, Vt primum ftomachum , quem fefs non cum maris naufea effugere, coIIegi,ut
corpus undione recreauf, occ mecum cogitare , quanta nos uitiorum noftrorunt
fèqueretur obliuio, etfam corporalfum quae fubinde admonent fin', nedum fllorû quae
eo magis Iatêt quo maiora funt. Leufs f faltem motfûcula decipit, fed cum creuerit ÔC ^ A\idntm
uera febris exarforit,etiam duro ÔC perpeffitio confeffionem accepft.Pedes dolent,ar/
ticulf pundiunculas fentiunt:adhuc diffimulamus, ÔC aut talû extorffffe nos dicimus;
'
1 $ au.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

.126 LIBER SEPTIMVS
aut in exerdtatrone aliqua laboraffe, DubîoÔCincfpi'ente morbo; quaeritufnbmeny
qui ut talaria cceperft intêdere, ÔC utrofcp dextros pedes ferierit,neceife eft podagram
fateri. Contra euenit in hfjs morbfs , quibus afficfuntur animi , quo quis peius fe ha/
bet,minus fentit , Non eft quod mfrerfs Lucili chariffime, Nam qui leufter dormft,SC
fpecies focundum quietem capit,aliquando dormfre fe dormfens cogitât, Grauis fom
nus etiam fomnfa extfnguft,animûo^ aîtius mergit,c| ut uti ullo fntelîedu fînat, Qua/
re uitia fua nemo confiteturf Quia etiam nunc in illis eft,Somnfum narrare uigilantis
eft,ôC uitia fua confiteri fanitatis indicium eft.Expergifcamur ergo ut errores noftros
coarguere poffimus . Sola autem nos phflofbphfa excftabft,fola fomnû excutfet gra/
uem.Illi te totum dedica,dfgnus illa es,r'Ila te digna eft.Ite in complexû , alter alterius,
omnibus alfjs te nega, fortfter,aperte , Non eft quod precario philofopheris . Si aeger
effes curam intermiiîffes ref famfliaris, ÔC forenfîa tfbi negotia excfdr'ffen_,.nec quencf
tanti putaresjcui aduocatus in caufam defcêderes.Toto animo id ageres , ut cfj primû
morbo liberareris , Quid ergo ? Non ÔC nunc idem faciès f Omnia impedimenta
dimitte ÔC uaca bonae menti,Nemo ad illam peruenit occupatus.Exercet philofophia
regnum fuum,dat t?pus non accipit.Non eft res fubcffîua , Ordfnaria eft.domfna eft,
adeft ÔC fubet,Alexander cuidam cfuitati partem agrorum ÔC dimidfum rerum omniû
promittentf,eo,fnquft, propofîtouenifnAfîam,ut non fdaccfperem quod dedfffetis,
fed ut fd haberetis quod reliqufffem.Idem philofophia rébus omnibus, non fum fd t?/
pus acceptura,quod uobfs fuperfuerit : fed id habebftis quod ipfa redegero erogaue/
rocp.Totam hue conuerte mentem,hufc affide, hanc cole, fngens interuallum inter te
ÔC caeteros fiât,Omnes mortales multo antecedes,non muîto te dfj antécédent . Quid
inter te ÔC illos intérim futurum fit quaerisf Diutius erunt,At me nercuîemagni artifi
eis eft daufîffe totum in exfguo.Tantum fapienti fua , quâtum deo omnis aetas patet,
Eft aliquid quo fapiens antecedat deum , Ille naturae beneficio non timet,fuo fapiens,
Ecce res magna,habere imbecillitatem hominis , fecuritatem def.Incredibiîis uis phi/
lofophiae eft ad omnem fortuitam uim retundendam , Nullum telum in corporeeius
fedet,munita eft folfdaq? : quaedam defatigat»ÔC uelut leuia teîa laxo ffnu eludft iquae/
dam dffcutitjôCin eum ufq? qui miforât refpuft. Vale,
EPIST. L V , De morbo fufpîrîj uel anhelftus,ubi mfrabfle documents
de morte fubiungft,ÔC q? fapiens de uita exit,non efjcitur,
LOngum mihi comitatum dederat,mala uaîetudo,repente me muafît,Quo gène/
re inqufsCprorfus merito înterrogas,adeo nullum mihi ignotum eft . Vnf tamen
morbo quafi affignatus fum,quem quare graeco nomine appellerai nefeio , Satis enim
apte dici fufpirium poteft , Breufs aût ualde ÔC procellae fîmflfs impetus eft,fntrahorâ
ferè defînit.Qufs enfm diu expfratfOmnfa corporis aut fncommoda aut pericula per
me tranfîerût,Nullû mihi uidetur moleftfus , Qufd nff Aîfud enfm quicqufd eft aegro
tare eft,hoc eft anfmam agere Iraq? medief hanc medftatfonem mortis uoeant . Facft
aïîquâdo fpiritus iîle,qd faepe conatus eft.Hilarê me putas ha«: tibi feribere , quia effîi
gifSf hoc fine quafi bona uaïetudine deledor,tâ ridicule facio,q ille quifqufs fe ufcfffe
putat cum uadimonium diftulit,Ego uero ÔC in ipfa fuffocatione non deffj cogitation
nibusjaetfs ac fortfbus acqufefoere , Qufd hoc eft,inquâ, ta faepe mors experitur mec"
faciat.At ego illam diu expertus fum.Quando,fnqufsfAnteq"? nafeerer , Mors eft no
effe.Id quale fît iam fcio,hoc eritpoft me quod ante me fuit. Si quid in hac re tormen/
ti eft,neceffe eft ÔC fuiffe anteçj prodfremus in lucem, Atqui nuliam fenfîmus tune ue
xationem.Rogo nô ftukiffîmum dfcas,fî qufs exiftfmet lucernae peius effe cum extfn
daeft,quàmantequâaccenderetVNosquoq? ÔC accêdfmurÔCextfngui'mur, medio
ilîo tempore aliquid patimur . Vtrunqj uero aka fecuritas eft . In hoc enfm mi Lucili,
nifî fallor, erramus,quod mortem iudicamus fequf,quum illa ÔC praecefferft ÔC fecutu
ra fit,Quiequid ante nos fuit,mors eft. Qufd enfm refert,utrum non i'ncfpi'as,an défi/
nas,cum utriufqj rei hic fit effedus, non effe . His ÔC huiufmodi exhortationibus tack
tis(nam uerbis ïoeus non aderat)aîloqui me defijtdefnde paulatim fufpi'rfû f!Iud,quod
effe iam anhditus cperat,interualla maiora fecit,ÔCretardatum eft ac remanfît. Nec
adhuc
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 127
adhuc quamuis defîerit ex natura fluit fpfrftus.Sentfo haelîtationem quandam ÔC eius
moram.Quomodo uolet,dum modo nô ex animo fufpfrem.hoc tibi de me recfpe,no
trepfdabo ad extrema,fâ praeparatus fum,nfhfl cogito de die toto t Illû ïauda ôCimita/
re,quê non piget mori3cum fuuet uiuere.Quae enim uirtus cft,cum efjcfaris exfref ta/
men eft ÔChfc uirtus . Efjcfor quidem , fed tanquam exeam.Et fdeo nunquam eijcitur
fapiens,qufa effet' eft inde expelli,unde inuftus recédas. Nihil inuitus facit fapiens,ne/
ceffitatem effugit,quia uult quod fpfa coadura eft. Vale,
EPIST, LVI, De uilla Vacfae,ÔC eius difpofi'tione,ÔC deignaui uftio
uitâdo,ÔC quod folus fapiens nulla re follicitus feit fibi uiuere,
AGeftatione cum maxim e uenio, non minus fatigatus,cj? fi tantùm ambulaffem
quantû fodf.Iabor eft enim dfu ferrf,ac nefeio an eo maior , qa cotra natura eft,
quae pedes dedft,ut per nos ambuIaremus,oculos, ut per nos uideremus.Debilitatem
nobfs induxere delitiae,ÔC quod diu noluîm us,poffe defîuimus, Mihi tamen neceflari
um erat concutere corpus,ut fîue bilis înfederat faucibus dr'fouteretur,{îue ipfe ex ali/
qua caufa fpfrftus denfîor erat,extenuaret fîlum fâdatio,quâ profuiffe mihi fonfi.Ideo
diutius uehi perfeuerauf,fnuftâte fpfo h'ttore-quodinter Cumas ÔC Seruilff Vaciae uiî
Iam curuatur,ÔC hinc rnari,illfnc lacu,ueîut anguftum iter claudftur.Erat enim à recê/
ti tempeftate marfs fpfffius . Fludus autêillud(ut fois) frequês ÔCcôcitatus exaequat,
iQngior tranquillftas foluft,cum arenis quae humore alligantur fuccus abfoeffit.Ex co
fuetudine tamen mea cfrcunfpicere cnpf,an aliquid flîic inuenirem,quod mfhi bono
polfet effe, ÔC dfrexf oculos fn ufllam,quae aliquando Vaciae fuit.în hac illepraetorius
diues ,nulla alia re quàm ocio notus , côfenuft,ÔC ob hoc unum feïfx habebatur .Nam
quoties alic|s amicitiae Affnfj Gallf,quoties Sefanf odfû,defnde amor merforat ( aeque
enimoft^ndiffeillum,qamauepericulofum fuit)exclamabant homines, O Vacfa fo/
îus fois uiuere,At ille latere foiebat,nô uiuere. Multum autem intereft,utrum uita tua
ociofa fit,an fgnaua.Nunq aliter hâc uillam Vacia uiuo praeterfbam, quàm ut dicere,
Vacia hr£ fîtus eft,Sed adeo mf Lucfli philofophia facrum quiddam eft, ÔC uenerabiV
ïe,ut etiam fî quid illi fî'mfle eft,mêdacio placeat. Ociofum enfm hominem fodudurrt
exiftimat uuîgus ÔC focurum,ÔC fo contentum3fibicp uiuentem,quorum nihil ulli con/
tingere , nifî fapienti poteft. Ille quidem nulla re follicitus feft fîbf uiuere .Ille eniin
(quod eftprimum)feft ufuere.Nam qui res ÔC hommes fugft, quem cupfditatum fua/
rû infelicitas reîegam't, qui alios feîiciores uidere non potuit , qui uelut timidum atqj
iners animal metu oblituit , file fibi non uiuit,fod(quod eft turpfffimû)uentri, fbmno.
ïibidini.Non continuo fîbi ufuit,qui nemfnf, Adeo tamen magna res eft conftantia,ô_!
in propofîto fuo perfouerantia,ut habeat autoritatem inertia quoçp pertinax De ipfa
uilla nihil poffum tibi certi fcribere,frontem enim eius tantùm noui,ÔC expofîta, quae
oftendft etiam tfanfeûtibus, Speluncae funt duae magni' operfs,Iaxo atrfo, "" paries ma/ d'.pdres M/
nufadus,quarum altéra folem non recipit,ÔC altéra ufq? in occidêtem tenet.Prata bo/ WJ*fo## "'
na,medius riuus ÔC à mari ÔC ab Acherufîo lacu receptus Euripi modo diuidit, aïêdis
pi'fcibus(etiam fî affiduo exhauriatur) fuffi'cfens.Sed illi cû mare patet , parcitur.cum
tempeftas pifeatoribus dedit ferfas,manus ad parafa porrfgitur _ Hoc tamen eft com/
modffîîmum in uilIa,quod Bafas trans parfetem habettincommodfs fUarum caret , uo
luptatibus fruit.Has laudes eius ipfe noui.f nunc effe filas totius annicredo.Occurrft d. effeilti to
enim Fauonio,ÔC illû adeo excipit,ut Bafas neget.Non ftuke ufdetur elfgiffe hûc Iocû tius dmceinta
Vacfa,fn qu? oefû fuû pfgrû fâ ÔC fenfle conferret.Sed nô multum ad tranqufllitat?lo/ tis credo,.
eus côfert,animus eft, q fîbf cômendat omnfa , Vfdfego in uilla hilari ÔC ameena mo>
ltos,uidiin média folitudine occupatis fimiîes . Quare nô eft qd* exiftimes, ideo paru
bene copofîtû effe te,q> in Câpanfa nô es . quare aût no es f hucufqj cogitationes tuas
mirte.Côuerfàri cû amicis abfentfbus licet,ÔC qdem qties uek's3qdiu uelis , magis hac
uoluptare,q maxima eft frufmur,dû abfumus.Pn_fonria eîrî nos delfcatos facit, ôC ga
aliquâdo una Iogmur,ambuIamus,côfodfmus,cû didudi fumus, nfhil de bis qs modo
iiidimusjcogitamus. ÔC ideo aequo animo ferre debemus abfèntiâ , qa nemo nô mukû
eu'âpraefentibus abefLPone hic primû nodes feparatas , Deinde occupatfôes utrinqj
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
1 4 diuer

128 LIBER SEPTIMVS
dfuerfas,ddnde ftudia fecreta,fubtirbanas profediones, uidebfs non multu effe,quoc.
nobfs peregrinatio erfpfat , Amfcus animo poffidendus eft,Hic autem nunquâ abeft,
dûs cogitit. qucmcun(p uuit.f quotfdfe ufdetjtaq? mecum ftude,mecum ccena,mecum ambula.
In angufto ufuerem us, fî quicquam effet cogftatfonfbus claufum.Video te mi Lucili,
cum maxime audio,adeo tecum fum ut dubitem,an fncfpîam non epiftolas, fed codi/
cfllostibiforibere. Vale,
EPISTOLA l v 1 1 Notât tumultuofam balneorum Iuxuriam,
ÔC quod omnia uitia animi in aperto leuiora funt,
PEream,fî eft tam neceffarfum quàm ufdetur fîlentium in ftudia fepofito, Ecce ua
rius cîamor unch'q? me circum_ona.,fupra ipfumibalneum habfto , Propone nûc
tfbi omnia gênera uocû,quae fn odfuin poffunt aures adducere.cumfortfores exer/
centur,ÔC manus plumbo graues fadant,cum aut laborant, aut laborantem imitâtur,
gemitus audfo, quotfes recentem fpfritum remiferunt, fibilos ÔC acerbffîîmas refpfra/
tiones: cum in aliquem inertem, ÔC hac pïebeia fundfone contentum inci'di,audfo cre
_, pftum fîlffae manus humerfs , quae prout plana peraenft, aut concaua,fra fonû mutât,
ti pilkrepus Si uerof pellfcrepus fuperuenerft,ÔC numerare cceperft pflos,adum eft.Adfjce nunc
ti CHordulu. Sordalum,ÔC furem deprehenfîim, ÔC illum cui uox fua in balneo placet. Adfjce nunc
? eos,quf in pffcfnam cum fngentf impulfae aquae fono falfunt. Praeter iftos, quorum3fî
ti alipilum. nihil aliud,redae uoees funt, falfpfdum cogita, tenuemôCftridulam uocem, quo fît
4 notabflior.fubfnde exprimentem , nec unqj tacentem, nifi dum uellit aîas,ôC aîiû pro
5 fo clamare cegit. Iam Iibarff uarias excîamatfones,ÔC botularium, ÔC cruftufarium, ÔÇ
6 omnes popinarum fnftftores, mercem fuaquadamÔC fnfignitamodulationeuêden/
tes,0 te,fnqufs,ferreum,aut furdum,cuf mens inter tôt damores,tam uarfos,tam dif/
fonos,conftat,cum Chryfîppum noftrum affidua falutatfo perducatad mortem. At
me hercules,ego iftum fremftû non magis euro, q fludû aut deiedum aquae . Quâuis
audfam cuidam genti hanc unam fuiffe caufam,urbem fuam tranfferendi , quia frago
rem Niîi cadentis ferre non potuit Magfs mihi uox auoeare uidetur, c|j crepitus.llla
enim animum abducit,hic tantùm aures implet ac uerberat, In his quae me fine auoea
tione circûftrepunt, effedas tranfeurrentes pono, ÔC fabrum inquilinum, ÔC forrarium
uicinû,aut,hunc qui ad metam fudâtem tabulas experitur ÔC tibias ,nec cantat fod ex/
clamat,Etiam moleftior eft mihifonus, qui fntermittitur fubinde qïqui continuatur,
7 Sed iam me fîc ad omnia ifta duraui , ut audire uel paufàriû poffim , uoee acerbiffima
remigibus modos dantem,Animum non cogo fîbi fntêtum eflê,ncc auoeari ad exter/
na;omnia licet foris relouent,dû fntus nihil tumultus fît, dum inter fo non rixentur eu
pfdftas ÔC tfmor,dum auarîcfaluxuriac| non dfffîdeât-,nec altéra akerâ uexet.Nâ quid
prodeft totfus regionfs fîlentfû,fî affêdus fremunt ? Omnfa nodfs erât tacita côpo/
fta quiète, Falfum eft, nulla placida qufes eft,nffî quâ ratfo compofih't , Nox exhibet
moleftiam , non tollft , ÔC follfcftudfnes mutat,Nam dormfentfum quoep infomnîa ta
turbulenta funt, _p dies.Illa tranquilîftas uera eft,în quâ bona mens expîfcatur.Afpfce
illû cui fomnus laxae dom us fîlentio quaerftur,cufus aures ne quis agitet fonus, om nfs
foruorum turba conticuif,ÔC fufpenfum,accedentium propfus,ueftigiû ponitur , Hue
nempe uerfàtur atc^ flluc, fomnû inter aegritudines leuê captas, quae nô audit, audiffè
fe queritur,Quid in caufa putas effeCanimus illi obftrepit3hic placandus eft,buius cô/
pefoenda eft fodfti'o , qu? nô eft quod exfftfmes placîdû,fi facet corpus. Interdû quies
inquiéta eft.Et fdeo ad rerum adus exercitandf ac tradatfone bonarum artfum occu/
pandi fumus,quotfes nos maie habet fnertfa fui impatiens . Magnf imperatores cum
maie parère miîitem uident , aliquo labore compefount, ÔC expeditionibus detinent,
Nunôj uacat lafoim're dfftrfdfs , nihiïcjj ta certû eft, q^ oefj uitia negoefo dffcuti.Sa'pe
uidemur tedio rerum ciuiIfum,ÔCinfeli'cis atq? ingratae ftationfspcenitenti'a focefliffe,
tamen fn fila Iatebra,fn quam nos timor ÔC laffîtudo confecft,fnterdum recrudefcft am
bftfo.Non enim excifa defijt,fed fatfgata,aut etiam abieda, rébus parum fîbi cedentk
bus.Id? de ïuxuria dico,quae uidetur aliquando ceffifîèjdefnde frugalftatem profeffbs
follfcitat,atcg in média parfîmonfa uoluptates nondânatas, fed relidas petit, ÔC quidê
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
eo uehemê/

EPISTOLARVM 12*
eo uehementius,quo occultfus.Omnia enim uitia in aperto Ieuiora fun_,morbf quoq?
tune ad fanftatem fnclinant,cum ex abdfto erumpunt,ac ufm fuam proferunt. Et aua/
rfeiam itacp ÔC ambitionem ÔC caetera mala m?tis humanae , tune pernr'cfofîffima foias
effe,cû fîmulata fànftate fubfidunt. Ocfofî ufdemur,ÔC non fumus.Nâ fi bona fide fu/
^usjfi receptui cecinimus,fi fpeciofa contempfîmus,ut paulo ante dfcebam,nulla res
nos auocabit.nullus hominû auium dp concentus interrumpet cogitationes bonas,fo/
lidascjj ÔC iâ certas.Leue illud ingeniû,nec fo adhuc reduxit introrfus, quod ad uocem
ex accfdentf erfgftur. Habet intus aîfqufd folieftudinis, ÔC habet aliquid côcepti pauo/
ris,quod illum curiofum facft,ut ait Vi'rgilius nofter,Et me quem dudum non ulla fn/
«eda mouchât Tela, nec aduerfb glomeratf ex agmfne Grafj,Nunc omnes terrent au/
rae, fonus excitât omnis Sufpenfum , ÔC pariter comitic^ onericp timentê, Prior illefa/
piens eft,quê non tela uibrantia,nô arietata in arma agminis denfi, non urbis impulfae
lragor,terri.ar,Hi'c alter imperitus eft,rebus fuis timet,ad omn? crepitû expauefoens,
qu? una quaelibet uox pro fremitu accepta deiecit, quem motus leuiffîmf exanimant,
Tïmidû ilîû-arcinaefaciunt, Qu?cunq? ex iftis feli'cibuseîegeris,miikatrahentibus,
multa portantibus,ufdebis illum comftf_jj onerfq? timêtem. Tune ergo te fot'to effe co
pofîtum,cû ad te nullus clamor pertfnebit,cû te nulla uox tibi excutiet, non fî blandi/ '
etur,non fî mînabitur,non fî inani fbno f uarfa circumftrepet, Quid ergornô aliquan ti ttanâ
do commodr'us eft , ÔC carere côuic{ocfateor,Itaq-j ego ex hoc loco migrabo,ôC expe/
riri ÔC exercere me uoîens . Qufd neceffe eft diutius torquerf,cum tam facile remédia
Vlyffesfbcfjs etiam aduerfus Sirenas inuenerit, Vale,
EPISTOLA L v 1 1 1 De redftu fuo ad Neapolftanam ciuitatem.
Et quod nô timor,fod horror cadft in fapfentem,ÔC quod anima
hominis corporis anguftfjs tenerf non poteft,
CVm Bafjs deberem Neapolim repetere,facilè credfdi tempeftatem effe,ne itéra
nauem experfrer,Et tantùm lutf tota uia fuit, ut poffêm ufderi nihilominus naui
gaffe, Totû athletarum fatum mihi illo die perpetiendû fuit, Aceromate nosaphe
excepit in Crypta Neapoîitana , Nihil illo carcere IÔgi'us,nihiI illis faucib, obfcurius,
quae nobis praeftant,non ut nos per tenebras uideamus, fed ut fpfas Cxterum etfam
fî locus haberet luc?,pulufs auferret,in aperto quoqj res grauis ÔC molefta : quid illfc,
ubi in fouolutatur,ôC cum fine uîlo fpframento fît inclufus, fn fpfos à quibus incita/
tus eft recidit.Duo incommoda inter fe côtraria fîmul pertulfmus,quia eadem ufa,eo/
dem die,ÔC luto,ÔC puluere laboraufmus. Aliquid tamen mihi illa obfouritas,quod co
gftarem dedit. Senfî quendam idum animi , ÔC fine metu mutationem,quam infolita:
rei nouftas fimul ac fditas fecerat,Non de me nunc tecum Ioquor, qui multû ab ho/
mine toIerabili,nedû à perfedo abfum3fed de illo in quem ius fortuna perdidit , huius
quoq? ferietur animus,mutabitur color,Quaedam enim funt mi Lucili.quae nulla uir/
tus effugere poteft,ammonet illam natura mortalftatis fuae, Itaqj ÔC uukû adducet ad
triftftîâ,ÔC inhorrefoet ad fubfta, ÔC calfgabit,fî uaftam akftudfn? fn crépidine eius con
ftitutus defpexerît,Nô eft hfc tfmor,fod naturalfs affedfo inexpugnabflfs ratfoni, Ita/
que fortes quidam ÔCparatiffimi fundere fuum fànguinem , alienum ufdere non poP
funt,qufdam ad uulneris noui , quidam ad ueteris , ÔC purulentîtradatfon? fnfpedio/
nem _p fuccidunt ÔC Ifquuntur animo,alfj gladium faciîius recipiunt, q uident,Senfî er
go(ut dicebam)quandam non quidem perturbationem,fod mutation?, Rurfus ad pri
mû confpedû redditae luefs , alaerftas incogftata redfjt ÔCiniuffa. Illud deinde mecum
îoqui ccepi, q inepte quxdâ magis ac minus timeremus, cum omniû idem finis effet»
Quid enim intereft utrû fupra aliqu? ufgflfariû ruat3an mons,aut turrisfNil inuenies,
Erunt tamen qui hanc ruina magis timeant,q)uis utraqj mortifera aeque fint,Adeo no
effedus,fed effïcientiam timor fpedat. Nunc me putas de ftofcfs dfcere,qui exiftimât
animam hominis magno pondère extriti permanere non poffe, ÔC ftatim fpargi,qufa
non fuerit illi exitus liber Ego uero non fact'o , Qui hoc dicunt uidentur mihi errare,
Quemadmodû flamma non poteft opprfmf,nâ circa id di'ffug{t,quo urgetur,quemad
modû aer uerbere a«t idu noI*dft,nec foinduur qufd? . fod circa id cui ceffit refundi/
tur;
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

150 LIBER OCTAVVS
turîfîc animus qui ex tenuiffimo conftat,deprehendi non poteft,nec intra corpus affli
gf,fod beneficfo fubtflitatfs fuae per ipfa quibus premitur erumpft,Quomodo fulmfni
etiam cum latiffime percuffit ac fulfît,per exiguum foramen eft reditus,fic animo qui
adhuc tenuior eft igné, per omne corpus fuga eft, Itaque de illo quaerendum eft,an
poffit fmmortalis effe. Hoc quid? certû habe , fî fuperftes eft corpori,propter hoc illû
nullo génère poffe perfre,propter quod non périt : quonfam nulla immortaIitas,cum
exceptione eft,nec quicquam noxfum aeterno eft, Vale,
LIBRI SEPTIM I.
EPIST, LUI,
In huius epiftola? medio,deerat huius epiftola. _inis,_um alia» dus intégra?,quarum pofterio/
ris finis erat. Q,uid enim refert,8.c.
EPIST, LVII,
Si uero pelicrepus fuperuenerit. CLuidam habebat pellicrepus.Ccelius Rhodiginus putatle
gédum elTe pilicrepus, 6. qd adfertprobabik eft.Annotationem apud illû reperies lib.1_.cap.47.
Necpenimeft quifquam fualaudefraudandus,-. nobis ha_cobiter agentibus fat eft indicaik.o/
cum,Mox pro pilos,putat legendum pilas,Nam a pila didum exiftimatpihcrepus non apilo.
Sordalus.Schohumquoddamindicabatfordalumdici quifordesefFerretebaIneo,autqui
fordidaretbalneum. Huic commentulo quantum tribuendum fit nefcio, Omnino fignificatali/
quem moleftum lauantibus ,quandoquidem mox adfj'dt furem deprehenfum . Forte balneari
uerbo fcordalus dic.batur, qui oleretallium^quafi fcorodalus.Sic ufurpare uidetur epiftola 84,
quanquam graecis «_./ fonat ftercus. Sed probabilius eft,ut mutata litterula legamus fcordylutn
frue fcordulum,ut conuicium fit in hominem ingratiodorispofteaquam _ncaluit,quodaccidi.
pifci fcordulo ,
Alipedum, Ccelius côtendit legendum alipilum ,inde ducflum quoduelIatpilosalarum.Re
peries eodenrioco quem mox indicaui.
Iam librare. Sic habebat quidam,altf liberi,altf aliud,fed probabilius eft quod diuinauit Cce
lius,Libaff) , pro his qui libauendunt: quemadmodum ÔC botularium dixit, qui botulos,id eft,
far ciminis genus , uendebat:8- cruftularium qui crûftula uendebat.
Suamquadam 6-infignitamodulationeueridentes, Sicpriorarditio, In alfjs erat.Suamquâ
dam infignita mod.uen. Non dubito quin legendum fit, Sua quadam -.infigriita.Agnofcutqui
Lute-iae uiuunt,ex uoce, quid quis habeat uenale,quum innumer* fint uoees, ^
Paufanum,ipfeinterpretatunquiuocetemperatimpetumremigâtium.Notatumeftaberu
ditis &hocin Seneca, quoda uoeabulis fordidioribus interdum non abftinuerit, duodege/
nere uidentur ex his effe qusdam,
LVCII ANNEI SENECAE AD LVCILIVM EPI/
STOLARVML1BER OCTAVVS,
EPISTOLA Lix,DemuItipïfcidfuffîonererum ubf exemple Plato/
nfs oftendit qualfter parfîmonfa ad fonedutem ducat*
VANTA uerborû nobfs paupertas,fmmo egeftas fît,nunc^ ma/
gîs quâ hodferno die fntellexf.Milîe res inciderût,cû forte de Plato
ne loqueremur, quae nomina defiderarêt nec haberét , quaedâ uero
cû habuiflêntjfaftfdfo noftro perdi'dfflênt.Qufs aût ferat in egefta/
te faltidiûcHunc que graeci Oeftrû uoeant pecora peragentê,ÔC to
tfs fàkibus diffipantê, Âfylû noftri uocabât,hoc Vergilio licet cre/
das.Eft lucû Siîari iuxta iîicibuscp uirentê Plurimus Alburnûuolf
tâs, cui nomê afy o Romanû eft , ceftrû graeci uertere uoeâtes, Afper acerba fonans,
quo tota exterrita fylufs Dfftugiût armêta.Puto intelligi iftud uerbum fnteriffe ,Ne te
longe dffferam,quaedam fim plfcfa in ufu erant , fîcut cernere ferro fnter fe dfcebât.Idê
Virgflius hoc probabit tibi, Stupet ipfe Latinus, Ingentis genitos diuerfis partibus
orbis Intér fe cofjffe ufros , ÔC cernere ferco , quod nunc decernere dicimus- Simplicis
illius uerbi ufus amfffus eft . Dicebant antiqui fi fuffo, fd eft, fî fuffero.Hoc nolo mihi
credas,fed fideîi Vergilio.Caetera qua l'uflb mecum manus inférât arma Non fd ago
nunç hac diligentia,utoftendam quantum tempus apud grammaticûperdiderim,fcd
ut ex hoc fntelligas, quantum apud Enniû ÔC Adium uerboriim,fîtus occupauerft,cû
apud hune quoqj qui quotidie excutitur, aliqua nobis fubduda fint, Quid ,inquis,fî/
bf ifta uuk praeparatiorquo fpedat C Nô celaoo te, cupio fi fieri poteft ^ppftfjs aurfbus
tuis,quid fentiam dicere. Sin mfnus, dfeam ÔCiratfs.Cfceronem autorem huius uerbi
habeo,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 151
t-àbeo,putô loctipïetem, Sirecentiorem quaeris,Fabianum difortum ÔCteloquentem, ti* ekgZtem
orationis , etiam ad noftrum faf.idi'um,nitidae. Qufd enfm fiet mf Lucilirquomodo di
cetur ow'ia, res neceffaria natura,contfnens fundamentum omnium r" Rogo itacp per/
mittas mihi hoc uerbo uti,nihilominus dabo operam, ut fus à te datum parcfffime ex/
erceam , fortaffe contentus ero mihi licere, Quid proderit facilitas tua _ cum ecce id
nullo modo latine exprimerepoflîm,propter quod Ifnguae noftrae conuftfû fecr? Ma/
gfs damnabfs anguftfas Romanas,fîfcieris unam fyllabam effe quam mutare nô pof>
fim, Quae haec fît quaerisc'To o/j.Duri tibi uideor ingenfj,in medio pofîtam poffe fîc trâ
fferri,ut dicâ,quod eft, Sed multum intereflê uideo,cogor uerbû pro uocabulo pone/
re, Sed id fi neceffe eft ponam , quod eft,Sëx modfs hoc à Platone dici amicus nofter
fbomo erudftiffimus hodierno die dicebat , Omnes tibi exponam , fî ante indicauero,
effe alîqufd genus,Nunc enim primum illud genus quaerimus, ex quo caeterae fpeefes
fufpenfae funt,à quo nafoatur omnis diuifîo,quo uniuerfa comprehenfa funtjnuenfe/
tur autêfi cceperfmus fîngulat recolligere.Sfc enim perducemur adprimû.Homo fpe tiretrofi
des eft ut Ariftoteïes aft.Equus fpeefes eft, canfs eft fpecies , ergo commune aîiquod iegere
quaerendum eft his omnibus ufncuïum,quod illa compIedatur,ÔC fub fe habeat. Hoc
qufd eftranfrnal.Ergo genus effe ccepît omnfum horum , quae modo retuli, hominis,
equi,canis,animal+Sed funt quaedam quae anfmam habentnec funt animalia. Placet
enim fatis ÔC arbuftis anfmam méfie.Itacj? ôC uiuereilla ÔC mori dfcîmus.Ergo anfmâ/
tia fuperior? tenebunt locû3quia ôC animalia in hac forma funt ÔC fata. Quaedâ anima
carêt,ut faxajtaq? aliquid erit anfmâtibus antiqui'us foiîicet corpus,* hoc fie diuidâ, ut
dicam corpora omnia,aut animata effe,aut inanimata.Etiam nûc eft aliquid fuperfus,
quâ corpus.Dfcfmus enim quaedam corporalia effe,quaedâ fncorporalfa , Qufd ergo
eritex quo haec dfducâturflllud euf nomen modo parum proprîû fmpofufmus , quod
eft,Sic enim in fpecies fecabftur,ut dfcamus,quod eft,aut corporaîe eft,aut fncorpora
ïe.Hoc ergo genus eft primum ÔC antiquiflîmû,ÔC( ut ita dicam)generale, Caetera ge/
nera quidem funt,fed fpecfalia,tanquam homo genus eft. Habet enim fn fe natfonum
fpecies,Graecos,Romanos3Parthos3Coîorû,aîbos,nigros,fîauos,habet fînguîos,Ca/ Gem &ft?e
tonem,Ciceronem,Lucretium.Itacp quia multa continet,fn genus cadiriquia fub alio eies accipit
e&,in fpeciemjllud genus quod eft générale, fupra fe nihil habet. Initium rerum eft, ^rBe mo^e*
omnia fub illo funt.Stoici uolunt fuperponere huic etiam aliud genus magis principa
ïe,de quo ftatim dicam,fîprfus illud genus,de quo locutus fum3merfto primum pont
docuero,cum fit rerum omnium capax.Quod eft,fn has fpeefes diufdo,ut fint corpo/
ralfa,aut incorporaïia.Nihil tertiû eft.Corpus quomodo diuidofut dicâ,aut animâtia
funt,aut inanimata.Rurfus animâtia quemadmodû diuido f ut dicâ quaedâ animû ha
bêt, quaedam tantû animam.autfîc,quaedam fmpetûhabêt3i'ncedût,tranfeunt,quaedâ
folo affixa,radicibus alunt ÔC crefcût,Rurfus animalia in quas fpecies focoC aut morta
ifafunt,autimmortalfa,Prfmû genus Stofci's quibufdâ ufdetur,fed quare ufdeatfubii/
cfâ,In rerû ( fnqufunt ) natura quaedâ funt,quaedânon funt.Et haec aût quae non funt,
rerû natura compledft,quae animo fuccurrût, tanc| Centauri, Gigantes, ÔC quiequid
aliud faïfa cogitatione formatû, habere aliquam imaginem ccepit , quâufs non habeat
fubftantfam.Nunc ad id quod tibi promifi reuertor , quomodo quaecunq? funt in fox
modos Plato partiatur.Primum illud quod eft , nec uffu nec tadu, nec ullo fenfu com
prehendftur.Cogîtabfle eft,quod generaîfter eft , tanquam homo generalis fub ocu/
ïos non uenft,fod fpecîalfs uenft , ut Cfcero ÔC Cato . Animal non uidetur,fed cogita/
tur,uidetur autem fpeefes eius equus ÔC canfs . Secundum ex his quae funt ponit Pla/
to>quod emfnet ÔC exuperat omnfa,Hoc aitper excellentiam effe, utpoeta communi
ter dfcftur,omnibus enim uerfus facientfbus hoc nomen eft, fed iam apud Graecos in
imfusnotamceffit . Homerum intellfgas cum audieris poetam, Quid ergo hoc efte
deus,fciîicet maior ac potêtior cundis . Tertium genus eft eorum quae proprie funt,
tnnumerabilia haec funt,fod extra noftrum poffta confpedum.Quae funt interrogasc'
proprie Plato Ideas uocat,ex quibus omnia quae funt fiût,ÔC ad quas cunda formant.
Hit immortalës,immutabiks,inufolabfles funt, Qufd fît Idea,r'd eft»quid Platoni effe
uideàtur
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

IJt LIBER OCTAVVS
. uideàtur audf,Idea eft eorum quae naturaliser ffunt exemplar aeternum,Adfjcîam def?
nitioni interpretationem,quo tibi res apertfor fiât, Volo imagfnem tuam facere,exê/
plar pfdurae tuae habeo,ex quo capit aliquem habftum mens noftra , quem operf fuo
imponat.îta fila quae me docet ÔC inftruit faciès à qua petit imitatio, Idea eft,TaIia et/
go exêplaria fnfinfta habet natura rerû, homfnum,pifcfum,arborû,ad quae qnodcûq?
\dos, fieri ab illa debet,exprimitur,Quartum locum habebit '-T*/1.? , Quid fit hoc .Woç atten/
das oportet,ÔC Platonf imputes non mihi hanc rerum difficuItatem.Nuïîa eft autem fî
ne diffïcukate fubtilitas.Paulo ante pidoris imagine utebar . Ille cum reddere Vergi/
Ifûcoloribusuellet, ipfum fntuebatur,Idea erat Vergiïfj faciès futurf oper;s exêpîar,
ex hac quod artffex trahft ÔC operf fuo impofuit iTcfo . eft .Qufd interfît quaeris C akenj
exemplar eft,alterum forma ab exemplari fumpta ÔC operi impofita ,'Aîteram artifex
imitatur,akeram facit.Habetaliquam faciem ftatua,haec eft idùs, habetaîiquam faci?
exemplar ipfum quod intuens opifex,ftatuam figurauft, haec Idea eft, Etiamnum aliâ
defîderas diftfndionem, Idos in opère eft,Idea extra opus, nec tantùm extra opus eft,
fed ante opus . Qufntum genus eft eorum quae communiter funt, haec incipiunt ad
nos pertinere,hic funt omnfa,homfnes,pecora,res.Sex'tum genus eorum eft quae qua
fî funutanquam fnane,tanquàm tempus . Quaecun q? ufdemus aut tangfmus,Plato fn
ilîfs non numerat,qua* effe proprfe putat,Huunt enim ÔC affidua diminutione atq? ad
iedfone funt , Nemo noftrum idem eft fn fenedute , qui fuft iuuenis , Nemo eft ma/
ne,qui fuft prfdfe.Corpora noftra rapfuntur flumfnum more,qufcqufd ufdes currit ci
tempore.Nihil ex his quae m'demus manet. Egofpfo dum loquor mutarf if_a,mutati__
fum.Hoc eft quod aîtHeraclîtus,In fdem flumen bfs defoendimus , ÔC non defeendt/
mus.Manet enim fdem fluminîs nomen,aqua tranfmfffâ eft Hoc fn amne manîfeftiua
eft,quàm fn homine.Sed nos quoq? non minus uelox curfus praeteruehit,ÔC ideo ad/
miror dementiam noftram,quod tantopere amamus rem fugaciffimamjcorpusjti'me/
muscp nequando morfamur3cum omne fnomentum , mors prforfs habftus fit. Vis tu
tfmere ne fomel fiât quod quotfdîe fitcDe homine dixknuida materia ÔC caduca,ÔC 0/
mnfbus obnoxia caufîs , Mundus quoqj aeterna res ÔC inuida3mutatur,nec idem ma/
net.Quamuis enim omnia in fe habeat quae habuit,aliter habet,quàm habuit, ordfn?
mutat.Quid inquis,ifta fubtflftas mihi proderitf fi me interrogas ,nihiï.Sed qucmad/
modum ille celator oculos diu fntentos,ac fatîgatos,remittit atc^ auocat,ÔC (ut dkifo
_et)pafci't,fîc nos animum aliquando debemus relaxare, ÔCquibufdam obledamentîs
dids fumes reficere,fed ipfa obledamêta opéra fînt,ex hfjs quoq? fi obferuaueris t fnuemes3quod
poffit fieri faîutare. Hoc ego mf Lucfli foleo facere ex omnf uacatione (etiam fî à phf/
Iofophfa longffffme auerfa eft)eruere aliquid conor,ÔC utile efficere. Quid de iftis ca/
piam quae modo tradauimus.remotis à reformatione morum i Quomodo meliorera
me facere Ideae Platonicae poffuntf Quid ex iftis traham,quod cupiditates meas com
primatruel hoc ipfum quodomnfa ifta quae fenfîbus ferufunt , quae nos accendunt ÔC
irftât , negat Plato ex hfjs effe quae uere fînt.Igftur ffta fmaginaria funt, ÔC ad tempus
aliquam faciem ferunt,nihil horum ftabile nec folidum eft,ÔC nos tamen cupimustan
quam fomper futura, ac femper habfturf,imbecilli flui'dfcp per fnterualla côftituimus*
Mf ttamus anfmum ad illa quae aeterna funt, miremur in fublime uolitâtes rerû orhniû
formasjdeumcp fnter illa uerfantem,ÔC hoc proufdentem,quemadmodû quae fmmor/
talfa facere no potuft( quia materia prohfbebat) defendat a morte,hac ratfone uitium
corporis uincat.Manent enim cunda non quia aeterna funt, fed quia defendunt cura
regentis.Immortalia tutore non egerent, Haec conferuat artifex, fragiïitatem materiae
ui fùa uincens.Contemnamus omnia quae adeo preciofa non funt,ut an fint omnfno,
dubfum fîtjllud fîmul cogftemus,ff mundum ipfum non minus mortalem,quam nos
fumus,prouidêtîa periculis eximft,poteft tamen alfquatenus noftra quoq? prouiden/
tia longiorem prorogare huic corpufeulo morâ ,fî uoluptates quibus pars maior pe/
rrjt potuerfmus regere ÔC coercere,Plato ipfo ad fonedutem fo diligentia pertulit.Erat
quidem corpus ualidum ac forte fortftus,ÔC illi nomê Iatitudo pedoris fecerat,fed na/
uigationes ac pericula multum detraxerunt uiribus ,parfîmonfa tam? ÔC eorum quae
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
aufdftatê

EPISTO LAR VM 155
âu-ditatê euocant modus,ÔC dilfgens fui tutela,perduxft illum ad fenedutê,multis pro
hibentibus caufîs.Nam hoc fois puto Platoni diligentiae fuae beneficio côtigiffe,quod
nataîi fuo deceffit , ÔC annû unum atq? odogefîmû fmpleuft fine ulla dedudione, Ideo
Magi qui forte Athenis erât immolauerunt defundo, amph'oris fuiffe fortis quàm hu
manaerat{,quia confummaffet perfediffimû numerû quem tiouem nouies mukfplfca
ta componunt . Non dubito quin paratus effet paucos dies ex ifta fumma ÔC facrificiû
remfttere.Poteft frugalitas producere fenedutê,quam ut non puto concupifcendâ,ita
ne recufandam qufdê . Iuciindû eft effe focû quàm diutfffime , cum quis fe dignû quo
frueretur effecft.Itaq? de ifto feremus fententia, an oporteat faftfdire fonedutis extte/
ma,ÔC finem nô operiri,fod manu facere.Prope eft à _fmente,quf fatû fegnis expedat,
ficut ille ultra modû deditus uino eft, qui amphoram exiccat,ÔC fecem quoq? exorbet.
De hoc tamen quaeramus, pars fumma uitae , utrû fox uitae haec fît , an îiquidi'ffîmû ac
puriflîmû quiddam , fi modo mens fine iniuria eft,ÔCintegri fonfus animû îuuant, nec
defedû ÔC praemortuû corpus eft.PIurimû enim refert uitam aliquis extendatan mor
tem.At fî inutile minifterijs eft corpus, qufd ni oporteat educere animû îaborantêf ÔC.
fortaffe paulo antequâ débet faciendû eft, ne cum fieri debeat facere non poffîs î ÔC cû
maius pericuîum fît maie ufuendi,quàm cito morfendf, ftultus eft qui nô exîgua tem/
poris mcrcede, magnae rei aleam redfmft . Paucos Iongiflîma fenedus ad mortem fine
iniuria pertulit, Multis iners uita fine ufu iacuft fui , Quanto deinde crudek'us iudfcas
aliquid ex uita perdidiffe,quamuis finiêdafNoli me inuitus audire tanquam ad te iam
pertineat ifta fententia , fod qm'd dicam aeftima , Nô relinquam fonedutem,fî me totû
mihi reforuabit, Totum autem ab illa parte meliore.At fi cceperft concutere mentern,
fî partes eius conuellere, fî mihi non uitam reîiquerit,fod animam , profîliam ex xdifi/
cio putrido ac ruenti.Morbum morte non fugiam duntaxat fanabilem, nec officient?
animo.non afferam mihi manus propter doIor?,fîc morf,uinci eft . Hune tamen fî foie
ro perpetuo mihf effe patiendum,exibo,nô propter ipfum,fed quia impedimento mi/
hi futurus eft,ad omne propter quod uiuftJmbecillus eft ÔC ignautis , quipropter do/
Iorem moritur : ftultus,qui doloris caufa uiuit.Sed fn îongum exeo.Eft praeterea ma/
teria quae ducere diem poffit. Et quomodo finem uitae imponere poterit, qui epfftolae
non potefteVale ergo,quod libentfus quànAnortis moras ledurus es. Vale. dliter,mortes
EPIST. L X.De uero ÔC inani gaudio.Et quomodo fapientem oporteat' meas
in periculo huius uftâe fomper effe uirtutibus cômmunftum.
MAgnam ex epiftola tua percepi uoîuptatem, permute enim mihi mi uerbis pu/
blicis,nec fila ad fîgnificationem Stofcam reuoea, Vitium effe uoîuptatem cre
dimus, Sic fané , ponere tamen fîlam folemus ad demonftrandam animi hflarem affe/
dionem.Scio3inquam,ÔC uoîuptatem (fî ad noftrum aluum uerba dirigfmus)rem infa
mem effe,ôC gaudium nifi fapienti non contingere-Eft enfm anfmi elatiOjfuis bonis ui
ribusc^ fidêtis:uuïgo tamen fîc ïoqufmur,ut dicamus magnum gaudium nos ex illius
confu!atu,aut ex nuptfjs,aut ex partu uxorfs percepiffe,quae adeo non funt gaudia,u_
faepe initia futurae triftitiae fînt.Gaudfo autem iundum eft non defînere, nec in contra
rfa uerti, Itaq? cum dicat Vergiîius nofter , Et mala mentis gaudia,diferte qufdê dicit,
fed parum proprie.nuîîum enim malum gaudiû eft. Voluptatfbus hoc nomen împo/
fuft, ôC quod uoluit expref_it:fîgnifi'cauft enfm homines malo fuo laetos.tamen ego no
immerito dixerâ,caepiffe me magnam ex epiftola tua uoîuptatem. Quamuis enim ex
ifta caufa imperitus homo gaudeat,tamen affedum eius impotentem,ÔCin diuerfa fta
tim inclinaturum,uokiptatem uoco,opinione falfî boni,immoderatam ÔC immodicâ.
Sed ad propofîtum reuertar,audi qufd me in epiftola tua deledauerit : habes uerba in
" poteftate,non effert te oratio,nec Iongius quàm deftinaftf trahît . Muîtf funt qui ad id
quod non propofuerant feribere, alicuius uerbi décore placentis uoeentur ; quod tfbi
* non euenft,prelTa funt omnfa ôC rei aptata. Loquerfs quantum uis , ÔC plus fignificas
quàm îoqueris.Hoc maiorfs rei indicium eft, apparet animum quoq? nil habere fuper
uacui,nil tumidûlnuenio tamen cranslationes ucrborum,ut non temerarias, ita nô in/
décoras, ita quae periculû fui fecerint. Inuenio imagines , quibus fî qufs nos uti uetat,
m ÔCpoetis
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

JJ4 LIBER OCTAVVS
ÔC poétis flias folfs iudfcat effe coceffas,nemfn? mihi uidetur ex antiquis îegtlTe , apud
quos nondum captabatur plaufibflis oratio . Illi qui fîmplfcfter ÔCdemonftrandae rei
caufa eloquebantur, paraboîis referti funt,quas exr'ftimo neceffarias, non ex eadê eau
ù qua poêtis . fed ut imbecillitatis noftrae adminîcula fint, ÔC ut difoentem ÔC audient?
in rem praefentem addueât. Sextr'um cum maxime lego uirum acrem , Graecfs uerbis,
Romanfs moribus phiIofophantem,mouft me imago ab fllo pofîta,ire quadrato agmi
ne exercitum,ubi hoftfs ab omni parte fufpedus eft,pugnae paratû . Idê,fnqufr, fapiès
facere débet , omnes ufrtutes fuas undiq? expanda-, ut ubicuncp infefti aliquid oritur,
illic parata praefîdia fînt,ÔC ad nutum regentis fine tumultu refpondeant; quod in exer
citibus his quos imperatores magni ordinant fieri uidemus , ut împerium ducis fîmul
omnes copiae fontiant,fîc dffpofîtae ut fîgnum ab uno datum , pedftê fîmul equkemqr
percurratihoc aliquanto magis neceffarfum effe nobfs , Sextîus ait, Illi enfm faepe ho/
ftem tfmuere fine caufa,tutfffîmumcfj illis iter3quod fufpediffimum fuit , Nil ftulticia
pacatum habet.Tam fuperneilli metus eft,quàm fnfra. Vtrûqj trépidât laïus, Sequun
tur përicula ÔC occurrût,adomnfa pauet,fmparata eft, ÔC ipfis terretur auxilfjs. Sapiês
autem ad omnem incurfum munftus ÔC intentus,non fî paupertas,non fi ludus,non fi
ignom inia,non fi dolor fmpetum facfat,pedem referet , Interrftus ÔC contra illa îbit, ôc
inter ilîajnos multa alîfgant,multa debfîftant , diu in iftis uicfjs iacuimus , elui difficile
eft, Nô enim inquinati fîimus fed infedi,ne ab alia imagine ad aliam tranfeamus,Hoc
quaeram quod mecum faepe dffpfcio,quid fta nos ftuîticfa tam pcrtfnaciter teneat.Pri/
mo qufa nô foràter illam repellfmus,nec toto ad falutem impetu nftfmur, deinde quia
illa quae à fapientibus uiris reperta funt,non fatis credimus,nec apertis pedoribus hau
rîmusjeuftercj? tam magnae rei infiftfmus, Quemadmodû autem poteft aliquis quan/
tum fatis eft,aduerfus uitia difcere,qui quantum à uitfjs uacat, dffoit f Nemo noftrum
in akum defeendit, fumma tantùm decerpfîmus,ÔCexiguum temporis impendiffe
phiîofophiae , fatis abundeq? occupatis fuit . Illud praecipue fmpedit , quod cfto nobfs
placemus, fi inuenimus qui nos bonos uiros dicat , qui prudentes , qui fandos, agno/
fcfmus. Non fumus modicaîaudatione contenu', quiequid in nos adulatio fine pu/
dore congeffit,tanquam debitum prendimus , optimos nos effe, fapfentfffimos affir/
mantibus aflêntimur,cum feiamus illos faepe multa mentfri, Adeo quoq? induîgemus
nobis , ut îaudari ueîimus in id , cui contraria cum maxime facimus , Mftiffimum ille
fcfn ipfis fupplicfjs auditjinrapinis îiberaîiffîmum, in ebrietatibus ac libidinibus tem/
peratiffimum.Sequit ftaq? , ut ideo mutari nolimus , quia nos optimos effe credimus.
Alexander cum iam in India uagaretur,ÔC gentes ne finitimfs quidem fatis notas, bel/
Iouaftaret,inoblîdione cuiufdam urbfs dum circuit muros, ÔC dû imbecilliffima mee
nium quaerit , fagftta îdus , diu perftftit fn re , ÔCincepta [agere perfeuerauft . Deinde
cum repreffo fangufne ficci uuineris dolor crefceret,ÔC crus equo fufpenfum paulatim
obtorpuiffetjcoadus abfîftere,omnes,inquit, iurant me louis effe filiû,fed uulnushoc
hominem effe me damatjdê nos faciamus, cumpro fua quêq? portfone adulatio fnfa
tuat,dîcamus,uos quidem medicftfs prudente effe.Ego autem ufdeo quàm multa fnu
tfîia concupifoam,nocitura optem,ne hoc quidem intelligo, quod animalibus fatietas
môftrat,quis cibo debeat effe, quis potioni modus, quantû capfatn adhuc nefeio. Iam
docebo,quemadmodum intelligas te non effe fapient?.Sapiens ille eft quiplenus gau
diOjhilaris ÔC placidus,inconcuffus cum dfjs ex pari uiuft. Nunc ipfe te confuIe,fî nun
quam moeftus es,nulla fpes anfmum tuum futuri expedatfone folfcitat,fî per dies no/
descf par ÔC aequalis animi ténor eredi ÔCpIacentis fîbf eft,perueniftf ad humani boni
fummam.Sed fî appetis uo!uptates,ÔC undfq?,et omnes,fcito tantùm tibi ex fapientia,
quantû exgaudfo deeffe:ad hoc cupfs peruenire,fod erras,qui inter diuitias ilîuc uen/
turum effè te fperas.Inter honores idem gaudfum,inter fblicitudines quaerisdfta quae
fîc petis tanquam datura laetfcfam ac uo!uptatem,caufae dolorum funt.Omnes,inquâ,
illi tendunt ad gaudium, fed unde ftabile magnumd) confoquantur fgnorant.Iîle excô
uiuijs ôC luxuriaJUe ex ambitione ÔC circumfufa cli?tium turba.Ille ex amfca, alius ex
irudiorum liberalfwn uanaoftentatfone,.^ nihil fanantibus literis, Omnes iftos oble/
damenta
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 155
damenta faflacia ÔCbreufa decfpfunt , fient ebrfetàs quae unfus horae biïarem infanfâ,
ïongf temporis tedfo penfat.fîcut plaufus ÔC acclamatfonfs fecundae fauor3qui magna
foilicitudine ÔC parais eft,ÔC expiandus.Hoc ergo cogita, hune effe fàpientiae effedû,
hanc gaudîj quali'.atem,Taîi's eft fapientis animus , qualis mundi ftatus fuper Iunam,.
Semper illic forenum eft,Habes ergo quare uelis fapiens effè,qufa nunquam fine gau
dio eft,Gaudium hoc non nafcftur,nffi ex uirtutum confcientia.Non poteft gaudere,
nifî fortis3ni'fî,iu(.us3nifî temperans.Qufd ergo inquisr'ftuîti ac mali non gaud?^ NÔ
magis quàm praedam nadi Ieones.Cum fatfgauerunt fo ufno ÔC lfbfdfnfbus,cum illos .v« ,.
nox inter T uitia defecrt,cum uoluptates anguito çorporr ultra quam capiebat ingefta? , rmaxet
tftippurarecccperuntjtunc exclamant miferi Vergilianum uerfum illum, Namt^ut '* *
fupremam falfa inter gaudia nodem Egerimus.Nofti eos totam luxurfari nodem in/
ter falfa gaudia,ÔC quidem tanquam fupremam aguntjlîud gaudium( quod deos deo
rumq? aemulos foquitur)non interrumpitur non defînit,defîneret,fî fumptum effet ali
unde.Sed quia non eft alieni muneris,nec arbitrfj qufdem aîfenf eft. Quod non dedit
fortuna,non erfpi't, Vale,
EPISTOLA LXi,Quod à parentfbus fflfjs fuperfluitas ambi/
tiofa optatur.Et de continentia,
QVeror,l{tigo,irafcor, Etiam nunc optas quod tibi optauit nutrix tua,autp__da1
gogus,aut mater.Nôdum intelligis quantum mali optauerint,0 quam infmi/
ca nobis funt uota noftrorum,eo quidem inimiciora,quo ceflêre felicius.Iam non ad/
mfror fî omnfa nos à prima pueritia mala fequuntur, inter execrationes parentû cre/
ufmus . Exaudfût dfj quoq? noftram pro nobis uocem gratuitam.Quoufq? pofoemus
aliquid deos,quafî ita nondum ipfi alere nos poflîmus f Quam dfu fationibus impie/
bimus magnarum urbr'um campos f quàm diu nobis populus metetC quàm diu unius
mêfae frumentum multa nauigia , ÔC quidem non ex uno mari, fubuehêtcTaurus pau
ciffîmorum iugerum pafouis impletur,una fylua elephantfs pluribus fufficit3homo ÔC
terra pafeitur ÔC mari.Quid ergo C tam infatfabflem nobis natura aluum dedit,cû tam
modica corpora dediffet, ut uaftîffimorum edaciffimorumq? animalium auiditatem
uinceremus C Minime , Quantulum eft enim quod naturae datur .Parûo illa dimittit.
Nô famés nobis uentris noftri magno côftat , fod ambitio. Hos itaq?(ut ait Saluftfus)
tientrf obedientes,animaîium loco numeremus non hominum,quofdam uero ne anf/
malium quidem,fed mortuorum.Vf uft fs,f qui fe utitur. Qui uero latitant ÔC torpêt, dlils tpl mul
fie in domo funt,quomodo in condftiuo, Horum licet in limine ipfo nomen marmori »« ttfui f/î.
mfcribas,mortem fuam antecefferunt. Vale.
EPI S T.LXii. Quomodo fapfens fomper débet habere an{/
mum paratum ad mortem,
DEffnamus quod uolumus uelle. Ego certe fd ago fonex,eadê uelle, quae puer uo
lui,In hoc unû eunt dfes,fn hoc nodes, hoc opus meû eft,haec cogitatio , impo
nere ueteribus malis finem, Id ago,ut mihir'nftar totius uftae,fît dfes.Nec me hercules,
tanquam uîtimum rapfo,fed fie illum afpfcfo3tâquam effe uel ultimus poffît.Hoc arii/
mo tfbi hanc epiftoîam ferfbo, tanquam maxfme feribentem mors euoeatura fit.Para
tus exfre fum ,ÔC ideo fruor uita, quia quàm diu futurum hoc fît , nonfminus pendo-r* foVic »''«»
Ante fonedutem curaui,ut bene uîueremu'n fonedute,ut bene morfar.Bene autê mo/
ri eft libenter mori,Da operam,ne qufd unquâ inuitus facias,qui'cquid neceffe futura
eft,Repugnantf non uoléti neceffitas eft,fn uolête neceffitas no eft.Ita dico ,quf fmpe
rfa libens exci'pit5part? acerbiffimâ feruftutis effugft,facere quod noh't.Nô qui itiffus
aliquid facit,mifer eft,fod qui inuitus facitjtaqj fie animû componamus, ut quiequid,
res exiget,id ueîimus3ÔC in primis fin? noftri fine triftitia cogftemus ,ante ad mortem,
quam ad uitâ praeparandi fumus.Satfs fnftruda uita eft,fod nos inftrumentorum eius;
auidf fumus . Deeffe nobfs aliquid uidetur ÔC fomper uidebit . Vt fatis ufxerfmus,nee
anni nec dies faciunt,fod animus , Vixi Lucili chariffitne quantum fatis erat, mortem
plenus expedo»
ni »
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

1}$ LIBER OCTAVVS
EPIST, LXIII.DefîmuIataÔCaffedata occupatiofte. Et quod bre/
uiffîma ad diuitias per diuitiarum contemptum uia eft,
MEntiuntur qui' fibi obftare ad ftudia liberalia turbâ negocforû ufdcri uokmt,Si/
mulant occupatione? ÔC augent , ÔC ipfi fe occupant . Vaco mi Lucili uaco , ÔC
ubfcunq? fum,meus fum. Rébus enim nô me trado fed commodo , nec côfedor per/
dendi temporis caufas,ÔC quocûq? côftiti loco ibi cogitationes meâs trado, ÔC aliquid
in animo falutare uerfo.Cû me amicis dedi3nô tamen mihi abduco, nec cû illis moror,
quibus me tempus aliquod côgregaur't,aut caufa ex officîo nata,fed cû optimo quoq?
fum,ad illos in quocûqj Ioco,in quocûq? faeculo fuerint,animû meû mitto . Demetriû
uirorum optfmû mecû cfrcûfero,ÔC reîidis conchylfatfs, cû illo fominudo Ioquor , fîlû
admfror.Quid ni admirerfuidi nihil ei deeffe.Cont?nere omnfa aliquis poteft,omnîa
habere nemo poteft.Breufffima ad diuitias per côtemptû dfuftiarû lira eft, Demetrfus
aut? nofter fie ufuit3non tancp contêpferft omnfa,fed tancjî alfjs habenda permi'ferit,
EPIST.LXniI.Confolatiodeamicodefiindo.
MOlefte fers deceffiffè Flaccum amicum tuum , plus tamen aequo dolere te nolo,
IIlud,ut non doîeas,uix audebo exfgere,ÔC effe melfus fcio . Sed euf ifta firmitas
animi contfnget,nifî iam mukû fupra fortuna elatofllîum quoq? ffta res uellfcabft, fod
tantùm uellfcabft.Nobfs autê ignofci poteft prolapfis ad lachrymas , fî non nfrnie de/
currerunt,fi ipfi illas repreffimus.Nec ficci fint oculi amfflb amfco,nec fluant. Lachry
iriândiim eft,non plorandum. Dura tfbi legê uideor ponere,cum poëtarum Graecorû
maximus ius flendi dederit in unum duntaxât diem , cum dfxcrit etiâ Nioben de cibo
. cogitaffe. Quaerfs unde fînt Iamentatfones,unde îmmodici fletusfper lachrymas argu
menta defiderfj quaerfmus,ÔC doîorê non fequfmur,fed oftendfmus . Nemo triftfs fibi
èft.O fnfelicem ftukiciam.Eft aliqua ÔC doloris ambftio. Quid ergo3inquis,obIfuffcar
àmicffBreuem illi apud te memoriam promittis,fîcum dolore manfura eft.Iam fftam
frontê ad rifum quaelfbet fortufta res transferet.Nô differo in longfus tempus, quo de
ffderium omne muîcetur, quo etiam acerrimi Indus recidût. Cum primû te obferuare
defîeriSjimago ifta triftitiae difeedet.Nunc ipfe cuftodfs doîorêtttum , fed cuftodfentf
quoqi elabitur,eoq? citius,quo eft acrîor3définit.Id agamus ut iucunda fiât nobis amif
forum recordatio.Nemo libenter ad id redit, quod non fine tormento cogr'taturus efi.
Sic tamê illud fieri neceffe eft,ut cû aliquo nobis morfu,amifforû quos amaufmus no/
men occurrat.Sedhic quoqj morfus habet fuam uoîuptatem,Nâ ut dicere foîebat At/
talus nofter3Sic amfcorum defundorum memoria iucunda eft, quomodo fn ufno ni/
mis ueteri ipfa nos arnarftudo deledat, quomodo poma quaedâ funt fuauiter afpera.cû
uero interuenit fpacium,omne quod angebat extinguitur, ÔCpura ad nos uoïuptas ue
nit,Si illi credimus^amicos încolumes cogftare,melIe ac placentalfrui eft, eorû qui fue
runt retradatio,nô fine acerbitate quadam iuuat , Quis aût negauei it hanc acria quoq?
ÔC habentia aufteritatis aIiquid,ftomachum excitaref Ego non idem fentio, mihi ami'/
eorum defundorum cogitatio,duIcis ac blanda eft: habuf enim illos tanquam ami'ffîï/
rus,amffî tanquâ habeâ, Fac ergo mi Lucili quod tuâ aequitatê decet,Defîne bénéficia
naturae malein.erpretarf, abftulit,fed deditjdeo amicis auide fruamur,quia quamdiu
côtingere hoc pofîît,incertum eft, Cogitemus quàm fsepe illos reliquerfmus,fn alfquâ
peregrinationem Ionginquam exituri , quàm faepe eodem raorantes loco non uideri'/
mus,intelligemus plus nos temporis perdidt'ffefn ufui's.Feras autem hos,qui cum ne/
glîgentiffime amfcos habeant,mfferrfme Iugent,nec amant quenquâ, nifî quum perdi
derint.fdeoq^ tune effufius mc_rent.Quia uerenturne dubiûfitanamauerint, forafn/
dicia affedus fui qu_erunt. Si alios habemus amicos,maIe de his ÔC meremur ÔC exiftf/
mamus,quia parum ualêt in unius elati folatium: fî non habemus, maiorem ipfî nobfs
iniuriam fecimus,quam à fortuna accepi'mus.IIIa unum abftulft, nos quenquam nô fe
cim us.Deinde ne unum quidem nimis amauft, qui plus quàm unû amare non potuit;
Si quis difpoliatus, amr'ffa uni'ca tunica,compIorare femak't,quàm circumfpfcere quo
modo frigus effugrat,ÔC aliquid inueniat quo tegat fcapulas, nonne tibi uideàtur ftul/
tiffimusr'Quem amabas extuh'fti,quaere quem âmes Satius eft amicû reparare quant
fïere.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 157
flerë.Scio pertritum fam hoc effe quod adfedurus fum , non tamen ideo praetermittâ,
quia ab hominibus didû eft, finem dolendi etfam qui' confilio nô fecerat , temporein/
uenit,Turpiflîmum autem eft in homine prudente,remedium mtrorfsjlafîîtudo me
rendf.Malo relinquas dolorem quàm ab illo relinquaris,ÔC quamprimùm id facere de
fifte,quod fi etiam uoIes,dîu facere non poteris , Annum fûmfnis ad lugendum con/
ftituere maiores,non ut tamdiu lugerent.fed ne diutius : uiris nullum legitimum tem/
pus eft,quia nullum honeftum.Quam tamen mihi ex illis mulierculis dabfs , ufx retra
dis à rogo,ui'x à cadauere reuulfîs,cui lachrymae in totum menfom durauerîntf Nulla
res citius in odium uenit,quàm dolor: _, ut' recens, confolatorem inuenft, ÔC aliquos ad
fe adducir,inueteratus uero derideturînec immerito,aut emfîmulatus., aut ftultus eft,
Haec tfbi foribo,i's qui Anneum Serenû chariflîmû mihi tam immodice fleuî, ut(quod
minime ueïim)inter exempla fim eorum quos dolor ufcit: hodie tamen fadum meum
damno,ÔC inteîligo maximam mihi caufam fîc lugendi fuiffe , quod nunquâ cogitaue
ram mori eum ante me poffe.Hoc unum mihi occurrebat,mi'norem efîè,ôCmuko mi/
norem,tanquàm ordinem fata feraarent.Itaq^ afîîdue cogitemus, tam de noftra quàm
omnium quojrdiîigimus,mortalitate,Tûc ego dicere debui, minor eft Serenus meus,
quidadrem pertînetfpoft me mori debet,fod ante me poteft: qm'anonfeci, imparatt.
fubfto fortuna percufutinûc cogfto omnia ÔC mortalfa effe, ÔC incerta:lege mortali ho
die fieri poteft, quiequid unquam poteft, Cogitemus ergo Lucili charfffime cfto nos
eo pcruenturos,quô illum perueniffe mremus.Et fortaffe ( fî modo fapientium uera
fama eft,recipitcf? nos Iocus aliquis)quem putam us periffe,praemfffus eft. Vale,
EPI ST.LXV,Deefficaciafermonisboni'uiri,ÔCdeaugenda :
dodrina priorum,ÔC eorum ueneratione.
rr"r Vifti heri nobffcum . Poteft queri , fi heri tantum:ideo adiecinobifoum , mecum
Jl en*m femPer es . fnteruenerant quidâ amici, propter quos maior fumus _îeret,no
hic qui erumpere exlautorum cuIinis,ÔC terrere uigiles fblet, fed hfc modicus quiho/
ipftes ueniffe fîgnificaret. Varius nobis fermo fuit,utin conuiuio,nullam rem ufq? ad
exitum adducens,fed aliunde âîio tranfiîiens: ïedus eft deinde liber Quinti Sextfj Pa/
txis,magni ( fî quid mihi credis ) uiri, ÔC(licet negent) Stoici.Quâtum in i'Uo,dfj boni,
uigoris eft,quantum animi f hoc non in omnibus philofophfs fnuenfes , Quorundam
feripta cîarum habent tantùm nomen,caetera exanguia funtjnftituunt , difputant,ca/
uillantur,Non faciunt animum,quia non habet,Cum legeris Sextium,dices,uiuit,ui/
get,îiber eft,fupra hominem eft,dimftrft me plénum ingentis fiduciae.In quacunq? po
iitione mentis fîm, cum lego hunc(fatebor tibi)îibet omnes cafus prouocare,Iibet ex/
clamare3Quid cefîàs fortuna , côgredere,paratum uides. Illius animû induo,qui qu.e
rit ubi fo experiatur , ubi uirtutem fuam oftendat, Spumantemq? daripecora inter
inertia uotfs, Optât aprum , aut fuluum defeendere môte leonem, Ifbet aîfqufd ha
bere quod ufncam, cuius|>atf?tia exercear.Nam hoc quoqj egregium Sextius habet,
quod ÔC oftendet tibi beatae uitae magnitudinê,ÔÇ defperatfonem efus nô facfet . Scies
illam effe in excelfo,fod uolenti penetrabifem.hoc quidem uirtus tibi ipfa praeftabft,ut
illam admirerfs, ÔC tamen fperes:mfhf certe temporis m ultum auferre folet contempla
tio ipfa fapîentfae . Non aliter fïlam fntueor obftupefadus, quàm ipfum intérim mun/
dum,quem faepe tâquam {pedator nouus ufdeo, Veneror itaq? inuenta fap{enti«e,iiv
uentoresc^ adiré tanquam multorum haereditatem iuuat, Mihi ifta acqui'fita,mfhi' la/
borata funt.Sed agamus bonumpatremfamiliae , faciamus ampliora quae accepimus,
maior ifta haereditas à me ad pofteros trâfoat.Mukum adhuc reftat operis, mukumqj
reftabft, nec uîli nato poft mille faecula praeckidetur occafîo aliquid adhuc adfjcfendi.
Sed etfam fî omnfa à ueterfbus inuenta funt,hoc femper nouum erit,ufus,ÔC inuento/
rum ab alfjs feientia ÔC difpofitio. Puta relfda nobfs medicamenta , quibus fanarentur
oculi.Non opus eft mihi alia quaerere,fod hsec tantùm morbis ÔC temporibus aptanda
funt.Hoc afperitas oculorum conleuatur , hoc palpebrarum craflîtudo tenuatur , hoc
ù(s fubita ÔC humor auertitur,hoc acuitur uifus . Teras ifta oportet, ÔC eligas tempus,
adhibeas finguîis modum,Animi remédia inuenta funt ab antiquis, quomodo autem
m 5 admo
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

158, LIBER OCTAVVS
admoueantur,aut quando.noftri operis eft quaerere. Mukû ègerunt qui ante nos fue/
runt,fod non peregerût . Sufpiciêdi tamen funt , ôC ritu deorum colendi . Quid ni ego
magnorumuirorumôC imagines habeam , incitamenta anfmf, ÔC natales celebrem?
Quid ni illos honoris caufa femper appellem f Quam uenerationem praeceptoribus
meis debeo , eandê illis praeceptoribus generfs humani , à quibus tâtf boni initia fluxe
runt.Si côfuîem uidero aut prxtorem,omnia quibus honor haberi foîet facfam , equo
defîliam,caput adaperfam,femfta cedam.Quid ergo f Marcum Catonem utrunq?, ÔC
Laelium fapientem,ÔC Socratem cumPlatone,ÔC Zenonem,Cleanthemq) in animum
meum fine dignatione fumma recipîamrEgo uero illos ueneror , ÔC tantis nominfbus
femper affurgo, Vale,
EPIS t.lX Vl,De numéro caufàrum mundf focundum uarfas fontentias,
H.
ÔC quod humanus anfmus nô haec,fed dfufna perfpedare débet,
' Efternum diem diuifî cum mala ualftudfne, antemerfdfanum illa fîbf uendfca/
uft, poftmeridfanum mihf ceffît, Itacp ledione primum tentaui animum ,De/
inde cum hanc recepiffet3plus illi imperare aufus fum,fmo permfctere : alr'qufd foripiî,
ÔCqufdem intentius, quàm fbIeo,dum cum materfa dffficflf côtendo,ÔC uinci noIo,do
nec interuenerunt amicf quf mihi uim afferrent , ÔC tanquam aegrum intemperantem
coercerentjn locum ftiîf fèrmo fucceffit,ex quo eam partem ad te perferâ , quae inlite
eft,te arbftrum adduximus,plus negocfj habes,quàm exr'ftimas. Triplex caufa eft,dt'/
cunt,ut fois,Stoici noftri,duo effe in rerum natura , ex quibus omnia fiant , caufam ÔC
materiam.Materia iacet iners,res ad omnia parata.ceffatura , fînemo moueat Caufa
autem id eft ratio,materiam format,ÔC quocunq? uuk uerfat, ex fila uarfa opéra produ
cft.Effe débet ergo unde aliquid fiât, denîq? à quo fiat:hoc caufa eft, illud materia. O/
mnfs ars imitatio eft naturae,ftaq? quod de uniuerfo dfcebam , ad haec transfer quae ab
homine facienda fîint , Statua ÔC materiam habuft quae pateretur arti'ficium,ÔC artifice
qui materiae daret faciem , Ergo in ftatua materia aes fuit,caufa artifex, Eadem condf/
tio rerum omnium eft,ex eo confiât quod fit,ÔC ex eo quod facit . Stoicis placet unam
Caufefunt caufam effe,id quod facit.Caufam Ariftoteles putat tribus modis dici, Prima, inquit,
quatuor caufa eft ipfa materia,fîne qua nfhfî poteft efffcf , Sccunda opffex . Tertia forma, quae
iinr'cuiq? operf imponitur,tanquâ ftatuae. Nam hanc Ariftoteles fdos uocat,Quarta
quoq?,inquit-,his accedit,propofftum totfus operis . Quid fit hoc,aperfam,Aes prima
itatuae caufa eft, nunc$ enim fada effèt,nffi fuiffet fd ex quo funderetur , ducereturue.
Secunda caufa artifex eft , non potuiffet enfm aes illud fn habitum ftatuae figurari,nifl
acceffiflênt peritae manus , Tertfa caufa eft forma , necg enfm ftatua ifta Doriphoros
aut Dfadumenos uocaretur,nffi haec illi effet fmpreffa faciès Quarta caufa eft faciêdi
propofîtum,nam nifi hoc fufffet,fada non effet,Qufd eft propofîtumf quod inuitauit
artificem,quod ille fecutus fecit,Vel pecunia eft hoc,fi uenditurus fabricauit,uel glo/
ria,fî laborauit in nomen,uel religio , fi donum templo parauit , Ergo ÔC haec caufa eft
propter quam fît.An non putas inter caufas fadf operis numerandum, quo remoto fa
dum nô effetCHis qufntam Plato adfjcit exemplar,quam ipfe Ideam uocat,hoc eft em
ad quod refpiciens artîfex,id quod deftfnabat efficit , Nihil autê ad rem pertinet, utrû
foris habeat exemplar , ad quod référât oculos: an intus,quod ibi ipfe concepft ÔC po/
fuft.Haec exemplaria rerum omniû deus intra fe habet , numeroscp uniuerforum quae.
agéda funt,ôC modos m?te côplexus eft,plenus his figuris eft ,quas Plato Ideas appel
lat,immortales,immutabiIes,i'nfatigabiîes,Itaq? homines quidê pereunt,îpfa autê hu/
manitas ad quam homo effingit,permanet,ÔC hominibus laborantibus , intereûtibus,.
illa nil patitur.Quinq? ergo caufàe funt , ut Plato dicit.Id ex quo,id à quo, id in quo,id
ad quod,id propter quod.Nouiffime fd quod ex hfs eft :tanquâ in ftatua (qufa de hac
loqui ccepimus)Id ex quo,_es eft,Id à quo artifex eft,Id fn quo,forma eft, quae aptatur
illi,Id ad quod.exemplar eft quod imitatur is qui facit,Id propter quod, facientis pro-'
pofîtum eft.Id quod ex iftis eft,îpfa ftatua, Haec omnfa mûdus quoqj(ut ait Plato) ha
bet,Faciês hic deus eft:ex cj fit,haec materia eftfforma hatc eft habitus,ÔC ordo mundi
quem ufdemus, Exemplar fcilicet ad quod deus hanc magnitudfnem operis pulcher/
rirai
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 135.
rimi fec.tipropofîtû propter quod fecit,Quaeris quid fît propofîtum deo f Bonitasjta
certe Plato aft,quae deo facfendf mundum caufa fuftr'bonus eft,bona fecit, bono nulla
cuiufquam boni inuidia eft.Fecit itac$ quamoptimum potuit. Fer ergo iudex fenten/
tfam, ÔCpronuncfa, qufs tibi uerifimillimutn uideàtur dicere, non quis uerum dicat*
Id enim tam fupra nos eft, quàm ipfa ueritas , Haec quae ab Ariftotele ÔC Platone po/
nkur,ttîrba caufârum,aut nimiû muka,aut nimium pauca comprehêdit.Nam fî quo/
cunqt remoto qufd effici non poteft,id caufam fudicant effe facfendf, pauca dixerunt:
ponant inter caufas tëpus, nil fine tempore poteft fferkponant locum, fîno fuerit ubi
fiât aliquid,ne fiet quidem:ponant motû,niî fine hoc nec fit nec périt, nulla fine motu
ars,nuîîa mutatfo eft , §ed nos nunc prima ÔC generalem caufam quaerfmuSjhaec fim/
pîex effe debet.Nam ÔC materia fîmplex eft.Quaerimus quid fît caufa, Ratio faciês.id
eft deus.Ita em quae nunc retuh',non funt m uitae ÔC fînguïae caufae , fod ex una pendët,
ex ea quae facr't.Formam dfcfs caufam effe,hanc fmponit artifex operi, pars caufae eft,
non caufà.Exemplar quoq? non eft caufa,fed inftrumentû caufae neceffàrium. Sic ne/
ceflàrfum eft exemplar arriffci.quomodo foalprum,quomodo lfma,fîne his procedere
ars non poteft,non partes tamen haec artis , aut caufae funt . Propofî.û,fnquf.,artifi'cfs
propter quod ad faci'endum aliqufd accedit,caufà eft:ut fît caufa,non eft efficfens eau/
fa,fed fuperuem'ens, Hae autem innumerabiles funt , nos de caufa quaerimus général.,
Illud uero non pro folfta fpfîs fubtilitate dixerunt , totum mundum ÔC confummatum
opus caufam effe,multum enfm intereft inter opus ÔC caufam operis . Aut fer fenten/
tiam,aut(qcF faciîius in efufmodf rébus eft)nega tibi liquere,ÔC nos reuertiiube.Qurd
te,inquis,deledat tempus interifta conterere, quae tibi nullum affedum eripîunt,nul/
Iam cupiditatem abiguntcEgo quidem priora illa ago ac trado, quibus pacat animus,
ÔC me prius ferutor, Deinde hune mundum,Ne hoc quidê tempus(ut exiftimas) per/
do.Ifta enfm omnia fî non concidantur , nec in hanc fubtilitatem fnutflem diftrahant,
attoîlunt ÔC Ieuant animum,qui graui farcîna preffus, explicari cupft,ôC reuerti ad illa
quorum fuit.Nam corpus hoc animi pondus ac peena eft,premête illo urgetur, in ur'n
' çulis eft nifî acceffit philofophia, ÔC illum refpirare rerum naturae fpcdacuîo-fuffît , ÔC
à terrenis dimifît ad diuina.H^c libertas eius eft,haec euagatio,fubducft intérim fe eu/
ftodiae in qua tenet , ÔC c reficitur. Quemadmodum artifices ex alicuius reifubti/
lions intentione quae oculos defatfgat3fî malfgnum ÔC non praeclarum lumen habent,
in publicum prodeunt,ÔC in aliqua regione ad populi ocium dedicata oculos libéra lu
ce dekdanr.fic animus in hoc rriftf ÔC obfouro domicilio clufus , quoties poteft aper/
tum petft,ôC in rerum naturae contêplatione requiefeit,Sapiens afi^datorqj iapientiée
adhaeret quidem in corporefuo,fod optima fui parte abeft,ÔC cogitationes fuas ad fub
limia fntendit,ÔC uelut facramento Iigatus,hoc quod ufuit ftfpendium putat,ÔC ita for
matus eft,ut illi nec amor uitae nec odi'um fît,patiturCfj mortak'a,quâuis fofat ampliora
fupereffejnterdfces mihi infpedionem rerû natur»e,ac toto abdudum rédiges in par/
temCEgo non quaeram quae fint initia uniueribrum, quis rerum formator,quis omnia
in f uno merfa,8C materfa fnerti conuoluta dffereuerit r Non quaeram qufs fît artifex
huius mundi,quaratione tanta magnitudo in legem ÔC ordinem uenerft, qufs fparfa *t.irno
coîlegerf^confufadfftinxerft^nfmîadeformi'tatelatcntfbiis facîêdiuiferftuindelux « .
tanta fundatur,ignis fît, an aliquid ignelucidiusr' Ego ifta nôquatramr'egonefofâ un/ a Mm *
de defcêderfmrfemel haec mihi ufdeda fînt,an faepe nafeêdûr'quô hinc iturus fîmr'qu_e
fedes expedet animam folutam legibus foruitutfs humanaerVetas me ccelo intereffe,
id eft fubes me uiuere capite demiflô f Maior fum ÔC ad mafora genitus,quàm ut man
cipium fîm mei corporis i quod equidem non aliter afpicio quàm uinculum libertati
meae circundatum.Hoc itacp oppono fortunae,in quo refîftat,nec per illud ad me ullg
tranfîre uulnus fîno.Qufcqufd in me poteft iniuria pati,hoc eft in hoc obnoxio domi/ »
cilio: animus liber habitat,nunquam mecaro ifta compellet ad metum , nunquam ad
indignam bono fîmulationem,nunquam in honorera huius corpufcuîi mentiar.Cum
uifum fuerit diftrahâ cum illo focietat? , ÔC nunc cû haerern us, nô erimus aequis parti/
bus focfj,anfmus ad fo omne fus ducet.Contêptus corporis fuf,certa libertas eft.Vt ad
m 4 propolî
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

140 LIBER NONVS
propofîtum reuertar,hufc libertatf multum côferet , ÔC illa de qua modo loquebamur,1
infpedfo.Nempe uniuerfa ex materia ÔC ex deo conftant,Deus ifta tempérât quae cir
cumfufa redorem fequuntur,ÔC ducem. Po têtius autem eft quod facft,quod eft deus,
quàm materia patiens def . Quem in hoc mundo locum deus obtinet , hune in homi/
ne ani'mus:quod eft illic materfa,fd in nobis corpus eft,Seruiant ergo détériora melio
rfbus.fortes fimus aduerfus fortufta , non contremifeamus fnfurfas , non uulnera,non
uincula,non egeftatem. Mors qufd eftraut fïnîs eft,aut tranfitus : nec deftnere tfmeo,
idem eft enfm quod non cfpfffdnec tranfire,quia nufq? tam angufte ero, Vale,
LVCIIAPNEI SENECAE AD LVCLIVM
EPISTOLARVM LIBER NONVS
EPIST. LX vil ,Notât eos qui' très gradus bonorum faciunt,dicens tantùm
unum bonum abfbîutum effe,fcilicet uirtutem incapacem augmenti uel
decrementf,ex qua bona funt paria*
|^sp||Ç^| Laranum condifofpufum meum uidi poft mukos annos,nonputo ex
^^^wiSÈ^Ê? Pec^as ut adfjcfam fonem , fed mehercules ufrfdem animo ac ufgentê,
"'^^w^âi ÔC cum corpufoulo fuo colludantem , Inique enim fo natura geffit,ô_!
&. .**»Mtoi ta{em animum maîe collocauit: aut fortaffe uoluit hoc ipfum nobis
oftendere,poffefngenfum fortiffimum ac beatiffimum fub qualibec
cute latere,Vicit tamen omnia impedimenta, ÔC ad caetera côtemnen
da à contemptu fuf uenft.Errare mfhi uifirseft qui dixit, Gfatfor eft pulchro ueniens
è corpore uirtus, Nullo enim honeftamento eget, ipfa ÔC magnum fui decus eft , ÔC
corpus fuum confocrat. Certe Claranum noftrum ccepi intueri ,formofus mihi uidet»
ÔC tam redus corpore quàm eft animo , Poteft ex cala uir magnus exire , poteft ÔC ex
deformf humfIfcp corpufcuIo,formofus animus ac magnus + Quofdam itaque uidetur
mihf fn hoc natura taies generare, ut approbet uirtutem omni loco nafof. Si poffet per
fe nudos aedere anfmos, feciffet, nunc quod amplfus eft facft:quofdam enfm aedft cor/
poribus impeditos , fed nfhflomfnus perrumpentes obftantia , Claranus mihi uidetur
in exemplar aeditus,ut foire poffemus nô deformitate corporis feedari animû, fodpul/
chritudine animi corpus ornari , Quamuis autem pauciffîmos unà fecerimus di'esita/
men multi nobis fermones fuerunt, quos fubinde egeram ÔC ad te permittam. Hoc pri
mo die quaefîtum eft , quomodo pofîînt tria bona effe , fî triplex eorum condkio eft?
Quaedam (ut noftris uidetur) prima bonafunt, tanquam gaudium,pax, fàlus patriaev
Quaedam fecunda in materia infelfcf expreffa, tanquam tormentorum parientfavÔCiri
morbo graui temperantia , Illa bona dfredo optamus nobfs , haec fî neceffe erft , Sunt
adhuc tertfa,tanquam modeftus fnceffus ÔC compofîtus , ac probus uultus, ôC conue/
atutrdcL bo/ mens prudenti uiro geftus.Quomodo ifta + interfe tria effepoffint, cum alfa optanda
*M fînt,alia auerfandarSî uolumus ifta dfftfnguere,ad primû reuertamur, ÔC côfîderemus
id quale fît,Animus intuens uera3peritus fugiendorû ac petêdorû,nô ex opi'nione,fed
ex natura precia rébus impon?s,toti fe inferens mundo,ÔC in onies eius adus contêpla
tionem fuam mfttens, cogitationibus adionibusq? fntentus , ex aequo magnus ac ue/
hemens,afperfs blandisq? pariter inufdus , neutrf fe fortunae fubmittens, fupra omnfa
quae contingunt accîduntcf?, emfnens , pulcherrfmus cum décore , cum ufribus fànus
ac ficcus,imperturbatus,fntrepidus, quem nulla uis frangatquem nec attollant fortui
ta nec déprimant.Talis animi uirtus eft,haec eius faciès, fî fub unum ueniat afpedum,
ÔC femel tota fe oftendat.Caeterum multae efus fpeefesfunt, quae pro uitae uarietate ÔC
< pro adionibus explicantur , nec minor fit aut maior ipfa , Decrefoere enfm fummiim
bonum non poteft, nec uirtuti ire rétro licetffed in alias atc£ alias quak'tates conuerti/
tur : ad rerum quas adura eft habftum figurata , quiequid attingit , in fîmilitudinemv
fur adducit ôC cfngit:adiones, amfcitias , interdum domus totas , quas fntrauit difpo/
ftiitcp,condecorat:quiequid tradauit,id amabiIe,confpfcuû,mfrabile facft, Itaque ufs»
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
eius

EPISTOLAR VM. I4I
ëmÔC magnitudo ultra non poteft furgere,quando incréments maxi'mo non cfLNi'
hil inuenies redius redo,non magis quàm uerius uero,quàm temperato temperatiusî
omnis in modo eft uirtus,modus certa menfura eft. Conftantia non habet quo proce/
dat,non magfs quàm fi'ducfa,aut uerftas,aut fides.Quid accedere perfedo potefiVNf/
îkl . Aut perfedum non erat, cui acceffit. Ergo ne uirtuti quidem , cui fi quid adijcf po
teft,defuit. Honeftum quoçp nuliam acceffionemrecipit, honeftum eft enfm propter
quod illa quai retuh'.Qui'd porro décorum, ÔC iuftum,ÔC legr'tfrnumf non eiufekm effe
Jformae putaSjCertfs termfnis comprehenfumf Crefcere poffe imperfedae reifîgnû eft,
bonum omne in eafdem cadit Ieges,iunda eft priuata ÔC publica utilitas , tam me her/
çules,quàm{nfoparabileef.,îaudandum pet?dumqj, Ergo ufrtutes fnterfe pares funt,
.ÔC opéra ufrtutum,ÔC omnes homines quibus illa contigere.Satorum uero animaliûq?
uirtutesjcum mortales fînt,fragiks quoq? caducaecp,ÔC incertae,exilîuntrefiduntcj?,ô_:
ideo non eod?precfo aeftîmantur,qufa una inducitur humanis uirtutibus régula , una
enim eft ratio reda fîmplexc^ , Nihil eft dfuino diuini'us , c cceleftfus , Mortalia
iriinuiintur,cadunt,deteruntur,crefount3exhauriuntiir,implentur,ltaq? illis in tam in/
certa forte fnaequalitas eft,Diuinoram una natura eft.Ratfo aut? nihil aliud eft,quàm
in corpus humanum pars diuini fpfritus merfa.Sf ratio diuina eft,nullum autem bonû
fine ratione eft,bonum omne dfuinû eft. Nullum porro inter diufna dffcrfmê eft,ergo
nec inter bona , Parîa itacg funt, ÔC gaudfû, ÔC fortfs atq? obftfnata tormentorum per/
peffio.In utroq? enim eadem eft animi magnitudo,fod in akero remiflà. ÔC laxa, fn alte
ro pugnax ÔC intenta, Qufd tu non putas3parem effe uirtutem eiusjjqui fortiter hoftfû
mnnfa expugnat,ÔC efus qui obfîdionem patiêtiffirne fuftinetf Et magnus Scipio qui
Numantfam claudit ÔC comprimit , cogita? inuidas manus in ext'tiû ipfas fut uerti : ÔC
magnus ille obfoflbrû anfmus3quî fcit non effe claufùm,cuf mors aperta eft,ÔC in com
plexu libertatis expirât.Aeque reliqua quoq? inter fe paria funt,tranqufllftas, fîmplici
tas,îibertas,conftantia,aequanimitas3toîerantia, omnibus enim iftis una uirtus fubeft,
quae animum redum ÔC indeclinabîlê praeftat . Qufd ergor nihil intereft inter gaudiû,
ÔC dolorem inflexfbilemd) patientiarndSIihil,quantû ad ipfas uirtutes: plurimû quan/
tum ad illa,in quibus uirtus utraq? oftenditur.ln akero nanq* naturalis animi remiffio
ac îaxitas,in akero contra naturam dolor.Itaqî média funt haec , quae plurimum inter/
ualli recipiunt. Virtus in utracp par eft.Virtutem materia non mutât , nec pdorê facit
dura ôC diftîcil{s3nec meh'orê hilaris ÔC laeta.Neceffe eft ergo aequalîa fint bona utraq?,
qufa nec hfc poteft fe melius in hoc gaudio gerere , nec ille melius in illis cruci'atibus:
duo uero quibus nihil fieri melius po.eft,paria funt.Nam fî quae extra uirtutem pofîta
funt,aut minuere fllam,aut augere poffunr,definit unum bonum effe,quod honeftum
eft,Sf hoc côcefferfs,omne honeftû perit.Quaref,dicâ,qufa nihil honeftû eft, quod ab
inuito,quod à coado fit . Omne honeftû uoîuntariû eft,Admffce illi pigricîâ,quereîâ,
tergiuerfationem,mctû-, quod habet fn fe optimum perdidit,fîbi placere.Nô poteft ho
neftum effe,quod non eft liberum.Nam quod ti'met,feruit.Honeftum omne focurum
eftjtranquflîum eft.Si reculât aliquid, fi complorat,fî malum fudfcat, perturbationem
recfpit,ÔC in magna difoordia uolutatur . Hinc enim fpecies redi uocat , illinc fufpicio
mali retrahit.Itaqj qui honefte aliquid fadurus eft,qui'cqufd opponftur, fd etfam fîin/
commodum putat3malum non putat, uelut libens faciat . Omne honeftum fni'uflum,
incoadumcp eft,fyncerum,ôC nullo malo mfxtum . Scfo qufd mihi hoc loco refpôderi
pofîît,hoc nobfs perfuadere conarfs,nihi'I intereffe,utrû aliquis fn gaudio fît, an fn ecu
feo iaceat^ôC tortorem fuum laffet.Poteram refpondere quod Epicurus ait ,Sapiêtem
Û inPhalaridis tauro peruratur,exdamaturû,dulce eft,ÔC ad me ni! pertinet. Quid mi
raris,fî ego paria bona dico,akerius fn gaudio pofîri,akerius fnter tormenta fortiffime
ftâcis,cum(quod incredibilius eft)dicat Epicurus,dulce effe torqueri . Et hic refpôdeo
plurimû intereffe inter gaudium ÔC dolorem. Si quaeratur eledîo,akerû petam , altéra
uitabo.Illudfecundû naturam eft,hoc contra, Quamdiu fie aeftfmantur, magno fnter
fe diffidentfpacio.Cum uero ad uirtutê uentû eft,utraq^ par eft , ÔC quas per laeta pro/
cedit,ÔC quae per mftfa,Nullum habent momentû uexatio ÔC dolor,ÔC quiequid aliud
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
incommodi

_4* " LIBER NONVS
atminora incommodi eft,uirtute enim obruftur. Quemadmodum^ minuta lumma daritas folis
obfcurat,fîc doIores,moleftfas, iniurias , uirtus magnitudine fua eltdit,atq? opprimit,
ÔC quocuncj? affulfit,ibi quiequid fine illa apparet,extinguitur , nec magis ullam por/
tionem habentincommoda,cum in uirtutem inciderint, cf in mari nimbus , Hoc feias
ita effe ad omne pulchrum, ufr bonus fine ulla cundatione percurret, ftet illic licet car
nifex,ftet tortor at
ciet,ÔC fe honeftaerei tanquam bono uiro credet,utilem illam fîbi iudicabitrtutam3pro
fperam.Eundem ergo ïocûhabebit apud illum honefta res, fed triftfs atq? afpera, qu?
ufr bonus,pauper,aut exul,ac palh'dus.Agedum poneex alfa parte ufrum bonum3di/
uitfjs abundantem,ex altéra nihil habentê,fed fn fo omnfa, uterqj aeque bonus ufr erit,.
etiam fî fortuna dffparf utetur.Idem(ut dixi ) in rébus iudiciû eft,quodin hominibus,
Aeque Iaudâbilis eft uirtus in corpore ualido ac libero pofîta,quàm fnmorbfdo ac uin
do.Ergo tuam quoq? uirtutem non magis laudabi's,fi corpus illaefum tfbf ÔC integrum
fortuna praeftfterit,quàm fi ex aliqua parte mutilatum. Alioqui hoc erit, exforuorurrt
habitu dominû aeftimare. Omnia em ffta in quae dominiû cafus exercer , foruilia funt,
pecunia,ôC corpus,ôC honores,fmbecfIIa3ftuîda,mortak'a,poffeffiones incertae. Illa rur
fus libéra ÔCinuida opéra uirturis,quae nonfdeo magfs appetenda funt,fî benignius à
fortuna tradantur,nec minus fî aliqua rerum iniquitate premuntur. Quod amicitia in
hominibus eft,hoc fn rébus appetitio eft.Non puto magis amares uirum bonum locu
pletem,quàm pauperem,nec robuftum ÔClacerrofum,quàm gracilem ÔC languidi cor
poris . Ergo ne rem quidem magis appetes hilarem aut pacatam , quàm diftradam ÔC
dperofanuôC fî hoc ef.,magfs diliges ex duobus aeque bonis uiris nitidum ÔC undum,
quàm puluerulêtum ÔC horrentê . Deinde hueufq? peruenies,ut magfs dih'gas intégra
omnibus membris ÔC illaefum,quàm debilem aut lufeum Paulatim faftidiû tuum illo
ufq? procedet ut ex duobus aeque iuftis ac prudentibus comatum ÔC crifpulû malfs,ql
recaluaftrum» Vbi par eft fn utroq? uirtus , non comparer aliarum rerum inaequaîitas,
Omnia enim alia,non partes,fed acceffiones funt.,Nam quis tam fnfquâ cenfurâ fnter
fuos agit,ut filium fanum quàm aegrû magis diligatfprocerûmue ÔC excelfum , quàm
breuem aut modicum c1 Fátus fuos non diftinguunt ferae , ÔC fe in alfmentum pariter
omnium fternunt, Aues ex aequo partiuntur cibos. Vlyffes ad Ithacae fuae faxa fîc pro
perat,quernadmodurn Agamemnon adMycenarum nobfîes muros.Nemo enfm pa/
triam(quia magna eft)amat,fed quia fua.Quorfus haec pertinent,"ut feias uirtutem o/
mnia opéra fua,uelut fÖtus fuos rjfdem oculîs intueri, -aeque indulgere ofhibus.ôC qui/
dem impenfîus, laborantfbus, Quonfâ quidem etiâ parentû amor , magis in ea quorû
miforetur inclinât. Vfrtus quoq? opéra fua quae uidet affici ÔC premi non magis amat,
fed parentû bonorum more,magis compledit ac fouet. Quare non eft uifum bonû al/
tero maiusrquia nô eft quicqj apto aptfus,qufa piano nihil éft planfus , Non potes di/
cere,hoc magis par eft alicui quàm ilîud,ergo nec honefto honeftius quicc| eft.Quod
fi par omniû uirtutum natura eft. tria gênera bonbrum fn aequo funt.lta dico,in aequo
eft,moderate gaudere,ÔC moderate dolere . Laetitia illa non uicit hanc animi fîrrrtftatê
fub tortore gemitus deuorantê.IUa bona optabflfa funt3haec mfrabflfa3urraqj nihflomi
nus paria,quia quiequid incômodi eft,uelamêto maioris boni' tegit, Quifqufs haec im
paria iudicat,ab ipfis ufrtutibus auertit oculos,ÔC exteriora circûfpicit . Bona uera idê
pendentjidem patent,falfa multum habent uani. Itaqj fpeciofàôC magna côtra uifen/
tibus,cum ad pondus reuoeata funt,fallunt.lta eft mi Lucili quiequid uera ratio com/
mendat,folfdum ÔC aeternum eft,ffrmat anfmum,attolIftrp , femper futurum in exeek
fo.Illa quae temere laudantur,ÔC uulgi fententia bona funt,inflant manibus lc.tos.Rur
fus ea quae timentur tanquam mala,infjcfunt formfdinê mentibus3ÔC illas non aliter c|
animalia fpecies periculi agftât,Vtraqj res ergo fine caufa anfmû ÔC difïundit ÔC mor/
det,nec illa gaudio,nec haec metu digna eft, fola ratio immutabilis ôc iudicij tenax eft,
Nô efh feruft,fed fmperat fenfibus.Ratio ratiôi par eft,fîcut redû redo, ergo ÔC uirtus
nô aliud q reda ratîo.Omes ufrtutes ratfôes funt.Ratfones funtffi redae funt. Si redae
funt,et pares fiint.Qualis ratio eft taies ÔC adiones funt,ergo omnes pares funt.Nâ cû
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
fimfles

EPISTOLARVM 14$
lîmiîes rationi fînt,fîmiles ÔCinter fe funtjpares autem adiones inter fe effe dico , quia
redae funt ÔC honefta*. Caeterum magna habebunt dfferimina , uariante materia>qua_
modo îatior eft. modo anguftior,modo iIluftris,modo ignobiIis,modo ad mukos per/
tinens,modo ad paucos.In omnibus tamen iftis , id quod optimum eft,par eft,tanquâ_
ufri boni,omnes pares funt, qui boni funt , fod habent differentias aetatis, alius fenior,
alius iunior.Habent corporis,alius formofus,aîius deformis eft . Habent fortunae , ille
diues,hic pauper eftJUe gratfofus, potens, urbfbus notus ÔC populfs: ignotus hic plae/
rifq? ÔC obfcurus.Sedper illud quod boni fîint,pares funt-De bonis ac malis fonfus nô
iudfcat,quid utile fit, quid inutile ignorat,Nô poteft ferre fententiam,nîfî in rem prae/
fontem perdudus eft,nec futuri prouidus eft,nec praeteriti memor, quid fît confoquês
nefcft.Ex hoc autem rerum ordo forîesô) contexftur , ÔC unitas uitae in perfedû itura.
Ratio ergo arbitra eft bonorum ac malorum,aîfena ÔC externapro uilibus habet, ÔC ea
quae neq? bona fîint neqj maîa,acceffiones minimas acleuffîîmas iudicat,omne illi bo
num in animo eft, Caeterum bona quaedam prima exiftfmat , ad quas ex propofîto ue/
nit, tanquam uidoriam , bonos liberos , patriae fàlutem : quaedam focunda , quae non
apparent nifî fn rébus aduerfîs , tanquam aequo anr'mo patf morbum magnum , extV
îium , Quaedam média, qua: nihilo magis focundum naturam funt, quàm contra na/
turam,tanquam prudenterambulare, compoftte fédère. Non enim minus focundum
naturam eft fodere,quàm aut ftare aut arnbuîare.Duo illa fuperiora bona diuerfa funt.
Prima enfm focundum naturam fùnt,gaudere îfberorum pietate,patriae incoïumi'tate,
Secunda contra naturam funt,fortiter obftare tormentis, ôC fîtfm perpeti,morbo uren
te praecordia,Qufd ergo,aliqufd contra naturam bonû cftfMinime,Sed illud aliquan
do contra naturam eft,in quo bonum illud exiftituiufnerarî enim, ÔC fubiedo fgne ta/
befcere,ôC aduerfa ualetudi'ne affligi,contra naturam eft,fed fnter ifta feruare animum
infatigabilem,focundum naturam eft.Et ut quod uolo exprima breufter,materia boni
aliquando contra namram , at bonum nunquam : quoniam bonum fine ratione nullû
eft,ièquitur autem ratio naturam+Quid eft ergo ratiofnaturae îmitatio, Quid eft fum/
mum hominis bonumr'ex natura: uoluntate fo gerere. Non eft,inqui't,dubium,qu{n fe
ïicior pax fit nunquam îaceffita,quàm multo reparata fanguine . Nô eft dubiû,fnquir,
quin fclicior fît inconeuffa ualitudo, quàm ex grauibus morbis ÔC extrema minitànti/
bus m tutum ui quadam ÔC patientfa eduda.Eodem modo non erit dubium,qut__ ma/'
ius bonum fît gaudium , quàm obnoxfus animus ad perpetiêdos cruefatus uuînerum
aut ignium^Minime,iIîa enim quae fortuita funt,plurimum difcrimînis recipfunt, aefti
mantur enim utilitatê fumentium. Bonorum unum propofîtum eft,cÔfontire naturae.
Hoc contingere in omnibus par eft,Cum alicuius fn fonatu fontentiam foquimur,non
poteft dfci.ilîe magis affentftur quàm flle,ab omnibus in eandem fontêtiam itur , Idem
de ufrtutibus dico,omnes naturae affentfuntur , Idem de bonis dfco, omnia naturae af/
fentiuntur,Alter adolefoens deceffît,alter fonex,aliqufs praeter hos infans,cui nihil am
pîius contigit,quàm profpicere uitam , Omnes hi aeque fueremortales , etfam fîrnors
alforum îongius uitam paffâ eft procedere,aïforum in medio flore praecidit , aliorû in/
terrupft principia Alius inter ccenâdurn fblutus eft , alterius continuata mors fomno
eft,aliquem concubitus exti'nxi't.Hfs oppone ferro transfbf-bs.aut exanfmatos forpen
tum morfu,aut frados ruina , aut per longam neruorum contradfonem extortos mi/
nuratfm.Alfquorum melior dfci,alfquorum poteft peior exftus , mors quidem omniû
par eft: per quae uenit3diuerfa funt,id in quod definût, unum eft:mors nulla maior aut
mfnor eft,habet enfm eundem in omnibus modura,finiffe uitam.Idem tibi de bonis di
co, hoc bonû inter meras uoluptates eft,hoc inter triftfa ÔC acerba,illud fortunae indul
gentiam rexit,hoc uiolentiam domuf.,utrunq? aeque bonum eft, quamuis illud plana;
emolliueritjhoc afpera-Idem finis omnium eft,bona funt,laudanda funt, uirtutem ra/
ti'onemcf comitantur, uirtus aequat inter fo,quiequid agnofcit.Nec eft quod hoc inter
noftra pîacfta mireris, apud Epicurum duo bona funt , ex quibus fummum illud bea/
tumq? componitur,ut corpus fine dolore fît,animus fine perturbatione Haec bona no'
«efcô. .fi plena funt,Q_uo enim crefoct,quod plenû eft -fDolore corpus caret, quid ad
hanc
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

144 LIBER NONVS
banc accédere indoïenna poteftrAnirnus coftat fibi,ÔC placfdus eft , qufd accedere ad
hanc tranqufllitatem poteftfQuemadmodum forenitas cmli non recipit maiorem ad/
hue claritatem,in fynceriffimû nitorem repurgata : fie hominis corpus anîmumc| eu/
rantis,ÔC bonum fuum ex utroq? nedentis,perfedus eft ftatus,ÔC fummâ uotf fui întie
nit,fi nec aeftus animo eft,nec dolor corpori.Si quae extra blandimenta cotingunt, nô
augent fummû bonum,fed ( ut ita dicâ ) condiunt ÔC obledant : abfoîutum enim ïlîucj
humanae naturae bonum,corporis ÔC animi pace côtentum eft . Dabo apud Epicurum
tibi etiam nunc fîmillfmam huic noftrae dfuifionem bonorum. Alfa enim funt apud il/
Ium,quae malft côtingere fibi,ut corporis quietem ab omnf l'ncomodo Ifberam,5c ank
mf remiffionem,bonorum fuorum côtemplatfonegaudentfs. Alfafunt,quae quamuis
nolit accidere,nfhîlomfnus ÔC laudat ÔC côprobat,tanquam illam,quam paulo ante di/
cebam, malae ualetudinis,ôC dolorum grauiffimorum perpeffionem , in qua Epicurus
tifortundtif/ fu{t jjio furrrmo ac ^ fortifîî'mo die fuo: ait enfm fo uefîcae ÔC exulcerati uentris tormen
fmo ta tolerare3ukeriorem doloris acceffîonem non recîpfentia,effe nr'hflomi'nus fîbf illum
beatum diem : beatum autem agere , nifî qui eftîn fummo bono,non poteft . Ergo ÔC
apud Epicurum funt haec bona,quae malles non experi'ri,fed quia ita res tuIît,ÔC ample
xanda ÔClaudanda ÔC exaequanda fummfs funt . Non poteft dfci hoc nô effe par maxi
mis bonum,quod beatae uîtae cïaufulam fmpofuft , euf Epicurus extrema uoee gratias
egit.Permitte mihi mi LuciIi,uirorû optime,aliquid audacius dfcere,fî ulla bona maio
ra effe alfjs poffunt,h aec ego quae triftfa ufdêtur,moîIfbus illis ÔC delicatis praetuliffem,
alpfringere ]\^a(us efl; enfm f perftrfnxiffe dffficilia, quàm laeta moderari , Eadem ratfone fit, fcio,
ut aliquis felicitatê bene,ÔC ut calamitatem fortiter,ferat , Aeque fortis effe poteft,qui
pro ualîo fecurus excubuit,nullis hoftibus caftra tentâtibus: ÔC quifuccifîs poplitibus
in genua fe excepit-,nec arma dimifit,Made uirtutê efto, fanguinolentis ÔC exaciere/
deuntfbus.dicitur.Itaq? haec magis laudauerim bona exercitata ÔC fortia,ÔC cum forui
narixata,Ego non dubito,qufn magis laudem truncam illam ÔC retorridâ manum Mu
tfj,quàm cuiuslibet fortiffimi faluam, Stetft hoftiû flammarumfp contemptor, ÔC ma/
nurn fuam inhoftiîifoculo diftillantem perfpedauit,donecPorfenna,cuiusp
iiebat,gIoriae iniiidit,ÔC ignem inuito eripi iuffit. Hoc bonû quid ni inter prima nume
rem:tantoq^ maius putem, quàm illa focura ÔC intentata fortunae, quanto rarfus eftho
ftem amfffa manu ufciffe,quàm armata f Qufd ergo3inqm's, hoc bonum tibi optabisC
Quid nff hoc enim , nifi qui poteft ÔC optare , non poteft facere + An potius optem ut
maie laxandos artfculos exoletfs mers porrfgam, ut muïiercula , aut aliquis in mulîer/
culam ex uiro uerfus,dfgitulos meos ducatrQufd ni ergo feliciorem putem Mutium,
qui fîc tradauit ignem,quafi illam manu tradatori praeftftiffet f In integrum reftftint,
quiequid errauerat, Confecit bellum inermfsacmancus, ÔCilIa manu trunca reges
duos ufcft, Vale,
EPiST.LXVIU.Quomodo omnebonumeftoptabfle,
v;
'T à cÔmunfbus initium faciam,Ver aperire fe ccepit, fod iam inclinatum in aefta
tem3quo têpore calere debebat,intepuft}nec adhuc illi fides eft , faepe em. in hye/
mem reuoluitur. Vis foire quàm dubium adhuc fîtfnondum me cômftto frigfdo ueri,
alddhuc ri/ tadhuc ufgor eft efus in frigore.Hoc eft,r'nqufs,nec ca!îdum,nec frfgidum pari . Ita eft
%orê eius in/ mf Lucili,iam xtas mea contenta eft fuo frigore,ufx medfa regelatur seftate. Itac# ma/
fringo ior pars in ueftfmentis degftur.Ago gratias'foneduti^quodme ïedulo affixit.Qufdni
gratias illi hoc nomine agamrQuicquid debebam nolk,non poffum, Cum libejlis mi
hi plurimus formo eft.Si quando fnterueniunt epiftolae tuae,tecum effe mihi uideor,et
fîc afficior animo,tanquam tibi non reforibam, fod refpondeam . Itaq? ÔC de hoc quod
quaeris, quafi colloquor tecûqualefîr,unà fcrutabfmur. Quaerfs an omne bonum op/
tabfle fîtffi bonum eft,fnquis,rortiter torqueri,ÔC magno animo uri,ÔC patienter aegro
tare,fequftur utffta optabflia fint. Nihil autem uideo ex iftis uoto dîgnum, Neminem
certe adhuc fcio eo nomine uotum foIui'ffe,quod flageîlfs caefus effet, aut podagra di/
ftortus,aut eculeo Iongfor fadus . Dfftingue mf Lucflf îfta, ÔC intelliges effe in his ali/
quid optandû. Tormenta abeffe à me uelîm,fed fi fuftfnenda fuerint, ut me in illis for/
titer
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 145
tfter, honeftcanimofe geram optabo , Qui'dnf ego maîim non incidere bellum , fed fî
inciderit,ut uulnera,ut famen., ÔC omnia quae belîorum neceffitas affert, generofe fe/
ram,optabo.Non funt tam démens,ut aegrotare cupfam , fedfî aegrotandum fuerit,ut
nihil intemperanter, nihil effcemfnate facfam, optabo . Ita non incommoda optabiîia
funt,fed uirtus qua perferuntur incommoda. Quidam ex noftris exiftimant omnium
noftrorum fortem toîerantiam non effe optabi'Iem,led nec abominandam quid?,quia
uoto purum bonum peti debet,ÔC tranquillum,ÔC extra moîeftiam pofîtum Ego dif/
fentio.Quarefprimum quia fieri non poteft,ut aliqua res bona quidem fît, fed optabi
lis non fît:defndeiî uirtus optabflis eft,nullum autem fine uirtutêbonum, ÔC omne bo
num opcabr'Ie.Deinde etiam fî tormentorum fortis patientia optabîlis eft Etfamnum
interrogo, nonne fortitudo optabîlis eftfAtqui pericuîa contemnit ÔCprouocat. Puk
cherrima pars eius maximecjj mirabilis illa eft,non cedere fgnfbus, obuiam ire uulne/
ribus.ïnterdum tela ne uitare quidem,fed pedore exdpere Si fortitudo optabflis eft,
ÔC tormenta patienter ferre optabile eft, nec tamen ideo ibîummodo ferre tormêta op
tabfle eft.Hoc enfm,fortftudinfs pars eft.Sed fepara ifta(ut dixi)nihil erit quod tibi fa/
ciat errorem.Non enim pati tormenta optabile e(ï,fed pati fortiterjîlud opto fort/ter,
quod eft uirtus, quis tamen unquâ hoc fîbi optabitf Quaedam uota aperta ÔC profeffâ
funtjcum particulatfm fiunt:quaedam latent, cum uno uoto multa compreheafafunt.
Tanquam opto mihi uitam honeftam,uita autem honefta adfonibus uarfjs côftat In
hac eft Reguli arca, Catonis feiflum manu fua uuînus, Rutfîij exiliû,calix uenenatus,
qui Socratem tranftuîit è carcere in ccelum , Ita cum optaui mihi uitam honeftam , ÔC
haec optaui,fine quibus interdum honefta non poteft effe, O teref? quatercj? beati,
Quis ante ora patrum Troia: fub mnibus altis Contigit oppetere. Quid intereft,
optes hoc alicui,an optabile fuiffe fatearis f Decius fo pro Repub deuouit , ÔC in me/
dios hoftes concitato equo mortem petens ïrruit, Alter poft hune paternae ufrtutis ae/
mulus.conceptis fblennibus ac iam familiaribus uerbis , in aciem confertiffîmam in/
currft,de hoc fbîfcitus tantùm ut îitaret,optabilem rem putans bonam mortem,Dubï/
tas ergo an optimum fît memorabilem mori,ÔC in aîiquo opère ufrtutis f Cum aliquis
tormenta fortiter patitur, omnibus uirtutibus utitur,fbitafle cum una fn promptu fît,
8C maxime appareat patfentia.Caeterum illic eft fortitudo,cuius patiêria ÔC perpeffîo,
ÔC tolerantia rami funt.Iîlic eft prudentia , fine qua nullum fnitur confilium, quae fua/
det quod effugere non poffis,quamfortiffime ferre.Ilîic eft conftantfa, quae defjciloco
nô poteft,ÔC propofitûnulla ui extorquente dimittit,llîic eft indiuiduus ilie comitatus
uirtutum.Qufcquïd honefte fit, una uirtus facit,fod ex confîlfj fententia.Quod autem
ab omnibus uirtutibus comprobatur,etiam fi ab una fieri uidetur, optabile eft, Quid
tu exiftimas ea tantùm optabiîia effe,quae per uoîuptatem ÔC ocium ucniuntfquae ex/
cipiuntur fotibus ornatis f Sunt quaedam triftes uoluptates , funt quaedam uota,qua_
non gratulantium ca_tu,fed adorantiun. uenerantiumô^ eclebrantur, Ita tu nonputas
Regulum optaffe,ut ad Pnos perueniret^ Indue magni uiri animum, ÔC ab opinioni
bus uuîgi focede pauhïper, cape quantam debes ufrtutis pulcherrimae ac magnificen/
tilîîmae fpecfem,quae nobis non fortîs,fed fudore ÔC fanguine coïenda eft:afpiceMar/
cum Catonem,facro illi pedori puriffimas manus admouentem , ÔC uulnera paru de/
miffa Iaxantem.Vtrum illi tandem didurus es , ueîlem quae ueîles. ÔC molefte fero,an
feIiciter,quod agis f Hoc îoeo mihi Demetrius nofter occurrft , qui uitam _ecuram,ôC Morf-v^ w

146 LIBER NONVS
c
EPIST, LXIX, Quomodo fît colendum ocfum,ÔCqufdfh eo tradandum.
Onfîlfo tuo accedo,abfconde te in ocio,fed ÔC ipfum ocfum abfconde.Hoc te fa/
durum Stoicorum etfamfî non praecepto,ad exempîum licet foias,fod ex praece/
pto quoq? facias,ÔCtfbf cum uoîes,approbabis , Nec ad omnem Rempub . mittimus,
nec fomper,nec fine uïlo fine.Praeterea cum fapienti Rempub. ipfo dignam dedimus,
id eft,mundum,non eft extra Rempub. etfam fî recefîerft,fmô fortaffe relfdo uno an/
gulo,în maiora atcp ampliora tranfît,ÔC cßîo impofîtus,fntelligit , cum fellam aut tri/
bunal afoenderit,quàm humiïf loco federfr.Depono hoc apudte,nunquam plus agere
fapfentem,quàm cum fn confpedû eius diuina atq? humana uenerunt . Nunc ad illud
reuertor,quod fuadere tibi c ocium tuum ignotum fit.Non eft quod infcri
bas tibfphilofophfam.Atq? etiam aliud propofîto tuo nomen fmpone, ualetudinem,
ÔCimbeciIlitatem,uocato defîdiam,Gloriarioci'o,iners ambitio eft. Animalia quaedâ,
ne inueniripoffintjueftigr'a fua cfrca cubile ipfum confundunt.Idem tibi faciendû eft,
aîioquin non deerunt quf perfequantur:multi aperta tranfount,condita ÔC obftrufa ri/
mantur,furem fignata fblfcftant.Vile uidetur quiequid patet, aperta effradarius pray
_erit,Hos mores habet populus,hos fmperitiffim us quifq?,in focreta frrumpere cupit.
Optimum itacj? eft,non iadare ocium fuumjadandi autem genus eft, nimis latere, ÔC
à confpedû hominum focedere.Ilîe Tarentum fe abdidit, ille Neapoli inclufus eft,ilk
multis annis non tranfît domus fuae Iimen,Côuocat turbam ,'quifquis ocio fuo aliqua
fabuïam r'mpofur't.Cum focefferfs,non eft agendum hoc, ut de te homines loquantur,
fed ut ipfo tecum Ioquaris.Quid autem tecum loquarisfQuod homfnes de alfjs liben/
tiffime facfunt,de te apud te maie exfftfma.Affuefce ÔC dicere uerum , ÔC audire.Id au
tem maxime trada,quod in te effe infirmiffîmû fenties.Nota habet quifq? fui corporis
uitiajtacj? alius uomituleuat ftomachum,alius frequenti cibo fulcit , alius interpofîto
ieiunio corpus exhaurft ÔC purgat Hi quorum pedes dolor repetit , aut uino aut bal/
neo abftinen.,in caetera neglfgentes,huic3à quo faepe infeftantur,occurrunt,Sic in ani
mo noftro funt quafî caufàrfae partes3quibus adhibêda curatfo eft,Quid in ocio faciof
ulcus meum euro. Si oftenderem tibi pedem turgidum,liuidam manum,aut contradi
cruris aridos neruos,permitteres mihi uno loco iacere,ÔCfoueremorbum meum, Ma
ius malum eft hoc,quod non poffum tibi oftendere , In pedore tuo colledfo ÔC uomi/
ca eft.Noïo îaudes,nolo dicas,0 magnum uirum,contempfît omnfa,ÔC damnatis hu/
manae uitae furoribus fugit.Nihil damnaui nifî me,non eft quod proficiendi caufa ue/
nire adme uelis.Erras qui hinc aliquid auxilfj fperas.Non medfcus,fed aeger hic habi/
tat,Maîo illa cum difeefferis dicas,Ego iftum beatum hominem putabam ÔC erudftû,
erexeram aures, deftftutus fum,nfhil uidi, nihil audr'uî quod concupifeerem , adquod
reuerterer.Sf hoc fentfs,fî hoc loquerfs,aliquid profedû eft,Malo fgnofoas ocio meo,
quàm inuideas,Ocium,inquis,Seneca mihi cômendasr' ad Epicureas uoees dilaberis,
Ocium tibi commêdo,in quo maiora agas ÔC pulchriora,quàm quae reliquiftf, Pulfare
fuperbas potentiorum fores, dfgerere fn lfteram fones orbos , plurimum in foro poffe,
inuidiofa potentia ac breuis eft,ÔC(fî uerum seftfmes)fordfda,llIe me gratfa forenfî Ion
ge anteceditjlle ftipendfjs militaribus ÔC quaefîta per hoc dfgnitate, lîle clfentû turba:
tanti eft ab hominibus ur'ncr.dum à me fortuna uincatur , cuius tufbae par effe nô pof/
fum,plus habeo gratiae,Vtinam quidem hoc propofîtum fequi ok'm fuiffet animus ti/
bi, utfnam de ufta beata non fn confpedû mortis ageremus , fed nunc quoq? non mo/
remur.Muka enim quae fuperuacua effe ÔC îni'mfca credfturi fufmus rationi, nunc ex/
perientiae credimus.Quod facere fblent qui ferius exeunt,ÔC uolunt tempus celeritate
reparare,caîcar addamus:haec aetas optime facit ad haec ftudia. Iam dffputaui't,fam uk
tia primo feruore adolefoentiae indomita Iaffauit , non multum fupereft ut extfnguat.
Et quandojinquisjtibi proderit iftud,quod fn exftu dffcis,aut in quam remrïn hanc,ut
exeam meîior , Non eft ramen quod exiftfmes ullam aetatem aptiorem effe ad bonam
mentem,quàai quae fe m ultfs experfmentfs, Ionga ac frequenti rerû patientia domuif,
quae ad fa!utaria,m{rigatis affedibus,uenit , Hoc eft breuis huius boni t?pus, quifquis
atpuuenitur fonex ad fapîentiam peruenitjannisfperuenit, Vale,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM I47,
EPlSTiLXX.Deuarfalocorummutatfoneuitanda,
ÔC redfmenda breuitate temporis*
Vtarete ïoca,ÔC fn alfum de alio tranfîlfre nolo,Primum, qufa tam frequês mi/
gratio înftabflfs animi eft,coalefcere ocio non poteft,nifi defînat cr'rcumfpicere
ôCerrare,Vt animum poffis contfnere,prfus corporis tuffugam fîfte, deinde plurimû
remédia continuata proficiunt.Interrumpenda non eft qufes , ÔC uitae prioris obliurb,\ .
Sine dedffoere oculos tuos,fîne aures affuefcere fariforib us uerbis, quoties procefferis
in fpfo tranfitu aliqua quae renouent cupiditates tuas, tibi occurrent: quemadmodum
ei qui amorem exuere conatur , euitanda eft omnis admonitio diledi corporis , nihil .
enim faciîius quàm amor recrudefoit, Ita qui' deponere uuk defîderfa rerum omnium,
quarum cupiditate flagrauit,ÔC oculos ÔC aures ab his quae reli'quit,auertat. Cito rebel
lat affedus,quocun ci; fo uerterit,precium aliquod praefens occupationis fuae fnuenief. .
Nullum fine autoramêto malum eft.Auaricia pecuniam promittit , Ïuxuria mukas ac
uarias uoIuptates,ambitio purpuram ÔC plaufum,ÔC ex hoc potêtiam, ôC quiequid po
tentia poteft.Mercede te tu'cia fbli'ci'tant , hfc tibf gratis uiuendum eft , Vix effici toto
faeculo poteft, ut uitia tam îonga Iicentia tumi'da fubfgantur , ÔC iugum accipfunt , ne
dum, fî tam breue tempus per fnterualîa dr'foindimus. Vnam quamlibetremuixad
perfedum adducit affîdua uigiliaôCîntentio , Si me quidê ueîîs audire,hoc meditare,
exerce te,ut mortem ôC excipias,ÔC fî ita res fuadebît,accerfas . Intereft nihfl, an fila ad
nos uenfat,an ad illam nos.Illud imperitîffimi cuiufq? uerbum falfum effe ipfe tibi per
fuade,BeIIa res eft morî fua morte.lllud pra*terea tecû licec cogites, Nemo nifî fuo die
moritur.Nib.il perdis ex tuo tempore. Nam quod relinquis,alienû eft. Vale,
LVCII ANNEI SENECAE AD LVClLIVM EPI/
STOL AR VM LIB ER DECIMV S,
EPIS T.LX XI. Quomodo fmmaturae mortis ftuîtis quaerela fît,ÔC
quando fora mors praeoccupanda fit3ÔC quando differenda.
f^'^^^Z:vW^% Oft longum interualîum Pompeios tuos uidi,in confpedû adoîe
J #f feentiae meae redudus fum, quiequid illic iuuenis feceram, uide/
L^krlj bar mihi facere adhuc poffe yÔC paulo ante feciffe. Praenauigauf/
"* ^ mus Lucili uitam, ÔC- quemadmodû Vergilius nofter ait, in mari
Terraeq? urbescj? recedût, fîc, curfu rapidiffîmi temporis primû
pueritiam abfeondimus3de{ndeadoIefcentiam , deinde quiequid
eft illud inter fuuenem ÔC fonem médium in utriufq? confinfo po
fîtum, Deinde ipfîus fonedutfs optimos annos, Nouiffimefnci/
pft oftendi pubîicus finis generis humani.Scopulum effèr'Iîumputamusr' Clementfflî
mus portus eft, aliquando petendus , nunquam recufàndus . In quem fîqufs intra pri/
inos annos deïatus eft,non magis queri deber,quàm qui cito nauigauit . Alium enim*
ut fois, uenti fognes ludunt ac detinent , ÔC tranquiîîitatis lentiffîmo taedio laffant, alia
pertinax flatus cekrrfme perfertJdem euenfre nobis puta, alios uita uelociffime addu
xit,quô ueniendum erat etiam cundantibus.aïfos macerauftôCcoxi't,quae,utfcfs,non
femper retfnenda eft.Non enfm ufuerebonum eft. fod bene ufuere.Itaq? fapiens uiuit,
quantum debet,nô quantum poteft.Videbit ubi ufdurus fît,cum quibus , quomodo,
qufd adurus.Cogitat fomper qualis ufta,non quanta fît.Sed fî multa occurrunt mole/
fta , ÔC tranquiîlitatem turbantia,emittit fo: nec hoc tantùm in neceffitate uïtima facit,
fod cum primum illi c fufpeda effe fortuna,diIigenter circumfpfcft,niinqufd il/
lo defînendum fît.Ni'hiï exiftimat fua referre,faciat fi'nem,an accipiat,tardius fiât an ci
tius.Non tanquam de magno detrimenco timet.Nemo mukû ex ftiîlicidio poteft per/
deretCitfus mori uel tardius,ad rem nô pertinet:bene mori aut maie , ad rem pertinet:
bene autem mori eft effugere maie uiuendf pericuîum . Iraq? efflmfnatiffimam uoeê
illius Rhodfj exiftimo,qui cum in caueam coniedus effet à tyranno , ÔC tanquam fera
aliquod animal aleretur,fuadenti cuidam ut abftineret cibo,Omnia,i'nquit,homfni dû
uiuit fperanda funt,Vt fît hoc uerum, non omnf precfo ufta emenda eft . Quaedam h'/
n .2 cet
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

148 -I.IBBR.DBCI M VS
cet magna,îfcet cërta fmr,tamen ad illa turpi infirmitatis confeiTionë-ion uenfam.Ego
cogitem in eo qui uiuft omnfa poffe fortunam,potfus quàm cogitem in eo qui foit mo
ri nihil poffe fortunam.' Aliquando tamen etiam fi certa mors inftabft, ÔC deftfnatum
fibi fupplicium fcfet,non commodabit pfnae fuae manum.Stuîticia eft timoré mortis
mori.Venit qui occida.,Expeda3quidoccupasfquare fufcipis alienae crudeh'tatfs pro
curatfonemfVtrum inuides carntfici tuo an parct'sf Socrates potuit abf.fnen.fa finire
uftam,ÔC inedia potius quàm ueneno mori',trigt'nta tamen dies in carcere ÔC fnexpeda
tione mortis exegitmon hoc animo tancp omnia fieri poffent,tanquâ mukas fpes tam
Iongum tempus recfperet,fod ut praeberet fe Iegfbus,ut fruendum amicis extremû So
cratem daret,Quid erat ftuîtius quàm mortem contemnere,uenenum timeref Scribo
nia grauis fcemina, amita Drufîj Lîbonis fuit3adoIefoêtfs tam fblfdi, quàmnobiIis,ma
_oraïperantfs,quàm ilîo faeculo quifquam fperare poterat , At fpfo cum aeger à fenatiï
in îedica relatus effet,non fane frequentibus obfequfjs , omnes em neceffarfj deforue/
rant impie, iam non reum fed funus, habere capit confilium , utrum côfoffoeret mor/
tem,an expedaret.Cuf Scribonia, Quid te, inquît,deîedat alienum negocium agerec"
Non perfuafît illf,Manus fîbi attulit,nec fine caufa, Nam poft dfem tertfum aut quar/
tum inimici moriturus arbitrio,fî uiuit3alienum negocium agit. Non poffis ftaque de
re fn uniuerfum pronuncfare,cum mortem uis externa denuncfat,occupanda fit an ex
pedanda.Multa enim funt,quae in utramq? partem trahere poffunt . Si altéra mors cû
tormento,akera fimplex ÔC facilis eft,quid ni huic infjcfenda fit manusf Quemadmo/
dum nauimeligam naufgaturus, ÔCdomûhabftaturus, ita mortem utiqj quafumexi/
turus è uita meliorern.Praeterea quemadmodum non utiq? melior eft Iongfor uita , fîc
peior utiq? mors longior.In nulla re magis , quàm in morte morem animo gerere de/
bemus.Exeatquàimpetum cepit,fîueferrum appetitjfîuelaqueum, fîueaîiquam po/
tionem uenas occupantera,pergat,ÔC uincula feruitutis abrumpàt. Vitam ÔC alfjs ap/
probare quifq? dcbet,mortem fîbi,optima eft quae pîacet.Stuîte haec cogitantur, Ali/
quis dicet me parum fortiter feciffe,aliquis nimis temere, aliquis fuiffe aliquod genus
mortis animofîus.Vis tu cogitare, fd in manibus effe confîliû, ad quod famanon per/
tinetrHoc unum intuere,ut te fortunae quàm ceJerrime crfpfas, Alioquf aderût qui' de
fado tuo maie exiftiment. Inuenies etiam profeffos fapiêtiam, qui uim afferenda uitae
fuae negentjôC nephas iudicent ipfum interemptorem fui fieri, Expedandum effe exf/
tum,quem natura decreuit.Hoc qui dicit3non uidet fe libertatis uiam cîaudere *. Nihil ,
melius aeterna Iex feci't,quàm quod unum introitum nobis ad uitam dedit, exitus mul
tos. Ego expedem uel morbicrudelitatem, uel hominis , cum poffim per média exire
tormenta,ÔC aduerfa difouteredrloc eft unum cur de uita non poffimus queri, nemfri?
tenet , Bono loco res humanae funt , quod nemo nifî uitio fuo mifor eft.Placet,uîue,f_
non placet , lfcet eo reuerti unde uenffti . Vt dolorem capftîs leuares,fangufnem faepe
emififti,ad extenuandum corpus uena percutftur, Nô opus eft uafto uulnerediui'dere
praecordia3fcapeîlo aperitur ad illam magnam libertatem uia,ôC pundo focuritas con/
ftat.Quid ergo eft,quod nos facit pfgros fnertescpfNemo noftrum cogitat,quandoq?
fibi ex hoc domicilio exeundum . Sic ueteres fnquilinos fnduîgêtia loci ÔC côfuetudo,
etiam inter iniurias detinet.Vis aduerfus hoc corpus liber effefTanquam migraturus
habita,propone tibi quandoq? hoc côtubernio carendum , fortior eris ad neceffîtatcm
exeundi, Sed quemadmodû fuus finis ueniet in mentê,omnîa fine fine concupifoenti/
busfNullius rei meditatio tam neceffaria eft , Alia enim exercent fortaffe in fuperua/
cuum:aduerfus paupertatem praeparatus eft anfmus,permanfere diuitiae: ad contem/
ptum nos doloris armauimus , nunquam à nobis exiget huius ui'rtutfs experimentum
integri ac fani félicitas corporis: ut fortiter amiffbrû defîderia-pateremur3praecepimus
nobiSjOmnes quos amabamus, fuperftftes fortuna foruauit : huius unius rei ufum qui
exciret dies,uehiet.Non eft quod exiftimes,magnis tantùm uiris hoc robur fuiffe,quo
feruitutis humang clauftra perrumperenrinon eft quod iudices,hoc fieri nifî à Catonê
non poffe, qui quam ferro non emiforat animam,manu extraxft : cum uîlfffimae fortfs
homines ingentiimpetu in tutum euaforint,cumq? comodo mori non Iicuiffet, nec ad
arbîtrium
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPIS TO L A R V M * 14 i>
arbftrium fuum înftriimenta mortis eli'gere,obuia qu.. q? rapuerun^SC quae naturano
erant noxia,ui fua tela fecerunt.Nuper in Iudo beftiariorum unus è Germanis cum ad "
matutina fpedacuîa pararetur,foceffît ad exonerandum corpus,nullum aliud illi daba
tur fine cuftode focretum.Ibi Ifgnum fd quod ad emundanda obfocena adhaerête fpon
gfa pofîtum eft,totum in gulam farfît,ÔC fn praeclufîs faucibus {pîrftUm elifît.Hoc fuit
morti contumeîiâ facere,ita prorfus,parum munde ÔC parum decenter, Quid eftftul/
tfus,quàm faftfdfofo morifO uirum fortem, 6 dignum,cui fatidaretur eledib:quàm
fortiter ille gîadio ufus effet , quàm animofe in profundâ fe akitudinem maris, autab/
foifae rupfs immififfetr'Vndiq? deftitutus inuenit,quemadmodum ÔC mortem fîbi de/
beret,ÔC telum.ut foias ad moriendû nihil aliud in mora effe, quàm uelle , Exfftimetur
de fado hominis acerrimî,ut euîc|? uifum erit,dum hoc conftet,praeferendam effe {pur
ciffimam mortem feruftuti mundiffimae.Quonfam c fordidis exempîis uti, perfo/
uerabo:pîus enimàfoquifq? exfget, fi uîderît hanc rem etiâàcôtemptiffimis poffeco
temnf:Catones,Scfpionescp,ÔC alios3quos audfre cû admiratfone confueuimus,fupra
imitationem pofitos putamus.Iam ego iftam uirtutê habere tam multa exempla in lu/
do beftiario,quàrn fn ducibus belîf ciuilis oftendam. Cum adueheretur nuper inter eu
ftodias quidam ad matutinû fpedaculum miffus , tanquam fomno premente nutaret,
caput ufq? eô demi'fît,donec radfjs fnfereret,ôC tamdiu fe in fedilîfuo tenuit,donec cet
uicem circumadu rotae frangererieodem uehicuîo quo ad pnâ ferebatur,po_nam ef
fugft.Nihil obftat,erumpere ÔC exfrecupientijn aperto nos natura cuftodit,Cuiper/
mittit neceffitas fua,circumfpiciat exitû molle,Cui ad manum plura funt,per qiise fofè
afferat,is deledum agat,ÔC qua potiffimum lfberet,côfîderet. Cuf difficilis occafîo eft,
is proximâ quam q? pro optima arr.piat3fît licet-inaudita,fît noua , Nô deerit ad morte
ingenium,cu{ non defuerit animus. Vides quemadmodum extrema quoq? mancipîa,
ubi illis ftimuïos adegit doîor,excitentur,ÔC intentiffimas cuftodr'as fallant,Iîle ufr ma/
gnus eft,quf mortem fîbf nô tantùm imperauit,fod fnuenit.Ex eodem tibi munere plu
ra exempla promifî.Secundo Naumachiae fpedaculo unus èbarbaris lanceam, quam
in aduerfarios acceperat,totam iugulo fuo fmn_erfi.+Quare,fnquit,non omne tormen
tum,omneîudibrium iam dudû effugio'e' Quare ego mortem armatus expedo C Tâto
hoc fpeciofîus fpedadilum fuit, quanto honeftius mori difount homines,quàm occr'/
dere,Quid ergofquod ânimi perditi, noxiofîq? habent, non habebunt illi, quos aduer
fus hos cafus fnftruxitlonga meditatio,ÔC magiftra rerum omniû ratio r'Iîla nos docet
fati uarios effe acceffus,ffnem eundem.Ni'hilautê intereffe, unde incipiat quod uenit,
Eadem fila ratio monet,ut fî licet,moriaris fine dolore.Sin autem nô poteft,fac quem/
admodum potes,ÔC quiequid obuenerit ad Uitam auferêdam tibi,inuadasJniuriofum
eft rapto uiuere,at contra pulcherrimum mori rapto, Vale,
EPI S T.L XXII. De confilio ex fumma uitae captando.Et quomodo^
mors honefta res fît.Et de animi fortitudi'ne. :
SVbinde me de rébus fîngulis confulis , oblitus uafto nos mari diuidi : cum magna
pars confîîfj fît fn tempore,neccffê eft euenire,ut de qufbufdâ rébus tune ad te per/
feratur fententia mea, cum iam contraria potior eft.Confiiia enfm rébus aptantur, rës
noftrae feruntur,fmô uoluuntur.Ergo confilium fub die nafci débet, ÔC hoc quoq? tat/
dum eft nfmi'Sjfub manu,quod aiunt,nafcatur,Quemadmodum aût inueniaturoften/ sub manu
dam. Quoties quid fugiendum fit, aut quid petendum uoles foire, ad fummum bonû nafci
ÔC propofîtum totius uftae refpfce.IIIi enim confentfredebet qufcquid agfmus:non di/
fponet fînguîa,nfff cui iam uitae fuae fum ma propofîta eft, Nemo,quam uis paratos ha
beat colores,fîmilitudinem reddet3nifi iam conftet quid uelitpingere.Ideo peccamus,
quia de partibus uitae omnes deliberamus,de tota nemo délibérât,Scire débet quid pe
tat ille qui fagittam uult mfttere,ÔC tune dfrigere ÔC moderari manu telum. Errant côn
fiîia noftra , quia non habent quo dfrfgâtur.I gnoranti quem porttim petat,nullus fuus
uentus eft,Neceffe eft multum in uita noftra cafus poffit, quia uiuimus cafu, Quibuf/
dam autem euenit ut quaedam feire fo nefefant : quemadmodum quaerimus faepe eos,
cum quibus ftamus,îta plaerûq? finem fmnmi boni' fgnoramus appofîtum : nec multis
n J uerbis,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

£$© LIBER DECIMVS
uerbfs,nec cfrctiïtu ïongo,quid fît fummum bonum collfgis , digfto(ut r'ta dfcain)de/
Dîgito démo 'monftrandum eft,nec in multa fpargendum.Qufd enfm ad rem pertinet in participas
jimre illud diducere, cum poffis dfcere fummum eft,quod honeftum efiVôC quod magis ad/
n.{reris,unum bonum eft , quod honeftum eft . Caetera falfa ÔC adulterina bona funt.
Haec fîperfuaforfs tîbf,ôC uirtutem adamauerfs (amare enim parum eft)qm'cquid illa
çontigerit,fd tibi qualecunq? alfjs ufdebftur , fauftum felfxq? erit,ÔC torqueri, fî modo
iacuerfs ipfo torquente focurior, ÔC aegrotare fî non maledixeris fortunae, fi non ceffe/
rfs morbo.Omnfa deniq? quae caeteris uidentur mala,ÔC manfuefcêt,ÔC in bonum abi/
bunt,fî fuper fila emînuerfs|hoc liqueat nihil effe bonum, nifî honeftum,ÔC omnfa iw
commoda fuo iure bona uocabûtur,quae modo uirtus honeftauerit, Multis ufdemur
maiora promittere,quàm recipït humana condftio:non fmmerito,ad corpus enim re/
ipfci'unt:reuertantur ad animum,iam hominem deo metientur. Erige te Lucr'îf ufrorû
optime,5CreIinque iftum îudum literarium philofbphorum, qui rem magnifi'centiffî/
mam ad fyllabas uocant,qui animum minuta docendo dimittunt ÔC conterunt,fies fi/
milfs illis,qui inuenerunt ifta,non qui docent,ÔC id agunt, ut philofophia potius diffiv
-cilr's quàm magna u{deatur.Socrates,quitotamphiîofophiam reuocauft ad mores, ÔC
hanc fummam dfxft effe fapientiam , bona maîacg diftînguere,Sequere,inqui'tsîîlos,f_
qufd apud te habeo autorftatfs , ut fis beatus, ÔC te alicui ftultum uideri fine| quiiquisv^
uolet tibi côtumeîiam facere,facfat ÔCiniuriam,tu tamen nihil patieris,fi modo tecum
erit ufrtus.Si ufs,fnquit,beatus effe, fî fide bona uir bonus , fine contemnat te aliquis.
Hoc nemo praeftabft,nifî qui omnia bona ex£_quaueri.,quia nec bonum fine honefto
eft, ÔC honeftum in omnibus par eft. Qufd ergo f nihil intereft inter praeturam Cato/
nis ÔC repulfamfNfhi'I intereft utrum Pharfalfca acie Cato ufncat,an uincatf Hoc eius
bonum,quo uidis partibus non poteft uinci,par erat illi bono,quo uidor rediretin pa
. triam,ôC componeret pacem C Quid ni par fit?eadê enim uirtutê ÔC mala fortuna um/
citur,ÔC ordinatur bona,uirtus autem nô poteft mafor aut mr'nor fieri , Vnius ftaturae v>
eft.Sed Cn.Pompefus amittet exercitum , fed illud pulcherrimum reipublicae praete/
xtum optimates, ÔC prima acies Pompeianarû partium fonatus ferens arma uno pra./
c Ifo profligabuntur,ÔC tam magni ruina imperfj , in totum diffilfet orbem : aliqua pars
eius in Aegypto,aliqua in Africa,aliqua in Hffpania cadet,ne hoc qufdem miforae rei/
. publicae conringet,femeI ruere, Omnia licet fiant,Iubam in regno fuo,no locorum no
ticia adiuuet ,non popularfum pro rege fuo uirtus obftinatiffima, Vticenfîumquoqi
fides malis frada defîciat , ÔC Scipionem in Africa nominis fui fortuna deftftuat,oIfm
. prouifum eft,ne quid Cato detrimenti capiat, Vidus eft tamê,Et hocnumera interre
, pulfas Catonis,tam magno animo feret aliquid fîbi ad uidoriam, quàm ad praeturam
obftitiffe,Quo die repulfus eft lufît, qua node periturus fuit,Iegit, Eodê loco habuit,
praetura ÔC uita excederejomnfa quae accfderent,ferenda effe perfuaferat fibi,Quid ni
ille mutationem reipublicaeforti ÔC sequo pateretur animofQuid enim mutationis pe
, riculo exceptum^non terra,non ccelum,non totus hic rerû omnium côtextus,quam/
uis deo agente ducatur,Non femper tenebit hune ordinem, fod illum ex hoc curfu ali
quis dies defjciet.Certis eunteunda têporibus,nafoi debent,crefoere,extingui.Quae/
cunq? uides fupra nos currere, ÔC haec quibus innixi atque impofîti fîmus , ueluti folk
. diffimis,carpentur ac defînent,NuIIi non fenedus fua eft,Inaequalfbus ffta fpacfjs eo/
dem natura demfttit:quicquid eft,non erit,nec peribr'tjfed refoluetur.Nobis folui pe/
rire eft.Proxfma enim intuemur,ad ukeriora non profpicit mens hebes,ÔC quse fo cor
poriaddixerit:aIioqui' fortius finem fui fuorumcg pateretur, fîfperaret omnfa illa fîc
in uitam mortemq? per uices ire,ÔC compofîta diffolui,dfflbluta componijn hoc ope/
re aeternam artem cunda temperantis dei uerti.Itaq? Cato cum îeuum animo percur/
^reritjdfcetjOmne humanum genus3quodcK eft,quodq? erit,morte damnatû eft, ornes
quae ufquam rerum potiuntur urbes,quaeq? alienorum imperiorum magna funt ÔC de
cora,ubi fuerint aliquando quaeretur, ôC uario exili) génère tollentur : alfas deftruent
bella3aîias defîdia,pax.|adinertiam uerfa confiimet^ôCmagnis opibus exitiofàreslu
xus.Omnes hos fertiles campos repentini maris inundatio abfoondet, aut in fubkam
cauernam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOL AR ;VM 154
câuernam cofîdentfs folf lapfusî àbducet, Qufd eft ergo,quare indigner, aut doleàm, forte,abdet
û exi'guo momento publica fata praecedo f Magnus animus deo pareat , ÔC quiequid
Iex uniuerfi îubet,fîne cundatfone patiaturiaut in meïforem emftrîtur uitam,!ucidius
tranquilliusq"? inter diuina manfurus , aut certe fine uîîo futurus incommodo , naturje
fuae remifoebitur ÔC reuertetur in totum, Nô eft ergo M.Catonîs maius bonum hone
jfta uita,quàm mors honefta,quoniam non intenditur ufrtusjdem effe dicebat Socra/
tes ueritatem ÔC ufrtutem,quomodo fila non crefoft,fic nec uirtus quidem, Habet nu/
meros fuos,plena eft.Non eft ftaq? quod mfreris paria effe bona,ÔC quae ex propofîto
fumenda funt,ÔC quae fubfta res tuIft.Nam fî hanc inaequalitatem receperis,ut fortiter
torqueri fn minoribus bonis numeres,numerabis etiam in malis, ôCinfek'cem Socrate
dfees in carcere,r'nfelicem Catonem uulnera fua anfmofîus quàm fecerat,retradanté,
Caîamitofîffimum omnium Regulum ffdei peenas etfam hoftibus feruatae pendent?,
Atquf nemo hoc dfcere,ne ex molliffîmfs qufdem , aufus eft . Negant enim illum effe
Ibeatum.fed tamen negât mfferum. Academïcf ueteres beatum quidem effe etfam in/
ter hos crucîatus fatentur,fed non ad perfedum,nec ad plénum, quod nullo modo po
«eft recîpf.Nifî beatus eft,fn fummo bono non eft. Quod fummum bonum eft, fupra
fo gradum non habet: fî modo illi uirtus ineft , fi illam aduerfa non mfnuunt , fî manet
etiam comminuto corpore fncoîumfs, manet autem. Virtutem enim inteîligo animo
fam ÔC excelfam,quam incitat,qufcqm'd infeftat . Hune animum quem faepe induunt
generofae indolis iuuenes , quos alicuius honeftae rei puïchritudo pereuffit,ut omnfa
fortufta contemnant,profedo fapientia fnfundet ÔC tradet,perfuadebit unum bonum
effe quod honeftum.Hoc nec remitti nec intendi poffe , non magis quàm régula, qua
redum probari fb!et.Quam fî fledes,qufcquid ex illa mutauerfs,iniuria eft redi.Idem
ergo de ufrtutedfcemus,ÔC haec reda eft,Flexuram nonrecipft,rfgidari quidem , am/
pîius intendi non poteft. Haec de omnibus rébus iudicat , de hac nulla . Si redior ipfâ
non poteft fferi,nec quse illa quidem fiunt , alia alfjs rediora funt . Huic enim neceffe
eft refpondeât, ita paria funt . Quid ergo inquisCiacere in conuitrio ÔC torqueri, paria
funtfHoc mirum uidetur tibk illud licet magis admireris , lacère in conuiuio malum
eft,torqueri in eculeo bonum eft , fi illud turpfter.hoc honefte fit : bona ifta aut mala
non efficit materia , fed uirtus Haec ubicunq? apparaît , omnia eiufdem menfurae ac
precfj funt.In oculos nunc mihi manus intentât ille, qui omnium animum aeftimat ex
fuo, quod dicam paria bona effe aduerfa fortiter portantis , ÔCprofpera honefteiudi/
cantis,quod dicam paria bona effe eius qui triumphat , ÔC eius qui ante currum uehi'/
tur fnufdus anfmo.Non putant enim fieri,quiequid facere non pofîunt,ex fnffrmfta/
te fua de ufrtute ferût fententiam.Qufd mfraris3fî urf,uulnerari, occfdi, alligari fuuatC
aliquando etiam libet C Luxuriofo frugalitas p¾na eft , pfgro fupplicfj loco labor eft,
delicatus miferet înduftrij , defîdiofo ftudere torqueri eft, Eodem modo haec,ad quae
omnes fmbecillf fumus,dura atc£ intoleranda credimus, oblfri quàm multis tormenta
fit uino carere, aut prima luce excitari.Non ifta difficiliafunt natura , fod nos flufdi ÔC
enerues,Magno animo de rébus magnfs fudfcandum eft,alioquiuideb{turilIarum ui
tium effe,quod noftrum eft.Sic quidam rediffima, cum fn aquam demffla funt, fpe/
ciem curui praefradicp uifentfbus reddût . Nô tantùm quid uideas,fed quemadmodû
refert.Animus nofter ad uera perfpicienda caligat. Da mihi adolefc?tem incorruptû,
SC fngenfo uegetum,dicet fortuhatiorem fîbf uideri, qui omnia rerum aduerfarum 0/
nera rigida ceruice fiiftollit3qui fupra fortunam extat. Non mirum eft fn'tranqufllfta/
te non concutf.IHud mfrare,ibi extolli aliquem,ubi omnes deprimuntur , ibi ftare,ubi
omnes facent , Qufd eft fn tormentfs , qufd eft fn alfjs quae aduerfa appellamus mak'C
ut opinor fuccidere mentem,ÔC incuruari,ÔC fuccumbere , quorum nihilfapienti uiro
poteft euenire . Stat redus , fub quolibet pondère . Nulla illum res minorern facit,ni/',
hil illi eorum quae ferendafunt,difplfcet. Nam quiequid cadere in hominem poteft,
infe cecidiffe non queritur,ufres fuas nouit , foit fe effe oneri ferendo . Noneduco fa/ %
pientem ex hominum numéro, nec doloresab illo fîcutab aliqua rupe nullum fen/
n 4 fum admît/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

!$_.' LIBER D'BCIMV»
' ' ' fum admïttentëTubmoueo.Memfnf ex duabus partfbus illum effe compofîtum/Ake
ra eft irrationaïfs,haec mordetur,uritur,dolet.Altéra rationalis,haec inconcuffas opfni
ôhes habetjintrepida eft,&. indomita . In hac pofîtum eft fummum illud hominis bo/
niïm,quod antequam impleatur, incerta mentis uoîutatio eft , cum uero perfedû eft,
immo.ailîa ftabflftas eftJtaq? inchoatus ad fumma procedens,cukorq? ufrtutfs,etian_
fi ap propinquat perfedo bono , fed ei nondû fummam manum impofuit, ibi intérim
ceffabit ÔC remittet aliquid ex intentione mentis : nondum enim incerta tranigreffus
éft3 ÔC fâ nunc uerfatur fn lubrfco:beatus uero ÔC ufrtutis exadae tûc fe maxime amat,
cum fortiffime expertus eft: ÔC metu?da caeteris , fî alicuius honeftiofficij precia funt,
non tantùm fert,fed amplexatur , multocg audire mauult, tanto meïior quàm feîicior,
Venio nunc illo quo me uocat expedatio tua : ne extra rerum naturam uagari uirtus
noftra uideàtur, ÔC tremet fapiens ÔCdolebft,ÔCexpallefcet,hi enim omnes corporis
fenfus funt . Vbi ergo eft origo calamitatis, ubi illud maîum uerum eftriîk'c foiïicet fî
ifta animum detrahunt,fi ad confeffionem feruitutis adducunt, fiilli pdnftentîaiî. fui
facfunt.Sapfens quidem uincft uirtutê fortunam , at multi profeffi fapientiam ïeuiffî/
mis nonnunquam minis exterriti funt.Hoc loco noftrum uitium. eft,qui quod dicitur
de fapi?te,exfgimiis ÔC à proffcfenfe.Suadeo adhuc mfhf ffta quae laudo, nondum per
fuadeo:etiam fi perfuafiffem , nondum tam parata haberem, aut tam e-_erci'_ata,iitad
omnes cafus procurrerem.Quemadmodum lana quofdam colores femel ducft,quof/
dam nffî faepfus macerata ÔCrecoda,non perbfbft: fîc alfas dffciplfnas ingénia cû acce
pere.protinus praeftant,hçc nifi alte defoendit,ÔC diu fodit,animum non coîorau{.,fed
infecft,nfhil ex hfs quae promiferat,praeftat. Cito hoc poteft tradi ÔC paucfffimis uer/
bis,unum bonum effe uirtutem . Nullum certe fine uirtutê, ÔCipfam uirtutem in par
te noftri meîiore,id eft rationaîi pofitam, Qufd erit haec uirtusdudicium uerum ÔC im
_îiotum,ab hoc enim impetus ueniet mentis,ab hoc omnis fpecies quae impetum mo
uet,redigetur ad Iiquidum ,Huic iudicio côfontaneum erit,om'nia quae uirtutê côtra/
da funt , ÔC bona fudfcare,ÔC fnter fe paria.Corporû autem bona,corporibus quidem
bona funt,fod in totum nô funt bona, His precium quidem erit aliquod , caeterum di/
gnitas non eririmagnfs fnter fe fnteruallfs diftabunt,aîfa maiora,alfa minora erunt.Et
in ipfis fapfentiam fodâtfbus magna difcrimina effe fateamur neceffe eft:aîius fam in/
tantùm profecit,ut contra fortunam audeat attollere oculos, fednon pertinaciter, ce/
dunt enim nimio fpîendore praeftridi: alius intantum , ut poffit cum illa conferre util/
tum,fî fam peruenit ad fummum,ÔC fiduciae plenus eftjniperfeda neceffe eft îabent,
ÔC modo prodeant,modo fublabantur,aut fiicci'dant.Subîabentur autem, nifî ire ÔC ni
ti perfouerauerint,fi qin'cquam ex ftudio ÔC fideli intentione laxauerfnt,retro eundum
eft.Nemo profedû îbi inuenit,ubi rel{querat,ïnftemiis ftaq? ÔC perfoueremus , pîufcp
proflfgaufmus reftat,fod magna pars eft profedus, uelle proffcere.Hufus rei confoius
mihi fum,uolo, ÔC tota mête uolo, te quoq? fnftfndum effe,ÔC magno ad pukherrfma
properare impetu uideo, Properemus, fta demum uita beneficium erit, alfoqui mora
eft,ÔC quidem turpis fnter fda uerfantfbus.Id àgamus,ut noftrum omne tempus fît*
Non erit autem,nffî prius nos noftri effe cperf mus.Quando continget contemnerë
utramq? fortunam rquando continget omnibus oppreffîs affedibus, ÔCfub arbitrium
addudis,hanc uocem emitterer'uici. Quem uicerim quaerisf Nô Perfas,nec extrema
Medorum,nec fîqm'd ultra Dacas beîlicofum iacet, fed auaritiâ,fed ambftionem , fed
metummortfs,quiuidoresgentiumuicft, Vale,
EPIST, L XXIII, Quod exclufîs occupàtioilibus continuato ftudio philo/ -
fophandum fîtjôC quod folius fapientis fît perpetuum gaudium. '
ti, edifcerem Ç~\ Vod quaeris à me,Ii'quebatmihi,fîrêf ediceremperfe,feddiunôret?tauit me/
V__-/jmoriam meâjtaq? nô facile me feqm't:quod euenit libris , fîtu cohaerêtibus hoc
eueniffe mfhf fentio:explicandus eft animus , ÔC quaecuncp apud illum depofîta funt>
'- fubinde excutf debêt,ut parata fint quoties ufus exegerit,Ergo hoc in praefentfa dfffè/
ramus,mukû enim operae,mukum diligentfae pofcit, Cum primû longiorê eodê loco
* fperauero morâ,tunc in manus fuma, Quaedam enfm funt, quae poffes ÔC f fncedêdo
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
fcribere;

, rapinam
EPISTOLARVM 155
fcribere": quaedam ledum, ôCocium,ÔCfocretum,defiderât:nfhfIominus his quoq? oc
cupatis dicbus agatur aliquid, ÔC quidem totis,nunquam enim non fucccdent occupa
tfones nouae,ferimus illas : itaq? ex una exeunt' plures:deinde ipfi nobis dilationê da/
m us, Cum hoc peregero3toto anîmo fncumbam, ÔC fî hanc rem moleftam côpofuero,
ftudio me dabo,Non cum uacauerfs,philofophandum eft .omnfa alia neglfgenda, ut
huic affideamus, cui nullum tempus fatis magnum eft.etiam fi à puerftfa ufq? ad Iôgff
fîmos humant' aeui terminos uita protendftur.Non multum refert, utrum omîttas phi
îofophiam,an intermittas.Nonenimubiinterruptaeft manet , fed eorum more quas
intenta dîffîlfunt,ufq? ad initia fua recurrft3quod à continuatione fua difoeffit, Refîfte
dum eftoccupationibus,necexplicandaî,fedfubmouendae funt,Tempus quidê nulla
eft parum idoneum ftudio falutari,atqui multi inter illa non ftudent,propter quaeftu/
dendum.Incidct aliquid quod impediat,non equidem eum,cuius animus in omni ne/
gotio laetus atq? alacereft.Imperfedis adhuc interfcinditurlaetitia.Sapientfs uero con
texitur gaudfum,nulfa rumpftur fortuna,femper ÔC ubf q? tranqufIlum eft . Non enfm
ex alieno pendet,nec fauorem fortunae , aut hominis expedat : domeftica illi félicitas
eft, exiret ex animo,fi fntrarettibi nafcftur . Aliquando extrinfecus , quo admoneatur
mortalitatfs interuenit,fed id ïeue,ÔC quod fummâ cutem ftrîngat,AIfquo,fnquam,fn
commodo afffatur maxfmus is,illud bonû eft fixum.Ita dico , extrinfecus aliqua funt
incommoda,ueîut in corpore interdum robufto foïfdoq? eruptfones quaedam puftula
rum ÔC u_cufcula,nullum in alto maîum eft , Hoc", fnquam, intereft inter confumma/
tre fàpientiae uirurn,ÔC alium procedentis3quod inter fanum ÔC ex morbo grauf ac di/
utfno emergentem,cui fanitatis loco,eft Ieufor acceffio.Hic nifî attendit fubinde gra/
uatur,ÔC in eadem reuoluitur.Sapiens recidere non poteft,ne fncidere quidê amplius,
Corpori enim ad tempus bona ualetudo eft,quam medicus etiam fî reddidit, nô prae/
ftat.Saepe ad eundem quem aduoeauerat excitatur, fomel in totum fanatur,Dicâ quo/
modo intelligas fanum, fî fo ipfe contentus eft,fî confidit fîbi, fî foit omnia uota morta
lium,omnia bénéficia quae dâtur petunturq?,nullum in beata uita habere momêtum,
Nam cui quid accedere poteft,id imperfedum eft,Cui qufd abfoedere non poteft , id
imperpetuum eft,cufus perpétua futura laetftfa eft,fs fuo gaudeat,Omnfa autem qui/
bus uulgus inhiatjultro cftrocjj fluunt.Nihil dat fortuna mancipio , fod haec quoq? for
tuita tune deledant,cum illa ratio temperauit ac rnifoiiit,h3ec eft etfam quae aeterna co
mendet,quorum auidus ufîis ingratus eft.Sokbat Attalus hac imagine uti.Vidifti ali
quâdo cane, mffia à domfno frufta panfs aut cârnis aperto ore captantêc'qu.cquid ex/
cepft protfnus integrum deuorat , ÔC femper ad fpem futuri hiat , Idem euenit nobis,
quiequid expedantibus fortuna proiecit,id fine ulla uoluptatê demittimus, ftatim ad
alterius eredi ÔC attoniti.Hoc fapienti non euenit,plenus eft,etiam fîqm'd ob
uenit,fecure excipit,ac reponît,laetitia fruitur maxima,côtinua,fua,Habet aliquis bo/
nam uoluntatem,habet profedû, fod cui multum défit à fummo , hic deprimkur alter
nis ÔC extolîkur,ac modo in clum alleuatur, modo defertur ad terramjmpeditis ac
. rudibus nullus praecipi'tatfonfs finis eft,In Epicureum illud chaos decidunt,inane fine
. termino eft»Adhuc eft genus tertium eorum , qui' fàpientiae alludunt, quâ no quidem
attigeruntjin confpedû tamen ÔC(ut ita dicam ) fub fdu habent:hf non concutiuntur,
. ne defluunt quidê , nondû in ficco , fâ fn portu funt.Ergo cû tam magna fint inter fîitn
mos imosqj difcrfmfna,cum medios quoq? foquatur frudus fuus,foquatur ingenspe/
riculum ad détériora redeundi , non debemus occupationibus indulgere,excludend£e
funt,fi fomel intrauerfntJn locum fuum alias fubftftuêt . Principes iilarum obftemus,
melius non incipient quàm definent. Vale.
E Pi S T.LXXIIII.Quodnulîf debent effe gratfores prfncfpibus cf phi/
lofophfae ftudentes,ÔC de excellentiffima boni uiri potentia.
ERrare mihi uidentur, qui exiftfmant philofophfae fideîiter deditos,contumaces
elfe,ac refradarios,ÔC côtemptores magiftratuum,ac regum, eorum ue per quos
publica adminiftrantur.Econtrario enfm nulli aduerfus illos gratiores funt, nec fmme
rito Nullis em plus prajftât, cp quibus frui trâquillo ocio lfcet,Itaq? hi quibus ad pro
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
pofitum

154 LIBER DECIMVS
pofîtum bene uiuendi adftum confort focurftas publfca, neceffe eft autorem huius bo>
ni,ut parentem colant:muko quidem magis quàm illi inquietf, ÔC in medio pofiti, qui
multa princfpibus debent,fed multa ÔC imputant : quibus nunquam tam pîene occur/
rere ulla liberalitas poteft,utcupiditates illorum quae crefount, dum impl?tur exatiet,
Quifqufs autem de accfpiêdo cogitat_obIi'tusaccepti eft.Nec ullum habet maîum eu/
piditas maius,quàm quod ingrata eft , Adfjce nunc quod nemo eorum qui in Repub.
tierfantur , quos uincat , fod à quibus uincatur afpicit : ÔC illis non tam iucundum eft
mukos poft fo uidere,quàm graue aliquem ante fo,Habet hoc uftfum omnis ambitio,
nô refpîcft:nec ambitio tantùm inftabilis eft,uerum cupiditas omnis, quia incipit fen_
per à fine. At ille uir fyncerus ac purus,quf relfnquit ÔC curiam, ÔC forum , ÔC omnem ,
adminiftrationem Reipub.ut ad ampliora focederet, diîigit eos per quos hoc ei facere.
tuto licet3foîumcj? illis gratuitum teftfmoniû reddit , ÔC magnam rem nefeientibus de/
bet.Quemadmodum praeceptores fuos ueneraturacfufpicit, quorum beneficio illis
in ufjs exit,fic ÔC his fub quorum tutela pofîtus exercet artes bonas , Verû alios quoq?
rex uiribus fuis protegit,quis negatfSed quemadmodum Neptuno plus debere fo iu/
dicat ex his qui eadem tranquillitate ufi funt , qui plura ÔC preciofîora ilîo mari uexit,
animofius à mercatore quàm à uedore foîuitur uotum, ÔC ex ipfis mercatoribus etTu/
fins gratus eft,qui odores ac purpuras ÔC auro penfanda portabat, quàm qui ufîiffima
quaeq? ÔC faburrae loco futura congefferarifîc huius pacis beneficium ad omnes perti/
nens,altius ad eos peruenit, qui illa bene utuntur.Multi enim funt ex his togatis3qm'/
bus pax operofîor bello eft , An fdem exiftimas pro pace debere eos , qui iîîâ ebrietati
xaut libidini impendunt,aut alfjs uitfjs,quae uel bello rumpenda funt, nifi forte tam ini/
quum putas effe fapientem,ut nihil uiritim fe debere pro communibus bonis iudicetC
Soli lunxcp plurimum debeo,ÔC non uni mihi orfuntur : anno temperanticj? annû deo
priuatim obligatus fum,quamuis non in meum honorem deferipta fint, ÔC ftuîta aua/
rfcfa mortaîium poffeffîonem proprietatemq? difeernit, nec qm'cquâ fuum crédit effe,
quod publt'cum eftf At ille fapiens nihil indicat fuum magis , quàm cuius illi cum hu/
mano génère confbrtium eft.Nec enfm effent ifta communia , nifî pars illorum perti/
neret ad fînguîos, Socium efficit etiam quod ex minima portionc cômune eft , Adfjce
nunc quod magna ÔC uera bona,non fie diuiduntur , ut exiguum in fînguîos cadat, ad
unumquemq? tota perueniunt.Ex congiario tantùm ferunt homines , quantum in ca/
pita promiffum eft.Epulum ÔC uifceratio,ÔC fî quid aliud capitur manu,difoedit in par
tes,At haec indiuidua bona,pax ÔC Iibertas,tam omnium tota,quàm fîngulorum funt,
5 Cogitât itaq? fapiens per quem fîbi horum ufus frudusq? contingat,per quem non ad
arma illuminée ad foruandas uigilîas , nec ad tuenda mÛnia , ôC multiplex beîîi tribu/
tum,publica neceffitas uocet, agitcjj gubernatori fuo gratias^Hoc docet philofophia, N
pfaecipuc bene debere,beneficia bene foluerejnferdum autem fbîutio,eft ipfa confef/
fîo.Confitebitur ergo multum fe debere ef,cui'us admfniftratione ac prouidentia con/
tingitiîli pingue ocium , ÔC arbitrium fuf temporis , ÔC fmperturbata publicis occupa/
tionibus quies. O MelibÛe deus nobis haec ocia fecit,
Nanq? erit ille mihi fomper deus. Si illa quoque ocia multum authori fuo debent,
quorum munus hoc maximum eft, Ole meas errare boues(ut cernis)ÔC ipfum
Ludere quae uellem, caîamo permifît agreftf, quanti aeftimamus hoc ocium,
quodinter deos agîtur , quod deos facit C Ita dfco Lucili , ÔC te in cnlum compendia/
rio uoco.Solebat Sextius dicere Iouem plus non poffe quàm bonum uirum,Pîura lu/
piter habet quae praeftet hominibus,fed inter duos bonos non eft meîfor, qui Iocuple/
tiorjnon magis quàm inter duos , quibus par feientia regendi gubernaculum eft, me/
Iiorem dixeris cui maius fpeciofîusq? nauigfumeft.ïupîterquoantecedit uirumbo/
num rdfutfus bonus eft . Sapfens nfhilo fo mfnorfs aeftimat , quod ufrtutes efus fpacfo
breuiore clauduntur.Quemadmodum ex duobus fapientibus qui fenior deceffit,non
eftbeatior eo , cuius intra pauciores annos termfnata uirtus eft : fîc deus non uincit
fapientem felicitate , etiam fî ufncit aetate . Non eft uirtus maior quae Iongfor . Iupiter
omnia habet,fod nempe alfjs tradidit habêda. Ad ipfum hic unus ufus pertinet, quod
. utendi
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 155
utendi etiâ omnibus caufa eft.Sapfens tam aequo anfmo omnfa apud alios uidet, con/ -
temnitc$ quàm Iupfter,ÔC hoc fo magis fufpfcit,quod Iupîter uti illis non poteft,fapfês
non uult,Credamus ftaq? Sextio monftrantf pukherrfmum fter ÔC clamâti,hac ftur ad
aftra,hac focundum frugal/tat?,hac focundum temperantfâ , hac focundum fortitudi/
nem.Non funt di) faftidi'ofi,non inuidî,admfttunt,ÔC afoendentibus manfl porrigunt,
Mfrarfs hominem ad deos irefdeus ad homines uenft,imô(quod propfus eft)fn homi
nés uenft.NuIIa fine deo m?s bona eft.Semfna in corporibus humanis diuina drïperfa
funt, quae fî bonus cukor excipit,fîmflia orîgini prodeunt, ÔC paria his ex quibus orta
funt furgunt,Sf malus,nô aliter quàm humus fterflis ac paluftris necat,ac defnde créât
purgamenta pro frugibus. Vale.
EPIST.LXXV De inani metu,ÔC ex quibus caufîs oriatur,ÔC quibus purget
remedfj'SjÔC quod ea quae uulgus probat,bona non funt.
EPfftoIa tua deîedauit me,ÔC marcent? excitauit,memoriam quoq? meâ(quae iam
mihi fegnis ac lenta eft ) euocauit , Quid ni tu mi Lucili maximum putes inftru/
mehtum beatae uitae hanc perfuafîonem, unum bonum effe quod honeftum eftf Qui
omne bonum honefto cfrcumforipfî.,întra fe felfx eft,Nâ qui alia bona iudicat,in for/
tunae ueni't poteftatê,alfenf arbftrfj fit. Hic amiffis îfberfs meftus , hic folicitus aegrîs,
hic turpibus ÔC aliquam paffis infamiam trffti's.lllum ufdebis alienae uxoris amore cru
ciarijilîum fuae,Nô deerit, quem repulfa diftorqueat,erunt quos honor ipfo uexet, Illa
uero maxima eft ex omni mortalium populorum turba,mifororum, quam expedatio
mortis exagitat undiq? impendens-Nihil enim eft, unde non fubeat . Itaq? ut m hoftili
regîone uerfantîbus,huc ÔCilluc circumfpfcfêdum eft , ÔC ad omnêftrepftum cfrcum/
agenda cerufx,nifi hic timor èpedore eiedus eft , paîpitantfbus praecordfjs uiuit.Oc/
current adi in exflfum,ÔC euoîutf bonis,occurr?t ( quod genus egeftatfs grauiffimum.
eft)r'n diuftijs fnopes,occurr?t naufragf,fîmiliâue naufragfjs pafîi , quos aut popularis
t"ra,aut inui'dfa,pernici'ofum optfmfs teîum,'i'nopfnâtes fecurosé) dffîecft,pi-ocelîae mo
re,quae in ipfa fereni fïducia foîet emergere,aut fulminis fubiti, ad cuius idum etiâ'ui/
cina tremuerunt.Nâ ut illic quifquis ab igné propior ftetft,percuffo fîmilis obftupuiti
fîc in his per aliquam uim accidentibus unum calamîtas opprimit, caeteros metus,pa/
rem _$ paffis triftitiam facit,patf poffe,Omn{um animos mala aliéna ac repentina folf/
citant:quemadmodum aues etiâ inani's fundae fonus territat,i'ta nos nô ad idum tanta
exagitamur,fed ad .repftû.Nô poteft ergo quifquam beatus effe,quf huic fe opinioni
credidit,Nô enim beatû eft,nifî quod intrepidû,Inter fufpeda maie ufuitur. Quifquis
fo multum fortuitis dedit,ingentem fîbi materiam perturbationîs ÔC inexpîicabilem fe
cit . Vna haec m'a eft ad tuta uadenti,ÔC externa defpfcere, ÔC honefto contentum effe,
Nam qui aliquid uirtutê melius putat,aut ullû praeter illam bonum,ad haec quae à for/
tuna fparguntur finum expandit, ÔC folicitus miffiîia eius expedat,Hanc imaginé ani/
mo tuo propone,Ludos facere fortunam, ÔC in hûc mortalium ctum honores , diui/
tiasjgratiam excutere:quorum alia inter dïripientium manus fcfffà funt,alfa fnfida fo/
cfetate dfuffa,alfa magno detrfmento eorû fn quos deuenerant prenfa,fex quibus quae/
dam aliud agentibus inciderunt3quaedam qufa nimis captabantur amîffà,ÔC dum auf/
de rapîuntur,expulfa funt,Nullf uero etfam cuf rapfna féliciter ceffit,gaudfû raptf du/
rauft in pofterum , Itaq? prudentiffimus quifq? cum primum induci uidet munufoula,
à theatro fugit,ôCfcit magno parua conftare.Nemo manum conforit cum excedente,
nemo exeûtem ferit. Circa praemium rixa eft.Idem in his euenit, quae fortuna defuper
iadat,Aeftuamusmiferi,dfftrfngfmur,mukas habere cupfmusmanus:modo in illâre
fpicimus, nimis tarde nobis mitti uidentur, quae cupfdftates noftras iritant, ad paucos
peruentura , expedata omnibus . Ire obufam cadentibus cupimus , gaudemus fî qufd
_nuafimus,faliquos fpes uana deïufît , uflem praedam magno aliquo incommodo lui/ éJnuidet^
mus , aut inde falk'mur.Secedamus itaq? ab iftis Iudi's,ôC demus raptoribus locum, Illi dij

I56 LIBER DECIMVS
dedit breue eft ÔC exfguum,fî compares rnimdi totius aeuo.Ex hac depîoratione nafci
tur,ut ingrati diuinorum interprètes fîmus.Quetimur, quod nô femper, ÔC quod pau
ca nobis.ÔC incerta,ÔC abitura,contingantf,Inde eft qd* nec uiuere , nec mori uolumus,
atutdt ôC uitae nos odium tene.,timor mortis.tNutat omne con_îlium,nec impîere nos ulla jfeV_
licitas poteft.Caufa autem eft , quod non pcruenfmus ad illud bonum immenfum ÔC
-. infuperabile,ubi neceffe eft refiftat uoluntas noftra, quia ultra fummum nô eft Iocus.
Quaeris quare uirtus nullo egeatfpraefentibus gaudet,non concupifeit abfentia.Nihiï
! non illi magnum eft,quia fatis*,Ab hoc difeede iudicio , non pfetas conftabit,nô fides:
I multa utranq? praeftare cupienti patienda funt,ex his quae mala appellantur,m uita im
pendenda funt,ex his quibus indulgemus tanquâbonis.Perit fortitudo , quae pericu/
lum facere débet fuf,perft magnanfmftas,quae nô poteft eminere, nifî omnia uelut mi
nuta contempferit,quae proxîmfs uuîgus optattperit gratia ÔCrdatio gratiae, Aeftima
tur labor fi quîcquarn preciofîus fide nouimus,fi riô optima fpedarnus.Sed ut illa prae
teream,aut ifta bona non funt quae uocantur,aùt homo felfcior deo eft. Quoniamqui
dem quae parata nobis funt,non habet in ufu deus:nec enim libido ad illum, nec epu/
larum lauticia,nec opes,nec quicquam ex his hominem inefeantibus, ÔC uili uoîupta/
te ducentibus pertinet. Ergo aut incredibiîe eft bona deo deefîe, aut hoc ipfum argn/
mentum eft,bona non effè,quae deo défunt ; Adfjce quod multa quae bona uideri uo/
» Iunt,animaîibus quàm homini pleniora contingunt.lîîa cibo am'dius utuntur,Venez
" re non aeque fatigantur.Virium illis maior eft, ÔC aequabiîior firmitas . Sequit ut muk
i to feliciora fini: homine.Nâ fine nequitia,fine fraudibus deguntffruunt uoluptatibus,
quas ÔC magis capiunt,ÔC ex facili fine uîlo pudoris,aut peenitentice metu. Confidera
tu itaq? an id bonum uoeandum fit,quo deus ab homine uincitur . Summum bonû in
' ianimo conftituamus,obfolefcit fî ab optima noftri parte ad peffîma tranfît,ÔC transfer
tur ad fenfus3qui agiliores funt animalibus mutis.Non eft fumma felicitatis, noftrae in
carne ponenda^Bona illa funt uera quae ratio datjfolida ac fempfterna, quae caderenô
poffimt,nec decrefeere quidem aut minui.Caetera opintone bona funt,ÔC nomen qui/
dem habent commune cum ueris,proprietasin illis boni non eft, Itaq? commoda uo/
centur,ÔC(ut noftra Ifngua loquar)prodtida : caeterû feiamus mancipfa noftra effe no
partes,ÔC fint apud nos,fod ita,iît meminerimus extra nos effe.Etiam fî àpudiios tint,
inter fubieda ÔC humilia numerentur,propter quae nemo fo attoîlere debeat.Quid cm
ftultius, quàm aliquem eo fibi placere3quod ipfe no fecftfOmnfa ifta nobis accédant,
- non haereantjtit fi abducantur,fine ulla noftri laceratione difeedant Vramurïiiïs,non
mis bonis credidit3cito deferitur,ÔC ut deferatCir afffigitur.Paucis deponcre felfcitatem
moîliter licuit:caeteri cum his inter quae erhinuere labûtur , ôC illos degrauât ipfa, quae
extulerantjdeo adhibebitur prudentia , quae modum illis ac parfimoniam imponat:
quoniam quidem îfcentia opes fuas praecipitat atc$ urget,nec unquam immodica du/
rarunt,nifî illa moderatrix ratio compefcuit.Hoc multarum tibi urbiû oftendet euen/
tus,quae in ipfo flore ïuxurfofa imperia ceciderunt , ÔC quiequid uirtutê erat parrûdn/
temperantiacorruft.Aduerfus hos cafus muniendifumus.NulIus autem contra fortu
nam inexpugnabilis muras eft.Intus inftruamur,Si illa pars tuta eft, pulfàri homo po
. teft,capi non poteft.Quod fît hoc inftrumêtum foire defiderasrNib.il indignet fibi ac/
cidere,fcfatq? illa ipfa quibus Iaedi uidetur , ad côuerfationem uniuerfi pertinere,ÔC ex
his effe quae curfum mundi offiefumej? confummât.Placeat homini,quiequid deo pîa
cuitjob hoc feipfum fuaq? mfretur,quod non poteft uinci,quod mala ipfa fub fo tenet,
quod ratione,qua ualentius nihil eft, cafum doloremq? ÔC iniuriam fubigit,Ama ratio
n?,lmius te amor côtra duriffîma armabft.CatuIorû amor in ucnabula impingit feras,
quas feritas ÔC inconfultus impetus praeftat indomitas , luueniïia nônuncjj ingénia eu
pido gîoriae ÔC in contemptum tam ferri quàm ignium mifît . Species quofdam atque
umbra ufrtutis in mortem uoïuntariam trudit Quanto his omnibus fortior ratio eft,
quanto côftantio__canto uehementior per metus ipfos ÔC perfcula cxibit.NihiI agitis,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
inquit

EPISTOLAR VM:' 15V
inquit , quod negatfs ullum effe aliud honefto bonum , Non facfet liôs haec * mutatio atmunitio
tutos à fortuna ÔC immunes, Dicitis enim inter bona effe Ifberos pios, ÔC bene morata
patriam, ÔC parentes bonos : horum pericula non poteftfs fpedare fecurî, perturbabft
uos obfidio patriae,lfberorum mors.parentum feruitus, Qufd aduerfus hos pro nobis
refponderi fbleat,ponam . Deinde tune adfjcfam qufd praeterea refpôdendum putenv
Alfa conditio eft in his quae ablata in Iocû fuum aliquid incommodi fubftftutint.tanc^
bona ualetudo ufeiata in malam trâffertur,acfes oculorum extinda, cNcitate nos affi/1
cit.Non tantùm uelocitas périt poplitibus incifîs , fod débilitas pro illa fubi't, hoc non
éft pericuîum fn hfs quae pauloante retulfmus . Quare fî amicum bonum amffî,nÔ eft1
mi'hi pro illo perfidîa patienda,nec fî bonos fiberos extuli,in illorum locum impietas
fuccedit.peinde non amicorum illis aut Iiberorum intérims,fod corporum eft Bonû
autem un modo perit,fîin malum tranfît,quod natura nôpatitur , quia omnis uirtus
ÔC opus omne ufrtutis incorruptum manet . Deinde etiam fî amfci perierunt , etiam fî
probatî refpondentesq? uoto patris îiberi,eft quod fllorû expleat locum .Quod fî quae
rfs,qui'd illos quoq? bonos fecerat,uirtus , Haec nihil uacare patitur îoci. totû animum
tenetjdefîderium omnium toIIit,fola fatis eft.Omnfum enfm bonorum uis ÔC origo in
ipfa eft»Qufd refert an aqua decùrr?s intercipiatur atep abeat , fi fons ex cjuo fluxerat
faluus eftfNon dfees^uitam iuftforem falufs lfberis,quàm amiffis , nec ordinatforem. d^s u*ru,n*
necprudentiorem,nechoneftiorem,ergonecmeIioremquidem,Non facitfcoîledio ? ,,
amici fapientiorem,non facit ftuïtforem detradio,ergo nec beatiorem aut miforiore, '?*. C0 /
quamdiu uirtus falua fuerit non fonties quid abfoefferft. Qufd ergo f Non eft beatior
ÔC amicorum ÔC Iiberorum turba fuccindusrQufd ni non fîtfSummum enim bonum
nec înfringîtur,necaugetur,infuo modo permanet: uteunep fortuna fegeflît, fîueflîi
fenedus Ionga contfgit, fiue circa fonedutem finiras eft , eadem menfura fummi bo/
ni eft,quamufs aetatis diuerfa fît , Vtrum maiorem an minorem circulum foribas, ad
fpacium eius pertinet,non ad formant: liCet alter dru manforit , akerum ftatim obdu/
xeris,ÔC in eum in quo fcriptus eft puîuerem fblueris,in eadê uterq? forma fuit. Quod
redum eft,nec magnftudine aeftimatur, nec numéro, nec tempore,non magis produ/
ci,à} contrahipoteft . Honeftam uitam ex cêtum annorum numéro inquantum uoles
corripe,ÔC in unum diem coge, aeque honefta eft : modo latius uirtus fundftur, régna,
urbes,prouincias, têperat , fort îeges,colit amicitias,inter propinquos liberoscf^ difpë
fat officia:modo arto fine circundatur paupertatis , exilfj , orbkatisjnon tamen minof
eft,fî ex akiore faftigio inpriuatum,ex regio in humi'îê fubducitur » ex publico ÔC ipa/
ciofb fure in anguftias domus uel anguli coït. Aeque magna eft,etfam fi in foreceffit,
undiq? exclufa.Nihilominus enim magni fpiritus eft ÔC eredi,exadae pradentiae,mde
clinabilis iuftitiae,,Bergo aeque beata eft.beatû enim illud in uno loco pofi'tû eft , in ipfa
mente,ftabfle,grande,tranqufllumi quod fînefoientia diuinorum humanorumq? non
poteft ef-îci.Sequftur illud quod me refponfurum effe dfcebam.Non affligitur fapi?s
Iiberorum amiffione,non amicorû, eodem enim animo fort illorum mortem,quo fuâ
expedat.Non magis hanc timet, quàm illam dolet + Virtus enim conuenientia con/
_.at,omnia opéra eius cum ipfa concordant, ÔC congruunt.Haec concordfa périt,fî ani
mus quem excelfum oportet effe,ludu aut defîderio fubmittitur. Inhonefta eft omnis
trepidatio ÔC foîicitudo,ÔC nullo adu pigrit{a.Honeftum enfm.focurum ÔCexpeditum
eftjinterritum eft,in proefndu ftat. Quid ergornon aliquid perturbationifîmiîe patiè #
turfnô ÔC color eius mutabitur,ÔC uultus eius agitabitur,ÔCartus refrigefoentrôC quid
quid aliud,non ex imperio animi, fodinconfuko quodam naturae impetu geritur, Fa>
teor,fed permanebftilli perfuafîo eadem , nihil illorum malum effe , nec dignum , ad
quod mens fana defïcfat. Omnfa quae facienda erunt,audader facit ÔCprompte . Hoc
enim ftultirix proprium quis non dixetit , ignaue ÔC contumaciter facere quae facit,
ÔC alio corpus impeïlere,aliô animû,diftrahiq? inter diuerfïffimos motus. Iam propter
illa ipfa quibus extollit fe mfraturcp,contempta eft,ÔC ne illa quidem quibus gloriatur
h'bëterfacit.Si uero aliquod timetur malum,co perinde dum expedatur quafi ueniffet
urgetur,ôC quiequid ne patiatut tfmeu'am metu patitur. Quemadmodum in corpori
o bus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

158 LIBER DEC I M. V S
bus futuri Ianguoris ffgna praecurrunt, quaedam enfm fognftfa nerufs fneft , ÔC fine la/
bore ullo Iaffitudo ÔC ofcftatfo,ÔC horror membra percurrens:fîc fnfirmus anfmus mul
to antequam opprimatur malis qiiatftur.Praefumit illa,ÔC ante tempus cadit.Quid de/
mentais autem quàm angi futuris,nec fo tormêto reforuare,fed accerfere fîbi miforias,
ÔC admouere,quas optimum eft differre,fî dffoutere non poffisrVis fcire,futuro nemi
nem debere rorqueri C quicunque audierit poft quinquagefîmum annum fibi patien/
da fupplfcfa,non perturbatur, nffî fî médium fpatium tranffli'erft , ÔC fo in illam faeculo
poft futuramfolfcitudinemi'mmiferit» Eodem modo fit ut animos libenter segros ÔC
captantes caufas doîorfs3uetera atq? obliterata contrfftent:ÔC quae praeterierût, ÔC quae
futura funt,abfunt, neutra fentfamus.Non eft autem,nifi ex eo quod fontias,doIor.
E Pis t.lx xvi. Quod uerba phiIofophf,nec accurata debent effe,nec
arfda,ÔC de tribus generibus in philofophia profîcientium.
Minus tfbi accuratas à me epiftolas mitti quereris . Quis enim accurateloqui'tur,
nifi qui uult putide loquifQualis fermo meus effet,fi una federemus, aut ambu
Iaremus,ilîaboratus ÔC faciîis:taîes effe epiftolas meas uoIo,quae nihil habcant accerff/
ttim,nec fidum.Si fieri poffet,quid fentfam,oftendere quàm loqui mallem . Etiâ fi di/
fputarem,necfiippîoder?pedem,necmanumiadarem.necattoIIeremuocem,fedifta
oratoribus reliquiffem.contentus fenfus meos ad te pertulîffe , quos nec exornaffem,
nec abiecffîèm:hoc unum plane tfbi approbare uellem,omnia me fila fentfre quae dfce
. rem,nec tantùm fentfre,fed amare.Aliter homines amicâ, aliter liberos ofculantur,ta/
men in hoc quoq? amplexu tarif fando ÔC moderato, fatfs apparet affedus.No. me her
cuîes ieiuna effe ÔC arfda uoIo,quae de rébus tam magnis dicentur, Neq? enfnrphilolb
phia ingenio renuncr'at, mukû tamen operis impendi uerbis non oportet,Haec fît pro
pofîtinoftrifumma,quodfentimusloquamur,quodloqu{murfontiamus,Concordet
fermo cum uîta.llle promfffum fuum fmpleuft , qui ÔC cum uideas il!û,ÔC cum audfas,
idem eft.Videbimus qualis fft,quantus fiuan unus fït.NÔ deledent uerba noftra , fed
profint.Si tamen contingere eloquentia non folicito poteft , fî aut parata eft , aut par/
uo conftat,affit,ÔC res pukherrfmas profequatur.Sit taîis, ut res potius quàm fo often
dat- Aîiae artes ad ingenium totae pertinent , hic animi negocium agitur . Non quaerit
aeger medicum eloquentem, fedfânantem: fed ff fta competit, ut idem ille qui fana/
re poteft, compte de his quae facienda funt différât, boni confuîet:non tamen erit,
quare gratuletur fibi , quod inciderit in medicum etiam difertum , Hoc enfm taie eft,
quale f 1 peritus gubernator etiam formofus eft .Qufd aures meas ftalpiV Qufd obîe/
dasfAliud agitur, Vrendus,focandus,abftinendus fum,Ad haec adhibitus es , curare
debes morbum uetèrem,grauem,publicum,Tantum negoefj habes , quantum fnpe/
ftilentia medîcus.Circa uerba occupatus esdamdudû gaude3fi fuffiefs rébus. Quan/
do multa difcesrquando qua; dfdfceris affiges tibi, ita ut excidere nô poffintfquando
illa experierisfNô enfm ut caetera memoriae tradfdiffe fatfs eft , In opère tentâda funt.
Non eft beatus qui foit iîla,fod qui facit,Quid ergofinfra illum nulli gradus funtf fta/
tim ad fapfentfam praeceps eftrNÔ exfftfmo.Nam qui proficit,in numéro quid? ftuk
torû eft,magno tamen fnteruallo ab illis diducitur, inter ipfos quoq? profi'cientes funt
magna difcrimînaln très cîaffes(ut qufbufdam placet)diu{duntur:primi funt , qui fa/
pientiam nondum habent,fed fam in uicinia efus conftfterunt,tamen etiâ quod prope
eft,ex hora eft,Qui' fint hf quaerisf qui omnes iam affedus,ac uitia pofuerût,quae erat
compledenda didicerût , Sed illis adhuc inexperta fiducia eft, bonum flium nondum
in ufu habent, Iam tamen in fila quae fugerunt, decfdere non poffunt , Iam ibi funt ubi
non eft rétro lapfus,fed hoc illis de fe nondum liquet3quod fn quadâ epiftola fcripfiffe
me memini,fcîre fo nefciuntjam contigit illis bono fuo frui,nondum confidere.Qui/
dam hoc proftciêtium genus,de quo ïoeutus fum ita compleduntur,ut illos dicat iam
effugiffe morbos,anfmi affedus nondum,ÔC adhuc in lubrfco ftare, qufa nemo fît ex/
tra pericuîum maîiciae, nifi qui totam eam exeuffit , Nemo autem îllam exeuffrt , nifî
qui pro illa fapientiam affumpfît . Quidinter morbos animi interfît ÔC affedus>faepe
iam dixi.Nunc quoq? te admonebo.Morbi funtinueterata uitia, ÔC dura, ut auaricia,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
ut ambitio

EPISTOL AR VM \

I6ù LIBER DECIMVS
dem opéra aut paruo labore cognofoftur: fod eft tari laborare, omnia bona fomel occiî
paturo,Vnum eft bonum quod honeftum , In illis nihil inuenies ueri,nihil certf,qnae/
cunq? fam ae placent. Quare hoc unum fît bonum, quod honeftum , dfcam , quoniam
me parum executum prfore epfftoîafudicas,magfscf?hanc rem tibi laudatam quàm
probatam putas:ÔC ut in ardum quae dida funt , côtraham ,Omnia fuo bono confiât,
uitem fertilitas commendat,ÔC fapor uinum,ueîocitas ceruum.Quare fortia dorfo in/
menta fint quaeris,quorâ hic unus eft ufus farcînam ferre. In cane fàgacftas prima eft,
fi inueftigare débet feras,curfus,fî confeçj,audacia,fî mordere ÔC inuadere.Id in quoqj
optimum eft cuf nafoitur,quo cenfotur.In homine optimû quid eftYRatio,hac antece
dit animalfa,deos foquitur.Ratio ergo perfoda, proprium hominis bonum eft,cae.ea
illi cum animalibus fatis^ cômunia funt .Valet, ÔC leones, formofus eft, ÔC pauones,
uelox eft,ÔC equi,non dico,in his omnibus uincitur.Non quaero qufd fn fo maximum
habeat,fod quid fuû. Corpus habet,ÔC arbores: habet impetû, ÔC motum uolûtarium,
ÔC beftiae ÔC uermes:habet uocem,fod quanto clarforem canes,acutforem aquiïae,gra/
uiorem taurf,duîciorem ,mobih"oremq? lufci'niae ,Quid in homine proprium C Ratio,
haec reda ÔC confummata, felfcftatem hominis impleuit, Ergo fî omnis res cû bonum
fuum perfecitjlaudabiîis eft3ÔC ad finem naturae fuae peruenft,homini autem fuum bo
num ratio eft,fî hanc perfecft,laudabflis eft, ÔC finem naturae fuae attfgft:haec ratio per
feda , uirtus uocatur, eadêcp honeftum eft.Id ftacp unum bonum eft fn homine,cfuod
unum hominis eft , Nunc enfm non qujerimus quid fît bonum, fed quod fit homfnfs
bonum.Si nullum aliud eft hominis,quàm ratfo,haec erft unum efus bonum, fod pen/
fandum cum omni'bus.Si fît aliquis malus,puto improbabitur,fî bonus,puto probabi
tur.Id ergo in homine proprium folumcp eft,quo ÔC probatur ÔC improbatur, Nô du/
bitas an hoc fît bonum3dubitas an folum bonum fît.Sf quis omnia alia habeat,uaîetu/
dinê,diuitias,imagines mukas,frequens atrium,fod malus ex confeflb fît,fmprobabfs
illum.Item fî quis nihil quidem illorum quae retuli habeat, defïciaturpecunia.diêtura
turba,nob-litate,SC auorum proauorumc| fen'e, fod ex confeflb bonus fi't,probabfs il/
îum.Ergo eft unum bonum hominis,quod qui habet, etiam fi alfjs deftituitur,îaudan
dus efbquod qui nô habet in omnium aîiorum copia damnatur ac refjcitur, Quae con
ditfo rerum,eadem ÔC hominum eft.Nauis bona dicitur,non quae preciofîs coloribus
pida eft,nec cui argenteum roftrum eft,nec cufus tutela ebore celata eft,ne qu_e fifcis
ac opibus regfjs preffa eftffed ftabiîis,ÔC firma, ÔC iunduris aquam excludentibusfpif
ferendum incurfum maris fbîida,gubernaculo parens, udox,ÔC non fontiens uê
, (à,ad
tum.Gîadium bonû dices,non cui deauratus eft bakheus,nec cui uagina gemmis di/
.__u_guitur,fed cui ÔC ad focandû fubtiîisacies,cVmucromunimentum omne ruptu/
rus.Regula nô quàm formofa,fed quàm reda fit quaeritur,Eo quodq? laudatur cuicô
paratur,quod illi proprium eft. Ergo in homine quoquenihflad rem pertinet quan/
tû aret ,quantum fneret, à quàm multis falutetur,quàm preciofo incumbat ledp,çf
perîucfdo poculo bibat,fed çj bonus fît. Bonus aût eft, fî ratio explicita ÔC reda eft,2_
ad naturse fuae uoluntate accômodata . Haec uocatur uirtus, hoc eft honeftû ÔC uni'ct»
hominis bonû. Nâ cû fola ratio perffciat homfnê, fola ratio perfeda beatû facft. Hoc
aût unum hominis bonû eft, quo unobeatus efficft . Dicimus ÔC illa bona effe, quae
à uirtutê profeda côtrada$ funt, id eft opéra eius omnia.Sed ideo unû ipfa bonû eft,
quia nullum fine illa eft.Si omne in animo bonum eft , quiequid illum confirmât, ex/
toIiit3ampîificat,bonum efbualfdiorem autem animum, ÔCexcelfîorem, ÔC amphore,
facit uirtus:nam caetera quaecupiditates noftras iritant,deprimunt quoq? animum ÔC
labefaciunt.âC cum uidentur attollere inflant,ac multa uanitate deludunt,Ergo unum
id bonû eft» quo melior animus effiçitur. Omnes adiones totius uitae honefti ac tur/
pis refpcdu _emperantur:ad haec faciendi ÔC non faciendi ratio dirigitur. Quid fît hoc
dicam,Vir bonus quod honefte fe fadurum putauerit3faciet,etiam fî Iaboriofum erit,
facfe.,etiamfi damnofum erit,faciet, etiâ fî periculofum erit Rurfus quod turpe erit,
non faciet,etiam fî pecuniam affert,etiam fi uoIuptatem3et_am fî potentiam.Ab hone
f.0 nulla re deterreî.kur,ad turpia nulla ipeinuitabitur.Ergo fî honeftum utiq? focutu
rus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM t'gl
rus eft,turpe utiq? uftaturus , ÔCin omni adu uitae fpedaturùs haecduô, nullum aliud
bonum quàm honeftum,nec aliud malum quàm turpe.Sf una indeprauata uirtus eft,
ÔC fola permanet tenorfs fui,unum eft bonum uirtus, cuf iam acçfdere ut non fît bonû
non poteft, mutationfs pericuîum efixigit fapientia . Sapfentfa non eripitur , fapientia
in ftukftiam nonreuoluitur,Dixi fî forte memi'ni'fti,concupita uulgo ÔC formidata iw
confùko impetu3plaeroscg calcaffe:fnuêtus eft qui' flammfs imponerèt manum , cuius
rifum non interrumperet tortor3qui in funere Iiberorum Iachrymam non mitteret,qui
rnorti intrepidus occurreret:amor,i'ra,cupiditas pericula depopofterunt.Quod fîhoc
poteft breuis obftinatio anfmi,alfquo ftimuîo excitata, quanto magis ufrtus,quae non
ex impetu,nec fubito fed aequaîitcr ualet, cui perpetuû robur eftVSequft,Ut quae ab in
confuîtis faepe contemnuntur , à fapientibus femper,ea nec bona fïnt,nec mala* Vhû
ergo bonum ipfa uirtus eft, quae inter hanc fortunam ÔC illam fuperba fncedft. cû ma/
gno utriufq? contemptu.Si hanc opinionem receperis,aliqui'd bonum effe praeter ho/
neftum,nulla non uirtus laborabit . Nulla enim obtineri poterit, fî qufdquam extra fe
refpexerit.Quod fi eft,ratfoni répugnât , ex qua ufrtutes funt,ÔC ueritati,quaefînera/
trône non eft.Quaecuncj? autem opinio ueritati repugnat,falfa eft.Virum bonum cô/
çedas neceffe eft fummae pfetatis erga deos effe.Itaq? qufçqufd illi acciderit, aequo ani
mo fuftinebit,Sciet enfm fd accfdiffe Iegediuina,qua uniuerfa procedût. Quod fî eft,
unum illi bonum erit, quod honeftum: fn hoc enim pofîtum eft ÔC parère dfjs,nec ex/
candefoere ad fubfta,nec deplorarè fortem fuam, fod patienter excipere fatum,cY face
re imperata.Si ullum aliud eft bonû quàm honeftum3foquetur nos aufditas uitae , aui/ -
ditas rerum uitam inftraentfum3 quod eft fntoïerabiIe,infinitum,uagum,Sokim ergo
bonum eft honeftum,cui' modus eft.Diximus hominum futuram felicforem uitam a%
deorum,fî ea bona funt quorû nullus dfjs ufus eft,tâquam pecunia ÔC honores, Adfjce
iiuncquod fi modo folutae corporibus anr'mae manent,felicior illis ftatus reliât, quàm
eft dum uerfatur fn corpore, Atquifi ifta bona funt quibus per corpora utimur, emif/
fis erit peius:quod contra fidem eft , feîiciores effe Iiberis ÔC in uniuerfum datis, claiï/
fas ÔC obfeffas , Illud quoq? dfxeram,fi bona funt ea quae tam homfnf côtingunt quàm
mutis animalibus, ÔC muta animalia beatam uitam adura , quod fieri nullo modo po/
teft.Omnia pro honefto patfenda funt, quod non erat faciendum, fî effet ullum alfud *
bonum quàm boneftum.Haec quamuis latius executus effem priore epiftola,côftrin/
xf ÔCbreuiter percurri.Nunquam autem uera tibi opinio talis uidebitur, nifî animum
alïeues3 ÔC teipfum interroges:fî res exegerk, ut pro patria rnoriaris3ÔC falut? omnium
ciuium tua redimas,an porredurus fis ceruicem3non tantùm patienter,fed etiam lib?/
ter.Si hoc fadurus es,nullum aliud bonum eft.Omnfa relffiquis3ut hoc habeas. Vide
quanta uis honefti fît,Pro Rep.morferis , etfam fî ftatim fadurus hoc eris, cum fcteris
tibi effe faciendum, Interdum ex re pulcherrima magnum gaudium etiam tempore
breui ac exiguo capitur : ôC quâuîs frudus operis peradi nullus ad defundum exem/
ptumq? rébus humanis pertineat, ipfa tamen contemplatio futuri operis iuuat: ÔC uir
fortis ÔC iuftus cû mortis fuse precia ante fe pofuft, libertatem patriae, falutem omrtîu
pro qiiibus dépendit animam,in fumma uoluptatê eft, ÔC periculo fuo fruftur, Sed ille
,quoq?,cui etiâ hoc gaudiû erfpftur , quod tradatio operis maximû ôCuîtimûprxftac,
nihil cundatus diffilietin mortem,facere rede,pfeq7? contentus, Oppone etiam nunc
illi multa quae dehortentur, Dic,fadum tuum matura foquetur obliuio, ôC parum gra
te exiftimatio ciuium refpondebit tibi- Ifta omnia extra opus meum funt , ego ipfum
contempîor,hoc effe honeftû fcio. Itaq? quocûq? ducit ac uocat, uenr'o. Hoc ergo Unû
bonû eft quod non tantû perfedus anim us, fod generofus quo cg ÔC fndolis bons, fort/
tit, caetera leuia funt , mtitabflfa . Itaq? folicite poffidenf, etiâ fi fauête fortuna in unû
côgefta funt,domînis fuisf incumbunt grauia, ÔC illos fomper premunt, aliquando ôC
t iîludût . Nemo ex iftis quos purpuratos ui'des felix eft, nô magfs quàm ex illis qbus al', incubant.
fceptrum ÔC chlamydem in fcena fabulae affignant: cum praefente populo elati inceffe dl'.elidunt*
vunt,ÔC cothurnatf,fîmul exierunt , excalceantur, ÔC ad ftaturam fuâ redeunt, Nemo Simul pro
iftorû qs dfuftiae honorcsq? in akiorefaftigio ponût,magnus eft.Quare ergo magnus pofçiuam
j 05 uideturr
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

dias pyris
161 LIBER VNDECIWVS
uidetur.' Cum baïî illum fua metiris:paruus pumilfo, licet in monte coftiterit ,, Colof/
fus magnitudinem fuam feruabft,etiam fî fteterit fn puteo . Hoc laboramus errore,fîc
nobis imponitur, quod neminem s_ftfmamuseoquoeft,fodadijcfmus ilIi'ÔC eaquk
bus adornatus eft.Atqui cum uoles ueram hominis -_ftfmationem inire, ÔC foire qua/
lis fît,nudum infpice:ponat patrimonium, ponat honores, ÔC alia fortuna: mendacia,
corpus ipfum exuat : animum intuere qualis quantusq? fît , alieno an fuo magnus:f_
eredis oculis glaclios micantes uidet, ÔC fi foit fua nihil intereffe, utrum anima per os,
an per iugulum exeat, beatum uoca.Si'cum illi denuntiata funt corporis tormenta, ÔC
quae cafu ueniunt,ÔC quae potentioris iniuria , fi uincula ÔC exilia, ôC uanas humanarg
formidines mentium.focurus audi't,ÔC dicit , Nô ulla laborû O uirgo noua mi faciès
inopina ue furgit, Omnia praecepi atq? animo mecû fpfe peregf. Tu hodfe ifta deng
tias,ego femper denuntiaui mihi , hominem parauf ad humana3praecogitati mali mol
lis idus uenit,At ftukfs ÔC fortunae credentfbus , omnis uidetur noua rerum ÔC inopk
nata facies.Magna autem pars eft apud fmperftos mali, nouitasi Hoc ut fcfas, ea quae
putaucrunt afpera,cum affueuere,patfûtur,Ideo fapfês affuefoitfuturis malis , ÔCquae
alfj dfu patfendo leuia facfunt,hic leufa facit diu cogftando + Audfmus aliquando uo/
ces imperitoram dîcentfum,Sciebam hoc mihi reftare.Sapiens foft fîbi omnia reftare, -
quiequid fadum eft,dicit,fciebam. Vale,
# '' . IN LIBRVM X,
\ EPISTOLA LXXI I,
s Scit fe effe naturh oneri ferendo.ka uetus sdicio. In prifeis exemplaribus non habebatuMMj
tum.Ita dixit, elle oneri ferendo,quemadmodum dicimus, eft foluendo.
EPISTOLA L XXIII.
z Q,a3.poffis3_ incifeferibere. In alfjs eratincedendofcrib_re,fortefOTptûmerat.inceffîmfcri
bere,quemadmodum dicimus curûm , nifi incife dicitur fcribi,quod ex interuallo feribitur.
EPISTOLA LXXII1I,
s Vfus fVu

EPISTOLARVM I$|
endum,Nunc uero muîto magfs,qufa quantulumcunq? haberem, tamen plus iam mt
hi fupereffet ufatfci,quàm uiae,praefertim cum eam ufam fimus fngreffi, quam perage
re non eft neceffe.Iter imperfedum erit, fi in média parte aut citra petitum locum fte/
Cerfs.Vita non eft fmperfeda,fî honefta eft, Vbicunq? defînes,fî bene defînfs,tota eft,
Saepe autem ÔC fortiter defînendum eft.ÔC non ex maxfmfs caufîs.Nam nec hae maxi/
fnae _îint,quae nos tenêt.TuIIius Marcellinus(quem optime noueras) adolefoens qui/
etus ÔC cito fenex , morbo ÔC non infanabiîi correptus3 fodlongo ÔC molefto ÔC multa.
împerâte,ccepft deliberare de morte : conuoeauit complures amicos : unufquifq? aut
qufa tfmfdus erat, idilli fuadebat , quod fîbf fuafiffet : aut quia adulator ÔC blandus,id
confilium dabat , quod deliberanti gratius fore fufpicabatur . Amicus nofter Stot'cus
homo egregius,ÔC ut uerbis illû quibus laudari dignus eft Iaudê,uir fortfs ac ftrenuus,
uidetur mihi optime illum cohortatus.Sic enim coepît . Noli mi Marcelîine torqueri,
tanquam de re magna délibères . Non eft res magna uiuere , omnes forui tuf uiuunt,
omnfa animalfa,Magnum eft honefte mori,pradenter,fortfter. Cogita quàm diu iam
idem facias,Cibus,fomnus,libido, Per hune cfrcuîum curritur;Mori uelle non tâtum
prudens,ÔC.fprtis aut mifer,fed etfam faftidiofus poteft, Non opus erat fuafore ilh.focf
adiutore. Serai parère nolebant. Primum detraxit iîlis me,tiimsÔC indicau.t tune fami/
Ifam pericuîum adire»cum incertum effet,an mors dominuioluntaria fuiflet,alioquin
tam mali exemplf effet prohibere domfnum,quàm occidere. Deinde ipfum Marcelli/
num admonuit non effe fnhumanum,quemadmodum cna perada reliquiae circutn
ftâtib us diuidunt:fîc perada uita aliquid porrigi his,qui' totius uit_ç miniftrf fufffent.
Erat Marcellfnus facfli's animi ÔC liberalis,etiam cum de fuo fieret,Minutas itaq? fum/
mulas dfftrfbuit flentibus ferais, ÔCillos ukro confolatus eft Non fuit illi opus ferro,
non fanguine,Triduo abftinuit,ÔC in ipfo cubîculo poni tabernacuïum iuffit. Solium
ideinde iilatum eft,in quo diu iacuit , ÔC calida fubinde fuffufa paulatfm defecit, ut aie/
bat,non une quadam uoluptate,quam afferre folet leufs diflblutio animi, non inexper
ta nobis , quos aliquando îiquît animus In fabelfam exceflî non ingrata tibi, exftutn
enim amici tui cognofees,non difficilem nec miforum.Quamuis enim mortem fîbi co
fciuerir,tamen moîlffffme exceffit , ÔC uitae elapfus eft, Sed ne inutiîis quidem haec fa/
hella fuerit, Saepe enim taîia exempla neceffitas exigit. Saepe debemus mori nec uoïu/
jmus,morimur nec uolumus.Nemo tam imperitus eft,' lit nefeiat fibi quandoque mo/
rfendum,tamencum prope acceflêrf_,tergiuerfàtur,tremit,pîora.,Hônne tibi uidebi/
lur ftukiffimus omnium.qui fleuerit quod ante annos mille non uixeratf Aeque ftuï/
tus eft,quiflet,quod poft annos mille non uiuet, Haec paria funt, non eris, nec fuifti,
Vtrunq? tempus alienum eft.In hoc pundum confedus es,quod ut extêdas , quoufcj?
extendes f Qufd flesfqufd optas f Perdis operam . Define fata deum fledi fperare
precâdo, rata ÔC fixa funt,at^ magna ÔC aterna neceffitate ducunt.Eô ibis,c] omnia
eunt.Quid tibi nouum eft ^ad hanc legem natus es, hoc patri tuo accidit , hoc matri,
hoc maioribus, hoc omnibus ante te, hoc omibus poft te,Series inuida ÔC nulla muta
bilis ope, fllfgatâc trahit cunda , Quantus te populus moriturorum fequetur, quan/
tus comitabitur f Fortior,ut opinor, effes , fî multa milia tibi commorerentur Atqui
multa milia hominum ÔCanimalium hoc ipfo momento, quo tu mori dubitas, ani/
mamuarîjsgeneribiisemft-unt. Tu autem nonputabaste aliquando peruenturutri
ad id,ad quod femper îbas f Nullum fine exftu fter eft. Exempla nunc magnoram uf/
rorum me tfbf fudicas relaturumf Puerorum referam. Lacon ille memoriae tradi/
tur impubes adhuc, qui captus damabat,non feruiam,fua illa dorica lingua,ÔC uerbis
fidem impofuft,Vt primum fuffus eft fungi foruflf ÔC contumeliofo minifterio,afferre
enim uas obfonum iubebatur,illîfum parieti caput rupit. Tam prope libertas eft, ÔC
ferait aliquisrlta non fie perirefilfû tuû malles, quàm per inertiam fenem fierir Quid
ergo eft,cur perturberis, fi mori fortiter etiam puérile efîVPuta te nolle fequi,duceris,
Fac tui iuris,quod alieni eft . Non fumes pueri fpfritum , ut dicas ,non foruiodnfek'x,
feruis hominibus,forufs rebus,feruis uftae.Nam ufta,fî morfendf uirtus abeft,foruitus
eft.Et qufd habes propter quod expedesfVoluptates fpfas quae temorant ac retfnêt,
o -f con/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

164 LIBER VNDEGIMVS
côfumpfîfti.ntiîla tibi noua eft,nulla non iâ odiofa ipfa fatfetate: qs fît urnkqùîs mullî,
fapor fcis,nihil intereft,centum per uefîcam tuam an mille amphorae tranfeant, faccus
eft-Quid fapiat oftreum,quidmullus optime noftf,nihiI tfbf luxurfa tua fn futuros an/
nos fntadû referuauft. At q haec funtà quibus fnuftus dfuelleris . Qufd eft aliud quod
alias amicus tib* OTPf doleasftAmicos ÔC patriam C Tanti enim illam putas , ut tardais co_nes,fo/
es patrie *erac:Pu poffes,extingueresC Qufd enfm unquam fecfftf luce dfgnumf conffterenort
* curiae te,nonfori,non ipfîus naturae rerum defiderio , tardiorem ad moriendum fieri,
Inuitus rek'nquis maceîlum , in quo nihil reliquifti.Mortem times,at quomodo illam
média obledatione contemnis?Viuere uis,fcis enim,mori tfmes, Quid porro ifta ui/
ta non mors eftY Caefar , cum illum tranfeuntem per Iatinam ufam, unus exeuftodia/
rum agmine demfffa ufq? fn pedus uetere barba, rogaret mortem, nunc enin.,i'nquit,
uiuisfHoc iftis refpondendum eft,quibus fuccurfura mors eft, Mori tfmesfnûc enfm
uiïrisfSed ego (inquit) uiuere uoIo,qui multa honeftefacfo.Inuitus rdfnquo officia ui
tae,quibus fîdeliter ÔC cum induftria fungor . Qufd f tu nefefs unû effe ex uitae offi'cfjs
ÔC morifNullum officium relinqufs. Non enim certus numerus quem debeas expie/
re finitur,Nulla uita eft non breuis,Nam fî ad naturam rerum refpexeris,eti'am Nefto
Vde filin'um r*s ^ Statilix breuis eft , quae inferibi monumento fuo iuffit , annfs fo nonagfnta no/
lib.7 cdp\sie. uem uixiu~e* Vides aliquam gloriari fenedute longa, qufs illam ferre potuiffet,fî con/
tfgiffet centefîmum implere^Quornodo fabula, fîc ufta,non quamdiu,fod quàm bené
àda fît,refert, Nihil ad rem pertinet quo loco definas, quoeunq? uolesjdefînejtantum
bonam claufulam impbne. Vale,
/ EPIS t,l xxix, Quod multum ad bonam ualftudînem amicorum
praefentia ÔC mollis exerckatfo profunt , De tribus incommo/
dis infirmitatis ÔC eorum remedfjs*
VExarf te diftfllationfbus crebris ac febricuk's,quae longas diftfîlatfones ÔC in co/
fuetudfnem addudas foquuntur , eo mokftius mihi eft,quia expertus fum hoc
genus uaîitudinis,quod fnter initia contempfî.Poterat adhuc adolefoentia iniurias fer
re, ôC fo aduerfus morbos contumaefter gerere:defnde fuccubui,ÔC eô perdudus fum,
ut ipfo diftillarem , Ad fummam maciem dedudus , faepe impetum cmpf abrumpen/
dae uftae,patrfs mei indulgentiffimi fenedus retinuit . Cogitaui enim non quàm fora'/
ter ego mori poffem, fed quam ille fortiter defîderare non poffet. Itaq? imperauf mihi
ut uiuerem,aîiquando enim ÔC uiuere,fortiter facere eft , Quae mihi tune fuerint fola/
tfo dicam:ft prius hoc dfxerim,haec ipfa quibus acquiefeebam,medicinae uim habuif/
fotIn remedium cedunt honefta folatia , ÔC quiequid animû erexit,etiam corpori pro/
deft.Studia mihi noftra faluri fuerût,Philofophiae acceptum fero quod furrexi , quod
conualukilîi uitam debeo,ÔC nihil illi minus debeo- Multum mihi ad bonam contule/
runt uaîitudinem amici,quorum adhortationibus,uigilfjs,fermonibus,aIîeuabar. Ni/
hil aeque Lucili uirorû optime aegrû reficit atep adiuuat ,quàm amicorû affedus, nihil
aeque expedationem mortis ac metum furripit , Non iudicabam me, cum illos fuper/
ftites reIinquerem,mori:putabam,r'nquam,me uidurum,non cû illis, fed per illos: no
at aduiuedu effunderefpiritûmihiuidebar, fod trahere, Haec mihi dederuntuolûtatemf adiuuâdi
mcÔC patiendi omne tormentû:alioquin miferrimû eft,cû animû moriêdi proiecerisj
noiiabere uiuendi.Ad haec ergo remédia te côfer,medicus tibi quantû ambules,quâ/
tû exèrcearis,mÔftrabft,Ne indulgeas ocio,ad t\d uergft iners uaïetudo : ut îegas cia/
ri'us,ÔCfpûm3cuiïts iter ÔCreceptaculû laborat, exerceasmt nauiges,ÔC uifeera molli fa
datfone côcutias:quibus cibfs utarfs:uinû quâdo uiriû caufa aduoces,quâdo intermft
tas,ne iritet ÔC exafperet tiiffim . Ego tfbf illud praecipfo, quod nô tantû huius morbi.
fod totius uitae remediû eft.Contêne morte, Nihil trifte eft,cû huius metû effugfmus.
Tria haec in omni morbo graufa font, metus mortis, dolor corporîs,intermiflîo uolu*/
ptatû.De morte fatis diûû eft,hoc unû dfcâ,nô morbi hune effe fed naturae metû:mul
torû mortem diftulit morbus,ÔC falutf illis fuit, uideri perire, Morieris no quia aegro/
tas,fed quia uiïiisjfta te res ÔC fanatum manet:cû côualuerfs,nô morte fed ualitudinê
^ effugies. Ad illud nunc propriû incomodû reuertamur, magnos cruciatus habet mor
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
bus,

EPISTOLAR VM ItfJ
bus,fod hos toîerabfîes interuafla faciunt,Nam fummi doïoris intentio inuenit fi'nem,
Nemo poteft ualde doïere,ÔC diïtffîc nos amantiffima noftri natura dffpofîiït,ut dolo/
rem aut toîerabfîem aut breuem faceret.Maxfmf doïores confîftût in macerrimis cor/
poris partibus.Nerai,articuîiq?,ÔC quiequid aliud exile eft , acerrime faeuit, cum in ar
do uitia conceperit . Sed cito hae partes obfttipefcunt , ÔC ipfo doîorê fenfùm doloris
amittunt:fîue quia fpiritus naturali prohibitus curfu , ÔC mutatus in peius , uim fuam
qua triget admonetq? nos,perdit:fîue qufa corruptus humor cum defijt habere quo c5
fluatjipfe fo elfdftjôC his quae nimis impleuit,excutit fonfum. Sic podagra ôC chiragra,
ÔC omnis uertebrarum dolor, neruorum cp interquiefoft, cum illa qu* torquebat hebe
tauit:omnium iftorû prima uerminatio uexat , impetus mora extinguitur,ÔC finis do/
îendieft obtorpuiffe,Dentium,oculoram,aurium dolor ob hocîpfum acutfffimus eft»
quod fnter angufta corporis nafcftur , Nô mfnus me hercule quàm capitis ipfîus, fod
quo încitatior eft,eo crtius in aïienatt'onem ftuporemcf? couerti'tur,Hoc itaq? folatfum
uafti doloris eft,quod neceffe eft defînas illum fentire,fî nimis fenforisJIIud autem eft
quod fmperitos in uexatione corporis maie habet, non affùeuerunt animo effe coten
ti,multum illis cum corpore fuit , Ideo uir magnus ac prudens animum deducit à cor/
pore,ÔC mukû cum meliore ÔC diuina parte uerfatur, cum hac querula ac fragili quan/
tum neceffe eft.Sed moleftû eft, fnquis , carere affuetis uoluptatibus , abftinere cibo,
_îtire,efurire , Hac prima abfkinentia grauia funt,deinde cupiditas reîanguefcit, ipfis
per fe quae cupîmus fatigatîs,ac deficientibus, Indemorofus eft ftomachus,indequi/
bus fuit auiditas cibi»odiû eft ,defîderfa ipfa morfuntur. Non eft autem acerbum care
re eo,quod cupere defîerfs,Adfjce,quod nullus nonintérimttit doîor,aut certeremit/
titur,Adijce,quodlicet ÔCcauere uenturum , ÔCobfîftere imminentiremedfjs,Nullus
enim nô fîgna praemittit , utfq? qui ex folito reuertitur, Toîerabili's eftmorbipatien/
tia,fi contempforfs id quod extremum minatur,Noli mala tua facere tibi ipfi grauio/
ra,ÔC te querelis onerare:îeuis dolor eft, fî nihil illi opinio adiecerit.Côtra fî exhortari
te cperis ac dicere , nihil eft,aut certe exiguû eft,duremus,îam defînet,ïeuem flïum,
dum putas,facfes,Omnfa ex opinione fîifpenfa funt,non ambitio tantum,ad illam re/
_picit,ÔC ïuxuria ÔC auaritia. Ad opinione dolemus, ta mifor eft quifq?,q? credidit. De
trahêdas praeteritorû doîorû conqueftiones puto ,ÔC illa uerba, nulli uncf? fuit peius,
quos cruciatus , quâta mala pertuIfcNemo me refurredurum putauit, Quoties deplo
ratus fum à meis, quoties à médias rclidusf ïn eculeum impofîti nô fîc diftrahuntur,
Etiam fî funt uera ifta,tranfïerunt,Qufd iuuat praeteritos doïores retradare,ÔC miforii
effe,quia fueris C Quid quod nemo nô multum malis fuis adiecit,ÔC fîbi ipfo mêtiturî'
Deinde quod acerbû fuit,retuïiffe iucundû eft,Naturaïe eft maîi fui fine gaudere, Cir
cuncidêda ergo duo funt,ÔC futuri timor,ÔC ueteris incommodi memoria :hoc ad me
iam non pertinet,{îlud nondum,In ipfis pofîtus diffieuîtatibus dîcat,Forfan ÔC haec o/
lim meminiffeiuuabr't.Toto contra illum pugnetanimcuinceturfî cefferit, m'ncetfi
fe contra dolorem fuum intenderit, Nunc hocpïaeriq? faciunt,attrahunt in fe ruinam,
cui obftandû eftjftud quod premit,quod impendet,quod urget,fî fubducere te ccepe
ris, fequeturôCgraufus fncumbet: fîcôtra fteterîs ÔC obnftiuolueris,repeIletur,Ath/
fetae quantum pîagarum ore , quantum toto corpore excipiuntf ferunt tamen omne
tormentum gîoriae cupiditate î nec tantùm qufa pugnant ifta patiuntur, fod utpu/
gnêt , exercitatio ipfa tormentû eft. Nos quoq? euincamus omnr'a,quorû praemiû no
corona»nec palma eft,nec tubicê praedicatfoni nominis noftri filentiû faciens, fod uir/
tus ÔC firmitas animi ÔC pax in caeterû parta, fî fomel in alfquo certamfne debelïata for
tuna eft , Dolore grauê fentfo, Quid nf fentfasfft illû muliebriter tuîeris,Quemadmo
dû perniciofîor eft hoftfs fugfêtfbus, fîc omne fortuits incommodû magis inftat cedê
ti ÔC auerfb.Sed graue eft .quidr nos ad hoc fortes fumus ut leufa portemusCVtrû uis
longû effe morbû,an concftatum ÔC breuêfSi longus eft habet intercapedinê,datrefe/
dioni Iocum,mukû temporis donat,neceffe eft ut exurgat ÔC deficiat, Breuis morbus
ac praeceps akerutrû faciet,aut extinguetur , aiit extinguet , Quid autem intereftnon
__t,aut nô fimdn utroq? finis dolendi eft, Illud quoc# proderft,ad alfas cogitationes a/
uertere
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

\6 6 LIBER VNDECIMVS
iiërtereanimum,Scàdolore d.fcedere. Cogita quid honefté,quid fortiter feceris,bo/
nas partes tecum ipfo trada,memoriam in ea,quae maxime miratus es,fparge,tunc ti/
bi fortiffimus quifq? ÔC uîdor dolorfs occurrat. Ole qui dum uarfces exfecandas prae/
, beret.legere Itbrû perfouerauit. Ille qui non defijt ridere, cû hoc ipfum mirati tortores
omnfa inftrumenta crudelitatis experirentur , Non uincetur dolor ratione,quf ufdus
eft rifufQuiequid uis nunc Iicec dicas , diftillationes ÔC uim continuae tuffis egerêtem
uifeerum partes,ÔC febrem praecordia ipfa torrentem,ôC fîtim, ÔC artus in diuerfum ar
ticulis exeuntibus tortos:plus eft flamma,ÔC ecukus,ÔC lamina, ÔC uulneribus ipfîs in
tumefeentibus, quod illa renouaret ÔC akius urgeret impreffum , inter haec tamen ali/
quis nongemuit:parum eft,nonrogauit:parum eft, non refpondit: parum eft,rffî_,8C
quidem ex anfmonifs tu poft hoc dolorem derideref fod nihil, inquit,agere finitmor/
bus,qui me omnibus abduxit officfjs. Corpus tuum ualitudo tenet,nô anfmum.Itaq?
curforis mbrantur pedes,futoris ac fabri manus impediet. Si animus tibi effe in ufu fo
Iet,fuadebis,docebis,audies , difees , quaeres, recordaberis. Quid porro nihil agere te
credisjfî temperans aeger fîsr Oftêdes morbum poffe fuperari, uel certe fuftineri.Ef.,
mihi crede,uirtuti etiam in ledulo locus. Non tantùm arma ÔC acies dant argumenta
alaerîs animi îndomiticj? terroribus , ÔC in ueftimentis ufr fortfs apparet.Habes quod
agas,bene ludare cum morbo,fî nihil te coegerit,fî nfhil exorauerit,infîgne prodfs ex
emplum.O quàm magna erat gloriae materia , fi fpedaremur aegrijpfe te fpeda,fpfe
te lauda.Praeterea duo funt gênera uoluptatum , corporales morbus inhibet, nô tamê
toIlit,immo (fî uerum aeftimes)fncftat, magfs fuuatbfbere fitientem, gratior eft efurk
enti cibus.Qufcqufd ex abftfnentia contfgit, auidius excfpitur. Illas ueroanimi uoïu/
ptates,quae maiores certioresq? funt, nemo medicus aegro negat, has quifquis foquit, .
ÔCbeneinteîk'gftjOmniafenfuum bîandfmenta contemnit. O fnfelicem aegrum, qua/
rerquia non uino niuem dituit, quia nonrigorem potionis fuae quam capacf fcypho
mi'fcuit, renouât frada infîiper gîacie, quia non oftrea illi ïucrina in ipfa menfà aperk
untur,quia non circa cnationem eius tumukus cocorum eft, ipfos cum obfbnfjsfo/
eos transferentfum,hoc enim iam Ïuxuria commenta eft. Ne quis intepefoat cibus,ne
quid palato iam callofo paru ferueat, coenam cuïina profequkur . O infelicê aegrum,
edet quantum concoquat,non iacebit in confpedû aper,ut uiîis caro,à menfà relega/
tus,nec fn repofitorio eius pedora auium(totas enim uidere faftfdfum eft) côgeftapo
nentur Quid tibi mali fadum eft c' Ccenabfs tanquam aeger , immo aliquando tan/,
quam fanus . Sed omnia ifta facile perferemus , forbftionê,aquam calidâ,ÔC quiequid
aliud intolerabile uidetur deîicatisôCluxu fluentibus magfsq? anfmo quàm corpore
morbidisjtantum mortem definamus horrere.Definemus autem, fi fines bonorum ac
maîorum cognouerimus.Ita demum nec ufta tedfo erft,nec mors timori.Vitam enfm
occupare fatietas fui non poteft,tot res,uarias,magnas,diuinas percenfentem,in odiû
illam fui adducere foîet iners ocium . Rerum naturam peragenti nunquam in faftidiû
ueritas ueniet.falfa fatfabunt. Rurfus fî mors accedft ÔC uoeat, licet immatura fîr,licet
medi'am praecidat aetatem,perceptus longfflîmg frudus eft.Cognftà eft illi ex magna
parte natura,fcit tempore honefta non crefeere : hfjs neceffe eft uideri omnem uitam
breuem,qui fîlam uoluptatfbus uanis ÔC ideo fnfinitis metiuntur , Hfjs te cogitationi'/
bus recrea,ÔCinterim epiftolis noftris uacando:ueniet aliquod tempus quod nos iterû
iungatac mifceat,quantumlibet fit illud ,longum facfetfeientia utendi.Nam utPof/
(îdonius ait,unus dies hominum eruditorû plus patet,quàm imperftilongiffîma aetas.
Intérim hoc tene,hoc morde,aduerfîs non fuccumberejaetis non credere , omnem for
tunae h'centfam in oculis habere,tâquam quiequid poteft facere,fadura fit. Qufcqufd
expedatum eft dfu,Ieufus accedft. Vale,
EPIST, LXXX,DeScyllaôC Charybdf ÔC Aetna. Aequale inomni/
bus effe quod beatum facit,
EXpedo epiftolas tuas, quibus mihi indices circumitus Sfcih'ae totius , qufd tibi
noui oftenderft , ÔC omnia de ipfa Charybdi certiora. Nam Scyllam faxum effe,
retonddrc. {% qUl'dê f nô terribile nauigantibus optime fcio,Charybdis an refpôdeat fabulfs,per/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
fcrfbi

EPISTOLARVM 167
fcribi mihi defîdëro.Et fî forte obforuauerfs(dfgnû eft autem ut obforues ) fac nos cer
tioreSjUtrum uno tantùm uentoagatur in uortices,an omnis têpeftas atq? mareillud
contorqueat : ÔC an uerum fît quiequid illo freti turbine arreptum eft, per multa milia
trahi condftum, ÔC circa Tauromenitanum litus cmergere. Si haec mihi perfcripforfs,
tune tibi audebo mandare,ut in honorem meum Aetnam quoq? afcendas,quam con/
fumiÔC fonfîm fubfîdere,ex hoc colîigunt quidam, quod aliquando longius nauigan/
tibus foleat oftendkPoteft hoc accfdere, non qufa montis akitudo defoendft, fod quia
ignis euanuft,ôC minus uehemens ac largus effertur , ob eandem caufam fumo quoq?
per dfem fegnior,Neutrum autem fncredfbi'ïe eft, nec motem qui deuoretur quotidie
minui,nec ignem manere eundem,quia nô ipfo ex fo eft,fod in aliqua r'nferna ualle cô/
ceptus exaeftuat,ÔC alfjs pafcitur,in ipfo monte non alfmentum habet, fod ufam.In Ly
cia regfo notiffïma eft,Hepheftion incolae uocant,foratum pluribus locis folum,quod
fine ullo nafeentium damno ignfs înnoxfus circuit . Laeta itaq? regio eft , ÔC herbida,
nfl flammfs adurentibus,fod tantùm uf remfffa ac langufda refulgentfbus. Sed reforue
mus îfta3tunc qu_efîturi,cum tu mfhifcri'pforis,quantum ab ipfo ore montfs nfues ab/
_ïnt,quas ne aeftas quidem foluft, adeo tutae funt ab igné uicfno . Non eft autem quod
iftam curam imputes mi'hi.morbo enim tuo daturus eras, etiam fî nemo quid manda/
ret tibijdonec Aetnam deftrîbas fn tuo carmfne , t SC hune folennem omnibus Poetfs dils ne
locum attfngas,quem quo mfnus Oufdfus tradaret,nihfl obftitit,quod iam Vergilius
impleuerat, ne Seuerû quidem Corneîium uterq? déterrait , Omnibus praetereafelici
ter hic locus fo dedit, ÔC qui praecefferant, non praeripuiffe mfhi ufdentur quae dfci po/
terant,fedaperuiffe.Sed multum fntereft,utrum ad confùmptam materia, an adfuba
dam accédas,Crefçft fndfes,ÔC inuenturis inuenta non obftant.Praeterea côditfo opti
ma eft ultimi.Parata uerba inuenft,quae alfter fnftruda nouam faciem habêt , nec illis
manus infjcft tanquam aïfenfs.Suntenfm publicajurifcôfukf negant quicquam pub/
licurn ufu capi,Aut ego te non noukaut Aetna tibi falfuam mouet . Iam cupi's grande
alfqdjôC par prioribus fcrïbere. Plus enfm fperare modeftia tibi tua nô permittit , quae
tanta in te eft,ut ufdearfs mihi retradaturus ingenfj tuf ufres , fi uincêdi pericuîum fît»
tanta tibipriorum reuerentia eftjnter caetera hoc habet boni fapientia. Nemo ab alte
ro poteft ufnci, nifî dum afoenditur , dum ad fummum peruenerfs , paria funt Non
eftincremento locus,ftatur . Num quidfol magnitudini fuae adijeft C Num qufd luna
ultra quàm folet procedftf'Marîa non crefeunt, mundus eundem habftum ac modum
_eruat.ExtolIere fo,quae fuftam magnitudfnem fmpleuere non poffunt.Qufcunq? fue
rint fàpientes,pares erunt ÔC aequales,habebi't unufquifq? ex his proprias dotes. Alius
erit affabilior , alius expedftior,alius promptior in eloquêdo , alius facundior. Illud de
quo agitur quod beatum facit,aequale eft in omnibus. An Aetna tua poffit fublabf ÔC
inforuere,anhocexceIfum cacumenÔCconfpicuum peruafti maris fpacfa detrahat
affidua uis ignium,nefci'o:ufrtutem , non flamma, non ruina inferius adducet, Haec
una maieftas deprfmf nefoit , nec proferri ultra, nec referri poteft. Sic huius, ut cecîe/
ftfum,ftata magnftudo eft.Ad hanc nos conemur educere , fam multum operis effe/
dum eft, fmmo fi uerum fateri uolo, non multum, Nec enim bonftas eft,peffimfs effè
melforem, Qufs oculfs gIorietur,quf fîifpfcentur diem , quibus fol per calfginem fplê
detjlfcet contentus intérim fit effugiffe tenebras, adhuc non fruitur bono lucis. Tune
animus nofter habebft quod gratuîetur fîbf, cum emfffus his tenebris,in quibus uolu/
tatur,non tenui uffuclaraprofpexerft, fed totum diem admiferit . ÔC rèdditus ccelo
fuo fuerit, cum receperit locum , quem ôccupauit forte nafeendi , Surfum uoeant illa
initia fua, Erit autem fllfc etiam antequam hac cuftodfa exoluatur , cû uitia difîecerft,
purusq? ac leufs in cogitatfones diuinas emicuerit. Hoc nos oportet agere Lucili cha/
riflîme,in hoc ire împetu toto,licet pauci fcfant,Ifcet nemotuiuat.Gloria umbra ufrtu

168 LIBER V N D E C I M V S
nec intelîexit, tiïiî cum perdfdft, Rutilfj innocentfa ac ufrtus ïateref, nifî accepfffet fn>
iuriam : dum uiolatur,effulfit.Nunqufd non fortf fuae gratias egk,ÔC exfîfum fuû cont
plexus enVDe his loquorquos illuftrauit fortuna,dum uexat. Quàm multorUm pro/
fedus in noticiam euafere poft ipfosf quàm mukos fama nô excepft, fed émit?Vides
Epfcurum,quantopere non tantùm eraditiores,fod haec quoq? împerftorum turba m{
retur.Hîc ignotus ipfis Athënis fuît,circa quas deîîtuerat.Multis itaq? iam annfsMe/
trodoro fuo fuperftes, in quadâ epiftola,cum amicitiam fuamf ÔCMetrodori grata cô
forte cum memoratl-one cecinfiTet,hoc nouiffime adfecit, nihil fibi ÔC Metrodoro inter borta tan
ta nocuiffè,quod ipfos illa nobilis Graecia non ignotos folum habuiffet, fed pêne in/
auditos.Nunquid ergo non pofteaquàrn effe defîerat,inuentus eftV Nunqufd nô opf/
nfo eius emicuitfHoc Metrodorus quoq? fn quadam epiftola confftetur,' fe ÔC Epfcu/
atenituiffe. mm non fatls f emicufffe,fed poft fe ÔC Epfcurum,magnum paratumcj? nomen habf/
turOs,qui uolufffent per eadem fre ueftigia . Nulla uirtus Iatet, ÔC îatufffe.nô fpfîus eft
damnum. Veniet qui conditam ÔC focuîi fui malfgnitate compreffam dies publicet,
Paucis natus eft,qui populum aetatis fuae cogitât, Multa annorum milia,multa popu/
lorû fuperueniêt,Ad illa refp_ce,etiâ fî omnibus tecû uiuêtibus fîlentiû liuor indixerit,
ueniêt qui fine offenfa3fîne gratia i'udicêt,Sf quodeft preciû uïrtutis ex fama , nec hoc
interit , Ad nos quidê nihil pertinebit pofterorum fermo, tamen etfam non fentientes
coletac frequentabit,Nulîi non uirtus ÔC uiuo ÔC mortuoretulît gratiam, fi modo illâ
bona focutus eft fide,fi fo non exornauit ÔC pinxit, fod idem fuit,fîue ex denunciato ui
debatur,fîue imparatus ac fubito . Nihil fîmulatio proficit , paucis imponit leufter ex/
trinfecus induda faciès, ueritas in omnem partem fui fomper eadem eft,Quae decipk
unt,nihil habent folidi,Tenue eft mendacfum3perîucet,fî dfîfgenter fnfpexerfs,Vaî_,'
EPIST, LXXXi, De exercendo in philofophia ingenio. Et quod uera
libertas excuffb mortis metu,ÔC paupertatis acquiritur,
HOdierno die non tantùm meo beneficio mihi uaco,fod fpedacuïi, quod omîtes
moleftosadfphaeromachfamauocauit. Nemo irrumpit.nemo cogitationetn
v-, -. . meam impedft,quae hac fpfa fiducia procedit audacfus. NÔcrepuitfubfndehoftfum,
/"'"f. ^e non alleuaDatur ueîum,licebit t uno uadere, quod magis neceffarfum eft per fo eunti,
»J« »»'» g£ çu^m feqaenti ufam.Non ergo foquor prioresC facio,fed permitto mihi ÔCinuenire
aliquidjôC mutare,ÔC relinquere . Non ferufo ilîis,fed affentior. Magnum tamen uer/
bum dixi , qui mihi fiîentium promittebam,ÔC fine interpeîlatore fecretû.Ecce ingens
clamor ex ftadio profertur , ÔC me non excutit mihi , fed in huius ipfîus rei contentio/
nem transfert .Cogfto mecum quàm multi corpora excrceant , quàm ingénia pauci,
quantus ad fpedaculum non fidèle ÔC iuforium fiât concurfus , quanta fît circa artes
bonas foîitudo,quàm imbecilli animo fint, quorum lacertos humerosq? mframur Ik
lud maxime reuoluo mecum, fî corpus perduci exercitatione ad hanc patientiam po/
teft,qua ÔC pugnos pariter ÔC cakes non u.nius hominis ferat, qua folem ardentiffimS
in feruentiffimo puîuere fuftfnerts aliquis, ÔC fanguine fuo madens diem ducat:quan/
to faciîius animus corroborari poffit,ut fortunae idus inuidus excipiat , ut profedus,
ut conculcatus exurgat,Corpus enfm multis eget rebus,ut uaîeat . Animus ex fe cre/*
foit , fe ipfo alit, fo exercet.Illi multo cibo , multa potione opus eft , multo oleo, longa
deniq? opera,tib{ continget ufrtus fine apparatu,fîne impenfa,Quiequid facere te po/
teft bonum,tecû eft.Quid tibi opus eft ut fis bonusCuelle, Qufd autem melius potes
uelle,quàm erfpere te huic feruituti,qu_e omnes premit, quam mancipia quoq? condi
tionis extremae , ÔC in his fordibus nata,omni modo exuere conâtur, peculium fuum,
quodcôparauerunt uentre fraudato3pro capite numerant. Tu non concupifees quan
ticunq? ad libertatêperuenire,qui te putes in illa natû fQuid ad arcam tuam refpicisC
emi nô poteft. Itaq? in tabellas uanum confjcitur nomen libertatis,quam nec qui eme
runt habent,nec qui uendiderunt. Tibi des oportet iftud bonum, à te petas.Lfbera te
primum metu mortfs,iIîa nobis primum iugum imponit.Deinde metu paupertatis.Si
uis foire quàm nihil in illa mali fît, compara inter fo pauperum ÔC dim'tum uultus.Satf
prus pauper ÔC fr'delius ridet,nulla follicitudo in alto eft . etiâ fî qua fncfdft cura , uelut
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
nubes

EPIST OLARVM \6$
nubes îeuis tranlît: horum qui felices uocantur, hflaritas fi'da eft , aut grauis cVfuppu/
rata triftitia:ÔC quidem grauior , quia interdum non licet palàm effe mfferos , fed inter
erumnascoripfum exedentes , neceffe eft agere felîcem . Saepfus hoc exempta mihi
utendum eft,nec enfm ullo efficacius exprimitur , hic humanae uitae mimus,qui nobis
partes , quas maie agamus, affignat , Ille qui in foenaflatius incedit , ÔC haec refupinus ti.etatus
Impero Argfs , régna mihi ïîquk Pelops,
Qua ponto ab Helîes atq? ab lonio mari
(dicit,
Vrgetur Ifthmos, feruus eft, qm'nq? modfos accepit,ÔC qufncj? denarfos.Ille qfuper/
bus atq? impotens, ÔC fiducia uirium tumi'dus,ait,
Quod nid quieris Menelae hac dextra occides, diurnum accipit, in f chnacuïo ti,ccntumulo
dormit , Idê de iftis licet onfibus dicas, quos fupra capita hominû,fupracj? turbâ delica
tos ledica fu{pendit,Omn{um iftorum perfonata félicitas eft.Côtemnes illos, fîdifpo
Iiaueris,Equum ernpturus foîuf iubes ftratum,detrahis ueftimenta uenalibus , ne qua
uitia corporis ïateant,hominem inuolutum aeftimas c'Mangones , quiequid eft quod
difpîfceat,aliquo ïenocinfo abfoondunt, Itaq? ëmentibus ornamêta ipfa fufpeda funt,
fiue crus alligatum,fîue brachfû afpfceres,nudarf iuberes ÔC ipfum tibi corpus oftêdi.
Vides illum Scythiae Sarmatfae ue regem infîgni capitis decorum,fî uis illû aeftimare,
totumc0 foire qualis fît,fafofam folue , mukû mali fub fila Iatet Quod de alfjs loquor.
(î perpendere te uoîes, fopone pecuniam , domum,dignitatem,intus teipfo confîdera»
îNunc quaîfs fis alfjs credis. Vale, diter,nS cpo.
EPIS T.LXXXII. Quod propter îngratftudinem noneft àbene lisfts,alijscre
fi'cio ceffandum.De compenfatione infuriae ÔC beneficfj, dens
quod nemo foit referre gratfam,nffî fapiens.
QVereris incîdiffè te in hominem ingratû. Si hoc nunc prima, âge aut fortunae,
aut dik'gentfae tuae gratfas.Sed nihil facere hoc loco difigentia poteft,nffî te ma
Ifgnum.Nam fi hoc pericuîum uitare uoîueris,non dabis bénéficia, Ita ne apud alium
pereant,apud te peribuntr'Non refpondeant potfus.quàm non dentur.Etpoft maïam
fogetem forendum eft , Saepe quiequid perierat affidua fnfeïicîs foli fterflftate , unius
anni reftftuft ubertas.Eft tâti ut gratû fniieni'as3experfrf ôC ingratos,Nemo habet tam
certam in beneficfjs manû,ut non fîepe faîlatur,Aberrent,ut aliquando haereant, Poft
naufragium maria tentantur,fceneratorem non fugat à foro coador . Cito inerti ocio
uita torpebit,fî reïinquêduni eft quiequid offendit.Te uero benîgniorem hfec ipfa res
faciat,Nam cuius rei euentus ïncertus eft,id3ut aliquando procédât, fiepe tentandum
eft,Sed de ifto fatis multa in his îibris îoeuti fumusqui de beneficfjs l'nfcribûtur. Illud
magis qurendum uidetur,quod non fàtis(ut exfftfmo)expk'catum eft,an is quipro/
fuit nobis,fî poftea nocuit , paria fecerit , ÔC nos debito foïuerit . Adfjce fî uis ÔC illud,
multo plus poftea noeuft, quàm ante profuerat . Si redam illam rigîdi iudicis fenten/
tiam quaeris,aîterum ab akero abfo!uet,ÔC dfcet,quamufs fni'urfae praeponderêt, tamê
beneficfjs donetur,cû quod ex iniuria fupereft plus nocuit,fod prius profuit. Itaq? ha/
beatur ÔC têporis ratio.Iam fila manifeftfora funt quàm ut admoneri debeas, quaeren/
dum effe quàm libenter profuërit,quàm inuitus nocuerit , quoniâ animo ÔC bénéficia
ÔCiniuriae conftant,Noîui beneficiû dare,uidus fum aut uerecundia,autinftantis per
tinacia,aut fpe.Eo anfmo qufdq? debetur,quo datur,nec quantum fit,fed à quaîi pro/
fedum uoluntate perpendftur.Nunc confedura tollatur.Et illud beneficiûfuit ÔC hoc
quod modû beneficfj prioris exceffi't,iniuria eft, Vir bonus utrofeg caîculos fîc ponit,
ut fe ipfe a'rcumfcribatjbeneficio adfjcft,fniuri'ae demitjlle alter remiffior iudex ( que
effe me maîo>'niuriae obîfuffcf debebit,officfj meminfffe.Hoc certe,inc|, fuftitiae con/
uenit3fuum cufq? reddere,beneffcio gratia , iniuriae talionem,aut certe malam gratia,
Verum eritiftud,cum aliusi iniuriam fecerit,alius beneficium dederft. Nam fi idê eft,
beneficio uis infuriae extfnguitur.Nam cui etiam fî mérita non antecef-îffcnt,oporte/
bat ignofcf, poft bénéficia laedenti, plus quàm uenfa debetur.Nô pono utrfq? par pre
cium,pluris aeftimo beneficiû cp iniuh'â. Non omnes grati fciunt debere beneficium. Vide num le/
Poteft etiâ imprudês,ÔC rudfs,ÔC unus è turba,utfq? dum'fprope fîbi eft,reddere bene/ gendûfit pro
p ffciumj béfidei
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

170 LIBER VNDECIMVS
H

EPISTOLARVM 171
(îmâ ac puîcherrimâ faciâ,Gratus fum,non quia expedit , fod quia futiàt. Hoc ut foias
ita effejfî gratum effe nô Ifcebft,ni'fî ut ufdear ingratus , fî reddere beneficiû non aliter
cf per fpeciem ini'urîae potero , aequi'ffimo animo ad honeftum confîlfûper mediâin/
famiam tendâ,Nemo mihi uidetur pluris aeftimare uirtutê,nemo illi magis effe deuo/
tus,qugtï) qui' boni ufri famâperdidit, ne confoicntiam perderet. Itaq?,ut dixi,maiorê
tuo cfukerius bono gratus es.Illi enfm uulgarfs ÔC quotfdfana res côtigït,recfpere qc?
dedefat:tibi magna ÔC ex beatiflîmo animi ftatu profeda,gratum fuiffe, Nâfî malfcfa
miferps facft,ufrtus beatos,gratum aût effe ufrtus eft,rem ufîtatâ reddi'dffti',fnaeftima/
bflem confecutus es,confeientiâ'grati,qiiae nifî in animum diuinû , fortunatumcj? non
perUenit.In contrarium autê huic affedum fumma infelicitas urget.Nemo fî ingratus
eft,nô mifor erit , nô differo illum,ftatim mifer eft.Itaq? ingrati effe uftemus,nô aliéna
caufa, fod noftra.Mfnfmû ex nequitia leufffimûcg ad alios redundat,quod peffîmû ex
illa eft,ÔC(ut fta dicam)fpfffiffimum,domiremanet,ÔCpremithabentem:quemadmo
dum Âttaîus nofter dfcere folebat,Malicia ipfâ maxima partem ueneni fuibibitjllud
autê uenenum quod forpentes fn aliéna perniciê proferunt, fine fua continent , nô eft
huic fîmile3hoc habêtibus peflîmum eft.Torquet ingratus fo ÔC macerat,odft quae ac/
cepft,qufa redditurus eft,ÔC exténuat,iniurias uero dilatât atq? auget. Quid autem eo
miforius3cui beneffcfa excfdunt,haerent fnfurî.efAt contra fapientia exornat omnebe
neffcïùm,ac fibi ipfa comendat,ÔCfe affîdua efus cômemoratîone deledat. Malis una
uoïuptas eft,ÔC haec breufs,dum accîpiunt bénéficia, ex quibus fapienti longum gau/
dium manet,ac perenne.Nô enim illum accipere,fed accepiffe deîedat,quod immor/'
taie eft ÔCaffiduumJHa contemnft,qufbus laefus eft, nec oblfuifeiturperneglfgentiâ,
fed uoIens,Non uertït omnia in peius , fod nec quaerft cui imputet cafum , ÔC peccata
hominum ad fortunampotius refert,Non calumniatur uerba,nec uukus:quicquid ac
cidit.behigne interpretaiido leuat:nec offenfae potfus,quàm beneficfj meminit,quan/
tum poteftin priore ac mèliore fo memoria detinet:nec mùtat animum aduerfus bene
meritos,nffimukum maîefada procédant, ÔCmanffeftum etiam connfuentf difcri/
men eftltùnc quoq? in hoc duntaxat,ut talis fît poft maiorem iniuria,qualis ante bene
ficium. Nam cum beneficio par eft iniuria , aliquid in animo beneuolentiae remanet,
Quemadmodum reus fontentfjs paribus abfoluitur, ÔC femper quiequid dubr'umeft,
humanitas inclinât in melius: fie animus fapientis, ubf paria maleficfjs mérita funt,
defînet qufdem deberefod nô defînet uelle debere: ÔC hoc facit quod qui poft tabulas
accepto quîdê praeftauerant ufurâ,uel hf remfttunt,uel tabulas nouas foluunt. Nemo
autê gratus effe poteft.nffî côtempferit ifta,propter quae uulgus infanft . Si referre uis
gratiam,ÔC in exiîium eundum eft,ÔC effundendus fanguis , ÔC fufcipt'enda egeftas, ÔC
ipfa innocentia faepe maculanda,fndignisd) obfjcienda rumoribus.Nô paruo fîbi con
ftat homo gratus.Nihil charius aeftimamus , quàm beneficiû,quamdiu petimus:nihif
uilius,cum acceperimus.Quaeris quid fit quod oblîuionem acceptorum nobfs faciat^
Cupiditas accipiendorum.Cogitamus non quid impetratum, fod quidpetendum fît,
Abftrahunt à redo,di'uitiae3honores , potentfa,ÔC caetera , quae opinione noftra chara
funt,precfo fuo uilia.Nefcimus aeftfmare res,de quibus nô cum fama , fod cum rerum
natura delfberandum eft.Nihil habent ifta magnificum, quo mentes in fe noftras tra/
hant,praeter hoc, quod mirari illa confuem'mus. Non em quia concupifeenda funt lau
dantur,fod concupifcuntur,qufa îaudata funt: ÔC cum fîngulorum error publr'cum fe/
cerit,fînguîorum errorem facit publicus . Sed quemadmodum illa credidimus , fîc ÔC tieredamus
hoc populoïdemus^îhfl effe grato animo honeftius, Omnes hoc urbes,omnes etiam
ex barbaris regionibus gentes,conclamabunt.Inhoc bonis malr'scp conueniet. Erunt
qui uoluptates laudent, erunt qui Iabores malint : erunt qui dolorem maximû malum
dicant,erunt qui ne malum quidem appellêt:diuitfas aliquis ad fummum bonû admît
tet,alius illas dicet humanae malo uitae repertas, nihil effe eo locupletfus,cui quod do/
net fortuna nô inuenit . In tanta iudiciorû dfuerfîtate, referendâ bene merentibus gra
tiam,omnes uno tfbf(quod aiunt)ore afffrmabuntti'n hoc tam dffeors turba côfentîet, vno ore
cum intérim iniurias pro beneficfjs reddfmus.Et prima caufa eft,cur qufs ingratus fît,
p i fi fatis
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

17* LIBER VNDE CIMV S
aliter, pericu fî fatfs gratus effe non potuit, Eo perdudus eft furor,utfperniciofîffimà res fît,benefi7
cuhfijfima cia fn aliquem magna conferre Nam q m'a putat turpe non reddere , non uuk effe cui
reddat.Tfbf habe quod accepfftf,non repeto,non exfgo,profufffe tutum fît. NuIIû eft
odfum perniciofius,quàm me beneficfj m'oîatf pudere. Vale.
EPIST,LXXXiii,Defnertiqufeteuelocio5ÔCdemorte,quodlicet{pecfê
habeat malf,non tamen eft maîum,nec£ bonum,
DEfïj iam de te effe folfcitus,Quem,inquis,deorum fponforem accepfftff eum fci
licet qui nemfnem fallit,animû,redi ac boni amatorê.In tuto pars tui melior eft,
poteft fortuna tibi iniuriam facere,quod ad rem magis pertinet , nô timeo ne tu facfas
p.ctvo'fMpSl/j tibi.I3qua cpiftî, ÔCm ifto te uitae habitu compone,pIacfde,non mollfter. Maie mfhf
pûThop S k efîe maîo,quàm mollfter . Nunc fie excfpe quemadmodum à populo fbîet dici , dure,
d'oîfj.K^ afpere,Iaborfofe.Audire folemus fîc quorundam uitam laudari, quibus inuidet.Mol/
Bpiâetus îiter uiuit,hoc dicunt mollis eft.Paulatfm enim effoemînatur anfmus , atq? in fîmilftu/
dinem oefj fui ÔC pfgriciae,in qua iacet, foîuitur Quid ergof uiro non uel obrfgefcere
fàtius eftrDeinde delicati timêt mortê,cuî uitam fuam fecere fîmilem . Mukû intereft
inter ocium,ÔC conditiuû.Quid ergo,inquis,non fatîus eft uel fîc facere, quàm ÔC iftis
officiorum uorticibus uoIutaricVtraq? res deteftabiîis eft, ÔC côtradio,ôC torpor,Pu/
to aeque qui in odoribus iacet,mortuus eft,quàm qui rapitur unco. Ocium fine literis
mors eft,ÔC hominis m'ui fopukura.Quid deniq? prodeft foceffiffe , tanquam nô trans
maria nos foîfcftudfnum caufe perfoquanturfQuae latebra eft,in quam nô fntret me/
tus mortisfQuae tam emurtita ÔCin altum fubduda uitae qufes,quam non dolor terri/
tetr'Quocunq? te abdfderfs,maïa humana cfrcumftrepent.Muka extra funt , quae cf./
cumeunt nos,quae aut fallant-aut urgeât,Muka intus , quae etiam in média folitudine
exaeftuant,Phi!ofophîa cfrcumdanda eft inexpugnabilis murus,quem fortuna multis
machinis ïaceffitum non îranfîtjnfuperabfiî loco ftat anfmus,qui externa deforuit,SC
arce fo fua uendicat,infra illû omne teîum cadit. Non habet(ut putamus)fortuna Ion/
^ gas manus, neminem occupat,nifî haerentem fibi.Itacp quantum poffumus, ab illa re/
iîîiamus , quod fola praeftabit fui naturae q? cognitio . Sciât quo iturus fît , unde ortus,
quod illi bonum,quod maîum fît,quid petat,quid deuftet:quae fît fila ratio,quae appe/
tenda ac fugienda difcernat,qua cupiditatû manfuefoft fnfania,timorum faeuîtia com/
pefcitur.Haec quidam putant ipfos etiam fine philofophfarepreffiffe, fod cum focuros
aliquis cafus expertus eft, exprimftur fera confeffio.Magna uerba excidunt,cum tor/
tor popofeit manûjcû mors propius acceffit, poffis illi dicere , facile prouoeabas mala
abfentia»Ecce doîor,quem toîerabilê effe dicebas:Ecce mors,contra quam multa ani/
r mofe locutus es,fbnant flagella,gladfus mfeat. Nunc anfmfs opus Aenea, nunepe/
dore firmo. Faciet autem illud firmum affidua medr'tatio,fî nô uerba exercueris,fed
animum,fî contra morte tepraeparaueris,aduerfus quam non exhortabftur,nec attol/
.et,qui cauillationibus tibi perfiiadere tentauerit,morte malû non effe, Lfbet enfm Lu
cili ufrorû optime ridere ineptias Graecas,quas nondû,quamuis mirer, exeuffi. Zeno
nofter hac colledfone utitur, Nullum malum gloriofum eft, mors autem glorfofa eft,
mors ergo non eft malum,Profecîftf,lfberatus fum metu.Poft haec non dubitabo por/
diter,nec rr'gere ceruicem.Non uis feuerius îoqui,ffod morituro rffum mouere,Nô me hercule
facile tibi dixerim,utrû ineptior fuerit,quf fehac interrogatione iudicauit, mortis me/
tum extinguere,an qui hoctanc| ad rem pertineret, conatus eftfoluere . Nam ÔCipfe
interrogatione contrarfam oppofuft,ex eo natâ , quod morte fnter fndffferentia ponk
mus,quae b-MQoça Graeci uocât,Nihil,fnqu{t,{ndinerens gloriofum eft,Mors aût glo/
riofum eft,ergo mors nô fndiiTerens,Haec fnterrogatfo uides ubiobrepat,mors nô eft
gloriofa,fod fortiter mori gloriofum eftiôC cû dicit,indifferens nihil gloriofum eft,ccv
cedo tibi3îta ut dicâ, nihil gloriofum effe, nifi circa fndifferentia:indiftèrentia autê effe
dicojiiec bona nec mala, tâquam morbû,dolorem, paupertatem,exi'Iium,mortê:nihil
horû per fe gloriofum eft , nihil tamen fine hfs.Laudatur em nô paupertas , fed is que
nô fubmittit nec incuruat . Laudatur nô exiliû, fod qui hoc non doîuit, Laudatur non
doîor,fod ille quem nihil coégit doIor.Nemo morte laudat, fod eum cui mors ante ab/
ftulit animû, t% conturbauit.On.nia ifta per fo nô funt honefta,nec glorfofa , fed qufe/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
quid

EPIST OLARVM » 17$.
quid uirtus ex illis adfjt,tradauftq?, honeftum ÔC gloriofum facit , illa in medio pofîta
funt»Intereft,utrum maîfcfailli an uirtus manu admouerit. Mors enim illa quae in Ca
tone gloriofa eft, in Bruto ftatfm turpfs eft ÔC erubefoenda Hfc eft enfm Brutus , qui
> cum periturus mortis moras peteret, ad exonerandum uentrem feceffit , ÔC euocatus
ad mortem,iuffusq?praebere ceruicem,Praebebo3{nquit, ita ufuâ, Quae demêtia eftfit
gere,cum retroirenon poffis+Praebebo3inquft3fta ufuâ, pêne adiecit uel fub Antonio,
O hominem dignum,qui uitae dederetur.Sed,ut cceperam dicere,ut des ipfàm morte
nec malum effe nec bonum,Cato illa honeftiffime ufus eft,turpffîîme Brutus.Omnfs
res,quod nô habm't decus,ufrtute addita fumit,Cubiculum lucidum dicimus, hoc idê
obfeurfffimum eft node,Dfes illi lucem infundit, nox erîpit , Sic iftis quae à nobfs in/
dffferentia ac média dfcunt,diuitfjs,ufrîbus,form£e»honoribus,regno , ÔC côtra morti,
exilfo,maïae uaIetudfnf,doloribus , quaeq? alfa aut minus aut magis pertimufmus,aut
malicfa,aut uirtus dat boni uel mali nomen. Mafia per fo nec calida nec frigida eft , In
fornacem conieda concaluit.In aquâ remiffa refrfxft.Mors honefta eft,per illud quod
honeftum eft.Id eft,ufrtus ÔC anfmusfextrema contemnens.Eft ÔC horum Lucîli quae V'de num le/
appellamus media,grande difcrimen.Non em fîc mors indifferens eft, quomodo utrû Send&[it ex/
capillos pares habeas.Mors inter fila eft,quae mala quidem nô font, ramen habêt mali terM
fpeci'em.Sui amor eft,ÔCpermanendi conferuandiq? fo fnfîta uoIuntas,atque afperna/
tio diffôlutionis,quia uidetur multa nobis bona eripere, ÔC nos ex hac cui affueuimus
rerum copia educere.IIÎa quoq? res morti nos aliénât, quod haec iam nouimus , illa ad
quae tranfïturf fumus,nefoimus qualfa (int,ÔC horremus ignota,Naturalis praeterea te
nebrarum metus eft,fn quas addudura mors creditur , Itaq? etiâ fi indifférés mors eft,
non tamen inter ea eft,quae facile neglfgi poffint . Magna exercitatione durandus eft
animuSjUt confpedum eius acceffumq? patiatur , mors contemni débet, magis quàm
folet,muka enim de illa credimus Multorum ingenijs certatum eft ad augêdam eius
infamiam.Defcriptus eft carcer infemus,ÔC perpétua node opprefîà regfo, in qua in/
gens ianitor orci Offa fuper recubans antro femefa cruento, Aeternû latrans exan
gués terreat timbras. Sed etiam cum perfiiaforfs fftas fabulas effe,nec qufcquâ defun/
dis fupereffe quod tîmeant , fubft alius metus . Aeque enim timent , ne apud inferos
fînt,quàm ne nufquam . His f aduerfàntfbus quae nobis infudît longa perfuafî'o , for/

174 LIBER VNDECI-AVS
gentfs ruînam obiedis corporibus excfpiantfôC uita potius quàm loco cédant? Dices
quod malum eft,gloriofum non eft.Mors glorfofa eft,mors ergo non malum . O effi/
al'Mim cacem contionem , Quis poft hanc dubitet fo infeftfs ingerere mucronibus, ÔC ? ftans
morffAt file Leonfdas quàm fortiter illos allocutus eft?Sic,inquft, cômfîftones pran/
dete,tanquam apud inferos ccenaturi.Non in ore creuit cibus, non haefît in faucibus,
nô eïapfus eft manibus, Alacres illi ÔC ad prandium procefferunt,ÔC ad coenam, Quid
dux ille Romanus, qui ad occupandum locum milites mifîbs , cum per ingentem ho/
fti'um exercitum ituri effent,fîc allocutus eft.Ire commilitones illo neceffe eft,unde re
dire non eft neceffe,Vides quàm fîmpîex ÔC fmperfofa ufrtus fît. Quem mortalfû cfr/
cumforiptiones noftrae fortiorem facere,quem erediorem polTuntfFrangunt animû,
qui nunquam minus contrahendus eft,ÔC in minuta ac _pinofa cogendusp quàm cum
aliquid grande componitur.Non trecentfs,fod omnfbus mortalibus mortis timor de/
trahi débet,Quomodo illos doces malum non eue? Quomodo opfniones totius aeui,
quibus protinus infanria imbuitur,euincis?Quod auxiîium inuenis?Quid dicis imbe
ciiîitati humanae?Qufd dicis,quo inflammati in média pericuîa irruant?qua oratîone
hune timendi confonfum,quibus ingenfj uiribus obnixam contra te perfuafîonem hu
mani generis auertfs?Verba mfhi captiofa côponfs,ÔC fnterrogatiunculas nedis,Ma/
gnis teîis,magna portenta feriuntur, Serpentem illum in Africa faeuum , ÔC Romanis
legionfbus bello ipfo terribiliorem , fruftra fagfttis fundisCp petierunt,ne python qui/
dem uulnerabilis erat:cum ingens magnitudo pro uaftitate corporis fblîdt , ferrum ÔC
quiequid humanae torforant manus,refjceret, molaribus demum frada Iaxis eft,ÔCad
uerfus morte tu tam minuta iacularisrSubula leonem excipis,Acuta funt ifta, quae di
cis.Nihil eft acutius arifta,Quaedâ inutiïfa ÔC inefficacia,ipfa fubtilitas reddit, Vale,
LIBEREPISTOLARVM XI.
' EPISTOLA LXXVIII
Tam mali exempli effet oeddere dominû quam prohibere. Non dubiû eft quin ordo fît inue.
fus.Senfus enim huncpoftulat,tam mali exempli effet prohibere dominum qjoccidere. NimirO
fi conftaret dominum nolle uiuere,iuxta illud Flacci, Inu itum qui feruat,idem facit occidenti.
Epiftola LXXX. cuius initium,Expe_.o.
Nam Scyllam &c:negatio uidetur redundare, ÔC quidê terribile nauigantibus, ut intelligamus
hoefeire Senecam, Scyllam refponderefabulis,de Charybdidubi.are)Alioqui,hc.cuox,&'qu_/
dem,augere fokt no excipere aut imminuere,Q_uidam codex habebat, Nam Scyllam quidem
faxum e(ïê,&:quidem non terribiIe,na.Vnde dubito num forte feriptum fuerit,Scyllam quidem
faxumeiTe,f_d equiti terribile, non nauigantibus ,ut intelligas hacTrenus. Scyllam refpondere
fabulis.
EX EADEJSI.
Nec ignem nômanerc eundem.C_.uida habebant,nec ignem manere eundem. duanquam
«triufque leftionis idemeftfenfus. Q_uale eft illud Maronis,
Nec taies tangere curas, "
EX EADEM,
Morbo enim tuo daruros eras,etiam fi nemo quid mandaret tibi , donec Aetnam Kc,Varia/
bat le_Ho,fed nihil arridebat,Si cui difplicet uulgata ,perpendat num ita legi poffit, Morbo enim
tuo daturus,etiâ fi nemo,ut hieperapofiopefm fubaudias, roget, Mox. Q_uid. Mandem tibi, ut
dum Aetnam deferibis in tuo carmineAhuncfoIennem,&c. Sentit enim illum more poetarum
pon omifTurum in deferiptionelocum quem libenter tra__ent,qui facile fplendefcit.
In finepoftremaeepiftoIa»,Nephyton quidé , hsc uerba, non congruuntfententis,kgenduiî.
uidetur,nepilo quidem,autnepdis quidem,ut intelligas poft fagittas 8. fondas adhibita pila.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

\ '"' .'- .75
LVCIIÀNNEI SENECAE EPISTOLAR V 'MC
AD LVCILI VM LIB, D V O DECIM V S. :
EPIST. LXXXIIII.De ftatu fonedutfs,ÔC de frugali conuerfatione fua,Et de
ebrietate, primum aliorum,defnde fuam ponens fontentiam,
ïngulos dies tibi meos, ÔC quidem totos indicari iubes , Bene de me
iudfcasjfî nihil effe in illis putas,quod abfoondam. Sic certe uiuen/
dum eft,tanquam in confpedû m'uamus,fîc cogftandum,tanquan_
aliquis fn pedus intimû fnfpfcere poffît,ÔC poteft, Qufd enim pro/'
deftabhomîne aliquid effe focretû?Nfhîï deo claufum eftintereft . N
animis noftris, ÔC cogitationibus medfjs interuenit , Sic interuenit ^
dico,nô tanquam aliquando difcedat , Faciam ergo quod iubes,ÔC
quid agam,ÔC quo ordine libêter tibifcribam:obforuabo me protinus, ÔC(quod eft uti
ïiffimum )diem mecum fecognofcam.Hoc nos peffîmos facft , quod nemo uitam fuâ
refpici't,Quid faduri fîmus cogftamus,ÔC id raro:quid fecerimus,non côgitamus,At/
qui confilium futurf expraeterrto uenit,Hodiernus dies folidus eft.Nemo ex ilîo quic
quam mihi eripuit,totus fnter ftratum Iedionemc^ dfuffus eft , Mfnimû exercitation.
corporis daturn,ÔC hoc nomine ago gratias feneClutmon magno mfhf côftat,cum me
__ioui,lafïus fum. Hic autem eft exercftationfs, etfam fortfffimis, finis.Progymnafîos
meos quaeris, unus mihifufficit,Earinus,puer(ut fois) amabiîis,fod mutabiturJam ait
quem teneriorem quaero, Hic quidem ait nos eandem Crifin habere, qufa utriq? den/
tes cadunt:fod iam uixillum affequor currentem , ôC intra pauciffimos dies non pote/
rOjUt'de qufd exercitatio quotidiana proficiat. Cito magnum interuallûfit, inter duos
itinere diuerfb euntes:eodem tempore ille afoendit3ego defcendo , nec ignoras quan/
to ex his uelocius akerum fiât . Mentitus fum,iam enim aetas noftra nô defoendit, fod
cadit.Quomodo tamen hodiernum certamen nobis cefferit quaeris ? Quod raro cur/
foribus euenit, Hieranfecimus . Ab hac fatigatione magis c|? exercitationein frigide. *
defcendi.Hoc apud me uocatur parum calda , Ille tantus Pfychrolutes.qui caïendis la
nuarfjsfEuripum fàlutabam,quf anno nouo quemadmodum légère , forfbere , dicere a?, in Euripii
aliquid, fie aufpicabar fn uirginem defîlire , primum ad Tyberim tranftuli caftra , de/ [dtabam
inde ad hoc _bIium,quod cum fortiffïmus fum,ÔC omnia bona fide fiunt,fol tempérât,
non multum mihi ad balneum fupereft.Panis deinde ficcus , ÔC fine menfa prandium,
poft quod non funt ïauandae manus. Dormfo minimum , Confuetudfnem meam no/
fti.Breuffïîmo fomno utor,ÔC quafî interuigilo,fatis eft mihi uigilare defîjffe.Aliquan
do dormiffe me fcfo,ak'quando fufpfcor.Ecce Circenfîum obftrepi't clamor, fubfta ali
qua ÔC immenfa uoee feriuntur aures meae Nec cogitationem meam excutiunt , nec
interrumpunt quidem : fremitum patientiflîme fero , mukae uoees ÔCin unum con/
fufae,pro fludu mihi fîmt , aut uento fyluam uerberante , ÔC caeteris fine intelledu fo/
nantibus Quid ergo eft ? nunc cui animum adfecerim dfeam . Supereft ex hefterno
mfhf cogftatfo , qufd fîbi uoluerint prudentiffimi uiri , qui rerum maximarum pro/
batfones leufffîmas ÔC perplexas fecerint , quae ut fint uerae , mendacio tamen fîmiles
funt.Vult nos ab ebrietate deterrere "Zenon, uir maxfmus , hufus fedae fortiffïmae ac
iandiffimae condftor Audf ergo quemadmodum coîligit , ui'rum bonum non futu/
rum ebrium , Ebrfo focretum formonem nemo commfttit,uiro autem bono commit/
tit,ergo uir bonus ebrius non erit, Quemadmodum oppoffta interrogatione fîmi'Ii de
rideatur attende. Satis enim eft unamponere ex multis , Dormienri nemo focretum
fermonem committit,uîro autem bono commit..., ergo uir bonus non dormit , Quo
uno modo poteft,Poffidonfus Zenonfs noftri caufam agit,fod ne fîc qufdem ( ut exf/
_t_mo)agipoteft , Ait enim ebrium duobus modis dici, Akero cum aliçjs uino grauis
eft,ÔC impos fui . Akero fi foleat ebrius fieri , ÔC huit obnoxius uitio eft . Hune à Ze/
lione dia.quï foleatfieri ebrius , non qui fit. Hufc autem nemfnem commiffurum ar/
cana,quae per ufnum eloquf poffet,quod eft falfum.Prfma enfm illa interrogatio com
pledftur eum, qui eft ebrius,non eum qui futurus eft, Plurimum enim intereflê con/
p 4 cèdes
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

17$ LIBER DVODECIMVS
cèdes inter ebrium ÔC ebriofum,Poteft ÔC qui ebrius eft tune primum effe, nec habere
hoc u-t_um,8_ qui ebriofus eft,faepe extra ebrietatem effe, Itaq? id intelligo quod fîgnf
ficari uerbo ifto folet3praefertfm cum ab homfne dflfgentfam profeffo ponatur, ÔC uer
ba examinante,Adfjce nunc , quod fî hoc inteîlexit Zenon , ÔC nos inteîligere uoluit,
ambiguitate uerbi quaefîuit locum fraudî,quod faciendum non eft,ubi ueritas quaerk
tur.Sed fane fî hoc fenferft,quod fequftur,falfum eft,ei qui foleat ebrius fieri,nÔ com/
mitti formonem fecretû,Cogita enim quàm multis militibus, nô fomper fobrfjs,ÔC im
perator,ÔC tribunus , ÔC cêturio , tacêda mâdauerint , De illa Cafj Caefarfs c-_de,iîlfus
dico qui fuperato Pompefo rempublfcam tenuft, ta credftû eft illi Cymbro cfj C.Caf/
z fîo.Caffius tota uita aquam bibit.TuIlius Cymber ÔC nimius erat in uino ÔC T feorda/
f r i r llls'm hanc rem locutus e^ fpfe*Ego,inquit,quêquam feram, qui uinum ferre nô pof/

EPIST OLARVM .77
cïades aedfderit publica ebrietas.Haec acerrfmas gentes bellicofascj? hoftfbus tradidit,
Haec multorum annorum pertinaci bello defenfa mcenfa patefecft,haec contumaciffi/
mos ôC iugum recufantes in alienum egit arbitrium, haec inuidas acies mero domuft,
Aîexandrum,cuius modo feci mentionem,tot itinera,tot praelfa,tot hyemes,per quas
ui'da temporum locorumcj? difficultate tranfîerat , tôt flumîna ex ignoto cadentia,tot
maria tutum dimiferunt:intemperantia bibendi ÔC ille Herculaneus ac fatalis foyphus
f côdi'dft, Quae gloria eft capere multum? Cum pênes te palma fuerit, ÔCpropinatio/ atperdidk
nés tuas ftratf fomno ac uomitantes recufauerfnt, cum fuperftes toti conuiuio fuerîs,
cum omnes uiceris uirtutê magnifîca,ÔC nemo tam uini capax fuerit,m'nceris à dolio,
Marcum Antonium,magnum uirum ÔC ingenfj nobiîis, quae alia res perdidit,ÔC fn ex
ternos mores ac uitia non Romana traiecit quàm ebrietas ? Nec mînor uino Cleopa/
trae amor. Haec illum res hoftem reipublicae,haec hoftfbus fufs fmparem reddidit, haec
crudelem fecit, cum capita prfncipum cfuftatis ccenanti referrentur , cum inter appa/
ratiffîmas epulas luxusq? regales ora ac manus profcrr'ptorum recognofceret,cum ui/
no grauisjfitfret tamen fanguinemJntolerabiîe erat quod ebrius faciebat, fî fobrius fa
eeret, quanto intolerabfîius quod haec ipfa in ebrietate faciebat ? Ferè uinoîentiam
crudelitas fequftur,fuallatur enim exafperatunfp fanftas mentis.Quemadmodum dif atuitatur
ficiles faciunt oculos diatini morbi etiam ad minimâradfj folis offenfîonem,fta ebrie/ al uioUw
tares continuae efferant anfmos.Nâ cum faepe apud fo non funt,con_uetudine infànr'ae
durata ur'tfa,ur'no concepta, etiam fine illo liaient. Die ergo,quare fapiens non debeat
ebrius fieri.Deformitatem rei ÔCimportunitatê oftende,rebus,non uerbis, quod facil
ïimum eft,Proba r'ftas,quae uoluptates uoeantur , ubi tranfcenderfnt modum, peenas
effe.Nam fi illud argumentaberis3fapientem multo uino inebrfari, ÔC retinere redum
tenorem,etiam fî temuîentus fît,Iicet coIligas,nec ueneno potato moriturû , nec opio .
fumpto dormiturum,nec Elleboro accepto quiequid in uifeeribus haerebit,eiedurum
deiedurumcp.Sed fî tentantur pedes, lingua non confiât, quid eft, quare illum exiftk
«nés fn parte fobrfum effe,in parte ebrium? Vale.
EPIST.LXXX V .Deakernitateledionis ÔCftili,ÔC quomodo aliorû dida
per transformationem noftra facere debemus.
ITinera ifta quae fognitiem mihi excutfût,ÔC uaïetudini meae prodeffe iudico, ÔC ftur
dfjs.Quare ualetudfnem adfuuent,ufdes, cum pfgrum me ÔCnegïîgêtem corporis»
ïiterarum amor facîat,aïiena opéra exerceor.Studio quare profînt,indfcabo,A ledio/
nibus receffi,Sunt autem(ut exfftimo)neceffariae. Primum ne fîm me uno contentus,
deinde ut cum ab alfjs quaefita cognouero, tum ÔC de fnuentis iudicem, ÔC cogitem de
jnueniêdis.Alit ledio ingenium,ÔC ftudio fatigatum , nô fine ftudio tamê, reficit,Nec
feribere tantum,nec tâtum légère debemus , Altéra res côtriftabit, ÔC uires exhaurfet,
de ftflo dfco:altera foluet ac diluet. Inufcem hoc illo commutâdum eft, ÔC akerû akero
temperandû,ut quiequid Iedione colledû eft,ftilus redîgat in corpus,Apes(ut aiunt)
debemus imitari,quae uagantur,ÔC flores ad mei faciendum idoneos carpunt. Deinde
quiequid attulere,dîfponût,ac per fauos dfgerût : ÔC (ut Vergilius nofter ait) liquêtia
tnella Stfpât,$C dulci diftêdunt nedare cellas. De illis nô fatis côftat,utrurn fuccû ex
floribus ducant,qui protinus mei fît:an quae coîîegerût,in hune faporem mixtura qua
dam ÔC proprfetate fpfritus fui mutent.Quibufdâ enfm placet,nô facfêdf mellis fofen/
tfam effe fllfs3fed collfgendi.Aiôt inuenirr apud Indos mei in arundinû foIfjs,quod aut
ros illius cli,aut ipfîus arundinis humor,dulcis ÔCpinguior gignat . In noftrfs quoq?
herbîs uim eandem,fed minus manifeftam ÔC notabiîê poni,quam perfequatur ÔC con
trahat animal huic rei genftum. Quidam exfftimant conditura ÔC dffpofîtione fn hanc
qualitatem uerti,qua ex tenerrimis ufrentium florentiumq? decerpferint, nô fine quo
dam(ut fta dfcam)fermêto,quo fn unum dfuerfà coaïefcunt, Sed ne ad ah'ud,quàm de
quo agit abducar,nos quoq? has apes debemus imitari, ÔC quaecunq? ex diuerfa ledfo
ne congeffimus,foparare, melius em diftfnda feruatur.Defnde adhibita ingenfj noftri
feura ÔC facukate,fn unum faporê uaria fila Ifbamenta côfundere:ut etiam fî apparue/ dl.aurê
rit unde fumptum fit, aliud tamen effe q) unde fumptû eft appareat : quod in corpore
noftro
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

178 LIBER DVODECIMVS
noftro iifdemus,ffne uïla opéra noftra facere natura. Aîfmeta quae accepfmus quâdfu
in fua qualftate perdurant, ÔC folfda fnnatât ftomacho,onera funt. At cum ex eo quod
erant, mutata funt,tunc demum fn uires ÔC fn fangufnem tranfeût.Idem fn hfs,quibus
aluntur ingénia praeftemus,ut quaecuncg haufimus,nô patt'amur intégra effe, nec alie
na fînt,fed concoquamus illa:aIioquin fn memoriam fbunt,non fn fngenfum . Afferv
tfamur illis fideliter,ÔC noftra facfamus , Ut unum qufddSfiat exmultis , fîcut unus nu
merus fit ex fîngulfs,cû minores fummas ÔC difffdentes côputatfo una comprehendit.
Hoc faciat animus nofter,Omnfa qufbus eft adfutus abfcondat,îpfum tantùm often/
dat, quod effecit:etiam fi alicuius in te comparebit fimilitudo,quàm admiratio tibî ak
tius fixerit, fimilem effe te uolo quomodo filium,nô quomodo imaginem , Imago res
mortua eft.Quid ergo?non intelligetur cuius imiteris orationê?cuius argumentatio*/
nem?cuius fententfas ? Puto aîfquando ne fntelligi quidê poffe ,fî magni uiri : nec em
al. ut in unitd omnibus quae ex quo cp uelut exemplaria traxit,_ormâ fuam fmpreffit, t ut unitare cû
të M* copetcït illa petant,Non uides quàm multorum uocibus chorus conftet?unus tamen ex omni
j bus fonus reddftur:alfqua illic acuta eft,aliqua grauis,aliqua media,accedunt uirfsfce
mïnae,interponuntur tibiaejfingulorum illic latent uoees, omniû apparent , De choro
dico,quem ueteres philofophi nouerant. In comeffationibusJioftris plus cantorûeft,
quàm in theatris olim fpedatorum fuit , cum ornneis m'as ordo canentium impleuîr,
ÔC cauea uenatoribus cinda eft, ÔC ex pulpr'to omne tibfarum genus organorumq? cô
fonuit , fit concentus ex diffonfs . Talem animum effe noftrum uolo, ut multae in ilîo
artes,multa praeceptafint,multarû aetatum exempîa,fod in unum confpirata.Quomo
dOjinqufs,hoc effief poterit?affidua intentione,fi nihil egerfmus, nifî ratione fuadête;
hanc fi audfre uoîueris,dicet tibi,Reîinque ifta,iamdudum ad quae difcurritur,Reïin/
que dfuitfas,aut pericuîum poffîdentium,aut onus.Relinque corporis atq? animi uo/
Iuptates,molliuntôCeneruant,Relinqueambi'tum,tiim{dareseft,uana,uentofa,nuï/
ium habet termfnû:tam foîfcfta eft,ne que ante fo ufdeat,ç| ne fo poft aîiû: laborat inui
dia,ÔC quidê duplici.Vides autê quàm mifor fît,fî is cui inuidetiir3ÔCinindet , Intuerîs
illaspotentiûdomos,illatumultuofa,rixafalutantiû,limina? mukû habent coutume/
Iiarum ut intres,plus cum intraueris.Praeteri iftos gradus diuitû,ôC magno aggefîu fu
fpenfa ueftibula,Non in praerupto tantùm iftic ftabfs,fed fn lubrîco.Huc potius te ad
iapientiam dirige,tranquilliffimas q? res ÔC fimul ampîiffimas pete, Quaecunq? ufdent
eminere in rébus humanis,quâuis pufiîîa fint,ÔC côparatione humfîlimorû extent,per
difficiles tamen ÔC arduos tramites adeuntur.Confragofa in faftfgiû dignitatis m'a eft,
At fi confeendere hune uerticêlibet,cui fo fortuna fubmifît,omnfa quidem fub te que;
pro excelfiffimis habentur,afpfcfes3fed tamen uenies ad fumma per pîanû, Vale,
E P I S T.L. X X X VI .De affedibus anfmi.quos fecundû Peripateticos dicit fapû
entem temperare poffe,nô uftare. Et de beatae uit_e perfedione.
PEperceram tibi,ÔC quiequid nodofi adhuc fupererat3praeterierâ, contentus quafi
guftum tibi dare,eorum quae à noftris dicuntur , utprobetur uirtus,ad expkndâ
beatâ uitam fola fatis efficax . Iubes me quiequid eft interrogationû aut noftrarû , aut
attrdduâio/ tad traditionem noftram excogitatarum,comprehendere,quod fi facere uoluero,non
ne noftra erit epiftola-fed liber , Illud totfes teftor hoc me argumentorum génère non deledarî.v
Pudet in aciem defcendere,pro dfjs homfnibusq^ fufceptâ,fubula armatum. Qui pru/ '
dens eft,ÔC temperans eft.Qui temperans eft,ÔC conftans.Quf conftans eft,ÔC imper/
turbatus eft,Qui imperturbatus eit,fine triftftfa eft,Qui fine triftitfa eft,beatus eft,Er
go prudens beatus eft,ÔC prudentia ad beatâ uitam fatis eft, Huic colledioni hoc mo/
do Peripateticorum quidam refpondent,utfmperturbatum,ÔCconftantem,ÔC fine tri
ftitia3fîc interpretentur,tanquam imperturbatus dfeatur, qui raro perturbatur ÔC mo/
dfce,nô qui nunquam,Item fine trffti'tia eum dfci aiunt , qui nô eft obnoxius trfftitîae,
nec frequens,nfmiûs ue fn hoc uitio . Illud enim,humanam naturam negare, alicuius
animum îmmunê effe trffticia.Sapientê non uinci mo_rore,caeterum tangi, ÔC caetera
in hune modû fedae fuae refpondentfa.Non hfs tollunt affedus,fed tempérant. Quan
tulû aût fapfêti damus , fî imbecillimis fortior eft, ôC mceftfffimis laetfor,ÔC effraenatff/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
fimis

EPISTOLARVM 179
fimi's moderatîor, ÔC humiîlimis maior, Qufd fî fhfretur ueloci'tatem fuam ïaudans ad
claudos debilesq? refpiciês? Illa uel fntadae fegetfs p fumma uolaret Gramfna,nec
curfu teneras laefiffet ariftas, Vel mare per mediû fludu fulpenfà tumenti,
Ferret iter , celeres nec tingeret aequore plantas, Haec eft pernicitas per fo aeftimata,
non quae tardiffimorû collatione laudatur.Quod fî fanum uoces,Ieuiterfebricitâtem,
non eft bona ualftudo,mediocritas morbi. Sic, inquit, fapiens imperturbatus dfcftur,
quomodo apyrina dfcûtur, pô quibus nulla ineft duricîa granorû , fod quibus minor,
Falfum eft.Non enfm diminutionê malorum in bono uiro fntellfgo, fod uacatfonem,
nulla debent effe no parua.Nam fî ulla fînt3crefcent,ÔC intérim fmpedfent.Quomodo
oculos mafor ôCperfeda fuffiifîo excaecat,fic modfca turbat. Si das alfquos affedus fa
pfenti,impar illis erit ratio, ôC uelut torrente quodam auferetur: praefortim cum illi no
unum,fed unfuerfum affeduum ccetû relinquis,cum quo colîudetur : fod omnis plus
poteft,quâuis mediocrium,turba,quàm poffet unfus magnf ufolentfa,Habet pecunfe.
cupîdftatem,fed modîcâ:habet ambîtionemffednon concitatâ:habet iracundiam, fed
placabilemffiabet inconftantfâ,fed minus uagâ ac mobiîem: habet libidinem,nô infa/
niam.jMelius cum illo ageretur,qui unum uitium integrû haberet, quàm cum eo qui
ïeufora quidem,fed omnia.Deinde nihil intereft,quàm magnus fît affedus : quantuf/
cunq? eft,parere nefei.,conftîi'um non accipinquemadmodum rationi nullum animal
obtemperat,nô ferum,nô domeftîcum ÔC mite , natura enim illorû eft furda fuadentf;
iîc nô foquûtur, nô audftint affedus quâtulicunq? fint.Tigres, leonesq? nunqp feritatê
cxuunt,alfquando fubmfttunt,ÔC cum minime expedaiieris, exafperat toruîtas miti/
jgata.Nunquâ bona fide uftia manfuefount, Defnde fi ratio proficit , ne incipiêt qufdê
. affedus:fi inuita ratfone cc_perint,inuita perfeuerabunt.Facilius eft enim initia illoru
prohibere,quàm impetû regerè.Falfa eft utiq? ifta mediocritas ÔC l'nutfîi's, eodêq? loco
liabenda3quo fî qufs diceret modice infàniendum, modice aegrotandum Sola uirtus
liabet:nô recipiunt animi mala temperamentû, faciîius fuftulerfs illa, qrexeris, Nun/
quiddubiû eft,quin uitia mentis humanae inueterata ÔC dura (quae morbos uocamus)
immoderata fînt,ut auaricia,ut crudeïftas,ut impotenria,ut fmpfetas?ergo framodera
ti funt ôC affedus,ab his em ad illa tranfît , Defnde fî das aliquid r'uris triftitiae , tfmori,
cupiditati,caeterifcp moribus prauis,non erunt in noftra poteftate, Quare?qufa extra
nos funt,quibus iritantur , Itaq? crefount prout magnas habuerint minorés ue caufas,
, quibus concitentur:maior erit timor , fî plus quo exterreatur,aut propius , afpexerit:
. maius
acrior cupiditas,quo illâ amplforfs rei fpes euocauerft.Sf in noftra poteftate no eft,an
fint affedus,ne illud quidem eft quanti fint:fi fpfîs permifîfti incipere, cum caufis fufs
crefcent5tanti4 erunt,quanti fient,Adfjce nunc,quod ifta quantumuis exigua fint, in
excedunt, Nunquâ pernitiofaferuant modû,Quâuis leuia initia morborû,for/
pût , ÔC aegra corpora minima interdum mergit acceffîo.Illud uero cuius demêtiae eft,
credere,quarû rerum extra noftrum arbftrfum pofîta principia funt,earum noftri effe
arbitrrj termfnos,Quomodo ad idffnfendum fatis ualeo, ad quod prohfbendum paru
ualuf, cû facflius fît excludere3quàm admiffa côprimere? Quidâ ita diftfnxerût,ut di/
cerent,têperans ac prudens pofîtfone quidem mentis, ÔC habftu tranquillus eft, euêtu
non eft:nam quantû ad habftum mentis fuae,non perturbatur,nec contrfftatur,nec ti/
met,fed multae extrinfecus caufç incfdût, quae illi perturbationê afferât,TaIe eft quod
uolunt dr'cere,Iracundum quidê illum non effe, irafci tamen aliquando: ÔC timîdû qui
dem nô effe,tfmere tamê aîiquâdotid eft,uftio timoris carere3affedu nô carere.Quod
fi recipitur,ufu frequentitimor tranfît in uitium, ÔC ira fn animum admiffa, habitû illû
ira carentis anfmf retexft, Praeterea fî non contemnit uenientes extrinfecus caufas,ÔC
aliquid timet,cum fortfter eundum erit aduerfus tela,fgnes,pro patria,legfbus , liber/
tate,cundanter exibit ÔC animo recedente. Non cadit autem in fapientem haec diuer/
iîtas mentis . Illud prseterea iudico obferuandum , ne duo quae feparatim probanda
funt,mifoeamus.Per fe enfm collfgftur, unum bonum effe quod honeftum perfe,rur/
fus ad uftam beatam fatis effe m'rtutem.Si unum bonû eft,quod honeftû,omnes con/
cedunt ad béate ufuendum fufficere uirtutem , è. contrario non remittetur , fi beatum
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
fola
4

180 LIBER DVODECIMVS
fola ufrtus facityunum bonû effe,quod honeftum eft Xenocrates ÔC Speufîpptis pu/
tant beatum ud fola uirtutê fieri poffe,non tamen unum bonum elfe,quod honeftum
eft.Epfcuras quoq? iudicatcum uirtutem habeat,beatum effe, fodîpfam uirtutem m
fatfs effe ad beatam uftam,quia beatum efficiat uokïptas,quaeex uirtutê eft , non ipfà
ufrtus.Inepta dfftfndfo. Idem enim negat nunquam uirtutem effê fine uoluptatê : fta
fî eiiunda fomper eft,atque înfeperabilis , ÔC fola fatis eft:habetenîm fecum uolupta/
tem,fîne qua non eft,etfam cum fola eft.IIlud autem abfur-dum eft , quod dicitur bea/
tum quidem futurum uel fola ufrtute,non futurum autem perfedebeatû,quod quem
admodum fieri poffit,non reperfo , Beata enfm uita bonum in fe perfedumhabetin/
exuperabile , quod fî eflyperfede beata eft , Si deorum uita nihil habet maius aut me/
_ius,beata autem uita diuina eft , nihil habet , in quod amplius poffit attollî, Praeterea
fî beata uita nullius eft fndigens3omni's beata uita perfeda eft , eademq? eft , ÔC beata,
ÔC beatiffima, Nunquid dubitas quin beata uita fummum bonum fît ? ergo fî furnmu
bonum habet ,fumme beata eft Quemadmodum fummum adfedfonem nonrecrpft
(quid enfm fuprafummum erit?)ita ne beata quidem uita,quae fine fummo bononon
eft. Quod fî aliquem magfs beatum induxeris , ÔC multo magis innumerabilfa dffcri/
minafummf boni' facfes, cum fummum bonum intelligam quod fupra fe gradura
non habet.Si eft aîfqufs minus beatus quàm ali'us,foquitur , ut hic alterius uftam bea/
t tforfs magfs concupifoat, quàm fuam,beatus autem nihil fuae praefert, Vtrumïîbet ex
în's fncredibile eft:aut aliqm'd beato reftare,quod effe quàm quod eft malft: autid illû
non malîe,quod illo melius eft Vtique;enim quo prudentior eft , hoc magis fo adîd
quod eft optim um,extendet,ÔC id omni modo confequf cupiet, Quomodo autê bea/
tus eft,qui cupere etiamnum poteft,imo qui debet?Dicam qufd ht , ex quo ueniat hic
error.Nefciunt beatam uitam unam effe.In optfmo illam ftatu ponk quak'tas fua,non
tnagnftudo.Itaque in aequo eft longa ÔC breuis,dfffitfa ÔCanguftfor,in muka Ioca,mul
tasq? partes dfftrfbuta , ÔCin unum coada . Qui illam numéro aeftfmat,ÔC menfuraSC
partfbus , fdflli quod habet exfmium,eripit . Quidautem eftîn beata uita cxfrnium?
quod plena eft , finis , Vt puta,edendi bibendic^ fatietas eft : hic plus edit, ille minus,
** quid refert?uterque iam fatur eft. Hic plus bibiu'île minus , quid refert? uterque non
_i.tit.Hic pluribus annis uixit , hic paucioribus . Nihil intereft , fî tam illum multi anni
beatum fecerunt , quàm hune pauci . Ille quem tu minus beatum uoeas , non eft bea/
tus,non poteft nomen immi'nuf.Qui fortis eft,fîne timoré eft:quf fîn,e timoré eft, fîne
triftftia eft:qui fîne triftitia eft,beatus eft, Noftrorum haec fnterrogatio eft, Aduerfus
dtmndicare |»anc fc refpondere conantur,faîfam nos rem ÔC controuerfam pro côfeffa f fudfcare,
eum qui fortis eft,fine timoré effe , Quid ergo-inquit , fortis r'mmfnentfa mala non tk
mebitflftud démentis aîienati'Cp,non fortis eft.Ule uero , inquit, moderatiflïme timet,
fed in totum extra metum non eft.Qui haec dicunt,rurfus in idem reuoïuuntur , ut iP
lis ufrtutum loco fint minora uitia . Nam qui timet quidem, fod rarius ÔC minus , non
caret malicia,fed leuiore uexatur. At enfm dementem puto qui mala imminentianon
extimefeit,Verum eft quod dfcfs,fî mala funt,fedfi foit mala illa non effe,ÔC unam tan
tum turpftudfnem maîum iudicat,debebft focure pericula afpicere,ôC alfjs timêda con
temnere:aut fi ftuîti ÔC amentis eft mala non timere,quo quis prudentior eft,hoc tfme
bit magfs.Vt uobfs,fnquft,ufdetur,praebebitfo periculfs fortfs.Minime.Non tfmebft
illa,fod ut'tabit:cautio illum decet,timor non decet . Quid ergo (inquis) mortem,uin/
cuîa,ignes,alia tela fortunae non tim _bit?Non»foit enim illa non effe mala , fed uideri,
omnia ffta humanae uftae formidines putat.Defcribe captiuitatem, uerbera,cathenas,
egeftatem, ÔC membrorum Iaceratfones,ueI per morbum,uel per iniuria, ÔC quiequid
aliud attuleris inter Iymphaticos metus numera , Ifta timîdfs timenda funt.An idexi/
ftimas maîum,ad quod aliquando noftra fponte ueniendû eft? Quaeris quid fît malû?
Cedere his quae mala uocantur,ôC illis libertatem fuam dedere, pro qua cunda patien
da funt.Perit libertas,nifî illa contemnimus, quae nobis fugum imponunt. Non dubiV
tarent quid côueniret forti m'ro,fî foirent quid effet fortitudo . Nô eft enfm fnconfuka
temeritas,nec periculorû amor, nec formidabilium appetftio^Scientia eft diftinguêdi
quid
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 1 8l
qufd fît ma.um,ÔC qufdnon fît:dfligentiffima fn tutela fui fortitudo eft , ÔC eadem pa/
tientiffima eorum,quibus falfa fpecies malorû eft.Quid ergo, fi ferrum intentatur cer
uicibus uiri fortis, fî pars fubinde alia atq? alia fuffodit , fi uffcera fua fn fînu fuo ufdit,
fi cxi'nterualîo quo magfs tormenta fentfat repetftur,ÔC per fîccata uffcera , recens di/
mittitur fanguis,non timere iftum tu dfces,non doIere?lfte uero dolet , Senfum enim
hominis nulla exuit uirtusffed non rimet,inuidus ex alto doïores fuos fpedat , Quae/
ris quis tune animus illifît?qui aegrum amicum adhortâtibus. Quod malû eft , nocet,
quod nocet deteriorem facit Dolor ÔC paupertas deteriorem non faciunt , ergo mala
non funt.Faîfum eft,fnquft,quod proponftur,non enfm fî qufd nocet, etfam détérioré
facft.Tempeftas ÔC procella nocet gubernatorf.non tamen illum détérioré fatit.Qui/
dam Stofcf ira aduerfus hoc refpondent, Deteriorem fieri gubernatorem terhpeftate
ac proceIIa,quia non pofîït fd quod propofuft efficere,nec tenere curfum fuum : dete/
riorem illum in arte fua non fieri, in opère fierkquibus Perfpatetfcus, Ergo, fnquit,Ô£
iapientem deteriorem faciet paupertas ÔC dolor,ôC quicqui'd aliud taie fuerinuirtutem
enim illi non eripiet , fod opéra eius impediet . Hoc rede diceretur, nifî dfffimilis effet
gubernatorîs conditio ÔC fapientis,Huic enim propofîtum eft in uita agenda,nô utiq?
quod tentât efficere,fed omnfa reda facere. Gubernatori pfopofitum eft utiq? nauem
in portum perducere.Artes miniftrae funt,praeftare debent,quod promittunt.Sapien
tia domina redrixej? eft.Artes feruiunt uitae,fapientia imperat , Ego aliter refponden/
dum iudico,nec artem gubernatorîs deteriorem ulla tempeftate fieri,nec ipfam admr'/
niftrationem artis.Gubernator tibi non felicitatem promifît, fed f utflem operam , ÔC atfidekm
nauis regendae fcientiam:haec eo magis apparet, quo illi magfs aliqua fortuita uis ob/ £" "fr' ^0

I8z LIBER TREDECIMVS
in côtubernfum mftfgahtXeonibus magffter manum infertat,ofcuïatur Tigrirn fuus
cuftos.Eîephantem minfmus ÔC Aethiops iubet fubfîdere in genua, ambulare per fu/
nem,Sfc fapiens eft artifex domandi maIa,Doîor,egeftas,îgnominia,carcer, exilium,
ubiq? horrenda,cum ad hune peruenere,manfueta funt, Vale,
i
Hieran ftcimus.Apparet uehementifTim^
IN LIBRV M XII,
EP t S T O L A LXXXIIII,
fubaudias ^««l'.quéadmodû &." nauta dicunt,facrâ ancoram,8. medici facram dofim» _( m^.
Et fcordalus.De hac uoee didum eft epiftola 57.
Nec fopore fumpto dormiturum:Ex exemplari feliciore repofuimûs,opio . Opium enim co/
piofiusfumptumletalemadfertfomnum. EPIST. LXXXV.
Locus eft deprauatus,nec fubueniebant exemplaria.Intérim leclionem uteunep tibicineful/
ciemus,donec quod certum eft emerferit.Opinor inuerfumordinem,atcp ita Jegendum,Puto ali
quando ne intelligi quidem poffê,fi magni uiri: ut hic ex fuperioribus répétas argumentationem
£_ fententias-. Deinde fequatur . Nec enim ex omnibus uelut exemplaria traxi. , ex quo formam
fuam impreffitjUt in unitatem illa competant. Senfus hic eft,Si magni uiri orationem imiteris,nô
agnofci,cuius fit fententia,quum ille nô collegerit ex quibuslibet, pofteaquam illis impreiTitfuâ
formam,ut competant in unitatem,Verumuideo tokrabiîem kc-ionem/i pro ex quo,kgas,nec
enim omnibus,quae ex quoep uelut exemplaria traxit _.c.Rurfus îi legas traxeritpro traxit,_tfjt
fenfus,Non omnibus impreffit formam, qus ex quo traxerit,hoc eft,non ad didit notam,quali/
queat quid ex quo traxerit.Et quare non impreffit formam. ut illa competant in unitatê. In quo
dam exemplari pro traxit erat ftruxit.tum Ennff nomen erat additum.Magni uiri Ennrj.
EPISTOLA L XXXVI,
Q.uomodo aprina drcunt,Ô.c.Repofuimus apyrina,qua uoee ufus eft Plinius libro 15, cas.
LVCII ANNEI SENECAE AD LVCILIVM EPI/
STOLARVM LIBER TREDECIMVS,
EPIST,LXXXVII .Exemplo Scipionis utens,notat bafneorum luxurfâ, fîibfj/
cfens de fatfonibus ÔC infationibus quaedam obledabilia fenefoenti,
1 N ipfa Scipfonfs Afrfcani uilla iacens haec tibi foribo , adoratis
tiidrca W^WIM F^f^^'4li mamDUS dus ÔCfara,quam fepulchrû effe tantf uiri fufpfcor: ani/
mam quidem efus fn ccelum,ex quo erat,rëdfffe perfuadeo mfhf:
non quia magnos exercitus duxit( Hos enim ÔC Cambyfes furio/
fus, ac furore féliciter ufus habuit)fed ob egregiam eius modéra/
tionem pietatem -j?,magis in illo admirable , cum reîiqui't patriâ,
quam cum défendit.Aut Scipio Romae deeffe debebat , aut Ro/
ma fn lîbertate,Nihi'I3inquit3uolo derogare legibus, nihil inftftu/
tfs3aequû fnter omnes dues ius fi't,utere fine me beneficio meo patria, caufà tibi liber/
tatis fui3ero ÔC argumentum. Exeo,fi plus,quàm tibi expedit creui.Quid ni ego admi
rer hanc magnitudinem animirin exilium uoluntarium foceffit, ÔC cfuftatem exonéra
uft.Eô perduda res erat , ut aut libertas Scipionf,aut Scipio îibertati faceret iniuriam,
Neutrum fas erat.Itaq? dedit locum legibus , ÔC fo Liternum recepit , tam fuum exiliû
Reipub. imputaturus,quàm Hannfbalis.Vidi uillam ftrudam lapide quadrato,murû
circundatum fyluae, turres quoq? fn propugnaculum ufllae utrinq? fubredas.Cifterna
-edificfjs ac uiridibus fubdftâ, quae fufffcere in ufùm uel exercitus poffet.Balneolû an/
guftû , tenebrfeofum ex confuetudfne antfqua. Nô ufdebat maforfbus noftris calidûf,
nifî obfcurum.Magna ergo me uoïuptas fubit côtempîantem mores Scipionis ac no/
ftros.In hoc angulo ille Carthaginis horror,cm'Roma débet , quod tantùm femel ca/
pta eft,abluebat corpus Iaborfbus ruftfcfs feffum:exercebat efh opère fo , terramcp (ut
mos fuftprifcis)ipfofubigebat, Sub hoc file tedo tam fordfdo ftetit,hoc illû pauimêtû
tam uile fuftinuit . At nunc quis eft,qui fie lauari fuftfneat?pauper fîbi uidetur ac for/
dfdus,nifî parietes magnis ÔC preciofîs orbibus refulforint,nifî Alexandrina marmora
Numidicis cruftis diftinda fint, nifî illis undiq? operofa ÔC in pidurae modum uariata
circumlitio prae£exatur,nifî m'tto condatur caméra , nifi Thau'us lapis,quondam rarû
inalf quo
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM .85,
in aïiquo fpedaculû tempîo,"pifci'nas noftras circumdederit , in quas multafudatione
corpora exinanita demittimus,ni'fî aquam argenteafepftomfa fuderint. Et adhuc pie/ alepiftomia
beias fiftulas loquor,quid cum ad balnea libertinorum peruenero?quantû ftatuarum, *
quantum columnarum eft nihil fuftînentïum,,fod in ornamentum pofîtarum impenfg
caufa ? quantum aquarum per gradus cum fragore labentfum ? Eo delftiarum perue/
nimus,ut nffî gemmas calcare nolimus , In hoc balneo Scipionis minr'mae font rimae,
magfs cjj feneftrae,muro Iapideo exfodae, ut fîne iniuria munimenti, Iumê admftterêt,
At nunc bîadaria uocant balnea, fî qua non ftafaptata funt , ut totfus dfef folem fene/ forte, aperta
ftris amplfffimfs recfpfant,nifî ÔC lauantur fîmul ÔC coIoranf,nifî éx folio agros ÔC ma/
ria profpfcfunt , Itaq? quae côcurfum ÔC admirationem habuerâtcum dedicarent, haec
in antiquorum numerum rerjciuntur, cum aliquid noui Ïuxuria cômenta eft, quo ipfa
fo obrueret,At ok'm ÔC pauca erant balnea,nec ulîo cultu exornata, Cur enfm ornaret
resfquadratorfa,ÔC in ufum nô in obledamenta reperta?Nô fuffundebatur aqua, nec j ' fwrf/
recens femper uelut ex calido fonte currebat3nec referre credebant fn quam perlucida drantart*
fordes deponerêt, Sed,dfj boni, quàm fuuabat fila balnea intrare obfoura,ÔC gregali te
dorio induda,quae foires Catonem tibi gdilem,aut Fabium Maximum,aut ex Corne
lîjs aliquem manu fua temperaffe.Nam hoc quoq? nobflfffîmi aediles fungebantur of/
ficio,întrandi ea loca quae populum receptabât, exigendiq? mundftias, ÔC utilem ac fà
lubrem temperaturâ,non hanc quae nuper inuenta eft,fîmilis incendio, adeo quidê ut
conuidurn in aïiquo fcelere foruum , + uiuum Iauari oporteat, Nihil mihi uidetur iam dl>inUltum -
intereffe/ardeat baîneum an caleat.Quantae nunc aliqui rufticitatis damnant Scipio/ dUalgeat.
nem, quod non in caldarium fuum Iatis fpecularibus diem admiferat, quod nô fn mul
ta luce decoquebatur,ÔC fpedabat,ut fn balneo concoqueret ? O hominem calamfto/
_um,nefcft uiuere,Non pacata aqua ïauabatur,fod faepe turbfda , ÔC cum plueret uehe
mentius,penè Iutuîenta,Nec multum eius r'ntererat an fîc Iauaretur>ueniebat enim,ut
fudorem illic ablueret,non ut unguêtum.Quas nunc quorundâ futuras uoees credis?
non inuideo Scipîonf,uere in exilio uixit,qui fîc îauabatur,Immo fî feias, nô quotidie
lauabatur . Nam,ut aiunt qui prifeos mores urbis tradiderunt,brachia ÔC crura quoti/
die abluebant,quae fci'licet fordes opère collegerât : c-eterum toti nundinis lauabatur.
Hoc loco dicet aliquis,liquet îmmundiffi'mos fuiffe, Quid putas ? Illo foîuiffe militia. z
laborem decebat uirû.Poftq? munda balnea inuenta funt,fpurciores funt, Defcrfptu/
rus fnfamê, ÔC nimfjs notabilem délices Horatfus Flaccus qufd ait? Paftfllos Rufîllus
oîet,Dares nue Ruccillum, proinde effet ac fi hircû okret, ÔC Gorgonfj loco effet3quê
idem Horatfus Ruccr'Ho oppofuit. Parum eft fumere unguentum,ni bis die terc| reno
uetur,ne euanefeat in corpore,Quid quod odore tanquâ fuo gloriâtur? Haec fî tibi ni/
mfum triftîa ufdebuntur,uillae imputabis,in qua didici ab Aegialo dilîgentiffïmo pa/
trefamiliae ( Is enim nunc huius agri poffeffbr eft)quamuis uetus arbuftum poffe trâf/
ferri , Hoc nobis fènfbus dffoere neceffarfû eft , quorû nemo non oliuetû aîteri ponit.
Quod uidi hoc dico,iIlud arbuftû trimû ÔC quadrimû haud faftidiêdi frudus autumo,
Depone,te §q? proteget illa quae Tarda uenft foris fadura nepotib, umbrâ,ut ait Ver
gilius nofter:qui nô quid uenffime,fed quid decentiflïme diceretur,a{pexit, nec agri/
colas docere uoluit,fed lëgentes deledare, Nâ(ut omnia alia tranfoâ) hoc quod hodie
mihi neceffe fuit deprehendere,afcrfbam, Vere fabfs fatio eft,tune te quoq? medica
putres Accipiût fulcf, ÔC milfo uenft annua cura, Annuo têpore ifta ponêda funt,
ÔC an utrfufq? uerna fît fatio , hfnc aeftfmes licet. lunius menfîs eft quo tibi feribo, iam
procliuus in lulium.Eodem die uidi fabâ metentes,milium forentes. Ad oliuetum re/
uertor,quod uidi duobus modis difpofitum, Magnarû arborum truncos cfrcumcifîs
ramis, ÔC ad unum redadis pedem,cum rapo fuo tranftulit , amputatis radicibus,relf/
do tantùm capite ipfo , ex quo illae pependerât , Hoc fimo tindum in ferobë demifît:
deinde terram non aggeffit tantùm ,fed calcauit ÔC preffit.Negat quicquâ effe hac ( Ut
ait)fpofitiôe ef-îcaçius: uidelicet frigus excludit ÔC uentum , minus praeterea mouet: diter ,fpiffaé
ÔC ob hoc nafeentes radiées prodire patitur, ac folum apprehêdere,quas neceffe eft te/ tione
neras adhuc,ÔC precario haerêtes, leufs quoq? reuellat agftatfo.parû aût arborfs antec^
q 2 obruat
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

l84 LIBER TREDECIMVS
obruat radfx, ex omnî enim materia quae nudata eft(ut ait ) exeût radiées noaa_,No«
plures autem fuper terra eminere débet truncus,quàm très aut quatuor pedes, ftatim
enim ab imo ueftîetur, nec magna pars quemadmodû in olfuetfs ueterfbus arida ÔC re
torrfda erit.Alter ponendî modus hic fuit.Ramos fortes,nec corticis duri, quales effe
nouellarum arborum folcnt,eodem génère depofuit.Hi paulo tardius furgunt, fed cg
tanquam à planta procefferint,nihfI habêt in fe horridum, nec trifte . Illud etiam nunc
ufdf,uitem exarbufto fuo annofam transferrkhufus capfllamêta quocp(fifieri poteft)
colîigenda funt,deinde îiberalius fternenda uftfSjUt etiam ex corpore radicefoat. Et ui
di non tantùm menfo Februarfo pofîtas,fod ÔC iam Martfo exado tenêt,ÔC compkxae
funtnon fuas ulmos.Omnes aûtfftas arbores,quae (utitaudicam) grandis copiaefunt,
ait aqua adiuuandas cifternfna:quae fî prodeft, habemus pluuiam innoftra poteftate,
Plura te docere non cogito, ne quemadmodû Aegiaïus nofter me fîbi aduerfarium pa
rauit,ffc ego parem te mihi, Vale,
EPI st.lxxxviii, ExempïofuiôCCatonisadfrugalitatemhorta/
tur, annedens contra Peripateticos dîfputatfonem de fortm'tfs,
NAufragfum antequàm naufm afcenderem fecf:quomodo acciderit,non adtjcfo,
___ , ne ÔC hoc putes inter Stofca paradoxa ponendum: quorum nullum effe falfum,
nec tam rnfrabfîe quàm prima facie uidetur,cum uoïueris approbabo, imo etiam fi no
Iueris, Intérim hoc me iter docuit, quàm multa haberemus fuperuacua, ÔC quàm cum
ticotemnere facili iudicio poffemus f deponere,quae fi quando neceffitas abftulft,nô fentfmus ab/
ïata.Cum pauciffimi's foruis,quos unum capere uehîculum potuit,fîne ullfs rebus3ni'/
fî qua; corpore noftro contiftebantur, ego ÔC Maximus meus biduum iam beatiffinw
agimus.Cukitra in terra iacet,ego in cuîcitra.Ex duabus penuîîs,altera ftragulum3aï/
tera opertorium fada eft.De prandio nihil detrahi potuit,paratum fuit non magis ho
ra,nufc|uarn fîne caricis , nufquâfine pugillaribus. IIIae fî panem habeo , pro pulmen/
tario fùntffi non,pro pane:quotîdfe mihi annum nouum faciût,quem ego fauftum SC
feîicem reddo bonis cogitatronibus, ÔC animi magnitudine: qui nunquâ maior eft, ql
ubi aliéna fopofui.,ÔC fecit fibi pacem,nihif rimendo , fecit fîbi diuftias,nihil concupi/
foendo, Vehicuîû in quod impofîtus fum, rafticurn eft.Mulae uiuere fo ambulando te
ftantur,muIfo excalceatus non propter aeftatem,Vix à me obtineo,ut hoc uehiculum
uelim uideri meum.Durat adhuc peruerfà redi uerecundia: quoties in aliquem comi
tatum Iautiorem incidimus,inuitus erubefoo:qtiod argumentum eft,ifta quaeprobo,
4Vter,fdem quae laudo,nondum habere certam'ffodem ÔC immobikm. Qui fbrdîdo uehfculo erti/
befcit,preciofo gloriabitur , Parum adhuc profeci , nondum audeo frugalftatëpalàm
ferre,etfam aune euro opfnfones uiatorum,Contra totfus generfs humani opiniones
mittenda uox erat:fnfani'.is,erratis,ftupetis ad fuperuacua,nemfnê aeftimatis fuo. Cû
ad patrirnoniû uentum eft,dilfgentiffimi computatores, fie rationê ponftis fînguîorû.
quibus aut pecuniam credituri eftfs,aut bénéficia, Nam haec quoq? iam expêfa fortis,
Late poffidetjfod mukû debet:habet domû formofam,fed alienis nummis paratam.'fa
miliâ nemo cito fpeciofîorê producit,fod nominibus nô refpondet. Si creditoribus fol
uerit,nihil illi fupererit.Idê in rcîiqiiis quoq? facere debebftis,excutere quanta prbprij
quffq? habeat . Diuitê illû putas,quia aurea fuppellex etiâ in uia eum-foquitur, quia in
omnibus prouincfjs arat, quia magnus calendarfj liber uokiitur,quïa tantû fuburbani
agri poffidet,quantum r'nuidiofe in defortisp Auliae poffideret:ÔC cum ômnfa dfxeris
élttt dîces pauper eft, quare?quia débet,quantû inquis?omnfa, nifî fortef iudices intereffè,utrS
aîiqui's ab homine , an à fortuna mutuû fumpforit. Qufd ad rem pertinent muîae fagk
natae,unius omes coîoris?Quid ifta uehicula celata? Inftrati ofîro alipedes,pidisq?
tapetis, Aurcapcdoribusdemiffa monilfa pendent, Tedi auro, fuluum mandût
fub dentibus aurum. Ifta nec dominum meliorem poffunt facere , nec muîam . M.
Cato Cenforius(quem tam neceffarfumRomano populo hercule profuit nafci quàm
Scipionem,Alter enim cum hoftibus noftrfs belîum , alter cum moribus geffît ) can/
therio uehebatur, ÔC hfppoperis quidem impofîtîs, ut focum utilia portaret , O quàm
cuperem illi nunc occurrere aliquem ex his troffulfs in uia diuftîbus. curfores ÔC Nu/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
midas

EPISTOL AR VM -. 185
midas 8C muïtu-aft.e fe pulueris agentem , Hic fîne dubio cultior , comitatiorcf quàm
M.Cato uideretur, hfc inter illos apparatus delicatus, qui cum maxime dubitat, utrû
jfe ad gladfum Iocet,an ad cultrum , O quantum erat faeculf decus imperatorem trium
phalem Cenfbrium(ÔC quod fuper omnia haec eft)Catonem,uno caballo effe contenu
tum , ÔC ne toto quidem , Partem enim farcinae ab utroque latere dependentes occu/
pabant Ita non omnibus obefîs mannis ÔC afturconibus ÔC tolutarfjs praeferres uni/
cum illum equum ab ipfo Catonê defridum?Video non futurum finem in ifta mate/
n'a uîlum3nifî quem mihi ipfe fecero. Hic itaq? côticefoam, quantum ad ifta, quae fine
dubio taira diuinauit futura , qualia nunc funt , qui primus appellauit impedimenta,
Nunc uolo pauciffimas adhuc interrogationes noftrorum tibi reddere ad uirtutem
pertinentes , quam fatisfacere uitae beatae contendfmus ,' Quod bonum eft bonos fa/
cit , Nam ÔC in arte miifîca quod bonum eft,facft mufîcum , Fortuita bonum non fa/
ciunt3ergo non funt bona,Aduerfus hoc fîc refpondent Peripatetic{,ut quod primum
proponimus falfîim effe dfcant, Ab eo, inquit, quod eft bonum nô utiquefiunt boni»
In mufîca eft aliquod bonum tanquam tibia , aut chorda , aut organum aliquod apta/
tum ad ufus canendi.nihiï tamen horum facit mufîcum + Hic refpondebimus, non in^
telîigitisquomodo pofîierimus quod bonum eft mufîco . Non enim id dicimus quod
inftruit mufîcum , fed quod facit : tu ad fuppelîedfïem artfs , non ab artem uenfs , Si
qufd autem inipfa arte mufîca bonum eft , fd utîque mufîcum faciet , Etiamnum fa/
cere his me planius uolo, Bonum in arte mufîca duobus modfs dicitur, akero quo ef/
fedus mufîci adfuuatur,altero quo ars ad effedum pertfnet,Inftrumenta»tibiae, ÔCor/
gana,ôC chordae , ad artem fpfam non pertinent . Eft enfm artifex etiam fine iftis , uti
forfîtan non poteft arte. Hoc non eft aeque duplex fn homine , idem enim bonum ÔC
hominis ÔC uitae , Quod contemptiffimo cuiq? contingere ac turpiffirno poteft, boni*
non eft,Opes autem ÔC ïenonf,ÔC îanfftae contfngunt,ergo non funt bona, Falfum eft»
inquiunt,quod proponftur.Nam in grammatica ÔCin arte medendi, aut gubernandî,
uidemus bona humiliions quibufque contfngere , Sed iftae artes non funt magnitudi/
nem animi profeffae,non confurguntin altum^nec fortuita faftfdftint , Virtus extollit
hominem, ÔC fiipra chara mortalibus coïlocat: necea quae bona , nec ea quae mala uo/
cantur,nec cupit nt'mis,nec expauefcit,Chelidoni'us ex Cleopatrae moîlibuspatrimq/
nium grade poffedît,nuper Nataîfs, tam improbae Ifnguae quàm impurae,in cuius ore
fuminae purgabantur,& multorû haeres fuit, ÔC mukos habuft haeredes + Quid ergo?
utrum illum pecunia fmpurum effecit,anipfo pecuniam confpurcaui't,quae fîc in quof
dam homines quomodo denarius in cloacam cadit,Virtus fupra ifta confîftit,{lio aère
cenfetur,nihil ex iftis quomodolibet incurrentibus bonum iudicat , Medicina ôC gu/
bernatio non interdicit fibi ac fuis , admirationem talium rerum + Qui non eft uir bo/
nus,poteft nihfîomfnus medfcus effe,poteft gubernator,poteft grammaticus,tam me
hercules quàm coquus,Cui contingit habere rem non quamlibet, hune nô quemïibet
dfxerfs.Qualia quifque habet talfs eft,Fifcus tanti eft quantum habet,immo in accef/
ffone eius uenft quod habet.Qufs pleno faccuïo ullum precium ponit, nifî quod pecui
ni ae in eo conditae numerus effecft?Idem uenft magnorum dominis patrimonr'orû,ac/ ,
ceffiones illorum ÔC appendices funt.Qua re ergo fapiens magnus eft? qufa magnum
animum habet . Verum eft,quod contemptiffimo cuique contingit,bonum non effe*
ïtaque indolentfam nunquam bonum dicam,habet illam cicada,habetpulex.Ne quie,
tem qufdem,ÔC moleftfa uacare,bonum dicam.Quid eft ociofîus uerme?Qu£eris qug
res fapientem facfat?quae deum.Des oportet fllf aliquid diuinum,aliquid cceîeftejina
gnifîcum.Non in omnes bonum cadit,nec quemïibet poffefforem patitur.Vide quid
quaeq? ferat regio,ÔC quid quaeq? reeufet + Hic fegetes, illic ueniunt feîicius nuse,
Arborer' fitus aîibi,atc# iniuffa ufrefeunt Gramfna, nonne uides croceos ut Tmo/
lus odores, Indfa mittit ebur,molles fua thura Sabei? At Chalybes nudf ferrum,
Ifta in regiones defcrfptafunt , ut neceffariû mortalibus effet inter ipfos cômercium,
fî inuicem alius ab alio aliquid peteret.Summum illud bonû habet ÔC ipfum fuâ habet
i_den_,nonnafcitur ubi ebur3nec ubiferrum.Quis fîtfummi boni locus quaeris?Ani/
q î mus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

\S6 LIBER TREDECIMVS
mus,hfc nffî punis ac fandus eft,deum non capft.Bonû ex malo non ff.,cn'uftiae fumtî
fiunt autem ex auaricfa,dfuftfae ergo non funt bonum» Non eft, inquit, uerû, bonum
ex malo non nafci.Exfacriîegio enim ÔC furto pecunia nafoitur. Itaq? malum quidem
eft facriîegîû ÔC furtum,fod fdeo qufa plura mala facit quàm bona . Dat enim lucrum,
fed cum metu,folicitud{ne,tormêt{s,ÔC corporis ÔC anfmf,Quifquis hoc dicit, neceffe
eft ut recipiat , facrilegium fîcut malum fit, quia multa mala facit,ita bonum quoq? ex
aliqua parte effe,quia aliquid boni facit:quo quid fieri portentuofîus poteft,quàm fa/
crilegium,furtû,ÔC aduîteriû inter bona haberi?Prorfus perfîiafîmus, quammultî fur/
to non erubefcunt, quàm multi aduïterfo gîoriâtur «. Nam facrilegfa minuta pum'unt,
magna in triumphis feruntur, Adfjce nunc, quod facriïegiû fî omnino ex aliqua parte
bonum eft,etiâ honeftû erit,ÔC rede fadum uocabitur,noftra enim adio eft,qttod nul
îius mortaliû cogitatio recipit:ergo bona nafci ex malo nô poffunt, Nam fî, ut dicitis,
ob hoc unum facrilegium maîû eft , quia mukû mali affert , fî remiferis illi fuppïicia3fi
fecuritatê fpoponderfs,ex toto bonum erit,Atqui maxt'mû fcelerum fuppliciû in ipfis
eft.Erras,inquâ,fî illa ad carnificê,aut ad carcerem diffèrs,ftatim puniimtur cum fada
funt,imb dum fïunt.Nô nafoitur itaq? exmalo bonû,nô magis quàm ficus ex oîëa: ad
femen nata refpondenf,bona degenerare non poffunt, Quemadmodû ex turpf hone/
ftum nô nafcitur,ita ne ex malo quidem bonû,nam idê eft honeftû ÔC bonum , Quidâ
ex noftris aduerfus hoc fîc refpondentiputemus pecunia bonum effe undecunq? fum/
ptam,nô tamen ideo ex facriîegio pecunia eft,etiâ fi ex facrilegio fumït.Hoc fîc inrek
lige. In eadê urnaôC aurû eft ÔC uipera . Si aurû ex urna fuftulerfs , quia illic ÔC uîpera
eft,non ideo mihi urna aurû dat, quia ripera habet,fed aurum dat cum ÔC uiperam ha
beat.Eodê modo ex facrilegio îucrûfit , nô qufa turpe ÔC foeleratum eft facriïegiû, fed
quia lucrum habet:quemadmodum in illa urna uîpera maîum eft , nô aurû quod cum
uipera iacet,fîc in facriîegio malum eft foeîus,nô lucrum,Quibus opponitur,dfflîrnf!/
lima enfm utriulq. rei conditio eft.IUic aurum poffum fîne uipera toîlere , illic lucrum
fine facriîegio facere non poffum:lucrû iftud non eft appofîtû {céleri , fod fmmixtum.
Qd* dum confequi uolumus, in multa mala incidimus,{d bonum non eft , Dum diuk
rias confequi uolumus in multa mala incidimus , ergo diuitix bonum nô funt, Duas,
mquitjfignificationes habet propofîtîo noftra,unâ dum diuitias confequi uolumiis,in
multa nos mala incidere.In multa autê mala incidimus,ÔC dum uirtutê confequi uolu
«nus,Aliquis dum nauigat ftudfj caufa,naufragfum fecit , aliquis captus eft,Altérafi'
gnificatio talis eft:per quodin mala incidimus,id bonû non eft. Huic propofîtionino
erit côfequens,per diuitias nos, aut per uoluptates in mala incidere : aut fîper diuitias
in multa mala incidimus,non tantû bonum diuitiae non funt.fed malum funt.Vos aût
.lias dicitis, tantùm bonum non effe,Praeterea,înquit, conceditis diuitias habere aîîgd
ufusjnter cômoda filas numeratis.Atqui eadê ratione ne cômodum quidem erûtiper
filas enim multa nobis incômoda eueniunt , His quidam hoc refpondent , Erratis,qut
incômoda diuitfjs imputatis.Ilïae nemînem laedunt,ÔC fua cuiq? nocet ftuïtftfa,aut ahe
na nequitia.Sic quemadmodû gîadius qui nemînem occ{dit,occi'dentis telum eft. Nô
ideo diuitiae tibi nocent-fî propter diuitias tibi nocetur . Pofïdonius(ut ego exiftimo)
melius,qui ait diuitias effe caufam maIorum,non quia îpfae facfant aîiquid,fod quia fa
duros îritant.Alia eft enim caufa efficiens,quae protinus neceffe eft noceat , alfa prav
cedens,hanc praecedentem caufam diuitiae habent.Inflantanimos, fuperbiâ parfunt,
muidiam contrahunt, ÔC uiq? eô mentem aliénant, ut fama pecuniae nos etiâ nocitura
deledet,Bona autem omni carere culpa decet,pura funt,non corrumpunt anfmos,nÔ
foîicitant,extolïunt quidem ÔC dilatant,fed fîne tumore . Qua» bona funt,fiduciam fa/
ciuntjdiuitiae audaciam.Quae bona funt,magnitudinê animi dant, diuitiae infolentiâ,
Nihiî autê aliud eft infoïêtia,quàm fpecies magnitudinis falfae.Ifto modo , inquis,etiâ
maîum funt diuitiae,non tantùm bonum non funt.Effent malum , fi per fe nocerent3fî
(ut dixi)haberent efficientem caufàm:nunc pracedentem habent, ÔC quidem nonîrk
tantem tantùm animos,fed attrahentem , Speciem enim boni oftendunt uerifîmilem,
ac plasrifq? credibiîem.Habet uirtus quoq? praecedentem caufam adinuidiam, multis
enim
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 187
enfm propter fapfentîam,multis propter kiftiti'â inuideturifed nec ex fo hâc caufam ha
bet,nec uerffîmilem , Contra enim uerifîmflfor fila fpecies hominum animis obfjcftur
à uirtutê, quae illos fn amorem ÔC admirationem uocet , Pofîdonius fîc interrogâdum
ait,quae neq? magnitudfnê anfmo dant,nec fiduciam, nec focuritatem,non funt bona:
diuitiae autem ÔC bona uaîetudo,ÔCfîm{li'a his,nihil horû faciunt:ergo non funt bona,
Hanc interrogatione magis etiamnum hoc modo intendft, Quae neq? magnitudinem
animo dant,nec fiduciam,nec focuritatê3contra autem infblentfam.tumorê, arrogan/
tiam creant,mala funt,à fortuitr's autem in haec impelîimur,ergo non funt bona , Hac,
i'nquit,ratfone ne comoda quidem ifta erunt,Alia eft cômodorum conditio,alia bono
rum.Cômodum eft quod plus ufus habet quàm moleftiae . Bonum fyncerum effe de/ Commodum»
bet,ÔC ab omni parte innoxium.Non eftid bonum,quod plus prodeft,fod quod tantû Bonum.
prodeft,Propterea cômodum ÔC ad animalia pertfnet , ÔC ad imperfedos homines, ÔC
ad ftultos.Itaq^ poteft ei effe incommodum mixtum.Sed commodum dicitur à maio/
re fui parte _eftimatum,bonum ad unû fapiente pertinet.Inm'olatum effe oportet,bo/
num animum habere.Vnus tfbf nodus,fod Herculaneus, reftat. Ex malis bonum non
fit,ex multfs paupertatfbus dfuitiae fiunt,ergo diuitiae bonum non funt, Hanc interro
gationem noftri non agnofcunt,Perfpatetici ÔC fingunt illam ÔC foluunt.Ait autê Po/
fîdoniusjhoc fbphifma per omnes dialedicorum fchoîas iadatum,fîc ab Antipatro re
felîi. Paupertas non per pofîtfonem,fed per detradfonem dicftur,ueî(ut antiqui dixe/
runt)per orfeationem:Graeci dfcunt s^Koty,cum dicunt,non quod habeat dicitur, fed
quod non habeat. Itaq? ex multis manibus nihil impîeri poteft , diuitias mukae res fa/
ciunt,no mukae inopiae, Aliter,i'nquit,quàm debes,paupertatem intelîigis.Paupertas
eft nô quae pauca poffîdet, fod quae multa non poffidetJta non ab eo dicitur quod ha/
bet,fed ab eo quod ei deeft.Facilfus quod uolo exprimerê , fî latînum uerbû effet,quo
ccTTOf/'afîgnîficatur.Hanc paupertati Ântipater affi'gnat . Ego non uideo quid aliud fît
paupertas,quàm parui pofîèffîo . De ifto ufdebimus, fî quando ualde uacabit,quae fît
diuitiarû,quae paupertatis fubftantia.Sed tune quoq? confîderabimus,nunquîd fatius
fit paupertatê permuïcere,diuitfjs demere fupercilium,quàm ïitigare de uerbis , quafi
iam de rébus iudicatum fît,Putemus nos ad concfonem uocatosXex de abolendis dû
uitfjs fertur,his interrogationibus fuafùri aut difuafurifumusfhis effeduri ut populus
Romanus paupertatemJPundamentum ÔC caufam imperfj fui,requfrat ac laudet? dfui
tias autem fuas tfmeat?ut cogitet has fe apud uidos reperiffe?Hinc ambitum , ÔC largi
tiones,SC tumuîtus , in urbê fandfffimâ temperatfffîmamq^ irrupiffe?nimfs luxuriofe
oftentari gentfum fpolia,quod unus populus eripuerit omnibus, faciîius uni ab omni
bus eripi poffê.Haec fatius eft fuadere, ÔC expugnare affedus non cfrcûfcribere.Sf pof
_umus3fortius Ioquamur,fî mfnus,apertfus. Vale,
EPIST. LXXXIX.Deliberalîbus artibus,ubi docetdefîngulisquod
animum ad uirtutê non perducunt,fod tantùm praeparant,
DE liberaîibus ftudfjs quid fentiam foire defyderas.Nullum fufpicio,nuîlum in bo pj0« repériez
nis numero,quod ad aes exit.Meritoria artifîcfa funt,hadenus utilia,fî praeparêt j,dtur }nter e/
tngenium,non detineant.Tamdiu enim iftis immorandum eft,quamdr'u nihil animus pîfl0us in dm
agere maius poteft:rudimenta funt noftra, nô opéra Quare lfberalîa ftudia dida fînt \mfdi cxepU
uides,quia homine Ifbero dfgna funt:caeterum unum ftudfum uere libérale eft , quod ribus,fedfepe
Uberum facft,hoc eft fapi'entiae,fublt'me,forte,magnan{mum , cetera pufîlla ÔC pueri/ ratim, quançk
lia funt , An tu quicquam in iftis effe credis boni' , quorum profeffores turpiffîmos0/ dppdret epi/
mnium ac flâgftiofîffîmos cernfs?Non dffeere debemus ifta,fod didiefffe. Quidam ik ftohmfuiffe,
ïud de Ifberalibus ftudfjs quaerendum iudicauerunt,an uîrum bonûfacerent. Ne pro/ u\ex boc^qS
mi'ttunt quidem,nec huius rei foientiam affedant , Grammaticus circa curam fermo/ neminë dlium
nis uerfatur,ÔC fi îatius euagari uuk,circa hiftorias, Iam ut Iongfffime fines fuos profe nominat . ««.,
rat,circa carmina.Quid horum ad uirtutem uiam fternit? Syllabarû enarratio;ÔC uer/ quéfcrihdt,
borum diligentia, ÔC fabularum memoria, ÔC uerfuû Iex ac modificatio ? Quid ex his
metum demi't,cupidi'tatem eximit,Iibidinem fraenat? Ad geometriam tranfoamus,ÔC
ad mufîcam:nihil apud iilas inuenfes, quod uetet tfmere,uetet cupere . Quifquis haec
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
q 4 ignorât,

.88 LIBER TREDECIMVS
ignorat,aIfa fruftra fcft,Vfdendum utrum doceant ffti uirtutem an noftt Gho docem
nec tradunt quidë'mffi docent,phflofophf funt Vis foire quam non ad docendum uir
tutem confederfnt?afpice quàm dfffimilfa inter fe omnfû ftudia fint, Atquf fîmilftuda
effet fdem docentfurrj. Nifi forte tibi Homerû phfîofophum fufffe perfuadêt, cum hfs
ipfîs quibus colîfgût,negent.Nam modo Stoicun. illum faciunt. uirtutem folam pro/
bantem,ÔC uoluptates refugfêtem , ÔC ab honefto ne immortalitatis quidê precio recc
dcntêjmodo Epicureum,ïaudantêftatum qufetae cfuftatfs, ÔC inter conuiuiacantuscjj
uitam exigentis:modo Peripateticû, bonorum tria gênera inducentem:modoJAcade
micum incerta omnia dicêtem. Apparet nihil horum effe in illo, quia omnia funt. Ifta
enfm fnter fo dfffident.Demus ilîfs Homerû philofophû fuiffe , Nempe fapiens fadus
eft,antequâ carmîna ulla cognofceret:ergo fila dffcamus,quae Homerû fecere iàpfen/
tem.Hoc quidem me quaerere,utrû maior aetate fuerit Homerus an Hefîodus,nô ma/
gis ad rem pertinet,quam fcire,an maior Hecubâ fuerit,quàm Helena, ÔC quare ta ma
le tuîerit aetate , Quid inquam , annos Patrocïi ÔC Achilîis inquirere ad rem exiftfmas
pértinere?Quçrfs Vîyffes ubi errauerit potius,quàm efficias ne nos femper erremusf
Non uacat audfre utrum fnter Italfâ ÔC Siciïiâ iadatus fit , an extra notûnobi's orbem:
neq? em potuft fn tam angufto error effe tam Iongus Têpeftates animi nos quotidfe
iadant,c\: nequitia in omnia Vlyffis mala impelîit: non deeft forma quae foîlicitet ocu
ïos,non hoftfs:hfne monftra effera,ÔC humano cruore gaudentia,hinc infîdiofa blandi
menta aurium,hfnc naufragia ÔC tôt uarfetates malorum.Hoc me doce quomodo par
trfam amem,quomodo uxorem,quomodo patrem,quomodo ad haec tam honefta uel
naufragus naufgem, Quid inquiris an Pénélope ïmpudica fuerit, an uerba foculo fuo
dederît,an Vlyffem illum effe quem ufdebat,antequàm fofret,fufpicata fît ? Doce me
quid fît pudicitia,ÔC quantum in ea bonum,in corpore,an in animo pofita fît. Ad Mil
fîcam îranfoo,doces me quomodo inter foacutae ac graues uoees confonent, quomo/
atneruorum dotnumerorum difparem reddentium fonum fiateoncordia, Fac potius quomodo
animus fecum meus confonet,nec confiiia mea diferepent, Môftras mfhf.qui fint mo
di flebiîes,monftra potius quomodo inter aduerfa non emittam flebiîem uocem.Me/
tiri me géomètres docet latifundia, potius doceat quomodo metiar quantû.homini fît
fàtfs.Numerare docet me Arfthmetica , ÔC auaricfae cômodare digitos: potius doceat
nihil ad rem pertinere fftas côputatfones , nô effe feîfcîorê.cufus patrimonium tabula
rios laffattimô quàm fuperuacua poffideat , qui infeîr'ciffimus futurus eft_fî quâti ha/
beat,per fe computare cogatur.Qiu'd mfhf prodeft,fcfre agellum fn partes diuidere3fi
nefeio cum fratre diuidere?Quidprodeft colîfgere fubtflfter pedes iugerf,ôC compte/
hendere etiam fî qufd decëmpedam effugft , fi triftem me facit uicinus potens , ÔC ali/
quid ex meo abradês?Doces me,quomodo nihil perdam ex fînibus meis:at ego difea
re uolo,quomodo totos hflarfs amittâ,Paterno agro,inquit, ôCauito expellor. Quid?
Ante auum tuum quis iftum agrû tenuft ? Cuius, non dico hominis,fed populi fuerit
1 i èxpedirepotes?Non dominus iftô,fedcolonus{ntraftf,CufuscoIonuses?Si bene té/
cum agitur,haeredis,Negant furifconfulti quicquâ ufucapi,quod pubîicû eft,Publicû
eft hoc quod tenes,ÔC quidem generis humani, O egregiam artem,fois rotûda metirr.
in quadratû redîgis quamcûq? acceperis formâ,interuaIîa fyderû dicîs , nihil eft quod
in menfuram tuam non cadat,Si artifex es3metire hominis animû , die quàm magnus
fit,dic quàm pufîîlus fit, Scis quae reda fît ïfnea. qufd tibi prodeft, fî qufd in uita redû
ût ignoras ? Venio nunc ad illum qui c noticia gîoriatur, Frigida Saturni
quo fofe ftelîa receptet, Quos ignis cdîi Cyllenius erret in orbes. Hoc foire quid
proderit?ut folicitus fîm,cû Saturnus ÔC Mars ex cotrario ftabût, aut cum Mercurius
udpertinû faciet occafum uidente Saturno,Potfus hoc dffeam , ubfcûq? funtifta, pro
pftfa effe,non poffe mutarf. Agît fila côtfnuus ordo fatorû,ÔC ineuitabilis curfus, Per
ftaras uices remeât»Effedus rerû omniû aut mouêt aut notant.Sed fiue quicqd euenit
faciunt,quid immutabiîis rei noticia profîci'etf' fîue fîgnificât,quid refert ^pufdere , qd^
effugere nô poffis?Scr'as ifta nefcias,fîêt. * Si uero folê ad rapidûftellas^ foquentes
Ordine refpicies, nunquâ te craftina fallet Hora , nec infîdfjs nodis capiere feren^.
Sari*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM |8
Saris abundecf prouffum eft, ut ab fnfîdijs tutus effem , Nunquid me craftfna non faï>
ht horaf fallit enim quod nefcienti euenit , Ego quid futurum fît nefcib,quid fieri pof>
fît fcio.Ex hoc nihil defperabo,totum expedo. Si quid remittitur, boni confuIo.FallÎÊ
me hora fî parci't,fod nec fîc qufdem fallit. Nâ quêadmodum fcio omnia accidere pof/-
fojfîc fcio ÔC non utiq? cafura . Vtiq? fecunda expedo , malis paratus fum.In illo feras
me neceffe eft,nô ad praefcriptû euntem.Non enim adducor,ut in numerum liberaliû
artiû pfdores recfpfâ,nô magis,quàm ftaruarfos,aut marmorarfos , aut caeteros ïuxu/
riae minfftros.Aeque ludatores ÔC totam oleo ac Iuto confiante fcientiam, expello ex
hfjs ftudfjs Ifberak'bus:aut ÔC unguentarios recipiâ,ÔC cocos, ÔC caeteros uoluptatibus
noftris ingénia accommodantes fua , Qufd enim oro te libérale habent,iftf feiuni uo/
_nitores,quorû corpora in fagina,animi in macie ÔC ueterno funt ? An libérale ftudfû
iftud effe iuuentutf noftrae credimus, quam maiores noftrf redam exercuerunt,hafti/
lia facere,fudê torquere,equû agftare,arma tradare?Nihi'I liberQs fuos docebât, quod
dîfcendum effet facentibus,Sed nec hae, nec flïae docent, alunt ue uirtutê . Quid enim;
prodeft equû regere , ôC curfum eius fraeno temperare , afredfbus effraenatiffîmis ab/
ftrahi?Quid prodeft mukos uincere ïudatfone uel ceftu,ab iracundfa uinci?Quid et/
go?nihi'I îiberalfa nobfs côferunt ftudia?ad alia mukû , ad uirtutem nihil , Nam ÔC hae
uiks ex profefîb artes quae mahu conftant,ad fnftrumenta ur'tae plurimum conférant,
tamen ad uirtutê non pertinent.Quare ergo liberalibus ftudfjs fiîios erudimus?N5
quia uirtutê dare poffunt,fod qufa anfmû ad accipiendâ ufrtutem praeparant. Quêad/
modû prima illa,ut antiqui uocabant, literatura, per quâ pueris elemêta tradûtur,non
docet libérales artes,fod mox percipiendîs locû parât: fie libérales artes nô perducunt
animû ad uirtutem,fod expediût.Quatuor ait effe Pofîdonfus artiû gênera. Sunt nul/
gares ÔC fordidae,funt ludicrae,funt pueriles,funt libérales.Vulgares opifi'cû,quae ma/
nu côftant,ÔC ad inftruendû uitâ occupatae funt,fn qbus nulla decorfs,nulla honeftifi'/
irmïatfo eft . Ludfcrae funt,quae ad uoluptatê ocuîorû atq? auriû têdût.Hfs annumeres
ïfcet machfnatores,qui pegmata per fo furgêtfa excogftât,ÔC tabulata taefte in fublime
crefoentia,ÔC alias ex inopinato uoluptates, aut dehîfcentibus quae cohaerebât,aut hfs
quae dfftabant fua fponte coëuntibus , aut his quae eminebant, pauîatim in fe refîden/
tibus.His imperitorum feriuntur oculi, omnia fubîta(qufa caufas non noucre) mîran
tîû. Puériles funt ÔC aliquid habêtes liberalibus fîmile , hae artes quas .7i£-9_j. 'aç Graeci,
noftri libérales uoeât . Soïae autem libérales funt,fmô(ut dicam uerius)liberae,quibus
curae uirtus eft,Quemadmodum, inquit, eft aliqua pars phîîofophiae naturak's,eft aîf/
qua moralfs,eft aliqua rationalis: fîc ÔC hic quoq? liberaliû artiû turba locû fîbi in phi/
lofophfa uendfcat + Cum uentum eft ad naturaîes quaeftfones , geometriae teftimonio
ftatur-Ergo eius quâ adiuuat pars eft?Multa adiuuât nos,nec ideo partes noftrae funt,
imo fî partes effent,nô adfuuarêr.Cibus adiutoriû corporis,nec tamen pars eft.Aliqcnobis
praeftat geometriae minifteriû.Sic philofophr'ae neceffaria eft, quomodo ipfi fa/
berffed nec hic geometriae pars eft,nec fila phflofophfae, Praeterea utraq? fines fuos ha
bet.Sapiês ern caufas naturalfû ÔC quaerit ÔC nouit, quorû numéros mêfurasq? geome
très perfequft ÔC fupputat. Qua ratfone conftêf cceleftfa, quae illis fît ufs, quae natura,
iàpfês fefticurfus ÔC recurfus,ôC obferuatfones,per quas defoêdût ÔC alleuât, ac fpecië
interdû ftantiû praebent,cum cceleftfbus ftare non Ifceat,colligit mathematicus.Quae
caufa in fpeculo imagines exprimat,fcit fapfês.IIlud tibi geometer poteft dfcere,quan
tû abeffe debeat corpus ab imagine, ÔC qualis forma fpeculi , quales imagines reddat,
Magnû effe folê philofophus probabft:quâtus fit,mathematicus,qui ufu quodâ ÔC ex
ercitatione procedit,fed ut procedat,fmpetranda illi quaedâ principia funt, Nô eft aût
àrs fuiiurisjcuîprecarium fundamentû eft.Philofophia nil ab alio petit,totum opus à
foïo excitat,Mathcmatica(utita dicam)fuperffciaria eft,in alieno aedificat,aliena acci
pfe principia,quorû beneficio ad ulteriora guenfat:fî per fo fret ad uerû, fî totfus mûdi
natura poffet comprehendere,dicerem mukû collaturâ mentfbus noftris, quae trada/
tu cceîeftfum crefcunt,trahuntcp aliud ex alio. Vna re côfummatur anfmus3fcfêtia bo
norum ac malorum immutabili, quae foli philofophfae competft.Nulla autem ars alfa
debonfs
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

Icjo LIBER DECIMVSaVARTVS
dëbonfs ac maïfs quaerft,fîngulas habet circumfre uirtutes.Fortitudo contemptrîxti/
mendorum eft,terribilia,ÔCfub iugum libertatê noftra mittentia,defpicit, prouocat,
frangft.Nunqufd ergo hanc ïiberalia ftudia corroborant?Fides fandiffim um humani
pedoris bonum eft,nuîla neceffitate ad fallendum cogitur , nullo corrompit praemio,
Vre,inquit, caede,occide,nô prodâ,fed quo magis fecreta quaeret dolor,hoc illa altius
condent.Num qufd Ïiberalia ftudia hos anfmos facere poffunt?Tempérantfa uolupta
tibus imperat,alias odft atq? abigit3alias difpêfat, ÔC ad fanû rnodû redfgit, nec uncj ad
illas propter ipfas uenit.Scit optimû effe modû cupitorum,nô quâtû uelis,fed quantû
debeas fumere.Humanftas uetat fuperbum eflêaduerfus focfos,uetat auarû:uerbis,re
bus,affedibus comê fefacilemqV omnibus praeftat: nulîû alienum maîû putat,bonum
autê fuum ideo maxime, quod aîicui bono futurû eft,amat . Nunquid Ïiberalia ftudia
hos mores praecipiunt?nô magfs quàm fîmplfcitatê, aC modeftfâ , ac fragalitatern,ac
parfknonfâ:nô magfs quàm clementiâ , quae alieno fangufni tanquâ fuo parcit,8Cf_i_
homini nô effe homine prodige utendû,Cum dfcatfs,inquit,fîne liberalibus ftudfjs ad
uirtutê nô peraenfrf,quemadmodû negatfs fila nfhiî côferre urrtuti?quia nec fine cibo
ad uirtutê peruenitur,cibus tamen ad uirtutem no pertinet.Ligna nihil naui côferunt,
quamuis nô fiât nauis fîne lignis,Nô eft, inquâ, cur aliquid putes eius adiutorio fieri,
fine quo non poteft fieri'Poteft quidem etiâ illud dici,fîne liberalibus ftudfjs ueniri ad
fapfentfâ pofJfe,quâur's etiâ ufrtus difcenda fît,tamen nô per haec difciï. Quid eft autê,
quare exiftimê non futurû fapfenté eum,quî literas nefoit,cûfapi'entia nô fît in literis?
Res tradit,non uerba,ÔC nefoio an certior memoria fît,quaenullum extra fe fubfidiutrt
atfpeciofa habet. Magna ÔC î fpacfofa res eft fàpientia,uacuo illi loco opus eft, dedftiinishuma/
niscj? dicêdû eft,de praeteritis,de futuris, de caducis,de aeternis,de têpore , de quo uno
uide q m uita quaeruntur , Primû an per fo fit aliquid , deinde an aliquid ante têpus fit,
fi têpus cum mundo cccpft,an ÔC ante mundû quia fuerit aîiquid,fuerit ÔC têpusflnnu
merabfîes quaeftfones funt de animo tantû:unde fît,qualis fit3quâdo effe fnci'pîat, quâ
diu fit:an aliûde alio tranfeat,ôC domfciîfû mutet, ad alias animaliû formas aliasq? con
iedus,an nô amplius quàm femel format, ÔC emiffus uaget fn toto:utrum corpus fit an
nô fît:quid fît fadurus,cum per nos aliquid facere defîerit, quomodo libertatê fua ufii
rus,cum ex hac effugerft cauea,an obliuifoat.ur priorum,ÔC illic hoffe foincipiat,an de
. corpore abdudus fn fubîime fecefîî.?Quamcunq? parte rerum humanarû diuinarâq?
comprehenderfs, ingenti copia quacrendoriim ac difcendorum fatigaberis . Haectam
muka,tam magna,ut habere pofîînt Ifberum hofpftium,fuperuacua ex animo tolîêda
funt.Non dabit fo in has anguftias uirtus+Laxum fpatium res magna defîderat.Expel
Iantur omnia,totum pedus illi uacet,At enim deledat artium notitia multarû. Tantiï
ita q? ex illis retineamus3quantû eft neceffàrium . An tu exiftimas reprehendendû qui
fuperuacua ufu fîbf comparat,ÔC preciofarû rerum pompa in domo explication pu/
tas eum,qui occupatus eft in fuperuacua literarum fupelledile , plus foire uelle quàm
fît fatis?Intemperantiae genus eft.Quid qo? ifta liberaliû artium confedatio moîeftos,
uerbofbs,fntêpeftfuos,fîbf pîacentes facit, ÔC ideo nô difoentes neceffaria, qufa fuper/
Didymus qua uacua dfdfcerunt.Quatuor mflia librorum Didymus grammaticus foripfît,mifer erat,
. uor milia lu fi tam multa fuperuacua Iegfffet.In his libris de patria Homeri quae.ritjin his de Aeneg
hrorïlfcripfu matre ueran'n his libidinofîorAnacreon, an ebriofîor uixerit, in his an Sapphô publi/
ca fuerit:ôCalia qua* erât dedifcêda,fî fcires.I nûc ÔC lôgâ effe uitâ nega.Sed ad nofîros
quoq? cû perueneris, oftendâ multa focuribus recfdenda. Magno impendio temporû
magna alienarû aurium moleftia,laudatio haec conftat,0 homine îiteratû. Simus hoc
titulo rufticiore contenti,0 ttt'rum bonumjta ne eft? annales euoluâ omnium genti'S
ÔC quis prima carmina forfpforft quaeram? quantum temporis inter Orphea interfit ÔC
/ Homerum,cum faftos non habeâ,computabo3ÔC Ariftarchf notas,quibus aliéna car/
al O- qutdi/ mma compunxit recognofeam , ÔC aetatem in fyllabis conteram?Ita nein Geometria;
gnoremfhoc p__Iuereha.rebo?Adeo mihi praeceptum illud falutare excidit, Tempori parce, haec
fcidtn fciâ,ÔC quid ignorem?Appion grâmaticus qui fub C Caefare tota circûlatus eft Grae/
cfa, ÔC in nomen Homeri ab omnibus ciui'tatibus adoptatus,aiebat, Homerum utraq?
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
materia

: "" EPISTOLARVM i$_
materia Confummata,ÔCOdyffea,ÔC Iliade, principium adiecfffe operf fuo , quo bellû
Troianum compîexus eft.Hufus rei argumentum afferebat , quod duas literas in pri/
mo uerfu pofuiflèt ex induftria, librorum fuorum numerum continentes , Talia foiat
oportet,qui multa uult foire , Noli cogftare quantum temporis tibi auferat mala uak>
_udo,quantum occupatio publica , quantum occupatio priuata , quantum occupatio
quotidiana,quantum fomnus,metire artatem tuam, tam multa non capit, de libéral./
bus ftudfjs Ioquor.Phflofbphi quantum habent fuperuacuf,quantum ab ufu receden/
tis , Ipfi quo q? ad fylîabarum dfftfndfones ÔC confundîonum ac praepofîtîonum pro/
prietates defcenderût, ÔC inuidere grammaticis,ÔC inuidere geometris.Quicquid în il
ïorum artibus fuperuacuum erat, tranftuîere in fuam . Sic effedum eft, ut diligentius
fciant loqui,quàm uiuere.Audi quantum mali faciat nr'mia fubtîîftas,ÔC quàm infefta
ueritati fît.Protagoras aft,de omni rein utramq? parte difputari poffe , ex aequo,ÔC de
hac ipfa , an omnis res in utrâq? parte difputabilis fit. Naufîphanes ait, ex his quae uk
dentur effe,nihfl magis effe,q1 non effe, Parmenfdes ait , Ex his quae uîdêtur nihil effe
tin unilierfo,Zenon Eleates omnia négocia de negocîo deiecit,ait,nihil effe, Circa ea dtdl mo
dem fore Pyrronfj uerfantur ÔC Megaricf,ÔC Cretfci,ÔC Academici, quf noua fnduxe/ diuerfum
runtfefentfam , nihil feire. Haec omnia in illum fuperuacuum ftudforum liberaliû gre
gem conijce. Illi mihi non profuturam fofentfam tradunt, hf fpem omnfs foientiae erf/
piunt.Satius eft fuperuacua fcfre,quàm nihil . Illi non praeferût îumen3per quod acies
dirigatur ad uerum,hi oculos mihi effodiunt. Si Prôtagorae credo,nihiI in rerû natura
eft,nifî dubium.Si Naufîphani,hoc unum certum eft,nihil effe certi.Si Parmenidi,m7
hil eft praeter unum.Si Zenoni,ne unum quidê.Quid ergo nos fumus? quid ifta quae
nos cr"rcumftât,aïunt,fuftinent? Tota rerû natura umbra eft, aut inanis,autfaIlax,N5
facile dixerim utrum magis irafoar iîlis,qui nos nihil foire uoluerûuan illis, qui ne hoc
quidem nobis reliquerunt, nihil foire. Vale. j
IN LIBRVM XIII,
EPISTOLA LXXXVII,
: Argenteaepitomia. CcliusRhodiginus legendum putat,epiftomia. duidamcodex/edpa *
rum bona; fidei,habebat epitoma.
duidputasillofoluiiTemaliciamlaboreuirum.Sic habebatprior a:ditio,Britannicum ex/ %
emplarfubuenit.CLuidputas.Illofoluiffemilitiaelaboremdecebatuirum,
EPISTOLA LXXX1X.
Etquidignorem.hocfciam.Inalifseft,haecfciama»quidignorem

19Z LIBER DECIM VSaVARTVS
in maius creuit , faciîius agnofoiturfî difoeffîtin partes , quas ( ut dixi)innumerabiles
effe ôC paruas non oportetjdem enfm uïtfj habet n{mia,quod nulla diuifîo.Simile cô/
fufo eft,qufcqufd ufq? fn puluerem fodum eft . Primum îtacp'fîcut uidetur tibf,dîcam
inter fapfentiam ÔC phflofophfam qufd interfît. Sapientia perfedum bonum eft men/
S dpientia. tis humanae, Philofophia fàpientiae amor eft ÔC affedatîo.Haec oftendft , quo illa per/
Vhilofophu. uenf..Phflofophfa unde dida fit apparet, ipfa enim nomfne fatetur , Quidam fapien/
tiam ita finierunt,ut dicerent eam dîufnorum ÔC humanorum fcfentiam.Qufdam fta,
Sapientia eft nofle diuina ÔC humana,ÔC horum caufas.Superuacua mihi uidetur h__c
adfedio,quia caufae diuinorum humanorumq? partes finit, Phiîofbphfam quoq? fuç/
runt,quf aliter atq? aliter définirent , Alfj ftudfum illam ufrtutis effe dîxerunt, alfj ftu/
dfum corrigecdae mentis . A quibufdam dfda eft appetftio redae rationis , Illud quafi
conftet,aîi'qufa fnter phfîofophfam ÔC fapientiam fntereffe , Neq? enim fieri poteft, ue
. idem fit quod affedatur,ÔC quod affedat. Quomodo mukum inter auaritiam ÔCpecu
niamâintereft3cum illa cupiat,haec concupffoatur , fîc inter philofophiam ÔC fapfentiâ,
H»_c enim illius effedus ÔCpraemium eft , Illa uenit,ad hanc itur Sapientia eft quam
Graeci

EPISTOLARVM 1 57 5
_îffe,ÔC habere cupiditates in tua poteftate , fî in ipfa rerum adione tempora ignores,
nec feias quâdo qiiidq? ,ÔC ubi, ÔC quemadmodû agi debeat.Aliud eft enim dignitates
ÔC prccr'a rerum noffe,alfud articulos, aîfud fmpetus refraenare, ÔC ad agenda ire, non
ruere.Tunc ergo uita fîbi concors eft,ubi adfo non defti'tuit impetum, Impetus ex di
gnitate rei cufufque concipftur3perfnde remiffus acriorcg,proutilla digna eft peti.Na
turaïfs pars phflofbphiae in duo feinditur , Corporalîa,ÔC incorporalia. Vtraque diui/
dunturinfuos,utitadicam,gradus, Corporum locus in hos primum,fn eaquaefaci/
unt,ÔC quae ex hfs gignuntur. Gignuntur autem elemen.a,Ipfo eîementfs Iocus,ut qui
dam pu_ant,fîmplexeft:utqufdam,i'n materiam ÔC caufam omnia mouentem 3ÔCeIe/
menta diuiditur . Supereft ut ratfonalcm partem phiîofophfae dfufdamus. Omnis ora
tio,aut cotinua eft,aut fnter refpondentem ÔC fnterrogâtemfdiffiffa , Hanc 'at/oa.t, dt, difcijfa,
illam roTtiKÙp placuit uocarf.Haec uerba curât , ÔC fenfus ÔC ordfnem : -cvcau-r/Ki} in duas
partes diuiditur In uerba , ÔC fîgn{ficationes,{d eft, inres,quae dicuntur ÔC uocabuïa,'
quibus dicuntur. Ingens deinde foquitur utriufq? diuifîo . Itaq? in eo loco finem faciâ,
Et fumma foquar fafti'gia rerû, Alfoqui fî uoluero facere parcium partes,quaeftio/
num liber fiet,Haec Lucili uirorum optime , quo minus legas non deterreo, dummo/
do quiequid legeris,ad mores ftatim referas . Illos compefee, marcentia "f in te excita^, tiuit*r
foluta conftringe,contumacia doma,cupfditates tuas,publicascp,quantum potes ue/
xa:ÔC iftis dfcentibus,quoufq? eadem?refpôde,Ego debeo dicere, quoufq? eadem pec
Cabîtfs ? Remédia ante uukis,quàm uitia defînere.Ego uero eo magis dicam,ÔC quia
recufatis,perfeuerabo.Tunc incipit medfcfna proffeere, ubi in corpore alienato dolo
rem tadus expreffit.Dicam etiam inuftis profutura.Aliquando aliqua ad uos nô bîan
datiox ueniet,ÔC quia uerum fînguïi audire non uultis, publice audite , Quouique fi/
nés poffeffîonum propagabftfs ? Ager uni domino,qui populum cepit , anguftus eft,
Quoufq? arationes ueftras porrigetis, ne prouinciarum quidem ftatione contenu' cir/
Êumfcribere praediorum modû?IIIuftrfum flumfnum per prfuatum decurfos , ÔC am/
nés magni, magnarumej? gentium termfm',ufc£adhoftium à fonte,ueftrf funt. Hoc
quoq? parum eft,mfîîatifundfjs ueftris maria cfnxiftfs, nffî trans Adrianum, ÔC loniû,
Âegaeumcj? uefter uflk'cus regnet. Nffîinfulae,ducum domicilia magnorum,interui/
liffima rerum numerentur , Quam uultis Iate poffidere ? Sft fundus, quod aliquando
imperium uoeabatur. Facile ueftrum quiequid poteftis, dum plus fît alieni .Nunc
uobifeum loquor,quorum aeque fpacfofo luxuria,quàm illorum auaricia diffunditur,
Vobis dico, quoufq? nullus erit lacus , cui non ui'llarum ueftrarum fafti'gia immine/
ant,nuïlum flumen , eufus non rfpas aedfficfa ueftra praetexant ? Vbicuncj? foatebunt
aquarum calentfum uenae , ibi noua diïierforfa ïuxuriae excitabuntur , Vbicunque in
aliquem fînum Ifttus curuabftur, uos protinus fiindamêtaiaci'etis , non contenu' folo,
nffî quod manu feceritis, maria agetr's introrfus , Omnfbus licet loeis teda ueftra re/ t
_pîendeant3aîicubiimpofîtamontibus3in uaftum terrarum marisq? profpedum, alfcir
bi ex piano in altitudinêmontiû eduda , cum multa aedifî'caueritis , cum ingentia, ta/
men ÔC fingula corpora eftis,ÔC paruula ,'Quid profunt multa cubicula ? In uno iace/
tis.Non eft ueftrum,ubicuncg non eftfs. Ad uos defnde tranfeo,quorum profunda ÔC.
infatiabilîs guîa3hfnc maria fcrutatur,hinc terras.Alia hamis , alia laqueis, alfa retiuir»
uarfjs gencribus cum magno labore perfequîtur. Nullis animalibus , nifî ex faftfdio
paxeft.Quâtulum enfm exfftfs epulis, quae per'tôt comparatfs manus,feffb uoîupta/
tïbus orelibatis ? Quantuîum ex ifta fera periclilofe capta dominus crudus,ac naufe/ 1
ans guftat? Quantuîum ex tôt conchylijs, tam longe aduedfs,per fftum ftomachum
inexplebilem Iabitur?Infeh'ces etiam , quod nonintelli'gftis uos maforem famem ha/ v
bere,quàm uentrem. Haec alfjs die, ut dum dicis, audfas ipfo.Scribe,ut dum foripferis
Iegas,omnia ad mores, ôC ad fedandam rabfem affeduum referêiStude , non ut plus
alfjs fci'asjfed ut melfus, Vale,
EPISTOLA XC i,Dephilofoph{a,quodnonfîtresbenefrcfaria,
ÔCde aureo primo feculo , ÔC hoc luxurfofo t Côtra Pofîdoniû dilputat,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
r artes

194 LIBER DECIMVS Q.VARTVS '
artes mcchanicas à philofophia minime inuentas , ÔC quod illius rudis fe/
culi homines non fapientes , fod fapientibus fimiles erant.
QVîs dubftare mi Lticflf poteft, qufn deorum immortalfum munus fît,quod ufui
mus:phiIofophfae autem, quod bene ufuimus, Itaq? tanto plus nos debere huic,
quam Dfjs,quanto maius beneficium eft bona uita , quàm uita? Pro certo deberetur,
nifî ipfam Dfj philofophiam trib uiffent,cufus foiêtiam nulîi dederunt,facukatê omnk
bus.Nam fi hanc quoq? bonum uuïgare fecfffent, ÔC prudentes nafceremur, ÔC fapfen
tfa quod fn fo optimum habet perdfdi'ffet, quod inter fortuita non eft , Nûc enim hoc
in illa preciofum atq? magniffcum eft,quod nô obuenft , quod illam fibi quifq? débet»
quod no ab alio petitur , Quid haberes,quod in philofophia fufpfceres,fî bénéficiant
res effet.Huius opus unum eft,de dfufnfs humanise^ uerum inuenire: ab hac nûquam
recedf-3fiiftitfa3pi'etas,reI.g{o, ÔC omnfs alius comitatus uirtutum confertarum , ÔCin/
ter fe cohaerentium , Haec docuit colère diuina , humana diligere.ôC pênes deos impe/
rium effe,ÔC fnter homines confortium, quod alfquandfu fnufolatum manfît,antecj fo
cietatemauarfcfadiftraxit, ÔC paupertatis caufa etiam hfs quos fecit locupletiflîmos
fuft.Defîerant enfm omnfa poffidere,dum uoluntpropria.Sedprimr mortalr'um,quf/
q?exhis geniti, naturam incorruptifequebantur , eandem habebant, ÔCducem,ÔC le/
gem,cômiffi melioris arbitrio.Naturae eft eni'm,potforfbus détériora fubmfttere. Mu
tis quidem gregibus,aut maxima corpora praefunt, aut uehementiffrma.Non praece/
dit armenta degener taurus,fed qui magnitudîne ac toris caeteros mares uicit. Elephi
fa.' torû gregem excelfîffimus ducft.Inter homines pro fummo eft optfmus,Animo itaq?
* re"oi& t redor eligebatur.Ideocj? fumma félicitas erat gentium,fn quibus non poterat poten/
tior e{ïe,nif- mek'or.Tantum enim quantum uult poteft,quf fo nffî quod debet,nô pu/
alils poffe tat fefle.lllo ergo feculo quod aureum perhfbetur,penes fapfêtes fuiffe regnum Po/
fîdonius iudicat.Hi continebant manuSjôCinfirmiores à uaû'dforibus tuebantur.Sua/
débat,diffuadebâtcj? , ÔC utiîia atq? inutilia môftrabant. Horû prudêtia, nequid deefïè.
fuis ,pro uidebat.Fortitudo arcebatgfcufa, beneficêtia augebat, ornabsutq? fubiedos,
Officium erat imperare,non regnum. Nemo quantum poffet aduerfus eos experieba
tur,per quos cceperat poffe.Nec erat cuiquam,aut animus in iniuriam,aut caufa,cum
. ». bene imperanti bene pareretur,nihil_f? rex maius minari maie parentibus poffet, cf? ut
+abirent è regno, Sed poftquam furrepentfbus uitfjs,in tyrannidem régna uerfa funt,
opus effe ccepft Iegfbus,quas ÔC ipfas inter initia tulere fapientes . Soîon qui Athenas
aequo iure ftindauft, fnter feptem aeuf fapientia nô'tus . Lycurgum fî eadem aetas tu/
al . accejîiffet liffèt,fàcro illi numerofaccenfuiffet odauum , Zaleuci leges Charondaeq? laudantur,
oédttus Hi non in foro,nec in confultorum atrio, fed fn Pythagorae tacfto illo fandoej? feceffii
z didicerunt iura,quae florenti tune Siciliae , ÔCper Italfam Grxcix ponerent, Hadenu.
Pofîdonfo afîentior , Artes quidem à philofophia inuentas,quibus inquotidiano ufiî
uita utitur,non conceflerim , nec illifabricae afferam gIori'am,IIla,{nquft,fparfos ÔCca
? fuîfstedos,aut aliqua rupefuffoffa, aut exefae arborfs trunco,dôcuft teda moliri.Ego
uero philofophiam iudico, non magis excogitaffe has machinationes tedorum fupra
teda furgentium,ÔC urbes urbium prementfum , quàm uiuaria pifeium in hoc claufa,
/ ut tempeftarum péricula non adfret guIa,ÔC quamuis acerrime pelago faeuiente ,habe
ret ïuxuria portus fuos,fn quibus diftfndos pifeium grèges faginaret, Quid ais ? Phi/
iofophia docuit homines habere clauem ÔC foram , ÔC quiequid aliud erat, auaritiae fu
gnum dare?Philofophia haec cum tanto habitantium periculo imminentia tedafufpê
dit?Parum enim erat fortuitis tegi,ÔC fine arte,ÔC fine difficukatenaturale fîbi inuenk
re aliquod receptacuIum?Mihi crede ,felixillum feculum ante archftedones fuit.Ifta
nata funt,iam nafoente ïuxuriaa'n quadratû tigna decfdere,ÔC ferro per defîgnata cur/
rente,certa manu trabem feindere, Nam primf cunefs fcfndebant fiflîîe lignum , No
enim teda cnationum , epulas receptura parabantur,nec in hune ufum pinus aut a/
bies deferebaturlongo uehiculorum ordine ,ïiicis intrementibus , ut ex illa lacunaria
auro grauia penderent, Furcae utrinc^ fufpenfaefulcr'ebant cafam: {piffatfs ramalfbus,
ac fronde congefta, ÔCin procliue difpofita , decurfus imbribus quamuis magnis erat,
Sub
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM I95
Sub his tedis habftauere,fod focurkCulmus Ifberos texft, Sub marmore atcp auro fer/
uftus habftat.In illo quoq? dfffentio à Pofîdonfo, quod ferramenta fabrfîîa excogitata
à fapfentibus ufrfs iudicatjfto enfm modo dicat lfcet,fapfentes fufffe, per quos, Tûc
laqueis captare feras,ÔC fallere m'fco Inuentû , ÔC magnos canibus circundare fâltus,
Omnfa enfm ifta fagacftas homfnum,non fapfentfa inuenit+In hoc quoq? dfffentio, fit
pfentes fm'ffe,qui ferri metalla ÔC écris inuenerunt , cum incendio fyluarum adufta tel
lusjin fummo uenas iacentes liquefadas fudiffet, Ipfa taies inueniunt, quaïes colunt.
Ne illa quidem tam fubtilis quaeftio mfhf uidetur,quàm Pofîdonfo, Vtrum malleus in
ufu effe prius an forcfpes cccperunt.Vtraq? fnuenft aliquis exercitati ingenfj,acuti no
magnf,nec elatf,ôC quiequid aliud corpore fncuruato,ÔC anfmo humû {pédante quae/
rendum eft.Sapfens facilis ufdu fuit. Quid ni,cum hoc quoq? feculo effe quàm expe/
dftiffîmus cupfat?Quomodo oro te conuenit,ut Dîogenem mireris,ÔC DaedaIû?Vter
ex his fapiens tibi uidetur,qui ferram commentus eft :an ille qui cum uidfffet puerum
caua manu bibentem aquam,fregit protinus exemptum è perula calicem , hac obiur/
gatfone fukquàm diu homo ftultus fuperuacuas farefnas habui ? qui fe complicuit in
doîfo,ÔC in eo cubitauft? Hodfe utrum tandem fapfentiorem putas,quf inuent't quem/ f '
admodum in {mmenfamakitudfnemfcrocumlatentfbusfîftuîfs exprimât, qui Euri/ orcm
pos fubito aquarû impetu implet, aut fîccat , uerfatfïfa ccenatfonum laquearia ita coa
gmentat,ut fubinde alfa facfes atq? alfa fuccedat, ÔC tories teda quotfes fercula muten
tur:an eum,quf ÔC alfjs ÔC fîbf hoc monftrat,quàm nihil nobis natura durum ac diffici/
le imperauerit ? Poffe nos habftare fîne marmorario fabro, poffe nos ueftftos effefi/
ne cômercfo Sérum , poffe nos habere ufibus,noftrfs neceflârfa , fi contenu' fuerimus
!_is,quae terra pofuit in fummo ? Quae fî audire humanû genus uoluerit,tam fuperua/
cuum foiet fîbi cocum effe, quàm mih'tem + Illi fapientes fuerunt,aut certe fàpientibus
_îmiles3quibus expedita erat tutela corporis f, Simplici cura confiant neceffarfa3r'n de/
li'tfjs laboratur etfam , Non defiderabfs artifices, fi foquere naturam: fila noîuit effe df/
fhîdos,ad quaecûq? nos cogebat,inftruxft,Frfgus fntolerabfle eft corpori nudo,Quid
ergo? Nunquid nô pelles ferarum,ÔC aliorum animalfum à frigore fàtis,abundeq? de/
fendere queunt?Non cortfcibus arborû,pleraeq? gentes tegunt corpora ? Non auium
plumaein ufum ueftis conferuntur?Non hodfeq? magna Scytharû pars _ tergfs uulpfû
ï'ndui'tur ac murium,quae tadu mollîa, ÔC fmpenetrabflia uentis funt? Opus eft tamen
caïorem folis aeftiui umbra craffiore propelIere,Quid ergo? Non uetuftas multa abdi
dit îoca,quae uel iniuria temporis , uel alio quolibet cafu excauata in fpecû recefferût?
Qufd ergo?Non quamlfbet uirgeam cratem , texuerût manu, ÔC uili obliuerunt luto,
deinde ftipula alfjsq? fylueftrfbus operuere faftigi'um,ôC pluufjs per deuexa îabêtibus, . *
ère
hyemem tranfîere fecurf ? Qufd ergo? Non fn defoffo latent Syrtfcae gentes ? quibus 4 * rdnleZ
propter nimios folfs ardores , nullnm tegumêtum fatfs repellendfs caloribus folidum
eft,nifî ipfa arens humus,Non fuit tam inimica natura,ut cum omnibus alfjs animait'/
bus facilem adum uftae daret,homo folus non poffet fine tôt artibus uiuere.Nihil ho/
rum ab fila nobfs fmperatum eft,nfhfl aegre quaerendum, ut poffit ufta producf.Ad pa
rata natf fumus,nos omnia nobis difficilia faciliû faftfdfo fecimus.Teda tegumentaq?
ÔC fomenta corporû ÔC cibi ,';ÔC quae nûc ingens negoeîû fada funt,obuia erant,ÔC gra
tuita3ÔC opéraleuf parabflfa Modus enfm omnfum prout poftulabat neceffitas erat, .
nos fftaf preciofa,nos mira,nos magnis mukfsq? conqufrenda artibus fecimus. Suffi' *l'Weci0f4
cit ad id natura quod pofeit, A natura ïuxuria defciuit , quae quotidie foipiam incitât,
ÔC tôt focuîis crefcit,ÔC ingenio adfuuat uitia. Primo fuperuacua ccepit concupifoere,
inde contraria, nouiffime corpori animum addixft,ÔC illius deforuire libidiniiuffît,
Omnes iftae artes,qufbus aut excitatur ciuitas,aut ftrepft,corporfs negocium gérant:
cui omnia olim tanquam feruo praeftabantur,nunc tanquam domino parantur , Itaq.
hinc textorum,hinc fabrorum officinae funt, hinc odores coquêtium,hinc molles cor/
poris motus docentium,molîes$ cantus ÔC infrados.Receffît enfm file naturalfs mo/
dus,defiderfa ope neceffaria ffnfens . Iam ruftfcftatfs ÔC miferfae eft, uelle quantum fat
eft.Incredibfle eft miLucili.quàm facile etfam magnos ufros dtilcedo oratfonfs abdu/
r * cat
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

t$6 LIBER DECIMVS Q. V A R T V S
cat à uefo.Ecce Pofîdonfus, ut mea fort opinio , unus ex his qui plurimû phiïo_bpî.fje
contuIerunt,dum uuk defcrfbere primum,quemadmodum alia torqueantur fila , alia
ex molli folutoCf ducanturideinde quemadmodum tela fiifpenfîsponderibus,redurn
ftamen extendat,quemadmodum fubtegmen fnfomim , quodduriciam utrinq? corn/
primentfs tramae remollfat3foparata cofre cogantur,ÔC iungi,textricum cfuoq? artem à
fapientibus dixit inuentam,obîitus poftea repertû hoc fubtilfus genus,in quo Tela iu
go iunda eft, ftamen fecernft arundo , Inforftur médium radfjs fubtegmen actitis,
Quod lato parîunt frtfodf pedine dentés, Quid fî contfgfffet illi uidcre has noftri tera
porfs teîas,in quibus ueftfs nihil ceïatura confi'citur , in qua non dfco nullum corpori
auxilium,fed nullum pudori eft ? Tranfît defnde ad agrfcoïas, nec minus facunde de/
f . foribit profefffum aratro folum^a'nter ara_rum,quô folutfor terra facflfus pateatradi
forte, iterum ti^us . mnc (parfa fomina,ÔC colkdas manu herbas, ne qufd fortuftum ÔC agrefte fuc
quonid ed e .crefcat)qU04 necet fogetem . Hoc quoq? opus ait effe fapfentfum, tanquam nonnunc
erra trpuer qU0Cp pîun'ma cukores agrorum noua fnueniant,per quae fertilitas augeatur. Deinde
\im projcm noneQ. contentus his artibus,fed in piftrfnum iapfentem fubmfttft. Narrât enfm que/
. mr admodû rerum naturam imitatuspanemcpitfacercReceptas, inquit, in os frug.s,
concurrens inter fe durftia dentfum frangit, ÔC quiequid excidit, ad eofdem dentés lin
gua refertur % Tunc uero falîuae mffcëtur.ut faciîius per fauces lubrîcas trâfeat , Cum
peruenit in uentrêm,aqualfculf feruore concoquftur,tunc demû corpori accedit,Hoc
' aliquis focutus exemplar , ïapidem afperum afpero impofuit, ad fîmflitudinem den/
'tium,quorum pars r'mmobîk's motum alterius expedaf.Deinde utrfusq? attritu grana
franguntur,ÔC faepius regeruntur,donec ad minutiam fréquenter trita redigâttir.Tilc
farinam aqua fparfît,ÔC aflîdua tradatfone perdomuft,finxitq? panem,quem primo ci
' nis caîidus,ÔCferuês tefta percoxit. Deinde furni pauîatim reperti,ÔCalia genera,quo
rum feriior foruiret arbitrio.Non multum abfuit,quin fiitrinum quoq? inuenttim à fa
pientibus diceret.Omniâ ifta ratio quidem,fod non reda ratio commenta eft , Homi/
nfs enim non fapfentfs inuenta funt, tam mehercules quàm nauigia , quibus amnes,
quibusep maria tranfîmus,aptatfs ad excipfendum uentorum impetum ueîis,ÔC addk
tis àtergo gubernaculis,quae hue atq? illiic curflim nauîgfj torqueant:ÔC exemplum à
pffoibus tradum ef., qui' cauda reguntur,ÔC leui eius in utrunq? mometo uelocitàtera
fuam fledunt.Omnia haec quidem, inquit , fapiens inuenit, fed minora, quàm ut ipfe
tradaret,fordidioribus miniftrfs dedit.Immo nô alfjs excogitata ifta funt,quàm à quk
bus hodieq? curantur.Quaedam noftra demum prodiffe memoria foimus,ut fpecula»
' orurn ufum,perîucente tefta,clarum tranfrnittentium lumen, ut fuipenfuras balneo/
rû, -xTimpreffosparietibustubos, per quos circûfunderetcaîor, qui ima fîmul ÔC fum
ma foueret aequaliter.Quid loquar marmora,quibus templa , quibus domus fuîgent?
Quid Iapideas moles in rotundum ac leue formatas,quibus porticus ÔC capacia popu
loram teda fufeipimus? Quid uerborum notas, quibus quamuis citata excipitur ora/
' tio,ÔC ceîeritatem linguae manus foquitur?Vilifîîmorum maneipiorum ifta commen/
ta funt, Sapfêtfa akius fodet,nec manus edocet,animorum magiftra eft.Vis foire quid
ti. dedecores illa eruerit,qur'd ue effecerit? Non t decoros corporis motus,nec uarios per tuba ac W
biam cantus,quibus exceptus {piritus,aut in exr'tu, aut in tranfîtu formatur in uocèmî
non arma,nec muros,nec bella.Vtflia molitiir,paci fauet, ÔC genus humanum ad con
cordiam uocat,Non eft fnquam inftrumentorum ad ufus neceffarfos opifex, Quid i'k
< litam paruula affignas? Artfffcem uides uitae, alias quidem artes fub domimb habet,
* Nam cui uita,illi uitae quoq? ornamenta ferufunt . Caeterum ad beatum ftatum têdit,
-illo ducit,fllô m'as aperft.Qua fint malà,quae uidean.ur,oftendft, uanitatem exuft mê
al ,fpaciofdnî tibus,dat magnftudinem folfdam:fnflatam uero ÔC ex fnani + fpecfofam reprimit , nec
' ignorari fînitaînter magna quid interfit ÔC tumida,totius naturae notîciam , ac fuae tra/
4 dit,Quid fînt dfj3quale%,declarat,quid inferf,quid lares ÔC genfj , Quid in fecundam
fortejbominu. tn«minum formam anfinse perpetuae,ubf confîftant,qufd agant,quid poffint,qufd ue
Iint.Haec eius initiamenta funt,per quae non municipale fàcrum, fed fngens omnium
deorum tempfom mundusiftereforatur,cuius uera fîmulachra, uerasc| faciès cernen
das
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM - 197
das mentibus protulit.Nam ad fpedacula tam magna hebes uîfus eft :ad initia deinde
rerum redit,ÔC aeternam rationem toti inditam,ÔC uim omnium feminum fingula pro
prie figurantem.Tû de animo ccepit inquîrere unde effet,iib{, quamdiu,in quot f me -.? m mi .
bris diuifus?Deinde à corporibus fe ad incorporalia tranftulît, ueritatemcp ÔC argumê
ta eius excuffit.Poft haec3quemadmodum dffcernerentur uftae ac necfs ambfgua.In u/
traq? enfm falfa uerisfmmixta funt.Non abduxft,inquam,fe, utPofidonio uidetur,ab
iftis artibus fapiens , fod ad illas omnino non uenitf Nihil enim dignum inuentu iudi/
caffet,quod non erat dignum perpetuo ufu iudicaturus , ponenda non fumeret. Ana/
charfis,inquit,inuenitrotam figuli,cuius cirçuitu uafa formantur,Demum qufa apud
Homerum inuenkur figuli rota , mauuk uideri uerfus falfos effe quàmfabulam . Ego
nec Anacharfin huîus rei fuiffe autorem contendo,ÔC fî fuit,fapiens quidem hoc inue/
nit,fed non tanquam fapiês : fîcut multa fapientes faciunt,quia homines funt,nô quia
fapientes. Puta ueîociffimum effe fapientem , qui curfu omnes anteibit,quà uelox eft,
non quàfapiens.Cuperem Pofîdonfo aliquem ui'triarium oftendere, qui' fpfrftu uitrû
in habftusplurimosformat,qui uix diîigenti manu effingerentur. Haec inuenta funt
poftquam fapientem inuenire defîufmiis.Democritus,inquit, fnuenfffe dicitur forni/
cem,utlapidum c.rruaturapauîatim inclinatorum medio faxo aîIigaretur,Hoc dicam
falfum effe.Neceffe eft enfm ante Dernocrftum ÔC pontes ÔC portas fuiffe, quarum fe/
re fumma curuantur . Excfdit porro uobis eundem Democrftum inueniffe, quemad/
modum ebur mo!Iiretur,quernadmodum decodus calculus in fmaragdum conuerte/
retur,qua hodfeq? codura fnuentî lapides f codiîes coloranturJfta fapiens licet inue/ .
nerit,non quia fapfens erat inuenicMulta enim facit,quae ab imprudentiffimfs aut ae/ *
que fieri uidem us, aut perit{us,autexercftatius.Quid fapiês inueftigauerit,qm'd in lu
cem protraxerit3qùaerisrPrrmum ueram naturam, quam non ut caetera anfmalfa ocu/
lis fecutus eft tardis ad diuina.Deinde uitae legem, quam ad uniuerfa direxit:nec nof/
fe tantùm,fodfoqui docuit deos,_vf acci'dentia non aliter excipere,quàm imperata.Ve
tuit parère opinionibus faIfîs,ôC quanti quicq? effet uera aeftimatione perpendit , dam
nauit mixtas poenitentiae uoluptates , Et bona femper placitura laudauit,ÔC palàm fe/
cit,feliciffimû effe, cuf felfcitate non opus eft, potentfflîmum effe,quf fe habet in pote
ftate.Non de ea philofophia Ioquor,quae cfuem extra patrfam pofuit, extra mundum
deos,quae uirtutem donauit uoluptatûfed illa,quae nullum bonum putat,nifî quod ho
neftum eft, quae nec hominis , nec fortunae muneribus deleri poteft,cuius hoc precfu
eft,non poffe precfo capf.Hanc philofophiam fuiffe illo rudi feculo, quo adhucartifi/
cia deerant,ÔC ipfo ufu difcebant ucilia, non credo , fîcut ante fortunata tempora,cum
in medio iacerent bénéficia naturae promifcue utenda,antequam auaricia atq? ïuxuria
diffociauere mortales , ôC adrapinam exconfortio difoucurrere,non erant illi faptêtes
uiri,etiam fî faciebant facienda fapientibus, Statum quidem generis humani,non aliû
quifquam fufpexerft magis, nec ficui permittat deus terrena formare, ÔC dare gêtibus
mores,aliudprobauerit,quàm quod apud illos fuiffe memorat, apud quos nullifubi'/ .
gebantarlia colonf, Nec fignare quidem, aut partfrf limite campû Pas erat, in me/
dium quserebant, îpfacj? tellus, Omnia liberius, nullo pofoente ferebat. Quid homi/
num illo génère feli'cius?ln commune rerum natura fruebatur, fufficfebat illa ut parés
in tutelam omnium,haec erat publicarum opum fecura poffeffio. Qufd ni ego illud lo
cupletiffimum mortalium genus dixerim,in quo pauperem inuenire non poffes? Irru
pit in res optime pofitas auaricia, ÔC dum foducere aliquid cupit, atq? in fuum uertere,
omnia fecit aIiena,ÔC in anguftum ex immenfb redada, paupertatem intuîit,ÔC multa
concupifcendo,omnfa amifit.Licet itaq? uelit nunc concurrere,ÔC reparare quod per/
dfdir,licetagros agris adijciat,uicinum uel pretio pellat f aeris uel iniuria, licet in pro/ forte>

198 LIBER D-E C I M V. S Q. V A R T V S
inueniffe quàm inuentû monftrare akerf uoïuptas erat, nec aut ullf fupereffe poterat^
aut deeffe,fnter concordes diufdebatur.Nondû ualentior,impofuerat imfi'rmiori ma/
num,nondum auarus abfcondendo quod fibi iacerët, alium neceffarfjs quoq? exclufe
rat.Par erat alterius ac fui cura Arma ceffabant incruentaecf humano fanguine ma/
nus , odiurn omne m feras uerterant, Illi quos aliquod nemus denfum à foie protexe/
rat , qui' aduerfus faeuitiam hyemis aut imbris ,uili receptaculo tuti fub fronde uiue/
bant,pladdas tranfîgebant fine fufpfrfonodes, Soîfcftudo nos in noftra purpura uer/
fat,ÔC acerrimis excftat ftimuh's, mollem fomnum illis dura tellus dabat,Non impen/ .
debant ceîata Iaquearia,fed in aperto iacentes fydera fuperlabebantur, ÔC fnfîgne fpe/
daculum nodfum , mundus in praeceps agebatur , fîlentîo tantùm opus ducens : tam
inter diê illis quàm nodem patebant profpedus hufuspulcherrfmae domus . Libebat
intueri figna,ex média cceli parte uergentia ,rurfus ex occultoalfa furgentia. Quid ni
iuuaret uagari inter tam late {paria mkacula ?At uos ad omnem tedorum pauetfsfo,»
num,ÔC inter piduras ueftras fî qufd increpuit, fugftfs attoniti, Non habebant domos
inftar urbium.Spfritus ac liber inter aperta flatus-, ÔC Ietris umbra rupis aut atboris,8C
perlucfdffbntes,riufd) nô opere,nec fïftuîa,nec uîlo coado itinere obfolefadi, fodfpo
te currentes,ÔC prata fine arte formo{a,fnteit haec agrefte domicflium, ruftica poiîturr.
tnanu,Haec erat fecûdum naturam domus,in qua libebat habf_are,nec ipfam, nec pro
ipfa timentem.Nunc magna pars noftri metus,teda fonLSedquamuis egregia illis ut
ta fuerit, ÔC carens _raude,non fuere fàp{entes,quando hoc iam in opère maximo na/
men eft,nô tamen negauetim fuiffe alti fpîritus uiros , ÔC(ut ita dfcam)à dijs récentes,
Neq? enfm dubium eft,quin melîora mundus nôdum effcetus aedfderft+Quemadmo/
dum autem omnîbus indolcs fortior fuit,ôC ad Iabofes paratior , ita non erant ingénia
omnibus confummata. Non enfm dat natura uirtutem.Ars eft bonum fferi.IIli quidê
non aiirum,nec argentum, nec perlucfdos lapides ima terrarum fece quaerebant, par/
cebantq? adhuc etiam muti's animalibus:tantum aberat,ut homo hominem nô iratus»
non timens,tantû fpedaturas, occideret. Nondum ueftfs illis erat pida,nôdum texe/
batur aurum,adhuc non eruebatur.Quid ergo.dgnorantia rerû innocêtes erant. Mul
tum autem fntereft,utrum peccare aliquis nolft,aut ncfciat-.Deerat illis iufticia,deerat
prudêtia,deerât têperantiaac fortkudo.Omnibus his uirtutibus habebatfimilia quae
dam radis uita, Virtus non côtingit animo,nifî inftituto ÔC edodo,ÔC ad fummum au
fîdua exercitatiôe perdudo.Ad hoc qiiidê,fodfine hoc nafcimur,,ÔC in optimis quoqj;
antequam erudias,uirtutis materia,nonuirtus eft, Vale,
EPISTOLA X Cil. Quomodo ad omne quod euenire poteftfir/
mâdus eft animus.Et q? omnia mortalfû mortalitate damnata funt,
Vbi nô indïgnatione,fed aequanimitate opus eft côtra fatum»
Liberalis nofter nue triftfs eft,nunciato rncêdr'o,quo Lugdunenfîs coîonia exufta
eft,Mouere hic cafus quemïibet poffet , nedum hominem patriae fuae amantfffk
u.» modo mum.Quae res efficit,ut ffrmftatem animi fui quaerat,quam uideîfcet ad ea quse time/
rf poffe putabat,exercuft,Hoc uero taminopinatum malum, ÔCpeneinauditura3non
miror fî fine metu fuit,cum effet fîne exemplo . Multas enfm ciuitatesincendi'um ue/
xauit,nullâ abftulft,Nam etfam ubf hoftilf manu in teda ignf&immiffus eft,mukis lo/
cr's deficft,ÔC quamufs fubfnde excitetur,raro tamen fie cunda depafcitur,ut nihil fer/
ro rel_nquat.Terrarum quoq? uix unquam tam graufsôC pernfeiofus fuit motus,ut t;o
ta oppida euerteret.Nunquam deniq? tam infeftum ullf exarfît fncendfum,ut nihil ak
teri fupereffet incendio. Tôt pulcherrima opera,quae fîngula illuftrare urbes fingulas
poffent,una nox ftrauft,ÔC fn tanta pace quantum ne bello qufdem tfmeri po.ef_,acc>
dft.Qufs hoc credat?Vbfq? armfs qui"efcentfbus,cum toto orbe terrarum diffufa fociï
rftas fît, Lugdunum quod oftendebatur in Gallfa quaeritur . Omnibus fortuna quos
publiée afflfxft,quod paffurf erant,tfmere permffît,Nulla res magna,non aliquod hà/
buit ruinas fuae fpacium,In hac una nox interfuit inter urbem maxima ÔC nuIlam.De/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
-' nfq.

EPISTOLARVM I99
niquediutius îlïam tibi pèriffe,quàm perfjt,narro.Haec omnfa Liberalis noftri affcdû
inclinant, aduerfus fua fïrmû ÔC eredum,nec fine caufa côcuffus eft-Inexpedata plus
aggrauant.Noukas adfjcit calamitatibus pondus, nec quifquam mortalium non ma/
gis quod etiam miratus eft,doIuit . Ideo nihil nobis improuifum effe débet . In omnia
praemfttendus eft animus, cogftandumcj? non quiequid folet, fed quiequid poteft fie/
ri.Quid enim eft, quod non fortuna cum uoluit , ÔC florentiffîmo detrahat?quod non
f °i"agîs aggrediatur ÔCquatiat, quo fpeciofîus fulget ? Qufd illi arduum , quidue
difficile eft ? Non una uia femper , ne tota qufdem fncurrit . Modo noftras in nos ma
nus aduocat,modo fuis contenta uiribus,inuenft perfcula fîne autore:nulIum tempus
exceptumeft, in fpfîs uoluptatibus caufae doloris oriuntur. Belkim in média pace
confurgit , ÔC auxiîia fecuritatis in metû tranfeunt . Ex amico inimfeus , hoftis ex fo/
cio . In fubftas tempeftates hybernfsq? mai'ores agitur aeftiua tranquiIlitas,fîneho/
fte patimur hoftik'a , ÔC cladis caufas , fi alia deficiunt , nimia fîbi félicitas inuenit , In/
uadit temperatiflîmos morbus , ualfdfffi'mos ptyfîs , innocentt'ffimos p_na , fecretif/
iîmos tumukus,Elfgftalfqufd nouf, cafus, per quod uelut oblftfs uîresfuas ingérât.
.Quiequid îongafories multfs laboribus, multa dei indulgentia ftruxit,id unus dies
fpargitac diffipat, Longam moram dedit malis properantibus, qui diem dixit,ho/
ram, momentumef? temporis , euertendis imperijs fufficere ^ Effet aliquod imbecilli/
tatis noftrae folatium, rerumq? noftrarum , fî tanta celeritate repararent cunda,quan
tafiniuntur,Nunci'ncrementa lente exeunt,feftfnatur in damnum, nihil priuatim,
nihil publice ftabile eft, tam hominum quàm urbium fata uoluuntur.Inter placidiffi/
ntaterrorexifti't, nihiTcp extra tumultuantfbus caufis,mala unde minime expeda/
bantur erumpunt, Quaedomefticisbellisfteterant régna, quae externis, impellente
nullo ruunt.Quotaquaeq? felîcitatëm ciuitas pertuIit?Cogitanda ergo funt omnia, ÔC
animus aduerfus ea, quae poffunt euenfre , ffrmandus , Exi'lfa , tormenta , bella, mor/
bos ,naufragfa medftare , Poteft tepatrfae, poteft patriam tfbf cafus eripere: poteft
teinfblitudinem abfjcere, poteft hoc ipfum , in quo turba fuffocatur , fieri folitudp,
Tota ante oculos fortis humanae conditio ponatur,nec quantû fréquenter euenit, fed
quâtum plurimum poteft euenfre praefumamus anfmo,fî nolumus opprimi,nec ullîs
inufitatis uelut nouis obftupefi'eri , In plénum cogitanda fortuna eft. Quoties Afîae,
quoties Achaice urbes uno tremore ceciderunt ? quot oppida ïn Syria ? quot in Mace
doniadeuoratafunt? Cyprum quotfes uaftauit haec clades ? Quoties info Paphus
corruit? Fréquenter nobfs nunefati funtfotarû urbium interitus ,ÔC nos, inter quos
fréquenter ifta nuncîantur,quota pars omnfum fumusfl Confurgamus itaq? aduerfus
fortufta , ôC qufcqufd inciderit , foiamus non effe tam magnum , quàm rumore fade/
tur , Ciuitas arfît opulenta , ornamentumqV proufncfarum , quibus ÔC inforta erat , ÔC
excepta , uni tamen impofîta , ÔC huic non alriffimo montf , Omnfum iftarum cfufta
tum , quas nunc magnificas ac nobr'les audis , ueftfgia quoque tempus eradet. Non
uides , quemadmodum in Achaia clarfffïmarum urbfum iam fundamenta confum/
pta fînt, nec quicquam extet, ex quo appareat illas fakem fuiffe? Non tantùm manu/
fada labuntur,non tantùm humana arte atque induftria pofîta uertit dies, Iuga mon/
tiUm diffluunt , totae defedere regiones , Operta funt fiudibus , quae procul à confp.e/
du maris ftabant, Vaftauit ignfs colles, per quos elucebat , erofit ÔC quondam altiffî/
mos uertfces folatia naufgantium , ac fpeculas , ad humilem harenam deduxit, Ipfîus
naturae opéra uexantur,ÔC ideo aequo animo ferre debemus urbium excidia. Cafura
omnfa extant , omnfbus exftus manet , fiue intern a ui flatefq? praeclufa ufoîenti pon/
dus, fub quo tenentur , excufferint,fîue torrentium in abdito uaftior obftantia eftrege
rft,fiue flammarum ufolentfa compagfnem folf ruperit, fîue uetuftas , à qua nihil tutû
eft,expugnauerit mfnutatim,fîue grauftas clf egefferit populos , ÔC fîtus deferta cor ;
ruperit . Enumerare omnes fatorum ufas longum eft . Hoc unum fcio , omnia morta
lium opéra , mortalitate damnata funt, inter perftura ufm'mus , Haec ergo atc# efufmp
df folatia admoueo Liberali noftro , fncredîbîli quodam patriae fuae amore flagrant.,
-- - % r 4 quâ:
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

200 LIBER DECIM VS Q_V ÂRTV S
quae fortaffe confumpta eft, ut fn melius excitaretur. Saepe maiorffortunae loctim fe/
eft iniuria. Multa Ceciderunt, ut akius forgèrent, ÔC in alias imagines, Félicitatis urbis
inimicus aiebat,Romae fibi incendia ob hoc urtum dolori effe , quod feiretmeliora re
furredura quàm arfffient. In hac quoq? urbeuerffîmfle eft certaturos omnes effe, ut
mafora certioracj? quàm amifere reftftuantur. Sfnt utinam dfuturna,ÔC melforibus au
fpicfjs in aeuum longfus condfta, Nam huic coloniae ab origine fua centefimus annus
eft,aetas ne homini qufdem extrema. Deduda fn hanc frequêtfam,Iocf opportunitare
conuaîuit , Quae tamen grauiffimos cafus intra fpacfum humanae pertulft fenedutis;
Itaq? formetur animus ad intelledum , parientiam df? fortis fuae,ÔC fofat nihil maufurn
effe fortunae , Aduerfus fmperfa illam fdem habere funs , quod aduerfus imperantes,
aduerfus urbes idem poffe , quod aduerfus hommes , Nihil horum dedignandum eft.
In eum intraufmus mundum,in quo his legibus uîuitur.Placet?pare:non placët?qua/
cuncp uis exklndignare, fi qufd in te inique proprie conftftutum eft + Sed fî haec imos
fummosq? neceffitas allfgat,fn gratiam cum fa'to reuertere, à quo omnfa refoluuntur.
Non eft quod nos tumulis metiaris,ÔC his monumentfs, quae uiam dffparîa praetexût,
Aequat omnes cfnfs , impares nafeimur , pares morimur . Idem de urbfbus , qûod de
urbium încolis dico.Tam Ardea capta, quàm Roma capta eft.Condftor file iuris hu/
mani , non natalibus nos, nec nominum clarftate diftfnxft , nifî dum fumus.Vbi uero v
ad finem mortah'um uentum eft , dffoede , inquit, ambitio, omnium quae terram pre/
forte, fimïlis mum> f feruus miles efto.Ad omnfa patienda pares fumus. Nemo akero fragilior eft,
nemo in craftfnum fui certior.Alexander Macedonum rex difeere Geometrfam fnfe
lix cceperat, feiturus quàm pufîlla terra effet,ex qua minimum occupauerat. Ita dico
infeïix ob hoc quod intelligere debebat falfum fe gerere cognomen . Qufs enfm elfe
magnus in pufîllo poteft?Erant fila, quae tradebantur,fubtilia ÔC diligenti intentione
difoenda, non quae percipere poffet uefanus homo, ÔC trans oceanû cogftatfones fuas
mittês,Faciîia3inquit,me doce,Cui praeceptor,inquit,Ifta omnibus eadem font, aeque
difffciïia,Hoc puta rerû naturam dicere . Ifta de quibus quaerfs , omnibus eadem font,
nulli dari faciliora poffunt, fed quffqufs uolet, fîbfjpfî illa reddet faciliora.Quomodo?
aequanimftate< Et doleas oportet,ÔC fîtias,ÔC efurias,ÔC fenefeas, ÔC fî tibi longior con
tigerit inter homines mora , ÔC aegrotes , ÔC perdas aliquid, ÔC pereas. Non eft tamen
quod iftis qui te circumftrepunt credas,Nihil horum malum eft,nihil intolerabiîe3aut
durum.Ex: confenfu iftis metus eft.Sic mortem tfmes, quomodo famam.Quid autem
ftuîti us homine uerba metuente ? Eleganter Demetrius nofter folet dfcere,eodem lo/
co fibi effe uoees fmperftoram , quo uentre redditos crepitus,Quid enfm, i'nquk,mea
refert,furfum fftf an deorfum fonent ? Quanta dementia eft uereri,ne infameris ab in/ ^
famibus ? Quemadmodum famam extimuîftîs fine caufa , fîc ÔC illa,quae nunquam ti
meretis, nifi fama uiciffet. Nunquid detrimenti faceret uir bonus , iniquis ramd/
ribus afperfus? nec mortf qufdem haec apud nos noceat: ÔC hoc malam molitio/
nem habet .Nemo eorum qui illam aceufant expertus eft . Intérim temerftas eft, dam \
nare quod nefor'as,At illud fois quàm multis utilr's fît , quàm mukos liberet tormentià, ^
egeftate , querelis , fupplfcfjs, tedfo . Non fumus in ullius poteftate , cum mors in no
ftra poteftate fît. Vale,
EPISTOLA XCIII . Difputario contra dicentes folam uirtutem
nô facere beatum fîne externis commodis, Vel facere quidem be/
atum,fod non beatiffimum, Vbf tradr't h_ec fortuita, nec bona
effe nec mala , Et nec beatum facere,nec mfferumJEt de
excellentfaanfmi.
PVto inter me teq? cônuenfat, extërna corpori acquîri , corpus in honorem ank
mi colijin animo effe partes mixtas, per quas mouemur ah'murque , propter
ipfum principale nobfs datas. In hoc prfncipali aîfqufd frrarionale eft, ÔC rationalejk
Iud huic ferait. Hoc unum eft , quod alto non refertur,fed omnfa ad fe perfert . Nâ illa
quoq? diuina ratio ofnibus prscpofîta eft,ipfa fub tiullo eft. Et haec aût noftra eadê eft,
quia
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 201
qufa ex fila eft.Sf de hoc inter nos coniienft,foquftur ut de illo quoq? côuenîat, in hoc
uno pofîtam effe beatam uftam,ut in nobfs ratio perfeda fit, Haec enim fola non fub/
mittit animum,ftat contra fortunam.In quolibet rerum habitu, foruata foruat . Id aût
unum bonum eft,quod nunquam defrîngitur. Is, inquam,beatus, quem nulla res mi/
norê facit,tenet fumma , ÔC ne ullf qufdem nffî fibf,fnnixus. Nâ qui' aïiquo auxi'Ifo fu/
.__fnetur,poteft cadere. Si aliter eft,încipient in nobis multum ualerenon noftra.Quis
autem uuk conftare fortuna, aut qufs foprudens ob aliéna miratur? Quid eft be/
ata uita?focuritas ÔC perpétua tranquiJIftas Hanc dabit animi magnitudo, dabit con/
ftantia bene iudicati tenax.Ad hoc quomodo peruenitur ? fî ueritas tota perfeda eft,
fî feruatus eft in rébus agendfs ordo,modus, décor, ÔC innoxia uoluntas,aut benîgna,
intenta rationi,nec unquam ab ifta recedens,amabilis fîmul mirabilis q?,Deniq? ut bre
uiter tibi form ulam foribam, Talis animus fapientis effe uiri débet, qualis deû deceat,
Quid poteft defîderare,is cuf omnfa honefta contfngant?Nam fî poffunt aliquid non
.honefta conferre ad optimum ftatum,fn his erit beata ufta,fîne quibus nô eft . Et quid
__ukius,tiirpi'us ue,quàm bonum rationalis animi ex îrrationalibus nedere? Quidam
tamen augeri fummum bonum iudîcan.,quia parum plénum fît fortuitis répugnant!
bus,Antipater quoq? inter magnos fedae huius autores,aliquid fe tribuere dicit exter
nfs,fed exfguum admodum , Vides autem quale fît, die non effe contention, nifî ali/
quis igniculus alluxerft?Quod poteft fn hac clarftate fblfs habere fcfntilla momêtum?
.Si non es fola honeftate contentus, neceffe eft, aut qufetem adijcf ueîis , quâ 7t«uctoAh/;
uocant Graeci,aut uoIuptatem,Horum alterum utcûq? recipi poteft, Vacat enfm ani/ *
mus moïeftfa,lfber ad confpedum uni'uerfï,nfhi'Iq? illum auocat à contemplatione na
turae,Alterum _llud,uofuptas,bonum pecoris eft.Adfjcimus ratfonalf frratîonale, ho/
nefto inhoneftum,Magno uitam facit titillatio corporis? Quid ergo dubitatis dicere,
bene eflehomfni.fi palato bene eft?Et hune tunon dfco fnter ufrosnumeras, fed inter
homines3cuius fummum bonum faporfbus,ac coIorfbus,ac fonfs côftat ? Excédât ex:
hoc anfmalfum numéro pulcherrîmo,ac dfjs fecundo,mutfs aggregetur animal pabu/
lo laetum Irrationalis pars animi duas habet partes : alteram animofàm,ambr'tiofam,
impotentem , pofîtam in affedi'onibus : alteram humilem, languidam , uoluptatibus
deditam. Illam effraenatam, meliorem tamen , certe fortiorem ac digniorem uiro , reli
querunt,Hanc neceffariam beatae uitae putauerunt, inermem ÔC abiedam , Huicrati/
onem feruire iuffertint,ôC fecerunt animalis generofiffimi bonum,demiffum ÔCigno/
bile.Praeterea m{xtum,portentuofum q?,ÔC ex diueriîs ani'maîium congruentibus mêê
brfs.Nam,ut ait Vfrgilius nofter in Scylla, Prima hominis faciès ÔC pukhro pedore
uirgo PubetenCts ,poftrema immani corpore pi'ftrfx, Delphinû caudas utero com
miffaluporû, Huic tamen Scyllae fera animalia funda funt, horrenda,uelocia,atifti
fàpientiam ex quibufdam compofuere portentfs . Prima hominis pars eft ipfa uirtus*.
Huic committitur inutilis caro,ÔCfluida ÔCreceptandis tantùm cibis habilis, ut ait Po
fïdonius,Virtus illa diuina,inlubricum defînit,ÔC fuperioribus eius partibus ueneran
dis atq? cceleftibus , anfmal fners ac marcfdum attexftur , Illa uteunep aka qufes nihil
quidem ipfa animo praeftabat,fed impedimenta remouebat.Voluptas ultro diflôluft,
ÔC omne robur emollît.Quae inuenfetur tam difoors inter fo iundura corporum. For/
tfffimae rei inertiffima aftruftur,foiierfffîmae parum forfa , fondiffimae întemperâs ufq?
-ad * indigefta.Quid ergo,inqur't,fî uirtutê nihil impeditura fît bona uaïitudo, ÔC quies dlingeftà
ÔC dolorum uacatio , nonne petes illas ? Qufd ni petam ? Non quia bona funt , fed
quia fecundû naturam funt , ÔC quia bono à me iudicio fumûtur. Quod erit in illis
tunc bonum? hoc unum , bene elegi. Nam cum ueftem quaïem decet fumo,cum am
bulo ut oportetjCiim cceno quemadmodum debeo, non cna,aut ambulatio,aut ue/
ftis bona funt,fed meum fn his propofîtum , feruantfs inquaq? rerationi conuenien/
tem modum. Etiarn nunc adijefam , Mûndae ueftis eledfo appetenda eft hominf.Na/
tura enim homo mundum ÔCeîegans animal eft, Itaque non eft bonum perfemun/
da ueftfs,fed mundae ueftr's eledfo , quia non in re bonum eft , fod fn dedfone , Quia
adfones noftrae honeftae funt , non ipfa quae aguntur . Quod de uefte dixi , idem de
._ . corpore
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

202 LIBERDECIMVSQ.VARTVS
corpore me exiftfma dfcere . Nam hoc quoq? natura , ut quandam ueftem animo cir/
cumdedft , uelamentum eius eft , Qufs autem unquam ueftimenta aeftimauit arcula?
Nec bonum,nec malum uagfna gladium facftJEgo de corpore quoq? idem tfbi refpô/
deo.Sumpturum quidem me,fi detur eIedi'o,ÔC_àni'tatem,ÔC ufres.Bonû autem futu/
rum,iudici'um de illis meum,non{pfa, Eft qufdem , fnquft,fapiens beatus. Summum
enfm bonum non fequftur,nffî illi ÔC naturalîa inftrumenta refpondeant. Ita mifor qui
dem effe,qui uirtutem habet , non poteft . Beatiffîmus autem non eft,qui naturaîïbus
bonis deftituitur,ut ualitudine ÔC membrorum integritate ^ Quod incredibiliusuîcfe/
tur , fd concedis, aliquem in maximis ÔC continui's doloribus non effe mi'ferum,etîan,
beatum:quodleut'us eft,negas,beatfffimum effe,Atquf fi poteft m'rtusefficere,nemi/
fer aliquis fît,facilius efficfet,ut beatiffimus fit. Minusenim interuaîli à beato adbea/
al ereptum tiff^11111 reftat,quàm à mffero ad beatumyAn quae res tantùm ualet,u_î exceptumea
Iamftatfbus fnter beatos locet , non poteft adfjcere quod fupereft , ut beatiffimum fa/
cfat?Infummo deficftcliuo? Commodafunt in uita ÔC incommoda, utraq? extra nos.
Si non eft mffor ufr bonus,quamuis omnibus prematur incommodis,quomodo non
' beatiffim us, fi aliquibus cômodis deficftur ? Nam quemadmodum fncommodorum
onere ufq? ad miferum non deprfmi'tur, fîc commodorum inopia non deducfturàbe/
atfffimo, Sed tam fine commodis beatiffimus eft ,quàmnon eft fîib incommodfs nu/
dlils.kn non fer, f Aut poteft illi eripibonûfuû,fî poteft minui.Paulo ante dicebf,i'gnïcuïum nihiî
pote[l, côferre lumini folis.Claritate em eius quiequid fine eo lucet,,abfcÔdi'tur , Sed quaedâ,
inqt,foîf quoq? obftât,At folis uis ÔC lux intégra eft, etfâinter oppofîta: ÔC quâuisali/
qd rnterfaceat, cjd nos prohibeat eius afpedu,in oge eft, curfu fuo fort, Quoties inter
nubfla luxit, no eft foreno mfnor,nec tardfor qufdem:quonfam mukû intereft,u_f«n.
aliquid obftet tantum,an i'mpedfat,Eodem modo uirtuti oppofîta nihil detrahût , No
eft minor,fed minus fulgerinobfs forfîtannon aeque apparet ac nitet, fîbf eadem eft,
ôC more folis obfouri.in occulto uim fuam exercer . Hoc itacp aduerfus uirtutem pof/
funt caîamitates,ÔC damna,ÔC iniuriae, quod aduerfus folem poteft nebuîa + Inuenftur
qui dicat fapientem corpore parum profpero ufum , nec mfforum effe, nec beatû.Hic
quoq? falIitur.Ex-equat enfm fortuita uirtutibus,ÔC tantundem tribuit honeftfs quam/
tum honeftate carentibus. Quid autem fcedi'us,quid fndignfus, quàm comparare ne/
neranda contemptis?Veneranda enfm fîjn.,fîdes,fuftitia,pfetas, fortitudo, prudëtîa,
Econtrario uiIia_Iint,quaefàepecontinguntpIenfora uiliffimis, crus folidum,ôC lacer/
. s tus, _^dentes,ÔC horum fanftaSjffrmftas^Defndefî fapiens cui corpus moleftum efi,
nec mifor habebitur,nec beatus,fod medfo relinquetur, uita quoq? eius nec appetêda
erit,nec fugfenda.Qufd autem tam abfîirdum^cf fapientis uitam appetendam nô eife?
Aut quid tam extra fidem, quàm effealiquam uitam ,nec appetendam,nec fugiendâ?
Deinde fî damnacorporis miferum nonfectunt,beatû effepatiuntur . Nâquibuspo/
tentia non eft in peiorem tranfeundf ftatum, nec interpeîlandf qufdem optimum,Fri/
gfdum,inquît,aliquid ÔCeaïidum nouimusjnter uuunq? tepidum eft , Sic aliquis be/
atus eft,aîiquis mifer,alfqufs nec mifer nec beatus. Volo hanc contra nos pofîtâfma/
gfnem excutere.Sî tepfdo illi plus frigidi fngeffero, fret frigfdum,fîpîus calidi affude/
ro,fiet noufffime calfdû,At hufc,nec mffero,nec beato,quantumcunq? ad mi'forias ad
iecero,mffer non erit,qiïêadmodum dicitis,Ergo imago ifta dfffimik's eft.Defnde tra/
do tibi homfnem,nec miferû,nec beatû, Hufc adfjcfo caecftatem,nô fit mifor . Adfjcio
debi'Iftatem,non fit mifer,Adfjcfo doïores cotfnuos ÔC graues, mifor non fit.Quem ta
multa mala in mfferam m'tam non transferunt , nec ex beata qufdem educunt. Si non
poteft,ut dicitisffapiens ex beato,in miferum decidere, nô poteft in nô beatû* Quare
enim qui illa ccepit, alicubifubfîftat?Qu-e res non patitur illum ad imû deuolui, rerf/
net in fummo,Quid ni,nô poffit beata uita refcindî?Nec remitti quidê poteft,ÔC fdeo
uirtus ad illam perfoipfà fatis eft.Quid ergo,inquft, fapiês non eft beatior qui diutius
uixerit,quem nullus auocauît dolor, Cf ille qui cû mala fortuna faepe Iudatus eft? Re/
fponde mfhi,Nunquid ÔC melior eft, ÔC honeftfor?Sî haec non funt,nec beatior quidê
eft.Redius uiuat , oportet, ut beatius uiuatffiredfus non poteft, ne beatius quidem.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Non

EPISTOLARVM 2oj
Non intenditur uir.us,ergo ne beata quidem ufta,quae ex uirtutê eft,Virtus enim tan
tum bonum eft,ut iftas acceffiones minutas non fentfat , breuitatem aeukôC dolorem,
SC corporum uarias offenfîones,Nam uoïuptas nô eft dîgna ad quam refpfciat , Qufd.
eft in uirtutê praecipuum?Fu.uro non indigere,nec dies fuos computare,in quantoli/
bet tempore bona aeterna confummat , Incredibilia nobis haec ufdentur , ÔC fupra hu/
tnanâ natura excurrêtfa , Maieftatê em eius ex noftra imbecflk'tate metfmur, ôC uitfjs
noftrisnomê ufrtutis imponimus, Quid porro nô aeque incredibile ufdetur,alfquê in
fummis cruciatibus pofîtum ,dfcere,beatus fum? Atqui haec uox in ipfa officina uolu
ptati's eft audita.Beatiffimum , inquit , hune ÔC ultimum diem ago Epicurus,cû illum
hinc urinae difficukas torqueret,hinc infànabilis exulceratf dolor uencrfs+Quare ergo
incredibîlfa funt ifta apud eos , qui uirtutem colunt, cum apud eos quoq? reperiâtur,
apud quos uoïuptas i'mperauit?Hi quoq? dégénères ÔC humillimae métis aiunt,in fum
mis doïorfbus , in fummis calamitatibus , fapientem nec miferum futurum, nec bea/
tum , Atqui hoc quoq? incredibile eft, r'mmo r'ncredibilius. Non ufdeo enim quomo/
do in infimum agatur, è faftigfo fuo deieda uirtus . Aut beatum praeftare debet,aut
û ab hoc depulfa eft , non prohibebit fieri miferum . Stans non poteft uinci , aut uin/
catur oportet, aut ufncat, Dfjs,inquft, immortalibus folis, ÔC uirtus ÔC beata uita con/
tingft,Nobis umbra quaedam illorum bonorum, ÔCfîmilitudo , Accedimus ad illa,no
peruenfmus,Ratio uero dfjs hominibusq? communis eft , Haec fn illis côfummafa eft,
_n nobis confummabilîs , Sed ad defperatfonem nos uftia noftra perducunt . Nam ille
alter focundus eft , ut alfqufs parum conftans ad cuftodfêda optima , cuius iudicium
labat etiamnum ÔC incertum eft , defîderat oculorum atq? aurium fonfum, bonam ua/
ïetudfnem,ÔC non fudum afpedum corporis, ÔC habitu manente fuo,aetatis praeterea
longîus fpacfum.Per hanc poteft non pÕnftenda agftarc, ut imperfedo ufro . Hufc,
malftiae uis quaedam ineft,qufa animum habet mobilem, ad praua.Ille agit carês malt
tfa,ÔC ea agîtatio abeft à bono . Non eft adhuc bonus,fed fn bonum fingitur, Cuicun «
que autem deeft aliquid ad bonû,maIus eft,Sed fîcui uirtus anfmusq? in corpore prae/
fens,hic deos aequat , illo têdft originis fui memor, Nemo improbe eo conatur afeen/
dere,unde defeenderat, Qufd eft autem, cur non exiftfmes fn eo dfufnf aliquid exifte/
re , qui def pars eft ? Totum hoc quo contfnemur , ÔC unum eft , ÔC deus , ÔC focij efus
fumus , ÔC membra, Capax eft nofter animus , perfertur illo, fi uitia non déprimant*
Quemadmodum corporum noftrorum habftus erigitur , ÔC ipedat in cceîum,ita ani/
mus , cui inquantum uuk, licet porrigi : in hoc à natura rerum formatus eft , ut paria
dfjs uelft , ôC fie utatur fuis uiribus , ac fe in fpacium fuum extendat , Nam fî aliéna ui
ad fumma niteret, magnus erat Iabor , ire in ccelû. Redit ,cum hoc iter ad quod natus
eft,uadit audader,ÔC contemptor omnium, nec ad pecuniam refpîcft : aurum argen/
tumque, illis in quibus iacuere tenebris dignfffima, non hoc .eftfmat fplendore,
quo imperitorum uerberât ocuIôs,ÔC auerterunt à ccelo, ex quo illa fecreuit cupiditas
noftra ÔC effodit,Scit3inquam, aliubi pofitas effe diuitias $ quo congeruntur , animû
impleri debere, non arcam.Hunc imponere dominio omnium rerum l_cet,hûc.in pof/
feffîonem rerum naturae inHucere, ut fuarum poffeffionum oriêtis occidentîsq? terml
nus fiât , deorumq? ritu cunda poffideat, cum opibus fuis diuites fuperne deipiciat,
quorum nemo tam Ixtus eft fuo , quàm triftis alieno. Cum fo in hâc fublimitatem tu/
lit ,corporis quo q?, uelut oneris neceffàrfj,nô amator, fod procurator efttnec fe illi cui
ïmpofitus eftjfubfjcit, Nemo liber eft3quf corporf feruft.Nam ut alfos dominos,quos
nimia pro illo follicitudo i'nuenit,tranfoas3ipfîus morofum imperium delîcatumq? eft.
Ab hoc,modo aequo anfmo exft,modo magno profîlit , nec quis deinde reliqufjs eius
futurus fit exitus , quaerit . Sed ut ex barba capillos detonfos neglfgimus, ita ille diuf/
nus animus egreffurus hominem ,quô receptaculum fuum conferatur,igni's illud ex/
urat,an ferae diftrahant, an terra contegat, non magis ad fo iudicat pertinere,c£ focun/
.dasadaedftuminfantem, Vtrum profedumaues différant, an confumatur canfbus
data praeda marinis,quid ad illfl? Qui tunc quoq? cum inter homines eft3nullas minas
ffme.,ullas ne timebit poft morte minas eorû, quibus ufq? ad mortem u'meriparu eft?
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Non

204 LIBER DECIM VS Q.VARTVS
Non conteret , inquit, me , nec uncus,nec profedf ad contumeliam cadaueris lacera/
tio,feda uifuris. Neminem de fupremo officfo rogo . Nullf reîiquiasmeas commen/
do,ne quis infopukus effet,reram natura profpexit . Quem faeuitia proiecerit, dies co
det. Diferte Mcecenas aft, Nec tumulum curo,fopeîit natura rehdos Alte cfndum
putes dixiffe.Habuft em fngeniû ÔC grande ÔC uirik,nifî illud ipfo difcfnxiffet. Vale,
EPIST. X C 1 1 1 1. De breuforf uita non curandum.Et quodanv
pfiffimum uitae fpacfum eft ufq? ad fapientiam uiuere,
IN epiftola qua de morte Metronadis phiîofophf querebarfs,tanquam ÔCpotufffèt
diutius uiuere , ÔC debufffe.,aequftatem tuam defîderauf, quae tibi in omni perfona,
in omni negocio fupcreft , in una re deeft ,fn qua omnibus, Multos inueni aequos ad/
uerfus homfnes,aduerfus deos nemînem, Obfurgamus quotfdie fatum, Quareille in
medio curfu raptus eft?Quare file non rapftur ? Quare fenedutem ÔC fibi ÔC alfjs gra/
uem extendft ? Vtrum obfecro te aequfus iudicas, te naturae,an tibi parère naturam?
Quid autem intereft,quàm cfto exeas,dum utiq? exeundum eft? Non ut diu uiuamus
curandum eft,fed ut fatfs.Nam ut diu uiuas,fato opus eft,ut farfs,anfmo.Longa eft uf
ta,fi plena eft.lmpletur autem,cum animus fibi bonum fuum reddidît,ôC ad fo potefta
tem fui trâftulft, Quid illum odoginta anni iuuant, per inertiam exadi ? Non uixit
ifte3fed in uita moratus eft3nec foro mortuus , fed diu, Odoginta annîs uixit,Intereft,
mortem eius ex quo die numeres,At ille obîjt uiridis , fod officia boni ciuis, boni ami/
ci,boni filfj executus eftjn nulla parte ceffauft, licet eius aetas imperfedafit, ufta per/
feda eft,Odoginta annis uixit,immo odoginta annis fuiriniff forte fîc uîxiffe eum di
cfs,quomodo dicuntur arbores ufuercObfecro te mi Lucili hoc agamus,ut quemad/
modû preciofa rerum,fîc ufta noftra, nô pateat mukum,fed multum pendar.Adu fîlâ
tnetiamur , non tempore. V is foire quid inter hune interfît uegetum contempto/
rem q? fortunae , fundum omnibus uitae hum anae ftipendfjs,atq? in fummum bonum
eius euedum , ÔC illum cui multi anni tranfmiffi funt? Alter poft mortem quoque eft,
alter ante mortem perfjt.Laudemus itaque, ÔC fn numéro felîcium reponam us eû3cui
quantulumcunq? temporis contigit,bene colfocatû eftVf dit enim ueram lUcem,non
fuit unus è mukis,ôC uîxir,ÔC uiguft,Aîfquando foreno ufus eft,alfquando,ut foîet,ua
lidi fyderis fulgor, per nubfla emicuit.Qufd quaeris quamdiu uixerit- Vixît,ad pofte/
ros ufq? tranfilfjtjÔC fe in memoriam dedit, Nec ideo mihi plures annos accedere reçu
_auerim3nihil tamen ad beatam uitam defuiffe dicam, fî fpatium eius inciditur . Nô e/
nim ad eum diem me apraui , quem ultimum mihi fpes auida promif.rat , fod nullutn
non tanquam ultimum afpexi.Quid me fnterrogas,quando natus fîmrAn fnter iunû
ores adhuc cêfoar?Habco meum, Quemadmodum in minore corporis habitu poteft
homo effe perfedus,fîc ÔC in minore têporis modo poteft effe uita perfeda , Aetas fn/
ter externa eft. Quamdiu fîm, alienû eft, quamdiu uero uir bonus fîm,mefî eft. Hoc à
me exfge,ne uelut per tenebras aeuû l'gnobfle emeriar,ut agam uitam,ut non prgterue
bar, Quaeris quodfft ampliffimun. uitae fpatfum? Vfq? ad fapientiam uiuere . Qui ad
illam peraenit,attingit non longiffimum finem, fed maximum, Ille uero glorietur au/
dad. r,ôC dfjs agat gratias,inter .j? eos fîbi,ÔC rerum naturae imputet,quod fuit.Merito
enim imputabit , melforem ilii uitam reddidit quàm acceoerit.Exemphr boni uiri po/
fuit,qualis quantûfq? effetoftendit.Siquïdadieciffet,fuiffetfimiîepraeterito,Et tamen
d . cognitioe quoufq? ui'uim us omnfum rerumfcogftatfone fundi fumus. Scim us ad quid principa
lis natura fe attollat,quemadmodum ordinet mûdum, per quas uices annum reuocet,
Quemadmodum omnia quae ufquam erant cluferft , ÔC feipfam fui finem fecerit. Sci/
mus fydera fmpetu fuo uadere,praeter terra nihil ftare, caetera continua uelocitatc de/
currere. Scimus quemadmodum folem luna praetereat . Quare tardior ueloci'orêpo'ft
fe rclfnquat, Quomodo ïumê accfpiat,aut perdat3quae caufa inducat nodem,quae re/
diisNunc ducac diem,IUuc eundum eft,ubfifta propius afpfcfas.fNec hac fpe, inquit fapiens il/
Ie,fortius exeo , quod patere mihi ad deos meos iter iudico. Merui quidê admitti, etiâ
inter illos fui,anim ûmque illô meum mifî,ÔC ad me illi fuum mfforimt, Sed tolli me de
medio puta, ÔCpoft mortem nihil ex homine reftare : aeque magnum animum habeo,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
etiam

E PISTOL ARVM 205
etiam fî nufquam tranfîturus accedo.NÔ tam muîtis uixit annis,quàm potuk.Et pau/
eorum uerfuum liber eft , ÔC qufdem laudandus atq? utflfà . Annales Tamufîj feis q? i
tnon decori fînt,ÔCqui uocentur.Haec eft ufta quorundam longa,ÔC quod Tamuffj fo atnon dejîde
quiturannaîes.NunquidfeIicioren]uudicaseum,qui'fummo die muneris, quàm eum n> , etfi fint
qui medio occiditur, Nunquid aliquem effe tam cupfdum uftae putas, utiiigulariin _«- uocëtur:
_poIi'ario,quàm in arena malft,Nô mafore fpatfo alter alteram praecedfmus.Mors per /-"« potius 10/
omnes it.Qui occfdit,confequitur occifum.Mfnfmum eft,de quo folicitiffime agitur, centur
Qufd autem ad rem pertînet quamdiu uftes,quod euitare nonpoffis. Vale,
E PI ST.X C V .Vtrum pars phflofofophfae fuperfluat dffputatfo ôC
foïutio,ÔC de annotatione cÔtra malum popularis opinionis.
EAm partem philofophiae, que; dat propria cuiq? perfonae praecepta,nec fn uniuër
fum componft hominem, fod marito fuadet, quomodo fo gerat aduerfus uxorê,
patri, quomodo educet liberos , domino quomodo feruos regat, quidam fblamre/
ceperant,caeteras quafi extra noftram utflftatem uagantes relfquerant , tanquam qufs
poffet de parte fuadere , nifî qui formmâ prius totius uitae complexus eft , Sed Arifton '
Stoicus e contrario hanc partem Ieuem exiftimat,ÔC quae nô defeendat in pedus ufq?,
Àtfllamhabentempraecepta,plurimum ait proffcere,ipfaq? décréta phflofophr'ae,con
ftîtutîonemq? effe fummf boni', quam qui bene inteîîexit ÔC dfdicit, quid in quaq? re fa
ciendum fi't,fîbfjpfo praecepft, Quemadmodum qui facularf difeit, deftinatum locum
captat,ôC manum format,ad dirfgenda quae mfttit,Cû hanc urm ex difciplina ÔC exer/
citatione percepit,quocunq? illa uuît utitur , Didicit enim non hoc aut illud ferire,fod
quodeunq? uoîuerit,Sfc qui fo ad totam uitam inftruxft,nô defiderat particulatfm ad/
moneri,dodus in totum,non quomodo cum uxore aut cum filio uiueret , fod quomo
do bene uiueret. In hoc eft,ÔC quomodo cum uxore ac lfberfs ufuat.CIeanthes utflem
quidem iudicat ÔC hanc partem3fod fmbec{llcm,nifî ab uniuerfb fluft , nffî décréta ipfa
philofophiae ÔC capita cognouft.In duas ergo quaeftiones Iocus ifte diuiditur , Vtrum
utilis an inutilis fit,ÔC an folus uirum bonum poffit efficere,id eft, utrum fuperuacuus
fft,an omnes faciat fuperuacuos Qui hanc partem uideri uolunt fuperuacuam , hoc '
aiunt,Siquid oculis oppofîtum moratur aciem, remouendum efttillo quidem non ab/
ïedo operam perdidit,qui praecepit,Sic ambulabfs,fllô manum porrigês.Eodem mo/
do ubi aliqua res obcaecat animum, ÔC ad officiorum dîfpfciendum ordinem fmpedft,
nihil agit qui praecipit,fîc uiues cum pâtre,fie cum uxore. Nihil enim proficient prae/
cepta,quamdiu menti error obfufus eft: fî ille difeutitur , apparebft quid cuiq? debeaî*
officieAlioquin doces illud , quod iàno faciendum fît,non fanum effiefs . Pauperf ut
agat dfuftem monftras. Hoc quomodo manente paupertatê fieri potefîrOftendfs efu
rfentf,qufd tanquam fatur facîat,Ffxam potius medulîfs famem detrahe . Idem tibi de
omnibus uitfjs dfcam,ipfa remouenda funt,non praecr'piendum,quod fieri illis manen
tibus non poteft.Nifî opiniones faîfàs,qufbus Iaborâmus , expuleris,nec auarus quo/
modo utendum pecunia fît,exaudfet:nec timidus,quomodo pericula contemnat + Ef/
jfi'cias oportet,ut feiat pecunfam,nec bonum nec malum effe.Oftendas illi miforrfmos
dfuites.Efffcfas,ut quiequid publiée expauimus , feiat non effe tam tîmendum, quàm
fama circumfert,nec dolorem quoq? nec mortê,Saepe fn morte,quam pati Iex eft,ma/
gnum effe folatfum , quod ad neminem redit : in dolore pro remedio futuram obfti/
nationem animi, qui leuius facit fîbi,quicquid contumaefter paffus eft.Optfmam do/
loris effe naturam,quod non poteft , nec qui' extendftur magnus effe , nec qui eft ma/
gnus,extendi. Omnfa fortiter excipfenda , quae nobis mundi neceffitas imperat + His
decretfs cum illum in confpedum fuae conditionis adduxeris , ÔC cognouerit beatam,
uitam effe.non quae fecundum uoîuptatem eft,fed fecundum naturam,cum ufrtutem
um'eum bonum hominis adamauerit, turpitudinem folum malum fugerft, relfquao/
mnfa,dfuftias,honores,bonam ualetudinem, uires, imperia,ftierit effe medfam pané,
nec bonfs annumerandam nec malfs, monitorem nô defîderabit ad fîngula, qui dfcatî
iîc fncede, fîc ccena: hoc ufro, hoc fÌmfnae,hoc marfto,hoc ccelibi conuenitjfta enfm
quf dflfgentiffime monent,fpfî facere non poffunt,Haec paedagogus puero , haec aufa
s nepotj
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

206 LIBER DECIMVSaVARTVS
nepotf pra.cfpft:ôC frafcendum non effe,magffter iracundfffîmus dffputat,Sf ludum H
terarû intraueris,fcies ifta, quae ingêti fupercilio phiîofoplïi iàdant, in puerili effe prar
forfpto. Vtrum manifefta demum an dubia praecipies?Non defiderant manffefta mo/
ni_ores,praecipfenti dubia non creditur.Superuacuum eft ergo praecipere. Id adeofîV
difce , Si iam mones quod obfcurum eft ÔC ambiguû, probationîbus adfuuâdum erit* '
Sf probaturus es , illa per quae probas plus uaîent , fatiscp per fo funt, Sfc amico utere,
fîc cfue,fîc focio.Quare?quia iuftum eft . Omnfa ifta mihi locus de fuftfcfa tradk, Illic'
fnuenio aeqtiitatem per fe expetendam3nec metu nos ad illam cogi, nec mercede con/
duci,Non effe fuftum3cuf quicquam in hac uirtutê pîacet, praeter fpfam, Haec cû per/
alperhibui fuafi mihi ÔCfperbibi,quid ifta praecepta profïciunt3quae eruditum docent?Praecepta
dare fcienti fuperuacuum eft3nefcienti parum , Audire enim débet, non tantùm quid
fibi pr-ecipiatur,fed etiam quare. Vtrum, inquam , ueras opiniones habenti de bonis
malfsq?,funt neceffarfa,an non habentiVQui non habet,nihil à te adiuuabft,aures eius
contraria monitionibus tuis fama pofîèdit.Qui habet exadum iudicium de fugiendis
pe_endiscp,fcit fibi faciendum , feit etiam te tacente . Tota ergo pars ifta philofophiae
ftibmoueri poteft, Duo funt,propter quae deîfnqufmus Aut ineft animo prauis opt'/
nionibus maîicia contrada : aut etiam fi non eft faîfïs occupatus , ad falfa procîiuis
eft,ÔC cito fpecie quo non oportet trahënte,corrumpîtur, Itaque debemus, aut curare
mentem aegram ÔC uitfjs liberare: aut uagantem quidem , fod ad peiora pronam, prae/
occupare, Vtrunq? décréta philofophiae faciût. Ergo taleprâecfpfêdf genus nihil agit.
Praeterea fî prsecepta fîngulis damus, incomprehenfibile opus eft.Alfa enfm dare de/
bemus fceneranti.alia cofentiagrum,alîa negocianti3alia regum amicitias fequêti,aîia
pares,aîia inferiores amaturo. In matrimonio praecfpfas , quomodo uiuat cum uxore
aliquis quam uirginem duxit,quomodo cum ea, quae alicuius matrimom'um expert»'
eft,quemadmodum cum îocupîete,quemadmodum cum indotata. An non putas ali/
quid effe difcrimfnis,incer fterilem ÔC fo_cûdam,fnter prouedforem ÔC puellam , inter
matrem ÔC nouercam? Omnes fpecies compledi non poffumus . Atqui finguî_e pro/
pria exigunt , Leges autem phiîofophf ae breues funt , ÔC omnfa aîligant,Adfjce nunc,
quod fapientis praecepta finita effe debent,ÔC certa:fîqua finirf non poffunt , extra fa/
pientfam funt.Sapientia rerû terminos nouit, Ergo ifta pars praeceptiua fubmouenda
. eft,quia quod paucis promittit,praeftare omnibus non poteft , Sapiêtia autem omnes
tenet.Inter infanfam pubïicam , ÔC hanc quae rnedicis traditur nihil intereft , nifi quod
haec morbo îaborat,illa opinionibus falfîs , Altéra caufas furoris traxit ex ualetudine,
altéra animi mala ualetudo eft . Siquis furiofb praecepta det , quomodo ïoqui debeat,
quomodo procedere , quomodo in publico fe gerere , quomodo in priuato , eritipfo
quem monebit infanior.Sf bilis nigra curanda eft,ÔCipfa furoris caufa remouêdajdë
in hoc alio animi furore faciendum eft,ipfe difeuti débet , aîioquin abibunt in uanum
monentium uerba.Haec ab Arfftone dfcuntur.Cuf refpondebfmus ad fîngula, Primû
aduerfus illud qcf ait,fîqufd obftat oculo, ÔCÏmpedft uifum, debere remoueri, Fateor
huic non effe opus praeceptfs ad uiuendum,fed remedio quo purgetur acies, ÔC offici/
entem fibi morâ effugiat,Natura enim m'demus,cuf ufum fui reddit, qui remôuet ob/
ftantia,Quid autem cuiq? debeatur officio3natura non docet,Deinde cuius curata fuf
fufîô eft,r's non protinus cum uifum recepit,alfjs quoq> poteft reddereMalfcia libéra/
tur,ÔC liberatis non eft opus exhortatfone,nec confilio quidem:ut coîorum proprieta/
tes ocuîus inteîligat , à nigro album , etiam nullo monente,diftinguet , Mulris contra
praeceptîs eget animus,ut uideat quid agendum fît in uita, Quanquam oculos quoq?
aegros medicus non tantùm curat,fed etiam monet.Non eft,inquit,quod protinus im
beciîîam aciem cômittas improbo Iumini,à tenebris primo ad umbroià procede,dein
de plus aude,ÔC paulatim claram lucem pati affuefce.Non eft quod poft cibû ftudeas,
non eft quod pîenis oculfs, ac tumentfbus imperes.Afflatum ÔC ufm frigoris in os oc/
currentis euita:alia eiufmodi,quae non minus quàm medicamenta profiefunt. Adfjcft
remedfjs medicina confiIi'um,Ei-ror,{nquit,eft caufa peccandi , Hune nobis praecepta
non de_rahunt,non expugnant opiniones de bonis ac malis falfas.Concedo per fo efy
ficacia
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM' ±07
lïcacîa praecepta non effe ad auertendam prauam animi perfuafîonem , fod non ideo,.
ne alfjs quidê adieda proffcfût, Primum memoria renouant . Deinde quae in uniiiçrib
confufîus uidebantur,in partes diuifa dilfgentfus confîderantur . Aut tu ifto modo If/
cet ÔC confolationes dîcas fuperuacuas, ÔC exhortatfones, Atqui nô funt fuperuacuae.
Ergo ne monfriortes qufdem,Stultùm eft,fnquit,praecipere aegro , qufd facere tanquâi
fanus debeat, cum reftituenda fanftas fît,fîne qua irrita funt praecepta,Qufd quod hà/
bent aegri faniq? quaedam cômunfa,de quibus admonêdf funt, tanqj? neauidecibôs ap
pë_ant,utlaffitudinem uftent.Habent quaedâ praecepta cômunia pauper ÔC diues. Sa/
na,fnquit,auariciam,ÔC nihil habebi's,quod admoneas,aut paùperem,aut di'ui'tê,_î eu/
pïditas utriufq? confîdet.Quid quod aliud eft,non concupffoere pecunfâ,alîud uti pe/
"cunia foire ? cuius auari modum ignorant,etfâ nô aiiari ufum.TolIe,inquit,errores,fu.
peruacua praecepta funt.Falfum eft.Puta enim auariciam relaxatâ,puta aftrfdam effe
luxurfâjtemeritati fraenos iniedos,fgnauiae fubditum calcar,etiam remotis uitfjs,quid
ôC quemadmodum debeamus facere difoendum eft.Nihil, inquit, ëfficiêtmonitioneâ
admot-e grauibus uitijs.Nemedicina quidem morbos infanabfles ufncft,tamenadhï/
betur alfjs in remedium,alfjs fn leuamentû,Ne ipfa quidem uniuerfg philofophiae uis-,
licet tota in hoc uiresfuasaduocet,duram iam ÔC ueterem animis extrahet peftemt
fod non fdeo nihil fanat,quia non omnfa.Quid prodeft,fnquft,aperta monftrare?Plu/
rfmum,Interdum enim fcimus,nec attendimus,Nô docet admonitio,fod aduertit,fod
excitât, fod memoriam continet , nec patitur elabi Pleraq? ante oculos pofîta tranfî/
mus.Admonere genus adhortandi eft, Saepe animus etiam aperta diffimulat. Ingerert
da eft itaq? illi noticia rerum notîffimarum . Illa hoc loco fn Vatinfum Calui irepetêda
fententia eft.Fadum effe ambftum feftfs , ÔC hoc uos foire cjmnes fciût , Scis ami'citias
fande colendas elfe,fod non facis.Scis improbum effe ,'quf ab uxore pudicftfâ exfgitj
ipfe alienarum corruptor uxorû , Scis ut illi nil cum âdukero , fie nihil tibi effe debere
cum pelk'ce.ôC non faci'sjtaq? fubinde reducendus es ad mëmoriam.Noh enfm repo/
fita illa effe oportet,fed in promptu.Qu^cunc^ {alutaria funt,faepe agitari debent,fae/
pe uerfàri , non ut tantùm nota fint nobis , fed etiam parata* Adijcë nunc quod aperta
quoq? apertiora fieri foïent.Si dubia funt,fnquit,quae praecîpis, fpbationes adfjcere dé
bebis.Ergo iIlg3non praecepta proficient.Quid quod,etiâ fîne probationibus,îpfa mû
hentfs autorftas prodeft ? fîc quomodo l'urifeùnfiiltorumuaîent refponfa , etiam fî ra/
tio' nô reddftur.Praeterea ipfa quae praecjfpiuntur , per fe multum habent pôderis,utiqj
fî aut carmini fntexta funt, aut proîa oratfone fn fontentiam coartata . Sicut illa Cato^
niana,Emas,non quod opus eft,fod quod neceffe eft,Quod non opus eft,affe charum tiuodnon tt
eft.Qualfa funt flla,auc reddfta oraculo,aut fîmilia.Tempori parce,Te nofoe.Nunqd pus f/î, dffe
rationem exfges,cum tibi aliquis hos dixerit uerfus ? Iniuriarum rcmediû eft oblîufo. charum efi
Audentes fortuna iuuat,Pigerfibfjpfoobftat,Aduocatum ifta non quaerunt, affedus
ipfos tangunt,ÔC natura uim fuam exercente proficiunt.Omnium honeftarum rerum
femfna animi gerunt,quae admonitione excftantur,non aliter quàm fcfntflla flatu ïeui
adiuta , fgnê fuum explfcat.Erigitur uirtus cum tada eft ÔC impulfa, Praeterea quaedâ
funt qufdem in anfmo,fed parum prompta,quae incipiunt in expedfto effe, cum dida
funt.Quaedam diuerfis locfs^iacent fparfà,quae contrahere fnexereftata mens non po/
tèft.Itaq? in unum conferenda funt,ÔC iungenda, ut plus ualeant , animum quoq? ma/
gis alleueht.Aut fî praecepta nihil adiuuant, omnis inftituti'o tollenda eft , Ipfa natura
eontenti effe debemus . Hoc quf dfcunt,non ufdent aliud ingenîum effe hominis mo/
bilis ÔC eredi, aliud tardiôC hebetis. Vtiq? alius alio fngenfofior eft. Ingenfj ufs praecé
pris alkur ÔC crefcit,nouasq? perfuafiones adfjcft fnnatfs, ÔC deprauata corrigit . Si qss
_nquit3non habet reda décréta , quid illum admonitiones iuuabunt uitfjs obligatum?
Hoc foflicet,ut liberetur.Non enim extinda in illo indoles naturalis eft,fod obfourata
ôC oppreffà.Sic quoq? tentât refurgere,ÔC côtra pratia nftitur . Nada uero praeffdfum,
ÔC adiuta pra.ceptis,conua!efcit, fi tamen illam diutina peftis, non infecit,nec enecuit,
Hanc enim ne difcfplina qufdem philofophfae toto impetù fuo cônfxa,rcftftuet. Quid
enim intereft inter décréta philofophfae ÔC praecepta,nffî quod illa generalîa praecepta
,-. . » & z funtj
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

20& LIBER DE CIMVSQ.V ART V8
faachxc fpecia.{a?Vtraq? res praecfpit,fed altéra in totû,particulatfm altéra. Si quis,,
inquit,reda habet ÔC honefta decreta,hfc ex fuperuacuo monetur . Minime3Nam hic .
quoq? dodus quidem eft facere,quae debet,fod ad haec non fatis proipfcit ..Non enfrr.,
tantùm affedfbus impedimur,quo minus probanda facîamus,fedimperftfa inuenien.
di, quid quaeq? res exigat , Habemus interdum compofîtum animum , fodrefîdem 8Ç;
inexercitatum ad inuenfendum offi'ciorum uiam , quam admonitio demonftrat . Esc/
pel3e,fnquît3faîfas opiniones de bonis ÔC malis, in locum autem earum lieras repone,
ÔC nihil habebit admonitio, quod agat , Ordinatur ifta fine dubio ratione animus, fed
non ifta tantùm . Nam quamuis argumentis colîedum fît, quae bona, quae mala fînt, .
nihilominus habent praecepta partes fuaSjôCprudentia,ÔCiuftftfa officfjs confiant,©?/
ffcia praeceptîs difponuntur . Praeterea fpfum de bonis maïiscj? iudicium eonfirmatur
offi'ciorum executione,ad quam praecepta perducunt, Vtraqueenim inter foconfors/
.tiunt,nec fila poffunt praecedere , ut non haec foquantur, etfî haec ordinem foquuntmr
fuum.Vnde apparet illa praecedere,Infin{ta,{nquit,pr£ecepta funt Faïfîim eft . Nam
de maximis ac neceflàrfjs rébus non funt infinita . Tenues autem differentias habent,
quas exigunttempora,loca,perfonae.Sed his quoq? dant praecepta generaîia. Nemo,
i'nquit,praeceptis curât infaniam,ergo nec maliciam quidem,Diffimfîe eft. Nam fim/
fanîam fuftuleris,fanftas reddfta eft. Si falfas opiniones exclufînius, non ftatim foquif
ut,#quduis difpedus rerum agendarum: ut foquatur , tamen admonitio , corroborabft redam de
bonis maliscp fententiâ.Ulud quo(£ fàlfum eft, nihil apud iniànos proficere praecepta.,
Nam quemadmodum fola non profunt , fie curationem adiuuant , ôC denuncîatio,ÔC
caftigatio infanos coêrcuit . Deillis infanis nunc îoquor, quibus mens mota eft , non,
erepta.Leges,i'nquit,ut faciamus quod oportet,nô efficiunt. Et quid aliud funt quàm
minfs mixta praecepta? Primum omnium ob hoc ilîae non perfuadent,quia minantur,
At hsec non cogunt,fed exorant.Deinde leges à foeîere déterrent , praecepta in officia
adhortantur.His adfjce,quod leges quoq? proficiunt ab bonos mores, utiq? fî non tan
tum imperant,fed docent . In hac re diffentio à Pofidonio , pro eo quod Platonis legf/
bus adieda principia funt.Legem enim breuem effe oporfet,quo faciîius ab impentis
teneatur, uelut emiffà diuinitus uox fît.Iubeat,non dffputet Nihil uidetur mihi frigi/
dius,nihil ineptîus,quàm Iex cum prologo.Mone,dic quid me ueks fociffe,Nô diko-,
fed pareo.Proficiunt itaq?, maîis moribus uti uidebis ciuita.es ufàs malis legibus, At
non apud omnes proficiunt'fNe philofophia quidem,nec ideo inutilfs , ÔC formandfs
animis inefficax eft.Quid autem philofophia nifî uitae Iex eftVSed putemus non pro/
fîcere leges , non ideo foquitur , ut ne nibnitiones quidem proficiant , Aut fîc ÔC con/
folationes nega proficere^iffuafîonesq^ÔC adhortationes,obîurgatfones, ÔC laudatfo
nes.Omnfa ifta monitionum gênera funt,per ifta ad perfedum animi {fatum perueni
tur.Nulla res magfs animos honefta fnduît,dubfos_î? ÔCin prauum r'nclinabiles reuo/
cat ad redum, quàm bonorum uirorum conuerfatio , Paulatim enim defeendit in pe/
dora,ôC ufm praeceptorum obtinet,frequêter audîri,afpici fréquenter, Occurfus me/
hercule ipfo fapientium iuuat,ÔC eft aliquid, quod ex magno uiro uel tacête proficfast
s Nec tfbf facile dfxerfmquemadmodum profît,ficut illud inteïîigam,profuiffe,Mfnu/
, ta quaedam,ut ait Phocdon,anfmaîia cum mordentnon fentiuntur,adeo tenuis illis ÔC
fallens in pericuîum uis eft: tumor indicat morfum > ÔC in ipfo tumore nullum. uulnus
apparet , Idem tibi in conuerfàtione uirorum fapientium eueniet , non deprehendes
quemadmodum aut quando tfbf profît,profuiffe deprehendes. Quorfum,inquit, hoc
pertinet?Aeque praecepta bona , fî faepe tecum fint, profutura , quàm bona exempla,
Pythagoras ai.,alium anfmum fieri intrantibus templum , deorumef fimulacra ex ui/
, cino cernentfbus, ÔC alicuius oraculi operientibus uocem , Qufs autem negauît feiiri
quibufdam praeceptîs efficacfter,etfam imperitiffimos, uelut his breuffîîmis uoeibus,
fed multum habêtibus ponderis?Nihfl nfmi's,Auarus animus nullo fàtiatur Iucro»Ab
alio expedes,alterf quod fecëris » Haec cum idu quodam audfmus, nec ulli licet dubû
tare, aut interrogare,quare: adeo etiam ffneratfone ipfa ueritas .ducit. Si reuerêtia fre
nat animos^autuitiacompefcit,cur non admonitio idem poffiV.Siimponitpudorem
caftigatio,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

. caftfgatfojcur
EPISTOLARVM 20J»
admonitio non faciarretiam fî nudis praeceptîs utimur?Illa uero effîca/
cior eft ÔC altius penetrat,quae adiuuat ratione,qug praecipit,quae adfjcft,quare qufcqj
faciendum fît, ôCquis facfentem obediêtemq? praeceptîs frudus expedet. Si imperio,
ÔC admonitione proficit,Atqui profi'citur imperio,ergo ÔC admomtione. In duas par/
tes uirtus dfufditur,in contemplationem ueri, ÔC adionem.ContempIationem inftitu
tio tradit-.ad.onem admonitio.Virtutem ÔC exercet,ÔC oftêdit reda adio. Aduro au'/
tem fîprodeft qui fuadet,ÔC qui monet,proderit . Ergo fî reda adio uirtuti neceffaria
eft,redas autem adfones admonitio demonftrat,ÔC admonftfo neceffaria eft.Duae res
plurimum roboris animo dant,fides ueri,ÔC fiducia.Vtraçp admonitio facit . Nam ÔC
creditur iIli,ÔC cum creditum eft,magnos animus fpfrftus concfpft, ac fiducfa fmplet_
Ergo admonitio non eft fupcruacua.Marcus Agrippa uir ingentis animi,qui folus ex
his quos ciuiîia bella daros potentescp fecerunt,felix in publicum fuit,dicere folebat,
multum fo huic debere fententiae, Nam côcordia paruae res crefount,dffoordia maxi/
rnae dilabuntur.Hac fo aiebat, ÔC fratrem,ÔC amicû optimum fadum.Si eiufmodi fon>
tentix familiariterin animum receptae formant eum , cur non haec pars philofophiae»
quaetaîibus fententrjs confta_,fdem pofîît?Pars ufrtutis difcfplina conftat,pars exerci
tatione.Et difoas oportet,ÔC quod di'dfdfti,agendo confirmes.Quod fî fta eft,non tan
tum fofta fàpientiae profunt,fod etiam praecepta,quae affedus noftros uelut edt'do co/
ercent ÔC oblfgant.Philofophia,fnquitjdiuiditur in haec , foientiam ÔC habftum animi,
Nâ qui dîdicit, ÔC facienda ac uitanda percipit,nondû fapiens eft,nffî in ea qua didicit
animus eius transfiguratus eft.Tertia pars ifta praecipiêdi ex utroq? eft, ÔC ex decretis
ÔC ex habitu.Itaq? fuperuacua eft ad fmplendam uir_utem,cum duo ifta fuffidant+Iftô
ergo modo ÔC côfbïario fuperuacua eft, nam haec quoq? ex utroq? eft, ôCexhortatio
ÔC fuafîo ÔC ipfa argumentatio.Nâ ÔC haec ab habftu anr'mi côpofîti ualfdicj? profïcifti/
tur.Sed quamuis ifta ex habitu animi ueniât,optimus animi habitus ÔC ex his eft ÔC ex
_lIis.Dcinde iftud quod dicis,fam perfodi uiri eft, ac fummam confocutifelfcftati's hu/
manae.Ad hoc autê tarde peruenitur.Intérim etiam imperfedo fod profîciêti,demon/
fîranda eft in rébus agendis uia,Hanc forfîtan etfam fine admonitione dabît fibi ipfa ùt
piêtia, quae iam eô perduxit animum, ut moueri nequeat,nifî in redû,Imbecilli'orib us
quidem ingenijs necefiâriû eft aliquem pr__ire:Hoc uitabis,hoc faciès. Praeterea fî ex>
pedat tempus quo perfo foiat,quid optimum fadiifoit^interim errabit,ÔC errando im/
pedietur, quo minus ad illud perueniat,quo poffit fo eue contentus.Regi ergo débet»
dum incipit poffeforegere . Puerf ad praeferiptum dffcunt,digiti illorum tenentur, ÔC
aliéna manu per literarum fîmulacra ducuntur.Defnde imitari iubentur propofîta, ÔC
ad illa reformare chirographum. Sic animus nofter dum erudftur ad praeferiptum, fu/
uatur Haec funt per quae probatur3 hanc philofophfae partem fuperuacuam non effe,
Quaeritur defnde, an ad faciendum fapientem fola fufficiat?Huic quaeftioni fuum die
dabfmus.Interim omfffis argumentfs,nône apparetnobis effeopus aïiquo aduoeato,
qui contra populi praecepta praecipiat?NulIa ad aures noftras uox impune proferrur*
Nocent qui optant , nocent qui execrantur , Nam ÔChorum imprecatio falfos nobis
metus inf-rit38C fllorû amor maie docet bene optando, Mittr't enim nos ad longinqua
bona,ÔC incerta ÔC errantia,cum poffimus felfcftatem domo promere , Non licet inCf>
irereda ufa,Trahuntin prauum parentes,trahût ferui. Nemo errât uni, fod démenti%
fpargft fn proxîmos3accip!tq? inuicem , Et ideo in fîngulis uitia populorum funt,quia
illa populus dedfudum facit quifq? peiorem , fadus eft , Didicit détériora, deinde do/
cuit,effedaq? eft ingens illa nequitia , congefto in unum,quod cuiq? peffimum fcftur»
Sit ergo aliquis cuftos,ÔC aures fubinde peruellat,abigatc£ rumores,ÔC reclamet popu
lis laudantibus.Erras enim,fî exiftimas nobifeum uitia nafci , fuperuenerunt , ingefta
funt,Ita9 monkionibus crebris, opim'ones quae nos cfrcumfonât,côpefcamus, Nulli
nos uftio natura concflfat.llla Iiberos ac integros genuit. Nihil quidem quod auaricia
noftram fritaret pofuft fn aperro.Pedibus aurum ÔC argentû fubfecft , calcandumq? ac
, premendû dedit,ÔC quiequid eft3propter quod calcamur ac premimur.IIla uukus no/
ftros erexit in ccdum,ÔC quiequid magnificû mirumq? fecerat,uideri à fufpfcientfbus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
s 5 uoluit;

2.IO LIBER; DECIMVSCLVARTVS
uoluit: ortusoccafusq?,ÔC properantfs mundi uolubilem curfum,interdiu terrena ape
,rientem,nodu crleftia:tardos fyderum inceffus,fî compares totf, cftatiffi'mos, fî cogi
tes, quanta fpatfa nunquâ intermiffa ueîocitate circumeant : defedus folis ÔC lunae in/
Ui'cem obftantfum.Aîfadefnceps dfgna mfratu. fîueperordinem fubeunt,fîue fubdf/
tis caufîs mota profiliût,ut nodurnf fgnfum tradus, ÔC fîne ullo idu fonftuq? fulgores
cceli -athifcêtfsjcolumnaecp ac trabes,ÔC uaria fîmulacra flammarû-Haec fupra nos na/
tura dffponft,Aurum qufdem ÔC argentum,ÔC propter ffta nunquam pacê agês ferrû,
quafi maie nobfs commftterentur,abfoondft,Nos in lucem propter quae pugnaremus
> extuk'mus.Nos ÔC caufas perfculorum noftrorum, ÔC inftrumenta , dffîedo terrarum
pôdere erufmus,_Sfos fortunae mala noftra tradfdfmus, nec erubefeimus fîimma apud
nos haberkquae fuerant ima terrarû.Vis foire quàm falfus oculos tuos decipit fulgor?
Nihil eft iftis quâdiu merfa ÔC fnuoîuta c fuo iacêt, f nihil obfourius : quid
.mYquando per longiffîmorum cunîculorum tenebras extrahuntur : nihil eft illis dum
fîunt,ÔC à feceftia feparantur,informius,Deniq? ipfos opifices intuere,per quorû ma/
nus fteriïe terrae genus , ÔC informe perpurgatur , uidebis quanta fuligine oblfnantur,
'Atqui ifta magis inqut'nant animos quàm corpora, ÔC in poffeffore eorum quàm in ar
tiffce plus eft fordfû . Neceffarium itaq? eft adm oneri , ÔC habere aliquem aduocatum
bona. mentis,eq? tanto fremitu,tumultuq? falforum,unam deniq? audire uocem.Qug
erit illa uox?Éa foilicet3quae tfbi tantfs clamoribus ambitiofîs exurdato, falubrîa fnfu/
furretuerba:qua_ dicat, Nô eft quod fnufdeas fftfs,quos magnos felfcesq? populus uo
cat,Non eft quod tfbf compofîtae métis habitum ÔC fanftatê, plaufus excutiat, Nô eft
quod tfbf trâqufllftatfs tuae faftfdîû facfat file, fub illis fafcîbus, purpura cultus.Nô" eft
quod felfciorem eum fudfces,cuf fubmouetur,quàm quem lidor fomita defjcit , Si uis
ex'ercere,tibi utiîe,nulli autem graue,imperiû,fubmoue uitia, Multi fnueniuntur, qui
ignem inférant urbfbus,quiinexpugnabiîfa f__cuîîs,ôC per aliquot aetates tuta profter
nant,quf aequum arpibus aggerem attoïîant,ÔC muros in miram aïtitudinem addudos
arietfbus ac machinfs quaffennmuîtî funt,qui ante fe agant agmina,ÔC tergis hoftium
graues inftent,ÔC ad mare magnum perfufî caede gentium ueniâtffed hi quoq? ut uin/
cerent hqftem,cupfditate uidi funt,Nemo illis uenientibus refiftft , fod nec ipfi ambi/
tioni,crudelitatiq> reftfterant.Xunc cum agere uifi funt aIios,agebantur. Agebat info
ïicem Alexâdrum furor aliéna deuaftandi,ÔC ad ignota mittebat . An tu putas fanum,
qui à Graeciae primum cîadîbus,in qua eruditus d.,incepit,qui quod cuiq? optiniû eft;
eripuït?Laceda*monfam forufre iubet, Athenas tacere , Non contentus tôt cfuitanim
itrage,quas aut uicerat Phiîippus,aut emerat,ÔC alias alio loco profjcit,ÔC toto orbe ar
ma cireumfort i nec fubfîftft unquam laffa crudeîitas fmmanium ferarum modo, qua:
plus quàm exigit famés mordêt.Iam in unum regnû m uka régna coniecit,Iam Graeci
Perfae^ eundem timent,iam etiam à Dario Ifberae nationes iugum accipiuntjidemta/
men ukra Oceanum folemq? fndignatur ab Herculis Liberiq? ueftigtj- uidoriam fle/
derejpfî naturse m'm parat.Non ille ire uuk,fod non poteft ftàre: non aliter , quàm in
1 praeceps deieda pondera,quibus eundi finis eft,iacufffe,Nec Cneo qufdem Pompeio
externa infre beîla aut domeftica, uirtus aut ratio fuadebat: fod infanus amore magni/
tudinis falfae,modo in Hifpaniam ÔC Sertoriana arma,modo ad colligendos piratas ac
maria pacanda uadebat.Hae praetexebantur caufae, ad continuandam potentia, Qufd
illum in Africam ? quid in feptentrionem ? qufd fn Mfthrîdatem ÔC Armenfam, ÔCo/
mnes Afîae angulos traxft?Infinita feilicetcupido crefeendi , cum fîbi uni parum maf
gnus uideretur.Quid C, Caefarem fn fua fata parfter ac publica immifîtrgloria ÔC am/
bitio, ÔC nullus fupra caeteros emfnendf modus . Vnum antefoforre non potuit, cum
RJP.fupra fo duos ferret.Quîd tu C.Marfum fomel confuîem (unum enim confuîatû '
accepit,caeteros rapuit)cum Theutonicos Cimbrosq? côcfderet, cum lugurtham per
Afric-e deferta foqueretur,tot perfcula putas appetiife»ufrtutfs fnftindu?Marius exer
citum,Marium ducebat ambitfo.Ifti cum omnia côcuterent, concutiebantur turbinû
morequi rapta conuoluunt,ÔC ob haec maiorê impetu i'ncurrunt,qufa nullum illis fui
tiregimen Jregnum eft, Ideocj? cum multis fuerunt mali,peftfferam illam uim, qua plaerifqueno
" cuerunt,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

* EPISTOLARVM ' .
,
2IJ
cuerutt.,fpfî quoq? fentiunt.Non eft quod credas quenquam fieri aliénainfelicitate fe
ïfcem.Omnfa ifta exempla quae oculis atq? aurfbus noftris ingeruntur, retexêda funt,
ôC plénum malis fermonibus pedus exhauriendum . Induceda eftin occupatum locû
uirtus , quae mendacia contra uerum placentia extirper , qua: nos à populo cm' nimis
credfmus feparet, ac fyncerfs opfni'oni'bus reddat.Haec eft enim fapientia, in naturam
cpnuertijôC eô reftitui undepublicus error expulerit.Magna pars fânitatis eft, horta/
tores fnfaniae reliquiffê,ÔC ex ifto ccetu fnufcem noxfa procul abegiffe.Hoc ut effe ue/
rum foias,afpfce,quanto aliter unufquffq? populo uiuat,alfter fîbf. Non eft per fe ma/
"gt'ftra folftudo fnnocentfae,nec frugalftatem docent rura: fed ubi teftis ac fpedator ab
fceflît,uftfafubfîdunt, quorum monftrariÔCconfpfci, frudus eft, Qufs eam quant
nuïli oftenderet , induit purpuram ? Quis pofuit focretam in auro dapem ? Quis fub
alicuius umbra rufticae arboris poiitus,Iuxuriae fuae pompam folus explicuft ? Nemo
oculis fins lautus eft,nec paucorum qufdem ÔC famili'arium , fod apparatum ui'tforum
fuotum pro modo turbae fpedantfs expanditltaque iritamentum eft omnfum in quse
_nfani'mus,admfrator ÔC confoîus , Ne concupîfoamus efficfes , fî ut non oftendamus
effccerfs , Ambîtio,ÔC Ïuxuria , ÔC impotentia foenam defi'derant , Sanabîs ifta , fî ab'
fconderfs.Itaque fî in medio urbium fremitu collocati fumus,ftet ad latus monitor, ÔC ,
contra laudatores ingentiumpatrimonforamIaudetparuodfui'tem,ÔCufuopesme/ ,
tfentem.Contra illos qui gratiam ac potentiam attoîlunt, ocium ipfo fufpfcfat traditû
literis, ÔC animum ab externfs ad fua reuerfum Oftendat ex conftftutione uuîgi bea/
tos , in ifto inuidiofo faftigio fuo trementes ÔC attonitos , Iongeq? aliam de fo opinio/
nemhabentes,quàm ab alrjs habetur.Nam quae alfjs ùidentur excella, ipfis praerupta. .
funt.Itaque exanfmantur, ÔC trépidât, quoties defpexeruntin illud magnitudr'nis fua.
pfaeceps . Cogitant enim uarfos cafus , ÔC in fublfmf maxfme lubricos : tunc appetita
formidant,ÔC quae illos graues alfjs reddit, grauior ipfis félicitas incumbit, Tunclau/
dant ocium Iene ÔC fui iuris,odio eft fuîgor,ÔC fuga fam a rébus adhuc ftantibus, qua.
rituntunc demum ufdeas philofophantis metus,ÔC aegrae fortunae fana confiiia, Nam
quafi ifta inter fo contraria fint, bona fortuna , ÔÇ mens bona, itamelius in malis fapi/
mus,focundaredumauforuntt Vale,
. IN
,
li br v m Xrrn,
EPIST, XC.
- Arma agetis introrfus.Sichabebat prior a.ditio,c6fifentkntibus pleriùp exemplaribus, VnuS if
codex manu deferiptus habebatjmarinam^ndecpi/ciolegendum.mariaintrorfusagetiSjUtcon
jieniat cum illo Maronis, Iuliaquaponto longe fonatundarefufo. Item cum illo Flacci,
MarifcpBatjsobi-rep.dsurges Summouerelittora, Paru locuples côtinéte ripa, Alioquilc ,
gi poterat,arua Sic enim Þdificabant in l.«ore,ut aruôrum fpatium redderent anguftius ampli/
tuefine sdificiorum, Nam mox fequitur apud Horatium, ' -
CLuidquodufcpproximos ReueIlisagriterminos.&c,Lib.z.Oda».i8,
Artaui ÔC Alluci leges,choronida?cp . Mire uariabâtin his nominibus exemplaria,pro artauus ; .j,
quidam habebant,o_.auum,utreferas ad feptem Gra;cia;fapi-tes./.IiusacçeffirTetO(f.auus,pro -,
accenfuifrct.Nec dubitandum quin pro Alluci legendum fit Zaleuci: nam huneconiungit cum
Charonda Vakrius Maximus lib. «î.cap,^,
' Ill_ynquitfparfos e cafis,autaliqua rupe ..cita prior arditio.In alffs pro cafis erat,caucafis,in , y
quo dam caufalis: Conr|cio fuiffe feriptum cafulis,8» te__os pro k_-os.IUa,inquit,fparfos, ÔC cafu
lis te_.os,aut aliqua rupe &c,Hoc tantifper tibici.nis uice fuppofitû efto.donecgermana ledio cô
Q.uidinfecundânominûformâanima:perpetua.,SicmagnocÔfenfuhabebant (periatur. 4
exemplaria. Si pro nominum legamus hominum.tolerabilior fuerit ledio , utintelligas animas
perpétuas in fecundam hominum formam,Perit enim forma corporis , fed manet ea qua.po.ior
cft,aut alia datur priore melior.Sed uero propius eit,fuiffe fcriptum,numinum formam;Num_
num enim eft immortalitas.animaj fecundam habentformam,quod euequidem cáperunt,fed
non deflnuntelï-.Molliorerit fermo/ifublata prpofitione legas/ecundam numinum formam-
perpetua.,ideft,morenuminum. EPIST. XC III.
- CLuam dofinam uoeât Gra:ci.Ex.uef.igt|s nihil certi potuit deprehendi,nifi quod wàp, aut 5
xMerotoji feriptum arbitror.
Magno uitamfacit.VideturdeeiTeuerbum,magnopufillum,Vitam.S.c,Tamenerit leClioto/' é
lerabilis,fi magno recipias pro fapiente,8.addasinterrogationisnotulam, '- -
,: . ; s 4 C_.uia-
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

212 LIBER DECIMVSaVINTVS
Q.uiaanimûhabetmobilem,atprauaillaagitarensmaIicia,Keaagitataabef..Debono5-c.
Sic habebat prior a.ditio.Q.uidam codices pro at,habebât ad,&pro agitata cogitata.Ex draina/
tionerepofuimusjhui&malia-; uis quaedam ineft, quia,fiue,qua, animû habec mobikm ad prav»
lia .Illa agit carens malicia,£. ea agitatio abeft a bono.Non eft adhuc Sic,
EPISTOLA XCIIII.
Tamuftj.Q_uidam habebantTamaff/. Catullus iocatur in quendam VoIufium,Anriaks Vô
lufi cacata charta.hinc illud,8. qui uocentur . Cluam no decori fint,8. qui uocentur.duidâ co/
dex fie habebat,Annales Tamufij feis qj non defidero , etfi fint qui uocentur . Toierabilis eratle/
__io,fi pro uocentur legasiocentur;utaccipiamus aliquos ioeôs fparfrffe, quod his Seneca dele/
flarerur.
LVCII ANNEI SENECAE AD LVCILIVM EPI/
STOLARVW LIB, DECIMVSQ.VINTVS,
EPIST. xCVI.Non effepetendum quod impetrarenoIueris.De dffferentia inter
décréta ÔC praecepta . Et quod ad confumandam fapientiam neutra ualent fine akero,
ÔC fecundum Pofidonium alia qu_edam addit necef_ària, ÔC aliqua contra medicos.
Etfs à me , ut id quod in diem fuum dixerâ debere differri, reprae/
1 jaivETm«>
fontem ÔC foribam tibi,an haec pars philofophiae, quam Graeci irct
uocant,nos praeceptiuam dicimus,fàtfs fît ad confumari
\ dam fapientiam, Scio te in bonam partem accepturum, fînega/
' uero,Eo magfs promftto, ÔC uerbum pubïfcum perfre no patior,
Poftea nolf rogare,quodimpetrare nolueris , Interdum enim ob/
nfxe petfmus,id quod recufaremus,fîqufs offerret.Haec fîue Ieui/
il tas eft,fîue uernfli'tas,punfêda eft pronujttendi facfîftate,Multa ui'
deri uolumus uelle,fed nolumus.Recitatorhiftoriamingentêattuïït, minuriftimefer.
ptam,ardîffimepIfcatâ,ôC magna parte perkda:defînam,inquit,fî uultfs . Acclamât,
reCîta,rec{ta,ab his qui illû obmutefcere ilico cupfunt^Saepë aliud uolumus, aîiud op/
tamusjÔC uerum ne dfjs qufdem dicimus,fed drj,aut no exaudfunt,aut miforêtur . Ego
me omiffa mifericordfa, uindt'çabp,ÔC tfbf ingentê epiftolam impingâjquam tuû fnui
tus Ieges,dicîto,Ego mfhf hoc eôtraxi.Tecj? fnter îllos numera,quos uxor magno du/
da ambitu to_quet,inter illos quos diuitiae per fummum acquifttae fudorem,maïc ha/
bent,fnter fUos quos honores,nulla nô arte atq? opérapetftf difcruciât,ôC caeteros ma/
ïorum fuorû côpotes Sed ut omfffo prfnci'pio,rem ipfam aggrediar,Beata,fnqm'unt,
ufta confiât exadionfbus redis, ad adfones redas praecepta perducunt.Ergo adbea/
tam uitam praecepta fufficiunt,Non tamen fomper ad adfones redas praecepta perdu
cunt,fed cum obfoquens ingenium eft. Aliquando fruftra adm©uentur,fï anfmû opf/
nfones obfîdent prauae Defnde etiâ fî rede faciunt , neftiunt facere ferede , Non po
teft enim quifquam nffî ab initio formatus,ÔCtota ratione compofîtus, omnes exequt
humeros,utfciat quando oporteat,ÔC inquantû,ÔC cum quo,ÔC quemadmodû,Quare
non poteft toto animo ad honefta conarf , ne coriftanter qufdem , aut libenter, fed re/
(picfetjfed haefîtabft.Si honefta,fnquft, adfo ex praeceptîs uenit,ad beatâ uitam praece
pta abunde funt, Atcp illud ergo hic his refpondemus , Adfones honeftas ex decretis
__erinô tantû praeceptis.Si aliae,inquft,artes côtentae funt prpceptis,côtêta erit ÔC fa/
pr'entfa.Nam ÔC haec ars ur'tae eft,Atqui gubernatorem facit ille qui pr__cipit,fîc moue
gubernaculû,fîc uela fubmitte,fîc fecundo uento utere,fîc aduerfo refiftë , fîc dubi'um
cômunemq? tibi uendica.Ak'os quoq? artifices praecepta confirmant.Ergo ne hoc îdê
poterût artifices uiuendf?Omnes fftae artes circa inftrumenta uitae occupatae funt, no
circa totam uitam, Itaq? multa filas _t.hfbent extrinfecus, ÔCfmpedfût, fpes,cupîdftas,
timor.At bgc quae artê uitae profeffa eft,nulla re, quo minus fe exerceat,uetarf poteft,
Dffoutit em. impedimêta, ÔC tradat obftantfa.Vis foire cf diffimflfsfît aliarum artfuni
conditio,ÔChuius?In illis exeufatius eft uoluntate peccare,quàmcafu,in hac maxime
culpa eft{ponce delinquere*Quod dico taie eft * Grammaticus non erubefcitfolce/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
cifinum

EPISTOLA R VM '. . 21 5
cifmum fî foiens facit,erubefcit fî nefciens . Medfcus fî deficere aegrum non intellfgit.
quantum ad artem magfs peccat,qiiàrp fî fe inteîligere diffimulat.At in hac arte uïuen
dijturpior uolentium culpa eft. Adfjce nunc quod artes quoq? pleraeq?, imo ex omni/
bus liberaliffîmae habent décréta fua,nô tantùm praecepta,fîcut medfcina.Itaq? alia eft
Hfppocratîs foda,alia Afclepfadfs,alia Themifonis.Praeterea nulla ars contempïatiua
fine decretis fuis eft,quae Graeci uocant .Vyfxa.Ta,nobis uel décréta li'cet appdlare, uel
fcita,uel placita,quae in geometria ÔC in aftronomia inuenfes,Phflofophfa autê ÔC con
templatiua eft ÔC adiua.Spedat,fîmuIq^ agit . Erras enim fî illam putas tantùm terre/
ftres opéras promi'ttere,akius fpirat,Totum,inquit,mundum forutor,neç me ititra co
tubernium mortale contineo,fuadere uobis,ac diffiiadere côtenta. Magna me uocât,
fupraq? uos pofîta. Nâ tfbf de fumma crlf ratfone deûmq? Dîfferere fncr'pfam, ÔC-
rerû primordia panda. Vnde omis natura créât res,haurft,alitcj?. Quaeq? eadê rurfus
natura pcrempta refoluat, ut ait Lucretius . Sequitur ergo , ut cum côtemplatiua fît,
habeat décréta fua,Quid quod faciêda quoq? nemo rite obibit,nifî is,cui ratio erit tra/;
dita , quae in quaq? re omnes officiorum numéros exequi poffit ? Quos non foruabft,
qui in re praecepta acceperft,nonffn nomine.ImbecfHa funt per fe,ut fta dfcam,fîne ra tijn omnen
dice,quae partibus dantur. Décréta funt quae munt'ant, quae fecuritatem noftram, tran uitam
quillitatemcf tueantur, quae totam uitam , totamq? rerum naturam fîmul contineant.
Hoc intereft inter décréta phiîofophfae ÔC praecepta, quod fnter elementa ÔC membra.
Haec ex illis dependent,illa ÔC horum caufae funt ôCfomnium.Antfqua,înquft, fapfen tiratiottutn
tia nfhfl alfud quàm facienda ÔC uitanda praecepit.Ettunc Iongemeliores erant uiri,
Poftquam docliprodierunt, boni défunt. Sim'plex enim illa ÔC aperta uirtus in obfou/
ram ÔC folertem fot'entiam uerfa eft,docemurcj? difputare,non uiuere. Fuit fîne dubio,
ut dicitis,uetiis illa _âpientia,cum maxime nafoens rudis.non minus quàm caeterae ar/
tes,quarum in proceffu fubtilitas creuit. Sed ne opus quidem adhuc erat remedfjs dili
gentibus.Nondum intantum nequitia furrexerat,nec tam late fo fparforat.Poterât uf/
tfjs fîmpïfcîbus,obftare remédia _împlicia.Nunc neceffe eft tanto operofibra effe mu/
nfmenta,quanto ualentiora funt quibus petimur.Medicina quondam paucarum fuit
fcientia herbarum,quibus fifteretur fluens fangufs,uulnera cofrent paulatim.Deinde
in hanc peruenit tam mukiplicem uarietatem.Nec eft mfrum,tunc illam minus nego
cfj habuiffe,firmis adhucfolidis

214 LIBER DEC IMVSa VINT V S
fcfentiaecôdftor,fcemfnis nec capfllosdeflueredfxft,nec pedes laborare.Atqui iam BI
capillîs deftituuntur,ÔC pedibus aegrae funt,Non mutata famfnarum natura , fod uita
eft.Nam cum uirorum licentiâ aequauerint , corporum quoq? uirilium uitia aequauè/
runt.Nô minus perui'gflant,nô minus potant,ÔC oleo ÔC mero uiros prouocant. Aeqj
inuitis ingefta uifoeribus per os reddunt,ÔC uinum omne uomitu remittunt: aeque ni/
uem roduntjfoîatium ftomachi aeftuantfs,Libidfne uero, nec maribus quidem cedût,
pati natae.Dfj filas deaeq? maie perdant, adeo peruerfum commentae genus fmpudicï/
tiae uiros ineunt, Quid ergo mirandum eft , maximum medfcorum ac naturae peritif/
fimum,in mendacio prehendi, cum totfceminae podagricae calu^d) fînt?Beneficiurh
fexus fui uitfjs perdfderunt , ÔC quia fceminam exuerunt,damnatae funt morbis uirilk
bus.Et antiquimedfci nefoiebant dare cfbum fàepfus , ÔC ufno fulcfre uenas cadentesj
nefoiebant fangufnem emittere , ÔC dfutfnam aegrotationê balneo fudoribusc|i laxare*
nefoiebant crurum ufncula,brachiorumq? latentem uim,ÔC in medio fedentem-adex/
tréma reuocare,Non erat neceffe cfrcumfpicere multa auxiliorum genera,cum effeni
perfculorum paucfflîma,Nunc uero quàm longe procefferunt mala uaîetudfnfs?Has
ufuras uoluptatum pendfmus,ukra modum fascj? concupftarum i Innumerabfîes effe
morbos non miraberfs,coquos numera . Ceffat omne ftudfû,ÔC Ifberaïfa profeflî, fîne
ulla frequentfa,defertis anguk's praefident, Inrhetorum acphilofophorum foholis fo/
litudo eft,At quàm célèbres culinae funt, quanta cfrca nepotûfocos iuuentus premit*
Tranfeopueroruminfeliciumgreges,quos poft tranfadaconuiuia,aIiaecubiculi con
tumeliae expedant.Tranfoo agmina exoIetorum,per nati'ones coîoresq? defcripta , ut
eadem omnibus leuitas fît,eadem prima menfura lanugfnfs , eadem fpecies capfllorû,
ne qufs cuîredfor eft coma,crffpuIfs mffceatur.Tranfoo pfftorum turbam,tranfoomî
niftratorû,per quos fîgno dato ad fnferendam coenam dffcum'tur , Dfj boni quantum
hominum unus uenter exercet,Qufd tu illos boîetos,uoîuptarium uenenum, nihil oc
cuki operis iudicas facere,etiam fî praefentanei nô fuerant?Quid tu illâ aeftiuam niuê,
non putas callum iecinoribus obducere? Quid illa oftrea inertiffimâ carnem,cceno fa
ginatâ,nihil exiftimas limofae grauitatis inferre ? Quid illud Sofîorû garû , preciofom
maïorum pifoium fàniem,non credis urere falfa tabe praecordfa? Quid illa puruîenta,
ÔC quae tantùm non ab ipfo igné in os transferuntur,iudi'cas fine noxa,in ipfîs uifoeri/
bus extïnguf? Quàm fcedfatq? peftilentes rudus funt , quantû faftfdfum fui exalantî/
bus crapuîa uentrem.Scias putrefoere fumpta,non coquf.Memfnf fuiffe quondam in
fermone nobilê patinam,in quam quiequid apud Iautos foîet diem ducere, properans
1 in damnum fuum,popina congefferat: ueneriae {pondylicj?, ÔC oftrea eatenus circum/
a cifa3qiiaedimtur,{ntëruen{entibusdiftinguebâturech{nis,tortidiftradifîneullisoffi'/
bus mulli conftrauerunt , Piget effe fîngula , coguntur in unum fapores , In ccena fit,
quod fieri débet faturo in uentre.Expedo iam ut manducata ponantur.QuantuIo aût
hoc minus eft, teftas excerpere atq? offa, ÔC dentfû opéra coquû fungi, Graue eft luxa
riari per fîngula, omnia femel ÔC in eundê faporê uerfà ponantur,Quare ego ad unam
rem manum porrfgâ?Plura uenfunt fîmul.Miikorû ferculorum ornamenta coeant ôC
Cohereant.Sciant protinus lu qui iadationêex iftr's petf ÔC gloria ai'ebant,non oftendi
ifta,fed côfefentiae darf. Parler fint quae difponi folêt, iure uno perfufa. Nihfl fnterfît,
Oftrea echfnfs,fpondyIf perturbati mullis côcodfq? ponant,Nô effet côfufîor uomen
tfû cîbus.Quomodo ifta perplexa funt,fîc ex iftis nô fîngulares morbi nafount,fed in/
explicabiîes,dfuerfî,mukiformes,aduerfus quos ÔC medfcina armare fo ccepit , muftis!
generibus,multis obforuationfbus.Idê de philofophia dico , Fuft aliquâdo fîmplfcior,
inter minora peccantes , ÔC leui quoq? cura medicabiles, Aduerfus tantam morû euer
fîonêjomnfa conanda.Et utinam fîc demq? lues ffta ufnceret.Non priuatim foïum,fod
publiée furimus.Homicidia compefoimus,ÔC fîngulas caedes , Quid bel!a,ÔC occifarû
gentfum gloriofum fcekis?Nonauaricfa,non crudelftas modum nouft,ÔC ffta quâdi'U
furtfm ÔC à fîngulis fiunt, minus noxi'a,m{nusc^ monftruofa funt. Ex fenatufconfultfs
plebfsq? feftis fgua exercët,ÔC publiée iubêtur uetita. Priuatim quae cômiffa capite lue
ti.pdlm rent,.amen quia'f'paludati _ecere3Iaudamus, Nô pudet hominis mitiffîmû genus gau^
.... ....... - dere
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 215
derëfangufne akerno,beIla gerere, gcrendaq? liberfs tradere , cum inter fo etfam mu/
tis acferis pax fît.Aduerfus tam potentêexplicitumq? latefurorem, operofior philo/
fophia fada eft, ÔC tâtum fîbf ufrium fumpfît,quantum his , aduerfus quae parabatur,
accefferat.Expeditum erat,obiurgare indulgentes mero,ÔC petentes delicatiorem ci/
bum:non erat animus ad frugalitatem magna uf reducendus, à quo paululum difcef/
ferat, Nunc manibus rapidis opus eft,nunc arte magiftra Voluptas ex omnf quae/
ritur.Nullum fntra fe manet uitium,In auaritiam praeceps Ïuxuria eft, honeftatis obli ,
uio inuafit.Nihiï turpe eft , cuius placet precium , Homo,fàcra res,homofam per lu/ .
fum ÔC iocum occiditur: ÔC quem erudiri ad inferenda acci'pfêdaq? uulnera nefas erat,
is fam nudus inermfscp producîtur, fatisq? fpedaculi in homine mors eft. In hac ergo
morum peruerfïtate,dcfideratur fbh'to uehementfus aliquid, quod mala inueterata di
fcutîatîdecretis agendum eft, ut reuellatur penitus falforum recepta perfuafio , His fî
adi'unxerimus praecepta,confolationes,adhortationes, poterunt ualere,per fe ineffica
ces funt.Si uolumus habere obligatos,ÔC malis quibus iam tenentur auellere, difcant
qufd malum,qufd bonum fît,Sciant omnfa praeter uirtutê mutare nomen, modo ma/
la fieri,modo bona, Quemadmodum primum militiae uincuhim eft religio, ÔC fîgno/
rum amor,ÔC deforendi nefas:tunc deinde facile caetera exiguntur mandâturq? ad iuf/
iurandum adadfstitaî'n his quos uelis ad beatam uitam perducere , prima fundamêta
«acienda funt,ÔC fnfînuanda uirtus.Huius quadâ fuperftitione teneantur , hanc amêt,
cum hac uiuere uelfnt,fîne hac nolint,Quid ergorNon quidam fine inftrudîone fub/
tili euaforunt probî,magnosc£ profedus affecuti funt,dum nudfs tantû praeceptis ob/
fequuntur?Fateor,fed felix ingenfum illis fuit, ÔC falutaria in tranfîtu rapuft + Nam ut
dfj immortales nuliam didicere uirtutem , cum omni edfti , ÔC pars naturae eorum eft .
effe bonostita quidam ex hominibus egregt'am fortitf fndolem, in ea quae tradi folent
peruenfunt fîne longo magifterio, ôC honefta complexi funt cum primum audierunt* .
Vnde ffta tam rapacia uirtutis i'ngenia,uel ex fo fertilia?At illis aut hebetibus ÔC obtu
fîs,aut mala confuetudfne obfoffis dfu,rubigo animorû effricanda eft. Caeterû ut illos
in bonum pronos,citius educit ad fumma, ÔC hos imbecflîiores adi'uuabit,mal{s% opl
nionibus extrahetuqui illis philofophiae placita tradiderit, quae cf fît neceffaria foilicet
uideas.Quaedâ infîdent nobis,quae nos ad alia pigros,ad alia temerarios facîunt. Nec
haecaudacfa reprimi poteft , nec illa inertia fufoitari , nifî caufae eorum exfmantur, .
falfa admfrati'Ojfalfa formido.Haec nos quamdiu poffident,dicas licet , hoc patri prae/
ftare debes,hoc liberis,hoc ami'cis,hoc hofpitibus,tentantem auaricia retinebit . Sciet
pro patria pugnandû effe,diffuadebit timor, Sciet pro amicis defudandû effe ad extre
mum ufq? fudorë3fed delftiae uetabût, Sciet in uxorem grauiffimû effe genus fniuriae,
habere pellicem,fod illum libido in contraria impinget, Nihil ergo proderit dare prae/
cepta,nifî prius amoueris obftantîa praeceptis:non magis, q? proderit arma in confpe/
du pofuiffe,propfusq? admoufffè,nffî ufurae manus expediunturiut ad praecepta quae.
damus,poffft animus foluendus ire.Putemus aliquem facere quod oportet , nô faciet
affidue,no facfet aequaliter,nefcit enim quare faciat,Aliqua uel cafu uel exereftatione
exhfbebr't redaffed non erft in manu reguîa,ad quâ exfgant , cui credat reda effe qua*
fecit.NÔ promt'ttet fe talé in perpetuû3qui cafu bonus eft, Defnde praeftabunt tibi for
taffe praecepta,ut quod oportet facias3nô praeftabût,quemadmodû oportet , ÔC fî hoc
nô praeftant,ad ufrtutê nô perducût.Facfet ergo quod oportet monitus, Côcedo,Sed
id paru eft,quonfam quidê no fn fado laus eft,fod in eo quemadmodum fiât,Quid eft
ccena fumptuofa flagitiofiiiSjÔC equeftrem cenfum côfumente?Quid tam dignû cen/
forîa nota,fî quis(ut ifti ganeones loquûtur)fîbi haec ÔC genfo fuo praeftetr ÔC totfes ta
men feftertfo adfjcfales cnae frugalfffimfs ufris conftiterunt . Eadê res fi guise datur,
turpis eftffi honori,reprehenfîonê effugft. Non enim Ïuxuria, fed impêfa foknnis eft,
Mullum fngentfs formae (quare aût nô pondus adfjcfo ÔC aliorû gulam irito?quatuor
pondo ÔC adfelfbrâ fuiffe aiebant) Tyberius Caefar mfffum fibi,cum in macellû defer
ri ÔC uenire iuffîffct:Amici, inquit, omnia me fallunt , nifiiftum mullum, aut Apitius .
emerit,aut Publfus Odauius,Vlna fpem illi coniedura proceffft, Licitati funt, Vick
Odaufus,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

216 LIBER DECIMVSQ.VINTVS
Odaufus,ÔC ingentem confecutus eft inter fuos gîoriam3cum qufnq? feftertfjs emfffee
pffoem quem Caefar uendfderat , ne Apftius quidê emerat . Numerare tantû Odaufo
fuit turpe.Nam ille qui emerat,ut Tyberfo mitteret (quanquâ illum quoq? reprehen/
vultur eft dcrim)admiratus eft rem,q.ua putauit Caefarem dignum.Amico aegro aliquis affidet, ,
J l* probamus.At hoc fî haereditatis caufa facit, Vultur eft,cadauer expedat , Eadem aut
a fr C turpia funt,aut honefta,Refert quare,aut quem admodû fiant . Omnfa autem honefte
ffent,fî honefto nos addixerimus , idq? unum in rébus humanis bonû iudicauerimus,
quaecp ex eofunt, fomper bona funt , caetera in diem bona funt. Ergo fnfi'gi débet per/
fuafîo ad totam pertinens uitam.Hoc eft quod decretum uoco, Qualis haec perfuafîo
fuerît,taîia erunt quae agentur,quae cogitabuntur.Qualia autem haec fuerint, talis m>
îdefl de offl ta eritjn particuîas fuafîfïè. totum ordfnanti paru eft, Marcus Brutus in eo libro,quë
tio nîV k^*^®' inforipfît,dat multa praecepta ÔC parentibus ÔC liberis ÔC fratribus , haec
nemo faciet quemadmodum débet nifî habuerit , quo perforât , Proponamus opor/
tet finem fummi boni,ad quem nftamur,ad quem omne fadum noftrum didumq? re/
ipiciatjueîutinauigantibusadaliquodfydus dfrigendus eft Curfus. Vita fîne propo/
fîto uaga eft. Quod fi utiq? proponendum eft^'ncipiût neceffaria effe decretajlludpu
to concedes,nfhiï effeturpfusdubfo,ÔCîncerto ac timfdo,pedem modo referente, mo
4, do producente . Hoc in omnibus rébus accfdet nobfs , nffî eximantur quae reprëdunt
at. perconari anr'mos ac detinent,ÔCfpraeconari totos uetant , Quomodo fint dfj coîendi,foîet prae/
cfpf.Accendere aliquê lucernas fàbbatfs prohibeamus , quoniam neclumine dfj egêt»
ÔC ne homfnes qufdem deledantur fuligine,Vetemus folutationibu&mamtinis fungt^
ÔC forfbus affidere templorû:humana ambftio,fftis officfjs capitur,deumcoïit,quina/
uit,Vetemus lintea ÔC ftrigiles Ioui ferrf,ÔC fpecuîum tenere lunoni. Non quaeritmi/
niftros deus,Quid ni?îpfe humano generi miniftrat,Vbiq? ÔC oihibus praefto eft.Au/
diat licet,quemadmodû feruire in facrificfjs debeat,çjprocuî refîlfre à moïeftis fuperfti
tfonibus,nun§ fatfs perfedum erft, nifî qualem débet deum mente conceperit3omnia
habentê, omnfa trfbuentê,benefîcfa gratis dantem, Quse caufà eft dfjs benefaciendi?
natura. Errât, fîquis putat illos nocere uelle uel poffe : nec accfpere iniuriam queunt,.
nec facere.Laedere etenim laediq? coniundum eft , Summa fila ac pulcherrima omniû
natura,quos periculo exemit, nec periculofos quidem fecit. Primus eft deorû cukus.
deos credere,Dei'nde reddere illis mafeftatem fuam,reddere bonftatem,fînequa nulla
maieftas eft.Scfre illos effe quf praefîdent mundo,qui uniuerfa ut fua temperât,qui hu
mani generis tutelam gerût,interdum curiofî fîngulorum,Hî nec dant malum, nec ha
bent.Caeterum caftigant quofdam ÔC coércent , ÔC irrogant pcenas , ÔC aliquando fpe
z boni' puniunt.Vis deos propitfare?Bonus efto,Satis illos coîuit,quifqufs imitatus eft,
^ Ecce altéra qu£eftio,quomodo hominibus fît utendû. Qufd agimus?quae damus prae/
cepta?Vt parcatur fanguini humano?QuantuIum eft ei non nocere, cuf debeas pro/
deffe?Magna feflicet laus eft,fi homo manfuetus homini eft, Praecfpfémus ut naufra/
go manum porrfgat , erranti ut uiam monftret , cum efuriente panem fuum diufdat?
Quando omnia quae praeftanda funt ac m'tanda,dfcam,cum poffim breufter, hanc illi
formuîam humani ofiictf tradere ? Omne hoc quod uides , quo diuina atquehumana
côclufa funtjunum eft,membra fumus corporis magni',Natura nos cognatos xdidîtt
cum ex fjfdem ÔC in eadem gigneret, Haec nobis amorem indfdft m utuum, ÔC focfabi
les fecft.llla aequum iuftumq? compofuit.Ex illius conftitutibne mfferfus eft nocere cf
Iaedi.Ex illius imperio paratae funt iuuantis manus.Ifti uerfus ÔC in pedore ÔC ore fint,
Homo fum,humani nihil à me aïienû puto , Habeamus in cômune, quod nati fumus,
Societas noftra lapidum fornicationf lîmîllîma eft, quae cafura, nffî inuicem obftarêt,
hoc ipfo fuftfnetur.Poft deos homfnesq?, dffpfcfamus quomodo rébus fît utêdum.In
fuperuacuum praecepta fadaufmus,nffî illud praecefferit, qualê de quaq? re habere de
beamus opfnfonê,de paupertate,de diuitfjs,de gIorfa,de fgnomfnfa,de patria,de exi/
ï{o.Aefti'memus{inguIa,famaremota,ÔCqu£eramus quid fînt,nô quid uocentur. Ad
uirtutes tranfeamus:praecipfet alfqufs,ut prudentfam magni aeftimemus, ut fortftudi
nem compIedamur,temperantiam amemus 3 itiftitiam , fî fieri poteft, propius etiam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
quàm

EPISTOLARVM 217
quàm caeteras nobis applicemus, Sed nihil agetur , fî ignoramus,quid fît uirtus, Vna
fit,an plures, feparatae,an annexe, An q una habet,ÔC caeteras habeat, quomodo inter
fe differant.Non eft neceffe fabro de fabrica quaerere,quod eius initium,quis ufus fît,
non magis quàm pantomimo de artefàltandi , Omnes iftae artes fe fciunt,nihil deeft.
Non enfm ad totam pertinent uitam,Virtus ÔC aliorum foientia eft,ÔC fui, difoendum
de ipfo eftjUt in ipfa uoluntas di'foatur Adio reda non erit , nifi reda fuerit uoluntas»
Ab hac enim eft adio,Rurfus uoluntas non erit reda,nifî habftus anfmf redus fuerit,
Ab hoc enim eft uoluntas.Habftus porro animi non erit in optfmo,nffî totius uftae le/
ges perceperit,ÔC quid de quoq? iudicandum fît, exegerft,nifîres ad uerum redegerit.
Non contingit tranqufllîtas,nifi fmmutabile certumq? iudfciû adeptis.Caeteri decfdût
fubinde, ÔC reponuntur,ÔC inter omiffa appetitad} alternis fluduantur, Caufa iusfy ia/
dationis eft,quod nihil liquet,i'ncertifîîmo regfmfne utentfbus,famatSf uis eadê fem/
per uelle,uera oportet uelfs,Ad uerum fîne decretîs non pcruenitur,conti'nent uitam,
ÔC bonam ÔC malam, honefta ÔC turpfa,fufta ÔC iniufta , pia ÔC impia , Virtutes ufusq?
uirtutum,rerum commodarum poffefffo,exiftimatio ac dignitas,uaIetudo,uires, for/
ma,fâgacitas fenfuum.haec omnia aeftimatorem defîderât,Scire licet 1" quantum cuiq? at. quanti
in cenfum deferendum fit.Falleris enim,ÔC pluris quaedam quàm funt,putas , Adeo c% quicq-
falIen'SjUt quae maxima inter nos habentur, diuitiae,gratia,potentia, foftertio nummo
aeftimanda fînt,Hoc nefofs,nîfi conftftutfonem ipfàm,qua ifta inter fo aeftfmantur, in/
fpexeris.Quemadmodum foîia uirere per fo non poffunt,ramun_ defîderant,cui inha;
reant,ex quo trahant fuccumffic ifta praecepta fî fola funt,marcent, fnfi'gi uolût fodae,
Praeterea non intelligunt ht qui décréta tollunt , eo ipfo confi'rmari illa quo tolluntur,
Quid enim dicnut,praeceptîs fatfs uitâ expli'cari,fuperflua effe décréta fapfêtfae,fd eft,
dogmata?Atquf hoc ipfum quod dicunt decretum eft,tam hercule,quàm fî nunc ego
dr'cerem recedendum effe à praeceptîs fuperuacuis ÔC decretfs, in haec fola ftudfû con/
ferendum,hoc ipfo quo negarem curâda effepraecepta,praeciperem, Quaedam admo
iiitionem philofophiae defiderant, quaedam probationê. Et quidem multa,quia inuo/
ïuta funtjuixfumma diligcntia ac fumma fubtilitateaperiunt+Si probationes neceffa/
rfae {unt,ôC decreta,quae uéritatem argumentfs collfgunt, Quaedam aperta funt,quae/
dam obfoura,Aperta,quae fonfu cÔprehenduntur,quae memoria, Obfoura,quae extra
haec funt,Ratto autem non impletur manifeftfs*Maior eius pars pulchriorcR in occul/
tis eft.Occuka probatfonem exfgunt,probatfo no fîne decretîs eft,necefîàrfa ergo de/
creta funt. Quae res communem fenfum facft,eadem perfedum,certarum rerum per/
fuafio,fîne qua omnfa in animo natant.Neceffària ergo funt decreta,quae dant anfmfs
înflexibiîe iudicium* Denfq? cum monemus aliquem , ut amicum eodem habeat loco
quo fo,ut ex inimico cogitet poffe fieri amfcum,fn illo amorem incitet, in hoc modère
tur odium,adfjcfmus iuftum ÔC honeftum, Iuftum autem honeftum cp dccretorum no
f_rorum côtfnet ratfo.Ergo haec neceffaria eft,fîne qua nec fila font. Sed utraq? funga/
mus.Namq? ÔC fine radice inutiles rami funt,ÔC ipfae radices his quae genuere adiuuan
tur.Quantum utilftatfs manus habeat,nefoire nulli licet.Aperte iuuant, cor, illud quo
manus iuuant,ex quo impetum fumunt,quo mouentur,latet. Idê dicere de praeceptîs
poffum,aperta funt3 décréta uera fapientia. in abdfto . Sicut fandiora facrorum tantû -
fnitfati foiunt, ita in phiîofophfa , arcana fila admfffis receptis cj? oftenduntur in facro,
At praecepta ÔC alfa hui'iifmodf,prophanis quoq? nota funt.Pofidonius non tantû prae
ceptionem ( nihil enim nos hoc uerbo uti prohibet ) fod etiam fuafîonem, ÔC confola/
tfonem,ÔC exhortatfonem neceffarfam iudfcat. Hfs adfjcft caufaram fnqm'fitionem ÔC
etymoIogiam,quam cur fta dicere no audeamus, cum Grammatfci cuftodes Iatinf for
monfs fuo iure ita appellent, nô ufdeo. Ait utilem futuram effe defcriptîonem cufufcjr
ufrtutfs.Hanc Pofîdonfus etymologiam uocat.Qm'dam xwçaxTKj/cT-^./; appellât, figna
cuiufq. ufrtutis ÔC uftfj ac notas reddentem,qufbus inter fe fimflfa dffcrfmfnêtur. Haec ,
res eandê ufm habet quam praecfpere.Nam qui praecipit,di'cftJlla faciesdî uoles tem/ ^
perans effe.Quf defcribit,ait, temperas eft,qui facit illa,qui illis abftinet-Quaeris qm'd
_nterfît?AIter praecepta uirtutis dat,alter exemplar.Defcriptiones has,ÔC(ut publica/
t norum
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

218 LIBER DECIMVSQ.VINTVS
norum utar uerbo)£. xdwovW . , ex ufu effe conffteor. Proponamus ïaudanda, fnuenîet
imftator.Putas utile tibi dari argumenta,per quae intelligas nobfîem equum , ne faîla/
tis empturus, ne operam perdas in ignauo . Quanto hoc utilfus eft , exceîlentfs animi
notas noffe,quas ex aîfo in fe transferre permittitur?Côtinuo pecoris generofî pullus
in arufs Akfus fngredi'tur, ÔC-moIIfa crura reponit, Primus inire uiam , ÔC fluuios ten/
tare minaces Audet,ÔC ignoto fofo committere ponto.Nec uanos horret ftrepitus,ilîi
ardua ceruix,Argutumq? caput,breuis aluus , obefaq? terga.Luxuriatq? torts animo/
fum pedus anhek',tum fiqua fonitum procul arma dedere.Stare loco nefo{t,micat au/
ribus,ÔC tremft artus, Colledumcj? premens uoluft fub narfbus fgnem. Dum aliud
agit,Vergilius nofter deforibit m'rum fortem. Ego certe non aliam imaginem magno
uiro dederim,fî mihi Cato exprimendus inter fragores bellorum ciuiîium impauidus,
ÔC primus incedens,admotus iam exercitus alpibus,ci'uilicfj fo bello ferens obufû,non
alium illi affignauerfm uuîtum,non alium habitum : altius certe nemo ingredi potuft.
quàm qui' fîmul côtra Caefarem Pompefumq? fe fuftulit,ÔC alfjs Caefârfanas opes, alfjs
Pompefanas fouentfbus,utrumcp prouocauft,oftenditcj? aliquas effeR.P.partes Nâ
parum eftin Catonê dicere,nèc uanos horret ftrepi'tus, Quid ni,cum ueros uicinosq?
non horreat?Cum contra decem legfones ÔC Gaîlica auxi'Ifa,ÔC mixta Barbarica arma
ciuilibus,uocem liberam mittat,ÔC Rempub.hortetur , ne pro libertatê décidât,fed o/
mnia experiatur , honeftius m feraitutem cafura,quàm itura?Quâtum in illo uîgorfs
ac fpîrftus,quantum in publica trepi'datione fiduciae eft?Scit fe unû eflê,de cuius ftatu
non agatur.Non enfm quaeri debet,an liber Cato,fed an inter Ifberos fît , Indepericu/
ïorum gladiatorumcj? contemptus, Lfbet admfrantem inuîdam côftantiam uiri, imeg
publicas ruinas nô labentis, dicere, Luxurfatcj? toris animofum pedus, Proderit non
tantùm quales effe foleant boni' uiri dicere,formamq? eorum ÔC lineamenta deducere*
fod quales fuerint , narrare , ÔC exponere Catonfs illud uîtimû ac fortiffimum uulnusj,
per quod libertas amffît anfmam,LaeIfj fapfentiam,ôC cum fuo Scipione concordiam9
Alterius Catonis domf forfscj? egregia fada,Tuberonis Iigneos ledos cum in public»
fternerentur,haedinasep pro ftragulis pelles,ôC ante ipfîus louis cellam propofîta con/
uiuijs uafa ffdîlfa : qufd alfud?paupertatem in capitolio confocrare , Vt nullum aîfud
fadum eius habeam,quo illum Catonibus fnforam,hoc parum credfmus?Cêfura fuie
iîîa,non cccna.O quàm ignorât homines cupidi glorîae qufd illa fît,aut quemadmodû
perenda. Illo die populus Romanus multorum fupelledflem fpedauf.,unius miratus
eft.Omnfum illorum aurum argentumo) fradû eft,ÔC: in milites coniïatum, At omni/
busfocuIfsTuberonisfidilfadurabunt, Vale,
INLIBRVM XV» EPIST. X C V I.
i Veneriaefpondyli_p.CIuidfibiuelitillauoxueneria.,nôdumquiuideprehendere,nÔuifFra/
gantibus exemplaribus,qua: fere confentiunt.Viuerras in delicijs fuiffe nô" legi > &. hic pifciû tan/
tum fit mentio. An rnurena. legêdum fitnefcio . Ariito teks inter gênera pifeium refert fp-.yra.na,
Theodoras uertit malieolum , fieri poteft, ut h multis habebatmuili.
ïn alf/s alia atepalia eratlec.io,fed nulla quam totam probares.Itaq? diuinadum eft,quod in eru
ditis autoribus,nimium crebro accidit.Vide num ficlegendum,Spondyîiq3Ô.oi.rea,eatenus cir
cumeifa qua eduntur, interuenientibus diftinguebantur echinis. Totam diftra__i fine ullis offî/
bus mulli conftrauerât,Piget eflè fingula,coguntur in unum fapores,ut pigec efle/it pro piget ca
medere. Vox,pi-.a,uidetur fupereiîè.Enarrator quifpiam fupra fingula adiecerat dida, id alius;:
uertit in pi

LVCII ANNEI SENECAE AD LVCILIVM EPI/
STOLARVM LIB, D E CIM V S S E X T V S.
EPIST.XCVII.Affentfendum effefatorum decretîs,
,-«_ "v^5?^ .-TOÏ.'fiïO-^l
^^g^^____S_-SS_g^*gji_{" j Antum tu indignaris aliquid,aut quereris , ÔC non intelUgis nfhfl
__^__^H_" ^Pfj effe in iftis mali,nifî hoc unû,quod indignaris ÔC quereris? Si me
3*_l!î|
S^__?_îW^i 5^1m_J tura,quod putet rniferum,Nô feram me,quo die aliquid ferre no
l___L H' «**
non erat nifî damnaturis neceffarfum , ÔC impetrauerant.Itaq? eleganter illis Catulus, pro intr*
«bfoluto reo,quid uos, inquit,praefîdfum à nobis petebatis ? An ne nummi uobis en'/
perentur.dnter hos tamen igcos impune tulit ante iudiciû aduker,în iudicio leno , qui
t 2 damna/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

2,29 LIBER DECIMV SSEXTVS
damnatfonê pefus effugft,q meruft.Qufcquam fuiffe corruptius illis moribus credis,
quibus libido non facris inhiberi,nô ludfctjs poterat?qufbus in ea ipfa quaeftione quae
extra ordinê fenatufconfulto exercebatur,pîus q? quaerebat admiffum eft? Quaerebat:
an poft adukerfum aîfquis poffet tutus effe, apparaît fîne adulterfo tutû effe nô poffe*
Hoc inter Pompeîum ÔC Caefarê,inter Cfceronem Catonemq? cômfffum eft . Catonê
inquâ ilîum,quo fedente negatur populus permffîffe fîbf poftulare florales iocos , nu/
i dandarum meretricû.Si credfs fpedaffe tunc feuerius homines q fudfcaffe, ÔC fieri fa/
da ifta ex licentia urbiû,aIiquando difciplina m.etur£,nuncf? {ponte confîdet , Non efi
î'taq? quod credas,nûc plurimum lfbfdfni permiffum effe, legibus minfmû.Longe efû
frugaliorhaec fuuentus,cp illa eft, cum reus adukerîum apud iudices negaret , iudices
apud eum conffterent, cum ftuprû cômftteretur rei iudfcandae caufa,cum Clodîtis hif
dem uitfjs gratiofus quibus nocens, concik'aturas exerceret in ipfa' caufae dfdfone: cre
dat hoc quifcf??quf damnabatur uni adukerio,abfoIutus eft multis, Omne têpus Clo/
dfos,nô omne Catones fort.Ad détériora faciles fumus,qa nec dux poteft, nec cornes
deefîèjÔC res etfam îpfa fine duce,fine comité procedit, non pronû iter eft tantû ad ui/
tia,fed praeceps. Et, quod plerofq? fnemendabiîes facit , omniû aliarum artiû peccata,
artffîcibus pudori funt,offenduntC0,dum errante uitae peccata deledant . Non gaudet
nauigio gubernator euerfo,nô gaudet aegro medicus eïato , non gaudet orator , fî pa/
troni culpa reus cecfdft,At contra omnibus crfmen fuû uoluptati eft,Laetatur ille adul
terfo,in quod îrftatus eft ipfa dffficukate, laetatur ille circumfcriptfone furti, Quod no
tam illi cuîpa,q cuïpae fortuna dffplîcuft,id praua côfuetudfne euenft,Alfoquf ut feiasfubeffe
animis,etfam fn peffima addudis,boni fonfîim,nec ignorari turpe,fod neglfgî,,
omnes peccata diffimulant,ÔC quâuis féliciter cefferfnt,frudu iîîorû utunt, ipfa fubduc
- cunt,At bona çonfcfentfa prodîre uult ÔC çonfpfcijpfas nequitia tenebras timet , Ele/
ganter itaq? ab Epicuro didû puto,Poteft nocêti contingere ut lateat, latêdifides non
poteft,Aut fî hoc modo melius hune explicari poffe fudicas fenfum , Ideo nô prodeft
latere peccantfbus,quia îatendf etiâ fi facultatê habent,fiduciâ non habent,Ita eft,tuta .
foelera effe,focura non poffunt.Hoc ergo repugnare fedae noftrae fî fîc expediatur, .no
iudfco.Quare?qm'a prima illa ÔC maxima peccantiû eft p , Nec ullû fee/
ïus3licet illud fortuna exornet muneribus fuis, licet tueat ac uindicet, impura'tum eft,
quoniâ {céleris in feelere fuppîiciû eft , Sed nihflominus ÔC haec ÔC illa fecundae p÷nae
premunt ac fequûtur,timere fomper ÔC expauefoere,ôC focuritati diffidere.Quare ego
hoc fupplicio nequitia liberem?Quare non femper illam in fufpenfo relfnquâ?lllic dif.
fentia'mus cum Epicuro, ubi dicit nihil iuftû effe natura , ÔC crimina uftanda effe,quia
uitari metus non poffit,Hic confentiamus, mala facinora confoientia f_ageï!ari, ÔC plut
rimum illi tormentorû effe,eo quod perpétua illam folicitudo urget,ac uerberat,quod
{ponforibus fecuritatis fuae non poteft credere , Hoc enfm ipfum argumêtum Epicmi
eft,natura nos à feelere abhorrere, quod nullf non etiâ fnter tuta timor eft.Mukos for/
tuna libérât pna,metu nemfnê.Quare?qufa fnfîxa nobis eius rei auerfàtio eft,quanî
natura damnauitJdeo nunq fides îatendi fit etiâ latentibns,quia coargm't illos côfcien .
tia,8C ipfos fibi oftendit.Propriû autê eft nocentfû trepfdare. Maie de nobfs adû erat,
quod multa foelera legem ÔC iudicem effugfût,ÔC fcrfpta fupplicia,nifî illa naturaîia ÔCti.
peenitetice grauia de praefentibus foluerent,ÔC in locumf patiêtiaç timpr cederet. Vale*
E PI S T, X C I X .Qualiter aduerfus fortunae duritiam
componendus eft anfmus»
NVnquam credfderis felfcem quenquam ex felt'citate fufpenfîim.Fragiîfbus innj
titur.qui aduentitio Iaetus eft, exfbft gaudium quod intrauit.At fllud ex fe ortû,
fïdeîe,firmumc^,ÔC crefoft,ÔC ad extremum ufcp profoquitur. Caetera quorum admira
tio eft tiulgOjfn dfem bona funt . Qufd ergo?non ufuf ac uoluptati effe poffunt?Quîs
negat?Sed fta,fi fila ex nobis pendent,non ex illis nos , Omnfa qu» fortuna fntuef,fta
frudffera ac iucunda fi'unt,fi quis habens îfta,fe quoq? habet,nec in rerum fuarû pote/
ftate eft.Errant enim mi Lucili, qui âut boni aliquid nobis , aut maîi iudicant tribuere
fortunâtMateriam dat bonorum ac malorum-. ÔC initia rerum apud nos in mal um bo/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
numue

EPISTOLARVM 221
Rumtie exrturarum.Valentior enim omni fortuna animus eft,in utramq? partem fpfo
res fuas duci't,beatae.f?ac mfforaeuitae fibi caufa eft. Malus animus omnia in malû uer
tft,etfam quae cum fpecfe optimi uenerât. Redus atq? integer corrigit praua fortunae,
ÔCdura atq? afpera, ferendf foientia mollk,fdemq? ÔC fecunda grate excipft modefred),
SC aduerfa conftanter atep fortiter. Quf ïîcerprudens fît,Ifcet exado faciat cunda iudi
ciojlfcet nihil fupra ufres fuas tentet,non contingit illi bonum integrum illud,ÔC extra
minas fortunée pofîtum,nffî certus aduerfus incerta eft Skie alios obforuare uolueris
(liberius enfm fnter aliéna iudicium eft)fîue teipfum fauore fopofîto,ÔC fonties hoc ÔC
confîteberis,niI ex his optabilibus ÔC charis,utile effe,nîfî te contra leuftatem cafus,re
rum(j? cafum fequentium, inf.ruxerîs,nffî illud fréquenter ÔC fîne querela inter fîngu/
la damna dixeris, 4_)ijs aliter uifum eft, Immo mehercule(ut carmê fortfus ac l'ufti'us,
repetam)quo animum tuum magfs fulcias,hoc dicito quoties alfquîd aliter quàm co/
gitabas euenerit,Dfj meh'us.Sic compofîto nfhilaccidet:fîc autê componetur, fî quid
humanarum rerum uarietaspoflit,cogftauerft,antequam fenferit.Si ÔCliberos cornu/
gem atq? patrimonium,fie habuerft,tanqUâ non utiq? fomper habiturus,ÔC tanquâno
iaiturus ob hoc mfferîor,fî habere def.erit.Calamitofus eft animus futurf anxius,ÔCan
te mfforfas mffer,qui folicitus eft,ut ea quibus deledatur,ad extremû ufq? permaneât,'
Nullo enim tempore conquiefcet,ÔC expedatione futuri,praefontia,quibus frui pote/
rat,amittet,In aequo eft autê dolor amilîae ref,ÔCtfmor amfttendae.Nec ideo praecfpib
tfbi neglfgentiam.Quin uero metuenda déclina, ÔC quiequid confilio profpici poreft,
profpice.Quodcunq? laefurum eft,multo antequâ accidat, fpeculare ÔC auerte In hoc
ipfum tfbf plurimum conferet fiducia,ÔC ad tolerâdum omne obfi'rmata mens . Poteft
fortuna cauere,quf poteft ferre.Certe in tranqufîîo non tumtikuatur. Nil eft nec mffo
rfus nec ftultfus,quàm fomper timere, Quae ifta dementia eft malû fuum antecedere?
Denfq? ut breuiter indudam,quod fentio,ÔC iftos^facagios , ac fîbi moleftos deferiba al satageos,
tfbf,tam intempérantes fn ipfis mfforfjs,quàm funt ante filas . Plus dolet quàm neceffe * fdtdgendo;
eft.Eadem enfm fnfi'rmftate doîorê non aeftfmat,qua non expedat+Intemperantîafin feutabigeos
gît fibi perpetuatn felicitatem fuam,fingit fîbi creîcere debere quaecunq? contigerunt,
non tantû durare, ÔC oblitus fati quo humana iadantur » fîbi uni fortuitorû conftantïâ
|pondet.Egregie kaque uidetur mihi Metrodorus dixiffe in ea epiftola,qua fororem?
amfffo optimae fndolis filio,alîoquftur . Mortale eft omnfum mortalium bonû, de his
loqui'tur bonis,ad quae concurritur.Nam illud uerum bonum nô moritur, çertum eft
fempiternumeg fapientia ÔÇ uirtus , hoc unum contingit immortale mortalibus . Cae/
terum tam improbifunt,tamc| obliti quo eant,quo illos finguli diestturbêt,ut mirent forte,trudatit
aliquid ipfos amîttere , amfffuri uno die omi'a. Quiequid efteui dominus înforiberis,
apud te eft,tuum non eft,NfhiI ffrmum infirmo,nihi'l fragili aeternum ÔC l'nufdum eft,
tam neceffe eft perfre quàm perdere:ÔC hoc ipfum fi intelligimus , folatium eft, sequex
anfmo perdere,quod periturum eft , Qufd ergo aduerfus has amfflïones auxflfj inue/
nimus?Hoc,ut memoria teneamus amiffa, nec cum fpfîs frudum excidere patiamur,
quem ex illis percepimus,Habere eripftur,habufffe nûquam.Peringratus eft,qui cum
amiferif,pro accepto m'hil débet,Rem nobfs erfpit cafus,ufum frudumdj apud nos re
Iinquit,quê nos imquitate defiderfj perdfdfmus.Dfc tfbf,ex iftis quae tembilia ufdent,
nihil eft inuidum.SinguIa uicereiam multi, ignêMiitius, crucem Regulus , uenenû
Socrate.,exilfum Rutilius,mortem ferro adadâ Cato.Etnos uincamus aliquid,Rur/
fus ifta, quae ut fpeciofa ÔC felfcia trahunt uulgum, à multis ÔC faepe côtempta funt.Fa
brfcfus diuitias imperator reiccit, cenfor notaut't, Tubero paupertatem ÔC fe dignâ ÔC
capitolr'o iudicauit,cum fidiîibus in publica ccena ufus, oftendit debere his hominem
effe contentum,quibus dtj etiamnum uterêtur. Honores repulit pater Sextius, qui ita
natusut R.P.deberet capeffere,latum clauum dfuo Iulio dante,non recepitintellige/
bat enim quod dari poffet,ÔC eripi.Nos quoq? aliquid ex his faciamus animofe, fimus
inter exempIa.Quare deficfmus ? Quare defperamus ? Quiequid fieri potuit, poteft.
Nos modo purgemus anfmum, foquamurq? naturam , à qua aberranti cupfendum ti/
tnendumcf eft,ÔC fortuitis foruiêdum.Lfcct reuerti in uiam, licet in integrum reftitui,
. .. t J Reftt/ -
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

2-22 LIB E R D ËCÏM VS S EXT V S
Reftftuamur,utpoffimus dolores,quocunq? modo corpus ihuaforfnt, perlerfe; ÔCfb¥
tunae dicere,Cum uiro tibi negocium eft,Quaere quem uincas.Hfs fermonfbusyôC:hfsf
fimflibusjlehitur ifta uis ulcerfs,quam opto mehercules mitfgari,ÔC aut fanarkkùt fta/
re.ôC cum ipfo fenefeere. Sed focurus de ifto fum , de noftro damno agfturj quibus
fenex egregr'us eripitur , Nam ipfe uitae plenus eft, cui adfjci nihil defîderat fuà caufa,
fëdeorum, quibus utiîiseft, Liberalfter facft quod uiuft, Alius iam hos cruciatus ff/
niffet : hic tam turpe putat mortem fugere , quàm ad mortem confugere7Qufd érgo?
nonne fuadebi't, ÔC exibitC Quid ni exeat ? fî nemo iam eo utf potetit ? fî nihil aliud c%
dolori operam dabit ? Hoc eft mi Lucili , phfîofophiam in opère difeere , ÔC ad uerum
exercerf , Videre quid homo prudens animi' habeat contra mortem , contra dolorem,
cum illa accedat,hic premat, Quid faciendum fît,à facfente difeenefum eft,Adhuc ar/
gumentfs adum eft,an poffit alfqufd dolori refiftere,an mors , magnos quoq? anfmos
admota fîibmittere . Qufd opus eft uerbis ? In rem praefentem eamus,nec mors illum :
contra dolorem facft fortiorem , nec dolor contra mortem. Contra utrum c$ fîbf ffdft.
nec fpe mortis patienter dolet , nec tedio doloris', libenter moritur : hune fort , illam ,
èxpedat, " Vale, -
J EPIST,C. Confolatio amici,defilfj morte .Et quod ïudus
nonuoluptatëjfedrationefananduseft,
EPiftoîam quam fcripfi MaruIIo,cum filium paruulum amifîffet,ôC dfeeretur moî
Ifter ferre , mifî tibi.In qua nô fum morem foîitum fecutus,nec putaUi leuftef illû
debere tradari,cum obïurgatfone effet,quàm eônfblatfone dignior Afflido enim ÔC!
magnum uuînus maleferentf, pauîifpercedëndum eft,Exatietfe aut certe primûim/
petum effundat.Hi qui fîbi lugere fumpferût, protinus caftigentur , ÔC dffoant quafda
etiam lachrymarum fneptfas effe.Solatia expedas , conuftfa accfpe . Tam mollfter tu
fers mortem filrj,quidfaceres, fî amfcum perdfdfffes ? Deceflït fiîius incertseipeipar/
uuîus , pufîîlum temporis perfjt, caufas doloris conqufrfmus, ÔC de fortuna etiam ini/
que queri uoIumus,quafînon fît iuftasquerendf caufas praebftura,Atmehercuîe,fatis
mihi iam uidebaris animi habere etiam aduerfus folfda mala , nedum ad fftas timbras
malorum,qufbus ingemifeunt homines amorfs caufa,quoddamnorum omnfû maxi/
mumeft.Si amicum perdidfffes,dâda opéra erat, ut magis gauderes, quod habueras,
quàm mr ères,quod amiferas. Sed plaeriq? non côputant quanta perceperint, quan/;
ttimue gauifî fint.Hoc habet inter reliqua mala dolor , quod nô fupernacuus tantùm,
fed ingratus èft.Ergo quod habuifti talé amicû, perft opéra. Tôt anm's,tânta coniun/
dione uit£e,tam famiîiari ftudiorum foefetate nihil adû eft . Cum amico effers amici/
tiam,ÔC qd doles amififfe,fî habuiffe nô prodeft?Mihicrede, magna pars ex illis quos>
amaui'mus,îicet ipfos cafus abftulerft,apud nos manet,Noftrû eft quod praeterfjt tem- '
pus,nec qufcquâ eft loco tutiore,q quod fuît . Ingrati aduerfus percepta fpe futurffu/
mus,quafi non quod futurû eft,fi modo fuccefferit nobfs , cftô fn praeterita tranftturix
fît,Angufte frudus rerû determfnat,qui tantû praefentibus ïaetus eft. Et futura ÔC prat
terita deledant.Haecexpedatione,illa memoriaffed alterû pendet, ÔC non fieri poteft,
âkerum non poteft nô fuiffe.Qufs ergo furor eft certfffimo excfdere? Acqufefcamusv
hfs,quae fam haufîmus , fî modo non perforato animo hauriebamUs, ÔC tranfmfttente,
quicqufd acceperat.Innumerabilfa funt exempla eorû, quf kberos iuuenes fîne lachry '
mis extulerfnt : quf fn fenatum,aut in aliquod publicum officium à rogo redierint, \ÔC
ftatim aliud egerint,nec immerito.Nam primum fuperuacuûeft doIëre,fi nihil dolen/.
do proficias.Deinde iniquum eft queri de eo,quod uni accidit,ÔC omnibus reftat,De/
inde defîderfj ftulta conqueftfo eft,ubf mfnfmûintereft,fnter amiffum ÔC dcfîderantêV -
Eo ita aequiore animo effe debemus,quod quos amffîmus, feqm'mur,Refpîce ceîerfta
tem rapfdiffimi temporiSjCOgita breuitatê huius fpacfj,per quod cftatiffimicurrimus,.
Obferua hune comitatû generfs humanf,eodem tendentfs, mfnimis interuallfs dfftfn/
dum,etfam ubi maxima uidentur,Quem putas perfjffe,praemiffus eft. Qufd autê de/
mentfu;s,c£j cum idê tfbf iter emetiëndû fft,flere eum,qui anteceffît ? Fletaliquis fadû,
quod nô fgnorauit futurum, aut fî mortein homine non cogitau.t,fîbi impûfuit . Flec
aliquis
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM ? 2*5
afîqufs fadum,quod afebat non poffe fierf.Quifquis aliquem queriturrnortuiim efîV
qiierftur hominem fuiffe, Omnes eadem conditio deuinxit,cui nafci contigi_,mori re>iïat.
Intcruallis diftinguimur , exftu aequamur , Hoc quod inter primum diem ÔC uk
timumiacetjUarium ÔC fncertum eft,Si moleftias aeftimas, etfam puero longum,fî ue/
ldcîtatem3etiam feni anguftum. Nil non lubricum ÔC fallax , ÔC omnf tempeftate mo/ .
, bflfus.Iadantur cunda,ÔC fn contrarium tranfeunt,fubente fortùna,ÔC in tanta uoluta '^v_^
rfone rerum humanarû,nil cufquâ nffî mors,certum,Tamen de eo querunt omnesj fn
quo uno nemo decipftur.Sed puer deceffit. Nôdû dico melius agi cum eo,quf uita de
fungitur.Ad eu tranfeamus quf côfenuft, quantulo uincit infante? Proponë profundi
temporis uaftitatê,ÔC uniuerfum compledere.defnde hoc quod aetate uocamus huma p . . .
namjcôpara+immenfo^iidebis quàm exiguû fît quod optamus,quod extendimus.Ex ^;m,wrfâ
fioc quantû lachrymae,qiiantû folicitudines occupant,quantû mors,antecp uenfat op/
tâta,quantû ualetudo, quantum timor , quantû teneri aut rudes aut inutiles annî,Di>
riiidium ex hoc edormitur.Adfjce Iabores,ludus,pericula, ÔC ïntelliges etiâ in longif/
f&na ufta,mfnimû effe quod uiuitur. Sed quis tibi concedit,hon melius fe habere eum,
ciii cito reuerti licet , cui ante Iaffitudfnê peradû eft iter? Vita nec bonum nec malum
eftjbonî ac mali locus eft.Ita nihil perdidit file, nifi âleâ in damnû certiiis , Potuit cua/
dere modeftus ac prudens, potuft fub cura tua in meliora formari, fod(quod iuftîus ti
n.etur ) potuft fieri pluribus fimflis. Afpice illos iuuenes , quos exnobilfffimfsdomrV.
bus in arenâ Ïuxuria proiecit,afpfce i'IIos,quf fuam alfenamq? libidinê exercent mutuo
_mpudici,quorû nullus fine ebrietate,nullus fîne alfquo fnfigni flagitiû dies exit, plus
tfmeri quàm fpcrarî potuîffè manffeftum erft.NÔ debes ftaq? caufas doloris accerfere;
ïlec leuia incômoda indi'gnando cumuIare.Non hortor,ut nftari'S ÔC urgeas. Non tam
rnale de te fudfco,ut tibi aduerfus haec totam putem uirtutê aduocandam. Non eft do
Iôrffte,fed morfus,tu illum dolorem facis. Sine dubio multum philofophia profici'tjfï
ptierum nutrici adhuc quàm patri notiorem animo forti defîderas . Qufd? nunc ego
duriciam fuadeo.ôCfnfunereipfoerigere uultum uolo, ÔC animum ne contrahi quidê,
pàtior?Minime,Inhumanitas eft ifta.no ufrtus, funera fuorum hffdem oculfs , quibus
ipfos uidere,nec commoueri ad prima familiarium ditu'fionem.Puta autem me uetare
quaedam,quae non funt fui iuris. Excidunt etiam retinentibus lachrymae , ÔC animum
profufae Ieuant.Quid ergo eft?Permfttamus illis cadere,non imperemus Fluât quan/,
tum affedus eiecerit,nô quantum pofoet imitatio.Nihil uero mcerori adfjcfamus,nee
illum ad alienum augeam us exemplum . Plus oftentatio doloris exigit, quàm dolor,
Quotus quifq? fîbf triftfs eft?Clarius cum audiuritur gemunt,ÔC taciti quietfcp dum fo.
cretiim eft,cum aîfquos utderintjin fletus nouos excitâtur. Tum capiti fuo manus in/
gërunt,quod potuerant facere nullo prohibente libérais, tunc mortem comprecantur
iîbijtuncledulo deuoluuntur.Sine fpedatore ceffat dolor . Sequitur nos ut in alfjs re/.
bus,ita in hac quoq? hoc uitium,ad plurium exempla componf,nec qufd oporteat,fod
qUfd foleat afpicere.A natura difcedi'mus,populo nos damus,nullfus rei bono autori. .
ÔC in hac re,fîcut in omnibus inconftantiflîmo. Vfdet âh'quëm fortem in ludu fuo-.im/.
pïiim Uocat ÔC efferatum.Vfdet aliquem coIIaberitem,ÔC corpori affufum. effmfna/ '
tum aft ÔC eneruem , Omnfa ftaq? adratfonem reuocanda flintStuItius uero nihil efr_.
qTfamâ captare trfftfciae,ÔC lachrymas approbare,quas iudico fapienti uiro, alias per/,
lî-iffàs cadere,alfas ui fua latas.Dicam quid interfit: cum primû nos nuncius acerbi fu *
nêris perculft, cum tenemus corpus è côplexu noftro in îgriê tranfîtururn , lachrymas.
naturalfs neceffitas exprimit:ÔC fpiritus idu doloris impulfus,quemadmodum totum.
corpus quatft,ita oculos,quibus adiacêtem humoré perpremit ÔC expellit.Hae Iaehry/:
trtae per elifionem cadunt,nolentibus nobis , Aliae funt quibus exitû damus, cum me/
moria eorum, quos amifîmiis,tradatur,ÔC fneft qufddam dulee triftftiae,cû occurrunt
fermones eorû iucundi,conuerfatfo hflaris,officiofa pi'etas,tunc oculf uelut in gaudio*'
relaxantur, His indulgemus-flîi's ufncfmur.Non eft itaq?, quod lachrymas propter tir
cûftantes afiîdentesq? aut côtfneas,aut exprimas.nec ceffant,nec fluût un efi tam turpi
_et,q. finguntur.Eant fua fpontejre autem poffunt placfdis atq. côpofîtis.Saepe falua
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
t 4 fapientis

124 LIBER DECIM VSSEXTVS
. moriam
fapfentis autoritatefluxerunt?tantofemperamêto,utillis nec humaniîas, nec dignitast,
deeffet.Lfcet,fnquam . naturae obfequi grauitate feruata , Vîdî ego in funere fuorum
uerendos,in quorum ore amoreminebat,remota omni lugentium fecna , Nihil erat,
nifî quod ueris dabatur affedibus,Eft aliquis dCdoîendi décor, hic fapientiferuandus
eft,ÔC quemadmodum in caeteris rébus, ita ÔCîn lachrymis aliquid fat eft , Impruden/
tiurn ut gaudia,fîc doïores exundauere.Aequo animo excipe neceffaria, Quid incre/
dibfle3qufd nouum euenft?Quàm multi cum maxime funus locatur, quàm muîti ui/
taïfa eruuntur , quàm multi poft îudum tuum Iugent ? Quoties cogitaueris puerur»
fuiffe,cogfta ÔC hominem,cui nihil certi promittatur, quem fortuna nonutiefi perdu/
citad fonedutem,unde uifum eftdfmftti't,Caeterum deiîlo fréquenter .oquere_5c"me/
eius quantum potes, célébra , quae ad te faepfus reuertetur , fî eritfîneacerbi/
tateuentura ., Nemo enim libentertrifti conuerfatur.nedum triftitiae Si quos ferme»/
nés eius , fî quos quamuis paruuliiocos eumuoluptatê audieras , faepius répète : po»»
tuiffeillum impîere fpes tuas,quas paterna mente conceperas,audader affirma.Obli/
tiffoi quidem fuorum,ac memoriam cum corporibus efferre, _£effufiffîmefierea_nen_£
niffe parcfffîme,înhumanf animi eft,Sic aues,fîc ferae fuos dfïîgunt , quarum conckar
tus eftamor,_^pêne rapidus,fed cum amiffis totus extfnguftur , Hoc prudentemta/
rum non decet..Memfniffe perfeueret, Iugere defînat . Illud nullo modo probo , quod
ait Metrod6rus,effe alfquam cognatam trfftitisc uoîuptatem, kanc ipfam captandâin
eiiifmodi tempore . Ipfa Metrodori uerba fubferipfî. De quibus non dubîto, quidfis
fonfùras , Qufd enfm turpfus , quàm captarein ipfo ludu uoîuptatem,îmmoperlu/
dum ÔCinter lachrymas quoque quodiuuet quaerere? Hî funt qui nobïs obfjciuntni/
rm'um rigorem, ÔC infamant praecepta noftra duricia, quoddicamus dolorem autad**
mfttendum noneffe,aut cito expelîendum . Vtrum tandem eft,autincredîbflius,au_:
inhumanius, non fentireamiffo amieodoïorem , an uoîuptatem in ipfbdoloreauca/
pari ? Nos quod praecipimus honeftum eft , Cum aliquid lachrymarum affedus effu/
ckrit,ÔC(ut ita dfcam)de{pun_auerit,non effe tradendum anfmum doîorf, Quidtuai/
cis,mffcendam ipfi dolori uoîuptatem?Sic confolamur cruftulo pueros, fie infantfum
fletum infufb lade compefcimus.Ne illo quidem tempore quo fi'lîus ardet,aut amicus
exprra.jceffare paterfs Uoîuptatem, fod ipfum uis tftillare meerorê Vtrum honeftius
dolor. animo fubmouetur,an uoïuptas ad dolorem quoque admîttitur?dico admittit?
captatur,ÔC quidem ex ipfo.Eft aliqua, inquit, uoïuptas cognata triftitiae . Illud nobis
liCetdicere,uobfs quidem non licet,Vnum bonum noftfs uoîuptatem. unum malum
dolorem.Quae poteft inter bonum ÔC malum effe cognatfo?Sedputa effe,nunepotif/
fi'mum eruitur, ÔC fpfum dolorem forutamur , an aliquid habeat fucundum circa fo ÔC
ïioluptarium, Quaedam remédia alfjs partîbus corporisfaîutaria,uelutfccdaôCinde/
cora adhfberf alfjs nequeunt,ÔCquod alibi prodeffet fine damno uerecundfae,fd fît in/
honeftum loco uulneris Non te pudet ludum uoluptatê fanare ? Seuerius ifta plaga
fananda eft.lllud potius admone,nuIlum malifenfumadeumquiperit3peruenire,N3
fi peruenît,non perfjt , Nulla s înquam, eumres îaedk.quï nullus eft, Viuit, fî Iaedftur*
Vtrum putas illi maie effe, quod nullus eft» anquod eft adhuc aliquis ? Atqui necea.
,eo poteft eitormentum effe, quodnon eft . Quis enim nullius fenfus eft ? Nec ex eo,
quod eft.Effugit enfm maximum mortis incommodum,non effe Illud quoque dicat/
mus dquideflet acdefîderatin tetate prima raptum, Omnes quantum ad breuitatern
,^ui,fîuniueribeompares,ÔCiuuenes ÔC fenes in aequo fumus. Minus enfm ad nos ex
omni aetateuenft, quàm quod minimum effe qufs dfxerit, quonfamqufdem mfnfmû
alfqua pars eft.Hoc quod uiufmus proxfmum nihilo eft, ÔC tamen ob dementiam no/
ftram Iatedffponftur.Haec tibi fcripfî,nô tanquam expedaturus effes remedfum à me
tam forum: liquet enfm mihi telocutum tecum , quiequid Iedurus es: fod ut caftfgarê
illam exîguam moram, qua àtereceffiftf,ÔCfnrelfquum exhortarer contra fortunam
tôlières animos, ÔC omnia dus tela non tanquam poufent uenire , fod tanquam utique
effent uentura,profpfceres, Vale,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

epïsTOlarVm 225
ËPIST.CI.Quod phiîofophf oratio magfs débet effe '
fîmplex,plana,quàm compofita,ueI folicita,
T_T'Abfanf Papyrfj lîbros qui inforibuntur ciuiliû,Iegiffe te cupidîffime foribfs, ÔC non
JJ refpondïffe expedatfonf tuae. Deinde oblitus dephilofbpho agi' , compofîtfonen.
eius accufas.Puto effe quod di'cfs,ÔC effundi uerba,non fingi. Primû habet ifta res fu_f
gratiam, ÔC eft décor proprr'us orationis leniter lapfae. Mukû enfm intereffe exiftimo,
utrum exciderit,an fluxerit.Nunc in hoc quoq? quod didurus fîim, ingens differentia
eft.Fabianus mihi non effundere uidetur orationê,fed fundere.Adeo larga eft, ÔCfine
perturbatione,non fine curfii tamen ueniens: illud plane fatet ÔC praefert,non effe tra/
, daçam,nec diu torram,fëd ita,ut eius effe credamus.Mores ille non uerba compofuft,
ÔC ani'mis foripfit ifta, non auribus . Praeterea ipfo dicente non uacaffet tibi partes in/
tueri.Adeo te fumma rapuiffèt,ôC ferè quae impetu placent , minus praeftant ad ma'nû
relata.Sed illud quoq? multum eft,prîmo afpedum oculorum occupaffe,etfam fî con/
templatio dtîigens inuentura eft,quod arguat,Sf me înterrogas, mafor ille eft qui iudi
cfum abftulit,quàm qui meruit,Et feio hune tutiorem effe,fcio audaciusfibi defuturo
promittere. Oratio folfcita philofophum non decet, Vbî tandem erit fortis ÔC con/
fbns,ubi pericuîum fui faciet,qui timet uerba? Fabianus non erat negîigens in oratio
ne, fod focuriis.Itaq? n»hil inuenies fordidum.Eleda uerba funt ,nô captata, nec huius
.feculi more contra naturam fuam pofîta ÔC inuerfa, fpkndfda tamëri: quamuis fumart
tur e mcdio,fenfus haneftos ÔC magnificos habent,non coados în fententia,fod+altius at.Utiut
dudos. Videbimus quod parum recifum fît,quod parum ftrudû, quod non huius re/
centis politurae.Cum circumfpexerfs omnia,nulIas uidebis anguftias inaneis.Defît fa
ne uarieras marmorum,ÔC concifura aquarum à cuniculis intërfluentium, ÔCpauperis
celIa,ÔC quiequid aliud Ïuxuria , non contenta décore fîmplici mifoet , quod dici folet, *
domus reda eft.Adfjce nunc quod de compofîtione non conftat.Qufdam illam uolût
effe ex horrido comptam, quidam ufq? eo afpera gaudent, ut etiam quae mollius cafus
explîcuit,ex iuduftria diffîpent,ÔC claufuîas abrumpant , ne ad expedatû refpondeât*
Lege Ciceronem.Compofîtio eius unaeft,pedem feruat,curata, lenta ÔC fineinfamia
mollis.At contra Pollionfs Afînîj falebrofa ÔC exiIiens,ÔCiibi minime expedes,relidu
ra.Deniq? apud Cicérone omnia defînunt,apudPo!Iionem cadunt,exceptispauciffi/
mis,quae ad certum modam,ÔC ad unum exemplar aftrida funt. Humilia praeterea ti/
bi uideri dicis omm'a,ôC parum ereda,quo uitio carere eum iudico. Non funt humilia
iîla,fed placida.Sunt enim tenorequieto, compofitoq? formata , nec depreffa,fed pla/
na.Deeft illis oratorius uigor.Stîmuli quoq? quos quaerfs , ÔC fubiti idus fontentiarû*
Sed totum corpus uide, quamuis nonfîteomptum , honeftum eft. Non habet oratio
eius,fod débet dignit.uem,Affer quem Fabiano poffis praeponere.Die Ciceronem,cu
ius libri ad philofophiam pertinentes,penè totidem funt.quot Fabfanf.Cedam,fod nô
ftatim pufillum ef.,fiquid maximo minus eft.Dic AfiniumPoIIionem,Cedam,fôCre foYie re^ui
_pondeamus,in re tanta emînere eft, ÔC poft duos effe, Nomina adhuc Liuium + Scrr'/ refpSdedm
pfitenimôC dialogos,quosnon magis philofophia annumerarepoflîs, quàm hffto/
riae,ÔC ex profeffo philofophiam continentes Iibros.Huic quoque dabo locum Vide
tamen quàm mukos antecedat,qui à tribus uincitur,ÔC tribus eïoquentiflîmis.Sed nô
praeftat omnia.Non eft fortis oratio eius,quamuîs data fît , nô eft ufolenta nec torrês^
quamuis effufa fît,non eft perfpfcua, fod pura . Defîderas , inquis,contra uitia aliquid
afpere dici,contra pericula animofe,contra fortunam fuperbe, contra ambitionê cort/
tumeliofe. Volo luxuriam obiurgari,Iibidinem traduci,impotentiam frangi.Sit aliqd
oratoriae acre,tragicae grande,comfcae exile.Vis illum affidere pufillie rei, uerbis? Ille
rerumfo magnftudfni addfxit,eloquentfam uelut umbram,non hoc agens, trahit. No
erunt fine dubio fîngula circumfpeda , nec in fe colleda , nec omne uerbum excitable
ac punget-Fateor,exibunt muka,nec ferfet , ÔC fnterdum ocîofa praeterlabetur oratio, "
Sed mukû erit in omnibus locis , ÔC ingens fine tedio fpacîum.Denf q? fllud praeftabit,
ut liqueat tibi, illû fon{îffe,qu?e fcripfft. Intellfges adum hoc,ut tu foires quid illi place
ret,nô ut ille placeret tibi.Ad profedû omnia tendunt,ôC ad bonâ mentê,nô quaeritur
plaufus.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

Zl6 LIBER DECIMVSSEPTIMVS
plaufus . Talfa effe fcrfpta eius non dubito, etiâfi magis remînffoor qp teneo , haeretc^
mihi color eorû,non ex recenti conuerfatfone familfariter, fed fummatim, ut folet, ex
uetere noticia,Cum audfrem certe illum,talia mihi uidebantur , non folfda, fed plena,
quae adulefcentêfndolis bonae attolïerent,ÔC ad imitationêfui uocarent, fîne defpera/
tione uincendi.Quae mihi adhortatio uidetur efficacîI_ïma.Deterret enim qui imitâdi
cupidîtatënon fecit, fpem abftulit , Caeterum uerbis abundabat fîne commendatione
partium fîngularum,in uniuerfum magnificus, Vale,
IN LIBRYM XVI, EPIST, XCVlII,
i Seuerius homines fpe_.affe iudicafie_e.fifieri farta ifta ex Iicentia urbium, aliquando difcipïi*»
na;me_u_knunqp fponte confidet. Sic prior aeditio. Alius fic,iudicaffe,8. fient 8. fada funt ÔC licen
tia urbium,Alius 8. fa_la ifta fibi ex licentia,Ex his ueftigfjs coni/cio kgédum. Si credis feuerius
fpec.alTç tunc homines ô$ ludicaffe,.. fiêt qua» fada funt. Si ex Iicentia urbiû , aliquâdo difciplma
metuc|y.unquamfpon-econfident,fiueconcid.M,Moxproperm^^
EPISTOLA C,
2, Alias permiffas cad_re,alias uifuallatas.Alibi pro uifu erat ufu . Nondubium quinlegendS
5
fit^iiritia^atasîquod in quodam exemplar_r_peri,licet mendofe feriptum,
Cluan.multisuitaIiaemuntur.Sîcprior,inalij'seratemittunt:eruunturopinorlegend5,Sm
4,
fit enim de cadaueribus,quibus eximunturuitalia,ut pofîlnt condiri.
Metrodoriuerbafublcrib_;m,lnduobus-xempIaribufcomperiuefîigiaGr-.corum¤le_n«n
torum> fedadeo deprauata , ut ex his nihil potuericconijci dignum memoratu,
EPISTOLA CI,
5 Concifura aquarum acuniculis interfluentium , ÔC pauperis cella . CXuidam habebantaca/
bicuiis,quod erat _okrabilcfi tollas a prspofitionem : Sedpauperis confiât uocem effe fuppoli/
-iciam,nec adhucqueo diuinàre,quidfitreponendum.
LVCII ANNEI SENECAE EPISTOLARVM
AD LVCILIVM LIBER XVII.
EPIST.CII .De inopinato fati termine,Vbi notât eos,qui Iongforê
uitam fuppîicio uel turpitudine paeffountur, .
Mnfs dies,omnishora, quàm nihfî fîmus ofiendit , ÔC aïiquo argu/
mento recenti admonet fragili'tatfs obIi'tos,cum aeterna méditantes
refpfcerecogit ad mortem . Quid fibiiftud principfû uelit, quaerisr'
Senecibnem Cornelium equitem Rotnanû fpïehdfdum ÔC offi'cio/
i fum noueras.ex tenuiprincipio feipfo promouerat, ÔCiam illi decïl
i uis erat curfus adeaetera.Faa.ius enim crefoft dfgnkas, quàm inci/
j pit.Pecunia quoq? circa paupertatem plurimû amorem habet,dun_
ex illa ereptat.Hic etfam Senecio diuitfjs fmmfnebat , ad quas illum duaeresducebanî:
efficacfffî'mae,ôC qu£-rendf,ÔCcuftodfendf fefentia, quarum uel altéra îocupletem face
repotufffet. Hic homo fummae fragali'tatfs,non minuspatrimonfj quàm corporis dili
gens,cum me exconfuetudine mane uidiffet, cumpertotum dfem amfco graufter af/
fedo,ÔC fîne fpe iacenti,ufq? in nodem affediffe_,cum hfïarfs cQenaffet,generè Haleta/
dfnis praecfpfti arreptus,angina,uixcompreffum artatis fauci'bus fpiritum traxit in îu
cem.Intrapaucifïîmas ergo horas poftquam omnibus eratfaniac uafentis offi'cfjs fun
dus,deceffit. Ille qui ÔC marî ÔC terra pecuniam agitabat . qui ad publica quoq?, nullû
reïînquens inexpertum genusqueftus.accefferatjfn ipfo adu bene cedenrium rerum,
in ipfo procurrentis pecunfae fmpetu,raptus eft, Infère nûc Melîbcee pyros, pone or
dîne uites, quàm ftuîtum eft aetatem dffponere,nec craftino quidem dominamur.O
quanta dementia eft fpes Iongas inchoantium, Emâ,aedfffcabo,credâ,exigam,hono/
res geram.tum demum ïafïâm ÔC plenâ fènedutê in ocium refera. Omnfa mihi crede,
etiam .efieibus dubia funt.NihiI fîbf quffq? defuturo débetpromittere.Id quoq? quod
tenet,g manus exft, ÔC fpfam quâpremîmus horâ cafus incidit,Voluit têpus rata qdê
Iege,fod per obfcurû,Quidaût ad me,an naturae certgfît,quod mihi incertû eftrNaui
gationea
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 227
gatfones lôgas, ÔC pererratfs Iittoribus alienis,foros in patrfâ reditus propon{rnus,mi/
ïiriam,ôCcaftrenfîum laborum tarda manu precia.procurations, offi'crbriimq?per of
ficia proceffus,cum intérim adlatus mors eft,quae quonfam nunquam cogitatur, nifi
aIîena,nobfs fubinde ingeruntur mortalitatis exêpla,nô diutius, qp dum mi'ramur hae/
fura.Qufd autem eft ftultius,^ mirari id ullo die fadum,quod omnipoteft fi'eriV Stac
quidem terminus nobis ubi illum inexorabilis fatorû neceffitas ffxit,fod nemo foitno/
__rum, c£ prope uerfotur terminus.Sic itacp formemus animum,tanquam ad extremû
uentum fît.Nihi'1 differamus.Quotfdfe cum uita paria faciamus . Maximum uitae uf/
fium eft,quod imperfeda fomper eft, quod etiâ aliquid ex illa differtur . Qui quotidie sfttna ma/
uitae fuae fumma manum împofuft,non indiget tempore. Ex hac autê indigêtia timor m mPonere
nafoitur, ôCcupiditas futuri exedens anr'mû.NihiI eft mfforfus dubitatione uéhemen/
ter irruentium,quorfum euadant.Quantû fît illud quod reftat,aut quale,colleda mes
inexpîicabili formidine agitatur, Quomodo effugiemus hanc uolutationemf Vno,fî
ufta noftra non prominebir.fi in fe colligetur.llle enim exfuturo fufpêditur, cuiirritû
eft praefens.Vbi uero,quicquid mihi debui reddftû eft,ubf ftabilfta mens foit,nihil in/
tereffe inter diem ÔC fecuîû, quiequid deinceps dierurn rerumcj? uenturum eft, ex alto
profpfcft,ÔC cum multo rffu ferfem temporû cogitât. Quid enfm uarietas mobflitasq)
cafuû perturbabft,fî certus fîs aduerfus incertaddeo mi Lucili propera uiuere , ÔC fin/
gulos dfes , fîngulas uftas puta , Qui hoc modo fo aptabît, cui uita fua quotidie fuit
tota,focurus eft.Inipe uiuentibus,proximum quodq? têpus elabitur, fubi'tcpauiditas,
ÔC mfferrimû atqi miforrima omnia efficiet metus mortis Inde illud Mecccnatis turpif
fîmum uotum,quod ÔC debilitatê non recufàt.ôC deformî_atê,ÔC noufffime acutâ cru/
cem,dummodo inter haec mala fpiritus proroget. Debflem facito manu,debi!êpede,
coxa tuber,aftrue giberum3lubricos quate dentes,ufta dû fupereft,bene eft.Hanc mf/
hf,uel acutâ fî fubdas crucem,fuftîneo,Quod miforrimû erat,fî inc{diffet,optat,ÔC tan
quam uita petitur,fupplîcfj mora.Contemptfflîmû putarê,fi uiuere uelîet ufq? ad cru/
cem.Tu uero,fnquit,me débilites licet,dû_pîritus incorpore frado ÔCinutilimaneat.
depraues licet,dum monftruofo ÔC dîftorto,temporis aliquid accédât.- fuffîgas licet,ÔC
acutâfenfuro crucê fubdas.eft tantf uulnus fuû premere, ÔC patibulo pêdere deftridû,
dum différât id quod eft in malis optimû,fuppIîcfj fine, eft tanti habere am'mâ,ut agâ,
Quid huic optes , nifi deos faciles f quid fibi uuk ifta carminîs effeeminati turpittidoC
quid timoris dementiflîmi padiorquid tam feeda uitae mendi'catfo f Cui putas unquâ
recitaffe Vergiliû,Vfqueadeo ne mori miferû eft i Optât uïtima malorû , ÔC quae pati
graur'fffmû eft extendi ac fuftineri cupit,qua merceder'foilicet uitae Iôgioris . Quid aût
huius uiuere eftç" Dfu mon', Inuenit aliquis , q malit inter fupplicia tabefoere ÔCperfre
tnembratim,ÔC totr'es per ftillicidia amittere animâ,c|j fomel exhalare.Inuenitur qui ue
lit adadus ad illud infeïix Iignû,iam debilis,iam prauus,ÔC infdû foapularû ac pedo
rfs tuber eîifus, cuf mukae morîendi caufae etiâ citra crucê fuerant,trahere animam tôt
tormenta tradurâ,Nega nunc magnû beneficium effe naturae, quod neceffe eftmori,
Multi peiora pacifei adhuc parati funt,etiâ amfcû prodere,ut diutius uiuât , ôCliberos'
ad ftuprû manu fua tradere,ut contîngat lucê uidere,tot confofâ fceîerum Excutiêda'
uitae cupfdo eft,dffcendûq^ nihil intereffe,quando patiaris , quod quandoq? patiêdum
eft,Q£ bene uiuas referre,non quamdiu,Saepe autem in hoc effe bene,ne dfu, Vale,
EPIST, ClII.Caufllatoriamponftdeclarftatepoftmortemdffputationê,
Defnde phflofbphfce de eadem differit daritate.
QVomodo moleftus eft iucundum fomm'um uidenti qui excitat.-aufert enim uo
luptatem etiam fî falfam,effedû tamen ueri habentem : fîc epiftola tua mihi fe/
cit iniuriam .reuocauit enim me cogitation!' aptae traditum, ÔCiterum,fî Ifcuîffet,uke/
rfus fuuabat de aeternitate animarum quaerere, Immo mehercule credere , Credebam"
enim me facilem opfnîonibus magnorum uirorum , rem grariflïman. promfttentfum
magfs quàm probâtfum.Dabam me fpef tantae.Iam eram faftidio mihi, iam reliqufas'
__tatis infradae côtemnebâ,fn immêfum illud têpus,ÔCinpo-feflîonêomnfs aeuitranfi'
turû;cum fubfto experredus fum , epiftola tua accepta , ÔC tam bellû fouira» perdfdi»
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
quod]

228 LIBER DECIMVSSEPTIMVS
quod repe_am,fï te dfmffero,ÔC redimam. Negas me epiftola prima, totam quseftfong
explicuiffe,in qua probare conabarid,quod noftris placet,claritatem,quae poft morte
contfngftjbonum effe.Id enim me nô foluiffe, quod opponitur nobis. Nullû^nquiût,
bonum ex diftantibus.Hoc autem exdiftantibus conftat,Quod interrogas mi Lucili,
eiufdem quaeftionis eft,loci alteriuSjÔC ideo non hoc tantùm, fed alfa quoq? eodê per/
tfnentia diftuleram.Quaedam enfm,ut fois, moralfbus rationalia immixta funt.Itaque
illam partem redam ÔC ad mores pertinentem tradaui,Nunquid ftultum fît ac fîiper/
uacu-im,ultra extremum diem curas tranfmfttere . An cadant bona noftra nobffcum,
nihflep fît eius.qui nullus eft,An ex eo quodcunq? erit,fenfuri fimus,antequam aliquis
frudus percfpi aut peti poflît,Haec autem omnia ad mores fpedant.fiaq? fuo loco fîta
funt.At quae à dfaledîcis contra hanc opinfonem dicuntur,fogregâda fuerunt,ÔC ideo
fepofîta funt.Nûc qufa omfa exfgfs,ofnfa quae dfcût perfoquar,defnde fîngulfs occur/
râ,nffî aliquid praecidero,fntelIfgî non poterût quae refellêtur,Qm'd eft,q

EPISTOLARVM 225»
ptomittimus.Ergô laus etiam taciti eft. bene fentientfs , ac bonum uirum apud felau/
dantis,Deinde,ut dfxi,ad animum refertur laus , non ad uerba,quae conceptam laudê
cgerunt,ÔC in noticiam plurium emfttût.Laudat qui laudandû elle iudicat,Cum Tra/
gicus ille apud nos aft,Magnffîcum effe laudari à Iaudato uiro, Iaude digno ait , Et cû
aeque antfquus poëta aftjLausï alit artes, nô Iaudatfonem dicit,quae corrumpit artes,* «-talterius
f^ihil enim aeque,ôC eloquentiam,ÔC omne aliud ftudium aurfbus deditum uitiauit,q1 "^ ^m*
popularis affènfîo.Fama utiq? uocem defîderat, claritas non: poteft enfm citra uocem
contfngerëjContenta fudfcio.plena eft,non tantùm inter tacenteis , fed etiam inter re/
clamâtei's.Quidinterfît inter daritatem ÔC gIoriam,dicam , Gloria mukbrum iudicfjs
conftat,daritas bonorum,Cuius, inquit, bonum eft claritas , fd eft,laus bono à bonis
reddfta,utrum Iaudati an laudantisfVtrfufq?:meum qui Iaudor,quia natura me aman
tem omnium genuit,ÔC benefecfffe gaudeo,ÔC gratos me inueniffe uirtutû interprètes
laetor.Hoc plurium bonum eft,quod grati funt,fod ÔC meum, Ita enim am'mo compo/
fiais fum,ut aliorum bonum, meum iudicê , utiq? eorum quibus ipfe fum boni caufa,
Eft fftud Iaudantium bonum Virtute enim geritur . Omnis autê m'rtutis adfo bonû
eft.Hoc contingere illis no potuiffet.nffî ego talfs effemjtaq? utrfufq? bonum eft,me/
rfto laudarirtam mehercule,quàm bene iudicaffe,iudfcantfs bonum eft,ÔC eius,fecun/
dum quem iudicatum eft.Nunqufd dubftas qufn iuftitfa ÔC habentfs bonum fît , ÔC an
bonum fît eîus,cui dëbitUm foluitr'Merentem Iaudare iuftitia eft, igitur utriufq? bonû
eft, Cauillatoribus iftis abunde refpondebimus, Sed non debuit hoc nobis effe propo
fîtum argutadifferere , ÔC phflofophfam in has anguftfas ex fua mafeftate detrahere,
Quanto fatius eft ire aperta uia ÔCreda,quàm fibijpfî flexus difponere,quos cum ma/
gna moleftfa debeas relegere.Neq? enfm qufcquâ aliud iftae difputationes funt,quàm
inter fe petite captantfum lufus , Die potius,quàm naturalefîtin immenfum mentent.
fuam extendere.Magna ÔC generofa res eft humanus animus, nullos fîbi poninifi cô/
rnuneSjôC cum deo terminos patitur. Primum humilem nô accipit patriam, Ephefum
aut Alexandriam,aut fî quod eft etfamnum frequentfus oculis laetius uedis fblum.IIli '
patria eft,quodcunq? fuperne uniuerfa cireuftufuo cîngft. Hoc omne côuexum,intra
quod iacent maria cum terris, intra quod aër humanis diuina fecernens,iam comûgir,
intra quod difpofîta tôt numinain adus fuos excubant:deinde adam aetatem fibi dari
non finit, Omnes,inquit, ante me funt . Nullû feculû magnfs fngenfjs clufum eft,nul/
lum non cogitationi paruû tempus . Cum uenerit dies ille,qui mixtum hoc diui'ni hu/
tnaniq? fecernat tempus,hic ubi inuenî,relinqVpfe nie diei reddam,nec nunc fine illis
fum,fed graui terrenoq? detineor per has mortalis aeui moras.UIi melfori uitae,longio/
riq? praeluditur.Quemadmodû nouem menfîbus nos tenet maternus utérus , ÔCprae/
parât non fibi.fod illi Ioco,in quem uidemur emitti,iam idonei fpfritum trahere ,ÔCin
aperto durare: fie per hoc fpaci'û, quod ab infantia patet fn fonedutê , in alium naturae 4.
fumimur partum.Alia origo nos expedat,alfus rerum ftatus , Nodum c nffî ex
tnteruallo pati poffumus , Profnde intrepidus horam illam decretoriâ profpfce * Non
eft animo iuprema,fed corpori.Quiequid circa te iacet rerum , tâquam hofpftaîfs loci
farcinas fpeda.Tranfeundum eft.Excutftredeuntem natura,fîcutfntrantem, Nonïf/
cet plus efferre,quàm fntulerfs.lmô etiam exeo, quod ad uitam attuîffti, pars magna
ponenda eft. Detrahentur tfbf haec circumfeda , nouiflîmû uelamentum tuf cutis,de/
trahetur caro ÔC fuffufus fangufs,difcurrensq? per totum,detrahentur ofla neruiô),fir/ -
inamenta fluidorum ac Iabcntium.Dies ifte quem tanquam extremum reformfdas,ae/
ternf natalîs eft.Depone onus.Quid cundaris,tanquâ non prius quoq? reIfdo,in quo
ïatebas corporejextiterisrHaeres ÔCreIudaris,tum quoq? magno nifumatris expulfus
es.Gemfs,pIoras,ÔC hoc ipfum flere,nafcêtis eft.Sed tunc debebat ignofci3rudis ÔC im
jperitus omnium ueneras, ex maternorum uifcerû calido molliq? fomento emiffum,af
flauit aura Iiberior . Demum offendit durae manus tadus, tenercp adhuc ÔC nullfus ret
gnarus obftupuifti inter ignota . Nunc tfbf no eft nouû fopararf ab eo,cufus ante pars
fuerfs ;_. quo animo membra fam fuperuacua dfmftte , ÔC iftud corpus inhabîtatû dfu,
pone,Scindetur,obraetur,aboIeb{tur , Qufd contriftarisdta folet fiexi, Pereunt faepd
u uela/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

2JP LIBER PECIM VSSEPT-IJ1 VS
ueîamenta nafoentium.Quid ifta fîc dflfgfs,quafî tuafIftis opertus es,Vëniët qui te re
uelet dfes,ÔC ex contubernfo fsdkatq? olidi uentris educat,Hinc nunc quoq? tu quan/
tum potes fubuola : quae nifi etiam neceffarfjs cohaerebunt , aïfenus fam hfnc , altîus
aliquid,fublimfuscj? meditare , Aliquando naturae tibi" arcana retegentur , difoutietusf
ifta caligo ÔC lux undiq? dara percutiet, Imaginare tecum, quantus ille fît fulgor,tot fî
deribus inter fe lumen mifçentîbus,NuIIa forenum umbra turbabit,aequaliter fpîende
bit omne cceli îatus.Dies ÔC nox,aeris infimi ufces funt , Tûc in tenebrfs ufxiffe dfces_f
cum totam lucem ÔCtotus afpexeris, quam nunc per anguftfffîmas oculorum uiasob
-: fcure fntuerîs,ÔC tamê admîraris illam procul, Quid tibi uidebftur d{urnaïiix,cû l'Uatti
fuo loco uîderisfHaec cogftatfo nihil fordidumanimo fubfîdere fînit3nihïl IiumiIe,ni/>
hilcrudele.Deos omnium rerum effe teftes ait. Illis nosapprobari,illfs in.ïuturum par
rari iubet,ÔC aeternitatem proponere.quam qui mente concepit,nullos horret exerci/
tus3nou terretur tuba, nullis ad timorem minis agitur . Quid ni non timea_,quî mori
iperat ,fî isquoq? quftamdîu animum iudicatmanere, quamdiu retinetur corporis
uincu!o,folutum totum fpargi,id agft,ut etfam poft mortem utilfs effe poflitrQuam/;
uis enfm ipfe ereptus fit oculis, tamen Muka uiri uirtus animo, multusq?recurfa_. .
Gentîs honos.Cogita quantum nobfs exempla bona profînt_fofes magnorum uiro*/
rum non minus praefentia effe utilem memoriam» Vale,
EPISTOLA CI Ill.Depernitieinfîdiarumquaefuntexhomîne,
de hominis officio,Et quomodo philofophia utendiim fît,
QVidiftacircumfpfcfs, quae tibf poffunt fortaffe euenfre, fed poffunt ÔC non eue
nfrer'fncfdentium dfco ruinam,Aliqua nobfs fncfdunt,non fnfîdiâturjîla potius
x ufde,illa deuita,quae nos obferuant,quae eaptanttparës funt cafus etiam fi graues,na_i
fragium facere,uehfcuîo euerti, Ab homine homini quotidianum pericuîum.Aduer/
fus hoc te expedi, hoc intentis oculis intuere, Nullum enim malum frequentius , nul/
ïum pertinacius,nullum blandius.Tempeftas minatur,antequam fîirgat.Crêpât aedi/
ficia antequam corruant,praenunciat fumus incendium.Subita eft ex homme perni/
cies,ÔC eo dfîfgentfus tegitur, quo propius accedit . Erras fî iftorum tibi qui occurrût
uultibus credis,hominum effigies habent,animos ferarum,nifi quod fîîarum pernfei/
ofior eft primus fnçurfus,quos tranfîre non quaerunt. Nunquam enfm filas ad nocen/
dum nifî neceffitas mffît. Hae aut famé, aut timoré coguntur ad pugnam. Homi/
niperdere hominem Iibet.Tu tamen ita cogi.a,quod ex homine pericuîum fît,utco/
gftes,qufd fît hominis offîcium.Alterum intuere ne Iaedarfs,akerum ne Iaedas . Com/
modfs omnium Iaeteris,mouearîs fncommodfs , ÔC memineris quae praeftare debeas,
quae cauere , Sic ufuendo qufd confequerfsfNon,ne noceant,fed ne fallant, Quantû
y autem potes in philofophia focede,flla te fînu fuo proteget.In huius facrario eris , aut
tutus,aut tutior . Non arfétant fnter fe fones,ut eodem ambulantes.Qufd autê ipfam
phiîofophiamrnon debebfs iadare vMultis fuît perfculi caufa infolen_ertradata,ô£
contumacfter uftfa tibi. detrahat»non alfj exprobretj, non ab horreat à pubk'cfs mori/
bus,nec ita agat,ut quiequid nô facft,damnafe ufdeatur.Licet fapere fîne pompa,fine
,, « In
ïnufdfa,
IN LIBRVH XVII,' EPISTOLA CUI*
Nifi aliud praedixero. Reclamantibus licet exemplaribus kgo prscidero, quemadmodurrs
ôC in his quae fequuntur. Alludit enim ad rem inuolutam, quam interdum nô licet explicare, nifi
'quazdam prius amputaris.
noftra tela mittuntur , Non fuffragabantur exemplaria, non dubito tamen quin kgen/
dum fit,cui noftra tela innicatur. Sentit enim affumendun» aliquid per fe notum,ad fulturam ay
gumentationis,quemadmodum tels lubfterniror ftamen.
Aut fi quod eft etiam nunc frequentius oculis lartius ueclis, Solum illi patria eft , quodcûcg
fuprema 8. uniuerfa circuitu fuo cingitur » Non multum fuffragabantur exemplaria: propemev
dum tamen confjcio kgendum.autfi quodeftetiamnum frequentius oculis latius ueCtis folum.
Illi patria eft,quodcunq?fupe.ne uniuerfa circuitu fuo cingit,hoc omneconuexum intraquoef
lacent maria cum terris,intra quod aer,£.c,Hoc tantifper uakat_don_c aliquid cercius dabûtue/
tufticodices.Videnturadmixtaheniiftichfaiambicorum.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
- ' " " Ecii_

V " V'BP IS T O L A R V M 2^1
Etjn aperto durare,fuperhocfpatium,quod ab infantia patet in fene_.ut_m,fn alium matura. _»,
fumimuspartum,Sicprior_editio.InnônulIisfubueneruntexempIaria,fuper__matura;, nosfe
Jici utopïnor,conie..ura,mu.auimus,legen.es hune in modum.Sic per hocfpatium quod ab in/
fantia etein alium naturae fumimur partum.Sic peruerterant in fupenflc refpondet ad quemad
modum quod praeceffit.
EPISTOLA CUI.
Laus akerius.in alfjs laus a littens.Ipfe fermonis ténor docet legêdû.Laus alitartes.Eftenim
claufula carminis heroici Id imitatus Cic. honos alit artes,Ité Ouidius.Laudatacj uirtus Crefcit
EPISTOLA CIIII
Lia teuifu fuo protegetjn alf/s erat,nifi,legendum opinorin finu fuo.fiue finu fuo.
LVCII ANNEI SENECAE EPISTOLARVM
AD LVCILIVM LIBER XVIII.
S-piSTOLA CV Qualfterfecefîîo in ociû uel peregrinationôprofîtfednoceai: **
fîne cufatione animi,Et de magnanimitate ÔC excellenria humani fpfritus que
non laborem uel mortem timere exemplo Socratis ÔC Catonis infînuat,
|N Nomentanum meum fugf,qufdputasr'urbemrimmo febrenijcV.
j qufdem furrepentemjam manum mihi iniecerat, protinus itaq? pa
Jrariuehfcuïum iuffî,Paulina mea retinente.Medicus initia effe dfcé
2fbat motis uenis,fed incertis ÔC naturalem turbantibus modum. Exj
Ire perfeueraui.IIlud mihi in ore erat domini mei Gallibnis,quicû in
.Achafa febrem habere ccepiffet , protinus nauem afoendît,cîami/
[tans non corporis efîè,fod loci morbum ,Hoc ego Paulinae meae di/
xi, quae mihi uali'tudinem meam cômendat.Nam cum foias ipiritum illius in meo uer
tijincipio utilli confulam mihi confuïere,ÔC iam quum me fortiorem fenedus ad mul
ta reddiderit,hoc beneficium aetatis amitto.Venit mihi in mentem in hoc fene ÔC adu
ïefoentem effe,cuf parci'tur.Itaq? quoniam ego ab illa nô impetro ut me fortius amet,
impetrat illa,ut me diîigentius amem.Indulgêdum eft enim honeftfs affedfbus , ÔC in
terdum etiam fîpremunt caufae,fpfrftus in honorem fuorum uel cum tormento reuo
candus,ÔC in ipfo oreretinendus eft,cum bono uiro ufuêdum fît,non quamdiu iuuat,
fod quamdiu oportet.ïlle qui non uxorem, non amicum tanti putat,ut diutius in uita,
cômoretur,qui perfeueratmori,delicatus eft.Hocquoq? imperet fîbi animus,ubi uti/
litas fuorum exigit,nec tantùm fibi uditmori, fedfi ccepit intermittat,ÔC fuis fe com/
modetJngentis animi eft,aliena caufa ad uitâ reuerti,quod magni uiri faepe fecerunt,
Sed hoc quoq? fummae humanitatis exiftfmo,fenedutem fuâ eufus maxfmus frudus
eft,fecurfor fui tutela, ÔC uitae ufus animofior, attentfus côforuare, fî fefas aîfcuf tuorû
effe dulce,utile,optabiïe.Habet praeterea r'h fe non médiocre ifta res gaudium,ÔC mer
cedem.Quid enim iucundius quàm uxori tam charum effe,ut propter hoc tibi chark
or fiasfPoteft ftaq? Pauîfna mea nô tantùm fiium mihi tfmorem imputare, fed etiamt
meum.Quaeris ergo quomodo mihi confilium profedionis cefferîtr' Vt primum gra
uitatem urbis exceffî,ôC illum odorem culinarum fumâtium,qu_e in ora quiequid pe/
ftiferi uaporîs obruerft,cû puluereeffundunt ,protinus mutatam ualetudfnem fonfî.
Quantum defnde adfedum putas uiribus, poftquam uineas attigifln pafouum emi{>
fus,cibum meum inuafî,Repetiui ergo iam me,nôn permâfîtmarcor ille corporis dur
bfj,ÔC maie cogftantfsjncipio toto animo ftudere, Nô multum ad hoc Iocus confort,
nifî fo fîbi praeffet anfmus, qui focretum ÔC in occupationibus medîjs fi uolet habebir,
At ille qui regiones eIfgft,ÔC ocium captat,ubiq? quo ftringatur inueniet,Nam Socra
tem querenti cuidam,quod nihil fîbf peregrfnationes profuiffênt,refpondiffeferun-,
Non immerko hoc tfbf euenft,Tecum enfm peregrinabaris,0 quàm bene cû qufbuf
dam ageretur, fi à fe aberrarent, Nunc primum fofpfbs follicitanr, corrumpunt,terri>
tant,Quid prodeft mare trafjcere, ÔC urbes mutârerSf uis ifta quîbus urgeris effugere
non alibi fis oportet, fod alius. Putes uenfffe te Athenas,puta Rhodon , Elige arbftrio
tuo ciuitatem.Quid ad rem pertinep quos illa mores habeatfTuos afferes,Diuftfas fu
u ~£ dicabfs
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

Vji LI B E È. D E C I M V S O C T A V V S
cîicabfsbonumV Torquebît te paupertas,ôC(quod eft mfferrimûm)faîfa.'Quam.ï.s e/
nim multum pofîîdeas , tamen quia aliquis plus habet, tanto tibi ufderis defîci,quârî/
'to uincëris.Honores fudfcas bonumCMale te habebit ille conful fadus,iîle etiam fere
dus,ringeris,qùot{es aliquem in faftis faepîus Iegeris . Tâtus erit ambitîonis furor-ut
nemo tibi poft te uideatur,fî aliquis ante tefuerit. Maximum malum iudîcabismor
?;tëm,cun_ illa nihil fît mali,ni'fî quod ante ipfam eft timerkExterrebunt te non tantùm
'-perfcula,fod fufpftiones,Vanis femper agitaberis .Quid enim proderit euafîffe tôtta¬
bès Argok'cas, medfofq? fugam tenufffe per hoftesflpfa pax timorés fubmfnfftrabft.
Ne tutisquidem habebitur ffdes,confternata femel mente,quae ubi côfuetudfnem pa
uoris fmprouidi fecit,etiam ad tutelam falutfs tuae fnhabilfs es.Non enfm uitat,fed fur
gft,magfs âutem perfculfs patemus aUerfî. Grauffîîmum fudi'.abfs malû , aliquem ex
his quos amabis amittere, cum intérim hoc tam ineptum erit quàm flere,quod arbori
bus amenîs ÔC domum tuam ornantfbus décidant folfa r' Qiicquid te deledat aeque
Iliiget,utuideras dum uireret,Vtinam.Alium alio die cafus excutîêt.Sed quemadmo
dum frondfum fadura facilis eft,quia renafeuntur,fîc fftorum quos amas,quofq? ob/
ledamenta uitae putas effe, damnum,qufa reparantur,etfâ fi nô renafounturiSed non
erunt fjdem.Ne tu qufde fdem eris. Omnis dies,omnis hora te mutat,fed in alfjs rapi/
>na faciîius apparet,hic latet,quïa no ex aperto fft.Alfj auferant,at ipfi nobfs furto fub
^ducimur.Horû nihil cogftabfs ab his,nec remédia uulneribus oppones,fod ipfo tibi fe
tes folickudinû caufas,alia fperâdo,alfa defperâdofSf fatis alteram âlter{mifceas,nec
"> fperauerfs fîne de{peratiôe,nec defperauerfs fîne fpe . Quid per fe prodeffe perëgrina
-tio çufqiîâ potuit f JS.Ô uoluptates illa temperauit ,no cupidftates refrenauft,nonîras
repreffit , non fndomi'tos amorfs impetus fregi't,nulla deniq? animo mala edtixit, non
iudicium dedit,nonexcufîrt errorem,fed ut puerum ignora mirantem,ad breuetem/
pus rerum aliqua nouitate detinuit , Caeterû inconftantfâ mentis, quae maxime aegra
eft,laceflîr,mobflforem leuforemcp reddidit ipfa fadatfo.Itac^ qui petierant ciîpfdfiîr/
me loca,cupidius deforunt,ôC auium modo tranfuolât,cftiuf q? quàm uenerât abetint,
Peregrinatio notfcfam dabit gentfum,nouas tfbf montfum formas oftendet,fnufîtata
fpatia camporam, ÔC irriguas perennibus aquis ualles, ÔC alicuius fluminis fub obfer/
uatione naturam,fîue ut Nflus aeftîuo fncremento tumet,fîue ut Tigris eripitur ex o/
culiSjôC ado per occulta curfu integrae magnitudini reddit , fiue ut Maeâder poetarû
omnium exercitatio ÔC ludus,implicatur crebrîs anfradibus, ÔC faepe in uicinû alueo
fuo admotus , antequam fîbi influât fleditur:ca*rerum necp mdiorem faciet,neq? fa/
nforem.Inter ftudfa uerfandû eftySC interauthort s fàpientiae, ut quaefita dffeam us,no
dum inuenta quaeramus.Sfc eximendus 2nimus,ex iTsiferrima feruftutein libertatem
-afferftur.Quamdfu qufdem nefcferfs,qufd fugfendum,quï'd petendum,qufd neceffa/
;rium,quid fuperuacuum,qufd fuftum,quid honeftum fit,nô erit hoc peregrinari , fed
*ërrare . Nuliam tibi opem foret ifte difeurfus , Percgrinaris enim cum affèdibus tu/
; iSjôCmala te tua foquuntur,Vtinam quidê foquerentur,longius abeffenrinunc fers il/
> ia,nô
ducis.Itac^ ubi'q? te premunt, ÔC parfbus fncommodfs urunt.Medicina ergo,nô
regio quaerendaeft,Fregit aliquis crus,aut extorfîtartfciikim,non uehfculum nauêq?
confeendit, fed aduoeat medicum ut frada pars i'ungatur,ut Iuxata fn locum repona/
tur.Qufd ergo anfmum tôt locfsfrâdum ôC extortum credis loCorum mutatfone pof
fe fanârifMaius eft fftud malum, quàm ut geftatfone ciiretur. Peregrinatio non facit
medicum, non oràtorem , Nulla ars loco difcftur .Qufd ergofSapientia res omnium
* maxima in'itinere colligitur f; Nullum enim mihi credeitcreft,quod te extra çupidita
tes3extra irâs,extra metus fîftar,Aut fî quod éffet,agmine fado,gês flluc humana per
geret.Tâdiu ffta urgebunt mala,macerabuntCB per terras a c maria uagum ', quamdiu
"rnalorum geftarïscaufas.Fugam tfbf nô prodeffe mfraris C tecum funt quae fugis^Tc
igitur emenda* onera tibi detrahe,ÔC emenda defîderia , intra fakem modum contirte,
Omnem ex animo ërade nequitiam.Si uis peregrinationes habere iucûdas. tuum co/
mitem fana.Haerebit tibi auaricia, quamdiu auaro fordidoq? conuixeris.Haerebittu/
; n_or,quan_diu cum fuperbo conuerfaberis»Nùnquam faeUitiam in tortoris çomuber/
"-'.. niopo/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 25 J
nio pones.fncendent lîbfdfnes tuas adulterorum fodalftia. Si uelis uitfjs exui ,îonge à
uftforum exemplfs recedendum eft. Auarus,corruptor,faeuus,frauduIentus,mukum
nocfturffi prope à te fuiflènt,intra tefunt-Ad meliores trâfi.Cum Caronibus uiue,cS
Laeîio,cum Tuberone.quod fî côuiuere etiam graecîs iuuat,cum Socrate,cum Zeno/
ne uerfare. Alter te docebft mori fî neceffe erit,aker,antequam neceffe erit.Viue cum
Chryfîppo , cum Pofîdonio.Hi tibi tradêt diuinorum humanorum cp noticiam.Hi ui/
debuntur in opère effe,nec tantùm foire Ioqui,ÔC in obledatfonem audientium uerba
iadare,fod animum indurare,ÔC aduerfus minas erigere.Vnus eft enfm hufus uitae flu
duantis ÔC turbidae portus,euentura contemnere. Stare fîdenter ad portum,tela fortu
nae aduerfb pedore excipere , non latitantê,nec tergiuerfàntem.Magnanimes nos na
turaproduxitjôC ut quibufdâanïmaîibus forum dedir, quibufdam fubdolum,quibuP
dam pauidum,fta nobis gloriofum ôC excelfum fpi'riturri,quaerêtem ubi honeftiflîme,
non ubf tutffîîme uiuat,fimillfmû mundo , quem quâtum mortalibus paffîbus licet. fe
quft aemulaturq? . Profert fe, laudari ÔC afpici crédit,Omniû eft,fupra omnfa eft. Itaq?
nullf fe ref fubmittit,nfhil illi uidetur graue , nihil quod uirû incuruet. Terribiles ui/
fu formae,!ethûq? labofcj?. Minime quidê,fî redis oculis intueri fila pof_is,ÔC tenebras
perrumpere. Multa per nodem habita terrori,*dies uertit ad rifum. Terribiles uifo for
mae lethûq? iabofq? , Egregfe Virgilius nofter.Iure dixit terribiles effe,fod uffu,fd eft,
uideri non effe.Qufd,fnquam,in iftis eft tam formidabile,quàm fama uulgauitfQufd
eftobfecrote LucfIlfcurtimeatlaborémuir,mortemhomor'Totiensmihioccurrunt
iftiqui non putant fieri poffe,qui'cqufd facere non poffunt, ÔCaîunt nos Ioqui maiora
quàm quae natura humana fuftineat.At quâto ego deillis melius exiftimo,ipfî quoq? '
haec poffunt facere,fod nolunt.Denfq? quem unquam ifta deftituere tehtâtem,cui no
faciliora apparuere in adufNon qufa diffîcflfa funt,non audemus,fed quia non aude/
mus, difffciiiafunt.Sf tamen exemplum defîderatfs,accipiteSocratêfperpetitîumfe/ ^1-,.*^.*^/
nem,per omnia afpera fadatum, fnmdum tamen ÔC paupertate,quam grauîorem illi tium
domeftfcaonera fact'ebant,ÔC Iabores,quos mi'lftares quoq? pertulit,quibus illedomu
it exercitusjfîue uxorem eius moribus feram,lingua pétulante , fîue liberos indociles,
ÔC rnatri quàm patri fîmiliores. Sic ferè,aut in bello fuit,aut in tyrannide,aut in liberta
te,bellfs ac tyrannfs faeufore . Viginti ÔC foptem annis pugnatû eft.poftfauta armatri
ginta tyrannis noxae dedita eft cîuftas,ex qufbus plaeriq? infmici erant.Nouiffîma dâ/
natio eft fub graufffîmis hominibus impleta,obieda eft ÔC religionû uiolatio,ÔCiuuê/
cutis corruptela ,quâ immittere in deos,in patres, in remp.didus eft.Poft haec carcer4
ÔC uenenum,ufq? eo anfmum Socratis nô mouerant,ut ne uultum qufdem mouerint,
Illam mirabilem laudem,cV.finguIarem,ufq? ad extremum,non hilariorem quifquam,
non triftiorem Socratem uidit,aequalis fuit in tanta inaequalitate fortunae.Vis alterû
exemplum-rAccipe hune Marcum Catonem recentiorem,cum quo ÔC infeftius fortu
na egitjôCpertinacius.Cui cum omnibus locis obftftiffet,nouif_îme ÔCfn morte,oftê/
dit tamen uîrum fortem poffefnuita fortuna uiuere,fnuita mori, Tota illi aetas,autii_
armis eft exada cfuflibus,aut in aetate concipiente iam ciuile bellum.Et hune licet dû
cas non minus quàm Socratem in feruitute uixiffe,nifi forte Cn.Pompefum ÔC Caefà
rem ôC Craffum putas lfbertatis focios fuiffe. Nemo mutatum Catonem,toties muta
taRe p.ufdft, eûdem fe in omni ftatu pr.eftftft.In praetura , fn repulfà,fn aceufatfone,
in prouincia,fn contione,in exercitu,in morte, deniq? in illa Rei P , trepidatione.cum
iî-inc Cxfar effet decem Iegfonfbus pugnaciffîmfs fubnfxus, totis externarum gentk
Um praefîdijsihinc Cn.Pompeius fatis unus aduerfus omnfa.Cum alfj ad Caefàrem in
cïinarêt,alfj ad Pompeîum,foIus Cato focit aliquas ÔC Reip.par.es. Si animo comple/
di uoîueris illius imaginem temporis , uidebis illinc plebem , ÔC omnê eredum ad res
nouas uulgum ; hinc optimates ÔC equeftrem ordinê , quiequid erat in ciuïtate fandi
ÔC f ledkduos in medio relidos,R.P.ÔC Catonê.Miraberis,inquam,cum animaduer/ altdofti
teris Atridê, Priamum q? ÔC faeuum ambobus Achille Vtrumcp em'm improbar, '_
utrum cp exarmat.Hanc fort de utroq? fententiam.Ait fe, fi Caefar uicerit moriturum, - J
(î Pompeius exukuururn, Quid habebatquod timeret,qui fîbi ÔC uido ÔC uidori con -
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
u 5 ftituerat,

Î4 LIBE R DECIM V SOCTAV V S
ft._uerat,qu_e coftftuta effe ab hoftfbus iratilïïmis potera'tr'Perijt ita$ ex decreto fuo .
Vides poffe homines labores pati,per médias Aphricac folitudines pedes duxit exer/
cftum, Vfdes poffe tolerare fîtfm,ÔC in collfbus arentibus,fine ullis impedimentis uf/
di exercitus reli'quiastrahens,{nopi'amhumorisIoricatustuI{t,ÔC quoties aquae fue/
rat occafîo,nouiflïmus bfbit.Vides honorem ÔC notam poffe contemni. Eodem que»
repulfus eft die,in comitio pila Iufît . Vides poffe non timeri potentiam fuperiorum,
et Pompeux ÔC Caefarem , quorum nemo alterum offendere audebat,nifî ut alterû de,
mereretur,fîmul prouoeauit.Vides tam mortem poffe côtemni quàm exilium. ÔC ex
ilium fîbi fndfxft,ÔC mortem,ÔC intérim bellum. Poffumus itaq? aduerfus ifta tantùm
habere animi , libeat modo fubducere iugo collum In primis autem refpuendae funt
uoluptates,eneruant,ÔCeffoeminant,ÔC multum petunt,multum autem à fortuna pe
tendum eft,Deinde fpernêdae opes,audoramenta funt feruitutum,Aurum ÔC argen/ >
tum,ÔC quiequid aliud felices domos onerat,reIinquatur.Non poteft gratis conftare
libertas. Hanc fî magno aeftfmas,omnia paruo aeftfmanda funt,- . Vale,
E PIS T O L A.c.vl.Quatuorenequaehomfneminperniciem
hominis inftigantjôC quomodo fînguîorum eorum uitetur
incommodum.Et quod magna pars fecuritatis eft
nihil inique facere,
QVae obforuanda tfbf fînt,ut tutfor uiuas,dicam. Tu tamen fîc audias cenfeo ffta
praecepta,quomodo fi tfbf praecfperem,qua ratfone bonam uaïetudinem fn Ar/
i deatino ttiereris,Confydera,quae fînt quae hominem in perniciem hominis mftigent,
inuenies IpemjfnufdfamiOdîum^etum^ontemptumjÊx omnibus iftis,adeo leufffî/
mum eft côtemptus,ut multi in ilîo remedrj caufa deîituerint,Quem qufs contemnit,
non calcat fine dubio,fod nanfît,Nemo homini contempto,pertinaciter,nemo dilfgê
ter nocet.Etiam in acie iacens praeteritur,cum fiante pugnatur.Spem improborû ui/
tabisjfî nihil habueris,quod cupiditatem alienam ÔC improbam îritet , fî nihil infîgne
poffederis,Concupffountur enim infîgnia, etiam fî parum nota funt,Sic uero inuîdiâ
M finu gau/ effugfes-.fi te non ingefferis ocuîis,fi bona tua nô iadauerîs ,fî feferfs,in finu gaudere,.
den* Odium autem ex offenfa fîc uitabis,neminê laceffendo aut gratifi'cando^ quo te fon
fus comunis tuebitur,fuit enim hoc multis periculofum. Quidam odium habuerunt
nec inimicum.ïlîud ne timearfs,praeftabft tibi ÔC fortunae medfocritas , ôC ingenfj le/.
nitas,cum te effe homines fcient,quem offendere fîne periculo pofîint.Recon ciliau'o
tua ÔC faciîis fît ÔC certa.Timeri autem tam domi moleftû eft ,ê| forfs , tam à feruis, qf$
à liberis.Nullinon ad nocêdum fatis ufrium eft,Adfjce nûc,quod qui timetur,timer,
Nemo potuft terribilîs effe fecure.Contemptus fupereft,cuîus modum fnfua potefta
te habet,qui illum fibi adiunxit,qui contcmnitur,quia uoluit,non quia debuit»Huius
incommodum,ÔC artes bonae difcutiunt,ôC amicitiae eorum,qui apud aliquem poten
tem potêtes funt,quibus appîicariexpedfet.nô implfcarf, ne pluris remediû,ql pericu
lu côftet, Nihil tamê aeque prodcrft,cf quiefeere, ÔC minimû cum alfjs loqui ,plurimû
fecum,Eft quaedam dulcedo formonîs,quf irrepit ÔCblanditur,ÔC nô aliter qp ebrietas,
aut amor,fecreta producit,Nemo quod audierit tacebft,nemo quantû audierit loque
tur,Qufrem nontacuerit,nontacebitautorem,Habetunufquffq? aliquem cuf tantû
credidft,quâtum ipfi creditum eft.ut garrulftatem fuam cuftodfat,ÔC côtentus fît uni/
us auribus,popuIum facfet,Sic quod modo focretum erat,rumor eft, Securitatis ma/
gna portfo eft,nihil fm'quî facere,Confufam uitam ÔC perturbatam impotentes agût,
tantùm metuût,quantum nocent,nec ullo tempore uacant.Trepidant enim cum fe/
cerunt.Haeret confoi'entia,aîiud agere no patitur,ac fubinde refpicere ad fo cogit,Dat
pccnas,quifquisexpedat:quifquis autem meruit,expedat,Tutum aliqua res in ma/
la confoienria praeftat,nulla fecurum,Putat enim fo etiam fî non deprehendftur poffe
deprehendï.ôC inter fomnos mouetur,ÔC quoties alicuius foeîus îoquitur,de fuo cogi
âlfolute oh tat,Non fatis illf-bblitteratum uidetur ,non fatis tedum, Nocens habuit aliquâdo la>
Utteratu. tendifortunam,nungfiduciam, .
Vale,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM, *55
EpiSTOLACVir* Quod affedus animi fint corpora captiofo
difputat, quam diiputationem e ueftigio damnât,
TArdius reforibo ad epiftolas tuas,non quia diftrfdus occupationibus fum ,hanc
excufàtionem caue audias,Vaco,cVomnes qui uolunt uacant.Nemînem res fe/ ,
quuntur, îpfîi'Ilas ampIexâtur,ÔC argumentum effefelfcftatis occupationem putanr,
Quid ergo fuit, quare non protinus reforiberem ei de quo quaerebasf Veniebat in co
textum operis mei,fcis enim me moralem philofophiam uelle compledi,et omnes ad
eam pertinentes quaeftiones explicare.Itaq? dubîtaui utrum dffferrê te,andonec fous
iftireiuenfretlocusjius tibi extra ordînem diceremîHumanius uifum eft, tam longe
fcire magis iuuat,q prodeft.ficut hoc de quo quaerfs,an corpus bonum fîtjBonûpro
deft,Facftenfm,Quod facft corpus eft,Bonum,agitat animû, ÔC quodammodo for/
mat ÔC continet,Quae ergo propria funt corporis ,ea corporis bona funt ,corpora et/ ,
go funt, ÔC quae animi funt.NamôC hic corpus eft. Bonû hominis neceffe eft corpus
_.r,cu'm ipfe fît corporalfs,mentfor,nifîôC quae alunt iIIud,ÔC quae ualitudinê eius uel
cuftodiunt uel reftituût corpora funt. Ergo ÔC corpus eft bonum eius, NÔ puto te dut
bitaturum an affedus corpora fînt,ut aliud quoq? de quo non quaeris infuîciamîtan^
ira,amor,trifticia:fî dubitas,uidean uultum nobfs mutent,an frontê aftrfngant, an fa
ciem diffundant,an ruborem euocent,an fugientem fanguînem.Qufd ergo,tam ma/ ,
nffeftas corporis notas credis impriminifîà corpore^Si affedus corpora funt ÔC mor .
bianimorum,ÔCauaric{a,crudeIitas,{ndurata uitia, ÔC inftatumfnemendabflem ad/
duda , ergo ÔC malfcfa,ÔC fpeefes omnis malfgnftatfs,.nu{dia , fuperbia , Ergo ÔC bo/
na,prfmum qufa contraria fftis funt,Deinde quia eadem tibi iudicia praeftabunt. An
non uides quantum oculis det ut'gorem fortftudofQuantam intentionem prudêti'af
Quantam modeftfam ÔC qufetem reuerentiafQuantam forenitatem laeticiafQuantiï
rfgorem fouerftas-e' Quantam remiftîonem ueritasfCorpora ergo funt,quac jcoforem
habitumep corporum mutant,qu_e in illis regnum fuum exercent, Omnes autê quas
retuli uirtutes,bûnae funt,ÔC quiequid exillis eft.Nûquid eft dubium an id quo quid
tangi poteft, corpus fîtC Tangere enfm ÔC tangf.nffî corpus nulla poteft res, ut ait
Lucretfus.Omnfa autê ifta quae dfxf,non mutarêt corpus,nffî tangerent,ergo corpo
ra funt.Etiânum cui tanta uis eft, utimpelIatôCtcogatôCretinear ÔCiubeat, corpus ^e* f-a*frt
eft.Quid ergofnon timor retinetfNon audacia impellief Non fortitudo immktit, ÔC
ôC impetum dat f Non moderatio refrénât ac reuocatf Non gaudium extollit f Non
trfftftia adducit i Denicg quiequid facimus,aut malitiae , aut ufrtutis gerfmus impe/
rio.Quod fmperat corpori,corpus fit.Quod uim corpori affert corpus, bonum cor/
poris corporale,bonum homfnis,ÔC corporis bonum eft,itaq? corporale eft, Qioniâ
' ut uoluifti morem gefîî tibi,nunc ipfo dicam mihi,quod didurum effe te uîdeo . Late
runculis Iudfmus, in fuperuacuis fubtilitas teritur.Non faciût bonos ifta,fed dodos,
Apertior res eft fapere,fmmo fîmpIicior.Paucfs opus eft ad metem bonam utf literis, .
Sed nos ut caeterain fuperuacuum diffundimus,ita philofophiam ipfàm. Quêadmo/;
dum omnium rerum, fie Utterarum quoq? intemperantia îaboramus. Non uitae fed
fchoîae difeimus. Vale,
epistola. cv m, Quae patienda funt ambuîâ/
ti,per huius uitae uiam. Et praemeditatio leuiffima
facit effe graurbra.Et qualiter uarietas morta
Iitatis ÔC fatû aequanimiter ferenda funt,
VBi illa prudêtia tuafVbiin difpiciendis rébus fubtilitas , Vbi magnitudofTatn
pufîîIatangunt,feruioccupationestuas,occafîonemfugaeputauer-mt,^Siami .. ,.
cidec{perent.Habeantenimfanènomen,quodiIIisEp{curusnofterimpofu{t ôCuo/ ^ ^
centur,quo turpius,non omnibus fît rébus tuis .Défunt illi qui ôC operam tuam con/ '**
terebant,ÔC te alfjs moleftumeffe credebant.Nfhfl horum infolitum, nihil inexpe/
data eft,Offendi rébus iftis tam ridfculum eft,quàm querkquod ipargaris in publico
u 4 auç
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

2$-> LIBER DEGIMVSNONVS
aut inquineris luto Eadem uitae condftfo eft, quae balnei.Turbae itineris quaedâ inter/
mittentur,quaedam incident. Non eft delicata res,uiuere.Longam ufam ingreffus es,
Aljnctidris, et labaris oportet,ÔC arietes ÔC cadas, ÔC lafferfs, ÔC exclames. O mors,idê t mêtiaris,
Alio loco comitem relinques,alib efferes, alio timebis.Per efufmodf offenfus emetiê/
dum eft côfragofum hoc iter.Mori uuk,praeparetur animus côtra omnia.Sciat fe ue/
nfffe, tonat ubi fuImê.Sciac fe ueniffe,ubi Ludus ÔC ukrices pofuert» cubiîia curae,Pal
Ientefcp habitât morbi.triftifq? fenedus.In hoc contubernio uita degenda eft.Effuge/
re ffta non potes,contênere potesCôtemnes autem,fî faepe cogftaueris ÔC futura prae/
fumpferis,Nemo nô fortius ad id cui fe diu côpofuerat,accef_ît,ÔC duris quoq? fi prae
meditata erant,obftitit.At contra imparatus,etiam leuiffîma expauft.Id agendum eft
ne qufd nobfs înopfnatû fît. Et quia omnia nouitate grauiora funt,haec cogftatfo aflî
dua praeftabit, ut nulli fis malo tyro.Serui te reIiquerût,Alium compr'lauerunt, alium
accufauerunt,alium occiderût, alium prodfderunt,alfum calcauerunt,alium ueneno,
alium criminatione petierunt.Quiequid dixeris,multis accidft,Defnceps quae multa
et uaria funt,in nos diriguntur.Quaedam in nos fixa funt.quaedam uibrant,ÔC cû ma
.cime ueniunt ,quaedam in alios peruentura nos ftrfngunt.NihiI mfremur eorum ad
quae natf fumus,Quae ideo nulli querêda,quia paria funt omnibus.Ita dico,pariafunt.
nam etiam quod effugit aliquis,pati potuit.Aequum autem ius eft , non quo omnes
ufî funt,fed quod omnfbus latum eftjmperetur aequitas animo, ÔC fîne querela mor/
talftatis tributa pendamus.Hyems frfgora adducit,algeudû eft, Aeftas calores refert,
aeftuandum eft,Intemperfes cceli ualitudfnem tentat,aegrotâdum eft,Et fera nobfs lo
co occurret,ÔChomo perniciofior feris omnibus,Alium aqua,aliû ignîs eripiet.Hanc
rerum conditionem mutare non poffi.mus.Id poffumus, magnum fumere anfmum,
et uiro bono dfgnum,quo fortiter fortufta patiamur,ÔC naturae confontiamus. Natu/
ra autem hoc quod uides regnum mutationibus tempérât . Nubilo forena fuccedunt.
Turbantur maria cum qufeuerût.Flant înufeem uentf.Nodê dies fequitur,Pars cet/
li confurgit,pars mergitur.Côtrarfjs rerum aeternitas côftat. Ad hanc legem anfmus
nofter aptâdus eft,hanc fequatur,hufc pareat,ÔC quaecunq? fiunt, debuiffê fieri putet,
nec uelit obiurgare naturam,Optim um eft pati,quod emendare non poffîs, ÔC deum
quo audore cunda proueni'unt,fîne murmuratfone comitari.Malus miles eft,quf im
peratorem gemês fequkur.Quare impigri atq? alacres excipiamus imperfa, nec tdefî
Aliter defet namus hune operis pulchernmicurfum,cui quiequid patfmurfntextum eft: ÔCfîcal
famuss, ïoquamur Ioitem,cui'us gubernaculo moles ifta dirigftur,quem Cleanthes nofter lier
fîbus di'fertfffîmfs alloquftur , quos mihi in noftrum fermonê mutare permittftur Ci/
ceronis uiri difertiffïmi exemplo, Si pIacuerint,boni confules . Si difpîicuerint , feies
me in hoc fecutû Ciceronis exemplû. Duc me parens celfiq? dominator poli, Quo
cunq? placuit,nulla parendi mora eft, Affum impiger,Fac noIIe,comitabor gemês,
Maluf q? patiar quod pati licui't bono, Ducunt uolentem fata,noïêtem trahunt. Sic i
uiuamusjfîc Ioquamur,paratos nos inueniatatq? impigros fatum,Hic eft magnus ani
mus,qui fo deo tradidit , At contra illepufîllus ac degener,qui obludatur ôC de otdû
ne mundi maie exiftimat,ÔC emendare mauult deos,quàm fo, Vale.
Libri decimiodaui finis.
IN LiB.xvrir. EPrsT,c.v.
, * &_uicquid te deleCtat arque uidet ,uc uideris , dû uiueret, Alfj aliud habebant,fed in totû non
placuit.Vide num fie Iegêdû,Q_uicquid te dele_.at,a.que uiget,ut uideras^û uireret. Vtinam ui
detur adiedum. Sénat enim nobis uirere quiequid dekc.at.Atdelec.at etiam memoriarerum
bonarum.
EPlST.CVr,
a Bona uaIetudomotuerroris.Q.uidam habebant fine metu,unus habebat, quomodo bonS
ualetudinem tuearis fine metu erroris. Sed apparebat a ftudiofo quopiam mutatam feripturâ
Forte legendum,inardeat fine metu horroris.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

.
«' Ep I S T-O L A R VM> >. - J2J7
% VClf ANNE.I SENECAE AD LVCILIVM EPI . _
STOLA R V JM LIBER DECIMVSNON V S :
E P r S T O L A. CJX.Demoderanda cupfdftate dffoendkôC quanti
profedus fît fapientem faepius audfre,ÔC quod maforf fmpetu
iuuenes ad philofophiam quàm fonesaccedfmus,ubi
:notateos qui dicunt decus philofophiae
effe dffputare non ufuere,
l]D DE quo qiiaerfs,exhfs eftquaefoire,tâtume6,utfciaspertinef*.
gSed nihilominus,quia pertfnet,properas,nec ufs expedare libros
fquos cum maxime ordine continêtes totâ moralem phiIofbphf_e
jpattem ftatim expedfam.IHud tamen prius foribam , quemadmo/
Idum tibi ifta cupiditas difoendf quaflagrare te ui'deo,digerêdafîr,v
jjneïpfà. fmpedfat.Nec pafîim carpendafunt,nec aufde fnuadenda
|unfuerfa3per partes peruenftur ad totum, Aptari onus uiribus de
fbet,nec plus occuparf quâ cuf fufficere poflumus.Non quantum;
ufs,fod quantum capishauriendumeft. bonum tantùm habe animum,capies,quantû
.iioIes.Quo plus recipft anfmus ,hoc fe magfs Iaxat.Haec nobis praecipere Attalû me/
mini cum foholam eius obfîderemus,ÔC primf ueniremus,ÔC noufffîmf exi'remus,Am
, bulantem quoq? illum ad ali'quas dffputatfones euocaremus,non tantùm paratum dif
centfbus fod obuiumJdem,inquit,ÔC docenti ÔC difoenti débet effe propofîtiim,ut file
prodeffe uelit,hic proficere.Quf ad phflofbphorum fohoîas uenft , quotidie focumali
quid boni ferat,aut fanior domum redeat,aut fanabîlfor Redibit autem.Ea enim phi/
. lofophiae ufs eft,ut non folum ftudentes, fod etiam conuërfantesiuuet» Quimiblem
:ucnft,licet non in hoc uenerit,coîorabitur,Qui in unguentarfa taberna refoderunt ÔC
paulo dfutîus commoratf funt,odorem focum locf ferlint , Et qui apud phflofophnm
;fuerunt,traxerfnt alfqufd neceffe eft,quod prbdeffet etiâ negligentibus .Attêde qufd
. dicam,negîigêtibus,non repugnantfbus,Quid ergodMon nouimus quofdâ qui mul/
m apud philofophiam annfsperfederfnt,et necolorem quidem duxerfntr'Qufdnf no> ...
; uerimCPertinaciffimos quidem ÔC affïduos,quos ego non difcipuîos phiîofophorun_ *
. fod inquilinos uoco.Quidam ueniunt ut audiant,non ut difoantjficut in theatrum uo
fuptatis caufa ad deledandas aures, oratione uel uoee uel fabulis ducimur. Magnant
hanc auditorum partem uidebis,cui phiîofophi fohola diuerforium oefj fît.Non id a/
: gunt ut aliqua illô uitia deponant,ut aliquam legem uitae. accipiant, ad quam mores
- fuos exigantjfod ut obledamento aurium perfruantiir,Aliqui tamen ÔC cum pugilla/
.ribusueni'unt,nonutres.exci'piant,foduerba,quae. tam fine profedu alieno difoant,
quam fîne fuo audîant.Qufdam àd magnfficas uoees exeîtantur , ÔC tranfount in affe
dum dîcentium,alacres uultu ÔCanimo,necaïfter coneftantur quàm Phrygfjfolenttt
bfeinis fono fomfukiôC ex fmperfo furentes.Rapft illos inftfgatq> rerum pukhrituda
non uerborum inanium fonîtus.Sfqufd acriter contra m ortem didum eft,fi quid con
tra fortunam contumacicer-.iuua.3protinus quae audias facere ,Affîcfûturilli , ÔCfunt
quales fubentur,fi illi animo forma permaneat,fînon impetum infîgnem protfni|s
. populus honeftfdfffuaforexcfpfat.Pauciillam quam conceperantmentem domum
perferrepotuerût,Facile eft audftorem concitare, ad cupiditatem redi , Omnibus;
^ enfm natura fundamenta dedit femencfj uirtutum ,omnes ad omniaifta nati fumus»
Cum iritator accefîît. tunc illa animi bonauelut foluta excitantur .Non uides quem/ -
admodum theatra confonent,quotfes aliqua dida funt, quae publiée agnofcimus,cY;
v confenfu uera effe teftamur, Défunt inopix multa > auaritiae omnia, In nullum
auarus bonus eft,rn fe peflîmus . Ad hos uerfus ille fordidiffîmus pjaudit , ÔC uicrjs
fuis fierî conuitium gaudet.Quâto magis hoc iudicas euenire,cum à philofopho ifta
* dicuntur cum falutaribus praeceptîs uerfus {nferiïntur,effi'cacius eadem illademiffurî
in anfmum fmperitorumf,Nâ(ut dicebat Cleâthes)quemadmodû fpfrftus nofter cia/.
t rîorêfonuui reddft,cû illum tuba perlongi canalis anguftfas tradum, patenri.pre no/:
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
uiffime

258 LIBER DBCIMVSN0NV8
ufffîme exftu effudft, fîc fonfus noftros clarfores carmfnfs arda neceffitas efffcf.,Eadê"
neglfgentfus audiuntur,minufq? percutiunt,quàmdiu folutaoratfone dfcuntur,ubiac
ceffere numeri,ÔC egregiû fonfum aftrinxere certi pedes ,eadem illa fententia uelut la/
certo excuffa retorquetur . De contemptu pecunfae multa dicuntur, ÔC Iongiflîmfs ora
tfonfbus hoc praecfpftur, ut hommes in animo non in patrimonio putent effe dfuftfas,
Eum effe locupletem , qui paupertati fuae aptus eft , ÔC paruo fe diuftem fecft Magis
tamê ferfûtur animi, cum carminé efufmodf dfda funt Is minimo eget mortalfs,qu»
minimum cupit. Quod uuithabet,quf uellequod fatis eft poteft, Cum haec atqj
eiufmodi audfmus,ad confeffionê ueritatis adducimur.IIIi enim quibus nihil fatis en\
admfrantur,acclamant,odfum pecuniae indicunt. Hune illorum affedum ubi ufderfs,
urge,hoc preme,hoc onera,reIidis ambfguftatibus,ÔC fyllogffmfs,ÔC cauillatîonibus,
et caeteris acuminis irriti ludi'crfs.Di'c in auaritiam,dic in luxuriam.Cum profecfffe te
ufderfs, ÔC anfmos audfentium affecerfs,infta uehementfus,Verifîmile non eft quantû
profîciat talis oratio remedio intenta,ÔC tota in bonum audientium uerfà, Facfllfme
enfmtenera côcilfantur ingénia ad honefti rediq? amorem, Adhuc docibflibuskiu'/
tercj? corruptfsjfnijcft manu ueritas,fî aduoeatum idoneum nada eft.Ego certe cû At
talum audirem,in uftfa,fn errores,in mala uitae perorantem,faepe mifertus fum gène/
rfshumanf,ÔCi'IIumfublfmemaItioremc^humano faftfgfo credfdi,Ipfe regem feef/
fodfcebat,fedplus quàm regnare mihi uidebatur,cui liceret cenfîiram agere regnan/
tium.Çum uero commendare paupertatê cperat,ÔCoftendere,quod qufcqufd ufum
excederet ,pondus effet fuperuacuum ÔC graue ferenti,faepe exire è fohola pauperi Ik
buit.Cum c uoluptates noftras traducere,Iaudare caftum corpus ,fobriam m%
fam,puram mcntem,non tantùm ab ilîicitis uoîuptatibus,fod etiam fuperuacuis,Iibe/
bat circunforfbere gulam ÔC uentrem.Indemfhf quaedam permanfere Lucflf. Magno
enim in omnia impetu ueneram,deinde ad ciuitati' s uitâredudus,ex bene cceptis pati
ca foruauf.Inde oftrefs boletisq^ fn omnem uitam renunciatum eft,Haec enfm nonci/
bf,fod oblcdamenta funt ad edendum faturoscogentfa, quod gratifîîmum eft edack
bus,ôC fe ultra quàm capiunt farcientfbus,facîle decenfura,facfle redftura Inde fn 0/
mnem uitam unguento abftinemus,quem obtinemus odor in corpore eft.NuIIo inde
uino calet ftomachusjnde in omnem uitam balneû fugfmus.Decoquere corpus atq?
exinanirefudoribus,inutilefimuIdeIfcatumcpcred{mus.Caeteraprofedaredferut,Ita
tamâ,ut quorû abftfnêtfam fnterrupf,modû foruem ,ÔC qufdêabftinêtiae proxfmforê,
nefofo an dffficil{orem,quoniam quaedam abfoinduntur faciîius animo quâ tempera»
tur. Quonîam ccepi tibi exponere quàm tum maiori impetu ad philofophia iuuenis
accefferfm, quàm fenex pergam, non pudebft faterf,quem mfhf amorem Pythagoras
iniecerir.At Socion dicebat,quare illeanimalibus abftfnuiffet,quare poftea Sextius.
Diffimilis utriq? caufa erat,fod utriq? magnifica.Hfc homfni fatis alimêtorumcîtra fan
gui'nem effe credebat,ÔCcrudelitatiscôfuetudinem fieri, ubi in uoîuptatem effet ad/
dudalacerario,Adfjcfebat contrahendam materiam effe luxurfae* CoIIigebatbonse
ualitudini contraria effe alimenta uaria,ÔC noftris aliéna corporibus . At Pythagoras
omnium inter omnia cognationem effe dfcebat,ÔC aliorû cômertium in alias atq? ali'/
as formas tranfounti_î,NulIa(fî illi credas)anima interit,nec ceflât qufdem3nifî tempo
re exiguo dum in aliud corpus transfunditur.Videbimus per quas temporum uices,
et quando pererratis pluribus domicilfjs,in hominem reuertatur.interim feeleris ho/
minibus ac parfcfdfj metum fecft,cum poffînt fn parentfs anfmam infeij incurrere,ÔC
ferromorfuueuiolare, in quo cognatus aliquis ipiritus hoipitaretur . Haec cû expo/
fuiffetSocionjôCimpIeffetargumentfs fuis, Nô credfs,fnquït,anfmas in alia corpora
atq? alfa deforibiVÔC mfgratfonê effe,quâ dicimus effe morte i Nô credfs in his pecuv
dibus ferfsue aut aqua merfîs illû quondâ hominis animû morarifNô credis nihil pe/
rire in hoc mûdo,fed mutare regionêrNec tâtû cceleftia per certos circui'tus uertk fed
animalia quoq? per uices ire , ÔC animos g orbe agif Magni ifta crediderût uiri . Itaqi
tudiciû quidê tuû fuftîne. Caeterû omnfa tibi in integro ferua . Si uera funt ifta, abfn'/
nuiffe animalibus innocêtia eft ; fi falfaffrugalitas eft,Qcfiftfc crudditatibus tufs dam
num
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM : 2j?
»«meftfAlimenta tibileonum ÔC uulturum eriprb , His' fnftfndus,abftiAere anfmalî/
bus ca_pf,ÔCanno perado non tantùm facilis erat mfhf confuetîido,fod dulcis.Agita-',
tforem mihi animû effe credebam,nec tfbf hodfe affirmauerîm an fuerit,Quaeris quo/
modo defîerfm. In Tyberrj Caffaris prfncfpatum iuuêtae tempus inciderat,alienigena
rum gentium facra mouebantur.Sed inter argumêta fuperftftionis ponebatur quorû/
dam animalium abftinentia.Patre itaq? meo rogante,qui non calumniam timebat,fed
phflofbphfam oderat,'ad prfftînam confuetudfncm redfj,nec difficuker mihi ut incipe
rem melius ccenare,perfuafît.Laudarefolebat Attalus culcitrâ',quaerefifteret corpo/
rkTali utor etfam fonex,in qua ueftfgîum apparere non poffît» Haec rettuli,ut proba/
rêtibf quàm uehementes haberenttyrunculi impetusprimos ad optima qu_eq?,fiqufs
exhortaretur ilîos3fi qufs fmpenderet Sed aliquid praecipientium uitio peccatur, qui
nos docent dffputare nô uiuere: alfqufd difeentium , qui propofîtum adhérant ad prae
ceptores fuos,non anfmum excolendi.fod ingcnfum.Itaq? quae philofophia fuit,fada
philologia eft , Multum autem ad rem pertînet;quo propofîto ad quam rem accédas,,
Quf grammaticus futurus,Vergilium forutatur,non hoc animo legit illud egreginm»
Rugit irréparable tempus, Vigilandû eft,n{fî properamus3reIfnqufmur.Agît nos agi
turqj uelox dies,infcfj rapfmur.Omnia in futurum difponfmus,ÔC fnter praecipftia len
' ti fumus, Sed ut obferuet,quories Vergilfus de celerftate temporum dicft,hoc uti uer

240 LIBER DECIM VSNÛN VS
Defnde tranfît ad ea quae confuetudo fecuïi mutauit , tanquam quod ait Cicero^tro/
nfam fumus ab ipfa cake , eius interpellatione reuocatf,hanc quam nunc fn circa cre/
tam uocamus,cakem antfquf dicebât.Defnde fnanes colîfgft uerfus, ÔC in primis illos
de Afrfcano fcrîptos: cuf nemo ciiris neq. hoftis,qui uult pro fadfs reddere operaepre
- . cfum poteft.Ex eo fo aft fntellfgere ; apud antiquos non tantùm auxiîfum fîgnfficaffe
Vide num ita f0peram,ait,opera eius in neminem potuiffe Scipionem neqt ciuem,neq? hoftem red
legedum fit, ^Qre 0peraîprecfum Felîcem deinde fe putat,quod inuenerit, unde uifum fît Vergf/
fed opa , cum j *0 d{cerej Quem fuper ingens porta tonat cceli, Ennius hoc aft,Homero fo furripu
ait neminem ^ jffe;)Ennio Vergilius, Effe enim apud Ciceronem in his ipfîs de R, P, hoc Epfgranv
potuiffe Scipi ma+ gjfas efj. pjagas cccleftum afcendere cufquam Mi foli cceli maxima porta
oni n[\c'ue> patet, Sed ne ÔC ipfe, dum aliud ago,in phfloïogum aut grammaticum delabar, illud
ne$ bofte red acjrnone0}aUclitibnem phîlofophorum,ledibnen_cj? ad propofîtum beatae uitae traherï
dere oper&/

EPI STOLÀ R VM 241
iît.Infummum,inquit,produdo calorem calefierf fuperaacum eft,ÔCin fummum pro
dudo bonum fuperuacuum eft,quod profit. Nunqufd inftrudus omnibus rébus agri
coIa,ab alio inftrui quaerit.' Nunqufd armatus miles quâtum in aciem exituro fatis eft
xiti,amplfus arma defîderatr'Ergo nec fapiês.Satis enim uitae inftrudus , fatis armatus
eft.Ad haec refpondeo.Quf fn fummo eft calore,ei non opus eft adfedo , ut fummum
teneat, Sed ipfo fo,inquit,calor confiner, Primû multum intereft inter ffta quae compa
ras. Calor enfm unus eft,prodeffe uariû eft, Deinde calor non adfuuatur adiedione ca
loris ut caleat, Sapiens non poteft in habi'tu fuae mentis ftare,nifî amfcos aliquos fîmi>
les fui admffît,cum quibus uirtutes fuas cômunfcet.Adfjce nunc,quod omnibus inter
fo uirtutibus amicitia eft.Itaq? prodeft,quf uirtutes alicuius partes fui amat, amâdasqj
inuicem praeftat.Sfmilia deledant,utiq? ubi honefta funt,c\_ probare,ac probari fcfût,
Etiamnum fapientis animum perite mouere nemo alius poteft,nifî fàpfês. Quomodo
ergo ad ratîonem mouendâ ratfone opus eft , fie ut moueatur ratio perfeda , opus eft
ratione perfoda,Prodeffè dicuntur, ÔC qui média nobislargfuntur, pecuniam, gratia,
incolumf.atem5alia in ufus uitae chara aut neceffaria. In his dicetur etiam ftultus fapi/
enti prodeffe.Prodeffe autem eft,animû fecûdum natura mouere uirtutê fua , aUt eius
qui mouebitur. Hoc non fîne ipfîus quoque qui proderit bono ffet Neceffe eft enim
aliénant uirtutem exercendo,exerceat ÔC fuam.Sed ut remoueas ifta, quae aut fumma
fcona funt,aut fummorû effi'cientia,nihilominus prodeffe inter fe fapiêtcs poffunt,.In/
uenire enim fapientem fapienti per fe res petenda eft,quîa natura bonum omne charû
eft bono,ÔC fîc quifq? conciliatur bono,quemadmodum fîbf . Neceffe ëft ex hac quae/
Ihbhe , argumenti caufà in alteram tranfearn , Quaeritur enim an deliberaturus fit fa/
pfens,an in confilium aliquem aduoeaturus , quod facere ûii néceffarium eft , cum ad
haec Ciuilia ÔC domeftica uenftur,ÔC(ut ita dicam)mortalia,In his fîc illi opus eft alieno
confiîio,quomodo medfco,quomodo gubernatori,quomodo aduoeato , ÔC Iftis ordf/
natori,Proderit ergo fapiens aliquando fapfenti.Suadebit enim, fed in illis quoq? ma/
gnis ac diuint's,ut diximus , cômuniter honefta tradando .ÔC animo cogitationes m{/
fcendojUtilis erit.Praeterea fecundum naturam eft ÔC amfcos compledi, ÔC amicorum
adu,uc fuo proprioq? laetari + Nam nifi hoc fecerfmus ne uirtus quidem nobis perma/
nebit,quae in exercendo fenfu uaîet, Virtus autem fuadet praefontfa bene coIIocare,irt
futurum confulere,deIiberare,ÔC intêdere anfmum.Facflfus intendet explfcabitq?,qui
aliquem fîbi affumpfent.Quaerit itaque aut perfedum uirum aut proficientem , uick
numq? perfedo.Proderit autem illeperfedus, fî confilium communiprudentia iuuc
rit.Aiunt homines plus in alieno negocio uidere»Vftfo hoc illis euenit,quos amor fui
excaecat,quibuscj? difpedum utilitatis3timor in perfculfs excutit.Incipiet fàpere fecu**
rior, ÔC extra metum pofîtus Sed nihilominus quaedam funt, quae etiam fapientes in
alfo,quàm ih fe dflfgentius uident. Praeterea illud quod dulci'ffîmum honeftfffîmumcp
eft,idem uelle atq? fdem nolIe,fàpi'ens fapfêti praeftabit . Egregium opus pariiugo du/
cet. Perfoluf quod exegeras, quanquâ in ordine rerum erat quas moralis philofophfae
uoluminfbus compledimur. Cogita,quod ibleo fréquenter tibi dicere,In iftis nos ni/
lui aliud quàmf animum exercere.Toties enim illo reuertor , Quid ifta më res iuuatf itacumett
Fortiorem faciet,iuftforem,temperatioremr'Nondum exercerf uacat.Adhuc medico
mfhf opus eft . Quid me doces ftîentfam fnutilem f Magna promi'fîfti , exigua uideo. S
Dicebas întrepfdum fore, etiam fi contra me gladfj micarent, etiam fî m uero tangeret
iugulum,Dicebas focurum fore,etfam fî circa me flagrarent incendia, etiam fî fubitus
turbo totam nauem meam mari raperet,Hanc mihi praefta intérim uoIuptatem,utgIo
rfam contemnam ,poftea docebfs fmplfcfta foluere,ambigua difti'nguere,obfcura per
ipfcere.Nunc doce,quod neceffe eft. Vale,
E PI S T.C X 1 .Non optandos effe deos infeftos malfs.Et quomodo per retradatam
faepfus philofophiam, noticia boni ÔCmaIi,neceffàrfjôC fuperuacui poflït haberf.Et
quod turpe eft etiam fn aqua ÔC polenta ponere beatam uitam,
EX Nomentano meo te faluto, ôC iubeo te habere mentem bonam , hoc eft propf
tiosdeos omnes, quos habet placatos ÔC fauentes,quifquis fibi fo propitiauit.Se/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
x pone

24* LIBER DECIMVSNON VS
* pone fn praefontfa.quae quibufdam placent- Vnfcufq? noftrum paedagogum dari deû,
non quidem ordfnarfum , fed hune inferforis notae , ex horum numéro quos Oufdu»
aft,de plèbe deos. Ita tamen hoc feponas uolo, ut memfneris mafores noftros,qui cre/
' diderunt hos, Stoicos fuiffe, Singulis enim ÔC Genium ÔClunonem dederunt. Poftea
uidebfmus an tantùm dfjs uacet,ut prfuatorû négocia procurarêt . Intérim illud fcfto,
" .fiue affîgnati fumus,fîue negledf ÔC fortunae dati,nulli te poffe fmprecari qufcquâ gra
.ufus3quàm fî fmprecatus fuerfs, ut fe habeat iratû.Sed non eft , quare cuiquâ quem di
gnum prna putauerfs, optes,ut fnfeftos deos habeat.Habetjinquamjetiam fi uidetur
eorum fauore produci.Adhibe diligentiam tuam,ÔC intuere,quid fînt res noftrae, noa
' quid uocentur,ÔC feies plura mala côtingere nobis,quàm accidere, Quoties enim ca/
lamitas felicitatis eft caufa,ÔC uitium fuit,quod calamitas uoeabatur* Quoties magna
gratulatione excepta res gradum fîbi ftruxit in praeceps, ôC aliquem iam eminetem al
leuauit,etiamnum tanquam ibi adhuc ftaret,unde tuto caderet,fed ipfum ilîudcadere
non habet in fe maîi quicquam,fî exftum fpedes,ukra quem natura nemyiem defjcir,
Prope eft rerum omnium termfnus,prope eft,fnquam,ÔC fllud,unde felfx efjcitur,ôC il
lud unde feîix emfttftur.Nos utraq? extendimus,ôC longa fpe ac metu facfmus. Sed fi
fapiSjOmnia humana condftione metire,fîmul ÔC quod gaudes, ÔC quod tîntes contra/
he.Eft autem tantf,dfu nihil gaudere,ne quid diu timeas. Sed quare fftuc malû aftrin/
gofNon eft quod quicquam tirnendum putes.Vana funt ifta quae nos mouent, quae
attonftos habent.Nëmo noftrum quid ueri effet,excufîît,fed metum alter akerf tradk
v dit.Nemo aufus eft ad fd quo perturbatur accedere, ÔC naturam ac bonum tfmorfs fui
\ noffe.Itaq? resfalfa ÔC fnanis hajbet adhuc fidem , quia nô coarguftur , Tanti putemus
' oculos fntendere,iam apparebft quàm breufa,quàm incerta,quàm tuta timeanttir.Ta
lis eft animorum noftrorû confufîo, qualis Lucretio uifa eft, Nam uelutipueri trepi
* dant3atq? omnia caecis, In tenebris metuût,ita nos in luce timemus, Qufd ergofNo
omni puero ftukîores fumus,qui in luce timemus f Sed falfum eft Lucreti , non time/
s mus fn luce , omnfa nobfs fecïmus tenebras,nihii uidemus, nec quid noceat, nec quid
expediantota ufta incurfîtamus,nec ob hoc refiftimus,aut cfrcumfpedius pedem po/
* nimus.Vides autê quàm fît furiofa res, in tenebris impetus, At mehereuîe id agimus,
' ut.îongius reuoeandi fîmus,ÔC cum ignoremus quo feramur,ueIociter tamen illo qùo
intendimus ire perfeueramus.Sed Iucefcere,fî uelimus,poteft. Vno autem modo po/
teftjfîqufs hanc humanorum diufnorumcj? notfcfam acceperit , fi illa fe nô perfuderk,
fed l'nfecerit,fî eadê quamuis fciat,retradauerit,ÔC ad fe faepe retulerit,fî quaefîerit que.
] fînt bona,quae fînt mala, quibus hoc fît falfo nomen afcriptû : fi quaefîerit de honeftis,
de turpibus,de prouidentia.nec inter haec humani ingenrj fagacftas fiftftur,Profpicere
ÔC ultra mundum îibet,quô feratur, unde furrexerit , in quem exftum tanta rerû uelo/
cftas properer, Ab hac dfufna contemplationé abdudum anfmum in fordfda ÔC hutni
forte, diuis'-Hz pertraxfmus,ut auariciae ferufret,ut relfdo mûdo terminfsep efus ÔCÎdùmfnis cuiv
da uerfantibusjterram rimaretur,ÔC quaereret quid ex illa mali effoderet, non contetx/
tus oblatis.Quicquid nobis bono futurum erat,deus ÔC parens nofter in proximo po/
" .'" fîiit.Non expedam't inquifitionem noftram , ÔC ukro dedit,riocitura altiffîme preffît,
Nfhfl nifi de nobis queri poffumus.Ea qufbus periremus, nolente rerum natura ÔC ab
fcondente,protuk'mus . Addiximus animum uoluptati, cui induîgere initium omniû
maîorum eft.Tradfdfmus ambftfonf ÔC famae, caeteris aeque uanfs ÔC fnanfbus . Quid
ergo nunc te hortor ut facias f Nihil noui , nec enim nouis malis remédia quaeruntur,
Sed hoc primum,ut tecum ipfo difpfcfas,qufd fît neceffarfum,quid fuperuacuum. Ne
», .
ceffàrfa tibi ubiq? occurrent,fuperuacua ÔC fomper,ÔC toto anfmo quaerenda funt. No
eft autem quod te nimis Iaudes,fî contempferis aureos Iedos- ÔC gemmeam fuppelk/
dflem.Quae eft enfm ufrtus fuperuacua contemnerefTunc te admfrare,cum content
ar.regio pfen-s neceffarfa. NÔ magnâ rem facis,quod ufuere finef redo apparatu potes, qd^ no
defîderas miliarios apros,nec Ifnguas phoenfeopterorum ÔC alfa portêta luxuriae , fam
' tota animalia faftfdfentfs,ÔC certa membra ex fingulfs eïigentis.Tunc te admfrabor,fi
' contempferis etiam fordfdum panem,fî tibiperfuaferis herbas3ubi neceffe eft » no p*'
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 145
cori tantum,fed homini nafei,fî foieris cacumina arborû explementum effe uen_r_s,{n
quem fî preciofa congerimus , tancj? recepta foruantem . fine faftidio implendus eft, ^
Quid enim ad rem pertinet , qufd accipiat, perdîturus quiequid acceperitr Deledant
te di{pofîta,quje terra mariqj capiunturfAlia ergo gratiora, fî recentia perferuntur ad
_nenfam,aîia fî diupaftaôCcoada pinguefoere fluunt, ac uix fàgînam continentfuâ,
Deledat te, nitor horum arte quaefîtus,At mehercule ifta foîicite ferutata, uariecf? con
dita,cumfubierint uentrem,una atq? eadem feetiditas occupauit. Vis ciborum uoîu/
pratem côremnererExitum fpeda, Attalum memini cum magna admiratione omni'S
haec dfcere.Dfu mihi,inquit,impofuere diuitiae, Stupebâ ubi aliquid ex illis alio atque
alio loco fulforat.Exfftimabam iîmilia effe quaelateren.,his quae oftenderenturifedin
quodam apparatu uidi totas opes urbis,celatas ex auro ÔC argêto, ôC his quaeprecfum
auri argentier ufcerunt,exquifîtos colores, ÔC ueftes ultra non tantùm noftrûfed ultra
ffnem hoftium aduedas.Hinc puerorum profpicuos cuîtuatq? forma greges,h_nc fee
irunaram,ÔC alia quae res fuas recognofeens fummiimperij fortuna protuïerat , Quid
hoc eft, inquâ , aliud cj? iritare cupiditates hominûper fo incitatas r Quid ûbi uultifta
pecuniae pompaCAd difoendâ auariciam conuenimus » At mehercules minus cupidi/
tatis iftinc efïero,cJ attuîeram.Contempfî diuîtîas,nô quia fuperuacuae,fod quia pufîk
lae funt.Vidifti ne,c| intra paucas horas,ilîe ordo quâm's Ientus difpofîtusq? tranf.eritî'
Hoc totam uîtâ noftra occupauit,quod totû diem occupare non potuit-f Accefîîtillud
quoq?,Tam fuperuacuae mihi uifae funt habêtibus,q? fuerunt fpedantibus , Hoc itaq?
ipfo mihi dico,quoties taie aliquid praeftrinxerit oculos meos,quotfes occurrît domus
_plêdfda,cohors cuka feruorû,ledica formofîs împôfîta'fcoloribus , Quid mirarisr* qd calonîbus
_.upesdPompa eft,Oftendunturiftaeres,nonpofftdentur,ÔC:dum pîacêt.tranfoûr. AdJ
ueras potius te conuerte diuitias , difee paruo effe contentus, ÔC illam uocem magnus
atq? animofus excîama,Habeamus aqua,habeamus po!entâ,Ioui ipfî de felicitate con
trouerfîam faciamus.Faciamus oro te,etiâ fî ifta defuerint.Turpe eft beatam uitam in
auro ÔC argêto reponere, aeque turpe eft in aqua ÔC polenta. Quid ergo faciâ,fî ifta no
fuerintcQuaeris quod fit remediû inopfaefFamé famés finit. Aîioqui quid intereft ma
gna fînt an exfguia,quae foruîre te coguntfQuid refert quantû fît, quod tibiponit ne/ .
gare fortunae' Haec ipfa aqua ÔCpolentain aîienû arbitriû cadit , Liber eft autem,nôin
quem paru licet fortunae,fed fn quenihil, Ita eft,nihiî defîderes,oportet,fî uis louépro
uocare,nihil defîderantê.Haec nobis Attalus dixit, natura dixit omibus. Quae fî uoles
fréquenter cogîtare,id âges,ut fis fek'x,non ut uidearis,ÔC ut tibi uidearis,non alfjs,
EPlST,CXii.De uera philofophi magnitudine,quam fbphffmata,
id eftjCauiïlationes praeftare non polfunt,
Vid nocent latine fbphffmata quaefîfti à me, Multi tentaueruntillis nomen im
^ ponere,nulkim haefît î uidelicet qufa res ipfa nô recipiebatur à nobfs,nec in ufu
erat,nomfnf quoq? repugnatum eft.Aptifïîmum tamê uidetur mihi, quo Cicero ufus
eftXauillatfones uoeat, qufbus quîfq? fe tradidit, quaeftiunculas quidem uafras,Cae/
terum ad uitam nîhf1 proffcit,necfj fortior __t,necg temperâtior,necg elatior.At ille qui
philofophiam in remedium fuum exercuit,ingens fit animo,plenus fîduc{___inexupe/
rabilis, ÔC mafor adeunti . Quod in magnis euenit montibus , quorum proceritas mi/
nus apparet longe intuentibus . Cum accefferfs , tunc manifefîum fit , quod in arduo
fumma fînt.TaIis eft mi Lucili uerus,ÔC rebus,non artificfjs phiîofophus.In aedito ftat
adm{rabiîi's,ceïfus,magnitudin{suerae.Nonexurg{t inplantas, nec in fummis ambu/
îat digftis , eorum more qui mendacio ftaturam adiuuant , Iongîorescj? quàm funt ui/
deri uolunt. Contentus eft magnftudine fua , Quid ni contentus fît eo ufque creuiffe,
quo manum fortuna non pomgitfErgo ÔCfupra humana eft.Par fibi in omni ftatu re
rum,fiue fecundo curfu uita procedft.fîue fluduatur.ÔC per aduerfa ac di'fficilia. Hanc
conftantiam cauillationes iftae,de qufbus paulo ante Ioquebar, praeftare non poffunt,
Ludfr iftis animus, non proficit,ÔCphilofophiam à faftigio dedueft in planum. Nec te
prohibuerim aliquando ifta agere.fod tunc,cum uoles nihil agere. Hoc tamen habent
tnfopeffîaium,dukedinem quandam fui faciunt, ÔC animum fpeciefubtilitatis indu/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
x 2 dum

244 LIBER VICESIMVS
dum tentant,morantur , cum tanta rerum moles uocet, cum uix tota uita fuffîcfat,ut
hoc unum difcas, uitam contemnere.Quidregere inqufs f Secundum opus eft , Nam
nemo fIlam bene rexft,nifî quf contempferat, Vale,
EPIST.CXIII, Vtens exefae uftis exemplo oftendft inueterati
ingenfj prauftatem fore fnemendabfIem,
C
Vpfo mehercule amîcum tuum formarf , ut defideras , ÔC fnftitui , fed ualde du/
rus capftur,fmô potius, quod eft moleftfus uaîde mollis capftur , ÔC côfuetudine
mala ac diutina fradusiVolo tibf ex noftro artificio exemplum referre , Nô quaelibet
ihfïtionem uitfs patitur,fî uetus ÔC exefa eft , fî infirma gracflfsq?, aut non recfpfet fur/
aljùtamq; culum aut nô akt,nec applfcabft fîbf,nec in qualitatem dusTnaturam _jj tranfibft,Itaq?
folemus fupra terram praecfdere, ut fî non refponderit, tehtari poflît fecunda fortuna,
ÔC iterum repetfta fnfra terra inforatur.Hfc de quo fcribis ÔC mandas, non habet ufres,
Indulfît uitfjs , fîmul ÔC emarcuft,ÔCinduruit.Nô poteft recipere rationem,non poteft
nutrire.At cupit fpfe.Nolf credere.Non dfco fllum mêtîri tibf,putat fe cupere. Stoma
chum illi fecit luxuria,cito tamen redibit in gratiâ.Sed dicit fo offendi ufta fua,Nô ne/
gauerfm.Qufs enfm non offendfturr' Homines uitam fuam ÔC amant fîmul ÔC oderût.
Tunc itaq? de illo feramus fententfam,cum fidem nobis fecerit , inuifàm iam fibi effe
luxurfam.Nunc illis maie conuenft, Vale,
IN librvm XIX»
EPIST.CIX,
_ NouiffimeexiruerTîidit. Opinor fuiffe feriptum extudit,id aliquis interprétais eft, efïudit,
moxpro extuditremânfic,exitti.
x Nullo indeuiciocaremusftomachi.Ita prioraeditio.Inalffs erat, nôluxîî dat uino caren. uo-
machus:inalfjsnonlufum dat. Arbitrer legendum,nuIloindeuino caletltomachus.
% . Sed in quo cognatus aliquid fpiritushoftisparatur. Sic prior a.ditïo. Variabant codices, fed
nufquam aberat aliquid mendi. Non dubium eft quin legendû fit, Cognatus aliquis fpiritus ho/
fpitaretur*pro fed, fortaffe legendum fcilicet-nifi mauis eam uocem expungere.
h Cum Ciceronis librum.Videmrdeefielegunt,autfîmiîeuerbum,pr_îterea quae mutauimus
Ni faciendo plagas ccekftû SicSic habebat fuperior sditio,repofuimus ex diuinatione,fi fas
cf. plagas co.lei.um afcenderecuiquam.Fortelegendum,fifasca.dendo cedû confcenderecmqj
eft,ut ex faciendo f.at,fas caedendo.
EPISTOLA CX,
f Exige uide. duidam habebant,exigua uideo.Forte legendum exibe,uide.Exhibentur enim
promilia. -
LVCII ANNEI SENECAE AD LVCILIVM E P 1/
STOLARVM LIB. VICESIMVS.
EPIST.CXIII I.Dialedfce difputat per multa inconuenientia uirtutes no
elfe anfmalfa,De morali fortftudfne,fuftfcfa,dodrinâ inférés,
Effderas tfbf foribf à me,qufd fontfâ de hac quaeftfone iadata apud
noftros.An fuftîcfa,an _brtitudo,prudentia3caeteraec| uirtutes ani
malia fint. Hac fubtfIftate effîcimus Lucili chariflîme, ut exercere
ingenium inter irrita ufderemur, ÔCdffputationibus nihil profu/
turis ocium terere.Faciam quod defideras, ÔC quid noftris uk
deatur exponam. Sed me in alia fententia profiteor . Puto quaedâ
effe,quae décent phecafiatum,pallfatumq?. Quae fînt ergo quae an
tiquos mouerint,dfcam.Anfmum confiât animal effe,cum ipfe et
ficfat,ut fîmus animalia , ÔC cum ab illo animalia nomen hoc traxerint . Virtus autem
nihil aliud eft quàm anîmus,quodammodo fe habens, ergo animal eft . Defnde uirtus
agit aliquid , Agi autem nihil fine impetu poteft , Sf impetum habet qui nulli eft > nui
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
animal-,

EPISTOLARVM 245
àhimalkanfmaî eft,Sf animal eft inquit , ufrtus , habet ipfam uirtutem, Quidnf?habe_
_èipfam,Quomodo fapiens omnia per uirtutem gerit, fîc uirtus per fe.Ergo,inquit,ô_;
èmnes artes animalia funt,ÔC omnia quae cogitamus,quaeq? mente compledimur.Se/
qur'tur,ut multa animalium milia habitent in his anguftrjs pedoris,ÔCfînguïi multa fî/
mus animalia,aut multa habeamus animalia, Quaeris,quid aduerfus ifta refpôdeatur?
Vnaquaeq? res ex iftfs animal erft,muka animalia nô erunt,Quare?Dfcamjfî mihi ac/
commodaueris fubtilftatem ÔC fntentfonem tuam, Sîngula anfmalfa , fînguîas debent
habere fubftantfas.Ifta omnia unum animum habentjtacp fîngula effe poffunt,rnuita
effe non poffunt.Ego ÔC animal fum ÔChomo,non tamen duos effe dices nos-.Quare?
quia feperatfm effe debêt.Ita dico,aker ab akero débet effe didudus,ut duo fînt.Quic
quid in unum multiplex eft,fub unam cadft naturam,itaq? unum eft. Et animus meus
animal eft,ÔC ego animal fum,duo tamen non fumus . Quare ? quia animus mei pars
éft,Tunc aliquid per fo numerabitur, cum per fo ftabft, Vbi uero alterius membrum
erit,non poterit uideri aliud.Quare?Dicam,quia quod aliud eft,fuum oportet effe, ÔC
proprium,ÔC totum,ÔC intra fe abfolutum.Ego in alia effe me fententia profeffus fum;
Non enfm tantùm uirtutes animalia erunt,fi hoc recipitur. Sed oppofîta quoq? illis uï
tia ôC affedus,tanquam ira,timor,îudus,fufpicfo , Vitra res ifta procedet,omnes fen/
_entiae,omnes cogitatfones animalia erunt,quod nullo modo recipiendum eft.Nô efn
quiequid ab homine fit,homo eft.Iuftfcfa quid eft , inquit -e" Animus quodammodo fo
habens.Itaq? fî animus animal eft,ÔC iuftr'cia.Minime. Haec enfm habftus animf eft,ôc*
quaedam ufs.Idem anfmus in uarfas figuras conuertitur , ÔC nô tories animal aliud eft,
quoties alîud facit,nec illud qcP fit ab animo animal eft. lufticia anfmal eft , fortitudo,
fie caeterg ufrtutes.Vtrum defînunt animalia effe fubfnde,ac rurfus fncipiunt,an fem/
perfuntf Defînere uirtutes non poffunt.ergo multa animalia, immo innumerabilia irt
hoc animo uerfàntur.Nô funt,inquit,muka,quia ex uno relfgata funt,ÔC partes unius
ac membra funt,Talem ergo faciem animi nobis propon{mus,quaIîs eft Hydrae,muî/
ta habêtis capita,quorum unumquodq? per fe pugnet,per fe noceat. Atqui nullum ex;
tHis capitibus animal eft, fod animalfs caput Caeterum ipfa unum animal eft , Nemo
in Chfmaera îeonem effe anfmal dfxft,aut draconem.Hae partes erant efus, partes eius
non funt animalia.Quid eft quo coîlfgas iuftfcfam anfmal effe?Agft,înquft.aliqufdôC
prodeft,fmpetum habet,quod autem fmpetum habet , animal eft, Verum eft,fî flium
împetum habet,fuum aût nô habet,fed animi Omne animal donec moriatur,hoc eft
idem quod ccepit, homo donec moriatur homo eft.Equus,canfs, tranfîre in aliud non
poteft.Iuftfci'a,id eft,animus quodâ modo fe habês,anfmal eft.Credamus.)deinde ani/
mal eft fortitudo,id eft,anfmus quodâ modo fe habês.Quts animus fille qui modo in
iuftîcia erat,tenetfn prfore animali,in aliud animal ei tranfîre nô licet.In eo illi, in quo
primum effe çcepft, perfeuerandum eft. Praeterea unus animus duorû animalium efîe
non poteft,multo minus pIurium,Sf îufticia,fortitudo temperantia,caeteraeq? uirtutes
animalia funt,quomodo unum animum habebuntcSinguIos habeant oportet, aut no
funt anîmaîia.Non poteft unum corpus plurium animalium effe,hoc ôCipfî fatentur,
Iufticiae quod eft corpus?Anfmus.Fortitudfnfs quod eft corpusddem anfmus,Atqui
unum corpus effe duorum animalfû non poteft.Sed fdem animus,inquit, iufticiae ha/
bitû induira:fortitudinis ÔC temperantiae.Hoc fieripoffet,fîquo têporeiufticia effet,
fortitudo non eflet>quo tempore fortitudo effe.,temperantia non effet. Nunc uero 0/
tnnes ufrtutes fîmul funtjfta quomodo erunt fîngula ani'malfa,* cum unus animus fît,
qui plus quàm unum animal no poteft facere? Demq? nullum animal pars eft alterius
animalfs,lufticia autem pars eft animknon eft ergo anfmal, Videor mihi in re côfefïa
perdereoperam, Magis enfm fndignandum deffto,quàm difputandum eft , Nullum
knfmal alterius pars eft,Cfrcumfpice omnfum corpora, nulli nô ÔC colorproprius eft,
&C figura fua,ÔC magnitudo.Inter caetera,propter quae mirabile dfufnt artifîcîs ingeniû
eft, hoc quoq? exiftimo, ÔC quod in tanta copia rerum , nunquâin idem încidit , etiam
quae fimr'Iia uidentur,cum contulerfs3dfuerfa funt.Totfecit gênera foIiorû,nuîkim nô
fua proprietate fignatû ; tôt animalfa, nulli fîmilitudo cum altéra côuenit, Vtfq? alfqd
x J intereft.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

246 L I B E R V I C E S I M V S
intereft.Exegit à fe,ut quae alia erant,ÔC diffîmilia effent ÔC fmparfà , Vfrtutes,ut dfck
tfs,omnes pares funt,ergo non funt animalia . Nullum non animal per fe aliquid agr't^
Virtus autê per fe nihil agt'r,fod cum homine . Omnia animalia aut rationalfa font, ut
hbmfnes,utdfj:autirrationalia,utpecôra.V{rtutes quoq? rationales funt, atcj nec ho/,
mines funt,nec dfj,ergo non funt anfmalia.Omne rationalê animal nihil agit , nffî prk
mum fpecr'e alicuius rei iritatum eft , deinde impetu cepit , deinde affenfîo côfirmaiiit
hune fmperum.Qufd fît affenfio dfcam.Oportet me ambulare,tunc demum ambulo,,
cum hoc mihi dixi,ÔC approbauf hâc opinionem meam.oportet me fédère,tunc demg
fedeo.haec affenfîo in uirtutê non eft.Puta enim prudentfam effe,quomodo afferme.;;
Oportet me ambularchoc natura non praecfpft:prudentfa enim ei,cuius eft profpicitî
non fîbi.Namnec ambularepoteft,nec federe,ergo affenfîonem non habet,Quod af/,
fenfibnem non habet,ratibnale animal non eft,Virtus fî animal eft,rationaîe eft: ratio
jnale autem non eft3ergo née animal.Sf uirtus am'mal eft,ufrtus autemJbonû eft, omne
bonum anfmal eft.Hoc noftri fatentur.Patrem feruare bonum eft, ÔC fontentiam pruv'
denter fn fenatu dicere bonûeft,ÔC iufte decernere bonum eft,Ergo ÔC patrem feruarè
anfmal eft,ÔCprudenter dicere animal eft.Eoufq? res excedet, ut rifum tenere non pof
_îs,Prudenter tacereôC cºnarebonum eft,ita ÔCtacereÔC ceenare animal eft. Ego me,
hercule tftillare nô defînam, ÔC ludos mihi ex iftis fubtilibus îneptfjs facere . Iufticia 8C,
fortitudo fî animalia fîmt,certe terrefîria funt Omne animal terreftre alget , efurtt,fî/,
tit.Ergo iufticia alget,fortitudo efu.rft,clementfa fîtit.Quid porrô,non interrogabo il/
_os,quam figuram habeant ifta animaIia,hominis,an equi>an ferae? Si rotundam illis,,'
qualem deo, dederint formam, quaeram, an ÔC auaritia, ÔCIuxuria,ÔC dementfa aeque,
rotundae funtffunt enfm ÔC ipfa animalia. Si has quoq? rotûdauerint,etîamnum inter/»,
rogabo,an prudens ambulatio animal fît,nec ne. confiteantur neceffe eft , Defnde dk
çant ambulationem effe animahôC quidem fotundum . Ne putes autem primû exno/
ftris,non ex fcrfpto loquf,fed meae fententiae effe, inter Gleanthem ÔCdifcipulum eius;
Çhryfîppum,non conuenft qufd fît ambulatio , Cleanthes ait , fpfritu effe à principal!:
ufq? in pedes permiffum, Chryfîppus r'pfum principale quod eft + Ergo cur non ipfîus
C hryfîppf exemplo fîbi quffq? fe uindfcet,ÔC ifta tôt animalia , quot mundus ipfe noa
poteft capere derîdeat? Nô funt,fnqt,ufrtiites multa animalia, ÔCtamê animalia funt,,
Nâ quêadmodû aliquis ÔCpoëta eft ÔC orator,ÔC tamen ùnus.fîc uirtutes ift% animalia
funt,fod multa non funtjdem eft animus, ÔC iuftus,ôCpradês,ôC fortis^At fîngula: ui(
tûtes quodam modo fo habêt, Sublata eft quaeftio, conuenit nobis , Nam ÔC ego inté¬
rim fateor animû animal effe,poftea uifurus quam de ffta re fontentiam feram. Adio/.
nés eius animaliaeffe nego,Alfoqufn ÔC omnfa uerba erût animalia, ÔC omnes uerfus,
Nam fi fermo prudens bonum eft , bonum autê omne animal eft , Sermo ergo animal
eft.Prudens uerfus bonum eft,bonum autê omne animal eft, Verfus ergo animal eft.
Itaq? Arma uirumq? cano,animal eftyquod non poffunt rotundum dfeere, cum fexpe
des habeat,Textorium,fnquis,totum mehercule r'ftud eft, quod cum maxime agitur*
diffîlio rifu ; cum mihi propono folcffmum animal effe,ÔC barbarffmum , ÔCfyllogif
mum,ÔC aptans illis facies,tanquam pidor afîîgno.Haec dffputamus, attradfs.fuperci
lfjs,fronte rugofa . Non poffunt hoc loco dicere illud Caecilianum , O trfftes fneptfas, .
rfdiculae funt . Quin ftaque potius aliquid utile nobis ac falutare tradamus , ÔC qu-e'
rimus quomodo ad uirtutes uenire poffimus , quae nos ad filas uia adducat. Doce me
non an fortitudo anfmal fit , fod nullum animal felix effe fine fortftudfne , nffî contra
fortufta conualuft, ÔC omnes cafus anteep excïperet medftando praedomuit Quid eft
fortitudo ?Munfmentû humanae fmbecillîtatîs inexpugnabile . Quod qui circûdedit
fîbi,focurus in hac uitae obfîdione perdurât.Vtitur efh fuis uiribus,fufs telis.Hoc loco
tibi Pofîdonfj noftri fententia referre uoIo.Nô eft quod une}? fortunae armis putes elle
te tutum.Tuis pugna cotra fpfàm fortunam no armâtus.Itaq? contra hoftes infirma»
- .contra ipfam fnermes funt.Alexander quidem Perfas,ÔC Hyrcanos,ÔC Indos,ÔC qûtf
qufd gentfû ufq? in Oceanum extendit oriens,uaftabat,fugabatq?, Sed ipfe modo oc-f
cifo amiço,modo amiffo iacebat in tenebris,aliàs feelus , alias defîderium fuû meerêh
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

E P I S T O L A R V M _ *47
ufdor tôt regum atq? poptïIorû,frae trifti'cfaec£ fuccubuftJd enim egerat,ut Omnia po/
tfus haberet fn poteftate quàm affedus.O quàm magnfs homines erroribus tenentur*
qui fus domfnandf trans maria cupiunt permfttere,felfcfflîmoscp fo fudicant,fî rnultas:
per milites prouincias obtinent , ÔC nouas ueteribus adiungût,ignariquod fîtillud in/, t
gens? paruû-j? regnum ,*Imperare fîbi, maximum imperiû eft.Doceat me quàmfacra aX.parcotlis
res fît fuftfcfa,alfenum bonum fpedans,nihil ex fo petens,nifî ufum fui.Nfhfi fît fl!f,cû
ambftfone famaq?,fibf pIaceat.Haec ante omnfa fibi quîfq? perfuadëat,Me iuftum effe:
gratis oportet. Parum eft, adhuc illud perfuadëat fîbi , ut in hanc pulcherrimâ uirtutê
ukro etiâ impendere iuuet,ut tota cogitatfo priuatis comodis, quàm longiffîme auer/ ~ _»
fafît+Non eft quod fpedes,quod fît fuftae rei praemium, maius iniufto eft. Illud adhuc
tibi affige,quod paulo ante dicebammihil ad rem pertfnet, quammultf aequitatem tua-r
nouerfnt. Qui uirtutem fuam publfcarf uuk, non ufrtutî Iaborat, fod gîorfae , Non ufs J
effe fuftus fîne gloria.At mehercules faepe iuftus effe debebis cum infamia Et tunc fî , *
_âpis,mala opinio bene parta deledat. Vale,
EPIS T. CX V .Démultipliai uarietate uitiofae oratîonfs.__r pro quaiitatë animi ' ;
dicentis, eius informatur oratio,Vbi contra luxuriam fuccincledeclinari
QVare quibufdam temporibus prouenerit corrapri generis oratio , quaeris' , ÔC
quomodo in quaedam uitia inclinatio ingeniorum fada fît,ut aliquando inflata '
explicatio uigeret,aIiquandoinfrada, ÔC in morem cantici duda ? Quare alfas fenfus
audaces,ÔC fidem egreffî placuerint,aliàs abruptae fententiae, ÔC fufpfcfofae , in quibus :
plus intelligendû eft,quàm audiendû?Quare,ah'qua aetas fuerit_quae translationfs fure
uteretur fnuerecunde?Hoc quod audfre uulgo fofes,quod apud Graecos fn prouerbiû "
ceffîtjtalis hominibus fuit oratio,quali's uita Quemadmodum autem uniufcuiufojue;
adio dicenti fîmiîis eft,fîc genus dicendi aliquando imitatiirpublicos mores. Si difei/
plina ciuitatis Iaborauit,ôC fo in delitias dedit , argumentum eft Iuxurîae publicae,ora/
tionfs lafeîufa,fî modo nÔ in uno,aut fn akero fuft,fî approbata eft ÔC recepta.Non po
teft alfus effe ingenio,alius anfmo color.Sf fllefanus eft,fi compofîtus, grauis,tempe/
rans,ingenium quoq? fîccum ac fobrium eft.Illo uftiato,hoç quoq? afflatur, NÔ ufdes
fî animus languet , trahi membra , ÔC pigre moueri pedes r fî ille effamfnatus eft , fn;
ipfo înceffu apparere mollici'emjfî ille acer eft tÔCuelox, coneftari gradum,Sifurit,aut: atfcron
(quod furorifîmiIeeft)irafeftur,turbatum effe çorporismotû,necfre3fodferrf.Quan/ * -.,-;
to hoc magis accfdere ingenio putas , quod totum animo permixtum eft? Ab illo fin/
gitur,flli paret,i'nde legem petit.Quomodo Meccenas ufxerft notius eft, quàm ut nar
rarf nunc debeat.Quomodo ambulauerft,quàm delicatus fuerit, quàm cupierit uide/
ri. quàm uitia.fua Iatere noluerit* Quid ergo ? Non oratio eius aeque fokita eft , quàm
ipfe difcindus?Non tam infignfta illius uerba funt ,.quàm cuîtus,quàm comitatus,c|?
domus,quàm uxor,Magni ingenfj uir fuerat,fi illud egiffet uia rediore, fî non uitaffec '
intelligijfî non etfam fn orationedifflueret-, Vfdebis itacp eloquentiam ebrrj hominis»
inuoIutam,ÔC errante, ÔClfcêriaeplenam. Meccenas fncultufuo. Quid turpius amne,
fyluisej? ripa comantibus ? Vide ut alueum lyntribus aret , uerfoq? uado remittat hor/ ' *
tas. Quid fî qufs foeminaefcirro crifpat,ÔC labris colûbat.Incfpitcj? fufpfrans , ut Cer/

Ï4& LIBER VICESIMVS
gufne abftinuit,nec ulla alia re,quid poffet,quàm Ifcêtfa oftendit. Hanc ipfam laudem
fuam corrapit,fftfs oratfonis portentuofîfîî'mae delftfjs Apparet enfm molle fuiffe no
mftem.Hoc iftae ambages compofîtfonis , hoc uerba trâfuerfa,hoc fenfus mihi magni
r quidem faepe,fed eneruati dum exeunt,cuiufs manffeftum facfêt, motum illi felicitate
i ' ' . ' nimia caput , quod uitium hominis effe,înterdû temporis folet.Vbi luxuriant late fe/
Iïcitas fudit,luxus primum corporum eflediligentibrincepit. Defnde fuppelledili la/
boratur,defnde in ipfas domos impendftur cura,ut in laxitatem ruris excurrant,ut pa/
rr'etes aduedis trans maria marmorfbus fulgeant,ut teda uarfentur auro , ut lacunari/
* bus pauimentorum refpodeat nitorideinde ad cfnas lauticia transfertur, ÔC illic com
mendatfo ex nouitate, ÔC foliti ordinis commutatione captatur , ut ea quae cludere fo/
Ientjccena prima ponantur,ut quae aduenientibus dabantur,exeuntibus dentur.Cum
affueuft anfmus faftfdire,quae ex more funt , ÔC illi ÔCpro fbrdidis folfta funt , etiam in
oratione quod notium eft quaerit : ÔC modo antiqua uerba , atque exoleta reuocat , ÔC
profert,modo ffngft,ÔC ignota defledit, modo id quod nuper increbuit , pro cultu ha/
betur,audax trahslatfo,ac frequens,Sunt qui fonfus praecidant,ÔC hoc gratiam fperêt,
fî fententia pependerit,ÔC audienti fufpicionem fui fecerit.Sunt qui illos detineant-. ÔC
porrigant. Sunt qui non ufq? ad uitium accédant,Neceffe eft enim hoc facere, aliquid
grande tentanti,fod qui ipfum uitium amet . Itaq? ubicunq? ufderfs orationem corru/
ptam pîacere,ibi mores quoq? à redo defeiui'ffe , non erit dubium » Quomodo conui/
uiorum luxuria.quomodo ueftium , aegrae ciuitatis indfcfa funt : fîc orationîs Iicentia
(fi.modo frequens eft)oftendit animos quoq?, à quibus uerba exeunt procidiffe, Mi/
; rari quidem non debes,corrupta excipi,non tantû à corona fordfdfore, fod ab hactur/
ba quoq? cukîore.Togfs enim inter fe ifti, non iudicfjs difiant . Hoc magis mirari po/
tes,quod non tantùm uftfofa,fed ÔC uitia laudantur.Nam illud femper fadum eft.Nul
ïum fîne uenia pîacuit ingenfum Da mfhf quemcunq? ufs magni nominis ufrum, di/
eam quidilli. aetas fua ignouerit,quid in illo lcfens diffrmulauerit, Multos enim dabo,
quibus uitia non nocuerint,quofdam,quibus profuerint,Dabo,inquam, maxfmse fa/
mae,ôC inter mfranda propofîtos , quos fîqufs corrigit,delet , Sic enim uitia uirtutibii9
immixta funt , ut filas focum tradura fint Adfjce nunc , quod oratîo certam regulanî
''- ' * nô habet.'Confuetudo illam ciuitatis,quae nunquam in eodem diu ftetft,uerfat. Multi
8t?3,q hiftorias belli Puni'ci forîpfft,fm't Saluftfanus, ÔC in illud genus nitês.Eft apud
Saluftium,exercitû argento fecit,id eft, pecunia parauit. Hoc Aruntius amare co-pft,
Pofuit illud omnibus paginis.Dicit quodâ loco , fugâ noftris facere , Alio loco Hiero
* ' rex Syracufanoram,belfum fecit , Et alio Ioco,quae audita Panormitanos debere Ro/
tnanis fecere.Guftum tibi dare uoîui.Totus his contexûw liber Qu^e apud Salufn'û
, -» rata
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

, : / ; EPISTOLARVM . 24*».:
tira fuerût,âpud hune crebra funt,ÔC penè côtinua,nec fine caufa. ilîë enfm in haecin/
cidebat,at hic illa quaerebat.Vides autem quid fequatur, ubi alicui uitium pro exêplo
eft.Dfxit Saluftfus aquis hyemantibus . Aruntius in primo Ifbro belli Punici ait, Re/
pente hyemauit tempeftas.Et alio Ioco,cum dfeere uellet frfgfdum annû fufffe,aft,To , ..
tus hyemauit anniis.Et alio loco,Inde foxaginta onerarias leues, praeter militem ÔC ne.
ceffarios nautarum, hyemante Aquilone mifît. Non définit omnibus locis hoc uerbtî
infulcîrë . Quodam loco Saluftfus dfeft,Inter arma cfufîia , aequf boni famas petit. A/
runtius non temperauit,quominus primo ftatim Ifbro poneret,fngentes effe famas de
Regulo.Haec ergo ÔC hufufmodi uftia, quae ali'cuîfmpreffît imitatîo , non funt indicia
luxuriae,nec animi corrupti . Propria enim effe debent , ÔC ex ipfo nata , ex qufbus tu
aeftimes alicufus affedus.Iracundi hominis,iracunda oratio eft.Commoti nimis inci/
tata,delicati tenera ÔC lïuxa,Quod ufdes iftos fequi,qui aut uellunt barbam , aut inter.
ueflunt.qui labra prefïîus tondent ÔC abradût,feruata ÔC fubmfffa caetera parte:qui la/
cernas coloris improbi fumunt,quf perlucentem togam,qui nolunt facere quicquam,
quod hominum oculis rranfîlîre Iiceat Iritant illos, ÔC in fe aduertunt, Volunt uel re/
prehendi, dum confpîci, Talis eft oratio Meccenatis omniumq? aliorum, qui non ca/
fu errant,fedfeientes,uoIentesq?,Hoc à magno animi malo orftur.Quomodo in uino
non ante h'ngua tftubat3quàm mens ceffi't onerf,ÔC inclfnata uel prodita eft:fta iftaora
tio,quid aliud quàm ebrietas?NuIli molefta eft , nifi animus labaturjdeo ille curetur,
db illo fonfus,ab ilîo uerba exeût,ab illo nobis eft habftus,uukus,inceffus , Illo fano ac,
ualente,oratio quoq? robufta , fortis, uirilis eft,Si ille procubuit , ÔC caetera fequuntur
ruina, Rege incolumi, mens omnibus una eft, Amiflbruperefidê, Rex nofter v
eft animus,Hoc incolumi,caetera manentin offîcîo,parent ÔC obtempérant , Cum ille
pàulum uacillauit, fîmul dubftant,Cum uero ceffît uoluptatkartes quoq? eiusjadusq?,
marcent,ÔC omnis ex languido f fluxooj conatus eft , Quoniam hac fîmiîitudine ufus, alfluidoq$
fum.perfeuerabo,Animus nofter modo rex eft,modo tyrannus.Rex,cum honefta in/
tuetur,falutem fîbi cômiffî corporis curat,ôC nihil imperat turpe,nfhil fordidum . Vbi,
uero impotens,cupidus,delicatus eft, tranfît fn nomen deteftabfle ac dirum , ÔC fit ty/,
rannus- Tunc illum excipiunt affedus impotentes, inftantq?, qui initio quidê gaudet,.
ut folet populus largftfone nocitura fruftra plenus,ÔC quae non poteft haurire,contre/
dat. Cum uero magis ac magfs ufres morbus exedit, ÔC in medullas neruosq? deften/
dere delitiae , confpedum eorum , qufbus fo nimfa aufdftate inutilern reddidit , Iaetus,
pro fuis uoluptatfbus habet fpedaculum alfenarû, fubminfftrator Ifbfdinum, teftisep,,
quarum fibi ufum fngerendo abftulftî nec illi tam gratum eft abundare iucûdis,quànx
acerbum quod non omnem illum apparatum per gulâ uentremq^ tranfînittit, nô cum
omni exoletorum feeminarumep turba conuolutatur, meeretq? quod magna pars fua.
felicitatis exclufa corporis anguftfjs, ceffat. Nunqufd ern mi Lucilihic furor eft,quod
nemo noftram mortalem fè cogitât? quod nemo imbecflIû?immo quod nemo noftrû
unum effe fe cogftat?Afpfce cuk'nas noftras, ÔC cocurfantes fnter tôt ignés coquos no
ftros.Vnum uideri putas uentrem,cuf tanto tumultucomparaturcîbus? Afpicefue/ dl.uentarîaà
terarfa noftra,ÔCpIena multorum feculorum ufndemfjs horrea. Vnû putas uideri uen fortdfjfls^i/
trem,cuf tôt confulum,regfonumq? uina cluduntur? Afpice quot Ioçis uertatur terra, naria*
quot milia colonorum arent,fodfant.Vnum putas uideri uentrem, cui ÔCin Sicilia,ôc:
in Africa ferftur?Sani erimus,ÔC modfca côcupi'fcemus,fî unufqui% fe numeret,me/
tiatur fîmul corpus,fciatcp,nec multum capere,nec diu poffe.Nihil tam aeque tfbf pro
fuerit ad temperantfam omnfum rerum,quàm frequens cogitatio breuis aeui,ÔC huius
ïncerti.Quicquid facies,refpice ad mortem, Vale* .
IN LIBRVM XX, EPIST, CXIIII. [
ïrgens parumep regnum . Sic xditio fuperior.In alfjs erat , par coelis regnum , quod ab ern/ «
ditulo quodam fubmiffumapparet,lnalfjs.parcp régi regnû.In alfjs aliud,»^ .«^.Tolerabilis
eritled-io, Ingens paruumqueregnum. Paruum quia unius in unum.ingens quia difficileac
praeclarum *
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

fr-^»-*
_.«#'.vf**+ _.«#'.vf**+ 0#*:
l
atiterjunc
259 LIBER VICESIMVSPRIMLVS
t Pcrfuadeatfiblmeinhancpulcherrimam uirtutem ultro etiam impendereiubentur. ïnatfs.
erat iubecSi me uertas in ut,acmoxur in ut, eritcommoda ledio . Adhuc illud perfuadea. fibi
ùt_nhancpulchaTimamuirtutem,ultro etiam impendereiuuet,uttota cogitatio ô.c.
EPISTOLA CXV,
CLnid fi fcemina: cirro crifpat.Hic locus abfcp codicum auxilio reftitui non poteftjtacp nolui
me torquère fudore infrugifero,quandoquidem parum opis adferebant exemplana,
LVCII ANNEI SENECAE AD LVCILIVM EPI/
STOLARVM LIB. V I C E S I M V S P R IM V S,
EPIST.CXVI. Quod fapiente non decet orationis folicita concinnitas.
De pukhritudine animi.Et quod omnium hic non folida,
fed bradeata ÔC fida félicitas eft,
fïmisanxium eftete circa uerba ÔCcompofitfonem miLucilf no/
ïo,Habeo maiora quae cures,quam quaefcribas,Quere quid fcn'/
bas,non quemadmodunuSC hoc ipfum,non ut fcribasJed ut fen/
cias,ut illa quae fonferis,magis apph'ces tibi , ÔC ueluti lignes . Cu/
iufcuncp orationê uideris folicitam ÔC poîi_am,fcito animû quoq?
no minus effè pufîïlis occupatum , Magnus iîle,remiffius loquit,
| ÔC fecimus,Qua;cû-f? dici.,plus habent fidudar,quàm curae.No/
Ifti complures iuuenes , barba ÔC comanitidos, de capfula tortos,
nihil ab illis fperaueris forte,nihil foltdum. Oratio cuîtus animi eft, fî circumtunfa eft,
ÔC fucata,8C manufada,oftendit illum quoq? non elfe fincerum,ÔC habere aliquid fra/
di.Non eft ornamentû uirile concinnitas,Si nobis animum boni uiri îfeeret infpicere,
O quàm puîchram faciem,quàm fandam, iquàm ex magnifico placidoq? fulgentê,ui/
deremus,hinc iufticia}illinc fortitudfne,hinc temperantia,pradê_iaejj !ucent_bus,Prae/
ter has _rugalitas,ÔC continentia,ôC tokrantia,ÔC îibertas

EPISTOLARVM ' >xjt
marmoreifidudôs , cum fciamus quale fît,",quod abfoondîtur,ocufis noftris imponî/
mus.Et cum auro teda perfundimus,quid aliud quàm mendacio gaudemus?Scfmus
enim fub illo auro fccda ligna îati'tare , Nec tantùm parietibus , aut lacunaribus orna/
meiitum tenue praetenditur,omnfû fftorùm quos incedere altos uides,bradea.a folie
tas eft,Infpice,ÔC difoes fub ffta tenui mêbrana dignitatfs,quâtû malf iaceat , Haec ipfa
res tot'magiftratus,tot iudices detinet , quae magiftratus, ÔC iudices facit. Pecunia ex
quo in honoré effe ccepft,uerus rerum honorcecidit, Mercatoresq? ÔC uenales inuicê
fadi quaerimus,nÔ quale fît quid,fod quanti.Ad mercedem pfj fumus,ad mfforicordiâ
impfj.Et honefta quamdiu fpes fneft,fequîmùr,fn contrarfû tran{îturi,fîplus foeïerata
promitterent,Admirationê nobis parêtes auri argentfq? fecerunt,ÔC teneris infufà eu/
pidftas,altius fod{t,creuftcj? nobffcû.Deinde totus populus in alia dffeors , in hoc con/
.ueniuhoc fufpfcfunt,hoc fuis optant.hoc dfjs uelut rerum humanarû maximum, cum
grati uideri uolunt,confocrant»Deniq? eô mores redadi font _ ut paupertas maledido
probroef fît,côtempta di'uftfbus,i'nuifa pauperfbus,Accëdunt defnde carnnna poè'ta/
rum,qu.eai7edfbus noftris facemfubdant, qufbus diuitiae uelut unicum uitae decus
ornamentûq? laudatur Nihil illis melius nec dare uidenfDfj fmmortales poflê,nec ha
bere. Regia foîfs erat fùblfmîbus alta coïûnfs, Clara mi'câte auro, Eiufàêcurrûafpi
ce, Aureus axis erat,temo aureus,aurea fummae Curuatura rotae,radforû argêteus
ordo. Deniq? quod optfmû ufderi uoIunt,fecu!û aureû appeilant+Nec apud tragfcos
defunt,quf lucro i'nnocentfam,faIute opfnfonem bonam mutant»,
Sfne me uoeari pefffmum ut dfues uocef.
An dfues,an bonus nemo,omnes quaerimus, .
Non quare,ÔC unde,quid habeas tantùm rogant*
Vbiq? tantiquifq?, quantum habuit,fuit,
Quid habere nobis turpe fit,quaeris?nihil,
Aut diues opto ufuere,aut pauper mori,
Bene morftur,quffqufsmoritur,dum lucrum facft.
Pecunia ingens generfs humanf bonum,
,Çui non uoïuptas matrfs,aut blandae poteft ,
Par effe prolis» non facermeritisparens* fJiioH'mm/
Tam duîce fïqm'd Veneris fn uultu mfeat. __T _* __
ixk *. -n __ - i _ merus Uoeat.
Mento ma amores cktum, atq? hominum mouet, , , -, ,
Cum hi nouiffîmf uerfus in Tragcedfa Euripidis pronuntiati effent, totus pûpu.us ad jf,u "^

»5X LIBER VICESIM VSPRIM V S
EPIST,CXV n.Potiuseffe.nuIlôsquàmmodfcos habere
affedus,contra Perîpateticos difputat,
VTrum fatfus fît modfcos habere affedus>an nulIos,faepe quaefîtum eft.Noftrf îl
los expeIIunt,Peripatetic{ ten.perant.Ego nô uideo quomodo falubrîs effe,aut
utilis poffit ulla mediocritas morbi Nolf timere, nihil eorum quae tibi non uis negari
eripiOjfacilem me , indulgêtem cj? praebebo rebus,ad quas tendis, ÔC quas aut uitaene/
çeffarfas,aut utiles,aut iucundas putes.Detraham uitium.Nam cum tibi cupere inter
dixero,uelle permittam,ut eadem illa intrepidus facias,ut certiore côfilio,ut uolupta/
tes illas magis fentias.Quid nf?Ad te magis peruenturae funt,fî illis imperabfs , quàm
fi fermes. Sed nâturale eft,fnquis, ut defîderio amici torquear datus lachrymis tam iu-'
fte cadentibus,naturale eft opinfonfbus hominum tangi,ÔC aduerfîs côtrfftarf. Quare
non permutas mfhf hune tam honeftum malae opfnionis metum? Nullum enim uitia
fîne patrocinio, nulli nô uitium eft uerecundum ÔC exorabfle, fed ob hoc latfus fundi/
tur.Nô obtinebfs ut defînat,fî incfperepermfferis, Imbecflliscp primo omnis affedus,
deinde ipfo fe concitat,SC uires dum procedit parat,excluditur faciîius, quàm expellk
tur.Quis negat omnes affedus à quodam quaff naturali fluere prfncfpfo? Curam no/
bfs noftri natura mandauft. Sed huic ubi nimfum indulforis, uitium eft . Voluptatem
natura neceffarfjs rébus admffouft , ut non fllam peteremus , fed ut ea fine quibus non
poffumus uiuere,gratiora nobis illius faceret acceffio , Si fuo uenfatfure, Ïuxuria eft,
Ergo fntrantibus refîftamus,qufa facilfus,ut dîxf,non recfpfuntur quàm exeunt Alk
quatenus,fnqufs,doIere,aîiquatenus timere permitte,fod illud aliquatenus longe pro/
ducitur,nec ubi uis,accipit finemiSapienti non folicite cuftodfre fo tutû eft,ÔC lachry/
mas fuas ÔC uoluptates ubi uolet,fiftet. Nobfs qufa non eft regredi faciïe,op.imum eft
omnr'no non progredi.Eleganter mihi uidetur Pangtius refpondfffe adulefcentulo cuf
dam quaerenti,An fapiens amaturus euet.Defàpfente,fnquft,uidebimus,mihi ÔC tibi,
quf adhuc à fapîente longe abfumus,non eftcommfttendû ut fncfdamus in rem com/
motam,impotentem,akeri emancipatam,uilem fibi.Siueenfm nos refpexft, humani/
tate eius irritantur,ffue contêpfit,fuperbfa accendimur.Aeque facilitas amoris, quàm
difficultas nocet.Facilitate capimur,cum diffrcultatecertamus, Itacp confcfj nobfs im
becflîftatfs noftrae qutefcamus.Nec ufno fnfirmum anfmum cômittamus3nec forma,
nec adulatfonf,nec ullis rébus blande trahêtibus, Quod Panaetfus de amore quaerenti
refpondk , hoc ego de omnibus dico . Quantum poffumus nos>à lubrico recedamits.
Inficco quoq? parum fortiter ftamus. Occurres hoc loco mihi illa publica contra Stoi
eos uoce,Nimfs magna promittitfs,nîmis durapraecfpftfs. Nos homuntiones fumus,
omnia nobfs negare non poffumus.DoIebimuSjfed parum.Concupffcemus,fed tem/
perate.Irafoemur,fed placabfmur^Scis quare non poffumus ifta ? Quia nos poffe non
credimus.ïmmo mehercules,aliud eft in re . Vitia noftra,qtifa amamus, defendimus,
ÔC malumus exeufare illa,quàm excutere,Satis natura homini dedit roboris,fi illo uta
: mur,fi uires noftras coIIigamus,ac rotas pro nobfs , certe non contra nos concitemus,
Nolle in caufa eftyion poffe praetenditur, Vale.
EPIST.CXVHI, Argurnentatur contra profeffores fuos fapere bonum elfe,
Deinde huius difputatfonfs uelutpcenftens docet fnftrumenta
ufrtutum non talfa argumenta tradanda.
MVltum mihi tibi

EPISTOLARVM 255
fapere,dicïmus referentes ad id, ëxqùo pendet , id eft,ad ipfam fapientiam,Aduerfus
hos qufd ab alfjs refpôdeatur,audi anteqUamego incipio fecedere,ÔC in aliam partem
confîderejfto modo,fnqufunt,nec béate uiuere bonum eft,VeIfntnoIfnt,refponden/
dum eft beatam uftam bonum effe, ÔC béate uiuere bonum non effe.Etiamnum quoq?
noftris illud opponitur,Vultis fapere?Ergo expetenda res eft fapere, fî expetenda res
eft,bona eft, Coguntur noftri uerba torquere , ÔC unam fyllabam expetendo interpo/
nere,quam fermo nofter inferi non fînft.Ergo illam fi pateris adfungam.Expetendum
eft,fnquft,quod bonum eft,expetibile quod nobfs contingit , Cum bonum confocuti
fumus,non petitur tanquam bonum , fod petito bono accedit , Ego nô idem fentio,ÔC
noftros iudfco in hoc defoendere , qufa fam primo ufnculo tenêtur,ÔC mutare illis for/
mulam nô licet,Mukum dare folemus praefumptfonf omnfum homfnum , Apudnos
ueritatis argumentum eft,aliquid omnibus uiderittanquâ deos effe, inter alia hinc col
Ifgfmus , quod omnibus de dfjs opinio infîta eft , nec ulla gens ufquam eft adeo extra
!eges,morescg proieda,ut non aliquos deos credat.Cum de animarum aeternitate dif
ferimus, non Ieue momentum apud nos habet confenfus hominum,aut rimentiû info
ros,aut colentium, Vtor hac publica perfuafîone , Neminem inuenies, qui non putet
ÔC fapientiam bonum,ôC fapere,Non faciam quod ufdi folent,ut prouocem ad popu/
lum.Noftris incipiemus armis confligere,Quod acciditalicui,utrum extra id cui acci
ait eft,an in eo cui accidit?Si in eo eft cui accidit,tam corpus eft, quàm ille cui accidit,
Nihil enim accidere fine tadu poteft , Quod tangit corpus eft Si extra eft,poftquam
accefferatreceffît. Qiiodreceffît,motum habet, quod motû habet,corpus eft.Speres
me didurum,non elle aliud curfum,aliud currere, nec aliud calorem, aliud caîere,nec
aliud lucem , aliud lucere , Concedo ifta alia effe , fod non fortis alterius , Si ualetudo
indifferens eft, ÔC ualere indifferens eft. Si forma indifferens eft , ÔC formofum effe in/
dffferens eft.Sffuftftfa bonum eft, ÔC iuftum elfe bonum eft. Si turpitudo maîum eft,
ÔC turpem effe malum eft, Tam mehercules quàm fî Ifppftudo malû efr.ôClîppfre ma/
lum eft.Hoc fcfas,neutrum effe fîne akero poteft.Quod iapit3fapiens eft: quod fapiês
eft,fapit,Adeo non poteft dubitari,an quale iftud fît,taie hoc fît , ut quibufdam utrûq?
unû uideat atq? idê.Sedillud libenter quaefîerfm ,Cum omnia aut bonafînt,aut mala,
aut indifferentia, fapere in quo numéro fît. Bonum negant effe , malum uuq? non eft,
fequftur médium fîtJd autem medfum atq? fndffferens uocamus, quod tam malo con
tfngere quàm bono poteft,tanquanTjpecunfa,forma, nobfIftas Hoc ut fapiat, contin/
gère nifî bono non poteft,ergo indifferens non eft,Atqui ne malum quidem eft,quod
contingere malo non poteft,ergo bonum eft, Quod nffî bonus non habet,bonum eft,
fapere non nifî bonus habet,ergo bonum eft.Accidens eft,inquît,fàpiêtise , Hoc ergo
quod uoeas fapere,utrum facit fapientiâ,an patîtur?fîue facit fllud,fiue patitur,utroq?
modo corpus eft, Nam ÔC quod fit, ÔC quod facit,corpus eft:fî corpus eft, bonum eft,
Vnum enfm deerat fUf,quo mr'nus bonum effet , quod incorporaïe erat , Peripateticis
placet,nfhfl fntereffe fnter fapfentfam ÔC fàpere,cum in utrolfbet eorum ÔC alterum fît,
Nunqufd enfm quenquâ exfftfmas fapere,nffî quia fapientia habet? Nunquid quencÇ
qui iapiat,non putas habere fàpfentiam?Dfaredici ueteres ffta diftfnguunt,ab illis dû
uifîo ufq? ad Stoicos uenft,Qualis fît haec,dfcam.Alfud eft ager,aliud eft agrû habere*
Qufd nf?Cum habere agrum ad habentem,non ad agrû pertineat. Sic aliud eft iàpien
tia,aliud fapere,Puto concédas duo effe haec, id quod habetur, ÔC eum qui habet. Ha/
bitu fapientiam habet qui fapit . Sapiêtia eft mens perfeda,uel ad fummû optimum q?
perduda.Ars enim uitae eft.Sapere qufd eft?Non poffum dicere mens perfeda,fod ici
quod côtingit perfedam mentem habentf,Ita alterû eft mens bona, alterum quafî ha/
fcere mentem bonam.Sunt,fnquft,naturae corporum,tanquâ hic homo eft, hic equtisi
fias deinde fequuntur motus animorum enuncfatfuf corporum, Hi habent proprium
quiddam,ÔCà corp'oribus fodudum:tanquam,uideo Catonem ambulantem,hoc fon/
His oftendit,animus crédit Corpus eft quod uideo,cui ÔC oculos ÔCanimum intendi,
Dico deinde,Cato ambuîatVnô corpus,inqui't, eft quod nunc Ioquor,fed enuncîatiuû
"qitiddam de corporequod alfj effatum uocant,alfj enunciatum, alfj edfdum , Sic cum
y dicimus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

254 LIBER VICESIMVSPRIMVS
dicimus fapientiam,fncorporale quiddâ intelligknus. Cum dicimus fàpit, de corpore
loqufmur.Plurimum autem intereft,utrum illum dicas, an de illo, Putemus in prsefen
tia ifta duo effe,non enim qufd mfhf uîdeatur,pronûcfo,quîd prohiber, quo minus ali
ud quidem , fed nihilominus bonum ? Dicebas paulo ante aliud effe agrum, aliudha/,
bere agrum.Quid nî?in alia enim natura eft qui habet, in alia quod habetur . Uia terra
eft,hfc homo eft.At in hoc de quo agitur eiufdem naturae funt utraq?, ÔC qui habet fa/
pientiam,ÔC fpfa quae habetur.Praeterea illic aliud eft quod habet , alius qui habet, hic
in eodem eft,ÔC quod habetur,ÔC qui habet,Ager iure poffîdetur,{apientia natura: ille
abalienari poteft, ÔC alterf tradi.haec non dffcedft à domfno.Non eft itaq? quod compa ,
res inter fe difîîmilia.Cceperam dicere,poffe ifta duo effe,ÔC tamen utraq? bona3Et fa/
pfentfam, ÔC fapientia habere,duo effe,ÔC utrumq? bonû effe concedfs,Quomodo ni/
hil obftat3quomfnus ôC fapientia bonû fît, ÔC habens fapfentfam,nfhil obftat ergo quo
minus ÔC fapientia bonum fit,ÔC habere {apfentfam,id eft, fapere . Ego in hoc uolo fa/
piens effe,ut iàpfam.Quid ergo?Non eft id bonum,fîne quo nec fllud bonû eft ? Vos
certe dicitis fapientiam fî fîne ufu detur,accipiendam non effe.Qufs eft ufus fapiêtiae?
, Sapere,hoc eft in illa preciofîffîmum,quo detrado , fuperuacua fit Si tormenta mala
funt,torqueri malum eft,adeo quidê ut fila non fint mala, fî quod fequftur,detraxerfs.
Sapientia habitus perfedae mentis eft,fapere ufus perfedae mentis, Quomodo poteft
ufus eius bonum non effe,quae fîne ufu bonû non eftVInterrogo te, an fapientia fit ex/
petenda?Faterfs.Interrogo,an ufus fapientiae fît expetendus? Fateris . Negas enim te
illam recepturû.fî uti ea prohibearis.Quod expetendû eft,bonum eft . Sap .re fapien/
t_.eu.us eft,quomodo eîoquentfaeloquf,quomodo oculorum ufdere. Ergo faperela/
pîentfae ufus eft,Vfus autem fàpientiae expetendus eft , Sapere ergo expetcndum eft.
Si expetendum eft,bonum eft.Ohm mefpfum damno,qui illos imitor dum accufo, ÔC
uerba apertae rei impendo Cui enim dubium poteft effe , qufn fî aeftus maîum eft> dC
aeftuare maîum fît?Si aîgor malum eft , malum fit algere.Si uita bonum eft-, ÔC uiuere
bonum eft.Omnia ffta circa fapientiam funt,nô in ipfa fapientia funt, At nobis in ipfà
commorandum eft, etiam fîquid euagari liber , amplos habct illa fpacfofb- q? fecefliis,»
De deorum natura quaeramus,de fyderum démentis , de hfs tam uarfjs ftellarû difcur/
_ïbus:an ad illarum motus noftra moueantur corpora,an corporibus omniû, animisck
l'îlinc impetus ueniat.An ÔC haec quae fortuita dicuntur,certa lege côftrida fint,nihilq?
in hoc mundo repentfnum, aut expers ordinis uolutetur , Ifta iam à formatione morû
recefferunt,fed îeuant anfmum,ÔC ad ipfarum quas tradant rerum magnftudinem at/
toIlunt.Haec uero de qufbus paulo ante dicebam,minuunt ÔC deprimunt, nec ut putas
exâcuunt,fed exténuant. Obfecro uos,cur tam neceffarfam curam maioribus meliori
i buscj? debitam,in re nefcfo an falfa , certe inUtiïi terimus ? Quid mihi profuturum eft
éliter, Mud fcfre,an aliud fît fapfentfa,aliud fapere?Quîd mihi profuturum eft fcfre , f aliud bonû
effè?Temere me geram, fubfbo huius uoti aleâ.Tfbi fapientia,mihi fapere contingat,
Pares erimus.Potius fd âge, utmfhf uiam monftres, qua ad ffta peruenfam Dfc mihi
qufd uftaredebeam,qufd appetere, quibus animû labentcm ftudijs firmem , queraad/
'é-ync/t

EPISTOLARVM 255
quamprimû moriar.Quamprimû iftud quod effe ufs?quê fllf diem ponfs ? Citius fieri
quàm optas poteft.Imbeciîlae mentis ifta funt uerba, ÔC thac deteftatfone miforiam de *P, hac defti/
precantis.Nonuuïtmori,qui optât. Deos uitâ roga ÔC falutê,Si mori pîacuît,hic mor ndtionemife/
tis eft frudusjoptare defînere:Haec mi Lucili trademus,his formemus animum. Haec ricordiam ca
eftfapfentfa,hoc eft fapere,nô dffputatfunculfs inanfbus fubtflitatê uanifîîmâ agftare. ptantis
Totquaeftiones tibi fortuna impofuit, nondûillas folufftf. Iam caufllarfs, Q> ftukum
eft,cum fîgnû pugnae acceperîs uëtflare.Remoue ifta luxuriae arma , decretorfjs opus
eft.Dfc qua ratione nulla animû trifticia,nulla formido perturbet, hoc focretarû cupi/
ditatum pondus effundam,qua ratione agatur alfqufd.Sapfentfa bonû eft, fapere non1
eft bonum.Sfc fît.Negemus fapere3ut hoc totum ftudfû derfdeatur, tancp operatû fu/
peruacufs.Qufd fî foires etiam illud quaeri,an bonû fît fapfentfa? Qufd enim dubium
eft oro te,an nec meffem futura fam fontiât horrea, nec futura adulefoentiâ pueritia ui
ribus aut ullo roboreintelligat?Aegro intérim nihil uenturafànitas prodeft,nô magis
quàm currentêludâtemq?,poft muîtos focuturû fonfus ocfum reficit. Quis nefeft hoc
ipfo non effe bonû fd quod futurû eft,qufa futurû eft? Nam quod bonû eft, utiq? pro/
deft,nffî praefentia prodeffe non poffunt.Sf non prodeft , bonû nô eft utfq?:fî prodeft,
iam eft.Futurus fum fapfens,hoc bonum erit cum fuero-.in.erim nô eft. Prius aîfqufd
effe debet,defnde quale effe + Quomodo oro te quod adhuc nihil eft , fam bonum eft?
Quomodo autë tfbi magis uis probarf,non effe alfqd quàm fî dixeroffuturû eftVNon/
dum enfm uenifIeapparet,quodueni..Ver fecuturû eft. Scionûchyemëeffè, Aeftas
focutura ef_,fotb aeftatënô elfe , Maximû argumentû habeo nondû praefentis , futurû
effe. Sapiâ fpero,fed înterîm nô fapfo . Si" illud bonum haberê,iam hoc carerem malo,
Futurû eft,ut fapi'am,ex hoc licet nondû mefapere inteîlfgas.Non poffum fîmul ÔC in
illo bono, ÔC in hoc malo effe . Duo ifta non coëunt,nec apud eundem funt unà bonû
ÔC maîû.Tranfourramus folertiffîmas nugas ÔC ad illa quae nobis aliqua opem funt la/
tura,properemus . Nemo quf obftetrfcem parturfenti h'Iiae folicitus accerfît, edidû ÔC
ludorum ordinê perlegft.Nemo quf ad fncendfû domus fuae currft , tabula lateruncu/
larfâ gfpfcft, ut feiat quomodo alligatus exeat calculus.At mehercules omnia tibi un/
dfq? nuncfant,ÔC fncendfû domus,ÔC perfculû îîberorû,ôC obfîdfû patriae,ôC bonorû di
reptfo,Adfjce iftfs naufragiû,rnotusCg terrarû,ÔC qufcqd aîfud timeri poteft . Inter ifta
diftridus rébus nihil aliud cj? animû obledantibus uacas.Quid inter fàpiëtiâ ÔC fapere
interfît inquiris? Nodos nedfs ac foîuis,tanta mole impendente capiti tuo ? Non tant
benignum ac libérale tempus natura nobis dedit , ut aliquid ex illo uacet perdere , ÔC
unde quàm multa etiam diligentiffîmfs pereât,Aliud ualitudo fua cuiq? abftulft,aîiud
fuorû,a!fud neceffaria negocia.aliud publica occupauerunt, Vitam nobifoum dfufdft
fomnus,ÔC hoc tempore tam angufto,ÔCrapfdo,ôC nos auferente,qufdiuuat maiorem
partem mittere in uanum?Adfjce nunc, quod affuefoft animus deledare potius quàm
fanare,ÔC philofophiam obïedamentum facere cum remedium fît . Inter fapiêtiam ÔC
fapere quid interfît nefefo.Scio mea nô intereffe,feiam ffta,an nefefam. Dfc mihf cum
quidfnter fapîentfâ ÔC fapere interfît didicero,cur potius inter uocabula me fapientfa.
detînes,quàm inter opera?Fac me fortiorem,fac me fecuriorê,fac fortunae parem, fac
fuperiorem.Poffum autem fuperfor effe,fîïdixero omne quod difeo. Vale. aUfocero
EPIST, CXiX.Praemittens demundanorum folicitudine,ÔC fapientis
focurîtate.Et quid fît bonû.Et quae honeftf ÔC boni differëtiâ.
EXigis à me frequentiores epfftolas.Ratfones côferamus/oluéndo non erîs.Çon
uenerat qm'dem,ut tua priora effent, ut feriberes , ego refcrfberem Sed non ero
dff-icflis.bene credf tibi fcio,itacg in anteceffum dabo.Nec faciâ quod Cicero ufr dffer
tfflimus facere Attfcum iubet , ut etiam fi rem nullâ habebit, quod in buccam uenerft
feribat.Nunc£ poteft deeffe quod fcrfbâ,ut omnfa illa quae Ciceronis implët epiftolas
tranfoam:quis candfdatus laboret,qufs alfenfs.qufs fuis ufribus pugnet:quis côfulatû
fiducia Caefarfs,qm's Pompei,quis aper_epetat:q duras fît feenerator Caeciîius,à quo
mfnorfs centefîmis propinquis, nûmus moueri nÔ poffît . Sua fatius eft mala à) aliéna
tradare,fo excutere ÔC uidere. quàm multaram rerum candfdatus fit, ÔC nô fuffragarî,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
y 2 Hoc

.1
256 LIBER VICESIMVSPRIMVS
Hoc eft mi Lucili egregfû,hoc focurum ac Iîberû,nfhîl petere, ÔC tota fortunae comitfa
tranfîre. Quàm putas effe iucundû tribubus uocatis, cum candidati in têplis fuis pen/
dant,ÔC alius nummos pronunciet,ak'us per fequeftrê agat,alius eorum manus ofeulis
conterat,quibus defîgnatus contîngendâ manum negaturus eft , omnes attonki uocë
praeconfs expedant , ftare ociofum, ÔC fpedare filas nundfnas nec ementë quicquam,
nec uendcntê.Quanto hic maiorê gaudio fruftur,quf non praetorfa,aut confularia co/
mi'tia fecurus fntuetur , fed magna illa,fn quibus alfj honores annfuerfarios petunt,alfj
perpétuas poteftates,aîfj bellorû euentus profperos triumphoscj?, alfj dfuftfas,alij ma/
trimonta ac k'beros , alfj falutem fuam fuorumq?.Quanti animi res eft, folum nihil pe/
tere,nullf fupplfcare,ÔC dicere,nihil mihi tecum fortuna, nô facio mef tibi copia , Scio
apud te Catones repelîf, Vatfnfos fieri Nihil rogo . Hoc eft priuatâ facere fortunam,
Lfbet ergo hïec inui'cem fcrfbere,ÔC hanc fntegram femper egerere materfâ,çfrcumfp{
cientibus tôt milfa hominum inquiéta,qui ut aliquid peftiferi confequant,per mala ni
tuntur in maîû,petant _j? mox fugfenda, aut etiam faftidîenda. Cui enim affecuto fatis
fuit,quod optanti nfmfû uidebatur ? Non eft,ut aeftimant homines,auida felîcftas,fed
pufilîa.Itaq? nemfnëfatfat.Tu ffta credfs excella, qufa longe ab illis iaces . Ei uero qui
ad illa peraenft,humilia funt,Mentfor,niff adhuc quaerit afcendere.Iftud quod tu fum
mum putas,gradus eft. Omnes aût maie habet fgnorantfa ueri, tanquâ ad bona ferun*
tur decepti rumoribus.Deinde mala effe,aut inania,aut minora quàm fperauerfnt,ade
pri ac multa paflî ufdent , maforcj? pars mfratur ex fnteruallo fallentfa , ÔC uulgo bona
pro magnfs funt,Hoc ne nobfs quoq? euenfat,quaeramus qufd fît bonû.Varia eius fn/
rerpretatfo fuit.Fintuft hoc alius alio modo.Alfus illud aliter expreffît.Quidam ita ft>
niunt,Bonum eft3quodînuftatanimos,quodadfouocat.Hufc ftatim opponit, Quid
fi inuitat quidê,fed in perniciê?Scis quàm multa mala blanda fint,Verû ÔC uerifimile,
inter fe differunt.Itaq? quod bonum eft,ueroiungit,nô eft enim bonû,nifî uerû eft,Aç
quod inuitat ad fe,ÔC allfcere facft, uerifimile eft,fîirripft,foIî'cftat,attrahft,Qufdam ita
finierunt.Bonum eft,quod ad petftionê fui mouet,uel quod fmpetû animi tendëtisad
fo mouet.Et huic idem opponitur.Multa enfm fmpetû animi mouent,qu_e pétant pe/
tentium malo.Melius illi,qui fîc finferunt,Bonû eft quod ad fo fmpetum anfmf fecun/
dum naturam rnouet.ôC fta demum petendû eft, cum ccepit effe expetendum . Iam ÔC
honeftum eft, hoc enfm perfede eft petendum,Locus fpfe me admonet,ut qufd fnter/
fît fnter bonum honeftumq^,dfcam. Alfquîd fnter fe habet mfxtû ÔC infeparabile , nec
poteft bonum effe, nffî cuf alfquîd honefti îneft, ÔC honeftum utiq? bonum eft. Qufd
ergo inter duo r'nterefiVHoneftum eft perfedum bonû,quo beata ufta completur, eu/
ius contadu alfa quoq? bona fiunt . Quod dico taie eft.Sunt quaedam neq? bona,neq?
mala,tanquam mili'tiajIegati'o,iurifdic"_io.Haec cum honefte mfnfftrata funt,bona effe
incipiût, ÔC ex dubio in bonû tranfeunt. Bonum focietate honeftf fît, honeftum per fe
bonum eft.Bonum ex honefto f_uit3honeftum ex fe eft,Quod bonum eft,malum effe
potuft.Quod honeftû eft,nffî bonum effe non potuît,Hanc quidam finitionê reddide
runt.Bonum eft quod fecundum naturam eft.Attende qufd dicam , quod bonum eft,
ÔC fecundû naturam eft:non protinus quod focundum natura eft,ÔC bonum eft,Mulia
, qufdem naturae confentfunt,fed tam pufîlla funt,ut non côuenfat illis boni nomen.Le
uia enim funt, contemnenda,Nullum enim minimum contemnendum bonum.Nàm
quamdiu exiguum eft,bonû non eft.Cum bonû effe co_pft,non exiguû eft. Vnde air'/
quid cognofeitur bonum?Si perfede fecundum naturam eft,Fateris,{nquis, quod bo
num eft fecundum natura effe,Haec efus proprietas . Fateris ÔC alia fecûdum naturam
___ qufdem effe,fed bona nô effe.Quomodo ergo illud bonum eft,cum haec nô finv.quoÀ
modo ad fllam proprfetatem peruenft,cum utriq? praecipuû illud cômune fit,fecundû
naturam effe?fpfafeflfcet magnftudine.Nêc hoc nouû eft,quaedam crefeendo mutark
Infans fuft,fadus eft pubes,alfa efus proprietas fit.llle irratfonabfli's eft, hfc ratfonabf/
fis. Quaedâ incremento nô tantû in maius exeût,fed in aliud.Nô fit,inqui't,aliud quod
maius fît. Vtrum Iagenâ an doliû fmpleas ufno, nihil refert , in utroq? proprietas ufni
eft,Et exîguû melîis pondus,ÔC magnû, fapore non differt,Diuerfa ponîs exempla. In
iftis
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 257
iftfs enim eadem qùaîitas eft,quâuis augeantur,manent. Quaedam amplîfîcata in fuo
genere,fn fua proprietateperdurât: quaedâpoft multa fncrementa,ukfma demû uertit
adiedibjôC nouaillis,aliamq? quàm in qua fuerût condirionëimprimit.Vnus lapis fa/
cit fornicë.UIe qui Iatera inclinata cuneauit,ôCinteruentu fuo uinxit. Summa adiedio
quare plurimû facit , uel exigua?quia nô auget,fed implet, Quaedâ proceffu priorem
exuûtformâjôC in noua tranfeût,Vbi animus aliquid diu protuîit, ÔC in magnitudinê
eius foquendo laffâtus eft, infi'nitû ccepit uoeari quod longe aliud fadû eft quàm fuit,
cum magnum uideretur.Sed fî'nitû eodê modo aliquid difficulter focari cogitauimus,
nouiffîme crefoente ad dfffïcultatëinfecabr'Ie inuentû eft-Sic ab eodem quod uix ÔC ae/
gre mouebatur,prôceffîmus ad immobile. Eadem ratfone alfquîd focundum naturam
fuit,hoc in aliam proprietate magnitudo fua tranftulit,ÔC bonum fecit, Vale,
EPIST.CXX.Deparfîmonia uidus ÔC tormento infeliefs luxuriae,
ÔC quod nunquam parum eft quod fat eft.
QVotfes aliquid inueni , non expedo donec dicas,in commune , ipfo mihi dico,
Quidfft quod inuenerim quseris? Sinum laxa,merum îucrû eft. Docebo quo/
modo fieri diues celerrime poffîs,qcPualde cupis audire . Nec immerito , ad maximas
te diuitias. côpendfarfo ducam.Opus erit tamen tibi creditore,ut negoefari pofîîs. Aes
alienum facias oportet, fod nolo per interceflbrë mutueris, nolo proxenetae nomê tuû
tadent.Paratû tibi creditorë dabo,Catonianû illud ,à te mutuû fumes.Quantulûcûq,
eft,fatis erit,fî quiequid deerit,.d à nobfs petierimus. Nihil efh mi Lucili intereft, utrû
non defîderes,an habeas.Summa res fn utroq? eft eadem , Non torqueberis : nec illud
praecipio,ut aliquid naturae neges,Contumax eft,nonpoteft uinci3fuum pofoit.-fod ut
quiequid naturam excedit,foias precarium effe nô neceflàrium , Efurfo, edendum eft,
Vtrum hîc panis fit plebeius , an fîîigineus, ad naturam nihil pertinet.IIla uentrem no
deledari uuk3fed fmpleri Sftio, Vtrum haec aqua fît-ex lacu proxîmo excepta , an ea
quam multa niue dufero , ut rigore refrigeret alfeno,ad natura nihil pertinet , Illa hoc
unum iubet,fitim extingui V^u*mfit aureum poculû an cryftaîk'num, an? uftreû,an myrrhinum
tyburtfnus cak'x,an manus cohcaua,nfhfl refert, Finem omnium rerum fpeda , ÔC fu/
peruacua deuites. Famés iheappellat, ad proxima quaeq? tendatur manus , Ipfa mîhl
commendabit,quodcunq? comprehendero+Nfhfl contemnit efurfens, Qufd fît ergo,
quod me deledauerit,quaeris?Videtur mihi egregie didum,Sapiens diuitiarû natura
lium eft quaeftor acerrfmus.Inanfma,fnqufs,Iance numeras,Qufd eftiftud inane? Nâ
ego paraueram fffeos,Cfrcumfpfcfebam in quod me mare nego'çia.urus immitterem,
quod publicû agitarë,quas accerforem merces?Decipere eft iftud,docere paupertatê,
cum diuitias promiforisjta tu pauperem iudicas,cui nihil deefiVSuo^'nquiSjôC patîen
tfae fuae benefîcio,nô fortunae, Ideo ergo illum non iudicas dfuftem , quia diuitiae eius
defînere non poffuntrVtrum malfs habere mukû an fatfs ? Qui mukû habet,plus eu/
pit,quod eft argumentûmondum illum fatis habere:qui fatis habet, confocuturus eft,
quod nunquâtdfuftfjs côtfngft,finem.An has ideo nô putas effe dîuitias,quia propter fortetdiuiti
illas nemo proferiptus eft? Qufa propterillas nullî uenenûffIfus , nulli uxor impegit?
Qufa fn bello tutae funt?Quia in pace ociofae ? Quia nec habere illas periculofum eft,
nec operofum difponere?An parum habet,quf tantùm non a!get,non efurit , nôfîtit?
Plus lupiter nô habet.Nuncj) parum eftquod fatis eft.ïNunquâ fatfs eft,quod multû,

258 LIBER VICESIMVSSECVNDVS
qui fe ad id quod natura exigit, compofuft , non tantùm extra fenfum eft paupertatfs,
fed extra metum . Sed ut feias quàm difficile fît res fuas ad naturalem modû coartare,
hfcfpfe quem efrea naturam diximus , quem tu uoeas pauperem , habet aliquid ÔC fu/
peruacuf.At excaecant populum,ÔC in fo conuertunt opes,fî numerati multum ex air'/
qua domo effertur,fi multum auri tedo quoq? eius illinitur , fî familfa aut corporfbus '
eleda, aut fpedabflfs cultu eft.Omnium iftorum félicitas in pubh'cum fpedat,ille que
nos ÔC populo ÔC fortunae fubduximus,beatus introrfum eft. Nam quod ad illos perti '
net,apud quos falfo dfuftfarum nomen inuafît occupata paupertas, fie diuitias habèt,
quomodo habere dicimur febrem,cum illa noshabeat.E contrario dicere folemus,fe/
brfs illum tenet Eodem modo dicendum eft,dfuftfae illum tenët . Nihil ergo monuiffe
te malfm,quàm hoc quod nemo monetur fatfs,ut omnfa naturalibus defîderfjs meria/
vis, quibus aut gratis fatis fiat,aut paruo . Tantùm mifeere uitia defîderfjs noli. Quae/
ris quali menfa,quali argento,quàm paribus mfnffterijs ôCleufbus afferatur cîbus?Ni
hit praeter cibû natura defiderat. Num tibi cum fauces urit fîtis ,aurea quaeris Po*
cula? num efuriens faftfdfs omnfa,praeter Pauonê rhombum cp ? Ambîriofa non eft
^ fames,contenta defînere eft . Quo defîna.,non nîmis curât'. Infelicis luxuriae ifta tor/
menta funt.Quaerit quemadmodum poft faturitatem quoq?efuriat, quemadmodum
non impleat uentrem,fod farciat , quemadmodum fitim in prima potfone fodatam re/
uocet.Egregie ftaq? Horatius negat ad fitim pertinere,quo poculo aqua,aut quàm ele
ganti manu minfftretiir.Nam fi pertfnere ad te fudfcas , quàm crinitus puer, ÔC quant '
perlucfdum tibi poculum porrfgat , non fîtis . Inter reliqua , hoc nobis natura praefti/
d. Heeeffitdti tft praecfpuum,quodf neceffitas faftfdium excufîît , Recipiunt fuperuacua dekdurn*
Hoc parum decens , illud parum Iaudatum oculos meos laeditdd adum eft ab illo
mundi conditore,qui nobis uiuendi iura deftripftt,ut faluf effemus , non delicafi . Ad
ti coparitur falutem omnia parata funt ÔC in promptu,delitfjs omnia mr'fere ac folicite1" operantur.
Vtamur ergo in hoc naturae beneficio inter magna numerando , ÔC cogitemus nullo
nomine melfus illam meruiffe de nobis , quàm quia quiequid ex neceffîtate defîdera/
tur, fîne faftfdio fumitur, Vale,
IN LIBRVM XXI, EPIST. C XV III.
t duid mihi profuturum eft feire aliud bonum efie? Temere me geramjTubito huius uoti aleâ,
tibi fapientiam mihi fapere contingat. Si circumflcclas penultimam in fubito, 6. pro fapientiam
ïegas fapientia,ut erat in quibufdam,probe habetkftio :quanquam malim fubibo quam fubito,
qùia praeceffit,temere me geram,
LVCII ANNEI SENECAE AD LVCILIVM EPI/
STOLARVM LIBER XXII.
EPI S T,CXXI,Quomodo ad nos boni honeftf _§ notfcfa peruenerftjubi
notât eos qui afffdue fuum ftatum uarfant,
Pfftola tua per plures quaeftfunculas uàgata eft , fed in una conft/
ftr't, ÔChanc expedfri defiderat , Quomodo ad nos boni honeftfq?
notfcfa peruenerit. Haec duo apud alios diuerfa funt, apud nos
tantùm dfuiîa.Quid fit hoc dfcam.Bonum putât effe aIfquf,quod
utile eft.Itaq? hoc ÔC diuitfjs,ÔC equo ÔC uino,ÔC calceo nomen im
ponunt. Tanta fit apud illos boni uilitas , ÔC adeo ufcp ad fordida
defeendit. Honeftum putant,cui ratio redi offtcfj conftat,tanquâ
i-pie curatam patris fenedutem,adiutam amfef paupertatem,fortë
expedftfonem,prudentem moderatamq? fententfam. Ifta duo quidem facimus, fed ex
uno.Nihil eft bonum,nffî quod honeftum eft:quod honeftum eft, utfq? bonum . Su/
peruacuum iudico adfjcere,qufd fnter ifta diforiminis fît, cum faepe dixerim : hoc unû
dicam,NihiI nobis bonum uideri,quo quis ÔC maie uti poteft. Vides autê diuitfjs,no/
bflftate,ufribus,quammulti maie utantur.Nunc ergo adid reuertor, de quo defideras
dici
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 295
dfci, Qtîomodo ad nos prima boni' honeftiq? noticia peruenerît , Hoc nos docere na/
tura non potuit, Semina nobis foientiae dedft,fefentiam non dedit Quidam aiunt nos
in notici§m incidfffe : quod eft fncredibile,uirtutis alfcuf ipeciem cafu occurriife.No/
bis uidetur obferuatio collegiffe , ÔC rerum faepe fadarum inter fe colîatio , Per analo/
giam noftri intelledum ÔC honeftum ÔC bonum fudîcât,Hoc uerbum cum latfnf gram -
matîcf ciuftate donauerint,ego damnandum non puto,nec in ciuitatem fuam redigen
dum,Vtar ergo illo non tantùm tanquam recepto, fed tanquam ufitato _ Quae fît haec
analogfa dicâ , Noueramus corporis fanitatê , ex hac collegt'mus effe aliqua ÔC animû »
Noueramus corporis uires , ex his collegimus effe , ÔC anirnf robur . Aliqua benigna
fada,alfqua humana,alfqua fortfa,nos obftupefecerant , haec ccepimus tanquam per/
feda mirarî.Suberant illis multa uitia , quae fpecies alicuius côfpicui fadi fulgorq? ce
(abat.Haec dfffîmuIaufmus.Natura fubet augere laudanda . Nemo non gloriam ultra
redum tulit.Ex his ergo fpecfem ingentis boni traximus. Fabricius Pyrrhi régis aura
reppulit,maius_j) regno fudi'caîift , regfas opes poffe côtemnere . Idem medico Pyrrhi
promittente uenenum fe regf daturum,monuft Pyrrhum , caueret fnfîdîas:efufdê ani/
mi fuft,auro non uinci',ueneno non ufncere. Admfratf fumus ingentem uirum, quem
non regis,non contra regem promiffa flexiffent,bonî exemplf tenacem: quod dffffcili
mum eft, fn bello fnnocentë,quf alfquod effe crederet etiâ fn hoftes nefas , quf in fum/
ma paupertatê qua fîbf decUs fecerat,nô alfter refugft dfuftfas quàm uenenum . Viue, ,
inquit, beneficio meo Pyrrhe.ôC gaude,quod adhuc dolebas,Fabricium nô poffe cor/
rumpf, Oratius Codes folus impleuit pontis anguftfas , adimicj) à tergo fîbi reditum,
dummodo iter hoftf auferret fuflît,ÔC ta diu reftftit premêtibus, donec reuulfa ingenti
tuina tfgna fonuerant,Poftq? refpexft,ÔC extra periculû effe patria periculo fuo,fenfît, ,
ueniat fiqufs uult,inqui_,fîc euntë fequi,deditcp fe in prgceps: ÔC nô minus folicitus in
illo rapido afoeo fluminfs,ut armatus, quàm ut faluus exfret, retento armorû ufdrfcfu
decore,tam tutus redfjt3quàm fi fponte uenfffet.Haec ÔC huiufmodi fada imaginé no/
bis offendere ufrtutfs, Adfjcfam quod rnr'rû fortaffe uideàtur. Mala fnterdû fpecfê ho/
nefti obtuIerunt,ÔC optimû ex contrario nituit.Sunt enim3ut fofs,ufrnitibus uitia coiv
finia,ÔC perditis quoq? ac turpibus redi fîmflftudo eft.Sfc mentitur prodigus libérale,
cum plurimum interfît , utrû quis dare fofat,an foruare nefoiat .Multi, inquâ,funt Lu/
cflf,quf nô donant,fed profjciunt . Non uoco ego liberalem,pecuniae fuae fratû.Imftat
negligentia facilitatê, temeritas,fortitudinë. Haec nos fimilitudo coegit attêdere,ôC di
ftinguere fpecie quidê uiçina,re autem plurimû inter fo diffïdentia : dum obforuamus
eos quos infîgnes egregiû opus fecerat , ccepimus annotare quis rem aîiquâ generofo
animo feciffet,ÔC magno impetu.Sed femel hune uidimus in bello fortem,in foro timî
çlum,animofe paupertatem ferentem,humfli'terfnfamiam:fadûlaudaufmus, content
. pfîmus ufrum.Alfum ui'dfmus aduerfus amfcos benignum,aduerfus fnimicos tempe/
ratum,ÔC publica ÔC priuata fande ac religiofe admfniftrantê,nô deeffe ef ÔC fn hfs que,
toleranda erant patfentiâ,ÔC in his quae agenda,prudentfam . Vfdfmus ubi trfbuendû
effet,plena manu dantem,ubi laborandum,pertinacem ÔC obnoxfum, ÔC lafîîtudfnem
corporis animo fubleuantem.Praeterea idem erat femper ÔC in omni adu par fibi, iant
non confilio bonus,fed more eô perdudus , utnon tantùm rede facere poffet, fed nffl
rede facere non poffet.lntellexfmus in illo perfedam effe uirtutê, hanc in partes diuifî
mus. Oportebat cupfdftates refrenari,metus comprimf,facfenda proufderf,reddenda
diftribui.Comprehendfmustemperantfam,fortitudinem,prudentiâ,iuftfcfâ,cV.fuum
cuiq? dedfmus officium.Ex quo ergo uirtutem fntelleximus? Oftendît illam nobis or
do eius,ÔC décor, ÔC conftantia,ÔC omnium inter fe adionum côcordfa , ÔC magnitude»
Tuper omnia efferens fefe.Hfnc fntelleda eft illa beata ufta,fecundo defluens curfu,ar/
bitrfj fui tota,Quomodo ergo hoc ipfum nobis apparuit?dfcam, Nunquâ ufr file per/
fedus adeptus cj? ufrtutem,fortunae maledfxft.Nunquam accidêtia triftis excepft,ciuë
effe fe uniuerfî ÔC mflftem credês,labores uelut imperatos fubfjt . Quiequid inciderat,
nô tanquam malum afpernatus eft,ÔC in fe cafu delatumffed quafi delegatum fibî,hoç
qualecunc^ eft,inquit,meum eft?afperum eft,durû eft , fn ipfo nauemus operam. Ne/
y 4 ceffarici
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

Z6d LIBER VICESIMVSSECVNDVS
ceffarfo itaq? magnus apparaît , qui nunquam malis ingemuît , nunquam de fato fuo
queftus eft,fecft multis fntelledû fui, ÔC nô aliter ql in tenebrfs lumê effulfît , auertftq>
in fe omnfum animos,cum effetplacidus,ÔClenfs , ÔC humanfs dîuiniscf? rébus parfter
_equus.Habebat perfedum anfmum,ad fummâ fui addudus,fupra quam nihil eftnifi
mens def,ex qua pars ÔC in hoc pedus mortaledefluxit:quod nunquam magfs dfufnû
eft, quàm ubi mortalitatë fuam cogftat,ÔC foit inhoc natum hominê,ut uita defunge/
retur: nec damû effe hoc corpus, fed hofpitfû,ÔC breue hofpftium , quod relfnquendâ
eft, ubi te grauem effe hofpitem uideas Maxfmû fnquam miLucili argumentum eft
anfmi ab altiori uenientis fede,fî haec in quibus uerfatur humilia iudfcat , ÔC angufta,!.
exire non metuft,Scft enfm quo exfturus fît,quf unde uenerft,meminit.Nonufdemus
quàm multa nos incommoda exagftent,quàm maie nobfs conueniat hoe corpus.Nûc
de uentre,nunc de capfte,nunc de pedore ac faucfbus querfmur» Alfas nerui nos,aliàs
pedes uexant.Nuric defedfo.nunc diftfllatfo.Alfquando fupereft fanguis , aliquando
deeft,Hinc atq? illfnctëtamur, ÔC expellimur. Hoc euenire folet in alieno habftâtfbus;
At nos corpus tam turpe fortiti,nihiîominus alterna proponfmus , ÔC inquantum po/
teft aetas hurnana protendi,tantum fpe occupamus, nulla contenti pecunia , nulla po/
tentfa.Quid hac re fieri impudëtius,quid ftukfus poteftfNihil fatfs eft moriturfs, uno
morientibus.Quotidfe enim propfus ab ultfmo ftamus,ÔC illo unde nobis cadendum, V
hora nos omnis fmpellft.Vide fn quanta caecftate mens noftra fît. Hoc quodfuturum
dfco,nunc maxime fit , ÔC pars eius magna iam fadaeft , Nam quoduixim us tempus
ëo loco eft,quo erat anteq^ ufxfmus.Erramus autem , quf ultimum timemus die, cum
tantundem in morte fînguïi conferantNon illegradus lafîïtudfnê facit, fn quodefici/
musjfed ille profitetur,Ad mortem dies extremus peruenit,accedit omnis,Carpit nos
_lla,nô corripitjdeo magnus animus cÔfcfus fibi melioris naturae, dat quidê operam,
ut in hac ftatione , qua pofîtus eft, honefte fe atq? fnduftrfe gerat.Caeterû nihil horum
quae circa ipfum funt fuum l'udfcat, fed ut cômodatfs utftur, peregrfnus ÔC properans,
Cum aliquem huius uideremus conftantfae , qufd ni fubfret nos fpeefes nô ufîtatae in/
dolis?Vtiq? fî hancut dixi,magni'tudinem ueram effe oftendebat,Qualftatfs uerae te/
nor permanet,falfa nô durant.Qufdam alternîs Vatfnij,alternfs Catones funt,Etmo/
do parum illfs feuerus eft Curfus,parum pauper Fabrfefus, parum frugiôC contentus
uili Tubero.Modo Lucium Craffum dfuftfjs,Apfcfum ca_nis,Meccenatêdelitijs pro
Uocât.Maxfmum indicium eft malae métis, fluduatio, ÔC inter fîmulatfonem uirtutisj
amorem cg utiliû,afîîdua fadatfo, Is habebat faepe ducêtos, Saepe decem feruos.mc»
do reges atq? teuarchas, Omnfa magna ïoquês.modo fît mfhf menfa tripes,ÔC Con
cha falfs purf,toga quae defendere frfgus, Quâuis crafîâ, queat.decfes centena dedff/
fes Huic parco paucis cotêto,qnq? diebus Nileratinloculis. Ornes ifti taies funt.
qualem hune defcribft Horatfus FÎaccus , nunquâ eundem, nec fîmilem qufdem fîbi,
Adeo fn dfuerfum aberrat,Muîtosdixi,prope eft ut omnes fînt, Nemo non quotidien
ÔC côfîlfum mutât, ÔC uotumi modo uxorê uult habere,modo amfcam:modo regnare
uult,modo id agit , ne qufs fît offi'cioffor feruus.-modo dilatât fe ufq? ad inufdfam,mo/
do fubfîdft ÔC contrahitur infra humilitatem uere iacentiumîmodo pecuniam fpargft,
nunc rapit.Sic maxime coarguitur animus imprudens,alius prodit atq? ak'us, ÔC(quo
turpîus nihil iudico ) impar fîbf eft , Magnam rem puta unum hominem agere , Prae/
ter fapientem autem nemo unum agit , Caeteri multiformes fumus , modo frugi tibi
uidebimur ÔC graues,modo prodigi ÔC uani,Mutamus fubinde perfonam , ÔC contra/
riam ei fumimus,quam exufmus. Hoc ergo à te exige, ut qualem inftftuerfs praeftare
te,talem ufq? ad exftum ferues.Effîce ut pofîîs Iaudari,fî minus,ut agnofef.De alfquo,
quem ufdifti heri,merito dfci poteft,hic qufs eft?Tanta mutatrb eft, Vale,
EPIS T.CXXIl.Quomodo omnibus animalibus fîtconftitutfonis
fuae tempus,ÔC ex omnfbus conftftutionibus fufs fon/
fus eft, ÔC quid fît conftitutio,
Lltfgabfsego ufdeo,cum tibi hodiernam quaeftiunculam, in qua fatfs diu haeiî/
mus , expofuero , Intérim enim damabis hoc quod damare foies , Hoc quid ad
mores?
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM » -261
mores?Sed ad excîamandum,Tîbi primû alios opponam,cum qufbus îitiges,Pofîdo/
iiîum ÔC Archidemum , Hi iudicium accipicnt, deinde dfcam . Non quiequid morale
eft,bonos mores facit,Aliud ad hominem alendum pertinet,aliud ad exercendû,aïi'ud
ad ueftjendum,aîfud ad docendum,aîfud ad deledandum.Omnia tamen ad hominem
pertt'nent,etiam fî non omnia meliorem eum facfunt.Mores alfa aliter attingunt,Qu_
dam illos corrigunt ÔC ordinant, quidam naturam eorum ÔC originem ferutanturicunt
quaeritur, quare hominem natura produxerit , quare praetulerit animalibus caeteris.
longe me iudicas mores relfqui'ffe?_aifum eft.Quomodo enfm fefes,qui habendi fînt.
nifî quid homini fît optimum inueneris ? nffî naturam eius infpexerfs ? Tunc demunt
intellfges, quid faciendum tibi, quid uîtandum fît , cum didiceris quid naturae tuae dé/
beas.Ego,inquis,uolo difcere,quomodo mfnus cupfâ,mfnus timeam,Superftitionent
mfhf excute,doce leue effe uanumq?,hoc quod félicitas dicitur , unam illi fyllabam fa/
cîlîime accedere.Defîderfo tuo fatfs facfam,ÔC ufrtutes exhortabor,ÔC uitia eonuerbé/*
rabojlicet aliquis nimium fmmodejratumq? in hac parte me/udfcet, nô defiftam perfe/
'qui nequitia ÔC affedus efferatiffî'mos fnhfbere, ÔC uoluptates fturas in doîorê compé/
fcere3ÔCuotis obftrepere.Qufd ni?Cum maximamalorum optauerimus,ÔCexgratu/
ïatione natû fîtqur'cqd obloquimur ? Intérim permitte mihi ea, quae paulo remotiorà
ufdentur,excutere.Quaerebamus an effet omnibus animalibus conftitutionfs fuae fen
fus.Senfus autë effe ex eo maxime apparet, quod membra apte , ÔC expedite môuent,
no aliter quàm in hoc erudita.NulIf nô partfum fuarû agilitas eft,Artifex fnftrumentà
fua tradat ex facili.Redor naufs foit gubernacuîû fledere.Pidor colores quos ad'red/
dendam fîmilitudinë mukos uarios q? ante fe pofuft, celerrfme dénotât , ÔC inter cerarft
opusq? facile uultu ac manu commeat + Sic animal in omnem ufum fui mobfîe.Mfrafi
foîemus feenae peritos , quod in omnem fîgnifi'catfonem rerum ÔC affeduum parata
illorum eft manus,ÔC uerborû ueïocitatê geftus âffequftur , Quod illis ars praeftat, his
natura, Nemo aegre molftur adus fuos , nemo in ufu fui haefît. Ad hoc édita protinus
faciunt.Cum hac feiemia prodeunt,inftituta nafeunt, Ideo,fnqui't3partes fuas anima/
lia apte mouebunt,qm'a fî aliter mouerint , dolorem fenfura fînt, Ita ut uos dicitis, co/
guntur,metusq? illa in redum,non uoluntas mouet,quod eft falfum,Tarda enim funt
quae neceffîtate impeîîuntur,Agilitas fpontaneus motus eft. Adeo autem nô adfgit il/
ïa ad hoc doloris timor,ut in naturalem motû etiam doîorê prohfbente nitâtur.Sic in/
fans qui tiare meditatur, ÔC ferre fe affuefef_,fîmul tentare uires fuas cc_pit3cadit,ÔC cû
_.etu totfes refurgft, donec fe per dolorem ad fd quod natura pofoft exereuft.Anfmaîia
quaedam tergi durioris înuerfà tamdfu fe torquent,ac pedes exerunt,ÔC obîiquant,do/
pec ad locum reponâtur , Nullum tormëtum fentît fupina teftudo.Inquieta eft tamen
defîderfo naturalîs ftatus,nec ante définie niti,quatere fe,quàm în pedes côftr'tît , Ergô
omnibus côftitutionibus fuus fenfus eft , ÔC inde membrorum tam expedita tradatio£
hec ullum mai'us fndicium habemus, cum hac illa ad uiuendum uenire noticia , quant
quod nullum animal ad ufum fui rude eft.Conftitutio eft,inquit, ut uos dicitis princi/
pale animi , quodam modo fo habens erga corpus. Hoc tam perplexum ÔC fubtile , ÔC
nobis quoq? uix enarrabik,quomodo infans intelligit?Omnîa animalia dialedica na>
fei oporteret, ut iftam fînftfonem magnae parti' hominû togatorum obfcurâ intelligât,
Verum erat quod opponis, fi ego ab anfmalfbus conftftutionis finitionem fntelîîgi di
cerem.Nam ipfa conftitutio faciîius natura fntelligitur, quàm enarratur . Itaq? infans
ille quid fît conftftutio,non nouit,conftftutfonë fuam nouft : ÔC quid fît anfmal nefoft,
animal effe fe fentit,Praeterea ipfam côftftutionê fuam craflê fntellîgit , ÔC fummatfm,
ÔC obfcure.Nos quoq? animû habere nos fcimus,quid fit animus , ubi fit, qualis fît, ÔC
ÔC unde,nefciinus.QuaIis ad nos peruenft anfmi noftri fenfus, quamuis naturam eius
ignoremus ac fodê : talfs ad ofhfa animalia côftftutionfs fuae fenfus Neceffe eft enfni
td fontiat,per quod animalia quoq? fentiût. Neceffe eft fenfum efus habeant,cuf parée
â quo reguntur.Nemo nô ex nobfs fntellfgft effe alfquîd, quod fmpetus fuos moueat,
qufdfîtiIlud3ignorat.Etqcffibiefîefcit,quidfît,aut unde fît, nefoft, Sicutinfantibus,"
fie quoq?
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

Z6Z LIBER VICESIMVSSEC VNDVS
fîc quoq? anfmalibus princfpalfs partis fug fenfus eft,nô fatis dilucidus , no expreffus,
Dicitis^nquit , omne animal primum conftîtutfonf fuae concflfari, hominis autê con/
ftftutfonê rationalem effe, ÔC ideo conciliait homine fîbf, non tanqj anfmalf, fed tanq?
ratfonaîf.Ea enfm parte fibi carus eft homo,qua homo eft.Quomodo ergo fnfans con
ciliari conftitutioni rationali poteft,cum ratfonaîîs nondum fît?Vnfcufq? aetatf fua cô
ftitutfo eft.Alfa {nfanti,alfa puero,alia foni.Omnes enim conftitutioni conciliante i'n
qua funtinfans fîne dentibus eft. Hufc côftitutioni fuae conciliatur , Enati funt dëtes,
hufc conftftutionf conciliatur,Nam ÔC illa herba quae in fegetem frugetncf? uêtura eft,
aliam conftitutionê habet tenera ÔC uix emfnens fulco : alfam cum conualuit ÔC molli
quidem culmo,fodqui feratonus fuum conftftft:aIfam cum flauefcit,ÔCad aream fpe/
dat ÔC fpfca eius induruft, in quam conftitutionê cum uenit,eam tuetur, fn eam com/
ponftur.Alfaeft aetas fnfantis,puer_3adulefcêtis,feni's,Ego tamen idem fum,qui ÔCw
fans fui, SC puer,ÔC adulefcens.Sic quamuis alia atq? alia cuique conftitutio fit, conci/
li'atfo conftitutionfs fuae eadem eft.Non enim puerum mfhf aut fuuenë,aut fenem,fcd
me natura cômendat,Ergo infans ei côftitutioni' fîiae conciliatur, quae tunc infantf eft,
non quae futura fuuenf eft.Neq? enfm fîaîfquid illi maius in quod tranfoat reftat , non
hoc quoq? fn quo nafcftur focundum naturam eft. Primum fîbrjpfîcôcilr'aturanimal,
débet enim aliquid effe,ad quod alfa referantur,Voluptatë peto,Cuf?Mihi.Ergo mei
curam ago.Doiorem refugfo. Pro quo?Pro me:ergo mei curam ago.Sf ofhfa propter
curam mei facio,ante omnfa eft mei cura.Haec animalibus ineft cundis,nec inferîtur,
fed fnnafcitur.Producft ftus fuos natura,non abfjcit.Et qufa tuteïa certiffîma ex pro
ximo eft,fibi quifq? commiffus eft.Itaq? ut fn prforibus epiftoîis dfxf,tenera quoq? ani
maîia e. materno utero uel quoquo modo effufa,quid fît fnfeftû ipfîs,protfnus norunt,
ÔC mortifera deuitant:umbram quoque tranfuolantîum reformidant, obnoxfa auibus
rapto uiuentibus.NulIû animal ad uitam prodit fîne metu mortis. Quemadmodû3in/
quit,editum animal intelledum habere,aut falutarfs, aut mortiferae refpoteft ? Primû
quaerftur,anintelligat, non quemadmodum fntellfgat . Effe autem illis intelledum ex
eo apparet,quod nihil amplius fî intellexerint, faciant. Quid eft quare pauonë, quare
anferë gaîlina nonréfugiât, quû tanto minorem ÔC nenotû quidê fibi accipitrê? Quae
re pulîi feïem tfmeant.canem non timeant ? Apparet illis ineffefoientiam nociturf,n5
expert'mento colledam.Nam antequam poflînt experi'rf,cauent . Defnde ne hoc cafu
exiftimes fferf , nec metuunt alia quàm debent, nec unquam obliuifcuntur.Huius tu/
telae ÔC dfîigentiae aequalis eft illis à perniciofo fuga . Praeterea non fiunt timfdiora ui/
uendo.Ex quo quidem apparet, non ufu fila ad hoc peruenfre , fed naturali amore fa/
lutfs fuae.Et tardum eft ÔC uarfum3quod ufus docet.Qufcqufd natura tradit,ÔC equale
eft omnibus,ÔC ftatim .Si tamen exigisjdicam , quomodo omne animal pernfcfofa fn/
tellîgere conatur.Sentft fe carne conftare.Itaq? fontft,qufd fityquo fecarf caro,quo un,
quo obterf poffît.Quae funt anfmalfa armata ad nocendum, horum fpecfem trahit ink
mi'cam ÔC hoftflê.Inter fo ffta conr'unda funt. Sîmul enfm côcflfatur faluti fuae qufcq?,
ÔC quae iuuant,illa petit,lejura formfdat-Naturales à côtrarfjs afpernariones funt, fîne
ulla cogftatfone,quae hoc dicit.Sine confilio fït,quicquid natura praecipit.Non uides,
quanta fubtilitas fit apibus ad fïngenda domicilia ? Quanta diurni laboris obeundi
concordia ? Non uides quàm nulli mortaliû imftabilis fit illa araneae textura? Quanti
operis fît fila dffponere?aIïa fnredum immiflàffrmamenti loco,ah'a in orbem curren/
tia ex denfo rara,quae minora animalia in quorum precium illa tenduntur , uelut retû
bus implicata teneant , Nafoiturars ifta,non difeitur , Itaque nullum eft animal aîtero
dodius Videbîs aranearum pares telas , par in fauis angulorum omnium foramen,
Incertum eft ÔC i'naequale,quicquid arstradr't,aequo uenit quod natura dîftribuft, Haec
nfhfl magfs quàm tutelam fui ÔCefus peritiamtradfdît. Ideoque etfam fîmul incipû
unt , ÔC difeere ÔC uiuere , Nec eft mirum cum eo nafci illa , fîne quo fruftra nafeeren/
tur.Primum hoc inftrumentum illis natura contulit,ad permanendum in côciliatione
ÔC charitate fui. Non poterant falua effe , ni uellent . Nec hoc per fe profuturum erat,
fed fîne hoc nulla res profuiffet Sed in nullo deprehendes uilftatem fin. ne neglfgen/
tfam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPIST O L A R V M' î6} .
tîâm quidem.Tacftis quoq? 8C brutis quamuis in caetera torpeant, ad ufuendum foler.
tia eft,Vfdébis quae alfjs înuti{fafunt,fîbffpfa non deeffe, Vale.
EPlST.CXXlii.Dehis qui officia lucis nodfscj?peraertun_,Etquodna
turam foquentibus omnfa facilfa funt ÔC expedita,
DEtrim entû iam dies fonfî.,refîliui't aliquantuîum,ita tamen» ut libérale adhuc fpa i
tium fîtjfîquis cum ipfoCtit ira dicâ^)die furgat ofïiciofîor meliorq? , quàm fî quis ;
illum expedat,ÔC lucem prima exuit . Turpîs quf alto foie fomifomnis iacet,cuius uû
gflia in medio die incipit, ÔC adhuc multis hoc antelucanum eft , Sunt qui officia lucis
nodisq?peruertunt,nec ante diducût oculos hefterna graues crapula, quàm appetere
nox ccepit.Qualis illorum condîcio dicitur,quos natura(ut ait Vergilius) fedibus no
fins fubditos e contrario pofuit. Nosq? ubi primus equis oriens afflauît anhelis,
Illis fera rubens accendit îumi'na ucfper, - Talis horum contraria omnibus non regio,
fed uita eft , Sunt quidem in eadem urbe antipodes,qui,ut Marcus Cato aît,nec orien :
tem unquam folem uiderût,nec occidentem.Hos tu exiftfmas fcîre , quemadmodum
ufuendum fît,qui nefciunt quando.Et hi mortem riment, in quam fo ufuf condiderûf,
tam infaufti homines , quàm nodurnae aues funt . Licet in uino unguentoq? tenebras -
fuas exigant, licet epulis3ÔC in multa quidem perîcula difcodfs , totum peruerfum uû
giîiae tempus deducant, nô conuiuantur, fed iufta fîbi facfunt.Mortm's certe interdiu *
parentantur. At mchercules nullus agenti dies Iongus eft. Extendamus uftam.Hufus <
ÔC officium ÔC argumentum adus eft- C.rcumfcrfbatur nox , ôC aliquid ex illa in diem ,
transferatur,Aues quae conuîurjscomparantur,utfmrnotae facile pinguefcant, in ob/
fcuro continentur, Ita fîne ulla exercitatione iacentibus , tumor pigrum corpus inua/
dit » ÔC fuperbam umbram iners fagota fuccrefoft . At iftorum corpora qui fe tenebrîs
dicaueruntjfceda uifuntur,Quippe non fpeciofîor illis , quàm morbo pallentibus-co/
lor eftjlanguidi, ôCfeuanîdi a!bent,ÔC in uiuis caro morticina eft . Hoc tamen minimû aUmmië
in illis malorum dixcrim, quanto plus tenebrarum in animo eft.Ille in fe ftupet, file ca
Iigat,inuider caecis. Quis unquam oculos tenebrarum caufa habuit ? Interrogas quo/
modo haec animo prauftas fîat.auerfàndi diem , ÔC totam uitam in nodem transferen/
di?Omnia uitia contra naturam pugnant . Omnia debitum ordinem déférant, hoc eft
Iuxuriaepropofîtum,gaudereperuerfîs,nec tantùm difcedereàredo,fod quamlongff/
fîme abire.Deinde etiam ifti e contrario non uîdentur tfbf contra naturam uiuere ?le/
iuni bibunt,qui uinum recipiunt inanibus uenis , ÔC ad cfbum ebrfj tranfeunt , Atque ,
frequens hoc adulefoentîum uitium eft,Qui uires excoîunt , in ipfo penè balnef Umû
ne,inter nudos bibunt,immo potant, ut fudorem quem mouerunt potionibus crebris
ac feruentibus , fubinde diftrfngant Poft prandîum aut ccenam bibere uulgare eft, ,
Hoc patresfamiliae rufticifaciunt,ÔC uerae uoluptatis ignari, Merum illud dekdat,no
quod innatat cfbo,quod Ifbere pénétrât ad neruos.IIla ebrietas iuuat , q uae in uacuum
uenft . Non uîdentur tfbf contra naturam uiuere , qui commutant cum feeminis ue/
ftem?Non uiuunt contra naturam,qui fpedant,ut pueritia fplendeat tempore alieno?
Quid fieri crudelius,ueî miforius poteft ? Nunquam ufr erft , ut dfu ufrum pati poftï..
ÔC cum fllum contumeliae fexus erfpufffe debuerat , ne aetas quidem erfpfet ? Non uk
uunt contra naturam, qui hyeme concupifeunt rofam ? fomentôque aquarum calen/
tium , ÔC calorum apta imitatione brumalfum , florem uernum exprfmunt ? Non uf/
uunt contra naturam, qui pomaria infummis turribus forunt , quorum fyîuae in tedis
domuumac faftigfjsnutant,indeortis radicibus , quo improbe cacumïna egiffènt?
Non uiuunt contra naturam, qui fundamenta thermarum inmareiaciunt,ÔCdcli/
cate natare ipfi fîbi uîdentur, ubi calentia ftagna fludu ac tempeftate ferîantur ? Cum
inftituerunt omnfa contra naturae confuetudfnem uelle, noufffime in totum ab illa
defeifeunt . Lucet/omni tempus, quies eft, nunc exerceamur , nunc geftemur, nunc
prandeamus.Iam lux propfus accedi't,tempus eft ccenïc.Non oportet id facere, quod
populus.Res fordida eft, trfta ac uulgari ufa ufuere.Dies publicus reîinquatur t pro/ al, proprium
pius nobis,ac peculiare manefiat.Ifti mihi uero defundorum loco funt . Quantuîum
enim à funere abfunt , ÔC quidem acerbo , quf ad faces ÔC cereos uiuunt ? Hanc uitam :
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
agere

264 LIBER VICESIMVSSECVNDVS
agere eodem tempore mukos meminimus Inter quos ÔC Atylium Butant praetoriû,
cui poft patrimonfum ingens confumptum , Tyberius paupertatem confitenti , foro,
_nqutt,experredus es , Recitabat Montanus Iulfus carmen , tolerabilîs poëta ÔC ami/
citia Tyberij notus ÔC frigore, Ortus ÔC occafus libentiflîme inforebat, Itaq? cum indi
gnaretur quidam illum tota die recitaffe.ôC negaret accedendum ad recitationes efus,
Natta Pfnarfus aft , Nunquam Ifberaliuspoffum agere Paratus fum illum audire ab
ortu ad occafum,Cum hos uerfus recftaffet,
Incipit ardentes phoebus producereflammas,
Spargere fe rubicunda dies,iam triftis hirundo
Argutis redit ufa cibos immitterenidis,
IncipitjôC molli partitos ore miniftrat,
Varus eques Romanus uicini cornes , ccenarum bonaru affedator, quas improbitate
lingua; merebatur,exclamauit,Incipit Buta dormire , Deinde cum fubinde recitaffet,
Iam fua paftores ftabulfs armenta locarunt,
Iam dare fopftis nox nigra filentia terris Incipit, Idem Varus inquit , Quid dfeft?
Iam nox eft , ibo ÔC Butam falutabo, Nihil erat notius hac eius uitain contrarium cf./
cumada,quam ut dixf,multi eodem tempore egerunt, Caufa autê eft ita uiuendi quk
bufdam,nô quia aliquid exfftimentnodem ipfam habere _ucundi'us,fed quia nihil iu/
uat obuium,ÔC grauis mala. confcientiae lux eft : ÔC omnia concupifoenti aut contera/
nenti,prout magno aut paruo emptafunt, faftidio eft lumengratuftum , Praeterea lu/
xuriofî uftam fuam effe fn fermonibus,dum uiuunt, uolunt Nam fi tacetur , perderc
fe putant operamjtaq? aliquoties faciuntquod excitet famam, Multi bona comedût,
multi arnicas habent,Vt inter iftos nomen inuenias,opus eft non tantùm lUxuriofant
rem,fed notabflem facere,ïn tam occupata cfuftate fabulas uulgaris nequftfa nô inue/
nit.Pedonem Albînouanum narrantem audieramus, erat autem fabuIatore.egan_i.i_
musjhabftaffe fe fupra domum Spanfjjs erat ex hac turba lueffugarum , Audfo,fnqt,
circa horam tertiam nodis flagellorum fonos,Quaero quidfacfat? Dfcftur rationes ac
cipere,Audio circa horam foxtam nodis damorem concitatum,Quaero qufd fît?Dk
Cftur uocem exercere, Quaero circa odauam horam nodis , quis fit ille fonus rotarû?
uelle geftari dicitur,Circa lucem difourritur.Pueri uocâtur,cellarfj,coqui tumuïtuan/
tur.Quaero quid fit?Dicitur mulfum ÔC alicam popofciffe,à balneo exiffe,Excedebat,
inquit,ccena efus diem?minime.Valdeenim frugaliter uiuebat,nihil confumebatnk
fî nodem . Itaq? crebro dicêtibus illum quibufdam auarum ÔC fordidum:Vôs,inquk,
illum ÔC lychnobium dicetis.Nô debes admirari fî tantas fnuenfs uitiorum proprieta/
tes, uaria funt, ÔCinnumerabiles habent faciès . Comprehendi eorum gênera non pof
funt.SimpIex redi curaeft , multiplex prauf , ÔC quantumuis nouas dedinationes ca/ '
pit.Idem moribus euenit naturam fequentium.Faciles funt,folutf funt, exfguas dî-fe'
rentfas habent,His diftorti plurimum , ÔC omnîbus ÔC inter fe dffîîdent, Caufa tamen
praecipua mihi uidetur hufus morbi, uitae communis faftidfum Quomodo cultu fe à
caeteris diftinguunt,quomodo elegantia co_narum,munditijs uehiculorum , fîc uolût
feparare etiam temporum difpofitfonesmolunt folitapeccare, quibus peccandi prae/
mium fnfamia eft.Hanc petunt omnes ffti , qui ut ita dicam,redo uiuunt Ideo Lucili
tenenda nobis uita eft,quam natura praefcripfît,nec ab fila declfnandum.Illam fequen
tibus omnia facflia ÔCexpedita funt: contra illam ni'tentijbus non alia uita eft, quàm
contra aquam remigantibus. Vale,
EPIST.CXX 1 1 1 i.DeabftinentiaôCtemperantiaefuSjÔCdeadulationeuitanda
11^ duobus rerum generi'bus,quae nos inuitant aut fugant,
Tinere côfecius incommodo magfs,quàm Iongo , fn Albanum meum nodemuïta
peruenfjNihfl habeo paratum nifî me,Itaq? in ledo laflîtudfnem pono , hanc coqui
ac piftoris morâ boni confuIo.Mecum enim de hoc ipfo loquor, quàm nihil fît graue,
quod îeuiter excfpfas,Quod indignandum nihil,nifî ipfe indignando aftruas.Non ha
bet panem meus pfftor,fed habet ufllfcus,fed habet atrienfîs,fod habet colonus , Malû
panem,inquis,Expeda , bonus fiet , etfam illum tenerû tibi ôC fîlfgfneû famés reddet,
Ideo
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

EPISTOLARVM 4_.$
Ideo non eft ante edendum quàm fil a imperet.Expedabo ergo net ante edam,quàm
aut bonum panem habere co_pero,aut malum faftidfre defîero,Neceffarfum eft par/
uoaffuefoere,Mukaediffïcultateslocorum,muItae temporum etiam Iocupletibus ÔC
inftrudfs , à dfjs optante prohfbent,ÔC occurrût.Qufcquid uult habere nemo poteft, *
illud poteft,nolIe quod no habet,rebus oblatis hilaris uti.Magna pars libertatis eft,be
ne moratus uëter,ÔC cÔtumeli ae patiens.Aeftîmarf non poteft,quantâ uoluptatê capi
am ex eo,quod laflîtudo mea fîbijpfa acqufefcft . Non undfones , non balneum , non
ullû aliud remediû quàm tëporis quaero.Nam quod Iabor contraxft ,quies toIît'tJ.aec
qualffcunq?cc_na Diali iucundior erit.Aliquando enim experimentum animi fumpfil
fubfto.Hoc enim eft fîmplfcius ÔC uerfus . Nam ubi fe praeparauit ÔC indixit fîbf pati/
entiam,non aeque apparet,quantum habet uera. ffrmftatfs . Illa funt certifïîma argu/
menta quae ex tempore dedft,fî non tantùm aequus moleftiam , fod placidus afpexit,
fî non excanduit,non litigauit,fod quod dari deberet,ipfo fibi non defîderâdo fupple/
uit,ôC cogitauft,aIfquid côfuetudinf fuae, fibi nihil deeffe.Multa quàm fuperuacua ef
font non intelleximus, nffî cûdeeffecceperunt.Vtebamurillis,non quia debebamus,
fod quia habebamus.Quàm multa ante parabamus , quia alfj parauerunt , qufa apud
plerofq? funt .Inter caufas malorum noftrorum eft quod ufuimus ad exempla,nec ra/
tionecompanfmur,fod confuetudine abducfmur.Quod fî paucî facerent. nollcmus
tmitarijcum plures facere co_perunt,quaff honeftius fit,quia frequentius , foqufmiirî
ÔC redi apud nos locum tenet error,ubf publicus fadus eft.Omnes iam fîc peregrinâ
tur,ut illos Numidarû praecurrat equitatus,ut agmen curforum antecedat. Turpeeft
nullos effe , qui occurrentes m'a deijciant , ut quf honeftum hominem uenire magno
puluere oftendant , Omnes iam m uîo s habent, qui' cryftallina ÔCmurrinaôC caelata
magnorû artifïcum manu,portent,Turpe eft uideri eas te habere farcinas totas , qua;
tuto concuti poflînt.Omnium paedagfa oblita facie uehuntur,ne fol, ne frigus tenerâi
cutem laedat. Turpe eft nemînem effe fn comftatu puerorum,cufus fana faciès medf/
camentum deffderet . Horum omnium fermo uitâdus eft.Hi funt , qui uitia tradent,
et alio aliunde tranfferent,Peffîmum genus horum hominû uidebatur-qui uerba ge/
jftarent.Sunt quidam qui uitia geftant. Horum fermo multum nocet,Nam etfâfî non
ftatim profîcit,femfna in animo reïinquit,foquitur_£ nos etiam cum ab illis dffoefferi/
mus,rcfurredurum poftea malum.Quemadmodum quf audferunt fymphonfam fe/
runt fecum in auribus moduîationem , illa ad dulcedinem cantumq? cogitatîones im
pedit,nec ad ferfa patitur intendi, Sic adulatoram ÔC praua laudantium fermo diutius
haeret quàm auditur,nec facile eft animo duîcem fonum excutere,profoquftur ÔC du/
rat,ÔCexfnterualio recurrit.Ideo claudendaefuntaures,malis uacibus,ÔC quidem pri
mis.Nam cum initium fecerunt,admiffaecj? funt,plus audentjnde ad haec peruenftur
uerba. Vfrtus,ÔC phflofophfa ÔC iufticia,uerborum inanîum crepitus eft, Vna felici/
tas eft bonae uîtae,facere omnfa lfbere,frui patrimonio.hoc eft uiuere, hoc eft fe mor/
talem effe memfnfffe.Fluût dîes,ÔC irreparabilis uita decurrit,dubitamus,Quid fuuat
fapere ,ÔC aetati non femper uoluptates decerpturae,fnterim dum poteft,dum pofcft in j
gerere frugalitatem ,uîtro mortem praecurrere,ÔC quiequid illa ablatura eft , fam fîbi
_nterdicere,Nonami'camhabes,nonpuerum,qui'amicaemoueatinuidiam,Quotidfe
fbbrius prodis,fîc ccenas,tancp ephemeridem patri approbaturus.Non eft iftud uiue
re,fed aîienae uitae fntereffe.Quanta dementia eft haeredf fuo procurare,ÔCfîbi nega/
re omnfa,ut tfbi examico inimicum magna faciat haereditas. Plus enim gaudebit tua
morte quo plus acceperft.Iftos triftes ÔC fupercflfofbs alfenae uitae cêfbres fiue hoftes,
publfeos paedagogos, aflîs ne fecerfs.Nec dubitaueris bonâ uf-am,qi#àm opfnfonem
bonâ malle. Hae uoees non aliter fugiêdae funt , quàm illae quas Vlyffès nifî alligatus
.praeteruehi noluit.Idêpoffunt,abducunt à patrfa,à parëtibus,ab amicis,à uirtutibus,
et fn turpem uitam ac miferam,ubi turpfus îllfdunt . Quanto fàtfus eft redum fequi ï_
mitem,ôC eô fe perducere,ut ea demum fint tibi iucunda,quae honefta?Quod affequi
, poterfmus,fî fecerfmus duo effe gênera rerum,quae nos aut inuftent,aut fugent.Inui/
tent,ut dfuitiae,uoluptates,forma,ambitio,ca.tera blanda ÔC arrfdentia tugët, Iabor,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
s mors

*66 LIBER VICESIM VSSEC V NDV S
mors ,dolor,fgnomfnia,ufdus aftridfor.Debemus ftaq? exercerf, ne haec trmeamus,
ne illa cupfamus . In contrarium pugjnemus,ÔC ab fnuftantibus recedamus , aduerfus
. petentfa concftemur. Non ufdes quam diuerfus fit afcendentfum habftus ÔC defcen/
dentium?Quf per pronum eunt,refupfnant corpora,quf in arduum, incumbunt, Nâ
fi defcendas,pondus fuum in priorem partem dare,fî afcendas,retro abducere , cû uf/
tio Lucili confentire eftjn uoluptates defcenditur,In res afperas ÔC duras fubeundû
eft.Hfc fmpellamusjcorpora îllic refrenemus. Hoc nunc me exiftimas dicere, Eos ta/
tum pernfcfofos effe auribus noftris, qui uoîuptatem Iaudant,qui doIores,metus per
fe formidabiles res incutiût.IIlos quoq? nocere nobis exiftimo,qui nos fub fpecfe Sto
icae fodae hortantur ad ui'tfa,Hoc enim iadant,folum fapientem ÔC dodum effe ama/
torem3folus apte ad hanc artem aeque combfbendf ÔC conufuendf fapfens eft perftfffî/
mus.Quaeramus ad quâ ufq? aetate iuuenes amandi fînt.Haec graecae confuetudfni da
ta fînt. Nos ad illa potius aures dfrigamus.Nemo eft cafu bonus,difcenda uirtus eft,
Voluptas humilis res ÔC pufîîla eft,ÔC in nullo habenda precio,communis cum brutis
animalibus, ad quàm minima ÔC contemptiffîma aduolat Gloria uanum ÔC uolatile
quiddam eft,auraq? mobilius.Paupertas nulli malum eft nifî repugnanti. Mors malû
aliter ius nÔ eft. Quid quaerfs.'Sola"** in aequo eft generis hum anf.Superftitio error infanus eft,
tquxm amandos timet,quos colft ufolat. Qufd enfm intereft,utrum deos neges, an infâmes?
Haec difcenda,immo edffoenda funt,non debes excufationes uîtîo phflofophî'ae fugge
rere.Nullam habet fpem faïutfs aeger,que ad intemperantiam medicus hortat, Vale*
EPISTOLA, C.xxv. Quod bonû non fenfu , fed intelledu compre/
^ henditur.Et quod bonum in nullo eft , nifi in quo ratio,
POffum multa tibi ueterum praecepta referre, Nîrefugistenuifqjpiget cogno/
foere curas. Non refugis autë,nec ulla te fubtilitas abigit Non eft elegâtf ae tuae
tam magna fodari.Sicut illud probo,quod omnia ad aliquê profedum redigîs, ÔC rûc
tantùm offenderis3ubi fumma fubtilftate nihil agitur,quod ne nunc quidem fieriîabo
rabo,Quaeritur,utrû fenfu an intelledu côprehendatur bonû.Huic adiundum eft 3in
mutr's animalibus ÔC infantibus non effe.Qufcunq? uoluptatê fn fummo ponût,fenû/
bile iudfcât bonû,nos contra inte!ligfbile,qui illud animo damus.Sf de bono fenfus fu
dicarent,nulîâ uoluptatê reijcerem us.Nulla enim nô i'nuftat,nulla nô deledat.Et ecô/
trarîo nulîû doîorê uolentes fubfremus,nullus enfm nonoffendft fenfum,Praeterea no
effent digni reprehêfîone,qufbus nfmfû uoïuptas placet , quibufq? fummuseft dolo/
rfs tfmor, Atqui improbamus guîae ac lfbfdfni deditos ÔC contênimus illos qui nihil ui
riîiter aufuri funt doloris metu. Qufd autë peccât,fi fenfibus,id eft iudicibus boni ac
maIi,parêt?Hi's enfm tradfdiftfs appetitiôi's ÔC fugae arbftrf3,Sed ufdelfcet ratfo ifti rd
praepofita eft , quêadmodum debeat de ufta,quemadmodû de ufrtute,de honefto, fîc
et de bono maîoq? conftftuf.Nam apud iftos uilfffimae parti datur de meliore fenten/
tfa,ut de bono pronûcfet fenfus,obtufa res ÔC hebes,ÔC in homine quàm in alfjs anima
îibus tardior.Quod fî quis uellet non ocuk's,fed tadu minuta difcernere , fubtilfor ad
hoc nulla acfes quàm oculorû ÔC fntêtior daretur, bonû malumq? dignofcere: uides ia
quâta ignorâtia ueritaris uerfotur,ÔC quàm humi fublimia ac diuina proiecerit , apud
que de fummo bono maloq? iudicat tadus,Quemadmodû,inquît,omnis fcfentia atq?
ars aliquid débet habere manifeftû fenfuq? côprehenfum,ex quo orfatur ÔC crefcat.fic
beata ufta fundamentû ÔC înftfû à manffeftfs ducit,ôC eo quod fub fenfum cadft.Nent
pe uos à manffeftfs beatâ uitâ fui initiû capere dicitis,Dicimus béate effe, quae fecun/
dû natura funt.Quid autê fecundû naturam fît,palàm ÔC protinus apparet,Sfcut quid
fît integrû,quod cotfngft protinus nato,non dico bonû,fed initiû boni.Tu fummû ba
, u nû uoluptatê infantiae donas,ut inde incipiat nafcës,quo côfummatus homo guenft.
aliter latcte Cacumen radfcfs loco ponîs.Siquis diceret illû in materno uterof iacëtë fexus quoq?
tiixq; ince fncerti,tenerû,ÔC imperfedû , ÔC informë.iam in aïiquo bono effe,aperte ufderetur er
pmm rare.Atqui quâtulû intereft inter eu qui cû maxime uitâ accfpit,ÔC illû qui maternons
uffeerûlatës onus eft? Vterq? quantum ad fntelledûbonf acmaîf aeque maturus eft,
\ et non magfs infans ad hoc boni capaxeft,3j arbor,autmutû aliquod anfmal .Quare
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
autem

EPISTO LAR VM. ¤-7
autê bonû in arbore anfmaïrq? muto nô eft?qufa nec ratfo,ob hoc fnfantiae quoq? non
eft,nâ ÔC huic deeft,Tûc ad bonû peruenfet,cû ad ratfonë peruenerît. Eft aliquod irra
tfonale animakEftaliquod nondû ratfôale.Eft rationalê fod imperfedûjn nullo horû
bonû,ratio illud fecû affert.Quid ergo inter ifta q rettuli diftat?Nû quod erit bonû in
eo quod irrationabile eft?In eo quod nondû rationalê eft,tûc effe bonû nô poteft , fed
imperfedû îâ poteft effe bonû,fed no eft.Ita dfco LucfIi,bonû nô in quolibet corpore,
non in qualibet aetate inuenitur,et tantû abeft ab infantia,quantû à primo uîtimû,quâ
tû ab initio perfodû,ergo nec in tenero modo coalefcëte corpufoulo eft Quid ni non
fît? Non magis cp in femine hoc. Si dicas , aliquod arboris, aut fati bonum noufmus,
hoc nô eft in prima fronde,quae emfffà cû maximeffolû rûpft , Eft aliquod bonû tritf/ aliter femett
ci,hoc nondû eft in herba latëte, nec cû folliculo fe exerit fpica mo!îîs,fod cû frumen/
tum aeftas ÔC debita maturitas coxit.Quêadmodû omnis natura bonû fuû nifî côfutn
mata non profert,ita hominis bonû non eftin homine,nifî cû in illo ratio perfeda eft,
Quod autê hoc bonû, dicâ. Liber animus eft ac redus, alfa fubijcies fîbf,fo nulli» Hoc
bonû adeo nô recipftinfantfa,ut pueritia non fperet,adulefoêtfa improbe fperet.Bene
agitur cû fenee~tute,fi iîiuc logo ftudio,intentoq? peruenft.Sf hoc ÔC bonû , ÔC intelligt
bile eft,Dîxffti,inquit,aIiquod bonû effe arborfs,ali'quod herbae Poteft ergo effe alû *"
quod ôC fnfantfs. Verû bonû nec in arbori'bus,nec in mutîs animalibus eft, hoc qcP in
illis bonû eft,praedicatione bonû dicitur.Quod eft,inqufs?hoc quod focundû natura ;
cuiufq? eft,Bonû autë cadere in mutû animal nullo modo poteft,Felicioris meliorifq?
naturae eft,nffî ubi rationî îocus eft,bonû nô eft.Quatuor hae natura funt,arborfs,ant
maIis,hominis,et dei.Haec duo q irrationdia funt,eâdë natura habët,llla diuerfa funt,
quod alterû immortaIe,alterû mortale eft.Ex hfs ergo unius bonû natura perficit , dei
fcflîcet: alterius cura,homfnfs. Caetera tamê fn fua natura perfeda funt,nô uere perfe/ -
da à qufbus abeft ratîo.Hoc enfm demum perfedum cft,quod focundum uniuerfam
natura perfedum eft.Vniuerfà autem natura rationalis eft,caetera poffunt in fuo ge/
nere perfeda eflê.In quo nô poteft beata ufta effe,nec id poteft quo beata uita efficit,
Beata autë uita bonis effîcit.In muto ani'mali beata uita nô efficit.In muto animait' bo
num nôeft.Mutum animal fenfu comprehendftpr-efentfa,praeteritorum remfnffeit,
cum id fncidft quo fenfus admonetur : tancp equus reminifoitur uiae cum ad initium
eius admotus eftJn ftabulo quidênullius ufae,quâufs faepe caîcatae, memoria eft.Ter
tium uero tempus,fd eftfuturum,ad muta non pertfnet, Quomodo ergo poteft eorû
ufderi perfeda natura ,qufbus ufus perfedî temporis non eft?Tëpus enfm tribus par
tfbuscôftat3praeterfto,praefonte,ÔC futuro,Animalibus tantùm quod breuiffimum eft
in trâfeurfu datum,praefens î praeterîtf rara memoria eft,nec unfj reuocat,nîfî praefen
tium occurfu,Nô poteft ergo perfedae naturae bonum in imperfeda effe natura, Aut
fî natura habet,hoc habe_,quod habent ÔCfata.Nec illud nego ad ea quae uident fecû
dum naturam , magnos effe mutfs anfmalîbus impetus ÔC concitatos,fed inordinatos
ac turbidos. Nûg autë aut înordinatû eft bonû,aut turbîdû.Qufd ergo,inqufs. Muta
anfmalfaperturbateôCfndîfpofîtemouentur?Dfceremi'Ila perturbate ÔC indifpofitc
mouerijfî natura illorum ordïnem caperet.Nunc mouent focundum natkrâ fîiâ. Per/
turbatum enfm id eft,quod effe aliquando ÔCnô perturbatû poteft.Sollfcîtû eft,quod
poteft effe fecurum.NuIIi uitium eft,nffî cui uirtus poteft effe.Mutfs anfmalîbus talis
ex fua natura motus eft.Sed ne te dfu teneâ,alfquod erit bonum in muto anim ali , erit
aliqua uîrtus,eritaliquid perfedum,fed quale,nec bonû abfolute,nec uirtus,nec per/
fedû.Haec enim ratfonabflfbus folis contingunt,qufbus datum eft fcire,quare,quate/
nus,quëadmodû.Ita bonû in nullo eft,nifî in quo ratio,Quô nunc pertineat ifta difpu
ratio quaeris,ÔC quid animo tuo profutura fît?dfco. Et exercet illû ÔC acuî't, ÔC utiq? ali
quid adurum occupatione honefta tenet. Prodeft autem ÔC quod moraturad praua
properantem.Sed illud dico,nulIo modo prodeffe poffum magfs,quàm fi tfbf bonum
tuum oftendo,fî te à mutîs anfmalîbus feparo, fî cum deo pono Quid inquam,uires
corporis alis ÔC exerces?Pecudibus iftas mafores ferffq? natura conceffît. Quid exco/
fis formam?C«m omnia feceris,à multis animalibus décore ufncerfs Quid capillum
>.' z 2. ingentî
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

268 APPENDIX
ingenti dfîîgentfa comis?Cum illum uel effuderfs more Parthorum , uel Germanorû
modo ufnxerîs, uel ut Scythae folent,fparforis,in quolibet equo denfîor iadabitur iu/
ba,horrebit in leonum ceruice formofîor , Cum te ad uelocitatem parauerfs,par lepu
foulo nô eris.Vfs tu relfdfs in quibus uinci te neceffe eft,dum in aliéna niteris, ad bo/
num reuerti tuum?Quod hoc eft?animus foilicet emendatus ac purus,aemulator def,
fuper humana fe extollens,nihil extra fo fin' ponës ratfonalîs anfmalfs , Quod ergo in
te bonum eftYPerfeda ratfo.Hanc tu ad fummum fine euoca,inquantum poteft pfori
mum crefcere.Tunc beatum effe te iudica,cum tfbi gaudium omne nafcetur.Cun. in
his quae homines eripfunt,optant3cuftodfunt,nihil inueneris,nô dico quod malis, fed
quod uelis. Breuem tfbf formulam dabo,qua te metiaris,qua perfedum effe iam fenti
as.Tunc habebîs tuum bonum,cû intellfges înfelfciffîmos eue felices. Vale, *
Lfbrf ui'cefîmffecundf ÔC ultirni epiftolarum finis,
i
IN LIBR VM.XXII. EPISTO LA.CXXII,
Satiantperitos.Inalf)seratfatiat.Reftituimusordinemfermonis,£.prïterexemplariumau/
toritatem,pro fatiat, repofuimus fcenae,
x
EPIS ST OLA.CXXIIII.
A nobis optantem prohibent.in alfjs erat a diebus,legendum arbitror a dfJs.Ci.uanquam ab
effe uidetur pronom équ3e,quae a dfj's.In alfjs erat,inftru..is nobisoptatû prohibêt fi. occurrût.
5 Dubitamus quod iuuat fapereyet aetaci n5 femper uoluptates deceptura.,Interim dum poteft^
dumpofcitingererefrugalitat-^eo ut morte praecurrere,.. quiequid illi ablatura eifyam fibi in/
terire.Q_uum non fuffragrarëturexêplaria.diuinandum erat, Vide num haec placeat Ieciio.Du/
bitamus, Q_uid iuuat fapere,& actati non femper uoluptates decerptura.,interim dum poteft,dS
pofcitàngerere frugalitatê,ultro morte pra*currere,8. quiequid illa ablatura eft,fibi interdicere."
EPISTOLA -CXXV
4 Sexus quoep inceptum . Sic prior arditio.alius habebat,SexUS quoq* incerti,alius,Sexu$ cô/
ceptum . legendum arbitror,uixcjj inceptum.
APPENDIX ANNOTATIONVM INEPISTOLAS SENECAE
Erafmus Roteroda.Le_.ori,
QVumepiftolarumopus iam aliqua ex parte effet exeufum, allatum eft exemplar e Bra/
bantia,ex cuius collatione fi qua prius fefelleràr. reftituimus. Ea quoniam in contexcû in/
feri non poterat , hac appédice fubiecimus : notauimus obicer ôc illa qua; operarum incu
ria cômittifoknt,pra.fereim fi quid uideretur alicuius momenti.
In librum epiftolarum primum.
Pagina.78.Verfu.8,pro Decio Tribuno,quidam codex habebat, Dextro tribunoj
Verfu.itf.pro Autfiforte,Atfiforte,Etuer,proximo, Q_uid_eipfe,ut feparetura fuperioribus:
et duceris prius,penultima circunflexa feribendum arbitror,pofterius prima acuta duceris.
Verf.a fine epiftola. y. Codex unus habet , appofitum paruo coniîat. Q.ua adiediuncula non
erat opus,fi feriptum effet expofitum.
Verfu a fine paginas penultimo,pro uulgus fciac,quidâ habebant uulgo fciat,ut adhasreat quod
fequitur,qui infpexerit propius.
Pag.79.epift.tf.uerf.ab initio epift.ix.pro tanta efficacia expertus es , erat tanta» effïcaciae . Refte
erac,tam efficacia.Hinc uer.5.in fine uerfus,dele ut , redundâs,
Verfuafineepift.5.proErymachfi&Poliaenum,eratHermachûKPolj'a.num.Hermachi8-Po/
Iyasni,quibus Epicurus moriens fuos hortos_.fchol3.fucceiTionemdelegauit,meminitDioge/
nés Laercius in uita Epicuri,
Pag.8i.uerf,i8 pro Epicurum complicamus-reclius erat cSpilamus.Sentit enim fe fuffurari ex
Epicuro quae tradir.
Pag.Si-.uerf.x.lege cer.a_,I_en_ uer. z2.re-.1us erat,prîEteripfam.
Pag.84.uer.4.commodius erat Vbi fecolligebae,uerecundiambonum &Cc.
Verf.a fine epift.7,pro qui non ad.us,erat,qui non pra_fens,Vtracp kclio probabilis,argutior ta/
men uidetur haec,ut cogitatus participium fit non nomen.
In librum fecundum.
Pag.8..uer.a fine 9. duod ego.Itê uer.penul.quod nô eft,malû facio . Diftinctio cômodior elr.
Pag.88.uer,a fine 2z.N0 eft noftrae profelTiôis uulgifauores apperere: Harc uerba nô habebâtur
in exêplari quodâ.Et uidetur adieclra uel ab incerpretcuel ab annotatore,qjcf$ inep-e.Ne_penim
hocfentitnon elTe expetendû uulgifauor_,fedphilofophodiiTimulandum,quodamorequief:is
fugiatprincipû commerciû,quoniam fi prae fef_rataffe

ANNOT, IN EPISTOLA S Z6 ,
Vérfu ab ukimo i7;quâoderin.,ahas'oderunt,hoc ad fenfum minimû refert,oderûttam-'cômo
dius efiSentit enim plures,fupputatis emolumentis accedere ad homicidium,q$ odio gratui
10. Abhincuer.4. Re_.iuserat,neincontemptumnos,inuidi_: timor transférât. Sentit enim
' fieri,ut dum pra: nobis ferimus,quo d contemnimus inuidiam,incidamus in aliud malum,uc
contênamur.Magnis enim inuidemus,abiec.os côtenimus , Timere autem humilis eft animi,
Pag. 89.Deniq-j initiû omnium rerum.ln quibufdam re-flius erat,confiliû omniû rerû qlsqj ucraqj
ledio proba.
Pag,?o.uer,a fine epiftola; 5.diftin__io mendofa eftCommodior erit,fi deleta coniun__ione et,ita
legas,Q.uod futuri temporis incerta fors uoluit, quare potius a fortuna _mpetrem,utdet,q? a
- me,nepe.am.VoIuitau.emdiffyllabumeft.
Pag.91.uer.ab imo ç.operarum Iapfu_ eft,quod iteratur etiam.
Pag.9z»uer,a principio epiftolaez,non interfit.non.aberatin quibufdam.fi. rédundat fententia*.
Ver.ab imo i8.quod exiftimes me dicer_,ut te admoueaS,6.c,non difplicebat quod quidam ha,-1
x bebat,quodexiftimesmeducereteadmôdicasccenas._.c.
Verfuabimoix.proadpaululum,hauddubium quin legendum fit,adpalum:quod folertt ty
ronespra.luden.es ad pugnar_uEtaliquantopoft,dipondio melius cp difpondio.
Ver.ab imo 5.Vitiata eft diftin_.io,quam ita reftitue. Et quidem gloriatur non toto affe pafci.Me
' rrodorum qui nondum tantùm profecerit,toto,Inho _.___.Er paulo ante,fcribe, Polyaanum.
Ver.ab imo 5. Non enim iucunda res,Alias horrida res »Prior argutior eft le_.io,Ipfa res per fen5
eft iucunda,fed animi fie inftituti fumma uoïuptas eft.
r In librum tertium.
Pag.95.uer.ab initiô epiftola. 14.Librar.orum incUriâ,fordidos eft,pro,fordidus,i
Ver. ab imo ijJege difcedet,cpqj utraq? leclrio tolerâbilis.
Pag.9*s.ucr,2,adde his qua: notâuimtis in hune 10cum,in quodam,pro angélus effe atmulus .Mi
nutius eft ,quo d in fine huius epiftola. Pithùclea feriptum repperi, pro Pythoclea , Nâ intepre
.arida,pro interpretadalapfU-eftùpérarum
Pag.97.uer.ab imo 5:diftingue,difficultate,dicenttir.
Pag.99,uer,z,pro inuenticium,quidam habebat inuefticium,
Ver.i

27° APPEN DIX ANNOT.
Ver.a fine epiftolae 19 , fie erat in quodam,Seruus eft,hoc ill^alfjs non nocebit. fed non admodû
place.»
Ver.ab eodem fine 8,Siclegebatur in quodam,non quod nos offendant quodla:dâe,fed ad. S...
Pag.izo.uer.ab initio epiftola: 7,Redius ita feriptum erat in quodam,uis feire quid philofophia
promittatgenerihumanoe'Confilium.
Vena fine15.Recf.ius habebatur in quodam,Vtinam tâtum nô prodeffent.Nocêt.uim enim eô/
mncf-ionum fupplet pronunciatio:poft filentium acutiore uoee accinitur , nocent.
Pag.izi.uer.ab initio epiftolae 8,pro nobis, fatis refiftentem repofui nouis, fatis refiften.em. atq?
hanc efTe germanam fcripturam,res ipfa loquitur.
Ver.ab imo n.pro Nûcuaco,redius erat Non uag,Q.uanq. alterius ledioms idem eft fenfus,
filegaturperinterrogationem.
Pag.1z2.uer.ab initio epiftolae 8.pro auariffimus Rodolphus notarat , auerfiffimus.et placer.
Ver.18.pro argritudines exemplar habebat,res,
Ver.a fine epiftola: 9.redius habebatur,omnes praeoccupati fumus j. ut hic additû colon autcô/*
ma,fepareta fuperioribus fequentia.
Ver.indidem 5»habebat rede,quod nos r_tentae,Rodolphus annotarat,recep.a..
In librum feptimum.
Pag.iïj,uer,ab imo 5>redius habebat.Effprninatanimos amunitas nimia: n.cdubiealir|d &C,
Pag.iz4.uer.j.ad quos primos fortuna publica reipublicae opes ô.c. fed altéra ledio magis pro/
barur.Item in média epiftola,fcribeHermachum,fiueHermarchum,
Ver.ab imo 17.pro laffauerun_,erat fapabunda,quod Rodolphus anno.ara.,lapfabur.da,Nan_
laffauerunt fine dubio uox eft fuppofiticia.
Pag.1z5.uer.ab imo.10.pro enpior,redius habebaterepo.
Ver.ab initio epiftola: 9.pro ferebar,melius erat.uexabar.
Ver.a fine . .redius erat,non cum mari naufeam eflfugere.
Ver.penult.pro accepit,excipit,pro quo Rodolphus notara.,expri.ni-.Acmihi fane probatur,
Pag.iz_,uer,z,pro talaria,erat calcaria,pro fenerit, fecit.Nan_ grammaticorum filrf negantferio
habere praeteriti uocem.
Podagra uero ioco dicitur utruncp pedem feciiïè dextrum,quod fie aequaflet, ut nihil intereflêc.
Ver,ab imo epift.7.pro intérim futurum,melius erat interfuturum. lndidem uer.ti.pro Idê
erat Itidem ab Agricola annotatum. Primum erat,id eft,uer.proxime fequêti erat, quod ipfa
erogauero,
Ver. penultimo habebatur , alloqui me non deftf.
Pag.iz8.uer.ab initio epiftolae 5»pro recentem,recT:ius era.,ref.cn.um>
Pag.i29,uer.iz.commodiuserat,agitata inter fe arma.
Ver.a capite epiftola: j.fcribe Haphe,
Ver.a fine 7,aut turris,non erat. Et ha. dus uoees officiuntfenfui.mox pro aeque fint.rec.ius erat
aeque fit.Mox proximo pro efficientianxmelius erat,efficientia,hoc eft ea quaeadferunt exitiû,
Pag.ijo.ucr.j.pro percuffit3erat,percurrerit,forta(ïè,percucurrit redum erat.
Pag.15z.uer.ab imo S.mehus egêt, lndidem 5. melius périt.
Pag.i55.uer.epift.uItimo,pro moras,habebat confulta,an rede uide.
Ver.ab epift.initio 4.pro,ad noftrum aluum,Rodulphus legendum putat, ad noftrum album.
ut intelligas ad-udicium Stoicorum. Et magnopereplacetRodolphi fententia,
Ver.paginae ultimo pro,ita,habebatur, nec.
Pag.154.uer.ab imo.zi.temperantiffimum.
Pag,i55,uer.epift,prioris primo.Etiamnum redius.
Ver.pofterioris epift,pnmo,pro eadem uelle,erat.îîe eadem ueîle uidear. lndidem uer,5< pro
maxime,cum maxime.
In librum nonum,
Pag.140.uer.penuItimo.pro cingit erat,tingit.mea fententia commodius»
Pag.i45,uer,5.erat,quia bonifunt,Scribendurn arbitror,quabonifunt,ut qua fit pro quatenus.
Pag.-44.uer.a fine epiftolae 5.pro malelaxandos,Rodolphus notarat , malaeizandos .Et placée
uehementer.
Pag.-45-uer.a fine _.Q,uod nos diuinauimus demalacia,id_annotaratRodolphus,addens Cas
farem in commentarijs belli gallici,hac uoee notare fegnem ÔC immotum maris torporem.
V er.ab initio tf.pro noftrorum melius erat afperorum,
Ver.io.redius habebat tum ledio tum diftindio,ad hune modum .etiamfi tormentorum fortis
patientia optabîlis non eft,etiamnum interrogo ÔCc Item uer,Z7,Optabilem rê putas mor/
tem . Ver.afineio.nollem quae uelles.
Pag.i47.uer,a fine epifto,7. Scribe accipiam,
Pag.148.uer.ab imo io.fcalpello apenturjndidé

IN EPISTOLA S *7-
Pag.i5z.uer.8,pro 8. iamnunc,kge,etiam nunc,
Pag.i5î.uer.i8.melius erat,afflatur,maximum eius bonum eft fixum.
Ver.a fine epiftola: 9,Imperitis,
Pag,i54,uer,i4,inuitisexit,proinurjs:annotauitRodulphusAcmox,fic8.hos,pro.ficfl.hiS,ha
bébat exemplar,
Pag.i5_ïuer.4.pro S.uita?.Vita-,Rurfus iz.pro proximis,redius hahebat,pro maximis.
Ver ab imo i8.redius habebat, ôc ut non deferatur,affligitur,
Ver.indidem i5.quarum in ipfo flore Sic,
Verfu ab imo j.dele coniundionem,'et
Pagi.i5S.uer.a fine 10. pro,ex hora eft.extra eft.ïndidem.uef,7.et quod in quadam.Item Uer.pre
xime praecedêti.pro ubi,unde,
Pag.159.uer.ab initio epift 7»hanc iuniores fequamur.Praeterea redius arbitror,in hac qj in hoc.
pag._

Z71 APPENDIX ANNOT,
> Prior
Cap.io.Cluidniegoillifumindicaturus. Exuetufto codice ita redius kgicolkgimus,Q_uid
niuetuftushabebat,differtofficium,fednonplacet,Mox,Sicnuncnaturâuo/
ca,RoduIphus rede,Sichunc,utfubaudias ,deum.
Cap,9.Praetereaqu3eritiscuidetisbeneficiû.Sicuetuftuscodex, *
Cap,i5,facerecrepufculum, InuetuftifTimo codice erat corpufculum,et pro faceredubnotatum
erat,farcire.
Mox pro fopitis,Rodulphus mauult foporis.
Cap,i8,Iege expetendam,
Vaga nafcebantur,Melius in uetufto,nafcuntur,
Cap.zi.incontrarium tradidit.melius in uetufto,.ràducit,
Cap.2z.qua: faepe tuto ac facili datur.Melius in uetufto,quae faepe e tuto ac fadli aditur.
Cap ,25.ceduntredeuntcp,Redius in uetufto,euntredeun.qj.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

IN LIB. DE BENEFICIIS *7J
Cap.29.qu6d pO_erttilTimum,red_us in e6d_m,pdcifrimtim.
Cap.50. Cuius ofculum etiam impediretuiri uota boni Rodulphus diuinat^ imperiderêt tîlro
notambono. HoctokrabiliusefTet,fipro impenderet, haberetur, impingeret. Sed prior ledio
mihi uidetur argutior.Ad uota enim dffs faciendapuri debebant accedere.Tametfi compofitio.
Uerborum durior eft in utraqîlediohe.
Cap.eddem.CLuomodo ille.melius illi, S. mo__,ipfos reditis qp ipfas.
Cap.54, cum exceptione ueni..AIias,uenie.. .
Cap.5_.qui praeftat errori.Rodulphus legit,fidS praeftat errori,atqj ita fane fcriptutn habebat ex
emplarue.uftiffimum,manudefcripram, Ibidem.utbonopriori domino, bona kgehdùm.
Cap,59,proporuonemferam,Rodulphi codex habebatjpoiTefïion.fersLÀt nonfatis probatur.
In librum qùinram.
Câp.l.Tibi autem homihum,kge,homini,
Cap.z.8. uiduS quocp uelis cedere. Meliu^nblis,
Non magis uidus eft,tancp.i_ pro tanc| legas, ql,tolerabilis eft ledio. âtqj eà ferebàtiir in liera/
ftiffimo codice,licet aliud dminauerit Agricola.
Cap.7.NacurafibideditiRodtilphusrerragantibusexemplaribus,mutauic4Nemo fibidebe__.
Cap.itf.ut faluus effe non pOffêt,faluâ legit Agricola,
Cap.22.kge peccare prohibebo.
Cap.25.quos obfequentes.melius,quo ôbfeqi__.e^
In librum fexfurïti
Cap...Vtrum plus debeatur nihil.pro nihil lege,mihi.
Cap. 8. Saepe hoftis,Rodulphus mauult,teftis , Ac mox pro caufa 8. gratia, in quibufc.am nié/
lius era.,caufa. ÔC gratiae.
Cap.i4.ftatim inïtio.Si nomina ueftra,noftra melius habebat uetus codex,
Cap.i7.ar_ificiorum infti_u.oribus.Ro dulphus mauult inftitoribus,
Cap,i8.Platon cum flumen,CodexRodulphi habebatPlatoni,At non probatur,
Cap.20.lege ,quia me inftrumentum utilitatis fuae fecic
Cap.25.quum maxime.Alf) quammaxima, Maxima probo , caeterum Senecae familrare eft, fu>
perlatiuis praeponere,cum fiue quum.
Cap.25.et uali trepidan_e,lege,uallurn trépidante.
Cap.55.fi illi ftultam. VetuftilT. fiillifemel ftultam.
Mox pro, adfummam.legeadfumma.
Cap.57.in exilio meo.Melius omifla praepofitioneexilio meo,
Cap.42.ftatimmitio.lege, S oleo mi Liberalis.Mox contra fummamfidudâkii.RoduIphusnia
uuk5contrafummafiduciafui^Xconfen-iebatcodexiIIeuetuftus, Contra ufurpauitpro imo.
In librum feptimum.
Inprimo ftatim uerfu.Q.uidâ habebant,habeas animum uolo,
Cap»2.Hsc régula uitae.Melius in altjS,Hac régula uitae.Icem ambitus concuticjn alffoambi-tlS
non concutiet.At non placet/icut nec caetera qtiae hic diuinat Agricola.
Cap.4.Q.uemadmùdumprobemus.RoduIphus,Ci.uinage dum, Videan placeat,
Etaliquanto poft.Is inquis cuius.Commodius eftin quibufdam, inquit,
Cap.7,Bion,alias,Dion,
Cap.io,Vmbra quaedam auariciae.ïn alîjs,umbrâ quadam.
Cap.15.fed non potes dicere,Alij efficere.Forte,poteft legendum pro potes . imo fie habebat co/
dex Agricolae: ConfentiebatS. uetus ille.nifi quod quidam t, uirgula difpûxerac
Cap.iô. duid tamen fentiam quaeris. Commodior erat uetufti codicis ledio.Si tamen quid fen
tiam quaeris,6.uis fignarerefponfum,hicbeneficium,8.c.
Mox non habeo.In âlfjs,non debeo,Arbitrer legêdum non habes,fluenon debes. In uetufto co
dice,rafor aliquis deletis prioribus,repofuerat,ille refpondeat,habeo.
Inferius,quia mucatus eft ille,_e mutât. In uetufto redius,te mutas?
Cap.i8,Apollodorum_-Phalarim.Codex Agricolae habebat ,pro hâlahrum 8. Titanum.Etf
priore fecerat,Halan_um.nec abhorrebantueftigia uetufti codicis, etiâ fi quifpiâ fecerat ex pha/
lanto Phalarim,
Cap.z5.pro,it_p,legeitac5.Acfflox,hocqUidemfep_rfuafurumputaui-,Rodulphusaddidi£nc
gandi particulam,ne hoc quidem ô.c.
Cap.z7.pr0 interrapientes reuerentemJn uetufto feriptum erat,r_feren_em.
Cap.5i.ignoranti dare,Rodulphus legi.,ignorâtibus,u. refpondear adid quod fequitur, gratis/
Verfu.penultimo,Peritmihi b_neficiu_n,Redius in uetufto perij^
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

*74
LVCIIANNEI SENECAEDE MVNDI G VBE R N A T I O NE,
DIVIN A PRO VI DENTIA, ET Q_V A LI TER M V L TA MA/
aliter miïdum
LA BONIS VIRIS ACCID VNT, LIBER VNVS
V A E S r S TI àmeLuci'If,qufditafidfufna prouid.riatmûdus
regeret.
ageret,multa bonis uiris accfderêt mala. Hoc cômodius in côtextut
operis redderetur,cû pra_efle uniuerfîs proufdêriâ probaremus,et in
aliter eaufam
deoru, agdm.
terefle nobfs dëû, Sed quonfâ à toto partfculâ reuelli pîacet,Ô_ unam
côtradfdfonê manête Ifte intégra -bluere,faciâ rê nôrfdifficile f eau/
fàm deorû agêtkSuperuacuû eft in prafonria oftedëre, non fîne alk
quo euftode tantû opus ftare,nec hûç fyderû certû airfum ô_dffcur
fum fortuiti i'mpettis*effo,c\- quae cafus incitât fsepe turbari,et cito arietare,hâc fnorTen
fam uelocitatê procedere a_terna_ Iegis imperio,tantû rerû terra mariô^ geftantê,tantû
clarfffîmorû luminû ex dffpofîtfÔe lucentfum;nô effe materise errâtis hûc ordfnë,nec£
qua?temere coferat,'tâta arte pêdere , ut terrarû grauifïïmû pondus fedeat immotû 2.
circa fo properâtr's cceli fugâ fpedet,utfnfufà uallibus maria molliât terras,nec ullû in
cremêtû fïuminû fentiât,ut ex minimis fominibus nafoant ingêtia.Nec illa quidê qua_
uidetur côfufa ÔC incerta,pluuias dico nubef^cVeliforûfulminûidusj&T incêdiaru/
ptismôtiûuerticibus efFufa,tremoreslabâtfsfolf,_^alfa qtumultuofa pars rerû efrea
terras mouet,fine ratfôe,cf?ufs fubfta fïnt,accidût»fod ÔC illa caufas habêt no minus,q)
quae aifenfs îoeis xronfpeda mfracuîa funt,utin medijs fludibus caîêtes aqua., ÔC noua
infularû in uafto exûiêtiû mari fpacia.Iâ uero fiquis obforuauerit nudari littora pelago
diter exca, x-n fe recedête,eadêcf? fntra exiguû têpus operiri,credetf certa quadâ uolutatfÔe modo
côtrahi undas,&fntrorfûagî,modo erûpere,cY; magno curfu repeterefodêfuâ,cû fila;
intérim portiôibus crefoût, et ad horâ ac dfêfubeût ampliores minorefq?,prout filas lut
nare fydus elfcuft, ad eufus arbftrfû oceanus exundat:fîio ffta têpori reforuent, Eo qui
de magfs quod tu nô dubftas de^ufdêtfajfod quereris,in gratia te reducâ cû Dfjs . Ad
uerfus optimos optimus fîs,necp enim natura patitur,ut unq? bona bonis noceantjnf
ter bonos uiros ac deû amicitia eft,côcilfâte ufrtute,Amfcftîa dfco,fmmô etfâ necefïî/
tudo ÔC fimfIitudo,quoniâquidê bonus,têpore tâtû à deo difFert,difcipulus efus a.rnu
lator_p ÔC uera progenfes,quê parés ille magnffi'cus,ufrtutû nô lenfs exador , fîcut fe/
uerfpatres,durfus educat.Itaq? cû ufderfs bonos ufros acceptofq? Dffs,laborare, fuda
re,per arduû confoendere,maIos autê lafefufre,_V. uoluptatibus fluere,cogfta filforura
nos modeftfa deledari,uernularum Ifcêtia ,IIIos difoiplina trîftforf contineri , horû ali
audaciâjdêtibi de deo liqueat.Bonû ufrum fn delftfjs non habet , Experitur,indurat,
fîbf illum préparât.
Defuftfnêdo impetum aduerfîtatis,
QVare multabonis uiris aduerfaeueniunt?Nihi'Iacciderebono uiro mali poteft.
Non mifeentur contraria,Quemadmodum tôt amnes,tantum fuperne deie&oi
rum imbrium,tanta mediterraneorum uis fonn'um non mutant faporem maris , neq?
remittunt qufdemjta aduerfarum impetus rerum uiriforti's non uertt't anfmum.Ma/
net in ftatu,Ô_ qufcqufdeuenft,fn fuum colore trahit,Eft enim omnibus externis po/
tentiorinec hoc dico,non fentit illa,fod uincit,Ô_" alfoqufn quietus placfdufqj côtra in/
currentia attoIIit,Omnia aduerfa,exercitatiôes putat,Quis autê uir,modo eredus ad
honefta,nô eft laboris appetens iufti,cV adofficia cû periculo promptus?Cui non in/
duftrîo ociû peena eft?Athle_as uîdemus,qufbus ufrfû cura eft,cû fortffîîmfs quibuf/
cunqi côflfgere,Ô_' exigere ab his,per quos certamfni pr£eparâtur,ut totis contra ipfos
uïribus utâtur,cadi uexariq? patiûtur,ô_: fî nô inueniût fînguîos pares, pluribus fîmul
obijefunt.Marcet fine aduerfario uirtus.Tûc apparet quâta fît, quantum ualeat, pok
Ieatcp,cû quid pofïît patfêtfa,oftêdit.Scias licet idê uiris bonis elfo faciendû, ut dura
ac diffîciiia no formidêt,nec de fato querant.Quicquid accidit,boni côfulât , in bonû
uertant. Non quid,fod quêadmodum feras,intereft,Non uides quanto aliter patres,
aliter marres indulgeât? fHi exercitari iubêt liberos ad ftudfa obeunda mâture,foriatis
quoq? diebus non patiuntur elle ociofos3ÔC fudorem illis ôCinterdû Uchrymas excu/
tiunt.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE DIVINA PROVIDENTIA 175
tiuntAt marres fouere in finir,contfnere in umbra uoïunt_Nunsf flerë,nunquam con
trfftari,nûquam laborare.Paternû deus habet aduerfus bonos uiros animû,et illos for
tius ama^cV operibus-,doloribus,ac damnis exagitat,ut uerû colïigant robur, Lâguêf
per inertr'â faginata,nec labore tantum,fed mole, ÔC ipfo fui onere deficiunt.Non ferÊ
ullum idû illaeià felfcîtas,At ubi afïîdua fuft cû fncommodîs fuis rixa,callum per iniu
n'as duxit, nec ulîi malo cedit,fod etiâ fi fuccfderit.de genu pugnat.Miraris tu , fî deus
illebonorû amantiffimus,quf illos quàm optimos atq? excellentifïîmos uult , fortuna
illis cû qua exerceantur af-îgnat?Ego uero non mfror,fî aliquando impetum capi'unt.
Spedant Drj magnos ufros colludantes cû aliqua calamitate.Nobis fnterdû uolupta
ti eft,fî adolefoens conftantfs animi irruentê feram uenabulo excepft jfî leonîs incur/
fuminterritiis pertuIit,tâtoqjfpedaculûeftgratfus,quantoîdf honeftius fecit.Non ^iter honet
funt ifta quae polTunt deorû fn fo uukû conuertere,fed puerflfa ÔC obledamenta huma ftw*
nae leuitati's. Ecce fpedacuïû dignum,ad quod refpfcfat întentus operi fuo deus» Ecce
par deo dignû,uir fortis cû mala fortuna côpofîtus,uti'q? fi ÔC prouoeauit , Non uicîeo
inquam quid habeat in terris Iuppiter pulchrius,_î couertere animû uelit,quàm ut fpe
det Catonêjiam partibus non fomel fradis ftantê,nfhfIominus inter ruinas publicas
eredum,Lîcet,inquft,omnfafn unius conditionê concefferint, cuftodfanturkgioni/
busterr£e,cIafribusmariaj&rCa.fàrianus portas mfles obfideat, Gatoquàexeatha/
bet.Vna manus latâ libertatê noftram faciet.Ferrum iftud in ciuili bello purû ÔC inno
xium,bonas tandê ac nobiles edet operas.Libertatê quam patria* non potuft dare,Câ
tonî dabit.Aggredere animediu medftatû opus,eripe te rébus humants . Iam Petre/
ius ÔC Iuba concurrerunt.facentcfj alter alterius manu ca.fî,Fortfs ÔC egregia fati con
uentfo,fed qua. nô deceat magnitudfnê noftram.Tam turpe eft Catonf morte ab uîîo
petere,quàm uitâ,Uquet mihf , eu mâgnô fpedâffè gâudîo deos,quû iam ille uir acer
rimus fui uindex,alîena* fakitfconfulft,c\r inftruit dffoedentfS fugam,cû etfam ftudia
node ukima tradat,cû gladfû facro pedorf infigft,cû uffcera fpargft ÔC illam fondif
fimam animafndignamqj qua. ferro contaminaretur,nianu educit, Inde crediderim
fuiffo parum certû ÔC inefficax uulnus,non fuit Dfjs fmmortalfbus fatis fpedare Ca/
tonemfon.el,retentaacreuocatauirtuseftutfn difficilibri parte fooftenderet,Non
enfm tam magno anfmo mors* inftur, quàm repetitur.Quid ni îibêter fpedarêt alum aliter inuU
num fuum tam claro ac memorabili exitu euadentem?Mors illos confocrat, quorum Utun
exitum etiam qui n'ment,Iaudant.
SEd iam procedête orarione oftendâ,quàm non fînt quae uidetur maïa.nûc illud di
co,iftaqua_ tu uoeas afpera,qua» aduerfa cVabomfnâda,primûpro fpfîs effo, qui/ '
bus accfdût,defnde pro unfuerfis,quorû maior Dfjs cura eft,quàm fîngulorum . Poft
haec uolêtibus accîdere,eos dignos malo efîè,fî nolint,His adrjcîâjfato ifta fie effe , re/
de eadê lege his euenfre qua funt bonkperfuadebo deinde tibi.ne uncfj boni uiri mifo
rearfs.poteft em mffer dfci,nô poteft effo.Dffficillimû ex omnibus qua; propofiif ui/
det,pro ipfis effo qbus euenfût,ffta quae horremus ac tremimus. Pro ipfis eft, ingt,în
exiliû profjcijin egeftatê deducf,liberos,côiugê efferreignominia affîcî,debilitari ?Si
mirarisjhoc £ aïiquo effè,miraberfs quofdâ ferro ÔC igné curarf,nec minus famé ac fi
ti . Sed fî cogitauerfs tecû,remedtj caufa gbufdâ ÔC radf oiTa,ô_ laedî ÔC extrahi uenas,
et qdaamputarimêbra,q fine totfus gnicie corporis ha.rerenôpoterâtd.ocutfq? pa/ ,
tieris ,pbari tibi,qua.dâ incômoda ,p his effo,çjbus accidûri ta mehercules c$ qu__dam ,
qua: laudant,atq? appetunt contra eos effo,quos delcdauerût,fîmillfma crudîtatfbus, s
ebrietatfbufq?,c¥ C-eteris qua* necât g uoluptatê.Inter multa magnifi'ca Demetrfj no/ :
ftri ôc" haec uox eft , à qua recês fum,fonat adhuc et uibrat in auribus meis, Nihfl,inç*t, <
mihi uidet infelicius eo,cui nihil unq) alfcjd euenft aduerfî. Non Ifcuît enfm illi fo ex/
periri,ubi ex uoto illi fluxerût omnia,ueI ante uotûnnale tamêde illo Dfj iudicauerût,
ïndignus uffus eft, à quo uinceret aliquâdo fortuna, quae îgnauffïïmû quêqj refugft,
quafi dicat,Quid ego iftû aduerfarfû mfhf afrum2?ftatfm arma fubmfttet , Non opus
eft in illum tota potentia mea, Ieui côminatione pelletur Non poteft fuftfnere uukû
tneum.AIîus circunfpfcîatur , cum quo conferre poffîmus manum , pudet congredi .
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
cum

*7-î * LIBER VN V S
cum homine uinci parato.Ignon_.niam iudicat gladiator cum fnferfore componi, Ôt
feit eu fine glorfa ufncî,qui fine periculo uincitur.Idê facit fortuna,foftifffmos fîbf pa
res qua*rft,quofdâ faftidfo tranfît , Côtumaciftîmum quenq? ÔC redifîîmû aggreditur
aduerfus quem fuam uim intendat.Ignemcp experitur inMutio ,paupertatem in Fa/
bn'cio,exilium inRutilio,tormentain Regulo, uenenûin Socrate,mortem in Catb/
ne.Magnum exemplum,nifi mala fortuna,non inuenit,Infelix eft Mutius, quod de/
xtera ignés hoftium premit?cV ipfe à fe exigit errons fui pnas?quod Regern quem
armata manu non potuit,exufta fugat?Quid ergo,feIicior effot,fî in finu arnica* foue
ret manum?Infelix eft Fabrfcius,quod rus fuum,quantû à rep, uacauft , fodit ? quod
bellum tam cum Pyrrho,qp cum dfuitffs gerit?quod ad focum ccenat illas ipfas radi/
ces ,ôC herbas,quas in agro triumphalis fenex euulfît ? Qufd ergo , felfcfor effet ,fî fn
uentrem fuum Iongfnquf îittorfs pifcesjôc" peregrina aucupia congereret? Si conchy/
ïfjs fuperi atq? inferf maris,pfgriefam ftomachi naufoantis erigeret? Si ingentipomo/
rurrî ftrue cingeret,prfmae formae feras captas multa caede uenantîum Infeïix eft Ruti
Iius,quod quf fllum damnauerunt,caufam dfcentomnfbus foculîs: quod aequfore ani
mo palTus eft fo patriae eripi, cj? fîbi exflfumiquod Syllae didatori folus aliquid nega/
uit,ÔC reuoeatus non tantùm rétro ceffît,fod iongîus fugit? Viderint ,înquit, hoc ifti,
quos Romae deprehendit félicitas tua.Videant lafgum in foro fànguinê,c\. fupra fer/
uflfanum lacum (Id enim proforiptionfs fpolfarium eft) fonatorum capita , ÔC paiTim
uagantes per urbem percuflbriim greges,._k. multa milia ciuium Romanorum unolo
co poft fidera,immo per ipfam fidem trucidata Videant ifta,qui exulare no poffunt.
Qufd ergo,felfx eft LrUcius Sylla,quod illi defcendêti ad forû gladio fubmouef.qiiod
capita confularfû ufrorum patitur oftendi , ÔC preciû caedfs per qureftorem ac tabulas
pubîfcas numerat . Et haec omnia facit ille qui legem Corneliam tulit . Veniamus ad
Reguîum,quid illi fortuna nocuit?quod illum documentum fideî,documentûpatfen
tiae fecit?Figunt cutem claui. ÔC quoeunq? fatigatum corpus reclinauit,uulneri incu/
bit,ÔC in perpetuam uigiliam fufpenfa funt lumina,Quanto plus forment!, tanto plus .
erit gloriae.Vis foire,ç| nô pceniteàt hoc precio -eftimaffe uirtutê?Refîce tu iîlu,S.mit
te in fonatum, eandem fontentiam dicet .Feliciorem ergo tu Mecnatem putas , cui
amoribus anxio,ôi. morofae uxorisquotidiana répudia defîêti,fbmnus per fymphonia
rum cantum ex longinquo Iene refonantium quaeritur?Mero fe licet fopfat, ÔC aqua/
rum fragoribus auocet,cV mille uoîuptatibus mentem anxiam falîat, tam uigilauif in
pluma, à) ille in cruce. Sed illi foîatium eft pro honefto dura toIerare,&.ad caufam à
patientia refpfcît:hunc uoîuptatibus marcidum,et felicitate ni'mia laborantem,magis
hfs quae patitur uexat caufa patfendi.Non ufqj eô in poiTefïïonem generfs humani ui
tia ueneruntjUt dubiû fît,an eledione fati data,plures Reguîi nafoi §Mecenates ue/
. lint.Aut fi quis fuerit,qui audeat dfcereMeccenatem fe quàm Regulum nafcf maluif
fe,idem {fte,taceatlicet,nafcifo Terentfam maluit.MaIetu natum Socratem iudfcas
quod fllam potfonem publiée mfxtam non aliter quàm medfcamentum fmmortalfta/
tis eduxft,ÔC de morte dffputauft ufq? ad fpfam?Male cum fHo adum eft?CongeIatus
eft fangufs,ac paulatîm frigore indudo uenarum uigor conftitit. Quanto magis huic
inuidendum eft,quàm illis quibus gêma miniftratur,qufbus exoletus omnfa patf do/
Mlitetremeti dus,exedïe uirilitatîs autdubiae, fufpenfam auro niuê diluit,Hi quiequid biberint uo
mturr «nftu f remittunt triftes ,ÔC bilem fuam reguftantes,At ille uenenû laetus ÔC lfbens hau
riet,Quod ad Catonem pertfnet ,fatfs didum eft, fuamcp illi felicitatem côtîgiftècon
fenfus hominum fatebitur,Quem fîbi rerum natura deïegit,cum quo metuenda colli
deret.Inim icitiae potentum graues funt,Opponatur fimul Pompeio, Caefari ÔC Crak
fo, Gra ue eft à deterioribus honore antefri, Vatinio poftferatur . Graue eft cfuilibus
bellis intereffe ,toto terrarum orbe pro caufa bona tam féliciter quàm perunaciter rat
litet, Graue eft fibi manus affèrre,faciat,Quid per hoc confequar? ut omnesfeiant no
effo hsec mala,quibus ego dîgnum Catonem putaui,
"^ Deproiperitate, ^
Rofpera in plebem ac ufliaingéniadèueniunt . At calamûates terrorefq? motta/
Pi
- ' Imm
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE DIVINA PROVIDENTIA 277
ffum fub fugum mfttere,propriû magni uiri eft,Semper uero effo felfcë, ÔC fine morfu
animi uelle tranfîre uitam,ignorare eft rerum naturae altéra parte . Magnus es uir, fed
unde fofo,fî tibi fortuna non dat facultatem exhibendae uirtutis?Defoendi'fti ad olym/
pia,fod nemo praeter te.uîdoriam non habes,olympfam çoronam habes,Nô gratuîor
tanquâ uiro forti,fod tanquâ confulatûpraeturamue adepto,honore audus es.Idenfdi
cere ÔC bono uiro pofîum, fi illi nullâ occafionêdifficilior cafus dedit , fn qua una ui'm
fui %nimi oftenderetMiferum te iudico,quod nô fufftf mifor , tranfîfti fine aduerfàrio
uitam.Nemo fcie_,quîd potueris,nec tu quidem ipfo.Opus eft enfm ad noticia fui ex/
p_rimento,qufd quidê quifq? poffot,nr'fî tentâdo nô;didfcit.Itac^ qufdâ ukro fo cefîiuV
tfbus malis obtuIerunt,cV uîrtutiiter in occafibnem per quam eni.efcerent,quaefîerûf.
Gaudent,inquam,magni uiri aliquando rébus aduerfîs,non aliter quàm fortes milites
belli , triumpho Ego mirmillonem fub C . Caefare de raritate munerum audfui que/
rentem.Quam bella,inqu{t, seras perft.Am'da eft periculi uirtus,^ quô têdat,nô quid
pafTura fît,cogitat,quoniam ÔC quod paflura eft,gIorîae pars eft. Mflt'tares uirigloriari
tur uulneribus , laeti fluentem meliore cafu fanguinem oftentant . Idem licet fecerint,
qui integri reuertuntur ex acie.magis fpedarur,quf fàucius redit.Ipfîs inquâ deus con
fuk't,quos effe quàm honeftiffi'mos cupit,quoties illis materia praebet aliquid animofo
fortitercj? faciendi.Ad quam rem opus eft aliqua rerum diffîcukate.Gubernatorem in
_empeftate,in acie mflitem intelligas.Vnde po-Tum foire, quantum aduerfus pauper/
tatem tibi animi{ït,fî diuitfjs difHuis ? Vnde poflîim foire quantû aduerfus ignominist
ÔC infamiam,odiumq? populare côftantiae habeas,fi inter plaufus fonefois,fî te inexpu
gnabilis,c\rindina_fone quadam mêtium pronus,fauor foquitur? Vnde fcio, cjl aequo
animo Iaturus fis orbftatêfi'Iiorû,fï quofounq? fuftulifti m'des?Audiui te,cû alios con/
foîarerisîtunc confpexiffem,fî te ipfo côfolatus efTes,fî te ipfo dolere uetuf-Tes . Nolite
obfocrô uosexpauefcereifta,quaedfj fmmortales uelut ftimulosadmouêtanimis.Ca/
lamitas ufrtutis occafîo eft.Ilîos merfto qufs dfxerîtmfforos, quinimfa fok'citate torpe
fcunr,qUos uelut in mari lento trâquillftas itineris detînet.Quicqufd illis inciderit,no/
uû ucniet.îVïagîs urgent fjeua inexpertos.Graue eft no afTuetis ferre cerufcfbus iugû,
Adfufpfcionê uulneris tyro pallefoit, audader ueteranus cruorêfuû ipedat,quifoit fo
faepe uiciffo poft {ângufnë,Hos itaq? deus,quos probat, quos amat, indurat-,recogno^
fcit,exercet.Eos autë quibus induîgere uidetur,quibus parcere, molles uenturis malis
feruat.Erratis enim fî quem iudicatis exceprû , Sed uenr'et ad illû diufolicëfua portio,
Quifquis uidetur dfmifîus effo,dilatus eft,Quare deus oprimû quemq?,aut mala uale/
tudfne,autludu. autincômodisaflîcit? Quare in caftris quoq? periculofa forrifîîmis
imperantur?duxlediffi'mos mitti't,quinodurnis hoftesaggrecuanturinfi'dfjs, autex/
jplorent iter,aut praefîdfûloco defjcrant?Nemo eorû quf exeunt dicit, maie de me im/
perator meruft,fod bene fudfcauft. Idem dfcant qufcunq? iubentur pati, timidfs igna/
ujsrj? flebilia:digni uîfî fum us deo,in quibus eî.periretur,quâtû humana natura poffot
pati.Fugfte delf_ias,fugite eneruatâ felicitatë,qua animif marcefcûtjcVnifi aliquid in/ aU*n

-t7& LIBER VN VS - -
faepius adierimus,fortiores erimus Solidffîîma pars eft corporis, quam frequehsufus,
agftauft.Praebendf fortunae fumus,ut contra illam ab ipfa duremur , Paulatim nos fibi
pares facfat.Contemptû perfculorû afîîduftas periclitandi dabit. Sic funt nautica cor/
pora ferendo mari dura.Agricolis manus trita? . Ad excutiëda tela mflîtaresjacertf ua
lent. Agilia funt membra curforibus.Id in quoq? folidiflîmû eft,quod exercuit.Ad cô/
tem nendâ malorum potentfam, animus patfentfa peruenft,quae qufd in nobfs effïcere
poflît foies, fî afpexerfs quantû natfonfbus nudfsti inopia fortioribus , Iabor prstftet,;
Omnes côfîdera gentes,fn quibus Ro/nana pax defînit.Germanos dico , ÔC qm'ccjuid
cfrca ïftrum uagarum gentfû occurfàt. Perpétua illos hyems,trifte ccelum premit,ma
lignefolum fterile fuftentat,imbrë culmo aut fronde defendût, fuper durata glacie fta
gna perfultant,fn alimentum feras captât.Mîferi tibi uîdentur ? Nihil miferum eft,qd?
in natura confuetudo perduxit,Pauîatfm enim uoluptati funt , quae necefïftate ccèpe/
runt,NulIa illis domicilia, nullaeq? fodes funt, nifî quas laffîtudo in diem pofuît.Vilis,
ÔC hic quaerendus manu ufdus,horrëda iniquitas co__i,inteda corpora , hoc quod tibi
calamitas uidetur,tot gentiû uita eft,Quid miraris bonos ufros,ut confirment côcuti?
No eft arbor folida nec fortis, nifî in quam frequens uentus incurfat , ipfa enfm uexa/
tfone conftrfngft,ô«r radiées certi'us ffgit.Fragiles funt , quae in aprfca ualîe creuerunt,
Pro ipfis ergo bonis uiris eft , ut effe intern'ri poffînt, mukû inter formidoîofa uerfarf, ^
ÔC aequo animo ferre quae non funt mala,nffî maie fuftfnent..
ADijcenunc,quod pro omnibus eft optimû,quemq?(ut ita dîcâ3militare,cV. ede/
re opcras.Hoc eft propofîtum deo,.apiêîf uiro oêftdere, haec quae uulgus appe
tft,quae reformfdat.nec bona eiTe nec mala.Apparebunt autem bona effe,ff illa nô nifi
bonis uiris trihuerit,ÔC mala ef_e,fî malfs tâtum irrogauerit Deteftabilis erit excitas,
' fi nemo oculos perdfderft , nifi cui eruendi funt . Itaq? careant luce Appius Se" Metek
lus. Non funt diuitiae bonum Itaq? habeat illas ôc"Ellfus Ieno , ut homines peeunfarr.
cum fn tempîis confecrauerint, uideant ÔC in fornice . Nullo modo magis poteft deus
concupita traducere,quàm fî illa ad turpifïîmos defert,ab optimîs abfgit. At iniquum
eft, bonum uirum debilitarî,ant confringi,aut alligari,malos integris corporibus folu
tos ac delicatos incedere,Quid porro, nô eft iniquum, fortes uiros arma fumerejÔ. in
caftris pernodare,6_ pro uallo obligatis ftareuulneribus:înterfm in urbe focuros elfe,
praecifos ÔC profefïbs impudicitiâ? Quid porro, nô eft iniquum nobilffiîmas uîrgines
ad facra facienda nodfbus excitari,akiftîmo fomno inquinatas irui?Labor optimos ci
it confulitur tat.Senatus per totum diemfconfultatfaepe,cum illo tempore ui'lifîîmus quifq?,autfn
campo ocium fuû obledet,aut in popina Iateat,aut tempus in aïiquo circule terat. Idê
in hac re magna publica fit,bonf uiri laborant , fmpedfuntur, uolentes quidê,non tra/
huntur à fortuna , fed foquuntur illam,& aequo gradu,fi feiffont , antecefiîffont, Hanc
quoq? animofam Demetrfj fortilTimi uiri uocem audffîe me memini.Hoc unum,inqr,
dfj immortaîes, de uobfs,queri pofTum;quod non ante mihi uoluntate ueftram notara
feciftîs . Prior enim ad ifta uenilTem, ad quae nunc uoeatus aiTum Vukfs Ifberos fo/
mère, illos uobis fuftulf.Vukfs alîquâ partem corporfs?fumite,Non magnârem pro*'
mftto,cfto totum relfnquam.Vukfs fpfritû?Quid nf?nullam morâ facfam,quo minus
recipiatis quod dediftis.A uolente feretfs,quicqd petieritis.Qufd ergo eft?maluifTeni
ofTerre c§ tradere.Quid opus fuit auferre?accipere potuiftîs,fod ne nunc quidê aufore
tis.qui'a nihil eripitur , nifi reti'nenri.Nihil cogor , nihil patfor fnuftus , nec feruio deo,
fod affentio,Eo quidem magis quod fcio omnia certa, ÔC in aeternum dida Iege decur/
rere.Fata nos ducunt,6V quantû cuiq? temporis reftet , prima nafeentium hora difpo/
fuft.Caufa pendet ex caufa,prfuata ae publica îongus ordo rerum trahit. Ideojbrtiter
omne ferendû eft,quia non(ut putamus)i'ncfduntcunda,fèd ueniunt.OIfm côftkutû
eft,quid gaudeas,qufd fleas, ÔC quamufs magna ufdeatur uarfetate fîngulorum uita di
ftinguidumma in unû uenft.Accepimus perftura perituri.Quid fta fndignamur?quia
querimur?Ad hoc paraît fumus. Vtatur ut uuk , fuis natura corporibus , Nos Ixû ad
omnia ÔC fortes cogitemus,nihil perire de noftro, Qufd eft boni uirf?praebere fe fâto.
Grande folatiû eft cû unfuerfo rapkQuid eft quod nos fîc uiuere,fîc mori iufîît? Eade
neceffitas
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE DIVINA PRO VIDENTIA 175»
neceffitas ÔC deos allfgat,irreuocabilis humana pariter ac diuina cuffus uehft . Ille ipfe
omnium conditor ac redor foripfît quidê fata,fed foquitur. Semper paret,fomeï iulîît,
Quare tamen deus tam fnîquus in dfftributfone fatf f_u't,ut bonis uiris paupertatë,uul
nera,_x_ acerba funera afïcrîberet?Non poteft artifex mutare materiam, Hgc pafla eft,
Quaedam foparari à quibufdam non poffunt, cohaerent,indiuidua funt,Languidain/
%enia,ÔC in fomnum îtura,aut in ufgfliam fomno fimillimam, înertibus neduntur ele/
mentisîut efficiatur uir,cû cura dicendus-fortfore fato opus eft, Nô erit illiplanû iter,
fîirfum oportet ac deorfum eat,fluduet,ac naufgfum in turbido regat.Contrafortuna
tllîxenendus eft curiîis,Multa accident dura, afpera, fod quae mollfat ÔC côplanet ipfo»
Ignîs aurum probat , mfferia fortes uiros Vide quàm alte fo extendere debeat uirtus.
Scies illi non per fecura uadendû efïè, Ardua prima uia eft,ÔC qua uix mane récentes
Enituntur equi, medio eft altîfîîma cceïo, Vnde mare ÔC terras ipfi mihi faepe uidere
Fit timor, &.pauida trépidât formidine pedus, Vkfmapronauiaeft,Sc"egetmo/
deramfne certo, Tunc etiam quae me fubiedfs excipit undis, Ne ferarin praeceps
Thetfs folet ipfa uereri. Haec cum audfffot ille generofîis adolefcens , Placet,{nquit,
ufa, Afoendo, Eft tanti per ifta ire cafuro + ÇJon définît animum metu territare,
Vtq? m'am teneas,nuîîoqj errore traharis, Per tamen aduerfî gradferis cornua tauri,
Haemonios ql? arcus,uiolenticf? ora leonis, Poft haec aft,Finge datos currus.His qui/
bus deterreri me putas,incitor , Libet illic ftare,ubi ipfo fol trépidât, humilis opineras
eft tuta focare,per aka uirtusit.
QVare tamen bonis uiris patitur aliquid mali deus fieri? Ille uero non patitur;
Ofhia mala ab illis remouft/celera ÔC flagftfa,8_" cogitationes improbas,8
da confiiia, ÔC Iibidinem caecam,cx. alieno imminentem auaricîam.Ipfos tueturac uen
dicat.Nunquid haec quoq? à deo aliquis exigit,ut bonorum ufrorum etiâ farcinas for/
uet?Remfttût ipfi hanc^ieo curam,externa contënunt , Democritus diuitias proiecit,
onus illas bonae mentis exîftimans.Quid ergo miraris , fi id deus bono accidere patit,
quod uir bonus aliquando uult fîbf accidere?Fflios amittunt uiriboni.Quidni,cû altV
quando ÔC occidantjn exflfum mittunt, Quid ni.cum aliquando ipfî patriam nô repe
cfturi reIinquant?Occiduntur.Quid nf,cum aliquâdo ipfîfîbimanus affèrant?quf etiâ
quaedam dura patiuntur,ut alios pati doceât?Natf funtin exemplar . Puta itaq? deum
dicere,Quid habetis,quod de me querf pofïïtis uos,qufbus reda placuerunt? Alfjs bo
na falfa circumdedi,éc" animos inanes, uelut longo fallacfq?fomnio Iufî,Auro iIIos,ar/
, gento,6_" ebore adornaui.intus boninihil eft,Ifti quos pro felicibus afpicitfs, fî nô quà
"ibccurrunt, fod quà latent uideritis,mifori funt,fordidi, turpes,ad fîmilitudi'nëparietû .
fuorum extrinfecus cuki.Non eft ifta foïida ÔC fîncera felicitas,crufta eft , ôC quidê te/ a U
nuis.Itaq? dum illis licet ftare,&_ ad arbftrfum fuum oftendi , nitent ÔC imponunt.cutn
aliquid incfderft,quod difturbet ac detegat,tunc apparet quantum akae ac uerae fcedf/
ratfs alienus fplendor abfconderit. Vobfs dedi bona certa manfura,quanto magis uer
(aueritiSjcV undiq? infpexeritis,meliora maioraq?.Permifî uobfs,metuëda côtemnere,
cupienda faftidire . Nonfulgetis extrinfecus , Bona ueftra introrfus obuerfà funt. Sic
tnûdus exteriora contempfit , fpedaculo fui Iaetus.Intus omne pofuit bonû.Nô egere
feîicitatejfelicitas ueftra eft.At multa fncidunt triftîa,horrenda,dura toleratu, quia no
poterâ uos iftis fubducere,animos ueftros aduerfus omnfa armauf. Ferte fortiter, hoc
^ft,quo deum antecedatfs-IIle extra patientiam malorum eft,uos {upra patfentiâ,Con
temnite paupertatem,Nemo tam pauper uiuit,quàm natus eft + Côtemnîte dolorem,
quia aut foluetur,aut foluet.Contemnite fortunam,NuIlum illi telum quo feriret ani/
tnUm,dedi. Ante omfa curauf,ne qufs uos tenèret fnuftos.Patet exftus.Si pugnare no
uultisjlicet fugere.Ideoq? ex omnibus rebus,quas effo uobis necefîàrfas uoîui,nfhfl fe
ci facili'us,quàm morf.Prono anfma loco pofuf,trahitur.Attendftemodo,ô_ uidebitis
quàm breuis ad libertatem, ÔC quàm expedita ducat ufa.Nô tam Iongas fn exftu uobîs
quàm intrantfbus moras pofm',aîfoquf magnum fn uos regnû fortuna tenuffîèt, fîho/
rno tam tarde moreretur,quàm nafcit Omne tempus,omnfs uos locus doceat,quàtr_
facile fît renuncfare naturae, ÔC munus fuum illi impingere.Inter ipfa altaria ÔC folënes
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
A z facri/

zSo LIBER VN VS
facrifîcantfû rftus^dum optatur ufta,mortë condffcfte, corpora opîma tauforû exfguo
concfdunt uulnere, ÔC magnarû uirfum anfmalfa humanae manus fdus impulit , tenui
ferro cômfifura cerufcis abrumpitur,cx- cum artfculus flle,quf caput co-Iumcj? commit
titjincifus eft,tanta fila moles corruit,Nô in alto latet fpfrftus , nec uticg ferro eruêdus
eft.Non funt uulnere impreffo fcrutanda praecordfa.In proxfmo mors eft,Nô certum
alpronwn ad hos fdus deftinaui Iocum,quacûq? uftperufum eft.Ipfum illud quod uocatur mori,
quo anima difcedit à corpore, breuius eft,quàm ut fentiri tâta uelocftas polîft,fîue fau
ces nodus elifît,fïue fpiramentum aqua praeclufît , fiue corpus lapfum fubfacentfs folf
durfcfa durfcfa côminuit, fiue hauftus fgnis curfum animae remeantfsïnterfcidit,qufcquid eft
properat.Ecqufd erubefcftfs?Quod tam cito fit,timetis diu?
Libri de dfuma pro«idenria3ffnfs.
LVCIIANNEI SENECAE AD L V CI L I V M D E P A V
pertate lfber unus.contfnens fontentias è Senecae fcrfptfs
concfnnatas fn morem centonis,
] Onefta.inquit Epicurus , res eft paupertas laetajlla uero noniam
paupertas eft,fî eft leta,Cui cum paupertatê bene conuenft,dfues
eft.Nô quf parum habet,fed quf plura cupft,pauper eft.Qiifdem
refert quantum illf fn arca,quantum fn horreis lateat,quantum pa
fcat aut fcçneretur, fî alieno imminet,fî nô acquifita, fod acqut'ren
da concupifcit?Qut's fit modus diuitiarum,quaeris.Primo habere
quod neceffe eft, Secundo quod fatfs eft , Nulli poteft focura ufta
contfngere,qui dereproducenda nimis cogitât . Nullum bonum
iuuat habentem,nffîad cuius amffïîonem praeparatus eft animus + Magnse diuitfa:
funt, lege naturae compofïta paupertas , Lex autem naturae fois , quos terminos nobfs
ftatuït?Non efurfre,non ffti're,non algere , Nô eft neceffe fîiperbis affîdere Ifmfnibus,
nô eft neceffe maria tempeftate,nec caftra foquf, facile eft quod natura defiderat ÔCap
pofîtum. Ad fuperuacua fudatur. Illa funt quae togâ terunt, quae nos fenefoere cogût,
quç fn alîena lîttora impfngunt.Ad manu eft quod fàtfs eft.Cuf cum paupertatê bene
conuenit,diues eft. Modus qufdem honeftae continentfae, fi alicuf fua nô uîdentur ara
plifîrma,lfcet totfus mundf domfnus fît,mffer eft.Mffor eft,quf fe beatifîimum noniw
dicat,Iicet toti mundo imperet,Nihil humanius,quàm quod cum magno emolumëto
infîdiana's,erfpf nfhfl poteft,Quarnmfnfmum in corpore tuo fît fpolforum , Nemo ad
humanum fangufnem uenft propter fpfum,uel admodum pauci Nudum latro tranf/
mfttft,etfam in obfelîà pauperf uia pax eft.Is maxime diuitfjs afnuft,quî minime diuk
tfj's fndîget.Sî ad naturam ufues,nunquam erfs pauper : fî ad opinionem,nunc| dfues,
Exiguum natura defiderat,fmmenfum opinio. Si congeratur in te quiequid multi lo/
cupletes poffoderunt,fî ultra priuatum pecunfae modum fortuna te prouehat,auro te/
'gat,purpura ueftîat, eô delftiarum opumq? perducat,ut terra marmoribus abfcondas,
non tantùm k'ceat habere, fed calcare diufn'as ; accédât ftatuae ÔC pfdurae, ÔC quiequid
ars uIIa,Iuxuria*,auro ÔC argento elaborauit, maiora cupere ab his difees, Deffderfa na
turalia,finita funuex falfa opfnione nafoentfa,ubi definât non erft.Nullus enfm termk
nus falfo eft,uerftatî alfquîd extremû eft,Error fmmenfus eft. Retrahe te ergo à uanfs,
ÔC cum uoles foire an naturalem,an uanam habeas cupidftatem , côfîdera num alicubi
confîftat . Si longe progreffo femper alfquîd longfus reftat , fefto fd naturale non effe,
Paupertas expedfta eft,cum focura eft. Cum clafficum cecfnit,fcit non fo petkcum ali>
quo conclamatum eft , quomodo exeat, nô qufd effera.,quaerit.At cum naufgandum
, eft,non ftrepftu portus,non unius comîtatu fnqufeta funt littora.Nô circumffat illum
turba hominum,ad quos pafoendos tranfmarinarum regfonum optanda eft fertilitas.
Facile eft pafeere paucos uëtfes,ÔC nihil aliud defiderâtes,$ fmpIeri.Paruo famés con
ftat,magho faftfdfum.Paupertas contenta eft defîderfjs inftantibusfatfsfacere. Sanus
'diues eft,qm' licet habeat diuitias , eas tamen ut tangentes habet,Quîd ergo eft,quare
reeufes
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE PAVPERTATE 281
recules eam contubernaîém,cuius mores fanus diues imitatur?Si uis uacare animô,ut
pauper fis optes,aut pauperifîmflfs.Non poteft ftudfum falutare fierifine frugalitatis
cura.Frugalitas paupertas uoluntaria eft.Perpefïî funt multi inopiam hominû, reges,
ufxerunt Barbari radicibus, ÔC dfdu fidâ tulerunt famem . Haec omnfa pafîî funt pro
regno,quo magfs mfreri's alieno. Rébus fn aduerfîs facfle eft contemnere uitam,
Fortfus ille facit,quf mifor effo poteft, Dubitabit aliquis ferre paupertatê, utanimûà
furoribus lfberet?Mukfs diuftfas paraffo,non fïnfs mfforfarû fuft, fod miitatfo.Nori in
rébus uîtfum,fod fn anfmo ipfo eft.Iftud quod paupertatê grauem nobfs fecerat,c\. dû
uitias graues fecit,Quemadmodû nihil refert utrum aegrum in Iedo Iigneo, aut in au/
reo coIloces,quocûcf? illum tranftuleris morbû fuum fecum affert , fîc nihil refert utrû
ïeger animus fn diuitfjs uel in paupertatê fît.Malum fuum illum foquftur,adfecuritatê:
nô eft opus fortuna,Ifcet irata. Quiduis em necefîîtatf fatis eft. Ne fmparatos nos for/
tuna deprehendat,fi'at nobfs paupertas familiaris Serius diuites erirn us, fî fciemus q*j
non fît graue pauperes effe.Incipe cum paupertatê habere cômerciû,Aude opes con/
temnere, ÔC te quoq? dignû finge deo.Nemo ah'us dignus deo eft, nffî quf opes cëtem
pfit , Quare poffofîîones tibi non interdico , fod effîcere uolo , ut illas intrépide pofîî/
deas. Quod uno côfequeris modo,fî te etiam fîne illis bene uidurum fperauerîs , ÔCiâ
tibi perfîiaferfsjfllas tanquâ exfturas,ampledi fomper.Difoedat quifquis nô te,fed aliû
diuftë foquebatur.Ad hoc unum eft amanda paupertas , quodà qufbus amerfs,often/
dat,Mukû eft nô corrumpf dfuftiarû contubernfo.Magnus file eft,quf fn dfuitfjs pau/
per eft.Nemo nafoitur diues , Quifquis exit in lucem , uifus eft pane ÔC lade effe con/
rëntus,Ab hfs inftfjs régna nos capiunt . Panem ÔC aquam natura defiderat, Nemo ad
fiaec pauper eft. Item fiquis defîderium fuum claufît,cum ipfo loue de felicitate côten/
dat,Dfuftfae funt magnae, ad legem naturae compofïta paupertas , Res înqeta felfcîtas
eft,ipfà fe exagitat,mouet cerebrû , nô in uno graue,Alios in alium irritât, alios in po/
tentfam, illos inf.at,ahbs moIIit.Si uis fofre quod nfhfl malifît in paupertatê , compara
inter fe mukû pauperes ÔC diuites Saepius pauper ôc* ffdelîus ridet, nulla folicitudine
concutitur,in alto eft.Cura uelut nubes leufs tranfît,Horû, quf felfces uocantur, hflari
tas fida eft:hfc enfm grauis ÔC fub purpura Iucet,non palam tnfticia eft, eo quidê gra/
uior,quod interdû non licet palam effo mfferos,fed fnter aerumnas cor ipfum exeden/
tes,neceffo eft latere felicem,Abftrahunt à redo dfuftfcchonores^otentfae,^ caetera,
que. opinione hominû cara funt,precio fuo uflfa.Nefofmus çfti'mare res,de qufbus no
cum fama, fod cum rerû natura deliberandû eft. Nihil habentifta magnffîcum,quod
mentes noftras fn fe trahat,praeter hoc quod mirari fila confueuîmus.Nô em quia con
cupffcenda fila Iaudantur,fed qufa laudanda funt,concupffcuntur . Hanc praecedëtem
caufam habent di'uîtfae,Inflant animos, fuperbiam ÔC arrogantfâ parfunt, l'nufdîam tra
f.unt,eo ufq? mente alîenant,ut fama pecuniae nos etiam nocftura deledet.Bona onifa
culpa carere decet,pura funt haec,non corrûpunt animos,nonfolfcftant, extollunt qui
dem animos ÔC deledant,fod fîne timoré.Quae bona funt,fiduciam faciun.jdiuitia* au
daciam.Quae bona funt,magnitudfnem anîmi dant,dfuftfae fnfolentfam.
Lfbrf de paupertate,ffnfs,
LVCIIANNEI SENECAE AD GALIONEMDE
remedfjs fortuitorum,Eft oratio per dialogû fenfus ÔC rationis,
Icet cundorum poêtarum carmfna gremium tuum fomper ilhr/
firent, aliquando delrberans,hoc tibiopufoulum pro açcidëtibus
cafibus dfrfgere curauf, quod non praecedentes,fed pofterf narra/
bunt,Vnde ergo primum incipimus?Si tibi uidetur,à morte , Ab
ultimo,inqui's,immo à maxfmo , Ad hoc praecfpuegens humana
Itfll^^ bent aliquê poft felocum , mors omnia abcidit. Alfa nos torquët,
' USI IS^tf^ï côtremfr,nec immerfto tibi uidetur hoc facere.Caeterf timorés ha
' ls&àS&gÈcÊ mors omnfa deuorat , Omniû quae horremus ad hanc exitus fpe/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
A J dat

582 LIBER VNVS i
dat alforum quae per cfrcuftum.Etfam quf alfoqui fe nihil timere iudicant, hoc tim êtï
Quiequid aliud extimefcimus,habet aut remedium,aut folatium. Si ergo fortuna, aut
gliquis tibi palam mortem minetur,omnes terriculas eius deludas.
. Morferisjfta homînis natura eft nô po2na.Morieris, Hac condftfone fntrauf ut exi
rem,Morferfs,Gentfû fus eft,quod acceperfs reddere.Morîeris,Peregrfnatfo eft ufta.*
Multa cum deambulauerîs,demum redeûdum eft. Morieris,Putabam te alfquîd noui
dicere. Ad hoc ueni,hoc ago,huc me fînguïi dies adducunt . Nafcenti mihi natura pro
tinus hune pofuit termfnum ,Quid habeo quod indigner?In haec uerba iuram',Morie/
rfs,Stultum eft tfmere,quod uitare nô poi_îs,Iftud non effugft,etiam qui diftulft,Mo/
rieris,Nec primus,nec ukimus, Multi me antecefforunt, omnes foquentur, Morferfs,
Hfc eft humanf offîcfj ffnis,Qufs fenex exautorarf molefte tulit ? Quo trâfît orbîs,ego
trâfibo.Quid ergo?nefck> me effo anfmal rationalê ÔC mortale? Ad hanc condîtfonem
çunda gignuntur. Quod ccepit , ÔC; définit.Morieris , Nihil graue eft,quod fomel eft;
Àlienû nihil nouf.Hoc equfdem cum eo credftore contraxf , de quo queri nô poffum,
Morierfs,Dfj melfus.Nemo hac re melius mortalibus minarf poteft.
v Sed decollaberis. Quid intereft utrum caefim morfar,an pundim?Sed faepe ferferfsj
ÔC multi fn te gladfj concurrent. Qufd refert c*? multa fînt uuInera?Nô poteft amplius
cjiiàm unum effo mortiferum,
Peregre morferfs, Vndecunq? ad fnferos una uia eft, Peregre morieris , Ego quod
debeo,fokiere paratus fum.VfdeatfÏnerator ubf me appellet. Peregre morierfs,Nuk
la terra eft aliéna mortuo. Peregre morieris,Nô eft grauior foris quàm domi fomnus.
Peregre morieris, Hoc eft,in patriam fine uiatfco peruenfre,
Sed fuuenis morferfs,Optfmû eft antequam optes morf+Iuuenfs morieris, Hoc unû
eft quod aeque tam ad îuuenem quàm ad fenem pertinet Non cftamur ex cenfu, nec
.exigitur numerus annorum , Et adolefoëtes ÔC impubères eadem fati neceffitas ducit»
Optfmum eft morr.cum fuiiat uiuere. Iuuenis morieris. Quicunq? ad extremû fati fui
juenftjfonex moritur.Non enim refert quae fit hominis aetas , fed quae fît meta. Iuuenis
rnorîerfs, Fortaffe aîicuf malo fubducft me fortuna, fi nulli alfj, certe uel fonedutf . lu/
uenfs morierfSjNon refert quot annos habeam,fed quot acceperfm.fi plus uiuere noii
pofïurn,ha_c eft fenedus mea, '
, Infopuîtus îacebis.Qufd aliud refpondeam,quàm illud Maronfs, Facflfs iadtira fi
ptilchri. Sf nihil fontio, non pertinet ad me iadura corporis fnfopulti.Si fontfo,omm's
fopultura tormentum eft.Infopultus iacebfs, Ccclo tegitur,qui non habet urnam, >
Quid intereft fgnfs me an fera confumat,an tempus omnfum fopukura.Iftud,non fen
tienti,fuperuacuum eft,fentfentf onus.Infepultus facebfs , At tu combuftus , at tu ob/
rutus,at tu înclufus, at tu putrfdus , at tu euifeeratus ÔC conftrfdus , at traditus k.pfdi*,
qui te paulatim edat ÔC exiccet.Nulla eft fepukura,non fepelîmur,fed profjcimur. No
atin re iepelierfs,Quidfinter tutifîïma trépidas? Vitra peenarû omniû terminfl ifte îoeus eft*
;Vftae multa debemus,mortî nihil.Non defundorum caufa,fed ufuorum fniiêta eft fe/
pukura:ut corpora ÔC uifu,ÔC odore f amouerëtur, alfos terra obruft,aîfos flammi
confûpfît,aIios lapis offa redditurus inclufit, Nô defûdis, fod noftris oculis parcimus,
Aegroto,uenit tempus quo experimentum mei caperem. Non in mari tantum,aut
in praelio uir fortis apparet.Exhiberur etiâ in ledulo uirtus,Aegroto-Non poteft fftud
toto foculo fierf. Aut ego febrem relinquam,aut ipfa me . Semper una effo non pofhV t
mus,Cum morbo mîhi res eft,aut ufncetur,aut uincet,
' Maie de te opinantur homines.Sed mali.Mouerer,fî de me Marcus Cato,fi LelfùS
fapiens,fi alter Cato,fî duo Scipiones, ifta loquerentur, Nunc malis difplfcere laudari
eft.Non poteft ullam autorftatem habere fententfa , ubi qui damnandus eft maie de te
Ioquitur.Male de teIoquuntur.Mouerer,fî iudicio hoc facerent , nunc morbo faciûr.
Non de m e loquuntur,fed de fe.Male de te loquuntur.Bene nefofût loquf, qui facfût,
non quod mereor,fed quod folent . Quibufdam enfm canfbus fie fnnatum eft , ut non
pro feri_ate,fedpro confuetudfne latrent,
Exulabfs, Erras, cum omnfa fecerim,patrfam meam tranfîre nôpolTum Omniunr
una
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE REMEDÎÎS FORTVITORVM 285
-«na eft.Extra hanc nemofprofîcffoi poteft.Exuïabfs, Nô patria mihi interâickar, fed aUproijci^
'locusjn quamcunq? terram uenio , in meam uent'o . Nulla terra exilium eft,fod altéra
patria eft.Non eris in patria . Patria eft, ubfcuncp bene eft.Illud autem per quod bene
_*ft,fn homfne,non in loco eft.In ipfîus poteftate eft, quid fît illi fortuna . Si em fapiens
eft, peregrfnat.Si ftukus,exuIat,ExuIabfs. Hoc dfcis , alterius locf cim'tate donaberis,
' Dolor imminet,Sf exiguus eft,feramus.Leufs enim eft patfentia.Si grauis eft.fera/
tnus,Nô Ieuis eftglorîa,DoIor clamorë exprfmft»dum focreta non exprfmat.Non po/
tëft homo par dolori effo. nec ratîonf dolor.Dura res eft dofor.fmô tu moIIîs.Pauci do
; lorë ferre potuerunt. Simus ex paucfs.Imbeci'IIes natura fumus. Natura înfamare no/
lite,flla nos fortes genui't.Fugfamus doIorë,Quid,quod ille foquitur fugfentes?
Paupertas mihi grauis eft,immo tu grauior paupertatf. Non in paupertatê uitium
cft,fed in paupere.llla expedita eft,hiIaris,tuta,Pauper fum. Nefois te opinione, nô re
*_aborare.Pauper es, quia uîderis . Pauper fum . Nîhfl deeft aufbus.Pecora in diem ûû
uunt, feris ad alimenta folftudo fua fufffcft , Accepit ille grandem pecuniam , abfque
dubio fuperbfam accepit.
Non fum potens.Gaude.qufa impotens no eris.Iniuriam accipere potero . Gaude,
quia facere nonpoteris.Magnam pecuniam habet.Hominem illum iudicas?arca eft,
Quis aerario,quis plenis loculis fnuidet ?Etffte quem domînum pecuniae aeftîmas,pe
cunfaeloculus eft, Multum habet. Vtrum auarus,autprodfgus eft?Sfauarus,nonha/
bet,Siprodigus,non habebit.Ifte quem beatum credis, faepe doIet,faepefufpfrat. Mul
ti illum comftantur.Mel mufcae foquûtur,cadauera lupi.frumenta formicae . Praedam.
fèquitur ifta turba,non hominem,
Pecuniam perdi'df.fortafke teîlla perdidifîet,Pecuniam perdfdi,fod habuifti,Pecunf__
perdidi, fod habebfs îndé periculi minus.Pecuniâ perdidi,0 te felicem,fi cum illa aua/
ricfam perdidifti.Sed fi manet illa apud te,es tamen utcunq? folictbr, quod tânto malo
'materia fubduda eft,Perdidipecuniam.cViIla qufdem quammukos, Eris nunc in uia
!expeditfor,domf tutfor.Non habebis.fod non timebis haeredem.Exonerauit te fortu/
na ftïntelligis , ôCtutioreloco pofuit . Damnum putas , remedium eft. Defles, gémis,
miferum te clamitas quod opibus excuffus es Tuo uîtfo ifta tfbi iadura tam triftis eft,
non tam molefte ferres, fi tanquam perditurus habuiffos.Perdfdffti' pecuniam,nempe
^uam ut tu haberes,alius ante pérdfderat.
. Oculos perdidi. habet ÔC nox fuas uoluptates. Oculos perdidi . Quammultis eu/
pidr'tatibus uiaincîfà eft , quammultis rébus carebfs,quas ne uideres,uel eruendi erât.
Non intelligis partem l'nnocentiae effo caecitatem , Huic oculi adukerium monftranr,
huic inceftum,huîc domum quam concupifcat,hufc urbem,ôc. mala omnfa, Certe iri/
jtam enta funt uitiôrum, ducesq^ foelerum.
- Amffîftî Ifberos.StuItus es,qui defleas mortem mortalium,Quid iftud aut nouum

284 LIBER PRIMVS
reda offîcfa,quaere in laboribus. Ad mëfam ifta res non quaeritur, quaere aliquêfrugf,
Perdfdi amfcum. Forteanimû habefi unum,erubefce fî unicum; quid tu in tanta tem/
peftate ad unam ancoram ftabas?
Vxorem bonam ami'fî. Vtrum inueneras bonam an feceras?Si fnueneras,haberç
adhuc te poffe ex hoc intelligas ïfcet,quod habufftf. Si feceras, bene fpera, Res perfjt,
faluus eft artifex.Amifî uxorem bonam , Quid in illa probabas ? Pudicitiam?Quam/
tnuitae dfu cuftoditâ perdidere, Decus ? Quâmuitae inter probatas matronalfs ordfnfs
aUmutatdru, ^ffe cccperunt,poftea interexempla^aturarum,Deledabat te fides efus?Quammu!/
forte, nota» tas ex optimfs côiugfbus peflïmas uîdemus,ex dilfgentifTfmfs folutifîîmas , Omnfum
tarum qufdem fmperftorû anfmus", maxfme tamenmuliebris inlubricoeft , Sf bonam uxo/
jrem habufftf , nô potes affirmare in illo eam permanfuram fuiffe propofîto, Nihil tam
mobile quàm fceminarum uoluntas , nihil tam uagum Nouimus ueterum matrimo/
niorum repudia,cV fcediores dfuortio,ma_e cohaerentium rixas.Quamm uitae quos in
adolefcentia amauerunt in communi reliquere fenedute , quoties aniïe dfuortfumri/
fimus,quàm multarum notus amor odio notiore mutatus eft . Sed haec ÔC fuit bona ÔC
fuiffet,lî u{xiflet,Mors effecft, ut affirmare fîne periculo poffïs,Bonam uxorem amflî,
ïnuenfes fi nihil quaeris,nifî bonam,dummodo ne imagines,proauos âj refpexerfs,nec
patrimonium cui iam ipfa nobilitas ceffît,Ifta dfu cum forma nô repugnabunt , Fack
îius reges animum,nui_a uanitate tumentem,Non multum abeft à contêptu ufrf, quae
fe nimis fufpfeft. Duc bene inftitutam, nec maternis inquinatâ uitfjs. Non cuius auri/
culis utrinq? bina patrim onia dépendent . Non quam margarftac fuffbcent, cui minus
fît in dote quàm in uefte , quam in patente fella circumlatamper urbem populus ab
omnf parte aeque ut marftus fnfpexerft,cufus farcinfs domus non fît angufta.Hanc fa/
cile ad tuos mores rédiges, quam nondum corruperunt publfcf corruptores,Vxorem
bonam amifî. Nô erubefeis nere,c\» intolerabilë uoeare fadurâ. Hoc unum deeft, uttû
illam lugeas an non.Cum marftum te cogitauerfs,cogfta ÔC ufrum. Amifî uxorem bo
nam.Soror bona non poteft recuperari, nec mater, Vxor aduentiefum bonû eft.Non
eft inter illa quae fomel unfeufq? contingût, Ami'fî uxorem bonam.Multos tibi nume/
rare poflum,quibus bonam uxorem lugentibus fucceffit melior,
Mors,exilium,Iudus,dolor,nonfunt fupplfcfa-,fod tributa ufuendi.Nemfnem illa*/
fum fata tranfmîttunt,Felfx eft,nô qui alfjs ufdetur.fed qui fîbi, Videas aût§ domi fit
ifta felfcftas rara,Vf cina eft miferfae,habet enim alfquîd,trahft_fj ex ea. Finis*
LVCIIANNEI SENECAE DE IRA AD NO
VATVM, LIBER PRIMVS.
gjgp?lg Xegifti à me Nouate , ut foriberë quemadmodû poffet ira lenirî,
"'" jj|3; nec immerito mihi ufderfs hûc praecipue affedû pertimuiffe,ma/
| xfme ex onifbus tetrû ac rabfdû,Caeteris enfm alfqufd quietf,pla/
^1 cidiq? ineft,hic totus concitatus ÔC in impetu eft,doloris,armorû_
forte, fecum
Jâgffl&J aIteri noceat,fuf neglfgens,in ipfa irruens tela , ÔC ultionfstfocum
muleta retra
t&Smm multam tradare aufdus. Quidam itaqueè fapientibus uiris iram
tiare auidus
dixerunt breuem infanfam î aeque enim impotens fui eft, decoris
obIita,neceflîtudfnum fmmemor,fnquod ccepit pertinax ôC intenta, rationiconfî/
Ifjscj? praeclufa , uanfs agitata caufis,ad confpedum aequi uericp inhabilis, ruinis fîmik
.lima, quae fuper id quod oppreffere franguntur , Vt autem fefas fnfanos effe, quos ka
. 1*^*^%, fanguinisjfupplfciorum mfnfme humana fruens cUpfditate, dum
poffedit,ipfum illorum habitum intuere, Nam ut furentium certa indicia funt, audax
ÔC mfnax uultus,trfftîs frons, torua facies,citatus gradus , inquietae manus, color uef/
fus,crebra ÔC uehementius ada fufpfrfa,ita frafeentiû eadem figna funt,Flagrât,cV: mû
cantocuî-.muïtus ore toto rubor, exaeftuante ab imis praecordfjs fanguine ,'labfa qua-]
tiunt,dentes côprimunt,horrent ac fubriguntur capillf, fpfrftus coadus ac ftridës,ar.t
culorû foipfos torquentfum fonus,gemitus,mugitus_fi , ÔC parum explanatis uocjbus
fermo praeruptus,c3C côpîofa. faepius m3nus,cV pulfata humus pedibus, ÔC totû cocitn
...'.. corpus,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

î*
" DE "IRA ''- 22$ :
carpusjmàgnâs-fj i'rae minas àgéns,f'da uifu _x"horrêda faciès deprauantfum fo , atq, .
intumefcentium.NefciaSjUtrum magfs deteftabîle uitium fit, an déforme. Caetera lu
Cet abfcondere , ÔCin abdito alere , Ira fo profert,ÔCin faciem exit,quantoq? maîot eft,
hoc effèruefcît rnanifeftius.Non ufdes, Ut omnium anfmalfum,fîmul ad nocëdum in/
furrexerunt, praecurrant notae,ac tota corpora folftum qufetumq? egrediantur habitû,
ÔC feritatem fuam exafperent ? Spumant apris ora,dentes acuuntur attri'tu , taUrorum
cornua iadantur in uacuum,ÔC harena pulfu pedum fpargftur,Ieones frem unt,fnflan/
tur irftatfs Colla forpentfbus, rabidarum canum triftfs afpedus eft + Nullum eft animal
tamhorrendum,tamcpperrticiofumnatura,utnonappareatiniIIo,fîfrainuafît,noUa*
feritatîs accefîîo.Nec ignoro caeteros quoq? affedus uixoccultarf , Iibidinê, metum cf?
ÔC audaciam,darê fui fîgna.cY polie praenofcf. Neq? enim ulla uehementior intra cogi
tatio eft,quae nihil moueatïn uultu. Quid ergo intereft ? Quod alfj affedus apparent,
hic eminer. Iam uero fî effedus eius damnacj? intueri uelfs , nulla peftis humano ge/ C AP.II
nerfs pluris fient. Vi'debis cèdes ac uenena,à. reorum mutuas fbrdes,cV urbiû clades,
ÔC totarû exftia gentfum, ÔC prîncfpum fub ciuili hafta capita uenalfa, ÔCfubfedas te/
dis faces,nec intra môenia coercitos ignés, fod ingentia fpatia regfonû hoftîli flamma.relucentia,Afpice
nobiliffîmarum ciuitatUm fundamëta uix notabflfa, has ira deiecit,
Afpice folitudines per multa milia fînehabitationedefortas. has ira exhaufît. Afpice
tôt memoriae proditos duces,mali exempla fati , Alium ira in cubili fuo confoditî alia
ïhter facra menfae ira percuffït ; alium inter leges celebfiscj? fpedaculum fori lancina/
uit.alium filij parricidio dare fanguïnem iuffïnalium foruili manu,fegàlem aperireiu/
gulum.alium in cruces membra diffindere,Adhuc fîngulorum fupplicia narro, Quin
ribifîlîbueri.,reïfdîs in quos ira uiritim exarfit,afpice caefas gladio conciones, ÔC pie/
bem fmmr'ffb milite contrucfdatam,cV fn perniciem promffcuam, totos populos capi/
tis damna pafïbs,tanquam aut curam noftram deforéntibus,aut autorîtatem contem./
nëtibus.Quid de gIadiatoribus?Quare populus irafcitut,ôC taminfque,utinfuriâpu/
tet,quodnon libenter pereunt,contênï fo îudicat,5_ uiiku,geftu,ardore, de fpedatore?
in aduerfarfum uerritur?Quod quidem tamen non eft ira, fod quafi fra.fîcut puerorû,
quffi cecideruritjterram uerberari uolunt, __: faepe rieftîunt quid eft,cuf fraftantur,foc_
tantùm frafountur fîne caufa ÔC fine fnfuria, non tamen fine aliqua infuriae fpecfe , neé
fine aliqua pnae cupfdftate.Deluduntur itaq; fmitatfone plagàrum . ÔC fîmulatis de/
*
precantium lachrymis placantur , ÔC falfa ulu'one falfus dolor tollîtur. Irafcfmur, cAP,Ilï
inquftjfaepe non illis qui laeferunt,fod hfs qui laefuri funt.Vt foias iram non tantùm ex
iniuria nafof,uerum etiam irafci nos laefuris.Sed ipfà cogitatione nos Iaedût, 8c* iniuriz
qui fadurus eft,fam facit,Vt feias inquit, non effo fram pnae cupiditatem , infirmif/
fîmi faepe potentiffimfs irafountur,nec pnam concupffcunt,quâ non fperant.Primû
dfxfmus, iram cupiditatë effo pbnae exfgends, nô facuka.em.Concupffountaûtho/
mi'nes, ÔC quae non poffunt.Deinde nemo tam humïlis eft, qui pnnam uel fummi ho/
_nînis fperare nô poffît.Ad nocendû potentes fumus.Ariftotelîs fini'tib non multum à
noftra abeftjaft enim.Iram effo cupiditatem doloris reponendi.Quidinter noftram ÔC
hanc fînftfonem interfît eXequi longum eft:contra utramcg dîcftur,foras irafci, nec in/
iuria iritatas,nec pnae dolorifue alieni caufà.Nam etfam fî hoc effîciunt,non hoc pe/
ïunt.Sed dfeendum eft feras ira carere,c\T omnia praeter hominem.Nam cum fît inimi
ca ratfonf, nufquam tamen nafcîtur,nifî ubi ratfoni locus eft.Impetus habent ferae, ra/
bfem,ferîtatem,incurfum,Iram qufdem non magis quàm IUxuriam , uel iniuria. Etin
qu'af-kuoluptatesintemperâtioreshominesfunt,NÔeftquodcredasflliquidic{t, " : *
Nô ag irafoi memfnft,nô fidere curfu Cerua,nec armëtis îcurrere fbrtibus urfî, Irafci
dfcft,încitari,impingi,Irafof qdênô magis fciût,cf ignofoere,Muta animalia humanîs
affëdibus carët,habent aût fîmiles illis quofdâ impulfus.Alioquin fî amor in rîlis effet,
ÔC odfum effot.fî amicitia, Se" fïmultas.fi difrenfîo,c\r concordia : quorum aliqua in illiâ
quoq? extant ueftigia _ caeterû humanorû pedorû propria bona malaq? funt.Nullî nifî
homini côcefîa prudëtfa eft^pufdëti'a,dfIfgëtîa,cognîtîo:nec tantû uirtutibus humanis
ànimalia/ed etîâ uîtrjs^hîbita fût.To.a îllorû ut extrada fntra forma hûana; diiTimîIi-.
eft.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

J86 LIBER PRIMVS
eft.Regium enim illud ÔC principale aliter dicunt.ut uox eft quidê, fod non expîanabi
Ifs ÔC perturbata,-*. fneffîcax.-ut lfngua,fed deuinda,nec in motus uarios folutau'ta fp/
CAP.IIII fum prfncfpale,parûfubtile, paru exadum, Capit ergo uifusfpeciesq? rerû, quibus
ad impetus euocetur,fed turbidas ÔC confufas,Ex eo procurfus fllarum tumultusq) ue
hementes funt, metus autë _bl.ci__.dinesc$,ÔC trifticia,ô£ ira non funt,fed his quaedâ fî/
milfa.îdeo cito cadunt ÔC mutantur in contraria . ÔC cum acerrime faeuierunt expaue/
runtq?pafcuntur.&rex fremitu decurfuq? uefanojftatim quies fopotcp foquitur. Qm'd
effet fra,fatis explfçatû eft, quo dîftet ab iracundia apparet. quo ebrius ab ebrîofo,& ti
mens à timidojratus poteft non effe iracundusî Iracundus nô poteft aliquando iratus
non effe , Caetera quae pluribus apud Graecos nominibus in fpecies iram diftfnguunr,
quia apud nos uocabulafua non habent, praeteribo:etiam fîamarum nos, acerbumq?
dicimus,nec minus ftomachofum,rabfofum,clampfum,dfffîcfle,afperum,quae omnfa
irarum differentiaefunt, Inter has mprofum ponas licet, delicatum iracnndiae genus,
Quaedâ enim funt i'rae,quae intra damorê concidant,quaedam nô minus pertinaces,cp
frequentesîquaedam fode manent , uerbis parciores , quaedam in uerborum didorûq?
amarftudinem effufae: quaedam ultra querelas ÔÉauerfationes nô exeunt, quaedâ alta*,
grauescf? funt,&» introrfus uerfae Mille alise fpeefes funt mali multiplfcfs Quid effet
ira,quaefîtum eft.An in ullû aliud animal , quam in homine caderet, quo ab iracundfa
C AP, V dfftaret,ô

DE IRA * 287-
irae cpnuenft.Si ufr bonus prna non gaudet,non gaudebît,ne in eo quidê affedu , cui
p.na uoluptati eft,ergo non eft naturalis ira.Nunquid quamuis nÔ fît naniralis ira af"
fumenda eft,qufa utilis faepefuit?ExtoIIit animos ÔC incitât, nec quicquâ fîneilla ma/
gnfficum in bello fortitudo gerft,nifî hinc flamma fubdfta eft,ÔChinc ftimulusperagi/
tauft,mifîtcj? in pericuîa audaces. Oprimum itaq? quidam putant témperare iram, CAP*Vîî
non tollere,eoc£ detrado quod exundat, adfalutarë modum cogère. Id uero retinere,
fîne quo ïanguebft acïio,ÔC uis, ac uigor animirefbluetur . Primum faciîius eft exclu/
dere perniciofa quàm regere,8c. non admittere, quàm admfffa moderari. Nâ cum fein
poflefîîone poluerunt,potentiora redore funt,nec recîdifo mfnufuepatiûtur. Deinde
ratio fpfà,cui freni traduntur, tamdiu potens eft, quamdiu diduda eft ab affedibus.Si
mifouit fe illis ÔC inquinauit,non poteft côtinere,quos fubmouere potuiffet Comota
enfm fomel ÔC excuffa mens,ef feruft quo impellitur, Quarundam rerûinitia ïn noftra
poteftate funtjiilteriora nos fua ui rapfunt , nec regreffum rdînquunt Vt in praeceps
datis corporibus nullum fui arbitrium eft,nec refîftere morarfue deieda potuerût, fod
confilium omne8-"p abfcidit. Ôc* non licet eo"non
peruenire,quô non ire licuifferifta animus fî in iram, amorem , alioscj? fo proiecit affe/
dus,no permittitur reprimere impetum , rapiat illum oportet , ôC ad imum-agat fuum,
pondus.etiam uitiorum natura procliuis, Optimû eft prfmû îritamentum irac pro/, c Ap,viii
tinus fpernere,ipfîsq? repugnareffenfîbus,__f dàre operam ne incidamus in iram .nam al.feminibus^
fî cperit ferre tranfuerfos,d{ffîci'îis ad fàlutem recurfus eft. Quom'â nihil ratfoni's eft,
tibi fomel affedus eft indudus,iusq? illi aliquod uoluntate noftra datum eft , Faciet de
caetera quantum uolet,non quantum permiforfs» In côfi'nfbus hoftis arcendus eft» Nâ
eum intrauft, ÔC portis fo fntuIft,modum àcaptfufs nô accipft.Neq? enim fopofîtus eft
anfmus, fit* extrinfecus fpecuîatur affedus, ut illos non patiat ultra quàm oportetpro/
cedere,fed etiam affèdum ipfo imitatur.Ideoô^ non poteft utilem illam uim ÔC falutarë
îperditam iam inffrmatamq? reuocare. Non enfm, ut dixi, foparatas ifta fodes fuas di/ aUproditam
dudasq? habët,affedus ÔC ratio , pefust}? in mek'us mutatio animi eft.Quomodo ergo
ratîo occupata ÔC opprefla uitfjs refixrget,quae irae ceffît?Aut quemadmodum à cofu/
fi'one fe liberabit,in quam peiorûmixtura praeuaîuit? Sed quîdam,inquit, in ita fe con
tinent,Vtrum ergo ita,nihil ut facfant eorum quae ira didat.an aîi'qufdVSi nihil faciût,
apparetnon effo ad adfones rerum neceflàriam îram , quam uos quafi fortius aliquid
ratione haberet,aduocabatis, Denfq? interroge ualëtior eft quàm ratfo,an infi'rmior?
Si uaIentior,quomodo illi modû ratio poterit imponere,cum parère nifî imbeciîliora,
non foleant?Si infi'rmior eft,fîne hac per fe ad rerum effedus fu-fîcît ratio, nec defîde/
rat imbecillioris auxflîum, At irari quidam confiant fîbi ÔC fe côtinent, Quomodo? CAp* I3_.
cum fam ira euanefcit,cV fua {ponte decedit,non cum in ipfo feruore eft,tunc enim po
tentior eft. Quid ergo?non aliquando in ira quoq? ÔC dimittunt incolumes intadosCg
quos oderunt,ÔC à nocëdo abftinët?faciût, Quomodo?cû affedus repereuflît affedû,
aut mctus,autcupfditas aliquid imperauit,non rationis beneficio qut'euit,fod afFeduû .
infi'da ÔC mala pace.Denfcp nihil habet utfle,nec acuit animum ad res bellicas . Nunqj
enim uirtus uitio adiuuanda eft,fè contenta, Quoties impetui eft Iocus,non irafeitur, .
fed exurgft, ÔCinquantum putauit opus effe coneftatur remittiturq? : non aliter quàm
quae tormentis exprimuntur tela , in poteftate mittentis funt, in quantum torqueantv
Ira,inquit Ariftoteles,neceffaria eft , nec quicquam fine illa expugnari poteft , nifîilla
impleat animum,&. fpiritum accendat.Vtendum autem fila eft,non ut duce,fod ut mi
lite,quod eft falfum.Nam fî exaudftrationem,cV foquftur,quà ducitur, iam no eft ira*
, cui propriû eft contumacia. Si uero repugnat,&.non ubi iuffà eft quiefcit,fod Ifbi'dine
. ferociaq? prouehftur , tam intitilfs animi minifter eft, c*? miles, qui fîgnû receptui data
negligîtjtacp fî modum adhîberi fîbf patft,alio nomine appellâda eft Définit ka eflè,
quam effrenatam indomftamô^ fntellfgo. Si no patitur perniciofa eft,nec inter auxflîa
numeranda,Ita aut ira nô eft,aut inutilis eft.Nam fîqufs pna exigit, no ipfîus p
auidus,fod quia oportet,non eft annumerandus iratis. Hic erit utilis miles,quf feit pa/
rere côfîlio,Affedus quidê tam mali mfnîftri.cj ducesfunt.Ideo nunquâ affumet ratio*
in adfuy
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

2B8 LIBER PRIMVS
in adiutorium improuîdos ÔC uiolentos impetus , apud quos nihil fpfa autorftatfsha/
beat, quos nunquam comprfmere poflît,nffî pares illis fîmiles âj oppofucrft,ut irae me
CAP, X tum,fnertfae iram,timori cupiditatem, Abfit hoc à uirtutê malum, ut unquam ratio
ad uitia confugiat. Non poteft hic animus fidèle ocium caperc , quatfatur neceffe eft,
2 fludueturcfj quf malfs fuis tutus eft , qui fortis effe nifî irafeitur non poteft , induftrfus
nffî ctipft, quietus nffî tfmet, fn tyrannide illi uiuendum eft,fn alicuius affedus ueniêti
feruftutem.No pudet uirtutes in cïientelam uitiorû demittere ?Deinde définît qufccjj
ratio pofie,fî nihil poteft fîne affedu, ÔC incipit par illi fîmiliscj? effe, Quid em intereft,
ff «que affedus inconfulta res eft fîne ratione , quàm ratio fîne affedu ineffïcax ? Par
utrumq? eft,ubi effe alterum fîne akero non poteft,Qufs autem fuftineat affedû exa./
quari ratfoni?Ita,inquit,utiI{s affedus eft,fî modicus eftjmmo fî natura utilis eft, Sed
fî patiens imperfj rationfsc^ eft,hoc dûtaxat moderatione cofequat,ut quo mînor fue/
CAP XI rit mmus noceat, Ergo modfcus affedus nihil aliud quàm maîum modicum eft,Sed
aduerfus hoftes,inquitinece_Taria eft ira,Nufquam minus, ubi nô effufos effo oportet
impetusjfod temperatos ÔC obedientes , Quid enim eft aliud quod Barbaros tanto ro/
buftiores,tanto patiëtiores laborum comminuat,nifî ira infeftfffîma fîbf? Gladfatores
quoq? ars tuetur,ira dénudât . Ddnde quid opus eft ira,cum idem perficiat ratio ?An
: tu putas uenatorem irafci feris ? an qui.uenien.es excipit , ÔC effugientes perfequitur?
Omnia illa fîne ira facit ratio . Quid Cimbrorum, Theutonicorum tôt milia fuperfir/
fa aîpibus ita fuftulit , ut tantae cïadis noticiam ad fuos non nuncius fod fama pertuîe/
rit , nifîquod erat illis ira pro uirtutê . quae ut aliquando perculit , ftrauitc^ omnia , ita
faepius fibi exitio eft.Germanis quid eft animofîus?quid ad incurfum acrius?quid ar/
morum cupidius?quibus innafountur innutriunturq? , quorû una illis cura eft , fn alia
negligentfbus,Qufd induratius ad omnem patientiam , ut quibus magna ex parte no
d.pcrpetuu tegumenta corporum prouifa funt,non fuffragia aduerfus^perpetem cli rigorë.Hos
tamen E^lifpani Gaîlicf?, ôC Afîae Syriaeq? molles bello uni. antequam legio uifatur cae/
dût,ob nuliam rem aliam opportunos,quàm ob iracundiâ , Agedum fllfs corporibus,
ïllis animîs delftias,!uxum,opes ignorantibus,da ratfonë.da difeiplinam,Vt nihil atw
plius dicam,neceffe erit nobis certe mores Romanos repetere Quo alio Fabius affe/
du imperfj uires recreauit,quàm quod cûdari ÔC trahere ÔC morari foiuit , quae omnes
irati nefciunt?Perierat imperium, quod tunc in extremo ftabat , fî Fabius tantùm au/
fus effet, quantum ira fuadebat, Habuit in confilio fortunam pubîicam , ÔC extimatis
uiribus, ex quibus iam perire nihil fîne uniuerfo poterat , dolorë ultionemô^ fepofuit,
in unam utilitatem,8

DE IRA 289
p_reri.qui tam parentibus amiflîs flebunt,quàm nudbus.Irafcipro fuis non eft pfj ani/
mi.fod infirmi, Illud pulchrum dignumq?,parentibus, liberis, amicfs,ciuibus prodire
defenfbrem,ipfo offîcio ducente,uolentem,iudicantem,proui'dentem,non impulfum
ÔCrapidum.Nullus enim affedus uindicandi cupidior eft,quàm ira, ÔC ob idfpfum ad
uindicandum inhabflis,praerabidus ÔC amens:££ omnis ferècupidftas ipfa fibi in id,in
quod properatjOpponitur.Itaq? nec in pacê,nec in bello unquam bona fuit, Pacem e/
nim fimilem belli effîcit, in armis uero obliuifoitur mortem effe communem , uenitdj?
in alienam poteftatem , dum in fua non eft, Deinde non ideo uitia in ufum recfpfenda
funt,qufa aliquando aliquid boni effecerunt,Nam ÔC febres quaedam gênera tialetudi
nis leuant,nec ideo non ex toto illis caruiffo melfus eft.Abomfnandum remedfj genus
eft,-anftatem debere morboîfîmr'Ii modo îra etiam fî aliquando ut uenenum, £c"praed
fpitatid,ÔC naufragiurn,ex inopinato profuit,non ideo fàlutarîs omnino iudicanda eftx
faepe enim faluti fuere peftffera. Defnde quae habëda funt in boni's,quo mafora eo me
_iora8£optabiïiorafunt.Si iufticia bonum eft,nemo dfcet meliorë futuram,fîquid de/
tradum ex ea fuerftîfî fortftudo bonum eft,nemo illam defîderabit ex aliqua parte dû
mînui, Ergo ÔCita quo maior,hoc melior,Quis enfm ullfus boniaccefîîonem reçu/ CAp,xm
fauerit?Atqui augeri illam inutile eft,ergo ÔC effo.Non eft bonû , qùod incremëto ma
lum fît.Vtilis,{nquit,ira eft,quia pugnaciores facit,îfto modo ÔC ebrietas . Facit enim
proteruos ÔC audaces , multiq? meliores ad ferrum fuere maie fbbrfj Ifto modo die ÔC
phrenefîm,atq? infanfam uiribus nece__ariam,quia faepe ualidiorëfuror reddit.Quid?
non aliquoties metus ex pauido fecit audacem?c\r mortis timor etfam fnertifîîmos
excitauit in praelium?Sed ira,ebrietas,timor,alfacf? eiufmodf f ÔC caduca iritamen
ta funt,nec uirtutem inftruunt,quae nihil uitfjs eget,fod fognem aliquando animum ÔC
ignauum paululum alleuant.Nemo irafeendo fit fortior,nffî quf fortis fîne ira non fu/
iflet.Ira in adiutorium ufrtutis non uenit,fod in ur'cem,Qufd?quod fî bonum effet îra,
perfediffî'mum quemq? foqueretur,Atqui iracundfffî'mi infantes, fonesq? ÔC %.gri funt, ;
ÔÉinualidum omne natura eft querulum. Non poteft inquit fieri Theophraftus,ut c^ xirn
bonus uir non irafeatur malfs.Ifto modo quo melior quifq?,hoc iracundior erit.Vide
ne contra pIacidior,foIutus CJ? affedibus,&. cui nemo odio fit,Peccantes uero quid ha/
bet cur oderit, cum error illos in huiufmodi delida compellat? Non eft autem pruden
tis errantes odiffe,aIioquin ipfe fîbi odio erit.Cogitet quammuka contra bonum mo/
rem faciat,quammuka ex his quae egk,ueniam defîderët.Iam irafoetur etiâ fîbf . Neq?
enim aequus iudex aliam de fua,aîiam de aliéna caufa fontentiam fert,Nemo,inqUam,
inuenitur,qui fo poffit abfoIuere,c\* innocentent quifq? fo dic{t,refpfcfens teftem , non
confcfentfam Quanto humanfus mitem ôTpaternum animum praeftare peccâtfbus,
ÔC illos non perfequi.fed reuocare,Errantes per agros, ignorantes ufae melius eft ad re
dum iter admouere,quàm expelïere, Corrigendus eft qufpeccat^admonftfone,^
ni,ÔC molliter,^ a_Î3ere,meliorô^ tam fîbi quàm alfjs faciendus, non fîne caftfgarione,
fed fîne ira,Quis enim cuimedetur,frafcftur? At corrigi nequeunt,nfhflq? fn illis1" ïe CAp.xV
ue,aut fpei bonae capax eft Tollantur è c mortalfum,faduri peiora quae contnv aTJenti
gunt,ôC quo uno modo poffunt , defî'nant effe malf , fod hoc fîne odfo , Qufd enfm eft
cur oderim eum, cui tum maxime profum , cum illum fibi eripio ? Nunquis membra
fua odit,tunc cum abfofndit?Non eft fila fra,fod mifora curatfo.Rabfdos afflfgfmus ca
nes,trucem atq? immanfuetum bouem caedimus,cV morbidis pecoribus, ne gregëpol
Iuât,ferrum demittimus,portentuofos ftus extrahimus,Nonira,fed ratio eft,à fanîs
inutilia focernere.Nil minus quàm irafci punientem decet, cum eo magfs ad emenda/
tionem pna profi'ciat, fî iudicio lata eft, Inde eft, quod Socrates foruo ait : Caederem
te,nifî irafeerer.Admonitione forui in tempus fanius diftulit , in illo tempore fo admo
nuit , Cuius erit temperatus affedus , cum Socrates nonfit aufus fe irae commfttere?
Ergo adcoeru'onem errantium,fceleratorumq? irato caftfgatorenô opus eft. Nâ cum
îra delfdum animi fit,non oportet peccata corrigere, peccantem. Quid ergo?non CA. XXVI
irafear Iatroni?qm'd ergo,non irafear uenefico?Nô. Necp enim mihi irafcor,cum fan/
guinem mitto.Omnepnae genus,remedij loco admoueo . Tu adhuc in prima parte
B uerfaris
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

t9o LIBER ' PRIMVS
uerfarîs errorum,nec graufter ïaberfs,'fod fréquenter. Obiurgatio teprimum fecreta,
. deinde publicata emendare tentabft.Tulongfus fam proceffîftf,quàm ut poffî's uerbis
fanarf.Ignomfnia contfneberfs , cum tfbf fortfus aliquid ÔC quod fentias inurendû eft.
in exilfû ÔC loca ignota mitteris.In te duriora remedfa,fam folfda nequitia defîderat.8

DE IRA 2$I
' trodhio non relinquitlocun..8(. ea tenet quae inuafît,c\. eripifibi iudicium fuum, etiâ
fi prauum eft,nô fînit.Ratio utriq? parti locum dat ÔC tempus Deinde aduocatfonent
etiam fibi petit , ut excutiendae ueritati fpacium habeat , Ira feftinat Ratio id iudicarf
uuît, quod aequum eftn'ra id aequum uideri uult,quod iudicauit. Ratio nihil praeterfp/
fum, de quo agitur,fpedat,ïra uanis ÔC extra caufam obuerfantibus commouet, Vul/
tus illam fecurior,uox darior, fermo liberior,cuItus deIicat{or,aduocatio ambitiofîor»
fauor popuïaris exaiperat, Saepe infeftapatrono reum damnat,etiam fî ingeritur ocu/
lis ueritas, amat ÔC tuetur errorë , coargui no uult,8C in maie co_ptis,honeftfor illi pet/
tinaçia uidetur,quàm pnitentia,Cn,Pifo fuit memoria noftra , uir à multfs uitfjs in/
teger,fed prauus,S£cuiplacebatpro conftantia rigor.Is cum iratus duci iuflîffot eum*.
quf ex commeatu fine commîlftone redierat,quafi interfeciffet, quem non exhibebatj *
roganti tempus aliquod ad conquirendum non dedit îdamnatus extra uallumdedu/
dus eft,ÔC iam cerufcem porrfgebat , cum fubfto apparuit ille commilito j qui occifus
uidebatur . Tunc centurio fupplicio praepofitus, côdere gïadium fpiculatorem iubetj
damnatum ad Pifpnem reducit, redditurus Pifoniînnocëtiam , Nam militem fortuna -
reddiderat.Ingenti concurfu deducuntur,compïexi alter alterum cum magno gaudio
câftrorum commilitones.Confoendit tribunal furens Pifô.ac iubet duci utrumque,ô_!
eum milftem,qui non ocd'dit , ÔC eum qui non perforât , Quid ergo indignais ? Quia
unus innocens apparuerat,duo peribant,Pifb adi'ecit ÔC tertium Nam illum centurio
nem, qui damnatum reduxft, duci {uflît.Conftftuti funt fn eodem loco perituri très,
ob unius innocentiam O quàm foîers eft iracundia ad ffngendas caufas furoris , Te,
înqùit,duci iubeo,quia damnatus es , te quia caufa damnationis çommilitoni fuifti,te
quia iuffîis occidere,imperatori no paruifti.Excogitauit quemadmodum tria crimina
faceret,quia nullum inuenerat . Habe_,inquam,i'racundia hoc mali, non uuît regijra/
foitiïr ueritati ipiî,fî contra uôluhtatem fuam apparuerit .* cum clamore ÔC tumultu, ÔC
totîus corporis iadatione,quos deftfnauft infoquitur , adiedfs conm'tfjs, maïedidisqV
Hoc non facit ràtfo,fed fi ita opus eft,filens qufeta_j?, totas domos fundftus tolIit,&"ra_
miliasRefpub, peftflentes cum confugibus ac lîberis perdit, teda ipfa diruit, &TfbI

%$t LIBER SECVNDVS
ïens aburidantfa .Omnes quos uaecors ira animus, fupra cogîtationes extoîlfthtima/
nas,altum quidem ÔC fublime fpirare fe credunt,c__terum nihil fblfdi fubeft,fed in ru./
nam pronafunt,quae fine fundamentis creuere.Non habet ira cuf i'nfiftat,nô ex firmo
manfurocf? oritur,fod uentofa ÔC inanfs eft.tantumq? abeft à magnitudine animi,quar_
tum à fortitudine audacia,à fiducia infolentia, ab aufteritate trifticia, à foueritate cru/
delîtas.Mukum,fnquam,fntereft fnter fublfmem animum ÔC fuperbû. Iracundia nihil
amplum,decorumcrj molitur, Contra mihi uidetur uentofi ÔC fnfelfcfs anfmi fmbeciîli
tas fîbi côfcfj indolefoere.Vt exuîcerata ÔCatgra corpora quae ad tadus Ieufffîmosge/
munt,fta fra muliebre maxime ÔC puérile uitium eft.Atfrtcfdît ÔC in uiros \ Nam Uiris
quoq? puerilia ac muliebrfa ingénia funt. Quid ergo?Nôaliquae uoees ab iratis émit/
tuntur,quae magno uideantanimo,uerâignorantibusmagnitudinë?quaîis illa dira ÔC
abominâda , Oderint,dum metuât. Syllano feias feculo feriptâ. Nefoio utrû fibi peius
optauerit,ut odio effet,an ut tfmori.Oderint,Qccurrit illi futurû, ut execrentur infîdi
entur,opprimant; Qufd adfjcft?Dfj ilîf malefâcfant , adeo repperit dignum odio reme
ditrm.Oderint.Quid.dum pareant?non,dum probent?non,Quid ergo?dumtimeât?
fie nec amari quidê uellem.Magno hoc dîdû fpfrftu putas?FalIeris. Nec enim magni
tudo ifta eftjfed immanitas.Nô eft quod credas frafeentiû uerbis , quorû ftrepîtus ma>
~gni minaces funt,intus mens pauidffîîma Non eft quod exiftfmes uerum effo , quod
âpud difortîffîmum uirû Liuium dicitur î Vir ingenfj magni magfs q? boni' , Non po/
teft illud feparari , etiam bonû erit,aut nec magnû, quia magnitudine animi inconeuf
fam fntelIigo,cV fntrorfus folidam, ab fmo pare firmam cj? , qualis ineffo malfs ingentjs
non poteft , Terribilia em effo ÔC tumukuofà ÔC exitiofa polTunt,magnitudi'në qufdê,
ciifus firmamentû roburq? bonftas eft, ho habebût,Caeterû fermone,conatu, ÔC omni
extra paratu facfent magnftudinis fidë ,, Eloquent aliquid quod tu magni putes , ûcut
C,Caefar,qui iratus culo qd*obftreperet pâtomimis , quos imitabat ftudiofîus c| fpe/
dabat,quodc^ comeffatio fua fulmfnîbus terreretur, prorfus paru certis,adpugnâ uo/
cauit Iouem,Ôi- quidê fîne intermfffîone,Homerfcû illum exclamans Uerfum,
Quanta dementia fuit.Putauit aut fîbi noceri,ne à loue quidê
poffe, aut fe nocere etiam loui poffe Non puto parum momentf hanc dus uocem ad
incitandum coniuratorum animos addidiffe. Vftfmae enfm patfentiae uifum eft eum
ferre, quf Iouem non ferret.Nîhil ergo in ira,ne cum uidet qufdê uehemens , deos"ho'
mînesq? defpfcîens,magnû,nfhil nobile eft;aut fî uidetur alicui magnû animû ira pro/
ducere , uideat ÔC luxuria,Ebore fuftineri uuk,purpura ueftfri, aiiro tegi, terras tranf/
ferre,maria côcludere,flumina praecîpitare.nemora fufpëdere, Videat ÔC auaricia ma/
gni animi,Aceruis auri argëtiq? incubât^ prouïnciarû nominibus agros colit, ÔC fub
fîngulfs uillfcfs Iatiores habet fines,quàm quos confules fortiebant. Videat cV libido
magni animi.Tranfnatat freta,puerorû grèges caftrat,fub gladfum mariti uenit uxor,
morte contëpta.Videat cV ambitio magni animi. Nô eft contenta honoribus annufs,
fî fierï poteft,uno nomine occupare faftos uuk,per omnëorbem tftulos dffponere.O/
imnfa ifta nô refert, inquantû^peedât extendâtq? fe,angufta funt,mffera,depreffa. Sola
fublfmfs ÔC excelfa ufrtus eft.Nec quîcg magnû eft,nifi quod fîmul ôC placidum,
Primflibrf defra,ffnfs. --
LVCII ANNEI SENECAE DE IRA
LIBER SEC VN D V S,
Rimus liber Nouatebenignforem habuit .na.eriam. Facflis enfm
| in procliuia uitiorum decurfus eft.Nunc ad exflfora uenfendû eft.
Quaerfmus enim,utrum ira iudicio aut impetu incipiat,id eft,utt8
fua fpontemoueatur, an quemadmodum pleraq^, quae intra nos
infcfjs nobis oriuntur . Débet autë in hoc fo demittere difputatio,
Ut ad fila quoq? altfora poflît eXurgere. Nam ÔC in corpore noftro
offa , nerui , ÔC articuli fi'rmamëta totius , ÔC alia minime fpeciofa
i'uffujprius ordinâtùrî defnde haec exquibus omnis in faciem afpe/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
cïumqi

DE IRA 29J
dumcj? décor eftlpoft haec on__a,qui maxime oculos rapit color, uîtfmus perfedo iam
corpore effundftur. Iram quin fpecies oblatae iniuriae moueat,nô eft dubîum: fod utrû
ipecfem ipfam ftatfm fequatur,&* nô accedente anfmo excurrat,an illo affentiëte mo/
ireatur,quaerimus.Nobis placet nil ipfam per fo audere, fod animo approbante . Nam
fpeciem capere acceptas iniuriae, ÔC ukionem eius concupifoere, ÔC utrumq? confun/
gere,nec laedf fo debufffè,cV uindicari debere,non eft eius impetus, qui fîneuoluntate
noftra concitatur.IIle fîmplex eft,hic compofîtus , ÔC plura contfnens.lntellexit aliçjd,
indfgnatus eft,damnauît,ulci'foîtur,haec non poffîint fieri,nifi anfmus,qui tangebatur
affènfus eft, Quorfus,inquis, hoc nunc pertinet?ut foiamus qufd fît ira.Nam fî in/ CAP.H
uiris nobis nafoitur,nunquam rationi fuccumbet,Omnes enim motus,quf non uolun
tate noftra fiunt,inuidi ÔC ineuitabiles funt,ut horror frigi'da aiperfîs , ad quofdâ idus
fafpernatio , ad peiores nuncios fubrigunt pili , ÔC rubor ad improba uerba fuffundit, forte» confier
fequiturq? uertîgo praerupta cémentes. Quorû quia nihil in noftra poteftate eft,nulla nath
quo minus fiant,ratio perfuadet. Ira praeceptîs fugatur Eft enim uoluntarfum animi
uitium,non ex his quae conditione quadam humanae fortis eueniunt, ideocg etiam fa/
pientifïi'mfs accidunt Inter quae ÔC primus ille idus animi ponendus eft, qui nos poft
opfnfonem iniuriae mouet. Hic fubit etiam inter ludicra foenae fpedacuîa, ÔC Iedfones
rerum uetuftarum,faepe Clodfo Ciceronem expellenti,ô_'Antonio occidëti,uidemur
irafokQufs non contra Marfj arma.cY; contra Syllaeprofcriptionem concitatur? Quis
non Theodoto ÔC Achfllg,ô

" 2$4 LIBER' SECVNDVS
tatfonem fubitam digitorum comprfmantur , Ifta non poteft ratio t.îricere,cÔfuetucfo
fortaffe , ÔC affîdua obferuatio exténuât,Alter ille motus qui iudicio nafoitur , iudicio
tollitur.lllud etiamnum quaerendum eft , Hi qui uulgo faeuiunt , ÔC fanguine humaho
gaudent an r'rafcantur,cum eos occidunt,à quibus nec acceperuht iniuriam, nec accè/
CAP, V piffe ipfos exiftfmant, qualis fuit ApoIlodorus,aut Phalaris, Haec non eft ira,fed fe/
ritas.Non enim quia accepit iniuriam,nocet,fed parata eft dum noceat,udle accipere,
Nec illi uerbera Iacerationesq? in ultionem petuntur, fed in uoîuptatem ,Quid ergo?
Origo huiufmodi mali ab îra eft, quae ubi frequenti exercitatione , ÔC fatietate in oblr'/
uionem clementiae uenit , ÔC omne fndus humanû efecft animo , nouiffîme i'n crude/
litatem tranfît.Rfdent itaq? gaudentcfj, ÔC uoluptatê multa perfruuntur , plurimûqj ab
iratorum uultu abfunt,per ocium faeui.Hannibalem afuntdfxfffe,cumfoffam fanguk
ne humano plenam ufdffîet , O formofum fpedaculum , Quanto pulchrfus illi uifum
efTetjfi flumen aliquod lacumq? compleffèt.Qufd mfrum,fi hoc maxime fpedaculo ca
; péris innatus fanguini , ÔC ab infante caedibus admotus?Sequetur te fortuna crudelfta
tis tuae per uiginti annos focunda,dabitcf? oculis tuis gratum ubicp fpedaculum. Vide
bis iftud ÔC circa Trafîmenum ÔC circa Cannas , ÔC nouiffîme cfrca Cartahgfnem tiiâ,
Voîefus nuper fub diuo Augufto proconful Afiae cum C C C. una die focuri percuffif
fet,incedens intra cadauera uultu fuperbo,quafi magnificum quiddam côfpfcfendûcj?
fecfffot5graece proclamauft,Q rem regiam . Quis haec rex fecifîet ?Nô fuit haec ira,fedl
maius malum ÔC infanabile.
Quibus uirtus eft ira.
CAP,VI *r -r Irtus,înquît,ut honeftis rébus propitia eft,ita turpibus irata effe debet.Qufd fî di
V catur uirtutem ÔC humflem ÔC magnam effe debere? Atqui' haec dfeft,quf illâ ex/
toïli uult 8.' deprîmf,Quonfam laetitfa ob redefadum,cîara magnfffcacj? eft,fra obalie
num peccatum,fordfda ÔC anguftf pedorfs eft , Nec unquam commfttet ufrtus, ut uû
tia dum compeftuft imitetur ipfà,Iram cafti'gandam habet,quae nihiîo melfor eft,f__pe
etiam peior his dek'dis quibus irafeitur 4 Gauderelaetaric^ proprium ÔC naturale uir/
tutis eft, Irafci non ex dignitate eius , non magis quàm mrere. Atqui iracundîae tri/
* ftitia comes eft, ÔC in homine omnis ira uel poft punîtentfam, uel poft repulfam reuo!
uftur , Et fi fapfentfs eft peccatis irafci , magis irafeetur maforfbùs , ÔC faepe irafeetu.:
fequitur, ut non tantùm iratus fît fapiens , fed iracundus , Atqui fi nec magnam iram,
nec frequentem in animo fapiëtis locum habere credimus , quid eft quare non ex totq
hoc affedu illum Iiberemùs?modus enim effo non potef_,fî profedo cufq? frafeendum
eft.Nam aut fnfquus erit,fi çqualiter irafeetur dek'dis ingqualibus: aut fracundfflîmus
fî toties excanduerft,quotfes iram foelera meruerfnt.Et quid indignius quàm fapfentfs
affedum ex aliéna penderenequitia?Defînet Socrates pofTe eundem uultum domutn
C AP, VII referre,quem domo extulerat, Atquf ff îrafcf fapiens débet turpiter fadfs, ÔC conçu
tari contrfftarfq? ob foelera,nfhil eft erumnofîus fapiente.Omnis illi per iracundia mee
roremq) uita tranfibit.Quod efîi momëtum erit, quo nô improbanda uideat?Quoties
proceffèrft domo,per feeleratos illi, auarosc^,^: prodigos, ÔC impudentes,&. ob ifta fe
lices incedendum erit.Nufquam oculi eius Hedentur,ut non quod indignentur, inue/
niât.Deficiet,fî toties à fo iram,quoties caufa pofcet,exegerit, Haec tôt milia ad forum
prima luce properantia,quàm turpes lites, quanto turpiores aduoeatos habent. Alius
iudicîa patris aceufat , quae mereri fatis fuft . AIîus cum matre confîftît . Alius dela'tor
uenft efus crfmfnfs,cuius manffeftforreus eft:&Tfudex damnaturus qugfedt>eligftur»
ÔC corona pro mala caufa, bona patronf uoee corrupta.Qufd fîngula profequor? cum
uideris forum multitudfnerefertum,c\" fepta concurfu omnfs frequentfae-pIena,cV»
illum efreum in quo maximamfuf partem populus oftendit, hoc feito, iftic tantun/
dem efîè uftiorum,quantum hominum. Inter iftos quos togatos uides,nulla pax eft-,al
CAP» VIII tei" i^ alterius exitfum leur' compendio ducitur. Nulli nifî ex alterius damno quaeftus
eftffek'cem oderunt,fnfeIfcem contemnunt:mafore grauantur, mfnori graues funtidi/
uerfîs ftfmulantur cupfdftatibus , omnfa perdfta ob Ieuem uoîuptatem praedam% eu/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE IRA 29$
- pîtmt.No alfa

Zç6 LIBER SECVNDVS
ipfîcf nauîgio irafeitur ? Occurrft potins, ÔC aîfam excïudft uhdàm,'defnde alfa egerit,
manifeftaforaminapraedudit,latentibusô_ex occulto fontfnam ducentibus labore
contfnuo refîftft,nec ideo intermittft,quia quantum exhauftû eft , fubnafoftur, jLento
adfutorfo opus eft contra mala continua ÔC ficunda , no ut defînant, fod ne ufncât,
Vtilitatesirae,
CAP, XI T T Tilis eft,inquit,ira , quia contemptum effugît, quia malos terret Primum îra fî
V quantum minatur ualet , ob hoc ipfum qufa terrfbfîfseft, ÔC inuifa eft , Pericu/
lofîus eft autem tfmeri quàm defpfci.Si uero fîne uirfbuseft , magis expofîta contem/
ptuî eft,cx. derifum non effugit , Quid enim eft iracundia in fuperuacuum tumultuâte
trigfdfus?Deindenon ideo quaedam quia terrfbiliora,potiora funt,nec hocfapfêtf die.
uelim,quod ferae quoq?te3um,timeri.Qufd?nô tfmetur febrfs,podagra, hulcus malû?
Nunqufd fdeo qufcquam in iftisboni eft?aut contra omnfa defpeda , ÔC fàda,â. tur/
pfa fpfo quo timentur funt ? Iraper fe deformis eft , ÔC minime metuenda , Attimetuc
à pluribus fîcut deformfs perfona ab infantibus, Quid quod femper in autoresreduii/
dat tfmor,nec quffpfam metuîturipfe focurus ?Occurrat hoc loco tibi Laberfanus file
uerfus, qui medio ct'ufîf bello in theatrodudus, totumïnfepopulum non aliter con/
uertit, quàm fî milTa effet uox publici affedus. Neceffe eft multos timeat, que multi
timent, Ita natura conftftuft,ut quod alieno metu magnû eft. à fuo nô uacetJLeoni,
inquam, pauida funt ad leuiflîmos ftrepftus pedora. Acerrimas feras umbra, uox,
ÔC odor infolftus exagftat , Quiequid terret,8t trepfdat. Non eft ergo quare concupk
CAP XII feat quifquam fapîens tfmerf, Nec ideo iram magnû quiddam putes , quia formk
dandum eft:quonfamquidem etfam contemptfffîma timentur uenena s ÔC offa morti/
fera, 8^ morfus.Nec eft mirum,cumtnaximosferarû grèges lînea pennis dfftfnda coa
tfneat, ÔC ad fnffdfas agat ab ipfo effedu didaformido Vanis enim uanaterrorifunt,
Currfculf motuscj? rotarum uerfata facîes,ïeonem redegft fncaueam,Eîephantes por/
cfna uox te_ret,Sic itaq? ira metuitur,quomodo umbra ab infantibus, àferistubêspi-.
na. Non ipfa in fe quieçj habet fïrmû aut forte, fed uanos anfmos mouet.Nequftïa,fn/
quit,de rerum natura tollenda eft,fî uelfs fram tollere,Neutrû autë poteft fieri + Primû
poteft aliquis non algere,quamuis ex rerum natura hyems fît , ÔC non aeftuare, quâufs
menfos aeftiui fînt,Aut locf beneficio aduerfus intemperiem anni tutus eft, autparie»
tfa corporfs fenfum utrîufq? perufncft,Defnde uerte iftud , Neceffe eftprius «imitera
ex animo toîîas,quàm iracundi'am recipias, quoniam cum uirtutibus uitia nôcoeunt»
Nec magfs quifquâ eodem temporel fratus poteft efle,cV ufr bonus , quàm aeger ÔC
fanus.Nô poteft,fnquft,omnfs ex animo ira tolIf,nec hoc hominisnatura patit,Atqui
nihfl eft tam difficile ÔC arduû,quod non humana mens uincat, ÔCin familiaritatë per/
ducat affîdua medftatiojnulliq? funt tam fori ÔCfuiiuris affedus,utnon difofplfna per/
domentur,Quodcunq? fîbi imperauitanimus obtinuit. Quidam ne unquam ridèrent
confecuti funt,Vino quidam,aîfj Venere,qufdam omnf humore fnterdfxere corpotk
bus,Alfus contentus breui'fomno,uig{lîam îndefatîgabiIëextendft,Didfcerûtîenuif/
fîmis ôCaduerfîs funibus currere , ÔC ingentia uixcp humant's toleranda ufrfbus onera
portare, Sx-inîmmenfam akftudfnem mergi,ac fîne ulla refpfrandf ufce perpetf maria.
CAP XIII Mille funt alfa , fn qufbus pertinacia impedimentum omne tranfeendit, oftendittfy
nihil effe diffîcile,cufus fîbf fpfa mens'patfëtfam fndîceret. Iftis quospaulo ante retulf,
aut nulla caufa pertfnacfs ftudfj,aut fndfgna merces fuft, Qufd enfm magnfffcum con
fequftur flle,qui medftatus eft per fntenfos funes ire?qui farcinae ingenti cerufees fup
ponere?quf fomno nô fubmittere oculos?qm'penerrare in imum mare? 6c" tamen ad ft
nem operis non magno autoramento.aborperueni't. nos nô aduoeabimus patfentiâ,
quos tantùm praemium expedat,felicis animi immota tranquillitas? Quantum eft ef/
fugere maximum malum iram,&Tcum fila rabfem, faeuftfam , crudelitatem,furorë,S£
alios comités affedus eius ? No eft quod in patrociniû nobis quaeramus,etiâ exeufata
Iicentiam,dicentes,aut utile effe,aut fneuftabfle, Cui enim tandem uitio aduoeatus de-
fuit ? non eft quod dicas excidi non poffe , Sanabflibus aegrotamus malis , ipfaq? nos
inredumgenftos natura, fî emendariuelfmus, iuuat, Nec ut quibufdam uifum eft>
arduum
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE IRA $97
àrduû fn irîrtutès.GVafperum iter eft,pIano adeuntur.Non tnnae nobfs àutoïref aenit
Facilfs èft ad beatam uitam m'a , inite modo bonis aufpfcrjs , ipfîscp.dfjs bene iuuantr'/
bus.Muko difficilius eft facere ffta quae facftîs. Qufd em qufete ocfofîus anfmi?Quid
ira Iaboriofîus?Qufd clementfa remifffus?Qufd crudelftate negociofîus? Vacat pudi
citia,Ifbido occupatiflîma eft. Omnium deniq? uircutû tutela facilior eft, uftia magno ,
coluntur,Debet ira remouerkHoc ex parte fatentur etfam quf dicunt effe minuëdam,
Tota'dîmittatur,nihiI profutura eft,fîne illa facilius,rediusq? foelera tollentur,malf pu
nientur,c\" tranfducentur in meli us. Omnia quae débet fapiens , fine ullius malae rei CAP * xilîl
minifterio efficfet,nfhflcp admifcebi't.cuius caufà domum folfci'tfus obforuet.Nunquû
itaque iracundia admittenda eft,ak'quâdo fîmulandaàfî fegnes audientium animi con/
citandi funt,fîcut tarde confurgentes ad curfum equos ftfm ulfsffacibusq? fubdftfs ex/

298" LIBER SECVNDVS
ira ualentfus.Nec ïatronem oportet effe,nec praedonem,nec mffericordem, nec crude
Iem.Illius nfmfs mollis anfmus,hufus nfmis duras eft,Temperatus fît fapiês, ôC ad res
fortfus agendas non iram, fed uim adhtbeat,
Deremedfjsirae,
CA XVIII /"~"\ Voniam quae de ira quaeruntur tradauimus,accedamus ad remédia eius. Duo
V_J[ autem,utopinor,funt, fcilicet ne incidamus in iram, ÔC ne in ira peccemus,Vt
in corporum cura,alia de tuenda ualetudine,alfa de reftituenda praecepta funt î ita ali/
ter iram debemus repellere, aliter compefcere, ut uîncamus.Quaedam ad uniuerfàm
uftam pertinentia praecip{entur,ea in edticationem,cY; in foquentia tempora dfuîdent,
i . Educatfomaxfmamdflfgentiam,pIurimumc|?profuturâ defiderat. Facile eft enim te/,
neros adhuc animos componere,Difficulter reciduntur uitia,quae nûbifoû creuerunt,
Opportuniflîma ad fracundfâ ferufdf animi natura eft, Nam cum elementa fînt qua/
tuor,ignfs,aqua,aërsSc* terra,poteftates pares hfs funt, frigida, feruida, arida , atcp hu/
mida.Et Iocorum itaq?, ÔC animalium^ corporum, ÔC moram uarietates mixtura ele
mentorum facit : ÔC proinde in aliquos magis ïncumbunt ingenia,prout alicuius ele/
menti maior uis abundauit, Inde quafdam humidas uocatnus aridascp regiones, ÔC ca
CAP XIX ïidas,8_ frigidas.Eadem animalium ÔC hominum diforimina funt, Refert quantum
quifq? humidi in fe calidicf? contineat , Cuius in illo démenti portio praeualebit , inde '
mores eruntjracundos feruida animi natura faciet, Eft enim aduofus ÔC pertinax ig/
nis,Frigida mixtura frigidos faci't.Pigrum eft enim côtradumq? fîîgus Volunt itaq?
quidam ex noftris iram in pedore moueri efifêruefcente circa cor fanguine,Caufa cur
hic potiffîmum affïgnetur irae Iocus,non alfa eft,(quàm quod in toto corpore calidiffï/
mum pedus eft.Quibus humidi plus ineft,eorum paulatim crefoit ira,quia non eft pa
ratus illis calor , fed motu acquiritur , Itaq? puerorû ftminarumcj? irae acres magis q?
graues funt,leuforesq? dum încipfunuSiceis aetatibus uehemens robuftacj? ira eft, fed
fine incremento,non multum fibi adtjcfens,qufa inclinaturum calorem frigus infeque
tur , Senes difficiles ÔC querali funt,ut aegri ÔC conualefoentes , ÔC quorum autlaffftu/ '
dine,aut detradfone fanguînfs exhauftus eft caîor.In eadem caufafunt fîtï fameq^ ra/
bidi, Se" quibus exangue corpus eft,malfgneq; alitur ÔC déficit. Vinum incendit iram,
CAP . Xx quia calorem auget pro cuiufq? natura. Quidam ebrtj efferuefount , quidam faucfj,
fortei color Neq? ulla alfa caufa eft,cur iracundifîïmi fînt flaui riibëtesc|?,quibus talis naturaîcalor
eft,quah's fieri caeteris intra iram folet ,Mobilis enim illis agitatusCR fanguiseft.Sed
quemadmodum natura quofdam prodfuos fn fram facft, fta multaeincidunt caufae,
quae idem poffînt quod natura . Alios morbus aut iniuria corporum in hoc perduxft,
alfos labor,& continua peruîgilia,nodescp folickae , ÔC defideria,amorescp:&. quicqd
aliud aut corpori nocuit,aut animo,aegram mentem in querelas parat,Se'd ifta omnia
forte.dltius initia caufaeq? fûnt,plurfmumCj? poteft côfuetudo , quae fî grauis efVaîfud uitium aïft,
Naturam quidem mutare difficile eft , nec licet fomel mixta nafoentium elementa con
uértere.Sed in hoc nofcereprofuit,ut calëtibus ingenijs fubtrahatur uinum,quodpue
ris Plato negandum putat, ÔC ignem uetat igné incitari, Nec cibis qufdem fmplendi
funt.Diftendentur enfm corpora , Se" anfmi cum corpore tumefeent . Labor illos citra
laffftudfnem exerceat, ut minuatur , ÔC non ut confumatur calor , nfmfusq? ille feruor
defpumetXufus quoq? proderunt.Modica enfm uoïuptas laxat animos ÔC tempérât,
Humidforibus fîccforîbus ÔC frfgidis non eft ab fra pericuîum, fed maiora uitia metu/
CAP » XXI enda funt,pauor.difficultas, ÔC defperatfo, ÔC fufpftfones. Molliëda itaq? fouendac*?
. tak'a ingenia,ô_: in laetitiam euoeanda funt.Et quia alfjs contra iram , alfjs côtra triftftia
remedijs utendum eft, nec dfflîmilibus tantùm ifta. fod contrarfjs curâda funt, fomper
ei occurremus,quod fncreuerit.Plurimum, inquam,proderit pueros ftatim falubriter
inftitui.Difficfle autem regfmen eft,qufa dare debemus operam,ne aut iram in illis nu
triamus,aut indolem retundamus.Diligenti obforuatîone res indiget,Vtrum q? enfin
ÔC quod extoîIendum,8_: quod deprîmendum eft,fîmilibus alitur , Facile autem etiarn
attçndentem fîmilr'a decipiunt,Crefoit licëtia fpiritus,feruftute côminuitur, Affurgit,
-^ fîIau.datur,Ô_ in fpem ftii bonam adduc&Sed eadem ifta infolentiâ ÔC iracundiam ge/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
nerant,

DE IRA .
1 299
nerant.Sfc fta

joo LIBER SECVNDVS
tatio.SimpIïcitate opus eft, acbenigna rerum aeftimatione , Nihil nifî quod fn oculos
incurret,manifeftum cf? erit,credamus,Et quoties fufpfcio noftra uana apparuerft,ob/
iurgemus credulitatë.Haec enim caftigatio confuetudinë efficiet non facile credendf,
CAtXKV Vnde illud foquftur, ut mfnfmis fordidis_p rébus non exacerbemur , Parum agilis
eft puer,aut tepidior aqua potuî erogata,aut turbatus thorus, aut menfa negligentius
pofïta.Ad ifta concitari fnfania eft,ut aegrae ÔC infelicis ualetudinis eft, quem Ieufs au/
ra contraxft,affédf ocuïi,quos candida ueftis obturbat , diffolutus deh'trjs , cuius laïus
alieno labore condoIuit,Miridem aiunt fuiffe ex Sybaritarum ciuitate,qui cum ufdif/
fot fodientem-ÔÉ aïtius raftrum alleuantem,Iaffum fe fieri queftus,uetuit illud opus ia
côfpedu fuo facere:bilem habere faepîus queftus eft, quod folfjs rofàedupîfcatfs incu/
buiflêt,Vbi animum fîmul ÔC corpus uoluptates corrupere,nihil tolerabfle uidet,nor_
qufa dura,fed qufa molles patfmur,Qufd enim eft cur tufîîs alicuius, aut fternutamen
tum, aut mufca parum curiofe fugata nos in rabiem agat, aut obuerfatus canis,aut da
uis neglfgentfs forui manibus eIapfà,Feret ifte sequo animo ciuile conuicium, ÔC inge
fta in concione curiaue maledida ,cuius aures tradi fubfelîfj ftridor offendft ? Perpe/
tietur hfc famem,ÔC aeftiuae expédition!'s fîtim,qui puero maie diluenti niuë,irafcftur?
CA. XXVI Nulla itaq? res magis iracundiam alit,quàm luxuriajntemperans ÔC impatiens du/
re contradandus animus eft,ut idum non fentiat,nifî grauem, Irafoimur aut his à qui
bus nec accipere iniuriam potuimus,aut his à quibus iniuriam accipere potuimus. Ex
prioribus quaedam fine confonfu funt, ut librum quem minutioribus literis foriptum
faepe proiecimus,ôC mendofum ïacerauimus, ut ueftimenta quae quia difplicebant foi
dimus.Hfs irafci quàm ftuîtum eft,quae iram noftram nec meruerût,nec fontiunt. Sed
nos offendunt ufdelfcet qui illa fecerunt.Primum faepeantequam hoc apud nos diftin
guamus , irafoimurideinde fortaffe ipfî quoque artifices excufationes iuftas afférent,
Alius non potuit melius facere quàm fecerit, nec ad tuam côtumelîam parum didicit.
Alius non in hoc ut te offenderet fecit. Ad ultimum quid eft dementius , quàm bile in
homines coIIedam,in res effundere.Atqui ut his irafci démentis eft,quae anima caret,
fîc ÔC mutîs animalibus , quia nullainiuria nifî à confîlîo profeda . Nocere itaq? nobis
pofîunt,ut ferrum aut lapis, iniuriam quidem facere non poffunt , Atqui contemnf fe
quidam putant,ubi equi fjdem obfequentes aîteri equiti, aîteri cotumaces fînt,tanquâ
iudicio» non confuetudinë ÔC arte tradandi,quaedam quibufdam fubiediora fînt,
CA.XXvii Atqui ut hfs irafci ftultum eft, ita pueris ÔC non multum à puerorum prudentia diftan
tibus . Omnia enim ifta peccata apud aequum iudicem pro innocentia habent impru/
dentiâ.Quaedâ funt quae nocere non pouunt,nulIamcj? uim nifî beneffcâ ÔC falutarem
habent, Vt dfj immortales , qui nec uolunt obeffe, nec poffunt. Natura enim illis mû
tis ÔC pîacida eft,tâ longe remota ab aliéna iniuria quàm à fua.Demëtes itaq? ÔC ignari
ueritatis illis imputant fteuitiam maris,{mmodi'cos imbres , pertinaciam hyemis,cum
intérim nihfl horum quae nobfs nocent profùntcj? ad nos proprie dirigantur.Nô enfra
nos caufa mundo fumus hyemë aeftatemq?referendf, fuas ffta leges habët, quibus dû
uina exercentur,Nimis nos {ulpicimus,fîdigni nobis uidemur propter quos tâta mo/
ueantur.Nihfl ergo horum in noftram iniuriam fit,imo contra , nihil non ad faîutem.
Quaedâ effe diximus,quae nocere nô pofluht,quaedâ quae nolût. In his erunt boni ma
giftratus parentes^S." praeceptores,&: iudices:quorû caftigatio fîc accipiëda eft,quo
modo fcalpellum ÔC abftfner-_ia,& alfa quae profutura torquent.Affedf fumus pna,
Succurrat non tantû quidpatiamur,fod quid fecerimus,in confîliû de uita noftra mit/
tamur.Si uerum ipfî dicere nobis uoluerimus , pluris litem noftram aeftîmabimus.Si
uolumus aequi omnium rerum indices effè,hoc primum nobis fuadeamus,Neminetn
noftrum effe fine culpauHinc enim maxima indignatio oritur,nihil peccaui,nihil feciV
immo nihil fateris.Indignamur aliqua admonitione , aut coërtione nos caftigatos, cû
illo ipfo tempore peccemus, quo adfjcimus malefadis arrogantiam 5

DE IRA Soi-,
publicas tabulas funt, Sed ne ad illam quidem ardfffïmâ innocentia. form ulâ prae' CAP.
ftare nos poffumus.Alfa fecimus,alia cogftauimus,aIia optauimus , alfjs faufmus.In XXV III
qufbufdam innocentes fumus,quîa non fucceffit. Hoc cogitantes aequfores fimus de
Iinquentibus,cedamus obiurgantibus, utiq? nobis ne irafoamur.Cui enfm non,fî no/
bis quoq? ?Mfnime dfjs.Non enfm fllorû fod lege mortalitatis patimur , quiequid in/
commodi accidit.At morbi dolorefq? incurrunt. Vticf? aïiquo fugiendum eft,domici
liû putre fortitis.Dicetur aliquis maie de te locutus,cogita an prior feceris , cogita de
quàmmultis loquaris.Cogitemus,i'nquâ,aîios non facere iniuria,fod reponere. Alios *
per nos facere,aîios coados facere:alios ignorantes : ÔC eos qui uolentes foi'ente{q? fa/
ciunt,ex iniuria noftra non ipfàm iniuriam petere Aut dulcedine urbanitatis proîa/
pfus eft:aut fecit aîiquid,non ut nobfs obeffet,fed qufa confoquf ipfe non poterat, nifî
nos repuliffet.Saepe adulatîo ,dum blâditur, offendk.Quifqufs ad fe retulerît quotfës
ipfe in fufpitionem falfam inciderit , gmukis officfjs fuis fortuna fpeciem iniuriae in/
duerit,quàm mukos poft odium amare c,perit,poterit non ftatîm irafci , utieg fî fîbi
' tacftus ad fîngula qufbus offenditur dixerft.Is qui nullius non uxorem concupifck,et
" eft
fatis iuftas caufas putat amandf,quod aliéna eft,idem uxorem fuam afpfcf non uulriet
fideiacerrimus exador ,eftperffdus:8(. mendaciaperfequitur jîpfoperiurus: _x.litem
fîbi inferri aegerrime calumniator patitur.Piidicitfam foruorum fuorum attentari no
uult,quînô pepereft fuae.Alîena uitia in oculis habemus,àtergo noftra funtjnde eft,
quod tempeftfua filfj conuiuia pater deterior filio caftigat.Nihfl alienae luxurîae igno
fcit,qui nihil fuae negauit,ÔC homicidae tyrannus irafoîtur , 6c" punît furta facrilegus.
Magna pars hominum eft quae non peccatfs fraftftur,fod peccantfbus.Facfet nos mo
deratiores refpedus noftri,fî confuluerimus nos. Nunqufd &. ipfî aliquid taie cÔmi/ ^otte.jjte
fîmus?Nunquid fîc erraufmus?Expedft ne nobis ifta damnare ? Maximum remediû ^fU* pete
l'raejmora.fHaec ab illo pnae initio non ut ignofcat,fod ut iudfcet,defînet,fî expe/ initio>ut igno
dat:nec uniuerfam illa têtabis tollere,graues habet impetus primos,tota uincetur,dû fcdt*
partibus carpit. Ex his quae nos offendunt,aIia renunciâtur nobis, alia ipfî audimus c A p *
aut uidemus + His quae narrata funt,no debemus cito credere.Multi ementiûtur ut de X*K1X
cipiât,m ulti quia decepti funt.Alius criminatione gratia captât, ÔC fingit iniuria, ut ui
deaturdikiiffèfadâ.Eftaîfqufsmalignus, ÔkT quf amfcr'rias cohaerëtes dfducere ueîît,
Eft fufpicax, ÔC qui fpedare ludos ciipiar,SK. ex longinquo tutoq? fpecu!etur,quos col
Iffît.De paruula fumma iudicaturo, _ibi res fîne tefte probaretur,teftis fine iure iuran/
do nô ualeret,u_riq? parti dares adionem,dares tëpus,nec fomel audires .Magis enim
ueritas elucet,quo faepîus ad manum uenerit.Amicum condënas depraefontibus an/
_equàmaudias,antequàminterroges,Illianteqp aut accufatorem fuû noffe lîceatauc
crîmen,frafceris. Iam uerû,iam q? quid utrinq? diceretur audifti. Hic ipfo qui ad te de/
tulit defînet di'cere,fî probare debuerit.Non eft,inquit,quod meprotrahas. Ego pro/
dudus negabo.Alioquin nuncj"? tfbf dfcam.Eodem tempore ÔC inftfgat,etipfo fe certa
mini ÔC pugnae fubtrahit .Qui dicere tibi nifî clam nô uuk,penè nô dicit, Quid eft ini
quius quàm focreto credere,palàm irafci?Quorûdam ipfi teftes fumus. In hfs natu CAP»
ramexcutiemusuoluntatemq?faciëtium,Puereft,-etatfdonetur,nefcitanpeccet,Pa xxx
ter eft,aut tantùm profuft,ut illi donanda iniuria eius fît,aut fortafîîs ipfum hoc meri/
tum efus eft,quo offendfmur.MuIfer eft,errat.Iuffus eft , necefîïtatf,quis nffî fnfquiis
fuccenfot? Laefus eft.Non eft iniuria pati quod prior feceris.Iudex eft,plus illius cre/
das fententfae,quàm tuae.Rex eft,fî nocentem punit,cede iuftitiae,fî innocentem cedç
fortunae.Mutum animal eft,aut fîmile muto,imitaris illud,fi irafceris.Morbus eft aut
calamitas,Ieuius tranfiliet fuftinentem.Deus eft,tam perdis operam cum illi irafeeris,
cf cû illû aîteri precaris iratum. Bonus uir eft, quf iniuriam fecît, noli credere , Malus
noli mfrarf.Dabît pnas aîteri quas débet tibi.et fâ fîbf dedft,quf peccauit. Duo funt,
ut dixi, quae iracundfam conci'tât,Prfmum fî iniuriam uidemur accepiffe , de hoc fatis
didu m eft. Deinde fî inique accepiffe,de hoc dfcëdum eft.Infqua quaedam îudfcâtho
mines, qufa patf nô debuerfnt , quaedam quae nô fperauerfnt,fndigna putauimus qu^
ûiopinata funt.Itac^ maxime commouent,quïe contra fpem expedationemeç euene
C runc
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

Jio LIBERSECVNDVS
runt, Nec aliud eft quare in domeftfcfs minima offendât,in amicis ittiuriam uocemtià
CAP. negligentiâ, Quomodo ergo,i'nqt,inimicorû nos iniuriae mouët? quia non expeda
XXXI uimus illas,aut certe non tantas Hoc effîcit amor noftri nimius,inurb_atos nos etiam
inimicis iudicamus effe debere.Regis quifq? intra fe animum habet,ut licentiamfibi
dari ueli't,in fonolit aîteri.Aut ignorantia nos itaq?.aut infolentia iracûdos facitjgho
CAP
xxxii
rantia.Quid enim mirum eft malos mala facfnora aedere ? Quid noui eft , fî inimicïis
nocet,âmfcus offendft,filfus labitur,feruus peccat?Turpiffîmam afebat Fabius fmpe/
* ratori excufatfonem effe,non putaui.Ego turpiffîmam homfnf puto.Omnia puta,Ex
peda ÔC in bonis moribus aliquid exiftet afperfus.Fert humana natura infîdiofos ami
cos,fert ingrates, fett cupidos,feftimpfos.Cum de moribus unius iudic.abis,de publi
: eis cogita.Vbi maxime gatidebis,maxime metues,Vbi ttanquilla tibi omnia uiden/
tur,ibi noeîtura non defunt,fed qufefoût Sëper futurû aliquid quod te offendat exifti
ma.Gubernator nunquam ita totos fînus explicuit focurus, ut non expeditead cork
' trahendum armamenta difponeret.IHud ante omnia cogita, frdâ effe ÔC exeCrabflémt
ufm nocendi,SK. alieniffîmâm homini,cufus beneficio etfam faeua mârtfuefount , Afpi
ce elephantorum iugo colla fubmi-ïà,tàuforum pueris pariter ac feeminis perfultanti
bus terga impune calcata,6KT repentes inter pocula fînufq?fnnO_-io lapfu dracones, ÔC
intra domum urforum Ieonumq? ora placida tradantfbus adulantfbufcp.Non ergo fe
ras pudebit cû animalibus gmutafîe mëtes ? Nefas eft nocere patrfae:ergo cîuf quoep,
Nâ hic pars patriae eft, Sandae partes funt,fî umïierfum uenerabile eft : ergo ÔC homi/
* ni , Nâ hic in mafore tfbi urbe ciuis eft Qufd fî nocere uelint manus pedibusfmaflk
bus oculf?Vt omnfa inter fe mëbra confentfût,qufa fîngula foruari totius intereft, ira
hommes fîngulfs parcët ,qufa ad c genfti fumus. Salua autë effe focietas nifi amo
re et euftodfa parrfû non poteft.Ne ufperas quidê ÔC natrices, ÔC fi qua morfu aut icla
nôceant,effugeremus,fi ut reliqua manfuefacere poffëmus,aut efficere,ne nobis alfjk
" ue periculo effent.Ergo ne homini quidem nocebimus,quia peccauit , fod ne peccèr»
Nec unquam ad praeterkum,fed ad futurum p referetur.Non enim irafeitur, fed
cauet.Narn fi puniendum eft,cuicunq? prauum maleficumcp ingenium eft, peenane
minem excipiet. At enim ira habet aliquam uoîuptatem, ÔC dulce eft dolorem red/
dere.Mîni'me: Non enim ut in bénéfices honeftû eft mérita meritis repenfare,ita iniil
n'as iniurfjs.Illic uinci turpe eft,hfc uincere. Inhumanum uerbum eft > ÔC qufdem pro
iufto receptum,ukio ÔC talio, non multum differt ufiordine. Qui doîorê regerit tan/
tum exeufatius peccat.M.Catonem in balneo quidâpercuffttimprudens.Qufsenfm
illi feiens faceret fniurîam?Poftea fatisfacienti Cato non memfni , fnquft, pereuffurn
me.Melîus putauft,non agnofeere quàm ufndfcare,Nfhfî,inqufs,fllf poft tantam pe/
tulantiam mali fadum eftr Imo multum boni ,'coepit Catonê nôfîè . Magni animi eft
inîurias defpfcere. Vltfonfs contumeliofîfîîmû genus eft,non effe uifum dignum, éx
- quo peteretur ukio.Muki kues inîurias altius fibi demifere dum uindicant, Ille ma/
gnus ÔC nobilis eft,quf more magnae ferae Iatratus minutorum canum focurusfexau/
aT,ooiudit dk,Minus,inquit,contemnemur,fi uindîcauerimus iniuriam,fî tanq*j ad remedfum il
ne ira ueniamusi.non quafi dulce fit uindicari,fod quafi utile.
De diffîmulanda iniuria^
CA P Q ^ePe autem *"atlus fuit dfffîmulare quàm ulcifoi , Potentiorum iniuriae hflari uuf"
XXXIII **3 tut non patienter tanturri ferendae funt.Faciët iterum,fi fe feciffe credfderfnt , Hoc "^
habent pefiîmum animi magna fortuna infolentes,quos Iaeferunt ÔC oderunt, Notiffl
ma uox eft eius,qui in cultu regum côfenuerat.Cum illum quidam interrogaret, quo
modo rarfffîmam rem fn aula confecutus effet,fonedutemdnfurfas ,t'nquit,accfpien/
do,8c* gratias agendo de ipfts.Saepe adeo infurîam ufndfcare non expedft, uf ne fateri
quidem expédiât. C.Caefar Paftoris fplendidi equitis romani filium cû in euftodia ba
buiffet,fmmundfcijs ei'us,c\: incultioribùs capillis offenfus,rogantepatre,uf falutem
fibi filfj côcederet,quafî de fupplicfo eius admonitus,ad mortem duci protinus iuflit»
Ne tamen omnia inhumane faceret aduerfum patrem, ad ccenam illum inuitauiteo
die,Venit Paftor nihil wuk« exprobrâtef Propinauit illi Caefar hemim umi3et pofuft
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE IRA 305
iïlf euftodem, perdurauit mifer, non aliter quàm fî filij fangufnem bfberet» Vnguen/
tum 8£coronas mifît,ÔK. obferuariiuflït,an fumeret. Sumpfît eo die, quo filium extu/
leratjimô quo non extuIeratJacebat conuiua centefimus,et potiones uix honeftas na
talibus lfberorum,podagrfcus fenex haurfebat,cum intérim nô lachrymas emffît,nec
dolorem alîquo fîgno erumpere paffuseft.Cînauft tanquam pro filio exoraflèt,
Quaeris quare?Habebat alterum.Qufd ille Priamus?nô diflimulauft iram, ÔC régis ge
nua complexus eft?Funeftâ perfufamq? cruore filij manû,ad os fuû retulit , ÔC ctna/
uir, fod tamê fîne unguento,fîne coronis:5*" illû hoftfs faeuiffîmus multis folatfjs , ut ci
bû caperet hortatus eft,non ut pocula ingëtia fuper caput pofîto euftode ficcaret, Co
tempfîffet romanû patrë,fi fîbf ti'muifîet,nûc ira côpefcuftpfetas.Di'gnus fuît cui per
mitteret à conuiufo ad ofîa filfj Iegenda dffoedere,Ne hoc qufdê permifît,benfgnus in
terim ÔC comis adolefoens propînatfonfbus fenë crebris ,ut cura Ieniretur, laceffebat,
Côtra ille fo laetû ÔC oblitum qufd eo effet adû diefpraedi'xit,Perierat alter fiîius, fî car' * Pr£ftitit
nifici conuiua non placuiflet. Ergo fra abftfnendum eft fiue par eft qui laceffèndus CAP,
eft,fîue fuperior,fiue inferiof.Nam cû pare contendere,anceps eft,cû fuperiore furio XXXHU
fum,cûinferforefordfdû.PufîIlf hominis cVmiferi eftrepeteremordentë,ut mures ÔC
formicae,ad quas fî manu admouerfsjoracôuertûtjmbecfllafolaediputant, fi tangun
tur.Faciet nos mftfores,fi cogftauerimus,quod aliquando nobis profuit ille,cui irafci
tnur,ÔC meritis offenfam redemeritjllud quoq? occurrat , quâtû commendationis no
bis allatura fit dementiae fama, ÔC g mukos uenia- amicos utiles fecerit. Neirafoamur
inimfcorum ÔC hoftfûlfberfs.lnter Syllanaecrudelftatfs exempla eft, quod à ReP.Iî/
beros proferiptorû fubmouit.Nihil eft fnfquîus g aliquê hçredë paterni odfj fîerf+Co
gitemus quotiens ad ignofoendû difficiles erimus,an expédiât omnes nobis inexora/
biles effe.Qiàm faepe ueniâ qui negauit,petit,çj[ faepe hic pedibus eius aduolutus eft,1
que à fufs reppulft.Qufd eft glorîofius q? iram amicitia mutare ? Quos Po.Ro.felfci/ ,
ores habet focios fideIioref_j?,quàm quos habuit pertinaciffîmos hoftes ? Quod ho/
die effet imperiû,nifi falubrfs proufdëtfa ufdos permffouiffèt uidorfbus?Irafoet aliçjs,
Tu contra,beneficfjs prouoca.Cadit ftatim fîmultas ab altéra parte deferta,nifî pari/
ter nô pugnatrfed fi utrinq? certabit ira, concurritrille eft melfor,qui prior pedë retu/
lit,uidus eft qui uick.Percuflît te,Recede,Referfendo enfm,St_ occafîonë faepîus fo/
riendi dabfs ÔC excufatfonë:non poterfs reuellf cû uoIes.Nunquàm ueh't qiiifquam ta "
grauiter hoftë ferfre,ut rek'nquat manu in uulnere,ÔC fo ab fdu reuoeare nô pofîi't. Ac
qui taie ira telû eft,ut ufx retrahat. Arma nobfs expedita profpicimus,gladiû com/ c A p
modû S£ habilëtnÔ uitabimus impetus animi his graues magis,furiofos ÔC irreuoea/ -XXXV
biles?Ea demû uelocitas placet,qux ubi iuffà eft,ueftfgiûfîftft,nec ultra deftînata pro
currft,Sc* quae fledi ÔC à curfu ad gradû reduci poteft,Aegros foimus neruos effe , ubi
inuitis nobis mouent", Senex aut infi'rmi corporis eft,q cû ambulare uulr,currit. Ani/
mi motus eos putemus fanifîîmos ualidiffïmosq?,qui noftro arbitrio fbunt,nô fuo fe/
rent.Nîhfl tam aeque profuit,quàm primû intueri deformitatë rei,deinde pericuîum.
Non eft ullius affedus faciès turbatior,pulcherrima oraf uukus ex trâ .
quilliffîmi's reddft,Linquit décor omnis iratos,etiâfî amfdus illius côpofi'tus fit ad le/
gë,rerrahe_ ueftë,omnemq^ cura fui effundet.Si capillorû natura uel arte iacentiû no
înformis eft habitus,cum animo {nhorrefcunt,cxr tumefeunt uenae , côcutitur crebro
fpiritupedus,rabidauoci's eruptio colla diftendft.Tûcartus tturbfdf,fnç|etae manus, ^^ trcpi(U
toti'us corporis fiuduatio+Qualë intra putas effeanfmûjcufus extra imago tam f
eft?Quâto illi intra pedus terrfbfIfor uukus,acrforfpîrituseft, intëfîor impetus, ru/
pturus fo nifi eruperit?Quales funt hoftiû uel forarû caede madentiû,aut ad caedë eûtt
um afpedus,qualia poetae fnferna môftra ffnxere,fuccfnda forpëtfbus,et igneo fîatu,
quales ad bella excîtâda,dffcordfâc| in populos dfufdëdâ.pacëq? Iacerandâ deterrîmas
înferû exeût Furiae:talë nobis ira ffguremus,flâma Iumfna ardêtfa, fîbflo mugitucp ÔC
gemftu et ftridore,et fiqua his inuifior uox eft,perftrepëtë,tela manu utraq? quatfëtë:
neq? enim illi tegere fe,cura eft:toruâ,cruentamcp ÔC cfcatrfcofam, ÔC uerberibus fuis
h'uidamrinceffî. uefano effufam,muka calfg{neincurfîtantë,uaftantë,fugantem9:^
C z omniû
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

5CXXVH
*?4 LIBER TERTIVS
omnium odfo îaborantem,_îiî maxfme:fî alfter nocere no pofîît,terras,maria,cceîum
ruere cupfëtë,fnfeftâ parfter , fnuffamq?.Vel fi uidetur, qualis apud uates noftros eft,
Sangufneû quatfens dextra Iaeuaq? flagellû . Aut foiffa gaudens uadit difoordia palla,
aut fîqua magis dira faciès excogitari, diri affedus poteft Quibufdâ,ut ait Seftius,
C.XX XVI j-j^j. _ profmt aipexiffè fpeculû,perturbauît illos tanta mutatio fui,uelut in rê praefen/
ic addudf nÔ agnouerunt fetôC quâtulûex uera deformftate fmago illa fpeculo reper
cuffa reddebat? animus fi oftêdi,ÔC fi in ulla materia glucere poffet,fntuentes nos con
funderet.ater maculofusq?,aeftuans,ÔK. diftortiiSjô-" tumfdus,Nunc quoq? tanta defor
mftas efus eft,per ofla carnesq?,6£ tôt fmpedfmenta effluentfs.Qiifd fî nudus oftende
; .., . , ; , cuerft,Alfj
retur fpeculo, quf nemfnë deterritû ab îra crédit ? Quid ergo? qui ad fpeculû uenerat,
ut fe mutaret,iâ mutaueratjratfs qdë nulla eft formofîor effigfes,quàm atrox .ÔC hor/
rfda,quaîesq? effe,etfâ uideri uolût . Magis illud ufdêdû eft,quàm multis ira per fe no
nfmi'o feruorerupereuenas,c\*fângufnë fupra ufreselatusclamoregefîît,
' . , ÔC îumfnû fuffudît aciem, in oculos uaehementius humor egeftus,&. fn morbos aegri
, , . recidere,nulla ceîerior ad infaniam uia eft . Multi itaq? côtfnuauerunt frae furorë, nec
quam expulerant mente unquârecepertint. Aiacëinmortem egi'tfuror,infurorêfra,
Morte liberis,egeftatë fîbf, rufnâ domui imprecâtur,c\" irafoi fo negant,non minus c*?
infanfre,furiofî,Amiciffîmis hoftes,uitâdiq? chariflîmfs. Legum nifî qua nocët imme
mores,ad minima mobiles.Nô fèrmôe,nô officfo adfrf facfles. Omnfa per ufm gérât,
gïadfjs 6£pugnare parati,6£ incûbere.Maximû enfm malû illos cepit , ÔC omnfa exu/
perans uitia, Alia paulatim intrant. Repentina ÔC uniuerfa uis eius eft, omnes deniq;
alios affedus fibi fubrjcft, Amorë ardentiflî'mû ufncft.Tranffoderût itaq? amata cor
pora,8£ in eorum quos occiderantiacuerecomplexibus,Auariciadurifîtmûmalû,mi
nfmumq^ flexibile îra calcauit,adada opes fuas fpargere , ÔC domiuVrebusq? in unum
colîatis infjcere ignë . Quid ? nô ambitiofus magno aeftimata ira proiecit infïgniajho
noremq? delatum reppuk't>'Nul/us affedus eft,fn quem non fra dominetur.
Lfbri fecundi de Ira finis,
LVCII ANNEI SENECAE DE IRA AD NOVA
CAPJ
T V M LIBER TERTIVS,
Vod maxime defîderaftf Nouate nûc facere tentabfmus,fram ex/
cidere animis,aut certe refrenare,8K* impetus eius inhibere Id aîf/
quando palam aperteq? faciendum eft,ubî minor uis mali patitur:
aliquando ex occulto.ubi nimiû ardet,omniq? impedimento exaf/
peratur ÔC crefcit.Refert quâtas uires quâq? intégras habeat. Vtrû
ne uerberanda ÔC agenda fît, an ced ère ei debeamus,dû tempeftas
prima defaeuit,ne remédia ipfa fecû forât , Confilium pro moribus
cuiuftp capfendum erft.Quofdâ enfm preces ufncunt , quidâ fnfultant.fnftantq? fub/
mfffîs. Quofdâ terrendo placabfmus,Alios obiurgatio,aIios côfefîîo,alfos pudor cce
pto deiecit,Alios mora lentû praecfpitis maîi remediû,ad quod nouiffîme defoenden./
dum eft. Caeterf enfm affedus dflationë recfpfunt,c\" curarf tradius poffunt.Haec fnci/
tata,8_ foipfam rapiens uiolëtia,nô paulatim procedit,fod dû fncfpft,tota eft.Nec alfa
rum more uitiorû follici'tat animos,fed abducit , ÔC impotentes fui,cupidosq? uel com
munis maIi,exagitat.Nec in ea tantû,in quae deftfnauft, fod in occurrëtia obiter furit.
/""-C.»,,,.». ..,_... .'-.ftJI,-;, ^...._. .* . _____._._, /"«_._* _.* '_-_..-/-__..__..- ~X,-v~. offf>/.n .
ôC fîqua alfa frreuocabflfa funt,quîa nô eunt , fod cadût,uim fuâ magis ac magis tëdit.
Alfa uitia à ratione, haec à fanitate defoifoit.Alia acceffus lenes habent,'ÔC incrementa
fallentia,fn ira deiedus animorum eft . Nulla itaq? refurget magfs attonita,ÔC in uires
fuas prona,6K. fîue fucceffit fuperba^fîue ifruftrat fnfàna , ne repulfa quidê in taediû a/
da,ubi aduerfarfû fortuna fubduxit, in feipfàm morfus fuos uertit.Nô refert quantû
CAP »n fît,ex quo furrexk. Ex leuiflîmis enim in maxima euadit,Nullâ tranfît aetatë,Null«
hominû genus excipit. Quaedâ gentes benefïcfo egeftatis nô nouere luxuriâ. Ç^uaeda
quia exercitae ôC uagae funt,effugere pigrfcîam.Quîbus fncultus mos,agreftfs d? ul'ta
- ' eft,cir
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE ,IRJ*1 $05
çft, Circunfcriptio ignota eft, ÔC fraus 6V quodcûq? fn for0 malum nafcîtur,Nulla ge$
eft,quam non îra inftiget,tam inter Grafos quàm barbaros potens. Non minus perni
tfofà leges metuëtfbus,quàm quibus fura dfftfnguft modus uirfum.Denfq? caetera fin
gulos corrfpfunt,hfc unus affedus eft,q__i interdum publiée concfpftur, Nunquâ uni
uerfus populus fSmfnae amore fîagrauft,Nec in pecunia aut lucrum tota ciuitas fpç -
fuam mifît.Ambitio ufrftfm fînguîos occupat,Impotentfa non eft malum publicum,
Saepe in iram uno agmine itum eft,uiri,frminae,fenes,pueri,pri'ncfpes,uulguscp con >
ienfere,ÔC tota mukitudo pauciffîmfs uerbfs concitata , ipfum concftatorem antecefo
fît. Ad arma protfnus,fgnesq? difourfum eft, ÔC fndfda finimfs bella,aut gefta cum ci
Hfbus, Totae cû ftirpe omni crematae domus, ÔC modo eloquio fauorabilis habitus in
multo honore,irâ fuae côcîonis excepit,in Imperatorë fuû legiones pila torforût.Dîf/
fodit plebs tota cum patribus.publicû confiIiû,fonatus,nô expedatis deledfbus,nec
pominato Imperatore,fubftos irae fuae duces Iegft:ac per teda urbis, nobiles confoda
tus uiros,fuppIîcfû manu fumpfît.Vfolauft legatfones rapto fure gentiû,rabi'esc^ in/
fenda ciuitatë tulit,nec danl tempus quo refi'deret tumor pubh'cus,fod dedudae proti/
nus daffes,6_! oneratae tumultuarfo milite Sfne more , fine aufpicfjs populus dudu
îrae fus egrefius,fortufta raptaq? prô armis geffît.Deinde magna clade temeritatë au/
dacis irae luit , Hic barbaris forte ruentibus in bella exitus eft , cum mobiles animos CAP »in .
(pecies iniuriae perculk,aguntur ftatfm,8

ïo&y LIBER *f_lRTlVS
feilëxèrït iïïâm a ftiôprimUm malo incipére ? Non uis èrgVadmaheàmeos, qui karr_>
« fumma potëtia exercent.S-' argumentum uirium exiftfmant,6- » 'J ' natâ
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

? *" ':'" IDE IR'A ?"..- J07>
- "*ïîà tam -.édita èîî,ut milita tentantîubfq? tefpôdeat . Sequftur efgtf,utîs cuirofltra qf
$ropofiierat, aliqua ceffèrunt,impatiens hominû rerumq? fît.Ex leufffîmfs caufis ira/, '
foitur,nun_ pe/fon-e*nunc negocfo,nunc loco,nunc fortunae,nuncfibi,Itaq? ut quiç/
fus poffit effe animus,non eft iadandus,nec mukarum,ut dixi,rerum .*$tf"fatigâdus,,
nec magnarum fupraq? uires appetitarum.Facile eft leuia aptare ceruicîbus,_k".inhâc,
aut ïn illam partem tranfforre fîne lapfu.Atqiûalfeni's in nos manibus impofita.aegre, '*< ' ' 1
fuftinemus,uidi in proximos effundfmus , ÔCd'um ftamusfub farcf_ia ,împares oneri;
uacfllamus. Idem accidere fn rébus cfuîlfbus ac domeftfcis,fcîas,Negocfa expedfta, CA+ VU
&C habflfa fequuntur adoremtingentia ,ÔC fupra méhfuram agentfs,nec dant fe facile*, %
ÔC fi occupata funt,premunt atçp adducunt adminiftrantem,quî non quae facilia funt,;
aggreditur,fod uult facilfa effe,quae aggreffus eft,Quotfës aliquid conaberfp, te fîmul
ëCea quaeparas,quibuscj?pàraris,ipfe mettre,Facfetenfm te afperum pnitentia ope?
tis infedi.Hoc intereft,utrum qufs ferufdf fit ingenij.an frigfdi,aut humilis+GenerQ/
fo repulfa iram exprfmet, languido inertiq^ trifticfam .Ergo adfones noftrae nec par/
ttae fînt,nec audaces,neç improbae.In uicinû fpes exeat,Nfhfl conemur , qcP rnoxade.'
ptiquoq? fucceffîffe mfremur.Demus operâ,ne accfpiamus iniuriam quam ferre ne/
fcimus» Cû placidiflimo ÔC faciîlfmo ÔC minime f obnoxi'o,morofocp uiuendû eft,Su» atobnixo
muntur- à côuerfahtibus mores .Et ut quaedâ fn contados è corpore uftîa tranfîlfunt,
£ta anfmus mala fua proximfs tradit, Ebriofus conuidores in amorem uini traxit,1m/
pudicorum c fortëq? ,ÔCfi liceatuirum,emolIit.Auariciain proximos uirus for
ùm tranftulit.Eadë ex dfuerfb ratfo ufrtutum eft,ut omne quod fecû habent,mftfgët,
Nec tam ualettidfnî profuit utilis regio ÔC falubrius c c|j animis paru firmis in tue
bâ meliorum uerfàri.Quaç res quantû poflît,fntelIfges,fî uidéris feras quoq? conuidtî
noftro manfuefoere,nullicp immanf beftiae uim fuam permanere,fi hominis cotuber-*;
niû diu pafîa eft . Retundftur omnis afperftas , paulatfmq? inter placida dedffcîtur _
Accedît hue, quod nô tantû exemplo melr'or fit,qui cû quietis hominibus uiuit,fod CAP , VIH
qcPcaufas irafcëdi nô iniïénit,nec uitiû fuû exercetJFugere ftaq? debebit omneis quos.
ïritaturos iracûdiâ fciet.Qui funt,inquit,ifti? Multi ex uarfjs caufis idê faduri.Offen
dectefuperbus contemptu,diues cô_umelia,petulans iniuria,liuidus malfgnîtate,pu/
gnax contentione,uentofus ÔC mendax uanitate,Nô feras à fufpiciofo timeri , à perti
nace uinci,à delicato faftidiri. Elige fimplices, faciîes,moderatos , qui ira tua neceuo
eent,ÔC forant , Magfs adhuc proderunt fubmifîî ÔC humanf, ÔC dulces,nô tamen ufq?
, ,.., .,
in adulatfonem.Nam iracûdos nimfa affontatio offendit. Erat certe amicus nofter,uir
bonuSjfed frae paratioris,cui nô magis erat tutum blandiri qiràm maledicere .Caçjium
oratorem fuiffe îracundfflîmû conftat.Cû quo,ut aiunt,co_nabat in cubiculoledae pà
tr'entiae cliens,fod difficile erat illi in crapulam coniedo rixam eius cum quo edebat.ef
fugere.Optimum iudicauit quiequid dixiffet fequi,8i_: fecundas agere.Non tulit Çaç/
lîus affèntfentê.fed exclamatiit.Dic aliquid contra ,ut duo fimus,Sed ille.quoq? quod
non ïrafeeretur iratus,cîto fine aduerfario defijt.EIfgamus ergo uel hos porius,fî con/
fofj nobfs fracûdfae flimus,qui uukû noftrû ac formonë fequâtur,Facfent qufdê nos de
licatos,cV in malâcôfuetudfnëfnducent, nihil contra uoluntate audiendi,fod proderit - j j
uitio fuo interuallû ÔC quietëdare.Difficilis quoq? &indomitinatura,blâdientë foret.
Nihil afperum tetrumq? palpâti eft.Quotfës dîfputatio longfor ÔC pugnacfor erit, in
prima refiftamus anteq robur accipiat.Alitfoipfam côtentio, ÔC dimiffos akfus tenet»
Faciîius eft fe à certamfne abftinere,quàm abducere. Studia quoq? grauiora fracun C A ttK
dis obmfttenda funt, aut certe citra lalîîtudinem exercenda,&. animus non inter plu/.
ta uerfandus ,fod artibus amnis tradendus,Ledio illû carminû oblenfat, ÔC hiftorfa
fabulis detineat-mollius delicatiusq? rradetur. Pythagoras perturbationes animi lyqi
cop onebat.Quis autë ignorât iituos ÔC tubas concitamêta effe,ficut quofdam cantus
blandfmenta, quibus mens refoIuatur?Confufîs oculis profunt ufrentfa,cY, quibufdâ.
coforïb us infirma acies acquiefcft, quorundâ fplëdore praeftrfngitur , fîcmëtes aegra?
ftudia lgtapermulcent»Forû,aduocationes,{udicia,fugeredebemus,S(. omnia que e?c"-''' ".-^
ulceran t ukiû^aeque cauere lafîïtudfnem corporis, Confum.it enfm .quiequid in nobis
_. .
. > " C 4. mite
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
_

jo* -; LIBER TERTIVS
/ borâtibus,fîftft:fîue
mite pîac_diim
. rafq? nonaccipi't,quinefcit,Non uis effe iracundus?ne fis curiofuslQuiinquiritquid
in fe didû fit,qui malfgnos fermones etfam fî fecreto habiti fînt,euerrit, foipfo înquie/
tat. Quaedâ interpretatioeoproducit,utuideanturiniuriae,Itacp alia diffèrendafimt*
Teftiuus îo/ a*ïa deridenda, alia donanda, Cfrcunforîbenda multis modis ira eft , Pîeraq? in lufum
tus ' Socratis k-cumq? uertantur, Socratem aiunt, colapho pereuffum nihil amplius dixiffe ,quàm
moleftum effè,quod nefoirent homines quando cû galea prodire deberent + Non que
admodum fada fît iniuria refert , fed quemadmodum îata ,Nec uideo quare diffkiîis
fît moderatiOjCum foiam tyrannos quoq? tumr'da ÔC fortunata lîcentfa, fngenitam fa/
mfliaremc^fibffaeuftiamrepreffîffe.Pfffftratum certe athenienfîum tyrannum me/
moriae proditur, cum multa in crudditatem eius ebrius conuiua dixiffeunec deeffent
qui uellent manus ei comodare, ÔC alius hinc,aîius illinc faces fubderent,placido ani/
mo tuIiffe,S_'hocfritantibus refpondiffe, non magfs fllf fe fucccnfore,quàm fiqufs ob
ligatis oculis in fe incurrifîet , Magna pars querelas manu fecft , aut falfa fufpfcando,
CAP* XII autïeufa aggràuando, Saepe ad nos îra uenft, faepîus nos ad illam,qug nunquam ac
cerfenda eft , etiam cum incidit refjcfatur , Nemo dicit fibi . hoc propter quod irafeor
aut fecf aut feciffe potui.Nemo anfmû facfentis,fed fpfum aeftfmat fadum,Atqui file
intuendus eft,an uoluerft,an inciderft:coadus fït.an deceptus:odiû fecutus fit,an prae
mfum, fîbf morem geflerft,an manu aîteri commodauerft.Alfquîd peccantisaetas fa
d'^aîiquidfortuna^tferre^utpatijauthumanûjauthumile fît,Eoloco nos côftkua/
*nus,quo ille eft cui irafcîmur.Nûc facft iracûdos inîqua noftri aeftirnatio,8

, irafci
:-UE IRA 505»
ÔC praebere fcapulas uerberibus ïuffît,fua manu ipfe percuffurus.Pofîqua fntellexit
fo,fîcut fuftulerat manu fufpenfâm detinebat,Ô-" ftabat percuflbri fîmilis. Inter/
rogatus defnde ab amfco,qui' forte interuenerat,quid ageret,Exîgo,inqui't,pmnas ab
homine iracundo:uelut ftupens, geftû fllum faeuituro deformë,fapiëti uiro feruabatj
, oblitus fâ forui, quia aliû que potius caftigaret inuenerat. Itaq? abftulftfîbi in fuos po
* Nccillf
, uis
teftatem,S£ ob peecatum quoddam commotior,Tu,inqui't,Speufîppe feruulum fftû
uerberibus pbfurga,nam ego frafeoriob hoc nô cecfdî propter quod alius cecidiffêt*
Irafcor,inquft,pIus façiam quàm oportet.Libëtfus facfam . Non fît ifte feruus i'n eius
poteftate,qui in fua non eft.Aliquis uuk irato commkti ultionem, cum Plato fîbfjpfo
imperium abrogauerit? Nihil tfbiliceat dum irafoeris. Quare? quia uis omnia licere*
Pugna tecum ipfo , Sf fram uincere non potes,i'Ila te incipit uincere. Si abfoondftur,fï
ilîf exîtus non datur, fîgna eiusobraamus,6*-flIam quantum fieri poteft, occultam fo
cretamq? teneamus. Cum magna fd noftra moleftfa fîet. Cupit exfifre ÔC incendere c*2__Iiî
oculos,cV m utare facfë,fed fî emfnere illi extra nos îiciift,fupra nos eft.In fmo pedorfs
feceffu recondatur,feraturq) non ferat,îmo fn côtrarfû omnia eius indicia fledamus*.
Vultus remfttatur, Voxleniorfit, Gradus Ientior,PauIatîm cum exterioribus inte/
riora formantur.In Socrate irae fi'gnum erat uocem fubmfttere , loquf parcius,Appa/
rebat tunc illum fibi obftare, Deprehendebatur ftaq? à familiaribus ÔC coarguebatun
exprobratio latitantis irae ingrata.Qui'dnigauderet,quod iram fuâ multi in/
teIIigerent,nemo fontfret?Senfiffet autem,nifî ius amicis obiurgandi fo dedîffet, fîcut
ipfo fibi in amfcos fumpforat.Quanto magis hoc nobis faciendû eft.Rogemus amfcif
fîmum quemq?,ut tunc maxfme aduerfus nos libertatê utatur,cum minime illam pati v
poterimus,nec affentiatur irae noftrae, côtra nos potens malû ÔC apud nos gratfofum,
dum confpfcfmus,dum noftrf fumns,aduocemiis. Qui uinum maie forant ÔC ebrieta
tis fuae témeritatë ac petiïlantfam metuunt,mandant fuis, ut è conuiuio auferantur.
Intemperantiâ in morbo fuam experti,parerefîbi in aduerfa ualetudine uetant . O/ £ « XIIII
primum eft notfs uitfjs impedimëta profpîcere , ÔC ante omnia ita componere animû,
ut ÔC grauiflîmis rébus fubitisep coneuffus iram aut no fontiat,aut magnitudinem ino
pinatae iniuriae exortâin aluum rctrahat, nec dolorem fuum profiteatur. Id fieri poffe
apparebft,fî pauca ex ingenti turba exempla protulero, ex qufbus utrumq? dffoere lu
cet,quantû mali habeat ira, ubi hominum praepotentû poteftate tota utitur, quâtum
fibi imperarepofîît,ubi metu maiorê comprefîa eft,Cambyfen regem nimis deditum
uino,Traxhexaupes unus ex chariffîmis monebat,ut parcius biberet,turpem effe di/,
cens ebrietatem in rege, quem oculi omniû, auresep fequerentur.Adhoc file ut foias,
inquit,quemadmodum nunquam excidam mihî,approbabo iam^ oculos poft ufnu
in officio effe ÔC manus , Bibit deinde liberalius qp aliàs capacioribus cyphis, ÔC iâ gra
ÔC uinolëtus ac uiolentus,obiurgatoris fui filiû procedere ultra Iimen iubet, alleua
; taq? fuper caput fîniftra manu ftare . Tunc intëdit arcû,6c* ipfum cor adolefcentfs(id
, enim fo petere dixerat) figit,recifoq; pedore haerens inipfo fpiculû oftendit,ac refpf/
, çienspatrë an fatis certâhaberetmanû,interrogauit.At ille negauit Apollinepotuif
fo certius dimittere.Dfj illum maie perdant,anfmo magfs quàm condftione mancipf/
,.um,Eius rei laudator fuit,cmïis nimis erat fpedatorem fuiffe. Occafîonem blanditia/
, rum putauft,pedus filij induas partes didudum,8

î-o LIBER TERTIVS
, occuparf pax erat.Acceffît itacg ad numerum eorum,qui magnis cladibus oftëderu£
CAP. XV quanti conftareht regum amicis bonaconfiiia. Nô dubito quin Harpalus quoq? ra
le aliquid Régi fuo Perfarum fuaferit,quo offenfusdiberos illi epulandos appofuit,8

IDE IRA $11
pedumânguftfaelôcîcogebât*. Laterfbus uero attrïtu ekulceratis,non minus feda CJ*.
eerrfbilis erat forma eius uffentibus.Fadufq? pina fua monftrû mfferfcordi'â quoq?
àmiforatjtamen cû dfffîmillimus effet homfnf , qui illa pat{ebatur,dfflîmflîor erat qui
faciebat. Vtînam ffta faéuftîa intra peregrina manfiffèt exempla , nec fn Romanos C A 1? *
mores tum alfjs aduentfcijsuftfjs,fuppk'cîorû irarumq? barbariae trâfîffènt.M.Marfoj XV ni
, cuf ufcatim populus ftâtuas pofuerat,cui thure ÔC uino R.Pifupplicabat,Lv Sylla per
fringi crura,erui ocuîos , amputari manus luffît^ quafî totfës occfderet,quotiês uul
iierabat,paulatim ÔC per fingulos artus Iacerauft. Qufs erat hufus imperfj mînffter?
Qufs nffî Gatflfna,fam omne facinus in Mario exercens C fîc illum ante buftum Qufn
, ti Catulfcarpebat,grauiflîmus mitiflîmi uiri cfneribus,fupra quos uir mali exemplf.
popularis tamen , ÔC non tam immerito quàm nimis amatus , per ftîllicidia fânguînë
dabat.Dignus erat Marius,qui illa pateretur, Sylla qui iuberet , Catilina qui faceret,
, Sed indigna R. P. quae in corpus fuû parr'ter ÔC hoftium ÔC iudicû gladios reciperet,
;. Quid antiquaperforutor? Modo C*Caefar Sextû Papiniû,cui pater erat confularis,
Bethenû Baffum quaeftorem fuum procuratoris fui filiû, aliofq? ôC équités Romanos
et fonatores unodie flagellis cecidit, torfît, non quaeftionis , fod animi caufa . Deinde
[ adeo impatiens fuit difterendae uoIuptatis,quam ingëtem crudeli'tas fine dilatione po .. . -
débat*" ut in Cirrha maternorum hortorum,quae porticum àripa feparat {nambulâs* , '«^
... quofdam ex illis cû matronis atq? alfjs fenatoribus ad Iucernam decollaret.Quîdinfta '
bat?qd* perfculû,aut priuatû,aut publfcû una mox minabaf ? quantulû fuit lucë expe
dare?Deniq? ne fonatores populi Romani foleatus occideret, Quàm fuerit crude/ CAP»
" litàs eius fuperba,ad rê pertinet fcire,quanq? aberrare aliquâdo poffumus uiderijcV in Xix
deiiium exire,fed hoc fpfum pars erit irae fuper folita faeuientis. Ceciderat flagellis fo/
. natores,fpfe effecit,ut dfcf poffet,foIet fieri.Torforat per omnia quae in rerû natura tri
ftîffîma funt, fi'diciiIis,tabularibus,eculeo,îgne,uultu fuo.Et hoc loco refpondebfturi
magnam rem,fî très fonatores quafî nequâ mâcipia inter uefperâ ÔC. flâmas diuifit, ho
mo qui de toto fonatu trucidâdocogitabatjquioptabatut populus Romanusunam
ceruicë haberet,ut fédéra fua tôt Iocfs ac temporibus dfdudajfn unû fdû ÔC unû diem
cogeret.Quid tam inauditû,cf? nodurnû fuppk'ciûr Cû latrociniû tenebris abfcôdi fo
leat,animaduerfîones quo notiores funt,plus ad exemplû emendationëq? proficiunt,
Ethoclocorefpôdebi'turmihî,quodtantopereadm{raris,iftfbeIuae quotidianû eft*
' ad hoc uiuit,adhoc ufgiIat.Nemo certe inuenietur alius,qui imperauerit fîlentiûhis
in quos animaduerti uolebatjubebat os inforta fpongia includi , ne uocis emittendae
haberent facultatem.Cui unquam morituro nô eft reIidum>quo gemeret?timuit ne
quam Iiberiorem uocem extremus dolor mitteret.ne quid quod nollet audiret Scie/
bat autem fnnumerabîlia efle,quae obfjcere fllf nemo nifî periturus auderen Cum fpo
g{aenoninueni'rentur,foindiueftîmëtamffororum SC in os fàrcire pannosimperauiri
Quae ifta faeuitia eft?Liceat ultimum fpiritum trahere.Da exiturae animae Iocum,lice
at animum non per uulnus emittere* Adfjcere hfs longum eft, quos patres occfforû c A ** XX
eadem node,dfmiffîs per domos centurionibus confecft,fhomo mifericors ^ ludulf/ atiter;adhuê
. berauft.Non enim Cafj faeuitfam,fed irae malum propofîtum eft foribere,quae non ta ^omo
tum in unum furit ,fod gentes totas Iancinat,fed urbcs-.fed flumfna exuta ab, omni fon
fu doloris conuerberat.Sicut rex Perfarum.totfus populi nares reciditih Syria îinde
Rhinocolura Iocf nomen eft.Pepercfffe illum _udicas,quod non tota capita praeciditi
Nouo génère pªnae deledatus eft Taie aliquid paffî forent Aerhfopes, qui ob Ion'
giffîmum uftae fpacfum Macrobfj appellantur.In hos enfm qufa nô fupi'nfs manibus
exceperant feruitutem jmiffifq? legatis libéra refponfa dederant,quae contumeîfofare
ges uoeât, Cambyfes fremebat,6

J-* LIBER TERTIVS
habueruntfamefaeuius.Agebatadhuc îra regem praecipitem , cum partem exercitus
an.ifîffet,partem comediffet ,donec timuit, ne ÔC ipfe uocaretur ad fortem,tum demû
fîgnum receptui dedit, Seruabantur intérim illi generofae aues,& inftrumenta epula/
rum camelfs uehebantur,cum fortfrentur milites eius,quis maie perfret,qufs peius ui
CA P ,XXI. ueret. Hic iratus fuit genti,ô_" ignotae ÔC {mmeritae,fenfurae tamen,Cyrus fluuio.Nâ
cum Babyîoniam oppugnaturus feftinaret ad bellum,cuius maxima momenta in oc/
cafionibus funt, Gyndem late fufuth amnem nando tranfîre tentauic.quod uix tutum
eft,ÔC cum fenfît aeftarem ÔC ad mfnîmum dedudus eft, Ibi unus ex his equfs,qui tra/
hère regium currû alibi folebant, abreptus uehemëter cômouit regë.Iurauitkacj? am/
nem illum régis commeatusauferentem, eôferedadurum,uttranfîri calcaricç etiam
f ». à faminis poffet.Huc defnde omnem tranftulît belli apparatû,6

S __,
DE IRA 5IJ
Caefaris Auguftf cotinentes in ignem pofuit, Ini'micftfas gefîîtcum Caefarg Augufto,
nemo amicitiam efus extfmuft , nemo quafî fulguris fdum refugit. Fuit qui praeberec
tam ake cadeni fînum,TuIi't hoc , ut dixi, Caefar patienter,ne eo qufdem motus,quod
laudfbus fufs,rebuscf geftis manus attuIerat.Nunquâ cum hofpite inimicifui queftus
eft,hoc duntaxat PoIIioni Afinio dixit, .«j/o-T-fô4>

S«4 LIBER TERTIVS
__otas?Peftiïentîa eft.Placidîores itaq? inuicem fîmus,Maîi inter malos Uinimtts, Vna
res nos facere poteft quietos, mutuae facilitatis côuentio, Ille mihi iam nocuit , ego illi
CA,XXVH nondum,Sed iam aliqua fortaffe laeftftf.Sed laedes, Noli aeftimare hanc horam.aut
hune dfem.Totum fnfpfce mentis tuç habftum,etiam fî nihil mali fecifti.potes facere,
Quanto fatius eft fanarf fniuriam,quàm uleffoi,Multum temporis uitio abfumit.Miil ,
tis fe fniurtjs obfjcft,dum una doIet.Dfutf us frafcfmur omnes,quàm Iaedfmur.Quanto ;
melius eft abfre fn unfuerfum,nec uftîa ukïjs componere.Numqufs fatis conftare fîbi
uideatur,fî mulam calcfbus repetat,&. canem morfu? Ifta, inquîs, peccare fe nefefunt.
Primum,quàm iniquus eft,apud quem hominem effe ad fmpetrandam uenfam nocet, <
Defnde fî caetera anfmalfa hoc frae tuae fubducit , quod confilio carent, eo loco tibi fïr, ,
quifquis côfîlio caret,Quid enim refert,an alia mutîs diflîmilia habet, fi quod in omni }
t peccato muta defendit,fîmilem habet caliginem mentis?Hac peccauit. Hoc enim pri/
mum.hoc extremum.Non eft quod ill{credas,etiam fi dfxft,iterum non faciam.Et ifte
peccabitjcV in fftum alfus,&. tota ufta inter errores fuos uolutabitur.Manfuete itnman
fueta tradanda funt.Quod in Iudu dfcf folet,efficaciffime ÔC in ira dicetur,Vtrum ait)
quando defînes,annunquam?Si a!iquâdo,fatius eft iram relinquere,q? ab ira relinqui.
An fom per haec cogitatio durabit ? Vides q? impacatam tibi denuncias uitam, Qualis ;
C '. XXVlir erit fomper ira tumentis? Adfjce nuncquod nifi bene te ipfe fuccenderis, ÔC fubinde
caufas quibus ftimuleris,renouaueris,fua fpôte ira difoedet,ô

DE IRA $15
4 ' Friiiolis turbamufôt" {nanî'bus.Taurum color rubicûdus excitât , ad umbram afpis c A, XXX
exurgit.Vrfos leonesq? mappa proritat . Omnia quae natura fera ac rabida funt , con/
fternantur ad minima . Idem inquietis ÔC ftolidis îngenfjs euenft, rerum fufpîtîone fo/
riuntur.Adeo quidem utinterdû l'nïuri'as upcent modfca bénéficia, in quibus frequen
ri'fîîma,certe acerbfflîma iraçûndiae materia eft. Chariflîmfs enfm îrafoîmur, quod mû
nora nobis praefti'terfnt,quàm mente côcipfmus,quàm quae alfj tulerint , cum utriurqj
rei paratUm remedium fit. Magis âlteri indulfît . noftra nos fîne côparatione deledët,
Nunquahi eritfelix,quem tprquebitfolicior. Minus habeo quàm fperaui,fed fortaffe
plus {peraut quàm debui Haec pars maxime meruenda eft . Hinc perniciofiffîmae irae
nafountur, ÔC fandiffïma quaeq? fnuafurae. Diuum Iulium plures amici confecerunt qj
rnimici, quorum non expleuerat fpes inexplebiles.Voluft qufdê ille,neq? enim quifq.
ïiberalius uidoria ufus eft,ex qua nihil fibi ufndfcauft,nifî difpenfàndfpoteftatem: fod
quemadmodum fuffîceretam improbis defîderfjs poffet, cum tantùm omnes concupt
foerent,quantum poterat unus ? Vfdft ftacp ftrîdfs circa follam fuam gladfjs commilû
tones fuos , Cfmbrum Tullium acerrimû pauloante fuarum partium defenforem, ak>
oscj?poftPompeiumdemumPompeianos. Haec res fua in reges arma conuerrit,fï/ CA.XXXl
diffimoscp eo compulft, ut de morte eorum cogitarent, pro quibus ÔC ante quos mori
notutri habuerant.NuIli ad aliéna refpi'cientifua pïacent.Inde dfjs quoq? i'rafci'mur,qd?
aîfqufs hos antecedat, oblftî quantum fequatur à tergo ingëtîs inuidîae, Tanta tamèn
ïmpbrtuni'tas hominum eft,ut quamuis multum acceperfnr, infurfae loco fît plus acci/
père potufffe.Dedît mifii praeturam,fod confuîatum fperaueram. Dedit duodçCûri fa/
fces,fod non fecit ordinarfum c.onfuîem,A me numerarî uoluit annum, fed de^eft mfhi
ad fàcerdotium, Cooptatus in collegium fum,fod cur in unum?Confîimmauit dignita
tem meam, fed patrimonîo nihil contuïitîcV dedit mihi,quç debebat alicui dare,de fuo
nihil protulit.Age potius gratias pro his quae accepifti , Reliqua expeda , ÔC nondum
plénum te effe gaudeJnter uoluptates eft,fupereffè quod fperes.Omnes uicffti,primû
té effo in animo amici tui ïaetare.Multi te uincunt,Confîdera quanto antecedas plures
quàm fequàris. Quid fi in te maximum uitium quaeris, Falfas rationes côffcfs,data C,XXXH
magno gftfmas,accepta paruo.Aliud in alio nos deterreat,Quibufdâ timeamus irafci,
quibufdam ueréamur, quibufdam faftfdîamus . Magnam rem fine dubio fecerimus,{î
feruulum infelicem in ergaftulum mîforimus, quod properamus uerberare ftatfm,cru
raprotinus frangere.Nonperibit poteftas ifta,fî differeturifîne id tempus ueniat, quo
ipfi iubeamus.Nunc ex imperio irae loquimur,cum illa abierit,tunc uidebimus quanti
fît ifta lis aeftimandajn hoc enim praecipue falli'mur.Ad ferrum uenimus , ad capitafia
fuppIi'cia,cVuinciilis,carcere3fame,uindicamusrem,caftigandamflagrisIeui'orîbus*
Quomodo,i'nquis,nos iubes intueri,quàm omnia per quae laedi uideam ur,exigua,mi/
fera,pueriîia fînt? Ego uero nihil magis fuaforim, quàm flimere ingentem animum,6c!
hatc propter quae Iitigamus,difourrimus, anhelamus , uîdere quàm humilia ÔC abieda
fint.nuïli qui akum quiddam aut magm'ficum cogitât refpiciëda,Circa pecuniam plu/
rimû uociferationis eft,haec fora defatfgat, patres Ifberosq? committit, uenena mifcêf,
gladios tam percuffbrfbus quàm legionibus tradit , Haec eft iangufne noftro delibuta,
Propter hanc uxorum marîtorumq? nodes ftrepunt litibus, ôc" tribunalia magiftratuû
premft turba:Reges faeuîunt,rapfunt, S

516 LIBER TERTIVS
putem quaè frohtem uiri boni contrahat.Quanto rifu prbfoquerida funt,qtiae nobfs la/ "
CXXXilil chrymas educunt? Cedô nunc perfoquere caetera,cibos,potiones, horûq? caufa pa/'
ratam ambitionë, munditias,uerbera,contumeIias, ÔC motus corporum parum hono/
rificos,cV fufpiciones, &. contumacia iumenta,8K. pigra mancipfa, interpretationes ma
lignas uocis alienae,quibus efffcitur,ut inter iniurias naturae numeretur fermo homini
datus.Crede mihi leuia funt,propter quae nô leuiter excandefcfmus , qualfa quae pue/
ros in rixam ÔC iurgium concitant Nihil ex his quae tam triftes agimus faeuum eft,ni/
hil magnû.Inde,inquam,uobis ira ÔC infania eft,quod ext'gua magna exiftfmatis. Au/
ferre hic mihi haereditàtem uoluit, hic me diu fpe fuprema captatumcrfminatuseft,
hic foortum meum concupfuft.Quod ufnculum amorfseffedebebat, feditionfs atque
C,XXXV odij caufa eft,idem uelle. Iter anguftum,rixas tranfeuntfum concitat , diffufa ÔC late
patens uia ne populos quidem collidit.lfta quç appetitis quia exigua funt,nec poffunt
ad akerum,nifi aîteri erepta,transferri, eadem affedantibus pugnam ÔC iurgia excitât»*
Refpondfffè tibi indignaris, Ifbertumq! ÔC uxorê,ÔC cliëtem : Deinde idem de Repub,
libertatem fublatam quereris, quam domi fuftulifti-Rurfus fî tacuit interrogatus,con/
tumaciam uocas.Et loquatur,^ taceat,ô_ rideat coram domfnôjinquîs.Immo corâ pa
trefamilias. Quid clamas?Quid uociferaris?Quid flagella média cÁna petis, qcPferuf
Ioquuntur , quod non eodem loco turba;concionis eft , ÔC fîlentium folitudfnis,In hoc
habes aures ,ut non nffî modulata tantùm ÔC mollfa, ÔC ex dulcf trada compofîtaîg ac/
cipiant?Et rffum audias oportet, ÔC fletum, ÔC blanditias , ÔC lites , 8£ profpera , ÔC tri/
ftia,ÔC hominum uoces,c\: fremitus animalium, latratusq? , Quid miter expauefcfs,8_
ad clamorë forui, ÔC ad tfnnftum aerfs , aut ianuae impulfumrcum tam delicatusfuerfs,
tonitrua audienda funt,Quod de auribus didum,transferant ad oculos, qui no minus
faftidio laborantfîmaIeinftitutifunt,maculaoffenduntur ÔCfordibus , ÔC argêto parte.
fplèndfdo,8cum
poffum dfeere,Vfde ne iftud amplfus facfas,nunc tfbf ignofcojn illa difputatfone pu/
gnaefus Iocutus es,Nolî poftea congredi cuni fmperîtfs.Nolunt difcere,quf nunquam
dfdfeerunt Illum lfberfus admonufftf quàm debebas,ftaq? nô emendafti,fed offendifn.
De caetero uide,non tantùm an uerum fit quod dicis,fed an file cuf dicftur,uerf patiens *
XXXVII fit. Admonerf bonus gaudet, peffîmus quifq? correptorë afperrime patitur. In con
uîuio quorundam te fales, & in dolorem tuum iada uerba tetigerunt î uftare uulgares '
conm'dus memento,folutfor eft poft ufnum Iicentia, qufa nunc ne fobrrjs quidem pu/
dtaudifli doreft.Iratumufdiftf amicum tuum hoftiario caufidici alieuius, aut t uidifti quod in/
trantem fubmouerat,SK: ipfe pro illo iratus extremo mancipio fuifti . Irafceris ergo ca/
thenario cani,6_ hic cum multum latrauit,obiedo cibo manfuefcit.Recede longius 2c
ride.Nunc ifte aliquem fo putat , quod euftodit litigatorû turba Ifmen obfeffum . Nue
ille quf intra iacetdelix fortunatusé eft,SC beati hominis ac potentis indicat ïn-Jcfun*
v difficile*»
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE IRA ï_7
diffïciïem ianuam , nefoirdurfffîmum effe hoftiû carceris , Praefume animo multa effê
cfbfpatienda,Nunquisfohyemealgere mi'ratur?Nunqufs in mari naufoare,inuîa
concuti ?Fortis eft animus , ad quae praeparatus uenit . Minus honorato loco pofitus,
irafci capiftî conuîuatori, uocatori, ipfî quitibi praefercbatur. Démens, quid intereft
quamledipremas partem? Honeftforern te aut turpiorem poteft facere puluinum?
Nonaequfs quendam oculis ufdfftf.qufa de ingenio tuo malelocutus eft. Recîpfs hâc
Iegem?Ergo te Ennius quo non deledaris odifîet , ÔC Horrenfîus'fîmukates tibi indice
ret,_x* Cicero fî derideres carmina eius,inimicus effetc Vis tu ae£jùo animo pati can x,xx W rr
aidants fuffragia? Contumeliam tibi fecit aliquis , Nunquid maiorem quàm Diogeni D.'°Zenls $*'
philofbpho ftoîco? Cui de ira cùm maxime diffèrentiadoîefccns proteruusinfpuk.tu tlcnt'^
lit hoc leuiter ac fapfenter.Nô quidem,inquit,{rafcor,fod dubito tamen an irafci opor/
teat.Cato uidetur melius, cui cum caufam agenti in frontem mediam,quantum pote/
rat attrada pingui fàîîua, inipuiffetLentulus, ille patram noftrorum memoria fadio/
fus ÔC imporens,abfferfitfaciem,_x:affirmabo,{nqu{t,omnibus Lentule falîieos,qui te
negant os habere,Contigit iam nobfs Nouate bene componere anfmum,fi aut nô fon :
tit iracundiam,aut fîiperior eft. Vfdeamus quomodo alienam iram Ienfamus , nec C.XXXIX
enfm fani effe tantùm uolumus,fod fànare.Prfmam iram nô audebimus oratione mul/ .
. cere,furda eft &.amens: dabimus illi fpacfum,remedfa in remiffîonibus profunt : nec
ociilos tumentes tentabfmus,uim rigentem mouendo incitaturi,nec caetera uitia dum
feruent,Initia morborum,quies curat.QuantuIum,inquis,prodeft remedium tuum,ft
fua fponte definentem iram plaçât ? Primum ut citiuâ defînat efficfr , deinde cuftodfet
netecfdat: ipfum quoque impetum quem non audetlenire,falkt. Remouebit omnia
Ukfonfs inftrumenta . Simulabit iram-, ut tanquam adi'utor ÔC doloris cornes plus au/
toritatisin confifijs habeat:moras nedct,Ô

Jl8 DE IRA
cato,caedfbus inquinauft manus, membra Iiberorum dffperfît Nihil tfacuum rdîqtrit
à fcelere,non glorîae memor,non infamiae metuens , inemendabilis cum ex ira in odiû
GAP , XLH-obcalluit. Careamus hoc malo,purgémuscf?mentem,ô- extirpemiiisradicitus ea ui
tia, qUae quamuis tenuia undecunq? haeferint, renafcentur , ÔÉiram nontemperemus,
^fod ex toto remoueamus , Quod enim maîae rei temperamentum eft?Poterimus autê,
adnitamur modo.Nec ulla res magis proderit, c*? cogitatio mortalitatis, Sibiquifque
ut âlteri dicav, Quid iuuat tanquam in aeternum genitos fras fndicere , ÔC breuiffîmam
aetatem diffîpare?Quidiuuat dies,quos in uoîuptatem honeftam impëdere licet,in do *
iorern alicuius tormentumq? transferre?Non capiunt res iftaeiaduram,nec tempus ua
cat perdere.Quid ruimus in pugnamrQuid certamina nobis accerfimus? Qiiid imbe
cillitatis obliti, ingentfa odia fuftîpimus.Sx. adfrangendum fragiles confurgimus?Iam
iftas inimicitias^quas implacabili gerimus animo, febris aut aliud malum corporis lie*
tabit gerijam par acerrimum média mors dirimet,Quid tumultuamur,5C uitam fedk
tiofî conturbamus ? Stat fuper caput fatû, ôC pereunti dies imputat,propiuscj? ac pro/
C AP,XLIU pfus accedit.Iftud tempus quod alienae deftinas morti, fortaffe citra tuam eft, Quin
potius uitam breuetn colligis,placidamej? ÔC tibi ÔC caeteris praeftasrQuin potius ama/,
bilem te,dum uiuis omnibus, defiderabilem cum exceiTerfs,reddfs ? Et qufd illû nimis
ex alto tecum agentem detrahere cupfs?Quid illum oblatrantem tibi , humilem quidê
ÔC contemptum , fed fuperioribus acidum ac moleftum exterrere uiribus tuis tentas?/
Quid foruo?quid domino?quid régi? quid dienti tuo irafceris ?Suftine paulum.Ve/
nit ecce mors,quae nos pares facîat.Videre folemus inter matutina hareng fpedacula?
tauri ÔC urfi pugnam inter fe col!i'gatorum,quos cum alter alterum uexarit , fuus con/
fedor fpedat.Idem facfmus .Aliquem nobifeum allfgatum lacefffmus, cum ufdo uk
dorîcp finis aeque maturus immfneat.Quietî potius pacaticp,quantulûcunq? ftipereft,
êxigamus , nulli cadauer noftrum iaceat inuifum Saepe rixam côclamatum in uicino
incendium fohu't,c\_ interuëtus ferae,latronem ufatoremcf? diducit.ColIudari cum mû
noribus malis non tiacat . ubi metus maior apparaît Quid nobis cum dimicatione ÔC
infidijs?Nunquid amplius ifti cui irafceris quàm mortem optas?Etiâ te quiefcente mo
rietur,perdis operam.Facere uis,quod futurû eft.Nolo,fnquîs,utiq3 occidere, fed exk
,,,, . Ifo> fod ignominia , fod damno affîcere , Magis ignofco ei , qui uulnus inimici, quàm
qui pundiunculam concupifcit:hic enim non tantùm mali animi eft,fod pufîlli:fîuede
uîtfmis fupplicfjs cogitas.fiue de leuîoribus,quantuîum eft temporis,quo aut ille pce/
na fua torqueatur,aut tu màlum gaudium ex aliéna percfpias?Iam ipfum fpiritum ex/
pufmus > intérim dum trahimus Dum inter homines fumus , colamus humanitatem»
ïiop timori cuiquam,non periculo fîmus,detrfmenta,iniurias, conuicfa, uellicationes.
çontemnamus, ÔC magno anfmo breufa feramus incommoda , dum refpicimus(quod
ai'un.)uerfamusrj?nos,{mniortalitasaderit, ,
* ' ! Ter_.jSaiIt_milibrideira,f{n.s, s
'
> * _
IN LIBRVM DE IRA PRIMVM*
Cap.x.Venena 8. eorum mtituas fordes. Rodolphus rede annotara., Sreorum mutuas for/
des,fentit enim mutuasaccufaciones. Nam olim reiforditatiuenieba.it in iudicium. *y '
CAPVT III. IN FINE,
Regimen eft illud.Sic prior «ditie.Agricola recire annotauit regiû illud ÔC principale,!.hwm
Cap,(S,ini.io,lege,hic damnatum cum dedecore&tradudhone uita exigit,
CAPVT VIII,
Sedaffedus 8. ratio,peiufq? in melius animimutatioeft,Sichabebantprioresa.diriones.Ro. '
dolphus tolli.,fed,id fufpicor fuiffe fcilicet, ab explanatore additum: deinde legi-,qu

DE CLBMENTIA %\9
Ntror,ïmb_bita efinatura,'qua. 8tc,Siue,indita eft natura,
CAPVT X.
Vbii-hhiccinelocuseikAlius habebat,uniiftihocdneiocuseft.Rodoîphusaddii__narat uni
Ifti hoc omne iocus eft,Forte melius,ubi hic irae locus eft < Nam fequicur,Aut ndenda omnia aùc
flêndàfunt.Nufquam igitur iras locus. . '
CAPVT XI.
' Nechoc fapiefldsdiciuelim,quodferequocpteIumtimeri.Sicnoftra prior, duidâhabebat,
nehocfapienti maIim,quodfere quo cp fapientis telum efttimeri,Rodolphus annotarat. Nec hoc
férpentemmalim,quodfere fapientis quoqj.elum eft timeri . Noftraminorinegocioreftituetur,
addita literula.nec hoc fapientis dici uelim,quod fera» quo cp telû eft,tim_ri , Sentiténim feras ter/
rore tutas efk,quod negat conuenire fapienti,
CAPVT XXIII,
Rogauit pro antiquis,& quis fuperefTet,ïta prior a. ditio. Rodolphus diuittâuit , proin,K quié
fupere_Tet.Si_npIiaor diuinatio eft,rogauit porro an qui_riiue numquis,-k: quis fuperefîe-.Aut,r6
gauite(ppinquis,8-quis fuperefTetfSedintérim occUrritqubdu_ropropiuseft. EnarratorhuiC '
Uociecquis,interpretans adiecit,pro,,afl quis,ex eo fadum eftipro antiquis.,
CAPVT XXVI.
" Q.uae nuîlam iniuriam a confilio profedam faciunt. Sic prior jeditio.Akera.quae nuliam iniit
rfarh fi a confilio profedam.Rodolphus addiuinauit , quia nuliam iniuriam nifi a confilio ,profe/
iftam intelligo, Simplidus eracquia nulla eft iniuria.nifi a confilio profeda,
IN LIBR VM III,
Cap.ii,Si nihil eri_peti.a aduocàtio.Rodoiphus mea fentëtia rede annotaràt.pro,nihilanhoe, '
, CAPVT XXX III,
Q.uid fi in te maximum uitium quaeris . Ita prior aeditiô.Alius,quod fitientemaximum uidû
qu5.riS.Rôdolphus annotarat.CLuid inficiantis maximum Uicium qu_eris< Redius,.quodui inf. '
ciante maximum uitium quereris â"a
CAPVT XXXIÎIÏ,
Hicmedumfpefuprerna captuseftcrii_imatur.Sicprior3;diti0.(_lua.dâhabebaf,hicfflediit
fpem fupremam captatus>tum criminatus eft.Rodolphus annotarat, Hictri. diu fpe fuprema ca
ptatum,crimina.us eft, 8" probatur coniedura*
CAPVT XXXVÎIf,
Autpudoremillicuinôrefiftitincutiet.Rodolphus fuftuleratnegationennBeriehabetleft-OA
C fit cui non refiftat. u c intelligas uehementem
LVCII ANNEI SENECAE A O NERONEM CAESAREM
DE CLE M EN TIA, LIBER PRIMVS
Crfbere de clemëtfa Nero Caefar fnftftui , ut quodâmodo fpeculi
uice fungerer,â. te tfbi oftenderem,peruenturum ad uoîuptatem
maxima omnium , Quamuis enim rede fadorû uerus frudus fît
fecfffo, nec ullum ufrtutû precium dfgnû illis extra ipfàs fît, iuuat
tamen fnfpi'Cere ÔC circuire bonâ confoientta", tum immittere ocit
los in hanc immeniàm muIt{tudinem,diftordë,fed_'tiofam,impO'/
tentem,inpernicîem aliertam fuamq? pariterexuïtaturam,fîhoC
»_-_-__«_______--_.-.--_-.-_--. iugum fregerit,tita Iôqui focum,Égo ex omnibus mortalibus pla aT.itaergo lo

510 LIBER .PR.J..MV S
patfentïam extorfît,non ipfa oftentandaeper terrores potêtfïe,dîrafed frequêsmâgmy
imperfjs gloria.Condftû,immo conftrfdum apud me ferrumeft , Summa parfimonfa
etiam mlifïîmi fangufnis,Nemonon,cuf alfa defînt, homfnfs nomme apudme gratfo/
d.proctnUtt fa£ eftjfouerftatem abditam,clementiam impromptu habeo. Sic me cuftodio tâquarn
legfbus,quas ex abdîto ac tenebrfs in îucem euocaui, ratione redditurus fîm , Alterius
.^tate prima motus fum,alterius uïtima,Alium dignitati donaui,aliû humiîitati',QiiG/
tîes nuliam inueneram mifericordiae caufam,mihipeperci Hodfe dfjs immortalibus»
fî à me rationem repetant,annumerare genushumanum paratus fum. Potes hoc Cae/ .
fàr praedfcare audader , oranfa in fida tutela haberi,nihil per te, neque uf, neque dam
Reipub,ereptum.Rarifï_mam laudem^ nulli adhuc pri'ncipum conceffam concupi/
ftf,fnnpcentfam. Non perdis operam,nec bônftasifta tua fîngularis, ingrates aut ma/
Ifgnos aeftimatores nada eft , Refertur tfbi gratia , Nemo unushomo itnihomfni tant
carus unquam fuft,quàm tu populo Romano , magnum longum cfreius bonum. Sed
ingens tibi onusimpofuiftkNemo iam diuum Auguftum, nec Tiberij Caefaris prima
tempora loquftur.nec quod teimitari uelit,exemplar extra te quaerit , Principatus tu/
us ad guftum exigitur. Difficile hoc fuiffet,fî non naturalis tibi ifta bonitas effet* fed
açî tempus fumpta, Nemo enim poteft perfonam diu ferre.Fida cito in naturam fuam
recidunt, quibus ueritas fubeft,quaeq?(ut ita dicam) exfolido enafcûtur,tempore ipfo .
in maius melfusq? procedunt,Magnam adibat aleam populus Romanus,aim incertû
effetquo fo ftatimnobîlîs indoles daret+Iam uota publicain tuto funt. Nec enïm par*/
culum eft,netefiibita tut capiatobliuio, Facitquidem auîdos nimia félicitas , nec tara
iemperatae cupi'ditatesfunt unquam,utin eoquod côtigit.defînant,Gradusà magnfs
ad maiora fit,8K' fpes improbiffîmas compledûtur,in{perata affecuti.Omnibus tamen
nunc ciufbus tuis,ÔC haec confeflîo exprimit,efîe fo fdices,S-:iIIa,nfhil iam hfs accède/ '
re bonfs poffe,nifi ut perpétua fîrit.Multa ilfos cqgunt ad hancconfeflîonem, qua nul
lafn homine tardfor eft : fecuritàs alta , affluens , lus fupra omnem fniuriam pofîtum.
Qbuerfatur oculis Igtffffma forma Refpub. cui ad fummam libertatem nihil deeft, nifij
pereûdf Iicentia, Praecipue tamen aequalis,admaximos imoscf? peruenit dementia"
tuae admiratio. Caetera enim bona pro portione fortunae fuae quifque fentit, aut expe/
dat maiora minoraq? , ex clementia omnes idem fperant Nec eft quifquam , cui tam
ualde innocentia fua placeat , ut non ftaire ïn confpedû clementiam paratam humains
erroribus gaudeat.
cAp.ii . Effe autem alfquos fcfo,quicIemëtiapeflîmum quemq?putentfufîfneri,quqniant
nifî poft crimen fuperuacua eft,ÔC fola haec ufrtus fnter innocentes ceflàt.Sedprimun".
omnium fîcut medfcfhae apudaegros ufus,etiam apud fanos honor efttitaclementiam
quamuis pna digni inuoeent , etiam innocentes colunt , Deinde habet clementia in
perfona quoq? innocentium locum, quia intérim fortunapro culpa eft:nec innocêtiai
tantùm clementia fuccurrir,fedfaepe uirtuti . quoniamquidem conditfonetemporurii
incîdût quaedam, quae poffînt Iaudata puniri, Adfjce quod magna pars hominum eft,'
quae reuerti ad innocentiam poffît.Sed non tamen uulgo ignofeere decet, Nam ubidi
ferimen inter malos bonosq? fublatum eft,cofufîofoquitur ÔC uitiorum eruptio , fiaq?
adhibenda eft moderatio,que fanabflfa ingénia diftinguere à deploratfs fciat,.Ne.c.p,ri?
mffouam habere ac uulgarem clementiam oportet , nec abeifam , Nam tampmniîms V.
ignofeerecrudditas eft,quàm nuIIf.Modum tenere debemus,fed quia.difficile efttein j
peramentum,quicquid aequo plus futurum eft, inpartem humaniorem praeponderét,
Sed haec fuo loco melius dicentur,
CAP,n i v Nunc in trespartes omnem hanc materiam diufçîam , Prima erit manumifîïonfs,
Secunda quae naturam clementiae habkumcp^emonftret, Nam cum fînt uitia qua;'
dam uirtutes ïmitantia, non ppffunt fecerni , nifî fîgna quibus dfgnofcàntur itnpreffe/
ris.Tertioloco quaeremus , quomodo ad hanc uirtutem perducatur animus , quomo/,
do confirmet eam, ÔC ufu fuam faciat .Nuliam uero ex omnibus uirtutibus magfs ho'
mini conuenire.cum fît nulla humanïor,conftet neceffe eft, nô folum inter nos,qui no,
minem fociale animal,cômuni bono gentiûuideri uoîumus,fod etiâ inter illos, qu* no/
"" " " " - ' " " minent-
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE CLEMENTIA -, 52.
mtnem uoluptati donânt* quorum omnfa dîda fadâquead utflitatem fuam fpedant*
Nam fîquierem petit ôc. oci'um,hanc uirtutem naturae {îiae nadus eft, quaepacëamati
ÔC manus retinet. Nullum tamen clementia ex omnibus magis quàm regem autprin/
ci'pem decet,Ita enim uirtutesjmagnîs^uiris decorfglorfaeq? funt,fîi'IIfs faluiaris poten
tia eft,Nam peftifera ufs eft, ualere ad nocendum.Illfus demû magnitudo ftabiïis fun/
dataq? eft,quem omnes tam fupra fe effe,quàm pro fe fofût,cufus curam excubare pro
fàlutefîngulorum atqp uni'uerforum quotidie experiuntur : quo procedente,non tan/
quam malum aliquod aut noxium animal e cubih profîliret , dfffugfunt , fed tanquam
ad clarum ac beneffcum fydus certatim aduolant, obfjcere fo pro fllomucronibus infiV
dfantfum paratiffïmi. &* fubfternere corpora fua,fî per ftragem illi humanam,iter ad fâ
ïutem ftruendum fît,Somnum eius nodurnis excubfjs munfunt, latera obfedf circum
fufï-q? defendunt,incurrentfbus perfculfs fo opponunt. Non hic eft fine ratione popu/
lis. urbibusq? confonfus ,.fîc protegendi amandiq? reges,ôC fo fuaq? iadandi, quocunq?
defîderauerit imperantis falus . Nec haec uilitas fui eft,aut demëtia , pro uno capite tôt
milia excipere ferrum, ac multis mortibus unam animam redimere , nonnunquam fo/
nis ÔC inualidk Quemadmodum totum corpus animo déferait, ÔC cum hoc tanto ma/
tus tanto cf? fpecfofi'us fît . ille in occulto maneat tenuis , ÔC in qua fede latîtet incertus,
tamen manus,pedes; oculi,negociûilli gerunt,illum haec cutis munit,illius iuffu iace/
n_us,aut inquieti difcurrimus,cû ille imgauit,fîue auarus dominus eft, mare Iucrf cauA
fa fcrutamur,fîue ambitfofus,iamdudû dexterâ flammis obiecimus,aut uôluntarie fub,
fîluimus,Sfc haec ïmmêfa.mukftudo, unfus anfmae cfrcumdata,fllius fpfrîtu regitur,fî/
ïius ratione fleditur,pref_urafoacfraduraufrfbusfuis,nifi confilio fuftfneretur, " CAPJIIl
Suam itaq? incolumitatem amant, cum pro uno homine denas legiones in acië de/
ducuntjcum in prima fronte procurrunt, Se" aduerfa uulnerfbus pedora ferunt, neim/
peratoris fuf figna uertantur.Ille eft enfm ufnculû,per quod Refpub.cohaeret, fllefpi/
ritus utilis que haec tôt milia trahunt,nfhfl ipfa per fo futura,nifî onusôi. praeda,fî mens
illa imperfj fiibtrahatur Rege fncolumi mens omnibus una, Ami'flb rupere fidem*
Hic cafus Romanae pacis exitium erit, hic tanti fortunam populi in ruinas aget.Tam/
diirab ifto periculo aberit hic populus, quamdiu foiet ferre frenos , quos fî quando ab
ruperit, uel aïiquo cafu difouflbs reponf fîbi paffus non erit , haec uni'tas ÔC hic maxfmi
imperfj contextus,in partes multas diffîliettidemc^ huic urbi dominandi finis erit, qui *
parendi fuerit.Ideo principes regesq?,8_" quoeûq? alio nomine funttutores ftatus pub/
îfci,non eft mîrum amarî ultra prfuatas etiam necefîîtudines. Nam fîfanfs hominibus
publica priuatis potiora funt,foquitur,ut is quoq? carior fit,fn quem fe Refpub.côuer/
tft,01fm enfm fta fo induit Reipub,Caefar,ut deduci alterum non poflèt fîne utriufqué
pernicfe.Nam ut illi uiribus opus eft,ftac\* huic capite, CAp ^
Longius uidetur recefîîffe à propofîto oratio mea , At mehercules rem fpfam pre/
mît, Nam fî, quod adhuc collfgftur , anfmus Reipub. tu es,illa corpus tuum, ufdes ut
puto quàm neceffaria clementia fît.Tibi enim parcïs,cû uideris akeri parcere.Parcen/
dum itac^ eft etiam improbandis ciuibus,non aliter quàm membris languëtibus Et fi
quando miffp fangufneopus eft,fuftfnendû eft,ne ultra ô"? neceffe fît încidat,Eft ergo,
ut dicebam, clementia omnibus quidem hominibus focundû naturam,maxime tamert
décora împeratoribus , quanto plus habet apud illos quod foruet , quantoeg in mafore
materia apparet , Quantulû enim nocet priuata crudelitas , Princfpû faeuitia bdlû eft*
Cum autë uirtutibus inter fo fît concordia, nec ulla altéra melior aut honeftforfît,quae
dam tamen quibufdam perfonis aptior eft , Etecet magnanimitas quemïibet mortalë,
etiâ illum intra que nihil eft,Quid enfm mafus,aut fortfus , quàm malâ fortuna retun/
dere?Haec tamen magnammftas fn bona fortuna latiorem locum habet,melfusq> in tri
bunali quàm in piano confpicitur. Clemëtia in quâcunq? domû peruenerit, eam fek'ce
tranquillamct? praeftabft.Sed in regia quo rarior,eo mfrabflîor.Qufd enim eft memora
biliusjô*? eum cuius irae nihil obftat,cm'us grauiori fontëtiae ipfî quipereunt affèntiun/
tur,quem nemo interrogaturus eft , fmmo fi uehementfus excanduft, nec deprecatu/
rus eft qufdem,fpfum fîbf manum fnijeere, ÔC poteftate fua in mdr'us placidiusq? uti,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
hoS'

51 i LÏBER PRÎMVfr
hot ipfum cogftahtem , Occidere contra legem nemo non poteft , foruare neft.ô prae/
ter me. Magnam fortunam magnus animus decet , qui nifî fe ad illam extulit, ÔC àîtior
ftetit3illam quoq? fnfraterram deducft,Magni autem anfmî eft proprium, placidû effo
tfanquîllumcp,Sx" fnfurias atq? offenfiones fempfeï defpfcere+Mulfebre eft furére in ira.
Fefarum uero nèc generofaram quidem , praemordere&urgerèproiedos.EIephâ'tés
leonesq^ tranfeunt,quë fmpulerunt, Ignobiîis beftfae pertfnacfa eft. Non decetregem
faeua,nec inexorabilis ira. Non multum enim fupra eum emfnet,cuf fe irafoendo exae
qtiat .'At fî dat uftàm i fi dat dfgnftatem periclftantibus ÔC meritîs amittere , facftquod
nulli nifî rerum porientf licet, Vita enfm etiam fuperiori eripftur,nunq'uâ nffî ïnferiori
datur. Seruare proprium eft excellentfs fortunae, quae nunquâ magis fufpîcî debet,q*j -
cum illi contingit idê poffè quod dfjs , quorum beneficio in lucë aedîmur'tant boni ëjj
maîi.Deorû itaq? fibi animû afferens princeps,alfos ex cfuibùs fuis , quia utiles boniq?
fùnt,libens uideat,alios in numerû reIinquat:quofdâ effe gaudeat,quofdam patiatur.
CAP, vr Cogftate fn hac ciuftate,in qua turba per latffffmaftfnera fîne intermifffone defluës?;
i » elfdîtur, quoties aliquid obftitit , quod curfum ekis uelut torrentfs rapidi morarefur, »
' '
* In qua tribus eodem tempore theatris uiae pôftulanfur , in qua confumitur , quiequid
terris omnibus aratur,quanta fok'tudo ÔC uaftïtas futura ;fit,fî nihil relînqukur , nifi qc?
iudex feuerus abfoluerit . Quotus quifque exquàeftoribus eft,qui non ea ipfa Iege re/
neatur qua quaeritur ? Quotus quifque aceufator uacat culpa? Et nefeio annernoad
dandam ueniam diffïciliofeft , quàm qui illam petere faepîus meruit . Peccauimus o/
mhes,Alfj graufa,aîfa Ieuïora,alfj ex dèftfnato,aIfj forte impulfî,aut aliéna nequitia ab/
t latf , alfj in bonfs confiîfjs p*arum fortiter ftetimiis , ÔC innocentiam iniiiti àc rehken/
tes perdidi'mus. Nec delinquîmus tantùm , fed ufque ad extremum aeui delinquimus,
Etiam fîquis tam bene purgauft anfmum,ut nihil obturbare eum àmplfUs poffit ac fai/
1ère, ad innocentiam tamen peceando peruehft. '',.,"'''*
CAP.vil - Quoniatiï deorum feci mentîonem, optime hoc exemplum principi conftituain,
v -,
ad quod fo'rrhetu'r , ut fo talem effe cfufbus quales fibi deos uelit Expedit ergo habere
inexorabiliapeccatfs'atq? erroribus numinà,expedit ufq] ad ultimam infefta pernicie?
Et qui-s'regum erit tutus , cuius non membra arufpfces coîîfgânt ? Quod fî dfj plaça/
biles funt, 8£aequédelida potentfum non ftatim fulminibus perfequuntur , quanto
jequius eft hominem hominibus praepofîtum miti animo exercereimperium,cY Cogk
taré utrum muridi ftatus gratîor oculis pulchriorq? fit foreno ÔC puro die,an cum frago
ribus crèbris omnia quatiuntur,c\" ignés hinc atq? illin'c micant-, Atqui non alia faciès
eft qufetf moderatîq? imperfj, quàm forenicfli

DE CLEMENTIA J2J
nec magfs illfsdefcende_,e datum eft,quàm tibi tutum.Faftigio tuo affîxus es.Noftros
motus paucf fontfunt.Prodfre nobis,ac recedere, ÔC mutare habitum fine fenfu pubtû
co Iicet,tibi non magis quàm folï latere contingit . Multa contra te lux eft,omnfum fn
iftam conuerfî oculf funt.Prodire te putes,oriris:loqui non potes , nifî ut uocem tuam
quae ubfc|J funt gentes excfpfant.rrafoî non potes,nifî ut omnia premantur. Sic nemû
nem potes afflîgere,nifî ut quiequid circa fuerit,quatiatur,Vt fulmina paucorum péri
culo caduntjOmnium metu: fîc animaduerfîones magnarum poteftatum terrëtlatius*
quàm nocent , non fîne caufâ.Non enfm quantum feçerft,fod quantum fadurus fît co
gftatur,fn eo qui' omnfa poteft*Adfjce nunc, quod priuatos homines ad acci'pfëdas ïn/
ïurias opportuniores , acceptarum patientia facit:regibus certior eft ex manfuetudinê
fecurîtas.Quia frequens uindida paucorum odium reprimït,omnfum iritat, uoluntas
oportet ante faeufëdi.quàm caufa defiefat*. Alioquin quemadmodum praçcifae arbores ,
plurimis ramis repullulant , ÔC multa fatorum gênera ut denfiora furgant, reciduntur:
ita regia crudelitas auget inïmîcorum numerum tollendo.Parentes enim liberi-jj eorû
qui interfedi funt,ôr. propinquïcV amici in locum fingulorû fuccedunt. Hoc quàm ue
ï.umfir,admonereteexemplodomefticouolo, -
Dîuus Auguftus fuit mïtis prinçeps , fî quis illû à prihcfpatu fuo aeftimaré ihcfpiati CAp JX
in communi quidem Repub, gladium mouît , cum hoc aetatis effet, quod tu nunc es,
duodeuîcefîmum egreffus annum , fam pugfones in finir amicorum abfconderat,iam
infîdfjs M,Antonfj confulis Iatus petierat,iam fuerat collega proforiptorisîfod cum an,
num quadragefimum tranfiffet , ÔC in gallia moraretur, delatum eft ad eum indfcium,
k.O'nnam ftolidi ingenfj ufrû infîdias ei ftruere. Didum eft ÔC ubi ÔC quâdo, ÔC quem
admodû aggredf uellet. Vnus ex côfofjs deferebat.Conftftm't fe ab eo uindïcare*Con/
filium amicorum aduoeari iuflît,Nox illi inquiéta erat, cum cogitâret adolefoëtem ne»
bilem, hoc detrado integrumjGn.Pompei nepotem damnandûjam unum hominem . *
©ccidere non poterat , cum M* Antonius proferiptionis edidum inter ccenam di/
daret,Gemens fubinde uoees emittebas uarias, ÔC inter fe contrarias.Quid ergo?ege»
percullbrem meum fecurum ambulare patiar, me folicitp?Ergo non dabit pcenas,qui
rot ciuilibus bellïs fruftra petitû caput,tot nauaIibus,tot pedeftribus prglfjs ïncolumeii
poftquam terra marief? paxparta eft,non occfdere conftituat,fod ïmmolare ? Nam ia/
crifîcâtem placuerat adoriri.Rurfus filentio interpofito,mafore multo uoee fîbf,quàm
Çfnnae îrafcebatur.Quid ufui's,fî perire te tam mukorum intereft?Qm's finis eritfup/
pIfcîorum?Qufs fàngufnis?Ego fum nobiîibus adolefoentulis expofîtum caput,in qdÈ*
rnucrones acuant. Non eft tanti uita,fî ut ego non peream , tam multa perdenda funr*;
Interpelîauit tandem illum Lima uxor.Et admittis,inquit,muliebre confîlium?Fac qd?
medi'cf foîent , qui ubiufîtata remédia nonprocedunt, tentant contraria .^eueritate.
nihil adhuc profeciftf , Salufdenum Lepfdus fecutus eft , Lepfdum Murena, Mure/ .
nam Ccepfo , Ccepfonem Egnatfus , uc alios taceam,quos tantùm aufbs pudet : nunc
tenta quomodo tibi cedat clementia.Ignofce L.Cinnae.deprehenfus eft.Iâ nocere tib%
non poteft,prodeffe famae tuae poteft.Gauffus fîbi, quod aduoeatum inuenerat,uxori
quidê gratias egif renunciari aût extëplo amicis,quos in côfîliû rogauerat,împerauir,
ÔC Cinnam unum ad fo accerfît, dimiffîsq? omnibus egreffus eft è cubfculo. Cum al/
teram Cinnae poni cathedram iuflîffet,Hoc,fnqm't,primum à te peto , ne me Ioquentê
interpelles,ne meo fermone medio proclames, dabitur tibi loquendi Ifberum tempus*
|3go te Cinna cum in hoftium caftris inuenfffem , nô fadum tantùm mfhiinimicû,foci
natum foruauf, patrfmonium tibf omne conceffî Hodfe tam felix es , ÔC tam diues, ut
uido uidores inuideant.Sacerdotium tibi petenti,praeteritis côpluribus, quorum pa/
rentes mecum mflkauerant , dedi' , Cum fie de te meruerfm , occfdere me conftituift^
Çum ad hanc uocem exclamaffet,procul hanc ab fe abeffe dementiam , Non praeftas,
inquitjfidem Cinna,conuenerat,ne interloquereris, Occfdere, inqfuam,me paras:ad/
iecît locum,focfos,dfem,ordfnem {nfîdfarû,cuicômiffum effet ferrum. Et cum deffxû
uideret,nec ex conuentione fam,fed ex confefentia tacentem,Quo,inquit, hoc anime*
facis ? Vt ipfe fis prïnceps? Maie mehercule cum Repub.agitur , fî tibi ad imperandÇ
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
nihiî

524 LIBER PRIMVS
nihil praeter me obftat.Domum tuerf tuam nô potes Nuper ïibertîni hominis gratîa,
in priuato iudicio fuperatus es.Adeo nihil faciîius potes , quàm contra Caefare aduo/
càré?Cedô fî fpes tuas folus fmpedio -, Paulus ne te , & Fabius Maxim us, ÔC Cofîî, ÔC
Seruilij ferent,tantumCj? agmen nobiliû nô mania nomina praeferentium,fed eorû,qui
imaginibus fuis decori fint?Ne totam eius orationë repetendo,magnam parte uolumi
nïs occupera: diutius enim q? duabus horis locutum effe cqnftat,cum hanc pcenâ,qua ,
fola erat contentus futurus,extëderet,Vitâ tibi, inquit,Cïnnâïterû do,prius hofti,nûc.<
infidiatorf ac parricidae,Ex hodferno die fnter nos amicitia incipïat, Contëdamus utrû *
ego melfore fide uitâ tibi dederïm,an tu debeâs? Poft haec detulit uîtro confulatû, que,
ftus, quod non auderet petere, Amiciffîmum fidelîffîmumcjj habuit -, haeres folus fuit
iîli,NulIfs amplius infîdfjs ab ullo petftus eft, ;
, CAp,x - Ignouit abauus tuus uïdis.Nam fi non i'gnoufffet,quibusfmpera-fot?Saïufîfum,S(-.
Goccefos, ÔCDuellios,ÔC totam cohorte prima interioris admiffïonis,ex aduerfarforû
caftris conforfpfît.Nam Domfcfos,Meffalas,Afînfos, Cicérones, ÔC quiequid flotis in
cïuitate erat,clementiae fuae debebat, Ipfum Lepidû quamdiu moripaffus non eft.Per
mukos annos tulit ornamenta principis retitientë , Eius pontificatum maxïmum,non
nifi mortuo illo transferri in fe paffus eft.Maluit enim illum Jionorë uoeari , quàm fpo
lium,Haec eutn clemëtia adfalutem focuritatemef? perduxft,haec gratum acfauorabilë
reddidit, quamuis nondum fubàdis Reipub. ceruicibus manum impofuiffèt.Haccho^
dîeq? praeftatflli famam,quae uix uîuis prîncfpfbus foruit,Deum effe nô tanquam iuffi
credimus bonum principem Auguftum , ÔC-bene flli conueniffe parentis nomen fate/
mur:ob nullâ aliam caufam,quàm quod contumelias quoq? fuas, quae acerbiores prin
cipibus folerit effe,quàm fniuriae,nuîîa crudeîitate exequebat: quod probrofisïnfèdk
dis arrifît, quod dare illum panas apparebat,cum exigeret: quod quofcunq? ob aduk
forte,fûits teriun^familïae fuae damnauerat,adeo nonfoccidit , ut dimifïîs quo tutfores effentdû
aï,odit plomata daret.Hoc eftignofoeré , cum feias mukos futuros, qui pro te irafcant,&. tibf
, alieno fanguine gratificantur,non dare tantùm falutem.fod praeftare, !
CAP. Xi ' Haec Auguftus fenex,aut iam in fonedutem annis uergentibus .ïn adolefcentîa ca/
luit. Arfit ira,multa feci.,ad quae inuitus oculos retorquebat + Cofnparare nemo mati/'
fuetudini tuae audebit diuum Auguftum, etiam fîfn certamen fuuenilium annorû de/
duxerft fonedutem plus qtïàm maturam . Fuerft moderatus ÔC clemens , nempe poft
mare Accfacum Romano cruore fnfedû , nempe poft fradas fn Sfcflfa cîafles , ÔCfuas
ÔC âlfenas,nempe poft Peruffnas aras ÔC proferiptfones. Ego uero clementiam non uo
co Iaffàm crudelftatem.Haec eft Caefar clementia uera,quam tu praeftas,quae non faeui
tfae pcenftentfa ccepft . Nuliam habere maculam , nunquam cfuiIem fangufnem fu/
fortejncom/ dfffe.Haec eft fn maxima poteftate, ueriffima animi tëperâtfa,S_ humani generis^com
prehenjibilis prehenfibilis amor , non cupiditate aliqua, non temeritate incendknon priorum prin/
cipum exemplis corruptis,quantum in duesfuos liceat experiendo tentare, fod hebe/
tare aciem imperfj fui.Praeftftifti Caefar ciuitatem incruehtâ, ÔC hoc quod magno ani/
mo gîoriatu's es,nullam te toto orbeftiîlam cruoris humani mififfe: quo maius eft mj/,
rabiliusq?,quod nulli unquam cîtius gladius commiffus eft . Clementia ergo non tan/
tum honeftfores,fed tutfores praeftat,ornamentumép imperiorû eft fîmul ÔC certiflîma
falus:cum réges confonuerint , Iiberisc]? ac nepotibus tradiderint régna /tyrannorum" -~
execrabilis, ac breuis poteftas eft. Quid intereft inter tyrannum ÔC regem?Species ej
nim ipfa fortunae ac Iicentia par eft , nffî quod tyrannf fn uoluptatê faeufunt,Reges no
nifî ex caufa acneceffîtate?
CAP, XII Quid ergo , non reges quoque occfdere folent ? Sed quotfes id fieri publica utilitas
perfuadet. Tyrannis faeuitia cordi eft. Tyrannus autem à regediftat fadis , nonnomi
ne , Nam c^Dfonyfîus mafor iure merftoq? praeferri multfs regfbus poteft. Et L.Syllâ"
appeïîari tyrannum quid prohibet,cui occidendi finem fecit inopia hoftfum? Defcetû
derit licet è dfdatura fua, ôC fo togae reddfderft, qufs tamen unquâ tyrannus tam aufde
humanum fangufnem bfbit , quàm ille qui feptem milia ciuium Romanorum contre
cidari iuffft?Et cum in uicino ad aedem Bellonae fodens exaudiffet côclamationem.tot
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
mflu*"11

DE -CLEMENTIA " 5*$
niïlium fubrgtâdfd gemefttiu,éxterrito fonaru,hoc agamus,inquit,P,C,Sedîtfofî pàu/
C-uîimeoiuffuoccia^iintur,Hicnoneftmentftus,paucfSyllaeufdebantur,Sedmoxdé '
Sylla confequemur,quomodo hoftfbus frafoëdum fît, Vtfcpfîîn hoftfle nomen cfues, ;
ÔC ex eodem corpore abruptf tranfîerfnt. Intérim hoc quod dfcebam dementfa efficit,
Ut magnum inter regem tyrannumd) diforimen fit , uterq? licet non minus armis uak " j
Ietur:fod alter arma habet,qufbus in munimëtum pacis utitur , 3Îter ut magno tïmorei
magna odia compefoat,Nec illas ipfas manus,quïbus fo cômifit,fecurus afpicit.Con-/
tfarfjs in contraria agitur,Nam ut inuffus fît,qui'a timetur,timeri uult,quia inuifus éftj
ÔC îllo execrabili uerfu, qui mukos dedit praecipites, utitur, Oderint dum metuant, 5
Ignarus quanta rabies oriat,ubi fupra modû odia creuerunt. Temperatus enim timor=
cohibet animos,affiduus uero ÔC acer,cV extrema admouës,in audaciâ iacëtes excitât,:
ÔC omnia experiri fuadet.Sic feras lineis ÔC pinna codifias côtine , eafdê à tergo eques;
telfs inceffat, tentabunt fugam per ipfa quae fugerât,procukabuntq? formidïnë, Acet
rima uirtus eft,quam uïtima neceffitas extundit: relfnquat oportet fecuri aliquid rne/-
ius,multoq? plus fpei quàm periculorum oftentet . Alfoqufn ubi quïefcenti paria me/
tiiûtur,{ncurrere in pericula iuuat,ÔC aliéna anima abutf.PIacido trânqufIIo q? régi fida
funt auxiliafua,qm'bus ad communem falutem utatur.Gloriofuscj? fniles,pubk'cae em
focuritati dare operam m'detur,omnem laborem libens patftur , ur parentis cuftos.At
illum acerbum cVfanguinarium neceffe eft grauentur ftipatores fui.
v Non poteft habere quifquam fi'dae ac bonae uoluntatfs miniftros , qufbus in tormen CAP, XII.
tis ÔC eculeo , ÔC ferramentis ad mortem paratis utitur, quibus non aliter quàm beftfjs
homines obieda_,omibus reis noxior ac folicirior, ut qui homines deosdj? teftes ac m'rt
tiices facinorum timeat , eô perdudus ut non liceat illi mutare mores , Hoc enim intef
caetera uelpeflîmum habet crudelitas,Perfouerandum eft, nec ad meliofa patetregref
fus.Scelera enim foeleribus tuenda funt.Quid âutem eo infelicius,cui iam effo malunt
;necefîè eft?0 mïforabilem illum,fîbi certê:nam caeteris miforeri eius nefas fît , qui' cae/ ''
losdemeretur,amabiIis,aequis defîderfjs propenfus,6_:iniqufs acerbus,qui à tota du./
late amatur,defenditur,colitur.Eadem de illo homines focretoIoquuntur,quae£alàm*
Tollere fiîios cupiunt, cVpublicis malis fterilitas indida recluditur . Bene fe merituriz
"deliberis fuis quifq? nô dubftat, qufbus taie foculum oftenderft . Hfc princeps fuo be/
neficîo tutus,nfhfl pr^fidfjs eget,arma ornamentî caufa habet.
Quod ergo ofïîcium eius eft?Quod bonorum parentum, quf obiurgare Iiberos nô/ Ap x f
«unquam blande,nonnunquam minacirer folent, Aliquando admonere etïam uerbe> : - .*/. *
Vibus.Nunquïd aliquis fanus filium à prima offenfa exhaeredat.Nffî magnae ÔC mukae
ïniuriae patientiam euicerint, nifî plus eft quod tfmet,quàm quod damnat3non accedit
ad decretorium ftflum,Multa ante tentât, quibus dubiam indolem ÔC peïore loco iam
fjofitamreuocet: fîmul deplorata eft, uïtima experkur.Nemoad fupplïcia exigen/
daperaeni'tjnifî qui remédia confumpfît. Hoc quod parenti, etiam prfncfpffacien/
"dum eft,quem appellaufmus patrem patriae,non adulatione uana addudi. Caetera em
"eognomina honori data funt, Magnos ÔC Felices ÔC Auguftos diximus , ÔC ambitïofce
tnaieftati quiequid potuimus titulorû congeflî'mus,ilIis hoc tribuentes. Patrem quidê
patriae appellamus , ut feiret datam fibi poteftatem patrfâ , quae eft temperatiffîma , lu
'betis confulens, fuacj? poft illos reponës^Tarde fibi pater membra fua abfcidat , etiam
'->- E cum
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
5

5*0. * L I E E R P R IM V S
cum abfdderft ,"reponerecupiat,cV: in abfcidendo gemat,cundatus multum di'uq?*
alTrixonem Prope enim eft ut libêter damnet,quf cito.Prope ut inique puniat,qui nimis^Erixone
al vuxonem qquftem Romanum,memoria noftra, qufa filium fuum flagellis occiderat, populus îh
fpro graphfjs confodit Vix illum Augufti Caefaris autoritas infeftis tam patrû quàm
CAP . XV filiorum manibus eripuit, Tarfum quf ffIfum deprehenfum in parricidio exflfo da/
mnauitjcaufa cognita,nemo no fufpexit,quod côtentus exflfo, ÔC exilio delegato Maf
fîlfae parrfcfdam contfnuft,ô_' annua illi praeftitit,quanta praeftare integro folebat.Haeç
ïfberalitas effecit,ut in quà cantate nunquâ deeft patronus peioribus,nemo dubitaret,
quin reus mert'to dânatus eflet,quë fs pater damnare potuiffet, qui odfffè non poterat*
Hoc ipfo exëplo dabo, que côpares bono patri bonû principe,Cogniturus de filio "Va/
dus, aduocauit in confilium Çaefarem Auguftum. Venft in priuatos pénates , afiedft,
pars alieni cônfîlfj fuit.Non dfxft,immo in meam domûuenfat.Quod fî fadû effet, Ce:
fans futura erat cognftio, nô patris.Audfta caufa,excuflîsc|? omnibus, 8

DE CLEMENTIA 5*7
aliénas eripuit,neminë fuae impëdit. Serais imperare moderate laus eft, ÔC in manci
pio cogitandum eft, non quantû illud ïmpuhe pati pofîît , fod quantû tfbf permittac CA.XVIII
aequi boniq? natura, qu£ parcere etiam captiuis, ÔC precio paratfs iubet.Quanto iuftf
us his iubet,tanto iuftius hominibus l{beris,ingenuis,honeftfs,non ut mancipijs abu/
rijfed his quos gradu antecedas,quorumcp tibi non tradita feruitus, fed tutela .Serais
ad ftatua licet confugere,cum in feruum omnia Iiceant.Eft aliquid quod in homine li
cere cômune ius anfmantfû uetet Quis nô Vedfû Pollfonem pefus oderat,quàm fer
uifui,quod murenas fanguine humano fagfnabatj&eos qui fo aliquid offenderantïn
uiuarium quid aliud quàm ferpentibus obfjcfîubebat.O hominem mille mortfbus
dignum,fîue deuorandos feruos obfjciebat murenis quàs efurus erat, fuie in hoc tan/
tum illas alebat,ut fîc aleret.Quemadmodum domini crudeles tota cfuitate common
ftrantur,iniiifîq? ôc* deteftabfles funt:itaregun_-X* iniuria latius patet &. ïnfamïa,atq?
odium faeculis traditur. Quanto autem non nafci melius fuit, quàm numerari inter CAP» XIX
publico malo natos. Excogitare nemo quicquam poterit,quod magis décorum
regentifîtcjuàm clementia, quocunq? modois,££quocunq?i'ure praepofîtus caeteris
erit, Eo fcilicet formofius id effo, magniffcentfuscj? fatebimur,quo in maiori praefta/
bit poteftate,quam non oportet noxiam effè,fi ad naturae legem componitur,Natura r
enim cômenta eft regë,quod ÔC ex alfjs animalibus licet cognofcere,c_

$28 LIBER PRIMVS
rumexcutfat,utinnocentiae faueat,utappareat,non minus tem agi rèfpericïitan/
tis , quàm îudicïs. Hoc autem ad iufticfam , non ad clementiam pertfnet , Nunc illum
hôrtamur,ut manifefte laefus, animum in poteftate habeat , ÔC pcenam fî tutô poterits
donet,fîn minus, temperet , longéque fit in fuis . quàm in alienis exorabilior ïniùrijs.
Nam quemadmodum non eft magni animi,qui de alfeno liberalis eftjfed ille qui quod
aîteri donat,fîbi detrahit:ita clementem uocabo, non in alieno dolore faeiïem,fed eum
qUf cum fuis ftfmulis exagftetur,nô profîlft , quf intellïgit magni anfmi effe inîurias in
fUmma potentia pati.nec quicquam effe gloriofîus principe impune laefo.
C »XXI Vltio duas res praeftare folet,aut folatfum affert ef qui accipit infurîam, autin reli/
quû fecuritatem.Prfncfpfs maior eft fortuna, quàm ut tali folatio egeat, manifeftforcp
Uïs,quàm ut alieno malo opfnionem fîbf ufrfum quaerat Hoc dico , cum ab fnferfori/
bus petitus ufolatusq? eft.Nam fî,quos pares aliquando habuit.i'nfra fe uidet,fatfs uin/
dicatus êft.Regem ÔC feruus occidk,ô_: ferpens,$. fagftta, Seruauit quidem nemo,nifi[
maior eo quem feruauit.Vti itaque animofe débet tanto munere deorum,dandf aufe/
rèndiq? uitam potens:in his praefertim , quos feit aliquando fuo faftigio obftitiffe»
hoc arbitrium adeptus , ultionem impleuit, perfecitcj? quantum uerae peenae fatis erat*
Perdidit enim uitam qui débet , ÔC quifquis ex alto ad inimîci pedes abiedus , alienam
de capite fuo regiamq? fontentiam expedauit , in feruatoris fui gloriam uiuet , plusq?
nomini eius conferet incolumis , quàm fî ex oculis ablatus effet. Afffduum enim fpe/
dacuîum aîfeng ufrtutis eft,fn triumpho cito tranfiffet /Si uero regnum quoque fuum
tuto relinqui apud eum potuit , reponiq? eô unde deciderat,fngenti incremento furgft
laus eius,qui contentus fuit, ex rege uido nihil praeter gloriam fumere -, Hoc eft etiam
eXuidQrîafuatriumphare,teftaricp nihil fo quod dignum effet uidorfa apud uidos
inueniffe, Cum cfuibus & ignotis atque humihbUs eo moderatius agendum eft , quo
riifnoris eft afflfxiffe eos . Quibufdam libenter parcas , à quibufdam te uindicare fa/
ftidias , ÔC non aliter quàm ab animalibus parais ÔC obterentem ïnquinantibus , redu/
cenda manus eft . At fn hfs quf fn ore ciuitatis foruati punitief; erunt , occafîone notas
cîemcntfae utendum eft.
CA, XXII Tranfoamus ad aliénas inîurias, in quibus uindicandis haec tria Iex focuta eft,quae
princeps quoque foquf deberiaut ut eum quem punk, emendet , aut ut peena eius cae/
teros meiiores reddat,aut fubîatis mah'sXecuridres caeteri uiuant* Ipfos faciîius emen/
,dabfs mfnore pcena.Dilfgentius enim ufuk,cuf aliquid integrf fupereft, Nemo digni/
t'ati petditae parcit.Impunitatis genus eft,iam non habere pnae locum , Ciukatis au/
rem mores,magfs corrigit parcitas animaduerfionum.Facft enfm confuetudfnem pec
candf multitude peccantium. Et mfnus grauis nota eft,quam turba damnatorû Ieuat,
ÔC feuerîtas,quod maximum remedium habet .aflîduîtate amfttft autoritatem.Confti/
: tuit bonos mores ciuitati princeps , ÔC uitia eius compefeit , fi patiens eorum eft , non;
'tanquam probet , fod tanquam inuitus cum magno tormento adeaftigandum ueniat*
VereCundiâ peccandi facit ipfa clementia regentis.Grauior multo p uidetur.qug
,. à miti uiro conftituitur.Praeterea m'debîs ea faepe cômi'tti,quae faepe uindicantur.
CA XXlII ' Parer tuus plures intra quinquennium culeo infuk,cj*î omnibus faeculis infutos ac/
cepimus .Multo minus audebant liberi nefas ultimum adn.it.ere, quamdiu fine lege
crimen fuit.Summa enim prudentia altfflîmi uiri,ÔKT rerû naturae peririffîmi maluerût,
uelut incredibile foelus-.SC ultra audaciam pofîtum praeterire,c~? dum ufndicant,often/
dere poffe fieri.Itacg parrfcfdae cum lege ctperunt , ÔC fllfs facinus pna monftrauît.
Peffïmo loco pietas fuit , poftquam faepius culeôs ufdimus , quàm cruces.In qua cfuk
tate raro homines puniuntur , in ea confonfus fit innocentiae , ÔC fndulgëtur uelut pu/
blico bono . Putet fe innocentem effè ciuitas, erït , Magis irafeitur a. communi fruga/
litate defcifcentibus,fî paucos eos effe ufderft Perfculofum eft, mfhi crede, offendere
cfuftatkquanto plures malf fînt.
C«,XXlni Indidîa eft aliquando à fonatu fententia,ut feruos à liberfs cultus dfftfngueret. De/
inde apparaît quantum pericuîum immineret, fî forui noftri nunierare nos cpiffenr.
Idem foito metuendum effe, finulliïgnofdtur . Gito appatebft» pairs ciuitatis deterfor
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
quanto

DE CLEMENTIA J2j>
qéanto pra.graud.N5 minus princïpï turpia funt multa fupplfcia, quàm medico mul
ta funera.Remifffus imper_mtf,meh'us paret. Natura contumax eft humanus anfmus,
ÔC in contrarium atq? arduum nftens,fequfturq? faciîius quàm ducatur , Et ut generofi
atque nobiles equi,melius facili freno reguntur, ita clementiam uoluntaria innocentia
impetu fuo foquïtur,S

S$6"-;.[. ANN.O'T ATiON eVV .'...,. _
Ûxc diuina potentia éft,gregàtfm ac publiée feruare , multos mtemocdâëëMihdi'1?
forefosjfncendij ac rufnae potentia eft.
*. IN LIBR V M DE CLEMENTIA, - , y }
Cap,g_fta.im in principio.Q_uid tu nô experieris iftud nobis effe ibi feruitûté.îta prior sditiô, .;
Ro dolphus annotarat.CLuid iftud non experiris iftudnon effetibiferuitutem,.
Cap.9.Seruatum feruaui.In alfjs erat,fednatum , utreferatur ad fadum , erat enim in hoftiu '
caftris natus.authoftium fiîius. ,""' .-''«.-'""'''
Capao.Cohortem primam admiffiônis ex 8-C,In qùâdam araitiorie erâtjnitisaamiHionis:pr©
quo Rodolphus annotai -._,in.er_orisadm_f_ion.s.:. : ' , . .. - ..->.;
Cap.H.Comprehenfibilisamor.Rodolphus Iegit,inçomprehenfibtlis . Tolerâbilis eratprios*!
îedio^ficomprehenfibilisaccipiaturadiue. ,
Cap.ii. Surferas lineas ÔC pinna conclufas cpntineas , telis inçefïï8*c,In uetuftifilmo , licetde/
, , -.--.-
prauate fcripto, fie habebatur, Sic feras hneas 6" pihna. clufas, eontine,eafdem a tergo eques telis'
jncefTat 8-c,Rodolphus pauculis fyllabis in fuo codice mutatis_legit huf-èïn modum,Sic feras li/:
neis Kpinna conclufas contineas , iubeafq. telis inceffi,tentabun_fugarn, per ipfa qua. fugerant»
CLuanquam coninndio^qjjmihiuideturredundàreiquinât illud côtineas,uidetur fuppofititiûs ,
fatis erat, fiiubeastelisince.fi. ..--...
Cap.ijtOmnibus rébus no__i6r.Rodolphuskgit,rds hoxiOr , uetuftifTimushabebat, rerum'
noxior,' '* '" . .' * ' - ; . '.'
> Cap,i4.tradi fibi pater membra fuaabfcihdât. Rodolphus legit, tarde fibi pater membra fua
abfcindat.Sen.tit principibono omnia facienda,priufquam ueniat ad extrema fuppîïcia,eQ quod
ottinesfubditos pro fuis membris ducat, ..\. ;'. .-,-
s Cap.i9,Eft enim illi mos exercere fe in paruis,Rodolphus mutarat illis, fed pçrperam.prono/
lj\en enim refert naturam non reges,ô. exerere pro exercere legendum cenfeo.Rurfus cômodior
erit le_.io,ïngen.ium rerum dOcùmenta,per mïnmias agere. .
Immune amet. Hune locum uarie deprauatum hoc pa__o refttëuitîlus , nul_umc$ mométutn
immune a metu habeat,Hanc aliquis a.gram uitam fuftinet, cum liceàt innoxium alrj's,ob hoefe/
curum, faîutarem potêtiam eius,la_tis omnibus trk&are^Siquick ante habebatur, immune amet
habeat,pro a metu habeat. Sufpicor,8. alfjs mutatum fuiffe. pro atq?. deinde eius pronoméuide/
turredundare. ''.....
Ômneillo cuicontingitfibiquocp uiuere debeat. Ita prior aeditio» Ledionem efTemendofam
nullus ambigit,Rodolphus ita refti_uit,Omneilli quod con.ingit,f_biquoqs euenire debeat.Com
modior erat,omne quod illi contihgit,fibi quoep euenire deputetf > --
Cap.xo.Vt appareatutnon minorem magis rem periditantis quam iudicis feiat.Rodolphus
ita diuinat, ut non minorem agi rem periclitantis SCc . Mihi uideor germanam feripturam depre/
hendiife,fi unam uocem expungamus, ut appareatnon minus agi rem periclitâtis quam iudicis.
Aut fi non placet toikuerbû fcia_,ut mùtahdum erit, in quod,ut appareat , quod non minoré &c.
Cluanquam non fatis arridet uox,minorem:fufpicor fuiffe fcriptum,non minus rem agirei péri
clitantis, Ex,minus rem agi rei, mutarunt,minorem magis, rem, . .'.
, Cap.iç,Clementia inuocatus,ad occidendum amicum carnifex inter homines eligitur.Nihil
çft quod Rodolphus diuinat hocloco. Non dubium eft quin legendum fit, clementia uocatur, ft
ad occidendum 8-c.înde quidam codices habebant,inuoca _ur,in,fi, obfcurato iota, ÔC mox f,fub
tnôta,r,ad_un_l:a praecedenti di-ïioni.Notat enim principum crudelitatem,quiamicos obfjciunt
befttjs,iuxta illud Maronis, '
' '"
Si gereo,manibus hominum perfj (Te iuuabi..
Cap.z6.Licet.inquit,Hunc locum non uno modo deprau'atum , féliciter reftituitRpdolphus.
Apparentur licet,inquit5magna impenfa,8.regtjs opibus,8. artifleum nominibus , quem tamen
eludoireinearceremiuuetf ./'"'''" ,.
Qluo pofrintexercitatiorafingulôrumdéindecaedibusinexitiagentiumferpere.Siçpriora.di'
tio;Rodolphus cum idem inuenirecin fuo codice, diuinarat hune in modum,quo poffitexercita
tior a fingulorum deinde caedibus. Ha&enus refte nifi quod jduarum wocumprdo uideturinuer
tendus,a fingulorum c_edibus,deinde^in, ô-c.At in his qua. fequûtur^npn recte , a patrum uetuftis
«rbibus induceré.Legit enim,apertum uetuftis urbibus incendiuffiinducere,cumuétuiMIîmus
codex haberef.ara.ruin inducere,quod fieri foleé itrbibus folo cequatisV
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

LVCII ÂNNET SENECAE DE CLEMENTIA -A.D
531
NERONEM LIB. S fi C V N D V S, '- ..'." '"."'!
T de clemenrfa forîberem Nero Caefàf , una me uoxtua,mâx_më GAP» I
coifipulft,quam ego rionfîne admr'ratîone, ÔC cum diceretur, au'/'
dfffe memini, ÔC deinde alfjs riarraflê. Vdcem genèrofam, magni
animi maghaelenftatfs, quae non compofïta , nec alfeniVauribus <
datâ,fubftô crepuit,ÔC bonitatem tuam cum fortuna tua lïtigantê
in medfû addùxit, Animaduerfurus in Iatrones duos Burruspre/ *
fodus tuus ', uir egregius 'ÔC tibi principi nofus,exi'gebat à te,fori/
beres^ïh è]s, ÔC ex qua caufa animaduertiuelles. Hoc faepe dilatS,
Ht aliquando fieret,inftabafc Inuitus inuito cum chartam protulfffet traderetq? , exda/
maftf,uellem nefci'rë {itéras. D dfgnam Uocem,quam audirent omnes gentes, quae Ro
manum ïmpèriiim colUnt, quaecf? ïùxtaiacentdubîae Iibertatfs,quçq? fecontra uiribus -
autànimis attollunt. O uocem irt concionë omnium mortalium mïttendâ,in cuius uer
ba principes regesq? iuraméntû faciant O uocem publica genêris humaniïnrfoeentia v
dignâjcui redderetur antiquû illud feculû. Nunc profedo confontfre dêcebat ad aequû .
bonumcf.expuIfa alieni cupfdftate, ex qua omne anîmi malû ont, piet"atë,ïntegrkatë *
ciîm fide ac modéfti'a furgére, ÔC uîtfa dfuturno abufa regno, tandem felici ac pûr&fe/ :
culo dare locû, Futufû hoc Caefar ex mâgna parte fperare&rcohfiteri liber. Trader CAP.iï
ifta animï'tiii manfuetudo,diffundetiii q? paulatim per omne imperfj corpiis,cV cunda ' ">
in fîmilitudinë tui fôrmabuht. A capite bona ualétudo; Inde omnia uegeta funt atque '
ereda,autIahguore demiffa, proUt animus eorum uiget aut;marcefoit. Et erunt ciues. --'
erimtfocfj dïgnihacbonitâte+ÔC'm totum orbem fedï mores reuertentur.Parcêtur - '
ùbiq? manibus fuis.Diutius me morari hic. patere , nô lit bfandiar aùribus tuis, nec em
mihi hic mos eft.Maluerîm ucris offendere,quàm placere adulâdo. Quid ergo eft pro
pter quod bene fadîs didisdj tuîs,quàm familiarifîîmum effo te cupfo?ut quodnûc na ;
tura ÔC impetus eft,ffat iudicium,Illud mecum confïdero,mukas uocés magnas.fod de
teftabiles in uitam humanam peraeniffe, célèbres c^ uulgo ferrf, ut illam, oderint,dum
rnétuant. Cui Graecus uerfus fîmflis eft , quf fo mortuo terram mffceri fgnïbus fubet, i^g .«vo'.tos
ÔCalia hufUs nota», At nefcîo quomodo ingénia fmmanîa&. fnuffa materia focundiori ycûa /xrxfiii
exprefferunt fenfus uehementes ÔC concftatos Nuliam adhuc uocem auditif ex bono TCÛ -xv$l
fcriiq? animofàm.Quid ergo eftrVtraro, inuitus, SkT cum magna cûdatione* cum mul >._,,.*
tis dilationïbus. Et ne forte decipiat nos fpeciofum clemenrïae nomen aliquando, ÔC cA4iII
incontrarium aliquando abducat, uîdeamus quid fît clementia,qualïsq^ fit3ÔC quos fû
nés habeat.Clementia eft temperâtfa animifn poteftate ulcifcendi,uel lenitas fuperio/
ris aduerfus înferiorem in conftituendis pcenis. Plura propofiere eft ttitfus,ne una de/
firiftfo parum rem comprehendat,cV,ut ita dicam,formuIa excidat; Itaq? dici poteft ÔC-
inclinatio animi ad lenitatem in p!na exigenda . Illa finitio contradidiones inUeniet,
qifamuis maxime ad uerum âccedat.Si dixerimus clementiam effe moderatfonëaliqd
ex mérita ac débita p remittentem , recïamabitur, nuliam uirtutê cuiquam minus
debito facere.Atqui hoc omnes intelligtint,demêtiam efle,quaè fe fledît citra id.quod
merfto conftitui poffet. Huic contrarfam împerftf putant feuerftatem , fed nulla uirtus
uirtUti contraria eft. Quid ergo opponitur clemëtiae?Grudelitas, qug nihil aliud-efiy CA «TIII
qiîàm atrocitas animi in exigendis pÜnfs.Scd quidâ non exigunt p ta/- '
men fun_,_anq" qui ignotos homines ÔC obuios non in compendiû , fod bccîdëdf caufà"
occfdunt.Nec interficere contëti faeuiunt,ut Bufîrfs ille ÔC Procruftes,ô

J5* LIBER SÉÇVNDV-
mines irinocentes,fed fuper humanum ac probabilem modum faeuïffe, Pbflumtis effu
gère cauil!ati'onem3cV ita finirent fît crudelitas inclinatio animi ad afperiora.Hanc de
r ' mentia repellit Iongius à fe , nam feuerftatem illi conuenire certum eft , Ad rem perti/;,
net quaerere hoc loco quid fît mifericordia Pleriq? enim ut uirtutem eam Iaudant , ÔÇ
bonum hominem uocant mi'ferîcordem. Haec autem uftium anfmi eft, ^traque çfrca
feueritatem,cfrca4 clementiam pofîta fîmt, quae uitare debemus* né per fpeciem cïe/
mentir in mifericordiam incidamus.ïn hpç leuiore periculo erratur,fodpar error eft à.
CAP. v uefû fecedentium, Ergo quemadmodum religio deos co_ït,ftiper{ïki(> ufolat,îtaçle
mentïam mànfuetudfnemc£ omnes boni praeftabunt, mifericordiam autem uitabunt,*
Eft enim uitium pufilli animi, ad fpeciem alienorum malorum (ucciden.ïs,ïtaquepef/
fîmo cuiquefamiliariffima eft . AnusôÉ mulferculaefunt, quaelachrymisnocentfffî/
ntofum mouentur, quae,fî ïiceret,carcerem effringerent . Mifericordia no caufàm,fod
fortunam fpedat,demëtia rationi accedit. Scio maie audire apud imperîtos fodâ Stoi
corum,tanquam ntmïs duram, ÔC minime principibus regibus q? bonum daturam con
fîlium.Obfjcitur enim illi,quod fapiente negat miforeri,negat ignofoere. Haec fi per fe
ponantur.inuï{à funt, Vîdëtuf enim nuliam fpem relfnquere humanis erroribus , fod
omnia ddida ad pceham dëducere, Quod fî eft,qufdîn hac fcientia,quae dedffoere hu*
rnanftatem fubet,pbrtumc|t aduerfus fortuna certfffîmum mutuo auxflfo cludit ? Sed
nulla feda benfgnfor lentqrcff eft, nulla amantior hominum,&. communibus bonis at/
tentior : ut propofîtum fît tifui effe aut au_aiio,nec fîbi tantum,fod uniuerfîs ffngulfsqj!
cofulére.Miferfcordia eft aegrîtudo animi ob alienarammiferiarû fpeciem, aut triftftfa
ex alienis malfs concepta,quae accidere immerentibus crédit .Aegrîtudo autem in fa/
pientem ufrum no cadit,Serena erifm dus mens eft, nec quicquam incidere poteft qd*
iflam obducat.Nfhil aeque homfnem,quàm magnus animus decet.Non poteft autem]
magnus effe idem,fî metus ÔC m çontund{t,fî mentem obducit,cY contrahit.Hoc
fapienti ne in fuis quidem accidet calamitatibus, fod omnem fortunae iram reuerbera/
bit, ÔC ante fe franget . Eandem fomper faciem foruabit placïdam ÔC inconcuffam , qd?
facere non poflet,fî triftîciam recfperet.Adfjce quod fapiens proufdus eft , ÔC in expe/ ,
dito confilium habet.Nunquam autem liquidum fyncerumcf? ex turbîdo uenit.Trifti/
tia enfm fnhabilfs eft ad difpiciendas res , utilia excogitanda,periculofa uitanda, aeque
; aeftimanda.Ergo no mfferetur,quia ÔC fine miforia animifacit caetera omnia , quae qui ,
CAP, VI miforentur. Volo facere lfbens,quae alius animo faciet*Succurret alienis Iachrymïs,
non accedet:dabit manum naufragq,èxuli hofj-

DE CLEMENTIA 555
bet , Itaque pceham quàm cxigefe debet,non donat, fod illud quod ex uenia confequi
uis, honeftfore tfbi ufa tribtiit,Parcit enim fapfës,confulit ÔC corrigitildetij facit,quod
iffignofteret, nec îgnofoet, quonfam.quf fgnofcft, fatetur aliquidfo quod fieri debuft
obmïfîffc , Aliquem uerbis tantùm admonebft, pana rion afficfet,aetatem efùs emen/
dabflem fntuës. Aliquem fnufdia criminis manifeftéIaborantem,ïubeb{tineoIi.mér_i
effe,quia deceptus eft,quia per uinum lapfus.Hoftes dimïttet faluos,aIïquândo etiàni
làudatos fî honeftis caufîs pro fide^pro fo_dere,pro libertatê in bellû accindi funt,Hgc
omnia non ueniae,fed clementia. opéra funt.CIementia Iiberùm arbitriUm habet , non
fîib formula,fod ex e.quo ÔC bonO iudicatEt abfoluere illi lied,&. quartti tiult gftimârè
ïkem , Nihil ex his facit tanquam iufto minus fecerit , fed tanquam id quod conftituit
iuftifîîmum fît.Ignoftere autem eft, qua. iudicas punienda non punire.Venfa debïtae
punae remifîîo eft . Clementia hoc primum praeftat , ut quos dimittft , rtihil aliud illos :
pati debuiffe pronuncfet.PIenfor eft ergo quàm uenia,&. honeftfor.Dë uerbo(ut mea
fert opinio)controuerfîa eft , de re quidem cohuenk , Sapiens milita remittét , mukos
parum _anï,fed fanabilfs ingehij feruabîts. Agrfcolas bonos imitabitur,qui non tantùm
redas.procerasq? arbores co.Iunî. fod illis quoq? quas aliqua depraUaiiit caufa. admini/
cula quibus çeganturapplïcant , Alias eifeumeidunt , ne prbeeritatem iramï premant*
Quafoam infirmas uitio Ioci,nutriunt,Quibufdam alierta umbra laborâtibus, culum
aperiunt , Secundum haec uidebit perfedus iapiehs , quod ingenium qua ratione tra/
dandum fît,donec in redum praua fledantur.
IN LIBRVM SECVNDVM»
Secundiis hic îiberno uidetur eife pars operis fuperioris , fed initium akeriusmecapparet effë
perfec_um,n.fi quod iri Seneca dodli defideraritordirtem ÔC connexionem.
Cap. z. A capite boria ualetudo, ea tranfïbit iri omnés , uegetata funt atep erecla , aut languorè
demiftâ prout animus eorum uiuit auemarcefeit.Ita prior a_dit.o.Rodolphusnih_l mutat.nifi qd?
pro uegerata legit uegeta,idcp reé\&. Ca-terufn locus hic obfcurus eft adieftione uerborû aliquot;
Primum'ha_c uerba,ea tranfïbit,non erantin uetufto codice:quahquam totum hoc,a capite bonà
paletudo in omnes,fatis apparet efîè ahnotationêm ftudiofi cuiufpia_h,quin 6. formabuntur uer
bumadjérticmmuidetur.His igitur fublatispuicreconftabitle-.iohuhcinmodum;8"cun

554
LVCII LVCII ANNEI SENECAE DE VITA VITA BEATA AD y
GALLIONEM FRATREM, LIB, V N V S,
s^^sè^morw^es^^ ïuere Gallfo fraîer omnes béate uolunt , fed ad peruidëdum quk!
CAP . î mx^^^Ê\&>M fît,quod beatam uitam effîcfat,calfgant.Adeo d} no eft facile con/
fequi beatam uftam,ut ab ea quifcp eo Iongius recedat,quô ad illa
côcitatius fertur.Si ui'alapfus eft,quaein côtrarium ducit,fpfa ue/
locftas maioris interualli caufafit,Proponendum eft itaq? primû»
quid fît quod appetamus , Tunc circumfpiciendum eft,quà con/
tëdere illo celerrime pofïîmus, intelledurf ïn ipfb irinere, fî modo
redum err't,quantum quotidie profïciamus,quantaq'? propius ab
eo fîmus,ad quod nos cupidïtas naturalis impellit , Quamdiu quidê pafli'm uagamur,
non ducem focutiV fed fremitum ÔC cîamorem diffonum in diuerfa uocantïum $ conté/
rftur uita inter erfores, breuis,etiam fi dies nodesdj? bonae menti laboremus. Décerna
tur itaq? ÔC quo tendamus, ÔC quà, non fîne perito aïiquo , cui explorata fînt ea,ïn quae
procedimus.Quoniamquidem non eadem hic, quae in caeteris peregrinationibuscon
ditio eft.In illis comprehenfus aliquis îimes,8c* interrogati incolae n5 patiuntur errare*
At hfç tritiffima quaeq? uia ÔC celeberrima maxime decipit+Nihfl ergo magis praeftan/
dum eft,quàm rie pecorum ritu foquamur antecedentîum gregem , pergentes no quo
eundum eft,fedquô itur.Atqui nulla res nos maforibus malis fmplîeat,quàm quod ad
rumorem çoponïmur,optima rati ea,quae magno affenfu recepta funt, quodq?exem

DE VITA BEATA 55$
tes in ipfa quae defîderamusi Sed ne te per cfrcuîtus traham , alforum quidem opinio/
nés praeterfbo:nam ÔC enumerare illas Iongum eft, ÔC coarguere:noftram accîpe. No/
(tram uero cum dfeo,non alligo me ad unum aliquem ex Stoicis proceribus, Eft ÔC mi
hi cenfendi fus,Itaq? aliquem fequar,aliquem iubebo fontentiam dfufdere* Fortaffe ÔC , '
poft omnes citatus,nfbil improbabo ex his qug priores decreuerint,ô_" dicam,Hoc am
pifus cenfeo*Intérim quod inter omnes Stoïcos conuenit,rerum naturae affentfor. Ab
illa non deerrare* ÔC ad illius legem exemplumcj? formari,fapfentfa eft «Beata eft ergo»
'uita conuenïens naturae fuae , quae non aliter contingere poteft, quàm fî primum fana .
mens eft,ÔC in perpétua poflèffione fanftatîs fuae , Defnde fit fortis ac uehemens , tum
pulcherrima ÔC patfens,apta temporibus , corporis fui pertïnentiumque ad id curio/
fa, non anxie tamen,i.larum rerum quae uitam inftruunt diIigens,fïneadmfratîonecti
ïuftunque ufura fortunae munerfbus , non foruftura , Intellfgis etiam fi non adfjciam,
foqui perpetuam tranqu{lli'tatem,libertatem,depulfîs his quae aut iritant nos , aut terri
tant, Nam pro uoîuptatibus ôC pro illis quae parua aut fragilia funt , ÔC in ipfis flagitijs
l noxia,fngens gaudium fubit,inconcuffum,cV aequabfle,ÔC pax cum concordfa animi,
ÔC magnitudo cum manfuetudïne, Omnis enim ex ïnfirmitate feritas eft.Poteft ali/ CAP+IIII
ter quoq? dcfinfri bonum noftrum,fd eft,eadem fententia non fjfdem comprehëdf uer
biSvQuemadmodum idem exercitus modo latius panditur , modo in anguftum coar/
tatur,ôc* aut in cornua,fînuata medîa parte, curuatur,aut reda fronte exph'cat,Vis flli*
utcunq? ordinatus eft,eadem eft -, ÔC uoluntas pro eifdem partibus ftandi , Ita definitïo
fummi boni' alfas diffundf poteft ÔC porrigi,aIïàs colligi, ÔC in fe cogi. Idem utiq? erit fî
dixero,Summum bonum eft animus fortuita defpt'ciens, uirtutê Iaetus : autfnuida uis
animi,perita rerum , placfda in adu, cum humanitate multa , ÔC conuerfantïum cura*
Libetftaquedeffnire,ut beatum dicamus hominem illum , cui nullum bonum ma/
' lumq? fit, nifî bonus maluso*? animus.Honeftf cukor,uirtute contentus,quem non ex/
tollunt fortuita nec frangunt , qui nullum maius bonum eo quod fibfjpfî dare poteft*
nouerit, cui uera uoïuptas erit, uoluptatum contemptio Licet, fîeuagarf uelis, idem
in aliam atque aliam faciem, falua ÔC intégra poteftate , transferre . Quid enfm prohf/
bet nos beatum dicere Hberum anfmum, ÔC eredum * ÔC fnterrftum ac ftabflem , extra
metum,extra cupiditatem pofîtum?Cuf unum bonum fit honeftas, unum malum tur
pitudo?Caetera uilis turba rerum , nec detrahens quicquam beatae uitae,nec adijcfens,
fine audu ac detrfmento fummi boni' ueniens ac recedens.Hunc fta fundatum neceffe
eft,uelft nolit,fequatur hilaritas contïnua,&_ laeticïa aka.arque ex alto ueniens, ut quae '
fuis gaudeat , nec maiora domeftfcfs cupfat Quid rti ifta penfet bene cum mînutfs ÔC
.frfuolis, ÔC non perfeuerantibus corpufculi'motibus f Quo die infra uoîuptatem fué/
,rit,cV infra dolorem erit. Vides autem quàm malam ÔC noxiam feruitutem foruftu/ CAP. V
rus fît,que uoluptates doloresq^, fncertfflîma dominfa ïmpotentffîîmaq?, akernis pof/
fîdebiinc.fEirgo exeundum ad libertatem eft, Hanc non alfa res tribuit, quàm fortunae
negligentia.Tum illud oritur înaeftîmabfle bonum, quies mentis in tuto collocatae, ÔC
fublimitas, expulfisq? terroribus ex cognitione ueri gaudium grande ÔC immotum,co
mitasq? ÔC di'fflifîo anfmf, qufbus deledabîtur non ut bonis , fed ut ex bono fuo ortis*
Quonfam Iiberaliter agere ccepi,poteft beatus dfci, quf nec cupit nec timet, beneficio
rationis.Quoniam ÔC faxa timoré ÔC triftftia carent, nec minus pecudes, non ideo ta/
~ men quifquam felicia dixerit , quibus non eft folfcftatfs intelledus , Eodem loco ponc
homines , quos fn numerum pecorum ôc* animalium redegit hebes natura , ÔC igno/
ratio fui,Nihil intereft,inter hos ÔC illa.Quoniam illis nulla ratio eft, his praua,8£ ma/
lo fuo atque in peruerfum folers. Beatus enim nemo dïci poteft , extra uerftatem pro/
iedus,Beata ergo ufta eft fn redo certoq? fudfcîo Habilita ÔC immutabilis, Tunc enim
pura mens eft,ÔC foluta omnibus malis , cum non tantùm Iacerationes , fod etiam uel/
licationes effugerït,ftatura fomper ubi conftîtît, ac fedem fuam etiam ïrata ÔCinfeftâte
fortuna uendïcatura, Nam quod ad uoîuptatem pertinet, licet circumfundatur un/
dique, per omnes uias influât, animumcp blandimentisfuisleniat,al_acj? ex alfjs ad/
moueat,qufbus totas quoq? partes noftri foU'cïtet,quis mortak'S cui ullum fupereft ho -
*---' tninig:
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

J56? '-* lIber vnvs ?
cundum naturam.Hoc qufd fît, iam aperiam,Si corporis dotes ÔC apta nature, côforuà
bimus diligenter ÔC ïmpauide,tanqtiam ïn diem data ÔC fugacia, fi no fubierimus eorû
feruitutem,nec nos aliéna poffederint,fî corpori grata ÔC aduentitia eo nobis loco fue/
_înt,quo funt in caftris auxilia ÔC armatura leuïs. Seruiant ifta,non impet#nt,Ita demu
ùtilia funt mentî.Incorruptus uir fît externis&. infuperabilis,miratorcf? fui, tantû fidës
__nimo,atcp in utrum cg paratus artifex uitae.Fiducia eius nonfine foientiafît, nonfîne
tbrtftantia. Maneât illi fomel placita, nec ulla in decretîs eius litura fîtjntellfgitur, etiâ
fî non adiecero, compofîtum ordinatumq? fore talem uirû, ÔCin his quae aget cum co/
mitate magnifïcum.erit uera ratio fenfibusïnfîta, ÔC capiens indeprincipia.Nec enim
habet aliud Unde conetur,aut unde ad uerum , impetum capiat, ÔC in fe reuertatur.Nâ
mundus quoq? cunda compledens,redorq? uniuerfî deus,in exteriora quidem tendit
ÔC redit.Idem noftra mens facîat , cum focuta fenfus fuos per illos fe ad externa porre/
xk,cV illorum ôC fui potens fît,Hoc modo una effîcietur uis ac poteftas concors fibi, ÔC
ratio illa certa nafoetur,nô d_ffi'dens3nec haefitans in opinionibus coprehenfionfbusq?,
» hec in *~ua Perff"afîone.Qiiae cum fo difponft,ô_: partibus fm's côTenfit, ÔC,ut fta dicam^
Concfnit , fummum bonum tetigit.Nihil enim praui,nihil fubiti fupereft , nihil in quo
C AP»IX arietet aut lacet* 'Omnia facfet ex imperio fuo, Nihjflq? ïnopinatû faciet:fod quïcçjd
fe" "" agefe,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE VITA BEATA $57
ag¤t,in bonum exfbft,facfle ÔC parate,&. fîne tergïuerfatfoe agentis . Nam pïgritia ÔC
haefïtatio pugnam ÔÉinconftantfamoftendft, Quare audader licet profitearis fum/
mum bonum effe anfmf concordfam, Vîrtutes enfm ibi effe debebunt, ubi confonfus
atq; unitas erit, diffîdêt uitia, Sed tu quoq?,inquis,uirtutem,non ob aliud colis,quàm
qufa aliquam ex fila fperas uoîuptatem Primum non fî uoluptatê praeftatura uirtus
eftjideo propter hanc petitur.Non enim hanc praeftat,fod nec huic laborat. Sed Iabor
eius quamuis aliud petat,hoc quoq? affequetur.Sfcut in aruo quod fogeti profciffum
eft,alfquf flores fnternafoûtur,non tamen hufcherbulae quamuis deledet oculos, tan
tum operis infumptum eft.- aliud fuitforëtipropo{îtum,hoc_uperuenit,Sic uoïuptas
no eft merces,nec caufa uirtutis,fod acceflîb.Nec quia deledat placet,fod quia placet,
deledat , Summum bonum in ipfo iudicio eft, ÔC habitu optimae mentis, quae cum fî>
num impleuit ,ÔCfinibus fo fuis cinxït, confumatum eft fummum bonum ,nec quïcçf
amplius defiderat. Nfhil eft extra totum,non. magis , quàm ultra finem. Itaq? erras c5
interrogas quid fit fllud ,ppter quod ufrtute petâ.Quaeris enfm alfquîd fupra fummû,
Interrogas quid petam extra uirtutem ipfam,Nfhfl enfm habet melfus,r'pfa preciû fui
eft,An hoc parum magnum eft? Çttm tfbf dfcam fummû bonum eft,fnfrangibîlis ani
mitigor,ÔC prouidentia,fubtflftas,fanftas, ÔC Ifbertas,concordfa, ÔC decor:aIfquîd etû
amnum exfgfs mafus ad quod ffta referantur?Qufd mihi uoîuptatem nominas?Ho/
minïs bonum quaero non uentris,qui pecudibus ac beluis Iaxior eft, Diffîmulas, fn CA p %2j
qui%qufdàmedicatur,Egoenimnegoquem-|poffeîucundeuiuere,ni'fîfîmulc\:ho/ * . >
nefteuïuat.Quod non poteft mutis côtingere ânimalibus,nec bonum fuum cibo me
tïentibup.CIare,inquam,ac palam teftor hanc uîtam ,quam ego iucundam uoco,non
fîne adr'eda ufrtute contingere,At qufs ignorât plenifumos effe uoluptatfbus-ueftris
ftuItïffîmos,ô_ nequïtiam abundare ïucundis,anîmumq? ipfum no tantùm gênera up
luptatis praua ,fod multa fuggerere?In primis infolentiam ÔC nimïam aeftfmationera
fuijtumoremq? elatum fupra cxteros,ÔC amorem rerum fîiarum caecum ÔCimproui/
dum. Delitfasfluentes,ex mfnimfs acpuerflfbus caufîs exukatfonem, fam dfcacîtatë
.ÔC loquacitatem,ac fuperbfam contumelfjs gaudentem,defîdiam,d{ffbIutfonemq5 fe/
gnis animi indormientis fibi.Haec omnia uirtus difoutft, ÔC aurem peruellît , ÔC uolu/
ptates aeftîmat, antequam admittat: nec quas probauit, magni pendit,utiq? enfm ad/
mfttit, nec ufu earum,fed temperantia laeta eft. Temperantia autem cum uoluptates
mïnuat.fummi. boni iniuria eft.Tu uoîuptatem complederfs,ego compefco.Tu uo/
luptate frueris,ego utor.Tu illam fummum bonum putas,ego nec bonum.Tu omnia
uoluptatis caufa facis,ego nfhil,Cum dico me nihil uoluptatïs caufa facere, de illo lo/
quor fapiente, cuifoli cocedis uoîuptatem. Non uoco aût fapiente fupra quem quic CAP»XI
quam eft,nedum uoïuptas,Atquf ab hac occupatus,quomodo refîftetIabori,ac péri/
,cuIo,egeftatf , ÔC tôt humanam uftam cîrcumftrepentibus minis ?Quomodo confpe/
dum mortis, quomodo doloris feret?quomodo mundi fragores, ÔC acerrfmoriim ho
, imperantïs?
__ium,tam molli aduerfario uïdus?Quicquid uoïuptas fua_erit,facfet.Age,non uides
quàm multa fuafura fîtî'NfhfI,inquis,poterit fuadere turpiter, quia adiûda uirtuti eft, >
Non tu uides iterû quale fît fummum bonum,cui cuftode opus eft,ut bonum fît?Vîr
tus autem quomodo uoîuptatem reget, quam foquitur, cum foqui parentis fit,regere
A tergo ponitis,quod imperat . Egregiû autëuirtutis apud uos ofncîû,
uoluptates praeftare . Sed ufdebimus an apud quos tam contumelfofo tradata uirtus
eft,adhuc uirtus fit,quae habere nomen fuum non poteft,fî loco ceffît.Intérim de quo
agi'tur,mukos oftendam uoîuptatibus obfoffos,in quos fortuna omnia munera fua ef
fudit,quos fatearis neceffe eft malos. Afpîce Nomentanum ÔC Apicium,terrarum ac
maris ( ut iftî uocant )bona conqufrentes,cV fuper menfam recognofcentes omnium
generum animalia,Vide hos eofdem è Iedîs fuis fpedantes popfnam fuam,aures uo
' cum fonojfpedaculîs ocuIos,_àporibus palatum fuum deledâtes : mollibus Ienibusq?
fomëtis , totum Iaceffîtur eorum corpus . Et ne nares intérim ceffènt,odorfbus uarfjs
inffcitur ïocus ipfo,ïn quo luxuriae parentatur. Hos effo fn uoîuptatibus dfces _nec ta/
. menïlh'sbene erït,quia non bono gaudent, Male,inquft,illis erit, quia multa inter CAP»XII
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
F ueni/

5$S LIBER VNV S: -;
uenfunt,quae perturbant anfmum,8. opfnfones inter fe.contraire mentem inquiéta/:
bût.Quod fta effe côcedo. Sed nfhflomfnus illi ipfi ftultf,8

DE VITA BEATA 555»
ne . Quae quo plures maforefq? funt , eo file mfnor , ac plurium feruus eft, qùem feli/
cem uulgus appellat . Permanere licet in hac etiamnû huius rei imagine:quemadmo
dum qui beftîarum cubfcula indagat,&: laqueo captare feras magno aeftfmat, ÔC ma/
gnos canfbus circundare faltus,ut illarum ueftfgfa premat,potfora deforit,multffq; of
ricfjs renuncîat.fta qui fodatur uoluptatem,omnfa poftponi'r:ÔK. prima libertatem ne/
gligit,ac pro uëtre depëdft,nec uoluptates fibi" émit,**fed fe uoîuptatibus uëdi't Quid CA P XV
tamen,inquft,prohfbetfnunumufrtutemuoluptatemd^ confundi',&"fta effici fum/
mum bonum,ut idem ÔC honeftum ÔC fucundum fir? Quia pars honefti non poteft ef
fe nifî honeftum ÔC fucundum fît . Nec fummum bonum habebit fynceritatem fuam,
fî aliquid in fe uiderit dfffîmile meliori,Nec gaudium quidem quod ex uirtutê oritur,
quamuis bonum fft,abfoIuti tamen boni pars eft ,non magis quàm laeticiae tranquilli
tas,quamms ex pukherrïmis caufis hafoantur.Sunt enim ifta bona, fod confèquentia
fummum bonum,nô confummantia .Qui uero uoluptatis uirtutifq? focietatem facit,
ÔC ne ex aequo quidem, fragflftate alterius boni quiequid in akero uîgoris eft+uetat: li forte eneruat
bërtatemcf? ïllâ uoïuptas ifta demum,fi nihil fo preciofîus nouft , fnuftam fub fugum
mîttft , Nâque( quod maxima feruitus eft) incipit illi opus effe fortuna.Sequftur ufta r ,, .
anxfa,fufpftfofà,trepi'da,fcafum pariens,temporum fuipenfa momenta.Non das uir/ a^cfiuti %m.
tutifundamêtum graue,immobiIe,fod îubes illam fn loco uolubflfftare. Qufd autem P4tten$
tam uolubfle eft,quàm fbrtuftorum expedatio, ÔC corporis rerumq? corpus affîcîenti ,
um uarietas? Quomodo hic poteft deo parère, ÔC quiequid euenit bono animo exci/
peré,nec de fato queri , cafuû fuorum benignus interpres, fî ad uoluptatû dolorumdjt
puridiunculas conckatur?Sed nec patriae quidê bonus tutor aut uindex eft,nec ami/
eorum propugnator,fîad uoluptates uerget.IIfo ergo fummum bonum afoendat,un/
de nulla ui detrahitur , quo neque dolori ,neque fpei, neque timori fît aditus,nec ulli
rei quae deterius fummi boni ius faciat.Afoendere autem illôfola ufrtus poteft,Illius
gradu clîuus ifte frangendus eft. Illa uirtus fortiter ftabft, ÔC quîcqufd euenerit foret,
nô patiens tantum,fod etiam uolens 2Omnem .# temporum diffîcultatem feiet legem
effe naturae , Et ut bonus miles foret uulnera,enumerabit cicatrices, ôC tranfuerbera/
tus telis,moriës amabit eum,pro quo cadet,Imperatorem,Habebit in animo illud ue/
tus praeceptum,deum foquere.Quifquis autem cogitur ,queritur,ô_" plorat,ôi. gémit,
imperata facere uicogitur, ÔC inuitus rapitur ad iuffà nihilominus .Quae autem de/ Deu fequere
mentia eft potius trahi quàm foqui?Tam mehercule , quàm ftultftfa ÔC ignorantia co
ditionis fuae,doIere,quod aliquid tibi incïdït durius,aut aeque mïrari, uel indigne fer/
reea,quae tam bonis accidunt quàm malis Morbos di'co,funera,debiIitates,&. caetera
ex tranfuerfb fn uitam humanam incurrentïa.Quiequid ex uniuerfa conftftutione pa
tiendum eft , magno nîfu eripiatur animo . Ad hoc facramentum adadi fumus,ferre
inortaIia,necperturbarihis quaeuitare noftrae poteftatfsnoneft.In regno natifu/
mus , deo parère libertas eft. Ergo in uirtutê pofîta eft uerà felfdtas. Qufd haec tibi
uirtus fuadebitcNe quid aut bonum, aut malum exiftimes,quod nec uirtutê, neema CAP.XVI
iïcia"contingeret.Deinde ut fis immobilis contra malum ex bono,ut quàïas eft,deum
effingas.Quid tibi pro hac expeditione promittitur ? Ingentia ÔC aequa diuinis,Nihil
cogeris,nuIIo indïgebis,liber eris,tutus,indemnis,nihil fruftra tentabïs,nihil prohibe
berfs.Omnfa tfbf ex fententia cèdent. Nfhil aduerfum accfdet.Nîhîl contra opfnfonë
ac uoluntatem . Qufd ergo?ufrtus ad ufuendum béate fuffïcft, perfeda illa ÔC diuina?
Qui'dnifuffîciat?immo fuperfluit, Quid enim deeffo poteft extra defîderium omni/
um poffto?qufd extrinfecus opus eft ei,quf omnia fua in fe coIIegft?Sed ef qui ad ufr/
t'ûtemtendit, etiamfîmuItumproceflît,opusefttamenalfquafortunaeinduIgentia,
adhuc inter humana Iudanti,dum nodum fllum exoluft, ÔC omne uinculum mortale,
Qufd ergo intereft ? Quod alfj alligati funt,alfj aftrfdi , alfj diftrfdf quoq?,Hic qui ad
fùperioraprogreffus efi,ÔC fe akîus extulit, Iaxam cathenam trahit,nôdum liber, iam
tâmen pro Iibero. Si quis itaq? ex iftis qui philofophiam conIatrant,quod folent di cAP.XVII
xerit, quare ergo tu fortïus Ioqueris quàm uïuis?Quare fuperiorï uerba fummittis,&f
pecuniam neceffarium tibi inftrumëtumexiftfmas,£

54°; r ...:-.:- LIBER VNVS
auditai
tangerîsf ^
pt.um tuumcccnas?Cur tibi nitidior fuppellex eftCCur apud te uinum aetate tua uetu
ftius bibïtur? Cur autem domiis difponftur?Cur arbores praeter umbram nihil datu/
al,p&ddgiÛ rae conférant? Quare uXor tua Iocupletis domus cenfum auribus gerit. Quare fpae/
dagogus precfofa uefte fuccfngftur ? Quare ars eft apud te mfniftrare,nec temere ÔC
ut libet collocatur argentum , fed perite feruatur, ÔC aliquis eft fct'ndëdï obfonfj ma/
gifter?Adfjce fî uis, cur tranS mare poflîdes?Cur plura quàm nofti poflîdes ? Turpf/
ter,aut tam negh'gens es,ut nô noueris pauculos feruos, aut tam luxurfofus,ut plures
habeas,quàm quorum noticiae memoria fufffcfat,Adfuuabo poftmodum conuïtia.&_
plura mfhf quàm putas obfjcfam.Nunc hoc refpondeo tfbi, non tanquam fapr'ens,fed
folum ut maleuolentfam tuam pafcam.NecerrOjExfgo itaqueàme ut non optfmfs
par fîm,fed ut malis melior.Hoc mfhf fatfs eft,quotfdfe aliquid ex uitfjs meis demere,,
ÔC errores meos obïurgare+Non perueni ad fànitatem,ne perueniam Quidem , delini/
menta magis quàm remédia podagrae meae compono , contentus fi rarius accedit, ÔC
CA, XVII I fî minus fera minatur. Veftris quidê pedibus comparatus debilis curibr fum. Haec ,
s "' pro me non loquor. Ego enim ïn alto uitiorum omnium fum,fed pro illojcuialiquid1,
., al^aiti apti eft . /\Iiter,inquit,loqueris,Aliter uïuis.Hoc per mâligniflîma capfta , ÔC optima
cuiq? fnfmfciffima,Platoni obiedû eft,obfedum Epfcuro,obfedum Zenonf, Omnes
enim fftf dicebant^rton quemadm odum ipfî uixerunt,fed quemadmodum ipfis uiuen
dum effet,De uirtutê nondemeloquor,Etcum uitfjs conuftfum fac_o,ïnprimis me/,
is faciojcum potuero,uiuâ quomodo oportet , Nec maîfgnftas me ffta multo uenenp
tinda deterrebft ab optimfs.Nec uirus qufdem fftud,quo alios fpargitis,uos necatfs,
, me impedfet , quo mfuus perfouerem laudare uftam, non quam ago,fed quam agen/
dam fcio,quo minus uirtutem adorem , ÔC ex fnteruaîlo ïngenti reptabundus foquar.
Expedabo fcilîcet ut quicquam maleuolëtiae inuïolatum fit,cui facer nec Rutiîius fu/
it nec Cato ? Cur ÔC aliquis non iftis diues nfmis iiideatur , quibus Démettais Cyni/
, eus parum pauper eft?Ô uïrum acerrimum ÔC contra omnia naturae defideria pugnâ
, tem,hoc pauperiorem quàm caeteros cynicos ,quod cum fibi ïnterdixerit habere,in/
terdïxit ÔC pofcere.Negant fatis egere.Vides enim,non ufrtutis fcfentiam,fod egefta/
CA«XIX t^s profe(îus eft+ Diodorum Epicureum philofophum , qui intra paucos dies, fi/
nem uitae fuae manu fua impofuit,negant ex decreto Epicuri fecifîc,quod fibi gulam
[ praecidit,Alfj dementiam uideri uoîuntfadum hoc eius, alfj temerïtatem.llle intérim
beatus,ac plenus bona confoientïa, reddidit fibi teftfmoniû praecedentis uitae,laudabi
ïisq? eius aetatis in portu , ÔC àd ancoram uftae adae qufete , dicit quod uos inuiti audi/
ft_s,quafîuobfsquoq? facfendum fit, Vïxî,8k. quem dederat curfum fortuna ,peregf.
De alterius ufta.de alterius morte difputatfs,S*_ ad nomê magnorum ob aliquam exf/
miamlaudem uirorumjficutadoccurfum ignotorum hominum mînutî canes, Iatrâ/
tis.Expedït enim uobïs.nemînem uideri bonum,quafi aliéna uirtus exprobratio delï/
dorû ueftrorû fît,Inuidi fplendida cû fordibus ueftris côfertis,nec ïntelligftfs quâto id
ueftro detrimento audeatis.Nam fi illf quf uirtutem foquuntur, auari,Iibfdfnofî,ambi
. tiofiq? funt, quid uos eftis,quibus ipfum nomen uirtutis odio eft ?Quid mirum Ccuin
loquantur fortia,ingentt"a,omnes humanas tempeftates euadentia,cû refïgere fe cru/
cibus conentur,ïn quas unufquifcp ueftrum clauos fuos ipfe adfjcft,ad fupplfcfum ta/
, men adf ftipitibus fingulis pendent.Hi quf fn fefpfos anfmaduertunt,quot cupfdftati
bus,tot crucibus dfftrahuntur , ôC maledici, in alienam cotumeliam uenufti funt.Cre
CA«XX derem illis hoc uacare , nifi quidam expatibulo fuos fpedatores côfpuerent? Non
praeftant phiîofophf quaè loquuntur,mukum tamen praeftant,quod loquuntur,quod
, honefta mente concîpiunt,Nam fiôC paria dïdfs agerent,qufd effet illis beatiusTinte
' rim non eft , quod contemnas bona uerba,&_ bonis cogitationibus plena praecordia*
,.,! » Studforum falutarium , etiam citra effedum laudanda tradatïo eft, Quid mirum,fî
non afcendûtïnakum?Arduiaggreffus ad ufrtutes fufp{ce,eti'am,fîdecfduntmagrix
conantes.Generofa res eft ,refpfcere non ad fuas,fed ad naturae fuae ufres3conari akaé
, ' " tentare
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

' DE VITA BEATA 54fehtare,8(-
mente maiora concfpere,quàm etfïingenîf animo adornatis effîcipoffînt»
Quis fîbipropofuit haec ? Ego morte eodem uultu audïâ,quo iubebo ÔC uidebo.Ego
ïaboribus quantfcunq? illi erant parebo, animo fulcïens corpus. Ego diuitias ÔC prae/
fontes ÔC abfontes aeque cotemnâ,nec fî aliubi iacebût trïftior,nec fî circa me fulgebût
fanimo ducor. Ego fortuna nec uenientëfontiamnecrecedëtë.Ego terras omes tanq aUmimofiot
meas uidebo ,meas tanc| omm'um.Ego fîc uiuam , quafî fcfam alfjs me natum,&_ natu
rae rerum hoc nomme gratias agam. Quo enim melius génèrenegocium meum âge/
re potuit?unum me donauft omnïbus,uni mihi omnes . Quiequid habebo,nec fordi/
de cuftodiam,nec prodige fpargam.Nihil magfs poflîdere me credam,quàm bene do
nata:nonnuméro, nec pondere*benefi'cfa,nec ulla nifî accipientis aeftimatione perpe/
dam.Nunquam id mfhf multum erit ,quod dignus accipiet.Nihfl opinionfs caufa,o/
mnia confcientiae faciam,popuIo {pédante fieri credam, quiequid me côftfo facîam,
Edendferît bfbëdîc^ finis defîderia naturae reftfnguere, nô implere aluû ÔC exïnanïre.
Ego amicis fucundus,fnimicïs mitis ÔC facilis,exorabor antequam roger,honeftfs pre
cfbus occurram . Patriam meam effe mûdum fcfam, ÔC praefides deos, hos fupra me,
cireâque me ftare,fadorum didorumq? cenfbres, Quandocunq? autem natura foirû
tum repetet , aut ratio dfmïttet,teftatus exibo, bonam me confeientiam amaffe, bona
ftudia, nullius per me libertatem diminutam,à nemîne meam, Quf hoc facere pro/ CA» XXI
ponet, uolet, tentabït,ad deos iter facïet,hoc ille etiam fînon tenuerit, magnis tamen
excidit caufis.Vos quiden qui uirtutem cultorémqjéius odfftfs,nihfl noui facfris.Nâ
&.foIem lumïna aegra formidant,ô_" auerfkntur t diem fpîendidum nodurna anima/ . "\
lia, quae ad primum eius ortum ftupent,&. latibula fuapaflîmpetunt,abdunturia a*^
alfquas rimas timfda lucis.Gemi'te,&. ïnfelïcem lïnguam bonorum exercete conuitio.
ïnftate,commordete,citius multo frangetïs dentés, quàm imprimetis, Quare ille phi
lofophïae ftudîofus eft,ÔC ta diues uitâ agt't?Quare opes côtemnendas,dicit,cV habet;
uitam contemnendam putat, ÔC tamen m'uit?Valetudinem contënendam , ÔC tamen
illam diligentiffîme tuetur, atque optimam mauuk?Et exilium nomen uanum putat,
ÔC ait,quid eft enim malt mutare regfones, ÔC tamen fonefoft in patria , Et inter longi/
us tempus ÔC breuius nihil ïntereffe iudïcat, tamen fî nihil prohibet, extendit aetatem,
ÔCin multa fonedute placïdus uiuit. Ait ifta debere contemni,non ne habeat,fod ne
folicitus habeat. Non abïget illa à fo , fod abeuntia focurus profequetur, Diuitias qui/
dem ubi tutius fortuna deponet quàm ibi , unde fîne querela reddentïs receptuta eft?
Marcus Cato cum laudaret Curium ÔC Coruncanum,&: foculum fllud in quo cenfô/ >
tium crimen erat, paucae argentï armfHae , pofîîdebat ipfo quadragies foftertfum, mi/
nus fîne dubio quàm Craffus,plus quàm cenfbrfus Cato,Maïore fpatio fi côparëtur
proaufi ufeerat quàmàCraffo uinceretur,Etfî maiores illi obuenfffèntopes,nofpre
uiffèt.Nec enfm fo fàpfens indfgnum ullfs muneribus fortuitfs putat. Non amat diui/
tias,fod mauult. Nonïn animum illam gazam,fed in domum recipit. Nec refpuitpof
leffasdiuitias,fedcÔtemnit,'cxf maiorem uirtutis fuae materiam fubminiftrari uuît, c-
Quid autem dubfj eft,quin maior materia fapientiuiro fit animum explfcandffuum * XXI*
in diuitfjs quàm in gaupertate,cum in hac unum genus uirtuti fît,nô ïnclïnari,nec de/
primijin diuitias ÔC temperantia, ô_Mfberalftas,5KT dilfgentia , ÔC dffpofîtfo,ôc. magnifi/
centia,campum habeat patentera ?Non contemnet fe fapiens,etiam fî fuerit minimae
Haturae,effe tamen fo procerum uellet , ÔC exilis corpore ac amiffb oculo ualebit,mal/
let temenfibi corporis effe robur.Et haec ita, ut foiat effo aliud in fe ualentius , maïam
ualetudinë tolerabît , bonam optabit. Quaedam enim etiam fî ïn fummam rei parua
funt,ut ôC iubducï fine ruina princïpalis boni poffînt,adfjciunt tamê alfquîd ad perpe
fuam Iaetitiam,&- ex uirtutê nafoentem.Sic illum afficïunt diuitiae 6^ exhilarant, ut na
uïgantem fecundus ôC ferens uentus, ut dies bonus, 6c* ïn pruina ac frigore apricus lo
cus.Quî's porro fapientium noftrorum dico,quibus unû eft bonum uirtus, negat etû
am haec quae ïndfftèrentia uoeamus, habere in fe aliquid precij,3£ alia alfjs effe potfo/
ra? Quibufdam ex his tribuitur aliquid honoris , quibufdâ mukum.Ne erres itaque,
tnterpotiora diuitiae funt , Quid ergo ,inqui$ ,me dérides, cum eundem apud telo/
F 5 cum ha/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

4Z : LÏ-3JÉ.R VNVi3
cum habeànt,quem apud me?Vis foire quod non habeahteundem îocum?M# dft._
tfat fi effluxerint,nfhil auferent,nifî fometîpfas:tu ftupebfs,8
cere,quod quifque agnouerft , tollat. O magnum uirum optime diuftem,ff poft hartc
uocem tantundem habuerittita dfco,ff tuto ÔC focurus forutatîonem populo praèbue/'
rît. Si nihil quifquâ apud illû inuenerit qud manus ïnfjdat , audader ÔC propalam erit ,
diues.Sic fapfens nullum denarium intra Iimen fuum admfttat maie intrantem, Idem
magnas opes munus fortunae frudumcj? ufrtutis nô repudfabït , nec excludet.Quid
enfm eft,quare illis bonum locum inuideat?ueniâ.,hofpftèntur.Nec fadabft filas,nec
abfcondet . Alterum infruniti animi eft , alterum timïdf,Ô_' pufîllf uelut magnum bo/
' : num intra fînum continentis,hec,ut dfxf,etjciet filas èdomo.Qufd enfm dïcet? utrum
ne^inutiles eftis , An ego uti diuitfjs nefcfb ? Quemadmodum qui pedibus fuis pote/
rit iter conffcere , afcendere tamen uefiiculummaiet, fie pauper fîpoterft effe diues
uolet,ÔC habebit utique opes,fed tanquam leues ÔC auoIaturas,nec uîîi alfj,nec fîbi gra
ues effe patfetur. Qufd donabit ? erexfftis aures.Qufd expedftfs finumTDonabït,aut
bonis, aut eis quos facere poterit bonos , Donabk cum fummo confîlio,digniffïmos
eîiget, ut qui meminerit tam expenforum quàm acceptorum rationem effe redden/
dam Donabit ex reda ÔC probabili caufo, Nam inter turpes iaduras malum mknus
eft, Habebit finum faciIem,non perforatum.ex quo multa exeant,cV nihil excidat.
C .XXîII i Errât, fiquis exiftfmat faciîem rê effe donare.Plurfmum ifta res habet diffîcultatïs,
fî modo confilio tribuïtur ,non cafu cV impetu fpargitur Hune promereor,ïlH cfedo,
Huic fuccurro , huic mffereor . Illum inftruo, dfgnum quem non diducat paupertas,
nec occupatum teneat, Qiiibufdam non dabo quam uis défit , qufa etfam fi dedero,
eritdefedurum , Quibufdam offeram .Quibufdam etiam ïncuîcabo. Non poffum in
hac re effe negïfgens , nunquam magis nomina facïo , quàm cum dono . Quid tu,in/
quis , recepturus donas ?immo non perditurus , Eo loco fit donatio,unde repeti non
debeat, reddi poffit , Beneficium collocetur quemadmodum thefaurus ake obru/
tus,quem non eruas,nifî fuerit neceffe . Qufd domus ipfa diuitfs uiri , quantam habet
benefaciendf materiam ? Qufs enfm lïberalïtatem tantùm ad togatos uoeat? Homi/
nibus prodeffe natura ïubet, forai liberfue fînt hf,fngenui an lfbertfnf,fuftae libertatfs,
an inter amicos datae, quid refert , ubicuncp homo eft , ibi beneficio locus.Poteft ita/
que pecuniam intra lfmen fuum diffundere , &* liberalitatem exercere , quae non quia
liberfs debetur,fed qufaàJibero animo.profïcifcitur,ita nominata eft.Haec apud fapf/
entem ,nec unquam ïn turpes ïndïgnosq? ïmpingitur ,nec unquam ita defatigata erit,
ut non quotiens dignum inuenerit , quafi ex pleno fluat, Non eft ergo quod perpe/
ram exaudiatis , quae honefte,fortker,animofo, à ftudiofîs fàpientiae dicuntur.Et hoc
primum attendue, Aliud eft ftudiofus fapfentî-e,alfudfam adeptus fapientiam,Ille tû
bi dicet , optime loquor , fed adhuc inter mala uolutor plurima , Non eft,quod me ad
formulam meam exigas , cum maxime facïo me ÔC formo,Ô£ ad exemplar ingens at/
tollo : ff proceffero , quantum propofuf, exfge,ut dfdfs fada refpondeant.Afîècutus
uero humani boni fummam aliter tecum àget,&: dfcet,primum non eft,quod tfbf per,
mittas de melforibus ferre fontentiam Mihi iam quod argumentum eft redi conti/!
gït,malfs difpk'cere.Sed ut tfbi rationem reddam,quam nulli mortalium inufdeo , au./
df quid promittam 2C quanti qiremq? ïeftïniem.Diuitfas nego bonum effo» nam fî ef/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
fent

DÉVITAÉÊATA $4$
" lent bonae,bonos facereht , Nunc quod apud malos deprehéndftur , dïcibonum non
poteft. Hoc illis nomen nego , Caeterum ÔC habendas effe , ÔC utiles, ÔC magna com/
moda uitae conferentes fateor, Quid ergo eft , quare illas non in bonis nume/ CA « XXV
rem ? Et qiiid in illis praeftem alfud , quàm uos,quonfam fnter utrofqueconuen.it ha/
* bendâs,aîidi.e.Pone in opulentiflîma me domo, pone aurum argentum q? ïn promi/
1 umphantem
fcuo ufu fît.Non fufpïciam me ob ifta, quae etiam fî apud me, extra me tamen fuht.In
fublîcium pontem metranffer, ÔC inter egentes abige, non ideo tamen me defpici/
am,quod in illorum numéro confideo , quf manum ad ftîpem porrfgunt. Quid enim
ad rem,an fruftum panfs défît , cui non deeft morf poffe ? Qufd ergo eft ? domum il'/
Iam fplendfdam malo , quàm putentem . Pone in inftrumentis fpIendentibus,8Cdeïî>
catoapparatu,nihiIomefelicïorem credam, quod mihi molle erit amiculumi quod
purpura conuiuis meis fubfternetur . Nihilo miferior ero , fî lapîà ceruix mea in ma/
nipulo fcni acquïefcet,fi fuper cfrcenfe tomentum,perfuturasueterïs lintei eftlu/
ens,incubabo,Quïd ergo eftcMalo quid mfhf anîmi fît oftendere,praetextatus ÔC cari
dfdatus,quàm nudis fcapulis. Vt fententiae omnes mihi ex uoto cedant,nouae gratu/
Iatïones prionbus fubtexantur , non ob hoc mihi placebo , Mîita in contrarïum hanc
indulgentïam temporis , hinc illïnc percutïatur animus , damno,ludu,încurfîonîbus
uartjs , nulla hora fine querela fît , non ideo me dicam intèr mïforrfma miferum , non
ideo aliquem execrabor diem , prouifum eft enfm à me , ne quis rtil'hi' ater dies effet»
Qufd ergo eft ';' Malo gaudfa temperare , qùàm doïores cômpefcete.Hoc tfbf file So/
crates dicet, Fac me uidorem ùniueffàrum gentium v Delïcatus ille Liberi currus tri/
ufque ad Thebas à fblfs ortu uehat; luira reges Perfarum petant,Meho/
'mfnem maxime cogïtabo , cum dfjs undique confultabo .Hiifc tam fublfmi faftigio
conïunge protinus praecfpftem mutatfonem , ïn alienum imponar ferculum , exor/
naturus ufdorfs fuperbi ac feri pompam , nonhurnilïor fub alieno curru agar ,quàm
in meo ftereràm.Qufd ergo eft?ufncere tamen,quàm capî malo, Totum fortunae re/
gnum defpiciam, fod ex illo fî dabitur eledfo,meIîora fumam, Qufcquid ad meuene/
rit,bonum fïet , fod malo faciliora ac iucundïora ueniant, ôC minus uexatura ttâdan/
tèm.Non eft enfm quod aeftimes ullam effe fine labore uirtutem , Sed quaedam uir/
tûtes ftimulis, quaedam frenis egent. Quemadmodum corpus in procîiuo retinerï de,
bet, in ardua impellï , ita quaedam uirtutes in proch'uifunt, quaedam cliuum fubeunt.
An dubium fît,quinafcendat, nitaturjobludetur^atientia, fortitudo,perfouerantia_
1 ÔC quaecunque alia durïs oppofîta uirtus eft , ÔC fortunam fubigit C Quid ergo ? non
.aeque manffeftum eft per deuexum fre , Iiberak'tatem , temperantiam , manfuetudï /
nem?Inhïs continemus anfmum neprolabatur. In illis exhortamur , incitamufc^.A/
cerrimas ergo paupertatï adhïbebimus, illas quaeïmpugnatae fîunt fortïores : di'ui/
tijs illas diligentiores , quae fufpenfum gradum ponunt , ÔC pondus fuum fuftiV j
nént. Cum hoc ita diuifum fit, malo has fn ufu mihf effe, CA*XXVï
quae exercendae tranqufllfus fint , quàm eas quarum experimentum fanguis ôC
fudor eft «Ergo non ego, inquit fapiens , aliter ufuo quàm loquor, fod uos aliter
audiftfs , Sonus tantummodo uerborum ad aures ueftras peruenit , quid fîgni/
ficet,nonquaerkfs, Quïdergo ïnterme ftukum , ÔCte fapientem intereft, fîuter/
que habere uolumus plurimum ? Diuitiae apud fapientem uirumin feruïtute funf,
apud ftukum in imperio. Sapiens diuitfjs nihil permittït,uobis diuitiae omnia.Vos
tanquam aliquis uobïs aeternam poffeffïonem earum promifèrit,aflîiefcïtïs illis ÔC ""'
haeretis : fapiens tunc paupertatem praecipue meditatur, cum ïnmedfjsdfuftfjs con>
ftitït, Nunquam imperator ita paci crédit , ut non fe praeparet bello , quod eti/
am fî non geritur , indidumeft Vos domus formofa, tanquam nec ardere.nec
ruere pofîk , infolentes , uos opes tanquam pericuîum omne tranfcenderint , maio/
rescp fînt quàm quibus confumendis fatfs ufrfû habeat fortuna,obftupefacïunt. Oci>
ofî diuitfjs luditfs *, nec proufdetis illarum pericuîum : fîcut barbari plerumque indu/
fî, ÔC ignari machinarum j fegnes laborem obfîdentïum fpedant, nec quo illapertfrt/
gant,qu« ex loriginquO inftruûtur intellïgunt^ Idem uobis euenit,MarCetis in uefttià
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
F 4- rebusi

544 LIBER VNVS
'
r ebus,nec cogitatis quot cafus undique immîneant ,iamiamcp preciofa fpoîia Eatuif,
Sapfëti quifquis abftulerit diuïtïas,omnia illf fuaf relinquet ,;Viuit enim praefontibus
Iaetûs,futuri fecurus,Nihil magfs Socrates,fnquft,aut aliquis alius,cui idem ius aduer
fus humana atque eadem poteftas eft,perfuafî mihi , quàm ne ad opiniones ueftras a/
.d'umuitae meae flederem,Soîita conforte undique uerba,non conuitiari uos putabo,
fed uagire uelut infantes mïferrimps , Haec dicet ille cui fapientia contigit,quem am/
mus uîtiorum immunis increpare alios,non qufa odft,fed ïn remedïum,iubet,Adtjci/
et hfs i_la,aeftimatio me ueftra non meo nomïne,fed ueftro mouet,Quia calamitas eft
odiffe , ÔC laceffere uirtutem, bonae fpei euïratfo eft.Nullam mihi iniuriam facitis,fed
ne dfjs qufdem hf qui aras euertunt,fed maîum propofîtum apparet,malumc^ confîli/
um,etiam ubi nocere nô potuit.Sïç ueftras hallucinationes fero,quemadmodum lup
piter optimus maximus ineptias poetarum,quorum alius illialas impofuit,aîiuscor/
nua,alïus adukerum illum induxit ÔÇ abnodâtein: alius faeuum in deos , alius iniquû
in homines, Alius raptorem ïngenuorum , corruptorem, ÔC cognatorum quidem»
Alius parrïcidam,&T regnï alieni paternicj? expugnatorem , Quibus nihil aliud adum
eft , quàm ut pudor hominibus peccandi demeretur,fî talem credïdiflent.Sed quanq?
ifta me nihil Iaedant,ueftra tamê uos moneo caufa,fufpfcfte uirtutem. Crédite his,qui
tauete Un illam dfu focutî , magnum quiddam ïpfps , ÔC quod in dies maius appareat, foqui cia/
guis mant , Et ipfam ut deos,&. profeflôres efus utantiftftes colite, ÔC quotiens mentio fa/
crarum Iiteraruminteruenerit,fauete_.nguîs, Hoc uerbum nonutplaeriqueexiftï/
mant,àfauoretrah{tur,fedimperaturfîïentiumutrfte peragïpoffftfacrum,nulIauQ/
C » XXVI I ce ma|a 0bftrepente, Quod multo magfs neceffarfû eft imperari uobis, ut quotiens
aliquid ex illo profertur oracuIo,infenti ÔC compreffa uoee audiatis,Cum fiftrum ah>
quis concutiens ex imperio mentitur , cum aliquis focandi lacertos fuos artifex,bra/
chfa atque humeros fufpenla manu cruentat, cum aliqua genibus per ufam repens w
lulatjlaurumc^ Ifnteatus fenex,&T medîo îucernam die proferens,côclamat, iratum ali
quem deorum,concurritis Ô-. audïtïs , ÔC diuinum effe eum,fnufcem mutuum alentes
ftuporem afH'rmatfs:ecce Socrates ex illo carcere ,quem intrâdo purgauit,omnicp ho
neftiorë curia reddidit ,proclamat,Quis ifte furor?quae ifta inïmiea dfjs homfnfbusdj}
natura,infamare ufrtutes,&_ maîfgnis fermôîbus fanda uioIare?Si poteftis,bonos îau
date:fî minuSjtranfîte.Quod fî uobis exercere tetram iftam lfcëtiam placet,alter in al/
terum incurfate. Nam cum ïn ccelum ïnfanitis ,non dico facrilegium facitis, fod ope/
ram perditis , Vtztbui ego aliquando Ariftopham materiam iocorum, tota illa comi/
ëlimens coram poëtarû manus in meuenenatos fales fuos effuditjlîuftrata eftf manus mea,
per ea ipfa,per quae petebatur.Produci enim illi ÔC tentari expedft , nec ulli magis in'
telligunt quanta fît,quàm qui uires eius lacefTendo fenferunt.Diirïtia fîlicis nulli ma/
gis quàm ferientibus notaeft,Praebeo me non aliter quàm rupes aliqua in uadofo ma
ri deftituta , quam fludusj non definunt undecunq? moti funt uerberare , nec ideo aut
loco eam mouent,aut per tôt aetates crebro incurfu fuo confumunt Affilfte facite fm/
petum,ferendo uos uincam.Inea quaefirma&infuperabilia funt quiequid incurrit,
malo fuo uitn fuam exercet.Proïnde quaerite aliquem moîlem cedentemep materiam,
in quam tela ueftra fïgantur, Vobis autem uacat aliéna forutari mala,ô_: fontentias fer
re de quoquam ?Quare hic Philofophus latïus habïtat^Quare hic lautius ccenat? Pa
pulas obforuatis aliénas,obfîtï plurimis ulceribus. Hoc taie eft,quale fîqufs pucherri/
4Î,fera morum corporum neuos,aut uerrucas derideat,quemfuera feabies depafoitur.Obfj/
cite Pla tonï , quod petïerït pecunia , Ariftoteli quod acceperit , Demodito quod ne/
glexerïtjEpïcuro, quod confumpforit,mïhi ipfî Alcibiadem Ô^Phaedrum obiedate*
O uos ufu maxime felïces, cum primum uobis imitari uitia noftra contigerit .Qui»
potius mala ueftra circumfpicitis , qua. uos ab pmnf parte confodfunt , alia graffan/
tia extrfnfocus , alfa in uffoeribus ipfis ardentia ? Non eo loco res humanae funt, etif
am fî ftatum ueftrum parum noftfs,ut uobfs tantùm ocij fuperfît , ut fn probra melîo/
C.XXVIII rum agïtare lînguam uacet, Haec uos non intelI{gitis,cVaIienû fortunae ueftraeuuî/
tum geritisjfîcutplurimiquibiïs in circp autin tiieatro defîdenabus,ïâfuuefi;a domus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE VITA BEATA 554
f : feft,nec annuncfatum maîum. At ego ex alto profpfciens,ufdeo quae témpeftates,aut
1 feipfum
îmmfneant uobfs paulo tardfus rupturae nymbum fuum,aut tam ufcfnae,ut uos ac ue
ftrarapturae fint,fi propius acceffèrint.Quid porro,nonne nûc quoq? (etiâ fî paru fon
titis)turbo quidâ animos ueftros rotat,Ô_ inuoku't fiigientes,petentesq? eadê, ÔC nunc *
in fublime alleuatos,nunc in infima allifos rapit. Cur nobis magno confonfu uitia co
mendant?Licet nihil aliud quàm quod fît falutare tentemus,proderft tamen primo in
fecedere.Meliores erimus fînguïi,Quid quod fecedere ad optimos uiros,ÔC.
'" aliquod exemplum eligere, ad quod uitam dïrigamus licet ? Tunc poteft obtïne/
re quod fomel placuït , ubi nemo interuenerk, qui iudicium adhuc imbecillum
* populo adiutore detorqueat, Tunc poteft aequalf uitam ÔC unotenore produçe/
"" re,quam propofîtfs diuerffflïmfs fcindïmus , Nam inter caetera mala illud peffîmum
: eft,quod uitia ipfa mutamus. Sic ne hoc quidem nobis conti'ngft,permanere in malo,
iam familfarf.Alfud ex alio placet,uexatcp nos. Hoc quoque quod iudicia noftra nort
' tantùm praua,fed etfam leuia funt,Fluduàmus,akudcj? ex alio comprehendimus,pe/
' tita relinquimus, reïfda repetimus,aternae inter cupiditatem noftram,ÔK. pcenitëtiam
' uices funt.Pendemus enim ton' ex alienfs iudicfjs, ÔC id optimum nobis uidetur,quod
petitores laudatoresq? mukos habet, nô id quod laudâdum petendumq^ eft. Nec uia
bonâac malam per fo aeftïmamus,fod turba ueftigiorû,in quibus nulla funt'redeûtiû*
;- Dïces mihi,quid agis Seneca î* defèris partes,Certe Stoici noftri' dicunt,Vfque ad ui/
4; tfmum uitae finem in adu erimus,non definemus cbmmuni bono operam dare,adiU/
* uare fînguîos, opem ferre etfam inimicis.enitï nianu*. Nois fumus, qui nullïs annis ua/
" cationes damus,&. quod ait ille uir difortiffîmus,Çaniciem galea premimus * Nos fu/
- mus, apud quos ufque eo nihil ante mortem ociofum eft , ut fî res patitur, non fit ipfa.
*' morsociofa. Quid nobis Epicuri praecepta in ipfis Zenonis prïncipfjs loquerïs?
Quin tu bene nauirer,fi partium piget,tranffugis potius quàm prodis?Hçc tibi in pr§
fenti'a refpondebo . Nunquid uis amplius, quam ut me fimilem ducïbus noftris prae
ftem? Quid ergo eft; non quo mfforfnt me illi, fed quo duxerint,ïbo. Nuncprobo C*. XXÎK
*" tibi non defcifcere me à praeceptîs Stofcorum.Nam ne ipfî quidem à fuis defciuerûtt
ÔC tamen excufatffîîmus effem , etfam fi non praecepta illorum foquerer,fod exempla,
* Hoc quod dîco , in duas diuidam partes , Primiim ut poffit aliquis , uel à prima aetate
contemplationi uirtutis totum fo tradere, rationem uïuendiquaerere, atque exercere
fecreto.Deinde,ut poflît hoc aliquis,emeritfs fam ftfpendfjs, proflfgatae aetatfs iure o/
"' pçimo facere, ôc. ad alios adus animos referre, uirginum ueftalium more , quae annis
inrer officia diuifis,difcunt facere facra,&. cum dfdfcerût docent, Haec Stofçis quo/ c A XXX
queplacere oftendam , non qufa legem dixerïm mihf,nihil conrra didum Zenonis
Chryfippfue committere,fod quia res ipfa patitur me ire in illorum fontentiam, quam
' fîquïs femper unius foquftur,non fd uftae.fod fadfonfs eft,Vtinam quidem iamttentë ^ ' cfende/
- tur omnfa, ÔC fnoperta confeftfm ueritas ef_ef,nihilcp ex decretîs mutaremus, Nûc ue rentM.
: ritatem cum eis ipfis qui docent,quaerimus,Duae maxïmae fn hac re diflîdët fedae Epi
k cureorum ÔC Stofcorum,fed utracp ad ocium diuerfa uia mi'ttït.Epïcurus ait. Non ac/
""cedet R.P,fapiës,nifî fîqufd interuenerk. Zenon ait,Accedet ad R.P.nifî fîquïd impé
dierit,Alter ociû ex ^ppofito petit,aker ex caufa.Caufa autë late illa patet,fî R» P.cor/
* ruptior eft, quàm ut adïuuarï poffît,ff occupata eft malis,non nitetur fapiens ïn fuper
uacuum,nec fe nihil profuturis impendet,fi parum habebit authoritatis autuirium,
Nec illum erit admiffura R.P ff ualetudo illum impediet,quomodo nauem quaffam
* non deduceret fn mare,Quomodo nomen in militiam non daret debilïs ,fîc ad uitam
quam inhabile fcïet,non accedet. Poteft ergo ÔC ille cui omnia adhuc in ïntegro funt,
* bus,ô_
antecf? ullas experiatur tëpeftates,in tuto fubfîftere,&.,ptfnus cômendare fo bonis arti
illud beatû ociû exigere,uirtutû cukor,quae exerceri etiâ quietiffîmi's poffunt»
Hoc nëpe ab homine exfgitur,ut profit homfnfbus,fî fieri poteft multis, fî minus pan
eis, fî minus,proximis,fî minus,fîbi.Nâ cum fe utilem caçrerïs effîcit,cômune agit ne
gociû.Quoniâ qui fo deteriorem facït,nô fibi tantûmodo nocet,fod etiâ omnibus eis,
* quibus mek'or ilks ^deffepotuiffét,Sed ffquis bene defe meret,hocîpfo alfjs prodeft,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
quoq

54^ LIBER VNVS
C,xxxi quod illis profuturum parât, Duas R,P, anîmo.compledamur,Alteram magnamV
ÔC uere publicam,qua dfj atque homines contfnentur,in qua nô ad hune angulum ref
pfcfmus, aut fllum , fedtermfnos ciuftatfs noftrae cum foie mefimur ,Alteram cui nos
affcripfit côditio nafcëdi.Haec autem Athenienfîum erit, aut Carthagfnenfîum erit,
aut alterius alfcufus,quae non ad omnes pertfneat hommes, fed ad certos,Qufdam eo
dem tempore utriq? R.P,dant operam mafori mfnoricj?, quidam tantùm minori,qui/
dam tâtum maïori,Huic maiori R.P.&inocio deforuire poffumus , imo uero nefofo
an in ocio melfusmt quaeramus quid fît uirtus,una plurefue fint,Natura an ars bonos
uiros faciat.Vnum fîthoc,quod maria terraf4?,£x" mari ac terris inforta compleditur>
an muka deus corpora eiufmodi {parfont,Côtinua fit omnfs ÔC plena materia, ex qtïa
cunda gignuntur , an diduda, ÔC folfdîs inane permixtum fît.Deus fedës opus fuum
fpedet,an tradet.Vtrum ne extrinfociisïlli circunfufus fît,an toti ïnditus,ImmobiIis
fit mundus, an inter caduca,c\_ ad tempus nata numerandus . Haec qui contemplatur,
/ quid deo praeftat?Ne tanta eius opéra fîne tefte fînt , Solemus dicere fummum bonû
effe focundum naturam uiuere Natura ad utrumq? genuit,SKT contemplationi rerum
ÔC adioni . Nunc probemus,quod prius diximus Qufd porro , hoc non erit pro/
C.XxXii batum,fifounufquffq?confuIuerft, quantam cupiditatem habeat ignota nofcendf,c|
ad omnes fabulas éxeïtetur ? Naûigant quïdam , ÔC laborés peregrinationis longiflï/
mae una mercede perpetfuntur , cognofcëdï aliquid abdftum remotumep, Haec res ad
fpedacula populos contrahit,haec côgit praeclufa rimari, fecretfora exquirere,antiqui
tates euoluere , mores barbararum audire gentium . Curiofum nobfs natura fngenf3
dedft,ÔC artfs fîbi ac pulchritudïnis fuae confofa,fpedatores nos tantis rerum fpedacu
lis genuit,perditura frudum fm',fî tam magna ,tam dara,tam fubtiliter duda,tam niti
da ÔC non uno génère formofa folitudini oftëderer. Vt foias illam Ipedari uoluiffe,no
tantû afpfcUude quem nobfs locum dederit.In medfa nos fuf parte côftîtuft , ÔC côfpe
dum omnium nobfs dedit , nec erexit tantummodo hominem, fed etiam ad contem/
plationem fadum,ut ab ortu fydera in occafum labëtia profequi poffet, ÔC uultum fu/
um circûferre cum toto corpore,fublfme fecit fllî caput,cx. collo flexibili impofuft.De
inde fona per dfem,fonaper nodem,fîgna prolucent .Nullâ non partem fui expk'cuit,
ût per haec quae obtulerat eius ocuIis,cupiditatem faceret etiam caeterorû: nec enim o [
mnia,nec tanta uifimus,quanta funt,fod aefes noftra aperït fibi iniieftfgando uiam,ÔC
fundamenta ueri iacit,ut inqm'fîtfo tranfeat ex apertfs in obfcura,cY. aliquid ipfo mun
do inueniat antiquius.unde ifta fîdera exferint, quis fuerit uniuerfî ftatus anteq fingii
la fn partes dffçederent , quae ratio merfa ÔC confufa dfduxerft, Quis loca rébus allï/
gnauerft, fuapte natura graufa defoëderint, euolauerfnt leufa ,an propter ipfum pon/
al,maxime duscorporû altior aliqua ufslegëfîngulisdfxerftran illud uerum fît, quod f à me pro *
p- baturjhomïnes diuini {pirïtus ëffe partem,ac ueluti fcfntflias quafdam facrorû ïn ter/
ras defîlufffe,atq? ex alieno loco exfflè. Cogftatfo noftra cedf munïmenta perriimpït,
nec contenta eft id quod oftenditur foire . llIud,ïnquit,fcrutor qiiod ultra mundum iâ
cetjUtrum ne profunda uaftitas fît , an ÔC hoc ipfum termïnis fuis claudatur: qualis fît
habitus exdufîs,informia, ÔC cônfuia fint, an in omnem partem tantundem loci obtk
nentia.an ÔCilla ïn aliquem cultum deferipta fînt:huic cohaereant mundo,an longe ab
hoc fecefferint,&: ïn uacuo uolutenturtindiuidua fint,per quae ftruitur omne id quod
natum futurume^ eft,an continua eorum materia fit,ÔC per totû mutabilis. Vtrum co
traria inter fe elementa fînt,an non pugnent,fod per diuerfa conîpirent. Ad haec quae/
renda natus,aeftîma quod no multum acceperit temporfs,etiam fî illud totum fîbi uë/
dicat:cui licet nihil facilitate eripi,nihil neglïgentia patiatur excidere i licet horas fuaà
auariflîme feruet,ô(. ufqueïn ultimae aetatis humanae termines procedat,nec quicquâ
illi ex eo quod natura cbnftïtuïtiortunacôcutiat , tamen homo ad ïmmortaliû cogni
tïonem nimis mortalis eft.Ego fecûdû natura uiuo,fî totum meilli dedi,fi illius admi/
rator cukorcf? fum.Natura autë utrumep facere me uoluit, ÔC agere , ÔC contëplafioni
uacare.Vtrumq? facio,quoniâ ne côtemplatîo quidê fîne adiôe eft, Sed refert,inquis;
an ad hanc uoluptatis caufa accefferït,nfhil aliud ex illa petësîq) afffduam contëplatfô
nem,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

de Vita beata 547
nem , quae fine exku eft . Eft enfm dulcfs,cx. habet illecebras fuas % Aduerfus hoc tibi
refpôdeo, aeque refert.quo anfmo çiuilem agas uitam,an ur fomper fnqufetus fis , nec
uriqùafn fumas illud tëpus,quo ab humanis ad diuina refpicias Quomodo res appe
tcre fine ullo uirtutû amore,8 fed apudomnes omnium gëtium homines quicunq? erunt? Ad
fummâ quaero,an ex praeceptis fufs ufxerfnt Cleanthes ÔC Chryfîppus 6k: Zenon.No
dubfe refpondebis,fîc illos uixfffe,quemadmodum dixerant effo ufuendum.Atqui ne
mo ïîlofum "R.P/admïniftrauit. Non fuit.ïnquis ,aut ea fortuna,aut dt'gnïtas ea,quae
admitti ad publîcarum rérum tradationem folet, fed fjdem nihilominus non fegnem
egere uitam.Inuenerunt quemadmodum plus quies illorum hominibus prodeffot,q>
aïiorum dïfourfus SxTfudor.Ergo nihilominus hi mukû egiffe uîfî funt , quamuis nihil
publiée agerent,Praeterea tria gênera funt uïtae,inter qUae quid fît optimum quaeri fo/
îet . Vnum uoluptati uacat, alterum contemplatïoni , tertfum adfoni .Primum de/
pofîta contentfone,depofîtocj? odfo,quod fmplacabfle diuerfa fequëtibus indiximus,
uideamus an haec omnia ad idem fub alio atq? alio titulo perueniunt. Nec ille qm'uo/
luptatem probat,fîne contemplatfone eft , nec ille qui fe contemplationï inférait, fine
uoluptatê eft,nec file cufus uita adïonibus deftfnata eft,fîne contemplationeeft.PIu/
rimum3Înquis,difcrfmfnfs eft,utrum alîquares propofitum, an propofiti alterius ac/
ceffîo fît.Sanè grande difcrimë.Tamen alterum fine akero non eft. Nec file Ciné adfo'
ne contemplatur,nec is fînecontemplatione agit . Nec ille tertius,de quo maie exifti/
mare confenfimus , uoîuptatem ïnertem probat,fed eam3 quae adione éffîcit fïrmos.
Ita ÔC hase ipfa uoluptarfa feda in adu eft . Qufd nf in adu eft , quum'ipfo dicatEpi/
curus aliquando fe receffurumà uokiptate,dolorem etiam appeti'tiirUm,fî aut uolu/
ptati immïnebit peenitentia, aut dolor mïnor pro grauiore fumetur? Quo pertinet
hoc dicere?Vt appareat contemplationem placere omnibus. Alfj petunt iIlam,nobfsi
ftatio eft, no portus hec.Adijcenûc huc,qcF èlege Chryfîppî ufuere ocfofb lïcet.No
dico ut ociû patiatursfeduteli'gat.Negahtnoftrffapfentem adquamIfbetR.P.accef
furum . Quid autë intereft, quomodo fapiens ad ocium ueniat , utrum quia R. P.illi
deeft,an quia ipfe R;P. Si omnibus defutura R. P.eft , fomper autem deerft faftidio/
fo qugrentibus,interrogo ad quam R . P. fapiens acceflurus fît.Ad Athenienfium,ïn
qua Socrates damnatur,Ariftoteles ne damnaretur fugit : in qua opprïmït inuidia uir
tûtes ? Negabis mihi acceffurum in hanc R.P. fapientem. Ad Carthaginenfîum et/
go R, P , fapiens accedet , in qua affîdua feditio,ôc* optimo cuiq; infefta libertas eft,
Summa aequi ac boni uilitas, aduerfus hoftes inhumana crudelitas, etiam aduerfus fu
os hoftfîitas?Et hanc fugiet.Si percenfere fîngulas uoIuero,nuIIam inuenero,quae fa/
pfentem, aut quam fapiens pati poffit . Quod fî non ïnuenitur illa R.P. quam no/
bis fïngimusjïncipit omnibus effe ocium neceffarium,quia quod unum praeferri po/
terat ocio , nufquâ eft.Siquis dicit optimû effe nauigare , deinde negat nauigandû ïn
eo mari, in quo naufragia fieri foleant , ÔC fréquenter fubïtae tempeftates fînt quae re/
dorem in contrarîum rapfant, puto hfc me uetat nauem foluere , quum laudet naui/ "
gationem,
Libri de uita beata finis»
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

548 T : - 1. 1 B E R PRI M V ff '
*
y-.- .... v". _N ^lBRV-jvi DE BEATA VITA ^
Cap x Non'eft'qu.od mihi illud diffenfionû morerefpondeas.HcEcparsmaiorefTêuidetur/
Rodolphus reàe notarat , difceffionemJndicatenim confukationis genus, quo pedibus irarin '
- fententiam,Ecinhocnumeranturfiiffragia5nonexpenduntur,
"-' . ' Cap.5.-umpulcherrimaetpatiens,Rodolphicodexhabebat patiensanxr",hocquidfibiueIiC,
nrfdo,nifi forte proanxij>fcripram erat auxilif. - . , . .
-Ça. 15.Vix peruêturus in turpia, Çluodda exeplar habebat.u_r.Pnpr Ieftio uidetur argution
jCap.15.ln regno libertas nô eft,In.regno nati fumus,Aeditio Teraiiiana non habebat,ih regnp
libertas noneft.Sed ea uerba funt annotatoris .
Cap. 2.o.Nam quidem fi etparia etoCLuidem uideturredundare,
' Cap.xi.Nec fordidum rcrimen erat,parua_ etc,Q_uidam hab.ebat,neceffariumerimen,Rodok
plius non maie coniecîtat,cenforium crimen erat,
%Cap,x5.Nihilo miferior ero.Ante haecuerba Rodolphicodex habebat, Makm magnam me/
am.Ipk legit malo ftragulam meam.Videntur _ri.mi.ikia. ^
Omnes mihi ex uoto decidancRodolphi codex habebae,Au-fen.entias Omnes mihi ex uoto'
deciâant.Ipiecorrexit,utfententeomnes mihi exuoto cédant.
: Cap.2.*",Admonitio nota fitHeecuerba nihil faciût adfenfu. Sufpicor abannotatore adieda,
admonitio notabilis.Itacp difpunximus..
LVCII ANNE! SENECAE AD SîRENVH DETRAN ,
Q.VILLITATE VITAE LIBER PRIMyS,
Nquirentï mihi ïn me,quaedam uitia apparebant Serene ïn aperto>
pofîta , quae manu praecïderem, quidam obfcuriora ÔC in receffir,
quaedam non contïnua,fod ex interuallis redeuntia: quae uel mole
ftiflîma dixerfm,ut hoftes uagos,SCex occafîpnïbus aflîliëtes, peç
quos neutrum Ifcet, nec tanquâ fn bello paratû effe , nec tanquam
in pace focurum Illum tamen habitum in me maxime deprehen/
do(Quareenim nonuerumut medfco fatear)me,nec bona fideIt
:>eratum his quae timebam ÔC oderam, nec rurfus obnoxium.In ftatu ut non peffïmp,
ita maxime querulo ÔC morofo pofi'tus fum.Nec aegroto,nec ualeo.Non eftquod dû
cas,omnïum ufrtutum tenera effe principia, tempore ipfis duramentum ÔC robur ac/
cedere.Non ignoro etiam quae ïn fpeciem laborant-dfgnitatem dico ÔC eloquentîaefa
mam, ÔC quîcqufd ad alienum fuffragium uenit , mora conuaïefcere.Et quae lieras uû
res parant,ôi_ quae ad placendum fuco quodam fubornantur, expedant annos,donec
paulatim colorem diuturnitas ducat. Sed ego uereor,ne confuetudo qua rébus affert
conftantfam,hoc uitium in me altius fïgat. Tam bonorum quàm malorum lpnga cô/
uerfatio amorem fnducit.Haec animi inter utrumep dubij,nec ad reda fortitèr,nec ad
praua uergentis infirmitas qualfs fît,non ta fomel tibi poffum, quàm per partes often
dere.Dicam quae acefdant mihf,tu morbo nomen inuem'es.Tenet me fummus amor
parfïmoniae, fateor.Placet non fn ambftfonem cubile compofîtum,non ex arcula pro
' ïata ueftfs,non ponderfbus,aut mille tormentis {plenderecogentibus expreffa,fed do
,meftîca,8

DE TRAN Q.VILLITAT E VITAE 54?^
tfs fîtu uenientem,multo fplendore Ïuxuria ÔC undique circumfonuit. Paulum titubât
acfesjfacilfus aduerfus illam animû quàm oculos attollo, Recedo itaq? nô peior,fod tri
itïor.Nec inter illa friuola meaî tam altus incedo , tantuscf? morfus fubït, ÔC dubftatfa *»&«_ «

J5 LIBER PRIMVS
- _equa_fs,fecùnddcf? curfu eat,propicfus q? fîbi fit,ÔC fua laetus afpfcfat , ÔC hoc gaudfumi
non interrumpat,fed plaeido ftatu maneat,nec attollens fe unquam, nec deprimens.Id ;
tranquilîitâs erit.Quomodo ad hanc perueniri poffît,in uniuerfum quaeramus.Surnes ;
tu ex publïco remedio quantum uoles. Totum intérim uitium in médium protrahen/
dum eft,ex quo cognoftet quifque partem fuam . Simul tu ïntelliges quâtominus ne/
godj habeas cum faftidio tui , quàm hi quos ad profeffîonem fpeciofam alligatos ,

DE TRAN Q,VILLITAT E VITAE $51,
cmfus, hoc fe quffq? modo fomper fugft.Sed qufd prodeft ,'fî non effugft?fequftur fe/
pfe,ô-7 urget graufffîmus cornes , Omnes itaque foire debemus , non locorum uitium
effe quo laboramus,fed noftrum.Infîrmf fumus ad omne toîefandum , nec laboris pa/
rientes,nec uoluptatis,nec noftrae, nec tillius rei diutius , Hoc quofdam egft ad morte,
quod propofîta faepe mutando , in eadem reuoluebantur , ÔC non reliquerant nouftati
.ûcum,Faftfdfo illis effe ccepft ufta ÔC ipfe mundus , ÔC fubit illud rabidarum delitiarû*
quoufque eadem?
De exercitatfone anfmi.
ADuerfus hoc tedfum quo auxîlfo putem utendum,quaerîs. Optimum erat(utâî£
Athenodorus) adfone rerum ÔC Reipub. tradatfone,6Y offîcfjs duilïbus fedetû
nere.Nam ut quidam foie ÔC exercitatione curam corporis educunt, Athletïscf? utïlif/
fîmum eftjlacertos fuos,roburej? cui fo uendicauerunt, maiorê temporis parte nutrireî
ita nobis animum ad rerum ciuilïum tutamen parantibus,in opère effelonge pulcher/
rimum eft . Nam cum utilem fo effîcefe cîuibus mortalfbusq? propofîtû habeat* fîmul
&C exercetur ÔC profïcfoquï fn medfjs fo offîcfjs pofuit, communia priuataqj pro facul/
tate admïniftranis, Sed qufa ïn hac,ïnquit, tam infarta hominum ambfrione, tôt calum/
niatoribus in détenus reda torquentfbus parum tuta fîmplicitas eft , ÔC plus futurum
/ femper eft quod obftet,quàm quod fîiccedat,à foro qufdem ÔC publico recedendû eft,
fed habet,ubï fe etiam in pn'Uato lare explicet magnus animus.Nec ut leonum anima/
liumcj? impetus, caueïs coercetur, fîchominum quorum maxime infeduduadiones
font, ita tamen delituerit,ut ubfcunque ocium fuum abfconderft, prodeffe uek't fîngu/
Ifs ÔC unfuerfïs,fngent'o.uoce,confiIfo.Nec enim is fblas Reïpub.prodeft,qui candïda
ibs extrahït, ôC tuetur reos , ÔC de pace belloq? cenfot , fod qui' fuuentutem exhortatur,
qui ïn tanta bonorum praeceptorum ïnopia , uirtutê inftruit animos, qui ad pecuniam
luxuriâq? curfu ruëtes prenfat ac retrahï-,&.,fî nihil aliud, certe moratur,in priuato pu
blicum negocium agit An ille plus praeftat , quf fnter peregrfnos ÔC cfues t aut urba/
rus praetor adeuntibus aflèfforibus uerba pronunciat , quàm qui docet qufd fît iuftû
cîa.quid pietas,quid fàpfentfa,qufd fortitudo, quid mortis contemptus * quid deorum
intelkdus , quantum bonum fît bona confoientia Ergo fi tempus ïn ftudia conféras,
quod fubduxeris offïcfjs,non deferueris,nec munus detradaueris.Neque enim ille fo/ '
lus militat,qui in acie ftat , ÔC cornu dextrum laeuumcp defendït,fod qui portas tuetur,
ÔC ftatfone minus perîculofa,non ocfofa tamen fi_ngitur,u.gilias -j? feruar,^- armamen
tario praeeft Quae minifteria quamuis ïncruenta fînt , ïn numerum ftipendïorum ue/
hfunt.Sf te ad ftudia reuocaueris,omne uitae faftfdfum effugerfs , nec nodem fieri op/
tabfs tedfo Iucfs,nec tfbf grauis eris,nec alfjs fuperuacuus, mukos ïn amicitia attrahes,
afïïuetqlt ad te optimus quifc^.Nûquam enfm quamuis obfcura uirtus latet, fed mittît
fui figna.Quifquis dignus fuerit,ueftfgfjs illam collfget . Nam fî omnem conuerfatïo/
tiem tollimus,^ generî humano renunciamus , ufuimus

"* .j5*j » LIBER- PRIMVS -./..
. tubemakm,amfcumfidelem , temperantem conufuam agat . Offfcfa fî cfùfs am.ferït,*
homfnis exerceat. Ideo magno animo nos non unius urbis mcenibus clufîmus , fedin :
totîus orbîs commerduni eiTufîmus.Patrîamqp! nobfs mundumprofeffï fumus,utlfçei
ret Iatforem ufrtutf campû dare.Praecîufum tibi tribunal eft , ÔC roftris prohfberfs , aut;
comitfjs.refpice poft te, quantum latiffîmarum regionum pateat,quantum populorû*.
r r , Nunquam tibi ita magna pars obftruetur, ut non maior relïnquatur , Sed.uide ne totû ;
Sufes eu \u ^^ ujtiurn tuum RC.No uis enim nifi conful, aut prytanes, aut ceryx, a^itfufes adrm/ ..
Ingua peg/ ni^rarc ^empUJ3 .
fi miîïtare noIis,nffi imperatoraut tribunus ? etfam fî alfj pri/
Qufd
norm mam frontem tenebunt, te fors inter gregarios pofuit, inde uoce,adhortatione,exem/
plo,anïmo,mïlïta,Praecifis quoq? manihus,ille,in praelio inuenit, quod partibus cqnfe
> timum
rat.qui ftat tantùm ÔC. clamorefuuat. Taie quîddam faciès, fia prima te Reipub.parte .
fortuna fubmouerït, ftes tamen, clamore iuues:fî qufs fauces oppreffît , ftes tamen, ÔC.
fîlentfo fuues,Nunquam fnutflfs eft opéra ciuis boni Audftu enim, uîfu,uultu, nutu,î
obftinatïone.taçïta,incéfîîi_f? ipfo prodeft.Vt.falutaria, quae citra guftû tadumq?odo/_ ,
re proficiunt, ita uirtus utiîitatem etiam ex Ionginquo ÔC latens fundit , fîue potftur ÔC, ;
frufturfuo fure,fiue precarfos habet accpffus,cogiturc| uela côtrahere,fîuepcîofa mu/
taq? eft,ÔC angufto cfrçumferipta,fïue adaperta,in quoeuneg habitu eft,profît,Qufd m -:
parum utile putas exemplum bene quiefçentis ? Longe itaque pptimum mifeere ociû ,
rebusj quotiens aduofa uita fmpedfmentis fortuitïs, aut cfuftatfs condftione prohibe/
tur,Nunquam enfm ufque co interdufa funt omnia, ut nulli adfoni locus honeftaefît* : :
Nunqufd potes inuenire urbem miferipren., quàm Âthenienfium fuft , cum illam tri/
ginta tyrahni di'uellerent?mi'île,treeentbs dues, optimum quem q? occïderant . Nec fû
nem ideo faciebat,fed iritabat feipfam faeuitiaJn qua ciuitate erat ariopagos relfgiofîf/
fîm um ïudicïum.in qua feriatus,populusq? fonatui fimilis coibat, quotidie earnifïçum
trifte coîlegium,^ infeïix cur.r'a tyrannis angufta, Poterat ne illa.ciuïtas conquiefoere^
in qua tôt tyrannï,quot fatellites erant?N.e fpes qufdem ulla recfpfendae îibertatis ani/
mis poterat offem',nec ulîi remedio locus apparebat,côtra tantam uïm maîorû. Vnde
enim miferae ciuitati tôt Harmodios?Socrates tamen in medio erat,c\" lugentes patres ....
confbIabatur,ô_ defperantes de Repub.exhortabatur, ÔC dïuitibus opes fuas meerèn/
tibus exprobrabat feram periculofae auarfcfae pceni'tentfam , ÔC fmi'tarî uolentibusma
gnum cïrcumferebat exemplar,cufn intra triginta dominos liber incederet Hune ta/ ,
men Athenae ipfg in carçere occiderunt , ÔC quf tuto infiiltauerat agmfni tyrannorum, ,
efus libertatem libertas non t.uKt,ut feias ÔC in affiida Repub.effe oçcafîonem fapienti
uiïoadfoproferendum,8£inflorentiac beata,pecuniam,t'nuïdiam , mille alfa uitia fn/ -
ermfa regnare.Vtcunq? ergo fe Refpub. dabit,, utcunq? fortuna permittet, ita aut ex/ .
pliçabfmus nos.aut contrahemùs , Vtiq? mouebimus, nec alligati metu tqrpebimus,*
Immo ille ufrfuerft ,.quf perfculfs undique im mïnëtibus, armis ÔC cathenïs circumfre
mentfbus non aîliferit uirtutem , nec abfconderit . Non enim débet feruantem fo ob/ ,
ruerejUt opinor.Curïus Dentatus aiebat,malje effe fo mortuum,quàm nô uiuere.VI/ >
maîorum eft,ex uirorum numéro exfre antequam morïaris , fod faciêdumerits ^
fi in Reïpub.tempus minus tradabile ïncideris,ut plus ocio ac literis uendices,nec ali/ ]
ter quam periculofa nauïgatione fubmerfus portum petas , nec expedes donec res te ..
dïmktant,fodab ipfis teipfo dffîungas,
CAP.nii Infpicere autem.debemus prfmum.nofmetfpfos,deinde quae aggredfmur négociai
deinde eos quorum caufa,aut çum quibus. Anteomnia neceffe efi fefpfum xftimare^
Quia fore plus nobis uidemur poffe quàm poffîmus .Alius elo.quentiae fiduciaprola/ ]bitur,alïus
patrimonïo fuo plus imperauit,quàm ferre poflît:aIi'usfnfirrnum corpus là '.;
borfofo oppreffît ofîîçïo , Quorundam parum idonea eft uerecundia rébus ciuïlibus,*
quaefïrmam frontem defîderant,quorundam contumacia non facit ad aulam , Quidâ ".[]
nonhabent fram in poteftate , ÔC illos ad temeraria uerba quaelibet ïndignatio effert^ *
Quidam urbanïtatem nefciunt continere ,,nec periculofîs. abftinent falibus . Qmnû '
bus his utiliornegocioquieseftvFeroximpatiénsque natura iritamenta hocfturali/
bertatieuïtet, : .. '",..''"..; ...
'''* Aeftimanda
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE TRANQ.VILLI.TATE VITAE J5J
Aeftfmanda funt deinde îpfà quae aggredimur,&T uires noftrae cum rébus quas ten/ CAP. vj
taturi fumus comparandae.Debet enim fomper plus effê ukiû ïri*"adore,quàm ïn pon/ alaftione
dere.Neccffe eft ut opprimant onera,quae ferente mafora funt. Quaedam praeterea no
tam magna funt negocfa,q~? foecunda,muîtumq? negoeforum ferunt.Et haec fugienda
funt,ex quibus noua occupatio mukïplexq? nafcetur.Nec accedendum eo,unde liber
regreffus non fît.His admouerida manus eft,quorum finem,aut facerè,aut fperare pof
fîs.Certerelfnquenda quae latfus àduprocedunt.nec ubi propofueris défînunt.
Hominum quoq? dcledus habendus eft, an digni fînt, quibus partem uitae noftrae CAP,VI
impendamus , an ad illos temporis noftri iadura peruenfat . Quidam ultro officia no/
fîrra nobis imputant. Athenodorus ait,ne ad cnam quidem fe ïturum ad eum , qui fî/
bi ml pro hoc debiturus fît, Puto intdîigïs,muko minus ad eos ïturum,quïcum amico
rum offîcfjs paria in menfà facïunt, qui fercula pro congiarfjs numerant , quafî in alie/
num ho norem intempérantes fint, deinde illi fint teftes fpedatoresq? . Non dekdabït
popfna fecreta . Confîdërandum eft, utrum natura tua agendis rébus , an ocfo,ftudfo,
contemplatfonià^àptïôriît, ÔC eo incîinandû, quo te uisingenfj defert.Ifbcrates Epho
rum inieda manuàforor fubduxk, utilforem componendis monimentïs hiftorîarum
ratus+Male enim refpbndent coada ingénia, reludartte natura ïrrirus Iabor eft.
De his quae animum deledant,8£ de commodis amïcitïae,5C
. * ... quod amicus cupiditate uacuus elïgatur. .
Nihil tamen aeque obledauerft anfmum,quàm amicitia fidelis. Quantum bonum CAP. VII
eft,ubi funt praeparata pedora,in quae tuto focretû omne defeendat, quorû con/
foientiam minus quàm tuam timeas » quorum fermo folïckudïnem lenîat,fenten
tia confilium expediat,hilaritas trifticiam diffipet,confpedus ipfe deledet ? Quos fcû
licet uacuos, quantû fieri poterit à cûpiditatibus , elïgemus . Serpunt enim uitia, ÔC in
proximum quemq? tranfilfunt, ÔC contadu nocent , Itac^ ut fn peftflentia cauendû eft,
ne corruptis iam corporibus , ÔC morbo flagrantfbus affîdeamus, qufa perfcula trahe/
mus , afflatuq^ ipfo fn proxfmo laborabfmus : ita in amicorum Iegendis ingenfjs dabf/
mus operam , ut quamminime ïnquinatos affumamus Initium morbi eft , aegrfs fana
mifcere,nec hoc praecepen'm tfbf,utneminë nffî fapientem foquarfs, autattrabas, Vbi
enim iftud ïnuenies, quod totfocuîis quaerimus ? Pro optimo eft minime malus . Vïx
tibi effet facukas deledus feîicforis,fî inter Pîatonas ëk. Xenophontas, 2K*iîkim Socra/
tfcifttus prouentum bonos quaereres,aut fî tibi poteftas Catonianae ifïeret aetatis,qug
plerofq? dignos tulit,qui Catonis faeculo nafcerentur,fîcut mukos peiores,quàm unep
aliis maximorumej? molitorcs foelerum. Vtraq? enim turba opus erat , ut Cato poffet
intelîigt',habere debuit ÔC bonos , quibus fe approbaret , ÔC malos ïn quibus uim fuam
experiretur.Nunc uero in tanta bonorum egeftate minus faftidiofa fiât eledio.Praeck
pue tamen ukentur triftes , ôC omnia déplorantes , quibus nulla non caufa in querelas
placer.Côftet illi licet fïdes ÔC beneuolëtia, tranquillitati tamê inimicus eft cornes per/
turbatus,-& omnia gemens.
De mutatione animi,
TRanfeamus ad patrimonïa, maximam humanarum erumnarum materiam.Nam cAP^Vl II
fi omnfa alfa qufbus angfmur compares,mortes, aegrotatfones, metus,defiderfa,
dolorum laborumej? patientiam , cum fjs quae nobis mala pecunia noftra exhibet , haec
pars multum praegrauabit.Itaque cogitandum eft , quanto leuior dolor fit non habere
quàm perdere , ÔC intelligemus paupertatem eo minorem tormentorum , quo minore
damnorum effê materfam.Errasenim fîputas animofîus detrfmëta diuites fcrre.Maxi
mis minimisa corporibus par eft dolor uulneris.Bion déganter ait,Non minus mole/
ftum effe caluïs quàm comatis piïos uelli. Idê feias licet de pauperibus locupîetibus 4?,
par illis effe tormentum, Vtriq? enfm pecunfa fua adhaefît,nec fîne fenfu auelli poteft,
Tolerabilius autem eft,ut di'xï,facïliusq? non acquirere, quàm amittere , Idcoq. laetîo/
res uidebis quos nûquam fortuna refpexit,quàm quos déferait , Vidït hoc Dïogenes,
uir ingénus animi,^ effecit ne qufd fîbf eripf poffet , Tu iftud paupertatem,inopiam,
egeftatem uoea, ÔC quod uoles ignominiofum focuritati nomen impone . Purabo hûc
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
G j non

, fua
55'4 ". LIBER PRIMVS
non effe felïcem,fi quem mihi alium fnuenerfs,cui nihil pereat , Aut ego faiïor,autre/
gnum efl.in.ter auaros,ci'rcumforiptores,latrones,pîagiarïos,unum effe, cui noceri no
poffit,Siquis'de folfoitate Dïogenïs dubitat, poteft ipfe dubitare ÔC de deoriim fmmor
caiium ftatu,an parum béate degant,quod illis non prgdia,nechortifint,nec alieno co
lono rura preciofa,nec grande m foro fcenus , Non pudet , quifquis diuitfjs adftupes?;
Refpice agedum mundum,Nudos uidebis deos,omnia dantes, nihil habentes . Hune
tu pauperem putas, an dfjs immortalibus fimilem,qui fo fortuitis omnibus exuit? Feîk
ciorem tu Demetrium Pompeianum uoeas, quem nOn puduït locupletiorë effe Pom/
peio?NumerusïHi quotidie feruorû , uelut impératori exercitus, referebatur, cui iam
dudûm diuitiae effe debuerant,duo uicarfj ÔC cella laxfor.At Diogenf feruus unfeus fu
git,nec eum reducere aim monftraretur, tantf putauft. Turpe eft, inquit, Manen fîne
Dïogene poffe uiuere, Dïogenem fine Mane non poffe , Videtur mihi dixiffe, Age
tuum negocium fortuna.nihil apud Dïogenem iam tui efiFugk mfhf feruus,fmmô Ii
ber abfjt , Famiîia ueftïarïum petit uidumq? . Tôt uentres auïdïffîmorum animalium
tuendi funt.Emenda ueftïs,S*. euftodiendae rapaciffïmae manus, ÔC flentfum deteftan/
riumq? minffterijs utendum, Quanto ille folfcfor, quf nihil ullf debet,nffî quod facfllï/
» me negat fîbi.Sed quonïam non eft tantùm roboris nobis, anguftanda certe funt patri.
monia , ut minus adïm'urïas fortunae fimus expofiti . Habiliora funt corpora pufilla,
quae ïn arma fua contrahi pofîîint,quàm quae fuperfuhduntur,&. undique magnitudo
uulneribus obïecit. Optimus pecuniae modus eft , qui nec in paupertatê cadït,nec
procul à paupertatê difeedit.
De uana gloria remouenda,
CAP* IX T}Lacebït a"tein nobfs mëfura,ff prius parfimônfa placuerft , fine qua nec uïlae opes
JL fuftïciunt,nec ullae non fatis patent,praefertïm cum in uicino remedium fît,cVpof/
fit ipfa paupertas in diuitias fo,aduocàta frugalftate,conuertere , Affuefcamus à nobfs
remouere pompam,&. ufu-rerum' ornamenta metiri.Cibus famem domet.potîo fitim»
ïibïdoq? qua neceffe eft effluat.Difçamus membris noftris ïnùftfs cultum ufdumc^no
ad noua exempla componere,fed ut maiorum fuadent mores . Difcamus contfnëtiam
augere,îuxurïam coercere,gulam temperare, ïracundiam Ienire, paupertatem aequis
oculis afpicere, frugalitatem colère , etiamfi nos pudebit defîderfjs naturaîibus paruo
parata remédia adhibere,fpes effrenatas,&. animum in futura emïnentë uelut fub uïn/
cuh's habere,id agere,ut diuitias à nobis potius quàm à fortuna petamus.Non poteft,
inquam,tanta uarietas ÔC inïquitas cafuum ita depeîlï, ut non multum procellarum ïr/
ruât magna armamenta pandentibus : cogendae ïn artum res funt, ut tela in uanum ca
dant, Ideo cf exilia interdum calarnîtatescp in remedium ceflere , ÔC leuioribus incom/
modïs grauiora fanata funt, ubï parum audit praecepta animus,nec curari mollius po/
teft.Quïd nijdurius enim confulitur,

DE TRAN Q. VÏLLIT A T E: VITAE $55
torum,aut improbatorû,-8(" inter tôt milia librorum ofcïtantï, cui uoîumïnum fîiorum
frontes maxime placent,tituliq?? Apud defîdiolîffïmos ergo uidebis quiequid oratio/
num hiftoriarumô^eft, ÔCteéto tenus extrada Ioculamenta , Iam enfm fnter balnearia *
ÔC thermas, bfblïotheca quoque, ut neceffarîum domus ornamentum expolftur. Igno
feerem plane, fi è ftudforum nimia cupidine oriretur . Nûc ifta exquffîta,S

356 LIBER PRIMVS
quod poffedi,hakricf?.Magna quidê res tuas mercede colui, fod qufa îiperas,iîîas do»-
cedo gratus libensq^ Siquid habere me tu uoîueris , etiam nunc foruabo , fî aliud pîa/ .
cet,ego uero faciam.Signatumq?argentum,domum,famflfamcpmeâ reddo, reftftuo,
Appdlauerit natura,quç prior nobis 'credidit,cV. huicdfcemus.Recïpe animo meliore
quam dedifti, nô tergiueribr nec refugio, paratum habes à uolente . quod nô fentienti,
dedifti,Aufer.Reuertï unde ueneris, quid graue eft?Maïe uïuet, quifquis nefciet bene
mori, Huic itaque primum rei precïum detrahendum eft , 'ÔC ipfritus inter foruïtfa nu/,
merandus . Gladiatores (aft Cicero.) fnuïfos habemus , fî omni modo uitam knpetra/
re cupiuntjfauemus fî contempfum efus prae fo ferunt. Idem euenire nobis fcias.Sa.pe
enim caiifa moriendf eft timide mori,fortuna illa quae ludos fibi facit, Quo , inquit, te
referuem malum ÔC trepfdum animal? eo magis conuulneraberis ÔC confodieris,qtiïa
nefcis praebere fugulum.Vfues diutius.8*- morieris expedftius, quf ferrum non fubdn
da ceruice,nec manfbus oppofîtfs,fed anïmofo recfpfs. Quf morte tfmebft, nihil «ncjf
pro homine uiuo faeîet.At qui foit hoc fibi cum cônciperetur ftatitn condidum,uiuer
ad formulam, ÔC fîmul illud quoq? eodem animi robore praeftabit , ne qufd ex hfs quae
eueniunt fubitum fït.Quicquid enim fieri poteft,quafîfuturum profpicfendo,maIorû
omnium impetus mollier, qui adpraeparatos expedantesq? nîhîl affermit noui,fecuria
ÔC beata tantùm fpedantibus graues eueniurit,Morbus ÔC captiuïtas,ruïna,ignis,ni___t
horum repentinum eft.Scïebam in quàm tumultuofum me contubernium natura dm./
xiffet . Totiens ïn ut'cinia mea conclamatum eft , totiens prope îïmen immaturas exe/
qufas fax cereuso"? preffît,Saepealtius ruëtis aedificij fragor fonuit.Muîtos ex his,qu0/
rum foriim,curia,formo,metum contrâxerat,nox abftuîit,8c" uïndas ad fodalitium ma
nus copulatas intercidit,Miror aliquandoad me pericula acceffîffe,quae circa mefem/
per errauerunt?Magna pars hominum eft , quae nauîgatura de tempeftate nô cogitât*
Nunquam me ïn bona re, mali'pudebffautorfs. Publïus tragicis comfcïscj? uehemen/
tior ingenfj's,quotfens mfmicas incptias, ôC uerba ad fummam caueam fpedantfa relu
quft,inter multa alia cothurno non tantùm fîpartjs fortiora, 8£ hoc aft, Cuiuïs poteft
accidere quod cuiquâ poteft. Hoc fîquis ïn medullas demiforit, ÔC omnfa aliéna mala
quorum ingens quotidie copia eft, fie afpexerît, tanquam illis lfoerum & ad fo iter fît,
multo ante fe armabît,quàm petatur. Sero anfmus adpericulorum patfentfam poft pe
rfcuîainftruitur + Non putaui hoc futurum , nunquam hoc euenturum credidiffem*
Quare autem non?Quae funt diuitiae quas non egeftas,& famés , ÔC mendfcitas à ter/
tr primitia go fequatur?Quae dignïtas,cuius non praetextam ÔC augurale,S_ lorafpatricia,ÔC for/
des c'omi_entur,cV. exportatio, notae ÔC mille maculae, ÔC extrema contemptïo ? Quod v
regnum eft,cui non parata fît rufna, ÔC proculcatfo,cV: dominus,& carnifex ? Necma/
gnis ifta interuallïs dïuifa,fed horae momëtum intereft fnter folum, ÔC auîam fngenuâ,
Scito ergo omnem conditionem uerfabfIem effe , ÔC quîcqufd fn ullum fncurrft, poffe
in te quoque incurrere.Locuples es,nunqm'd ditior Pompefo?cui cum Granius,uetus
\ cognatus, hofpes nouus,aperuiffet Caefaris domum ut fuam clauderet,defuit panis ÔC
aqua : cum tôt flumina poffïderet in fuo orientia, ÔCin fuo cadentia, mendicauïtftillû
cidia ,fame ac fiti perfjt, in palatio cognata,dum illi haeres publicum funus efurïenti lo/
cat.Honoribus fummis fundus es , Nunquid aut tam magnis, aut tam infperatfs , aut
tam uniuerfîs, quàm Seianus ? quo die illum fonatus deduxerat, populus m frufta dû
uifît: in quem quiequid congeri poterat , dfj homïnésque contulerant , ex eo nihil iu/
perfuït,quod carnifex traheret, Rex es, non ad Cr temïttam, qui ïn rogum fuû
defcendït iuflus.&" extingui uidit, fadus non regno tantum,fod etiam morti fuae fupe?
ftes : non ad Iugurtham , quem populus Romanus intra annum quàm tïmuerat*fpe/
dai.it. Ptolem arum Africae regë , Armeniae Mfthrfdatem , fnter Cafanas euftodïas uf/
al Mcretur dunus.Alter in exilium miffus eft,Alter ut meliore fide "f mitteret optabat. In tanta re/
rum furfum ac deorfum euntium uerfatione,fî non quiequid fieri poteft,prc> fatum ha
bes,das ïn te uires rébus aduerfîs,qtias infregit,quifquis prfor ufdit . Proxfmum ab his
ent,ne aut ïn fuperuacuis, aut ex fuperuacuo laboremus:id eft, ne aut quae non poilu/
mus confequi , concupifeamus : aut adepti, cupfditattitn uanitat.m noftrarum fora
' ' :- .
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
poil

DE TR ANQ.V ILLI TATE VIT ÀE 557.
poft mkîtu pudorëïnteïligamusjd eftjne aut Iabor frrftus fine effedu fîf.àut effedus la .
bore fndîgnus.Ferè em ex hfs niftfcia fequït,fî aut nô fucceffit, autfucceflus pudet» ,
,. . De uagatfonibus contra propofîtum.- ,
G?Ircumcidenda eft concurfatio,qualis eft magnae parti hominum,domos,6^theà'' CAP.XU
tra,*-** fora pererrantium,Alienis fo negocfjs offerunt , femper alfquîd agentibus
fimfîçs.Horam etfi aliquem exeuntem de domo ïnterrogaueris,quo tu? quid cogitas?..
Refpondebft ti'bi,Non mehercule fcïo,fod aliquos uïdebo,aIiqùicfagam , $ïne propQ/J
fîto uagantur quaerentes négocia, nec quae deftinaueruntagût, fed in quae.incurrerût,:
ïnconfultus illis uanusq? curfus eft,qualïs formicis per arbufta repentîbus,quae in fum ,
mum cacumen,deïnde in imum ïnancs aguntur.His plerfq? fîmi'lem uitam agunt, quo
rumnon fmmerito quis inquietam inertïam dixerit.Quorundam quafî ad ïncendium
currentium mifcreberis,ufq? eo impellunt ohuios,&. fe aliosq? praecïpitant_Cum inte/ , , .
rim çoncurrerïnt,aut falutaturf aliquem non refalutarurum , aut funusïgnbtï hominis .. .
profecuturf,autiudïcfum faepe litïgantis,aut ad fponfalfafxpenubentfsj&rledfcamaf *> .
fodati,quibufdam locïs ÔC ipfî tulerint,deindç domum cum fuperuacua redeuntes laf/
fîtud_ne,iurant nefcîffe feipfos,quare exîerfnt, ubi fuerint . poftero die erraturi per ea/
dem illa ueftigia. Omnis kaque Iabor alîquo referaturialfquôrefpicia^Noninduftria^ -,
mquietosjfçd ïnfanos falfg rerum imagines agitant,Nam ne illi qufdem fine aliqua fpé
mouentur,proritat illos alicuius rei fpeefes , cuius uanïtatê capta mens non coarguït,,
Eodemmodounumquemqfexhis qui ad augendum'turbamaceunt, mânes 2inquit,me fortuna.expeditius philofophari.
- Mïnabatur Theodoro philofopho tyrannus mortem, ÔC quidem infopultam.Ha/
bes,inquit, cur tibi placeas, hemina fanguinis fn tua poteftate eft : nam quod ad fepuï/
turam pertînet , 6 te ineptum, ff putas intereffe, fupra tèrram an infra putrefçam.Ca/
riius Iulïus uir in prïmis magnus , cuius admïrationi ne boc quidê obftat, quod noftro ,
fec,ulo; natus eft.c.um Qu'o diu altercatus,poftquamabeiinu';falleris,iIledixi't,Ne forte ,
j .. . " ' * inepta
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

553 LIBER PRIMVS '
tnepta fpe tibi blanaiarîs,dud teiuffî,Gratias,ïnquit, ago optime pfineeps Qttfd fefl/
' foritdubi.o.MuIra enim occurrunt mihi.Gontumeliofus elfe uoIuft,& ôftëdere quan/ .
ta crudelitas effet , ïn qua mors beneficium erat ? An exprobrauit illi quotidfanam de/
mentfam?Âgebant enim gratias,& quorum îiberi occifî,8

DE TRAN Q_ VILLITAT E VITAE 5551
qûfd fîbi quifq? rtunc fperet , cum uïdeat peflîma optimos pati ? Quid ergo eft ? Vide
quomodo quifq? illorum tulerit, ÔC fî fortes fuerunt , ïpforû animos defîdera, fî mulie/
foriter ÔC ignaue periere, nihil perfjt Aut digni funt, quorum defîderfo uirtus tibi pla/
ceat, aut indfgnf,quorum defîderetur îgnauia.Quïd enim eft turpius,cj~. fî maximi uiri
timïdos fortiter morïendo facfunt?Laudemus tories dîgnû Iaudibus,cV dicamus,Tan ;
to fortiorjtanto feIicïor,hominis effugiftf cafus, lfuorem, morbum,exifti ex cuftodfa, .
non tu dfgnus mala fortuna , Dfjs uffus es îndfgnus in quem iam aliquid fortuna pof/
fet,Subducentibus uero fo,cY: in ipfa morte ad uitam refpedantfbus.manus ïnfjcfendg
funt.Nemfnëflebo Iaetum,nemfnem flentë , Ille lachrymas meas ipfe abfterfît, hic fuis ;
lachrymis effîcft,ne ullis dignus fît,Ego Herculem fleam,quod uïuus uritur,autRegu >
Ium,quod tôt clauïs configïtur,aut Catonë,quod uulnera fua fortiter tulerit ? Omnes *
ifti Ieui temporis impenfa ïnuenerunt,quomodo aeterni fièrent, ad ïmmortalitatë mo/
riendo uenerunt.Eft ÔC illa folfcftudînum non mediocrïs materïa . fî te anxïe côponas, ;
nec ullis fîmpliciter oftendas. qualis multorû uita eft fiûa,ÔC oftentatfoni parata, Tor/
quet enim affidua obfetuâtio fui,ÔC deprehendf alfter quàm folet metuft.Nec unquam
cura foluimur,ubi to'tiës nos aeftimarf putam us,quoties afpfcîtNam ÔC multa incidût,
quae inuftos denuderit,5c" ut behe cedat tahta fui dïIîgentia,nÔ tamen iucunda uita,auc
feeuraeft,fomper fub perfona ufuentfum.At illa quantum haberet uoluptatïs fyncera,
ÔC per fo ornata fin.plicitas,nihilf obdës moribus fuis. Subit tamen ÔC haec uita côtem dt obtendens
ptus pericuîum, fî omnia omnibus patent, Sunt enim qui faftfdïant quiequid propius
adierunt.Sed nec uirtuti pericuîum eft,ne admota oculis reuilefoat, ÔC fatius eft fimpli
citatecohtemnï, quàm perpétua fi'mulatione torqueri . Modum tamen rei adhïbea/
tnus.mukum irttereft,an fîmpliciter uiuas, an neglfgenter, Multum in fe recedendum
eft.Conuerfatio enim diffïmflïû,bene compofïta dïfturbat,St. renouât affedus,8£ q'uic
quid imbecïllum in animo nec perduratum eft,exuIcerat,Mïfcëda tamen ifta,ÔC alter/
nanda funt,fblitudo ÔC frequcntfa,UIa nobfs facfet hominum defîderium,h ee noftri,ôC
erit altéra alterius remedium^Odium turbae fànabft folitudo,tedium folïtudïnis turba,
Nec in eadem intentione aequaliter retinenda mens eft , fed ad iocos reuoeanda, Cum
pueris Socrates Iudere non erubefoebat , ÔC Cato uino laxabat animum curis publïcïs
fatigatum,&. Scipio triumphale illud ÔC militare corpus mouit ad numéros, non mol/
ïiter fo infringês, ut nunc mos eft , etfam fnceffu fpfo ultra mulfebrem moîlicfem fluëti
bus,fod ut flli antiqui ufri folebât fnter lufum ac fefta tempora ufrflcm fn modum tripti
dfare,non fadurf detrfmentum,etfam fî ab hoftfbus fuis fpedarentur.Danda eft remff
fîo animis,meliores acrioresep requietifiirgent.Vtfertïlïbus agris non eftfmperandû,
cito enim exhauriet îllos nunquam intermiffà fceciindïtas:fta animorum impetus affi/
duus Iabor frangft. Vïres récipient paulum refbluti ÔC remiffî . Nafoitur ex affîduïtate
ïaborum , animorum haebetatfo quaedam ÔC languor.Nec ad tâta hominum cupiditas
tenderet,nifî riàturalem quandam uoîuptatem haberet Iufus iocusq?, quorum.frequës
ufus omne anfmïs pondus, omnem o) ufm erfpfet. Nam ÔC fomnus refedioni neceffa/ ^
rius eft.Hunc tamen fi per. diem nodemej? contfnues,mors erft.Mukû intereft, remit/
tas aliquid an foluas. Legum condftores feftos inftïtuerunt dies , ut ad hilaritatem ho/
mines publiée cogerentur , tanquam neceffarfum Iaborfbus interponentes tempera/
mentum.Et magni,ut dixijukï quïdam fibi menftfuas certis dîebus ferias dabant,qui/
dam nullum non diem inter ocium ôC curas diuidebant. Qualem Pollionem Afînfum
oratorem magnum meminimus,quem nullathora ultra decimam retinuft. Ne epifto/ forte,eurs
las quidem poft eam horam legebat,ne quid nouae curae nafeeretur, fed totfus diei laf/
fîtudïnem duabus illis horis ponebat, Quidâ medio dief interuixerunt, ÔC in poftme/ alMeriun/
. rfdfanas horas alfquîd leuioris operae diftulerunt . Maiores quoque noftri nouam re/ xerunt "
latfonem poft horam decfmam fn fonatu fieri uetabant . Miles uïgilias diuidit , ÔCnox
immunis eft ab expeditione redeuntïum.Indulgendum eft animo, dandum q? fubinde
ocium,quod alimenti ac uïriurn loco fît , ÔC in ambulatïonibus apertïs uagandum , ut
ccelo Iibero ÔC multo fpïritu augeatattollatcpfe animus, Aliquando uedatïo ïtercfr,
ÔC mutata regïo uigorem dabunt, conuidufque ÔC Ifberalfor potio : nonnunquam
ÔCufcp
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

360V LIBER SECVNDVS
ÔC ufcf? ad ebrîetatem ueniendum,nÔ ut mergat nos,fod ut déprimât curas» Trudit em
curas,2_" ab imo animum mouet, ÔC ut morbis quibufdâ ita trifticfae medetur. Libers^
non ob licentfam îfnguae diduseft inuentor ufnf,fed qufa libérâtforuftfo curarum ant/
mum ÔC afférit,uegetiorem(^,S_"audadorem in omnes conatus facit.Sed ut libertatïs,
ita uini falubris moderatio eft,ÔC Solonem,Arcefî_aumqj indulfîffe uino credunt, Ca/
tonï ebrietas obfeda eft,at facflfus efficfet,quifquîs obiecerït,crïmen honeftum,quàm
turpem Catonem.Sednec faepe faciendum eft, ne anfmus malam confuetudinem du/
cat, ÔC aliquando tamen fn exultatîonem libertatem .j? extrahendus, triftisc^fobrietas
remouenda pauli'fper.Nam fiue Graeco poetae credfmus,alfquando ÔC infanîreiucun/
dumeftdîue Pfatom',fruftra poëtfcas fores compos fuf pepulft,fîue Ariftoteli, nullum
magnum ingenfum fine mixtura demenriae fuit. Non poteft grande aliquid ÔC fupra
caeteras foqui, nifîmotamens, Cum uuIgarfacVfolita contempfit, fnfti'ndûquefacro
furrexftexcdfïor,tunc demumaIfquidcecinitgrandius,ore mortali Non poteft fub/
lime quicquam ÔCin arduo pofîtum contîngere,quamd_u apud fe eft.Decfdat oportet
à foliw,ÔC efferatur,SCmordeat frenos^ôCredorem capfat fuum» eoâj ferat,quo per fe
alaccedere timuiffetîafcendere, .
Habes Serene chariffîme quae pofîînt tranquilîftatem tueri,quae reftituere,quae for/
repentibus uitfjs refîftant,Illud tamen fcito nihfl horum fatfs efieualidû,remimbecillâ
feruantfbus,nffî intenta ÔC afffdua cura cfrcumeat animum labentem,
Librîprimi de tranquïllftate,ffnis,
IN LIBRVM DE TR ANQ. VILLIT AT E VITAE.
Cap.i.Deluxuria perdi-Orum,diligentius quam iam intra latus Kc Deïuxuria peràitorum
aliquis annotaratinmargine,Idimperitus aliquis coniecit in contextura.HocadmoneOj.ne quis
reponat,uelutiincuria praetermiffa.
Ibidem pro pa.dagogiRodoIpliusmauukpa.dag_f.Etmoxpro,^ intra latus,kgit,q*!intrapri
uatum. Et ore tantùm modo.Kodolphi liberliabebateadé,Ip_erepQfuerat, 8. ore tantû nS meo.
Cap.5.q*î quid fit iufticia 8_cdefunt duo uerba.qui docet,aut fimilia.
Non enim débet feruarefe.necobniere.utopinor.Rodolphi codex pro nec,habebatuel,ldik
le uertit in uelo.Kex.feruareiecitferuanteni. Forte fie erat legendum. Non enim débet celare fe,
necobruere.
Cap.u.ïn-erfolum&aulam ingenuam.Le&io uideturtolerâbilis. Significatenim aedes ma/
gnificasfoIoa.quatas.Rodolphus tamen itamutarat.diuinarionem,utopinorfequutus,interfo/
lum &alienagenua,
Cap.55.Viginti legionum fanguinemfratriparare, Sicprioraeditio.Legendum cenfeo, uiginti
ïegionum fanguine fratri parentare.
LVCII ANNEI SENECAE AD SERENVM
LIBER SECVNDVS.
C A P. 1 ISii^!ss-____s^i__ig_s_M)j Antum inter Stoicos Serene ÔC caeteros fapientiam profeffos in/
tereffe,quantum interfmînas ÔC mares,non immerito dixerim,
cum utraq? turbaad uitae focietatem tantundem conférât , fod al/
tera pars ad obfoquëdum , altéra imperio nata fît.Caeterî fapiëtes
ÔC mollfter ÔC blande,ut ferè domeftfci ÔC familfares medfcf çgris
corporibus , non qua optimum ôdcelerrimum eft medentur, fed
qua licet . Stoici uirilem ingreflî uiam,non ut amoena ineuntibus
ùfdeatur curae habent, fed ut quamprimùm nos eripiant , ÔC in il/
lum aeditum uertfcem educant.qui adeo extra omnem teli iadum furrexit,ut fupra for
tunam emineat.Etardua per quae uocamur,cV confragofa funt. Quid enim piano adk
tur excdfum?Sed netam abrupta quidê funt quàm quidam putant.Prima tamen para
iaxa rupesq? habet 8

INSAPIENTEM NON C A D E R E IN I V R I A M $6î
quae praecipitia ex fnteruallo apparebant , redît Iene faftïgfum Nuper cum incfdfflët
mentio Catonis,indigne ferebas (fîcut es iniquftatis impatiens ) quod Catonem aetas -;
fua parum intellexiffet,fupra Pompe ios ÔC Caefares furgentem, infra Vatinîos pofuif
fet : ÔC tibi indïgnum uidebatur , quod illi diffuafuro legem , toga fn foro effet erepta,
quodq? à roftrïs ufque ad arcum Fabïanum per fedftfofae fadionfs manus tradus, uo/
ces improbas,_x. fputa,ô£ omnes alfas infanae mukftudfnfs côtumelfas pertuliffet.Tûc
ego refpondfjhabere te quod Reipub.nomine mouereris , quam hinc P.Clodius,hinc
Vatinius ac peffîmus quifq? uenundabat , ÔC tacita cupiditate corrupti nô intelligebât
fe dum uendunt,& uenire, Pro ipfo quidem Catonê fecurum te effe fuffï, Nullû em CAP.II
fapientem nec iniuriam accîpere,nec contumeliam poffe. Catonem autë certïus exem
plar fapientis uiri nobis deos immortales dedifîe,quàm Vlyffem ÔC Hercule prforfbus
feculfs.Hos enim Stoïci noftri" fapientes pronunciauerunt,fnuidos laboribus, ÔC con/
temptores uoluptatis, ÔC uidores omnium terrarum. Cato cum feris manus non con/
tulit, quas confodarf uenatoris agreftfsq? eft,nec monftra fgne ac ferro perfocutus eft,
nec fn ea tempora incidft , quibus credi poffet ccelû unfus humerfs fnniti , excuffa fam
antfqua credulftate,cV fecuîo ad fummam perdudo folcrtfam. Cum ambitu côgreffus
multiformf malo,6K» cum potentfae immenfà cupiditate, quam totus orbis in très dfuk
fus partes fatiare non poterat, aduerfus uitia ciuitatïs degenerantis, ôC peffum fua mo/
le fîdentisftetitfoIus,6K"cadentem Rempub. quantû modo una retrahi manu poterat.
retinuït,donec uel abreptus uel abftradus . comitem fo diu fuftentatae ruinae dedit , fî/
mul _[? extïnda funt quae nefas erat diut'dk Necp enim Cato poft libertatem uixt't,nec îi
bertas poft Catonem.Hufc tu putas ïnfurfam fieri potuiffe à populo, quod aut praetu/
ram illi detraxit aut togam,ô£ facrum illud caput purgamentïs orïs afperfît ? Tutus eft
fapfens,nec ulla affiei aut iniurfa,aut contumelia poteft. Videor mihi intueri animum
tuum inclufum ÔC efferuefcentem,paratum acclamare, Haec funt quae autorïtatë prg CA,HÏ
ceptis ueftris detrahant.Magnapromïttitïs, ÔC quae ne optari quidê,nedum credi pof/
fînt.Deinde ingentïa locuti , cum pauperë negaftis effe fapîentem , non negatfs folere
illi, ÔC foruum,& ueftem,6< tedum,&" cibum cfeefle . Cum fapiëtem negaftis infanire,
non negatis ÔC a!ienari,ô-" parum fana uerba emïttere,cY. quiequid uis morbi cogit au/
dére.Cum fapientem negaftis fofuum effo , fjdem nô fnfïcfamfnf cVuenum fturum, ÔC
imperata fadurum,SC domino fuo feruflfa praeftïturum minïfterfa . Itafublato alte fu/
percilio in eadem quae caeteri defcëditis, m utatis rerû nomfnibus. Taie itaq? aliquid ÔC
in hoc effe fufpicor,quod prima fpecfe pulchrum atque magnum eft,nec fnfurîam,nec
contumeliam accepturum effe fapfentem.Multum autem ïntereft,utrum fàpïentë ex/
tra indignationem,an extra iniuriam ponas, Nam fi dfcïs illum aequo animo îaturum,
nullum habet priuilegium.Contigit illi res uulgaris, ÔC quae difeitur ipfà inïtiriarû affi
duitate,patfentfa,Sï negas accepturum iniurïam,id eft, neminem illi tentaturum face/
re,omnibus relidïs negocfjs Stofcus fio Ego uero fapîentem non imagfnario honore
uerborum exornare conftftuf , fed eo loco ponere quo nulla permfttatur fnfurfa.Quidl
ergo?nemo erit qui Iaceffat,qui tentet? Nihil in rerum natura tam facrum eft quod fa/
crilegium non inueniat.Sed non ideo diuina minus in fublimi funt,fî exiftunt,qui ma/
gnitudfnem multum ultra fo pofîtam non idurï petantjnuuînerabîle eft,non quod no
feritiir,fed quod non laeditur. Ex hac tibi nota fapientem exhibebo. Nunquid dubîum
eft,quïn certius robur fît,quod non uincitur,quàm quod nô laceffîtur, cum dubïae fînt
uires inexpertae, at merito certiffima fïrmïtas habeatur , quae omnes ïncurfus refpuit?
Sic tu fapientem melioris fcfto naturae , fi nullius illi iniuria nocet-, quàm fi nulla
fît Et illum fortem uirum dicam , quem bella non fubigunt , nec admota ufs hoftflis
exterret,noncuf pfngue ocium eft inter defides populos Hufufmodf igitur fapien/
tem nulli effe infuriae obnoxfum . Itaque non refert quàm multa in illum confjciantur
cela , cum fît nulli penetrabilis . Quomodo quorundam lapfdum ïnexpugnabilfs fer/
ro duricia eft,nec fecari adamas,aut caedi uel terï poteft,fed incurrentia ultro retundït:
quemadmodum quaedam non poffunt igné confumï,fod flamma circumfufa,rigorem
Cuum habitumej? conferuanpi quemadmodû proiedi in akum feopuli mare frangunti
H nec
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

5*2 " ' LIBER SECVNDVS
nec ipfi ulla f__uitia_ ueftfgfa tôt uerberatf procellfs oftentant : fta fapientis anfmus fo/
CAVilil îfdus eft, ÔC id roboris coîlegit,ut tam tutus fit ab iniuria. quàm illa que, retuïi. Quid
igitur,non erit aliquis qui fapienti facere tentet fnfurfam?Tentabit,fod nô peruentura
ad eum, Mafore enfm interuallo à contadu inferforum abdudus eft, quàm ut ulla ufs
noxia,ufq? ad illum uires fuas perforât. Cum potentes imperio aediti, ÔC confenfu fof/
uîentium ualidï , nocere ei tentent, tam cftra fapîentem omnes eorû impetus deficiët,
quàm quae neruo tormentifue in altum exprimtrtur,cum extra uifum exïlierunt , citra
cceîum tamen fledimtur.Quïd tu putas,cum ftolidus ille rex multitudine telorû diem.
obfouraffet,uIlam fagittam in fdlem incidiffe ? Aut dimïflîs fn profundû cathenfs Ne/
ptunum potuiffe contingitVt cµleftia humanas manus effugiunt,ô_' ab his qui tëpla
diruunt , aut fîmulachra confiant , nihil diuinitati nocetur + ita quiequidfit in fapiente
proterue,petulâter,fuperbe,fruftra tentatur , At fatius erat neminë effe quf facere uel/
ïet,Rem diffïcilem optas humano generi,fnnocëtfam, At non fieri,eorum intereft qui
fadurï funt,non efus qui patï,ne fî fiât quidem poteft. Immo nefcfo,an magfs uires fa/
pfentfa oftendat tranquflîftatfs inter ïaceffèntfa, Sicut maximum argumentum eft,Im
peratorfs armis uirisq? poîlentfs,tuta focurftas ÔC in hoftium terra.Diuîdamus fî tibi ui
detur Serene, iniuriam à contumeh'a . Prior illa natura graufor eft : haec leuîor , tamen
deîfcatfs graufs,qua nonlf duntur,fedoffenduntur.Tanta eft tamen anfmorum dfffb*/
lutfo ÔC uanftas, ut quidam nihil acerbïus putent. Sic ïnuenfes feruum , qui flagellis- (p
coîaphfs caedi tnalit,8s. quf mortem ac uerbera tolerabflfora credat, quàm côtumeîfofà
uerba»Ad tantas fneptias peruentum eft , ut non dolore tantùm , fod doloris opinione
uexemur , more puerorum , quibus metus fncutft umbra, ÔC perfbnarum deformftas,
ÔC deprauatafacfes,lachrymas uero euoeant nomma parum grata auribus,c\.-dîgftorts
motus, ÔC alia quae impetu quodam errorfs improuidi refugiunt , Iniuria propofîtum
hoc habet,aîiquem malo affîcere,Malo autem fapientia non relïnquit locum,Vnû ma
lum enim illi eft turpkudo,quae introire eo ubi iam uirtus honeftumdp eft,nô poteft,
CAP, v - Iniuria ergo ad fapientem non peruenit, Nam fi iniuria alicuius maîi patïëtia eft,fi_/
pfens autem nullius maîi eft patiës,nulîa ad fapientem iniuria pertinet , Omnis iniuria
diminutïo eius eft , ïn quem incurrit. Nec poteft aliquis iniuriam accipere fîne alïquo
detrimento,ueî dïgnitatïs,ueî corporis,ueî rerum extra nos pofitarum.Sapiens autem
nihil perdere poteft,omnfa fn fo repofuft,nïhiî forturiaè credit,bona fua infolidû habet,
contentus uirtute,quae fortuitïs nô fndigetjdeocf nec augerf,nec minui poteft . Nam
in fummum produ_.a,fncrementf non habent locum.Nihïl erîpït fortuna,nïfi quod de
dit,uïrtutem autem nondat,fdeo nec detrahft.Lfbera eft,fnufoïabilfs,fmmota,Sfc con
tra cafus indurat,ut nec fnclfnari quïdem,nedumuinci poffit,Aduerfus apparatus ter/
ribilium,redos oculos tenet,nïhiî ex uultu mutat,fiue illi dura,fîue fecunda oftentant,
Itaq? nihil perdet,quod perire fenfurus fit,Vrnus em fn poffeflîone uirtutis eft, ex qua
depeîli nunquâ poteft , Caeteris precario utitur . Quis autem iadura mouetur alieni?
Quod fî iniuria nihil laedere poteft ex hfs quae proprfa fapientis funt, qufa uittutefui
falua funt,iniurïa fapienti non poteft fieri , Megaram Démettais ceperat , cui cogno/
men Poliorcetes fuit, ab hoc Stilpon philofophus interrogatus, Nunquid perdidif/
(êt,NïhiI,ïnquit,Omnia namq? mea mecum funt, Atqui ÔC patrimonium eius in prae/
dam cefferat, ÔC filias rapuerat bo__fs,&_ patriam uiolauerat, Ille illi uidoriam exeuffk,
ôC fe urbe capta,non uïdum tantum,fed indemnem effe teftatus eft , Habebat ergo fo/
cum uera bona,fn quae non eft manus fnfedio.At ea quae diffîpata ÔC direpta fereban/
tur,non iudicabat fua , fod aduentitïa , 'ÔC nutum fortunae foquentia , ideo non ut pro/
pria dilexerat . Omnium enim extrinfecus affluentfum lubrîca ÔC incerta poffoffïo
eft , Cogita nunc,an hufe fur, an calumniatôr , aut ufcïnus potens , aut diues alïquïs>
regnum orbae fonedutfs exercens,facere iniuriam pofîît, cuf bellum ÔC hoftis ille egre
giam artem quaffandarum urbium profeffus, erfpere nfhfl poffit, Inter nutantes ubfq.
gladios , ÔC milftarem fn rapinam tumultum , fnter flammas ÔC fangufnem ftragemq? ,
impulfae ciuitatfs,inter fragorem templorum fuper deos fuos cadentium , uni homini
pax fuit. Non eft itaque quod audax iudices promïffum ,'CUïus tibi fî parumffdei ha/
beo,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

IN SAPIENTEM NON CADERE fNIVRIAM jé$
beo,{pon_brem dabo,Vïx enïm credïs tantùm ffrmftatfs in homine, aut tantâm animi
magnitudïnem cadere,fed fî prodft fn médium qui dicat, Non eft quod dubftes,an CAP,VI
tôlière fo homo natus fupra humana poffî't, an doïores , damna,uîcerationes, uulnera^
magnos motus rerum circa fe frementium fecurus afpicïat.&f dura placide ferat,5c. fo/
cûda moderate,nec illis cedens, nec his fretus,unus fdemq? inter diuerfa fît,nec quicCf
fuum,nifî fe putet efle,ea quoq? parte qua melfor eft : tâdem affum hoc uobis probatu
rus,fub ifto tôt ciuftatû euerfore,munfmëta fncurfu arietis labefieri, ÔC turrium altitu/
dinem cUnicuIïs aç latentïbus foflîs repente refîdere , ÔC aequaturum aedftfflîmas arces
àggerem crefoere,àt nulla machinamenta poffe reperfri.quae bene fundatum animum
agitent.tErïpfmus erumnis domos,&. incendfjs undicp relucentibus, per flammas.per for.eripuitne
fanguine fugi,Filias meas qui cafus habeat,an peior publico , nefoio, Solus,cY fonior, nudum domo
ÔC hoftflïa circa méomnia uïdens , tamen integrum incolumemq? effe cenfum meum
profîteor,teneo,habeo quiequid meihabui.Non eft quod me ufdum , ufdorem te crè
das.Vick fortuna tua fortunam meam.Câduca illa,ô

i^4 LIBER SECVNDVS <
teft illi infurfam facere,nec prodeffe quidê quifquam,poteft,&: fapiëti nihil deeft,quod
; accipere poffît loco muneris,^ maius nihil poteft tribuere fapiëti ; Habere enim prius
* debet,quàm dare.Nihiî autem habet quod ad fe transforri fapiens gauifurus fît.Nô po
. ÔC
teft ergo quifquam aut nocere fapienti,aut prodeffe, Quemadmodum diuina nec iu/
uari defiderant, nec laedipofTunt. Sapiens autem uicinus proximus^ dfjs confîftft,ex/
cepta mortaIftate,fîmiIis deo.Ad illa nitës petensCK excelfa,ordfnata,intrepi'da, aequali ;
concordf curfu fluentia,fecura,benfgna,bono publica nata , ÔC fibi ÔC alfjs falutarfa, .
nihil humiîe concupifcet , nihil flebft , qui rationi ïnnixus per humanos cafus , dfufno
ïncedft anfmo.Non habet ubi accipiat iniuriam , ab homine me tantùm dicere putas?
fod nec à fortuna quidem,quae quoties cum uirtutê congreffa eft, nunquâ par receffît,
' Si maximum illudjultra quod nihil habent ïratae leges, ac faeuiffîmï domini minantur,
in quo ïmperium fuum côfumïtfortuna,aequo placidocp animo accfpfmus, ÔC fcimus ....
mortem malum non eflè,ob hôç ne iniuriam quidem, multo faciîius alia tolerabimus,
Da.mnum,c\T dolores,c\. ignomfnfasslocorum commutatfones,orbftates,diffidia,quae
fapïentem,etiam fi uniuerfa cfrcumueniant,non mergunt , nedum ad fingulorum im/
pulfus mcereat. Et'fi fortunae iniurias moderate fort, quâto magis hominum potentiû,
CAP,i X quos feit fortunae manus effe, Omnfa itaq? fie patitur,ut hyemfs rigorem,&_ mtem/
perantiam cÍli , ut feruores morbosq? , ÔC caetera forte accidentia , Nec de quoquam
tam bene iudicat,ut illum quicep putet confilio feciffe,quod fn uno fapfëte eft, Aliorû
omnfum non confîlfa,fed fraudes Ôc" fnfidïae, ÔC motus anfmorum inconditi funt,quos
cafîbus adnumerat . Omne autem fortuitum circa nos faeuit ÔC iniuriatur, Illud quoq?
cogfta,fniuriarum Iatfffîme patere materiam illis, per quae pericuîum nobis quaefîtum
eft,ut aceufatore fubmiffo aut criminatione falfa,aut iritatis in nos potentiorum mon'/
bus,quaeq? aliafntra togatos latrociniafunt,Eft ÔC aliainfurfa frequens, fî lucrum ali/
cui exeuffum eft,aut praemium dfu captatû,fî magno labore affedata haeredftas auer/
fa eft,ÔC quaeftuofae domus gratia erepta . Haec effugiet fapfens , quf nefoft nec fn fpe,
nec fn metu ufuerë.Adtjce nunc, quod infuriâ nemo fmmota mente accfpft,fod ad fon
fum efus perturbatur.Caret autem perturbatfone ufr redus,erroribusmoderatur fuis, ,
altae quieris ô^ placidae.Nam fi ilîum tangitïnfurïa,S

IN SAPIENTEM NON CADERE INIVRIAM $6$
tantum de fo lîcere nuncfat.quàm fîbi, ÔC omnes has quas non mfforfas anîmorum,fod
moleftîas dfxerfm,non uincït,fod ne ftntft quidem . Alia funt quae fapientem feriunt, t
etiam fî non peruertant, ut dolor corporis ÔC débilitas, aut amicorû lib erorum q? amif/ '
fio,ÔC patriae bello flagrantîs calamitas.Haec non nego fontire fapientem.Nec enim la/
pidîs illi duricïam ferrïue aflèrfmus , Nulla uirtus eft,qua te non fentias pcrpeti.
Quid ergo eft?Quofdam idus recipit,fed receptos euincft, fanât, ÔC côprfmft.Haec C-A P «XI
uero minora,ne fentit qufdem, nec aduerfus ea folita illa uirtutê utitur dura tolerandï,
fed aut nô annotat,aut dïgna rifu putat.Praeterea cum magnam partem contumeliarû
fuperbïïnfolentescf? facîant,ô_ maie felfcitatem ferentes,habet quo fftum affedum in/
flatum refpuat, pulcherrïmam uirturem omnium"', animi faniratem magnïtudinemq?,
Illa quîcqufd hufufmodf eft tranfourrit,ut uanas fomniorû fpecies, uffusq? nodurnos,
nfhil habentes fblfdi,neq? uerî.Sim ul illud cogii|at,omnes ïnferiores effè,quantum illis
audaciae fît,tantoï*audacfora defpfcere. Conturnelfaà contemptu dida eft , quia nemo d, excelfîor*
nifî quem contempfît,affîcft tali iniuria. Nemo autem meliorem maiorem cg contënit,
etiam fî facit aliquid quod contemnentes folent.Nam ÔC pueri os parentum ferfuntjSC
crines matris turbauit lacerauftcg ïnfans,8£ fputo afperfit,aut nudauit in côfpedu fuo/
rum tegenda,SK. uerbis obfocenïoribus non pepercit , ÔC nihil horum contumeliam dû
cimus.Quare?quîa qui feck,contemnere non poteft.Eadem caufa eft, cur nos mancû
piorum noftrorum urbanitas in dominos contumelïofa deledet , quorum audacfa ita
demû fibi in côufufjs fus facft,fî ccepit à domino.Vt quifq? côtëptifffmus, ÔC ut maxk
me ludibrio eft, fta fblutifffmae Ifnguae eft,Pueros quidem fn hoc mercanrur procaces,.
ÔC eorum fmpudentfam acuunt, ôsTfub magiftro habent, qufprobra meditate effun/
dant,Nec has contumelias uocamus,fod argutïas. Quanta autem dementïa eft,hff/ CA, XII
dem modo dekdarî,modo offendi,cY rem ab amico dïdam, maledïdum uocare,à for/
uulo, focufare conuitium. Quem animû nos aduerfus pueros habebïmus,hunc fapiês
aduerfus omnes,quibus etiam poft iuuentam canosq? puerilftas eft . An quicquam illi
profecerunt,quibus animi mala funt , audîq? in maius errores , qui à pueris magnitu/
dine tantum formâque corporum différant ? Caeterum non minus uagi ïncertiq?,uo/
luptatum fîne deledu appetentes, trepidi, 'ÔC non ïngenio , fod formfdîne quieti, Non
ideo quicquam inter illos pueroscp fnterefle qufs dixerit , quod illis talorum nucumq?
ÔC aeris minuti auaritia eft,his auri argentï^ ÔC urbium : quodïllï inter ipfos magiftra/
tus gerûtjcV* praetextam fafcescj? ac tribunal ïmïtantur , hi autem ïn campo foroq? forio
ludunt,Illï in littoribus arenae congeftu fim ulachra domorurn excitant, hf ut magnum
aliquid agentes,fn lapfdibus ac parïetibus,5£ tedis moliendïs occupati,ad tutelam cor
porû inuenta, ïn periculû uerterunt.Ergo par pueris,fed Iongius progreffus,fod in alia
maiora

566 LIBER SECVNDVS
enim illos nihil à mendfcis dffferre,fmô miforfores effe, Illi enim exfguo,hf multo egetu
ÔC rurfus non tangetur, fî fllum rex Medorum Attalufue Afîae , falutantem fîlentio ac;
uultu arroganti tranfierit , Scit ftatum eius non magis habere quicquam fnuidendum,,
quàm eius cui in magna familia cura contigit aegros infanosq? compefcere, Num mo/
lefte feram fi non reddiderït nomen aliquis ex his, qui ad caftra negociantur , nequam
mancipia ementes uendentesq>,quorum tabernae peffîmorum foruorum turba refertae
funt?Non ut puto.quid em fs boni habet, fub quo nemo nifî malus eft? Ergo ut huiuf/ ,
môdîhumanitatëfnhumanftatëq? negîigit, ita & régis habëtfs fub fe Parthos,Medos,
ÔC Badrianos, Sed quos metu contines,fed propter quos remittere arcum nô tibi con/
tingit,fod poftremos ÔC uenales,fod nouum aucupantes dominum , Nullius ergo mo/
uebitur contumelia. Omnes enim inter fe différant Sapfens qufdem pares illos ob ae/
qualem ftulticfam omnes putat.Nam fî fomel fe dimiferit eô, ut aut fnïurfa moueatur,
aut contumelfa,non poterit unquam effe focurus , Securftas autem proprium bonum
fapientis eft,nec committet,ut in iudicâdo fîbi contumeliam fadam > honotem habeat
ei,qui feciî.Neceffe eft enim à quo quifquam contemnf moîefte ferat, fufpfci gaudeat,
CA+XIHI Tanta quofdam dem entia tenet, ut contumeliam fîbf poffe fîeriputentà muïïere*,
Quid refert quantum habeat, quot ledicarïos,quàm oneratas aures, quàm laxam foî/;
ïam,a_que impudens animal eft,ÔCnifî fcientia acceffî.,ac multa eruditio , fêtecupfdi/
tatum ïncontinens.Quidam fe à cinerario impulfos molefte ferunt,8£ contumeliauo/
canthoftfarfj dif-fcultatem,nomenclatoris fuperbiam,cubicular_}fupercilium,Q quan.
tus inter iftarifùs toîîendus eft,quanta uoluptatê impïendus animus,ex alienorum et/,
rorum tumuîtu,contempIari quietem fuam.Qufd ergo?Sapiens non accedït ad fores,
quas durus ianitor obffdet?II_e uero,fi res neceffaria uocabit, experiet , ÔC illum quem
quaerit tanquam cane acrem,obiedo cibo Ienfet, nec indfgnabftur alfquîd ïmpendere»,,
ut îimen tranfeat,cogïtans,6ï in pontibus quibufdam pro tranfîtu dari, Iraq? illi quoc#
quifquis erit, qui falutatorium pubîicum exerceat,donabit,Scit emere uenaIia,IIIe pu/
filîï animi eft quf fîbi pîacet,quod hoftiarfo Ifbere refpôdft»8c. ufrgam efus fregft, quod.
attorum,for ad domînum accefîît ÔC petrj^tornum.Facft fo aduerfariû quf contendît , ÔC ut uincat»
te coriutn par fuit At fapiens colaphis percuffus, quid faciet? Quod Cato cum illi os percuffum
effet,non excanduït,non uindicauft.îniuriam nô remifît quidem , fed fadam negauït*
Mafore animo non agnouït,quàrn ignouiffet.Non diu in hoc haerebïmus, Quis enim
nefcit,nihil ex his quae credurttur bona aut mala ita uideri fapienti , ut omnibus ? Non
refpicft quid homines turpe iudicent,aut miferû.nonit quà populus, fedut fydera con
CA*XV trarium mundo iter intendunt.ita hic aduerfus opinîonem omnium uadit, Definite
itaq? dicere, non accîpiet ergo fapiens im'uriam,fî caedetur?fî quis oculos illi eruet? nô
accïpfet conîumeîiam,fî obfocenorum uocibus ïniprobis per forum agetur?fîin conui
uîo régis recumbere infra menfam,uefcicf? cum feruis ignominiofa officia fortitïs fube
bitur?fî quid aliud ferre coget , eorû que. excogïtarï pudori ingenuo molefta poffunt?
, tnquantumcunq? ifta uel numero,uel magnitudine creuerfnt,efufdem naturae erût , Si
.. non tangant fllum parua,nec maiora qufdem . Si non tangent pauca,nec plura quidê*
Sed ex fmbecilîftate ueftra conîeduram non capitîs ingentis animi , ÔC cum cogttatis
quantum putetfs uos patf poffe,fapfentfae paulo uïteriorem terminum ponitïs» At illû
in alfjs mundi finibus fua uirtus colIocauit,nihil uobifoum commune habëtem.Quarç
ÔC afpera ÔC quaecunq? toleratu graufa funt, audftuc$ ÔC uifu refugienda , eum non ob/
ruent,cum eorum c ÔC qualis fîngulis talis uniuerfîs obfîftet, Qta dicit illud toîe/
rabiîe fapienti,ilîud intolerab{le,ô.: animi magnitudinem intra certes fines tenet, maie
agit,Vincït nos fortuna,nifî tota uincatur.Nec putes iftam Stoicam effe duriciâ. Epi/
curus quem uos patronû inertia. ueftrae affumitis, putatisq? mollia ac defîdiofà praecif
pere,8«. ad uoîuptatem ducentia,Raro,inquft,fapfenti interuenit fortuna.Quàm penè
emifit uiri uocem.Vis tu fortius loqui>6

IN SAPIENTE*. NON CADERE INIVRIAM 3$7
pori plurimû fndulfît, aduerfus iniurias exurgît , qufd apud nos incredibile uideri po/
teft,aut fupra humanae naturae menfuram?IIle ait iniurias tolerabiles effe fapienti, nos [
iniurias nô effe.Nec enim eft,quod dicas hoc naturae repugnare, Nô negamus rem CA P »XVI
incommodam effe uerberari ÔC impelli,& aïiquo membro carere,fod omnia ffta negâ/
mus iniurias effe, non fonfum illis doloris derrahimus,fed nomen iniuriae, quod nô po
teft recfpfjUi'rtute falua,Vter uerfus dfcat,uidebimus Ad contemptum quidem ïniu/ '
riae uterq? confentft. Quaeris qufd inter duos interfît ? Quod inter gîadïatores fortiffî/
cnos,quorum alter premit uulnus,SK_ confiât fn gradu,aker refpfcfens ad clamante pô/
pulum,fîgnffïcat nihil effe,ÔC intercedï non patitur , Nô eft,quod putes magnum,quo
diflidemusillud quoq? agitur,quod unum ad nos pertinet, Vtraq? exempla hortantuf
contemnere ïniurias,é£ quas iniuriarum umbras ac fufpicionem dixerim» côtumek'as*
Ad quas defpicïendas non fapienti opus eft uiro,fed tantum confpîcfentcqui fibi pol/ ~>
fît dicere,utrum merito mihi ifta accidunt,an immerito? Si merito, nô eft contumehaâ
iudicium eft Si immerito, illi qui iniufta facit,erubefcendum eft. Equidem ïîlud çon/
tumelïa dicitur,in capitis mei leuitatem iocatus eft, ÔC in oculorum ualetudinem,&. in
çrurum gracilïtatem,&.in ftaturam.Quaecôtumek'aeft, quod apparet audïre?Coram
uno aliquid didum rïdemusjcoram pluribus indignamur,5K* eorum alfjs libertatem nçt : ->
relinquïmus,quae ipfî dicere affîieufmus.Iocfs temperatfs deledamur , fmmodfcfs ira/
fcimur. Chryfîppus ait quendam indfgnatû , quod t'Iîum ueruecem alfqufs maxfmû CAP*XVir
dîxerat» In fenatu flentem uidimus Fidum Corneliû Nafortis generum , cum illû Cor/
buîa Struthïocamelum depilatum dixiffet.Aduerfus alia^maledida mores ÔC uitâ con/
nulnerantia,frontis illi firmitas conftitit, aduerfus hoc tam abfurdum lachrymae proci
derunt,Tanta animorum imbecillitas eft,ubi ratio dïfceffk.Offendimur fîquis fermo/
nem noftrû imïtatur,fîquis inceffum,fîquîs uitium aliquod corporis aut linguae expri/
mit,quafi notiora illa fiant alio imitante q? nobis facientibus, benedutë quidam fnuïtl
audiunt,cV canos ÔC alia ad quae uoto peruenitur . Paupertatis maîedidû quofclâper/
cuffft,quam fibi obfecft,quffqufs abfcondft. Itaq? materia petulantibus ÔC propter con¬
tumeliam urbanis detrahitur, fî ultro illâ ÔC prior occupes . Nemo alfjs rifum praebuit,
qui ex fe ceperit. Vatinium hominem natum ÔC ad rifum ÔC ad odium, fourram fuiffe,
ÔC uenuftum ac dîcacem,memoriae prodt'tum eft . In pedes fuos ipfe plurima dfcebat*
ÔC ïn fauces concifasîfîc ïnimicorum quos plures habebat, quàm morbos, ÔC in primïs
Ciceronis urbanïtatem effugït.Si ille hoc potuit durïcia oris, qui affîduis conufctjs de/
pudere dfdicerat,cur is non poffit,qui ftudfjs liberalibus ô£ fàpientiae cultu ad aliquem
profedum peruenerat?Adtjce,quod genuS ukïonis eft,cripere ei qui fecit contumelïç
uoluptatem.Solent dîcere,nuforum me,puto non ïntellexit , adeo frudus contumelîaè
in fenfu ÔC indignatïorie patientis eft . Non débet quidem homo effe contumelîofus,
Deinde non décrit illi aliquando par.Inuenietur qui te quoq? uindicet. C. Caefar inter CAP.XVlii
caetera uitia quibus abur.dabat,contumdiofus mfrabïlïter ferebatur,"i"omnis alïqua no dt, omnibus
ta ferïendi,ipfe materia rifus benïgniffïma, tanta illis palloris infaniam teftâtis fcedïtas aliqua nota
eratjtanta oculorum fub fronte fîmul Iatentium toruitas,tanta capitis deftituti,ÔC eriu/ feriendis
datis capilïis afperfî deformïtas.Adfjce obfoflàm fotis ceruïcem,c\* exilitatem crurum*
ÔC enormkarem pedû.Immenfum eft,fî uelïm fingula referre,per quae in patres auosdjl
fuos contumeliofius fuit,per quae in uniuerfos ordines,ea referam quae illum exitïo de
derunt . Afiaticum Valerium in primis ferocem habebat uirum , ÔC uix aequo ani/
mo aliénas contumelias laturum.Huic ïn conuiuio, in concïone uoee clariffîma, qua/
lis fn concubftu effet uxor efus obîecît. Dfj boni,hoc uïrum audire, principem foire,cV^
ufq? eo licentïam perueniffe,ut non dico confulari,non dico amico,fod tantum marito*
princeps,cV: adukerium fuum narret,&" faftidiû?De Chaerea tribuno milkû,formo pro
manauerat,quod languidusTomno,^ infrada uoee fufpedior. Huic Cat'us fîgnû pe/* alfotto
tenti,modo Veneris, modo Priapi dabat, aliter atq? aliter exprobrâs armato mollicië.
Hoc,ïpfo perlucfdusjcrepidatus, auratus . Coegft ftacp illum uti ferro,ne faepîus figniî
peteret . Ille primus fnter confuratos manum fuftulit , ille ceruicem medtam uno ïdu
decidk,plurimum deinde undique publicas ac priuatas iniurias ulcifeentium gladio/
rum ingeftum eft, Sed primus ufr fuft, qui minime uifus eft, At idem Caius omnfa .
H 4 contu/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

568 LIBER SE C.VNDVS
cori.ùmêîias putat, ÔC fait ferendarum impatiens , faciendafum cupïdfflîmus , îfatus
fukHërehnïo Macro, qui illum Caium falutauerat , nec impune ceffftPrfmipflario.
quod Calfgulàm dixerat , Hic enim in caftrfs natus , ÔC alumnus legfonum uocarf fo/
lebàt, nullo nomine mflïtïbus familïarior unquam fadus, fed iam Caligulam conuitiff
ÔC ptobtum ïudicabat.Conturbatis ergo hoc ipfum folatïo erit,etiam fî noftra facilitas
ukïohem omiferït,futurum alfquem,quïpo_nas exïgatàprocace, c¥fuperbo,ô_:inii_/
riofo,quàe uitia niinquam ïn uno homine,8£ in una contumek'a confumunf.Refpfcfa/
mus eorum exempla,quorum laudamus patientiam,ut Socratïs,qui comoediarum pu
bk'cato- in fo ÔC fpedatos fales fn partem bonam accepft.rifitq? non mïnus,quàm cum
ab uxofe Xanthippe ïmmunda aqua pèrfunderet . At Iphfcrates cui mater barbara ôC
Threffâ obfjcfebatur,refpondft ÔC deorum matrem Idaeam effe. Nô eft în rfxam col
CAP, XIX ju

$69
LVCII. ANNEI ,SENEC AE..AD PAVLINVM DE BRE
VITATE VITAE LIBER V N V S,
CAP t
Afor pars mortalium Pauline de naturae malignitate conqueruy *
quod in exiguum aeui gignimur,quod haec tam uelociter,tam ra/
pide dati nobis temporis fpacia decurrant , adeo ut exceptfs ad/
modum paucis,caeteros in fpfo uftae apparatu ufta deftftuat,Nec >
huic publicOjUt opïnantur malo, turba tantum ÔC imprudens uuî
gus ingemuit . Clarorum qùoq? uirorû hic affedus querelas euo/
cauit.Inde illa maxïmi medicorum exclamatio eft, Vïtam breuê
effe,longam artem. Inde Ariftoteli cum rerû natura exigenti mi/
nime conuenfens Tapiëti uiro lis eft,Aïuht animalibus tantum indulfîffe * ut quirta,aut
dena focula edurent, homini in tam multa ac magna genito , tanto citeriorem termina
ftare.Nqn exiguum temporis habemus,fed multum petdimus , Satïs longa uita, ÔCiri
tiiaxfmarum rerum confummatfonem large data eft,fi tota bene collocareturiSed ubi
per luxum ac neglfgentfam defluit. ubinulli ref bonae impendftur , ultïma demum ne/
ceffftate cogente,quam fre non in.elleximus,tranfîffe fontimus,Itaeft,hon accepfmus "
breuem uitam, fod fecfmus,nec fnopes eius, fed prodïgi fumus , Sicut amplae ÔCtegiàt
opes ubî ad malum dominû peruenerant,mo mente diffipantur,At quamuis modicae,
fî bono cuftodi traditae funt.ufu crefcunt,Itâ aetas noftra bene dîfpbnénti mukû patet, CA» Iî
. Quid de rerum natura querimur ? illa fe bénigne geffît . Vita, fî fcfas Uti, longadi,
Alîum infatfabilis tenet auaricïa:aliû in fuperuacuis Iaboribus operofa fodulitas:alius
uino madet,alius ïnertta torpet , alium defatigat ex alienis iudicfjs fufpëfa femper am/
bïtfp.Alium mercandf praeceps cupfdftas circa omnes terras,omniamarfa,fpelucrf du
eft,Quofdam torquet cupido mflïtîae,nunquam non aut alienis periculis fntentos,aut.
fuis anxios.Sunt quos ingratus fuperiorurn cultus uoîuntarîa feruitute côfumat, Mul
tos aut affedatio alienae fortunae,aut fuae odium detïnuit . Plerofq? nihil certfi fequen/
tes,uaga ÔC inconftans,cV fîbi difpk'cens leuitas $ per noua confiiia iadauït , Quibufdal
nihil in quo curfum dirïgant placet, fod marcentes ofoïtantescf fata deprehendût,adeo
u.t quod apud maximum poëtarum more oraculi didum eftjuerum eue non dubftem,
Exfguapars eft ufta qua nos ufuîmus. Caeterum qufdem omne fpatium, non uita fed
tempus eft.Vrgentia cfrcumftant uitfa undicp,nec refurgere,aut in difpedum ueri at/
tollere oculos fînuntjôi: emerfos, ÔC in cupiditate ïnfixos premuttt . Nunquam illis re/ |
currere ad fe licet,fed fi quando aliqua quies fortuite contingït,ueIuti profundo mari,
in quo poft uentum quoq? uolutatio eft, fluduantur, nec unquam illis' à cupiditatibus
fuis ocium inftat.De iftis me putas differére,quorum in confeffo mala funt? Afpice il/
Ios,ad quorum felfcftatem côcurrïtur,bonïs fuis effocantur. Quammultis graues funt
cfi'uitiae? Quammukorum eloquentia quotidiano oftentandiingenfj fpatio , fanguine
educit?Quammuki ccmtinui's uoîuptatibus pallent ? Quammultis nihil liberi reliquft
eïrcumfufus clientiû populus ? Ornes denicp iftos ab infïmis ufq? ad fummos pererra,
Inïic aduocat,hic adeft,ille periditatur,ille défendit, ille iudïcat . Alius in alium Confu/mitur.
Interroga de iftis quorum nomina edifeuntur , His illos dignofci uidebïs notîs*
Hic illius cultor eft, ille illïus,fuus nemo eft , Defnde dementiffîma quorundam indu
gnatio eft.Queruntur de fuperiorurn faftfdio,quod ipfis adiré uolentibusnon uacue/"
rint .Audet quifquam de alterius fuperbia queri , qui fibfjpfi nunquam uacat , Ille ta/'
men quifquis eft fnfolentf qufdem uultu, fod aliquando refpexft , Ilfe aures fuas ad tua
uerba demifît.IIÎe te ad latus fuum recepit,Tu non inlpïcere te unquam,non audire di
gnatus es. Nô eft itacp quod ifta officia cuiquam imputes , quoniamquidë cum illa CAp,lïI
i_aceres,nÔ effe cum aïiquo uolebas,fed tecum effenô poteras , Omnia licet quae unql
ingénia fulforunt ïn hoc unum confëntfant, nunquam fatfs hanc humanarû mentfû ca
liginë mirabunt,Praedia fua occuparf à nullo patïuntjôiT fi exigua cotëtio eft de modo
!;ïniû,ad lapides ôC arma difcurrunt.In uitâ fuam incedere alios fînunt, immo uero ipfî
iâpoffeffpres eius futuros fnducût, Nemo inuenitqui pecunia fuam dfufdere uelr't,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Vïtàm

57© LIBER VNVS
Vitam unufqui% quammultis dïftribuft.Aftridf funt in continendo patrimonfo, Si'
mul ad temporis iaduram uentum eft,profufîflîmiineo, cuius unius honefta auaricia
eft. Lfbet ftaq? ex foniorum turba comprehendere aliquem , Peruenfffe te ad ultimum
aetatfs humanae uidemus. Centefîmus tfbf uel fupra premitur annus,Agedum ad com
putarionem aetatem tuam reuoca , Die quantum ex ifto tempore créditer, quantum
àmica,quantum Refpub .quantum clfens abftulerft, quantum Ifs uxoria , quantû for/
uortim coertfo,quantû offîcfofa per urbem difeurfîtatfo. Adfjce morbos quos manu fe
cfmus.Adfjce quod ÔC fine ufu iacuit.Vfdebfs te paueforès annos haberequàm nume
ras,Repete memoria tecum.quando certes Confîlrj fuerfs , quotus quifq? dies ut deftk
haueras recefferit,quf tfbf ufus tuf fuerit , quando in ftatu fuo uultu-s , quando animus
intrepïdus, quid tibi in tam longo aeuo fadf operis fit: quammuki uitam tuam diripue
rintjte non fontientequid perderes: quantum uanus dolor,ftuka Iaetfcia,auida cupidi/
tas,blanda conuerfatfo abftulerft , quàm exiguum tfbi de tuo relidum fît, intellïges te
CA.IIII ïmmaturum mori, Quid ergo eft in caufarTanquam femper uidurï uïuitis.Nunq?
Uobis fragilïtas ueftra fuccurrk.Non obferuatis quantum temporis tranfîerit,uelut ex
> plerto ÔC abundanti perdïris, cum intérim fortaffe ille ipfo alicui uel homini uel rei do/
hatus ultïmus dies fît.Omnia tanquam mortales timetïs.Omnia tanquam ïmmortales
/ concupffoftis. Audies pîerofq? dfeentes, à qm'nquagefîmo in ocium fècedam,fexage/
fi fîmiis annus ab officfjs me dfmittet . Et quem tandem longïorïs uitae praedem accipis?
*' t' Quis ifta ficuti difponïs irepati'etur?Nonpudet te ad reliquias uitae referuare,cY id fo/
* lum tempus bonae menti deftïnare,quod in nuliam rem conferri poffit ? Quàm forum
eft tunc uiuere incipere,cum definendum eft?Quae tam ftulta mortalitatis obliuio, ad
quïnquagefîmum annum differre fana confîh'a, ÔC inde uelle uitam inchoare , in quod
pauci perduxerunt. Potentiffîmis ÔC in altum fublatis hominibus excïdere uoees uide
bis,quibus ocium optent,Iaudent,omnibus bonis fuis praeferant. Cupiunt intérim ex
illo faftigi'o fuo fî tuto liceat defeendere . Nam ut nihil extra laceffat,aut qu'atiac , ïn te
CAP.v ipfa fortuna ruit, Dïuus Auguftus cui dfj plura quàm ulli praeftkerunt, non defijt
quietem fîbi precarï,uacationem à Repub.petere.Omnis eius fermo ad hoc femper re
alfperaret uolutus eft,ut fibi^pararet ocium.Hic labores fuos etiam fî falfo, dulci tamen obleda/
bat folatio,aliquando fe uïdurum fîbiJn quadam ad fenatû miffa epfftoIa,cum requîë
fuam nô uacuam fore dfgnitatis,nec à priore gloria dffcrepantem,poIIfcftus effet, haec
uerba inueni.Sed ifta fieri fpecfofîus quàm promfttf poffunt,me tamencupido tempo
ris optatiffimi mihi prouexit,ut quanquam rerum Iaetfcïa moratur adhuc, percïperem
aliquid uoluptatîs ex uerborum dulcedine. Tanta uifa eft res ocium,ut illam quia ufu
non poterat-cogitatione praefumeret. Qui omnia uidebat,ex fo uno pendentia,qui o/
mnibus gentibus fortunam dabat, illum diem Ietiflï'mus cogftabat , quo magnitudine
fiiam exueret.Expertus erat quantum illa bona per omnes terras fulgentia fudoris ex/
primerent,quantum occukarum folïcitudinum tegerëucum ciur'bus primum , deinde
cum collegïs,nouiffîme cum affînibus,coadus armis decernere,mari terrac^ fanguine
fudïcper Macedoniam,Siciliam,Aegyptum, Syrïam,Afiamq? , ÔC omnes prope oras
bello circumadusjRomana caede laflbs exercitus ad externa bellaconuertft. Dum al/
pespacat, immfxtôsquemediae paci ÔC imperio hoftes perdomat,dum ultra Rhe/
num EuphratëcV Danubïûterminos mouet,in ipfa urbe,Murenae,Caepionïs,Lepïdï,
Egnatiorum in eum mucrones acuebantur . Nondum horum effugerat infîdias , fi'Iia,
ôC tôt nobiles iuuenes adulterio uelut facramento adadi , iam infradam tetatem terri/
tabant , poft quam iterum timenda cum Antonio mulier. Haec ulcéra cum ipfis mem/
bris abfcïderat, alia fubnafcebantur , uelut graue multo fanguine corpus , partes fem/
per aliquaerumpebantur.Itaque ocium optabat, in huius {pe ÔÉcogitatibne labores
eius refîdebant.Hoc uotum erat eius qui uoti compotes tacere facere poterat,M , Cû
cero inter Catfk'nas,Clodios iadatus, Pompeiosq> ÔC Craffos , partfm manifeftos inû
micos,partim dubfos amicos,dum fluduatur cum Republfca , ÔC illam pereuntem te/
net, nouiffîme abdudus , nec fecundis rébus quïetus , nec aduerfarum patiens , quo>
tiens illum ipfum confulatum fuum non fîne caufa , fed fîne fine laudatum deteftatur,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
quàm

DE BREVITATE VITAE 571
- quàm fîebîïes uoees exprfmft fn quadam ad Attfcum epiftola , iam uido pâtre Pom/
pefo,adhuc filio inHffpanfa frada armarefouente?Qufd agam, fnquït, hfc quçris,mo
ror in Tufculano meo femiliber. Alia deinceps adijcit , quibus ÔC priorë aetatem com/
plorat, ÔC de praefonti queritur, ÔC de futura defperat * Semiliberum fo dixit Cicero , at
mehercuîes nunquam fapiens in tam humile nomen procedet, nûquam femiliber erit,
, Integrae fomper Iibertatis,ÔC folïdae , folutus, ÔC fui iurïs,altior caeteris , Quid enim fu/
pra eum poteft effe , qui fupra fortunam eft? Lfufus Drufus uir acer ÔC uehemës CAp»Vî
cum leges nouas,cV mala Gracchana moufffèt, ftfpatus ingenti totfus Italfae ccetu,exi
tum rerum non prouidens,quas nec agere licebat , nec iam Iiberum erat inchoatas re/
ïïnquere , execratus inquietam à prïmordfjs uftam, dicitur dixiffe , uni' fibi , nec puero
quidem unquam ferias contfgfffè , Aufus eft enim ÔC pupillus adhuc ÔC praetextatus*
iudicibus reos commendare,c\. gratiam fuam ïnterponere tam effîcaciter, ut quaedam
iudicia conftet ab illo rapta.Quo non erumperettam immatura ambitfo?Scfres in ma
lum ingens;, ÔC priuatumjôÉ publfcum euafuram fllam tam feftinatam audaciam.Sero,
itaque querebatur , nullas fibi ferias contigiffe , à puero feditiofus, ôC foro grauis.Di/
, _putatur,an ipfe fibi manus attulerit Subito enim uulnere per inguen accepte, colla/
. pfus eft,aîfquo dubftante, an mors uoluntaria effet in iIIo,an tempeftiua. Superuacuû
. lïbidinem
eft commemorare plures, qui cum alfjs felïciflîmi ufderentur,fpfi fn fe uerum teftimo/
nium dixerunt .Sed his querelis née alios mutauerunt , nec feïpfos Nam cum uerba
erumperent,affedus ad confuetudinem relabebantur.Noftra mehercule ufta, licet fu/
pra mille annos exeat,in ardifffmum contraheturlfta omnfa nullum non feculum de/
uorabit. Hoc uero fpacium quamuis natura currit , ratio dilatât , cito nos effugiat ne/
ceffe eft.Non enim apprehenditisjnec retinetis , nec uelocfffîmae omnfum ref moram
facitfs,fed abire ut rem fuperuacuam ac reparabilem finitis,Inprimis autem ÔC illos mi
mero,qui nulli rei,nifî uino ac libidini uacanu Nulli enim turpius occupati funt , Cae/
teri etiam fi uanae gloriaeïmagine teneantur,fpecïofe tamen errant.Lïcet auaros mihi,
licet uel iracundos enumeres,uel bellatores,omnes ifti uirilius peccant.In uenerem ac
proïedorum inhonefta Iabes eft , Omnfa îftorum tempora excute . Afpfce
quamdiu computent, quamdiu fnffdientur,quamdiu tfmeant,quamdfucolant, quan/
tum uadïmonia fua atque aliéna occupent , quantum conufuia quae iam ipfa officia
funt, uidebis quemadmodum illos refpirare non fînant uel mala fua uel bona : Denicg .'
inter omnes conuenit,nuîIam rem bene exerceri poffe ab homîne occupato, Non elo/
quentfamjnon libérales difeiplinas , quando diftrîdus animus nihil aîtius recipit , fod
omnia uelut inculcata refpuit,NihiI minus eft hominis occupati quàm uiuere, nullius
rei diffïcilior eft fcfentia.Profeffores alfarum artfum uuîgo m ukfcp funt, Quafdam CAP,Vil
uero ex his pueri admodum ita percepiffe uffi funt, ut etiam praecfpere poffent, Vïue/ .f
; re in tota uita difeendum eft ;lQuod magfs mfrandum eft , fn tota ufta dffeendum eft , *>
mori,Tôt maxfmf ufrf relfdfs omnfbus impedimentfs,cum dfuftijs,offîcijs,uoluptatf/ '
bus renunciaffentjhoc unum fn exrremam ufq? aetatem egerunt, ut ufuere foirent. Plu
res tamê ex hfs nondum fe fefre confeffi è ufta abierunt,nedum ut iftî fofât.Magni mû ;
hf crede,cY fupra humanos errores emfnenti's ufrf eft,nihfl ex fuo tempore delfbare, ÔC
ideo uita eius longiffîma eft, cui quantumeunep patuit,totum ipfî uacauit . Nihil ïnde
incultum ociofumq? facuft, Nihil fub alio fuit, neep enim quicquam repperit dignum
quod cum tempore fuo permutaret,cuftos eius parciffîmus.Itaq? fatfs illi fuit. His ue/
ro neceffe eft defuiffe,ex quorum uita multum populus tuIit.Nec eft quod putes hinc
illos intelh'gere damnum fuum , plerofq? certe audfes ex hfs quos magna félicitas gra/
uat,inter clientïum greges,aut caufarum adfones,aut caeteras honeftas mfferfas excla
mare interdum,mihi uiuere non licet. Quid ni non liceat? Omnes illi qui te fibi aduo/
cant,tfbi abducunt. Ille reus quot dies abftulft,quot ille candidates , quot illa anus, ef/
ferendis haeredibus laffa , quot ille ad iritandam auariciam captantium fîmulatus ae/
ger?Quot ille potentior amicus, qui nos, non in amicitia , fed in apparatu habet ? Dû
fpunge,inquan_,ac recëfe uitae tuae dies,uidebis paucos admodum ÔC t rïdiculos apud forïei reijeu/
te refediffe, Affequutus file quos optauerat fafoes cupit ponere , cV fubinde diciti los
Quando
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

57* LIBER VN V S
Quando hic annus praeteribit? Facft ille ludos quorum fortem fibi obtîngere magno
. aeftfmauft.Quando,fnquft,iftos effugfam?Dfrfpitur ille toto foro patronus,8

DE BREVITATE VITAE 575
pïnquafledta hoc iter uftae affîduum ÔC citatiflîmum,quod dofmiëtes uigiïantesq*? eo
dem gradu facimus,occupatis non apparet, nifi in fine, Quod propofui,fî in partes ca X
uelim ÔC argumenta diducere,multa mihi occurrent,per quae probem breuiflîmâ effê
dccupatorum uïtam.Solebat dicere Fabianus,nô ex his cathedrarijs philofophïs , fod
ex ueris ÔC antiquïs, contra affedus impetum non fubtilitate pugnandum,nec mfnu/
tfs uulneribus, fed incu/fu auertendam aciem non probam.fCauïllatïone enim con/ al,SuggilUti
tundï debere non tiellicari ,Tamen ut illis error exprobretur finis,docendï,non tantû onei
deplorândi funt.In tria tempora ufta dfufditur,quod eft,quod fuft,Ô£ quod futurû eft,.
,* Ex hfs quod agfmus breue eft , quod adurf fumus dubïum,quod egimus certû. Hoc
eft enim ïn quo fortuna ius perdidft , quod fn nullius arbitrïum reducï poteft . Hoc
amittunt occupati , nec enim illis uacat praeterita refpicere , ÔC fî uacet, iniucunda eft
praeteritg rei recordatfo Jnuftf namq? ad tempora maie exada animum reuocant, nec
audent ea retradare , quorum uitia etiam quae aïiquo praefentis uoluptatis Ienocinib
ftirrepebant,retradando'fpatefoût.Nemo,nifîàquo omnia ada funt fub cenfurafua, f, putefcunt
quae nunquam falîftur,libenter fe in praeteritum torquetlllle qui multa ambitiofo con y
cupijtjfuperbe contempfît,ÔKTimpotenter ufcit,infîdïofo decepit,auarerapuit, prodi/
ge effudït. neceffe eft memoriam fuam timeat.Atqui haec eft pars temporis noftri fa/
craac dedicata,omnes humanos cafus fupergrefîà,extra regnum fortunae fubduda,
qUarn non inopfa,non metus,non morborum fncurfus.exagftat.Haec nec turbarï,nec
eripi poteft,perpetua eius ÔC ïntrepïda poflèflîo eft.Sïngulf tâtum dfes,8£ hi per mo/
inenta praefentes funt.At praeterïti temporis , omnes cum ïufîèrfs aderunt, ad arbitrû
ttm tuum fo infpfcî ac detfneri pariuntur,quod facere oçcupatis non uacat. Securâe ÔC
quïetae mentis eft in omnes; uitae fuae partes dffourrere. Occupatorum anfmf cum ue/ *
lût fub iugo funt,fledere fo ac refpîcere nô poffunt .Abfjt igitur uita eorum in profun
dum,ôC utnfhfl prodeft,lfcet quantumlïbet ingeras,fî non fubeft quod excîpfatac fe/
rat : fîc nihil refert quantum temporis detur, fî non eft ubi fubfîdat , per quaffos fora/
tofq; animos tranfmfttfturTPraefens tempus breuiffîmum eft,adeo quidem , ut quibiif
* dam nullû uideatur,in curfu enim femper eft , Fluit ÔC praecipitatur,ante définît effo,
quàm uenit,Nec magis moram patitur quàm mundus,aut fidera , quorum ïrrequïeta
fomper agitatio,nunquam ïn eodem ueftïgïo manet , Solum igitur ad occupâtes prae
fens pertinet têpus , quod tam breue eft, ut arrïpï,nô poffit , ÔC fdi'pfum illis diftridis
in multa,fubducitur, Deniq? uis foire quàm non diu uïuant?Vïde quàm cupïât diu CA.XI
tiiuere.Decrepiti fones paucorum annorû accefîîonem uotfs mendïcant. Minores na
tu foiplbs effe fingunt,mendacfo fibi" blandfunter,c\: tam libenter fallunt, quàm fî fata
tmà decipiant;Iam ergo cum aliqua imbecillitas mortalitatis admonuït, quemadmo/
.* ' dum pauentes moriuntur,non tanquâ exeât de uita, fod tanquam extrahâtur, Stultos
le fuiffe quod non ufxerïnt cîamïtant, ÔCfî modo euaferïnt ex ïlla ualetudine , in ocio
' toiduros , Tunc quàm fruftra parauerfnt , quibus non fruerentur,quàm in caffum o/
mnfs Iabor ceciderit,cogitant, At qufbus ufta procul ab omni negoeïo agitur, quid ni
ipatfofà fft?Nihil ex illa delegatur,nihfI alio atq? alio fpargitur,nihil inde fortunae tra/
" ditur, nihil neglïgentfa ïnterit ,nihil Iargitione detrahïtur, nïhïl fuperuacuum eft,tota

$74 '
LIIiEîR.VNVS
ducit,qui athletas nouiffîmos pafçft ? Qufd illos ocfofos uoeas , quibus apud -onforé*
multa. horàe tranfmittûtur,dum decerpitur,fîquid proxima node fuccreuit ,dû de fin
guîïs capillfs in confilium itur, dum aut difieda coma reftitukur,aut deficiens hinc at.
que Aline fn frontem compellftur? Quomodo îrafcûtur , ff tonfqr paulo neglfgentîor
foit,tanquam uirû tonderet.Quomodo excandefcunt,fîquid ex fuba fua decifum eft,
.,; l fîquid extra ordinem facuft , nffî omnia fua in annulos fuos reçiderunt? Qufs eft ifto/
, .-, . um,fod
rum,qui non malft rempublicam fuam turbari quàm comam?qui non folïcitior fît de
capitis fui decore,quàm de faîutev Qui no comptior effe malit quàm honeftïor ? Hos
tu ocfofos uoeas fnter pedinem fpeculumcp occupatOS?Qufdillï , qui in componen/
dïs,audiendfs,dffcendfs cantïcïs operati funt,dum uocem cuius redum curfum natu/
ra ÔC optimum ÔC fîmplîcfflïmum fecft , fnflexu modulatfonfs ineptiffîmae torquent.?
Quorum dïgfti aliquod fnter fe carmen metientes femper fbnant,quorum cum ad res
ferias etfam faepe triftes adhibiti funt,exaudïtur tacita moduîatfo?Non habent fftf oci
ïners negocium, Conuiuia mehercule horum non pofuerim inter uacâtfa tem
pora,cum uideam quàm foîlfciti argentum ordinent,quàm dilfgëter exoletorum fuo
rum tunïcas fuccfngant,quàm fufpenfi fint,quomodo aper à coco caefus exeat, Quan
ta celeritate , fîgno da_o,gîabri ad minfftcrfa decurrant , Quanta arte foïndantur aues
in frufta non enormïa,quàm euriofe infelices pueruli ebriorû fputa detergant.Ex his
èlegantiae lautîtiaeq? fama captatur,& ufque eo in omnes uitae fucceffus mala fua illos
foquuntur , ut nec bibant fine ambitione ,nec edant. Nec illos quidem inter ociofos.
numerauerfs,quf foîla fo ÔC ledfca hue ÔCilluc ferunt , ÔC ad geftatîonum fuarum,qua
jtl, ut are-, fî déferere illas non lïceat,horas occurrunt, quos quando lauari debeant,quando ^pet
nodare, quando ccenare,alius admonet,Ô-" ufq? eo nimio delïcati animi languorè fol-/
per fo foire nô poffint,anefurfant.Audrb quendam ex delfcatis ,fî modo de
. Ountur,ut
ïïtïae uoeandae funt,uitam ÔC confuetudinem humanam dedifeere , cum ex balneo in/
ter manus elatus ôC in folla pofîtus eff_t,dîxfffe fnterrogando , iâ fodeo? Hune tu igno
râtem an fodeat,putas foire an uiuat,an ufdeat,an ocîofus fît?Non facile dixerim,utrû
magis mfferear,fî hoc fgnorauft,an fî fo ïgnorare fïnxit,MuItarum quidem rerum ob/
liuionem non fentfunt , fed fmftantur , quaedam uitia illos quafî felicitatïs argumen/
ta deledant.Nimis humilïs ÔC côtempti hominis effe ufdetur,fcfre qufd facfat + 1 nunc
ÔC mimos multa mentfri ad exprobrandam luxuriam puta.Plura mehercule praetere
unt quàm ffngunt, ÔC tanta incredibilium uitiorum copia ingenfofo fn hoc unum fe/
cuîo proceffft,ut fam mfmorum arguere poffîmus neglfgêtiam,effe alfquem,quf ufq?
ca. Xi n eo deîitfjs ïnterïerit,ut an fodeat,aîteri credat. Non eft ergo ocîofus hic,aliud no/
men imponas,Aeger eft,fmmo mortuus eft, Ille ocîofus eft,cuf oefj fuf fenfus eft,Hic
uero fomiuiuus,cui ad intelîigendos corporis fui habites indice opus eft, Quomodo
poteft hic alicuius temporis-dominus effecPerfequi fînguîos lôgum eft , quorum aut.
al latrunculi 'Àatercuïï.aut pila,aut excoquendi in foie corporis cura côfumpfere uitam. Non funt
ocïofî,quorû uoluptates multum negoefum habët:nam de illis nemo dubitabït , quin
operofe nihil agant,qui in Iiterarum inutilium ftudfjs detinentur , quae iam apud.Ro/
manos quoq? magna manus eft, Graecorum ifte morbus fuft, quaerere quem numerp
.ïemfgum Vlyxes habufffet,prfor feripta effet Ilfas,an Odyffea. Praeterea an efufdem
.effet autoris. Alfa deinceps huius notae, quae fiue contineas,nihiI tacitam confefenti/
am iuuât,fîue proferas non dodior uïdeberfs,fed moleftior,Ecce Romanos quoq? in
uafit inane ftudfum fuperuacua difoendi. His diebus audïui quendam fapientem refo
rentem , quod primus naualî praeîfo Dufllfus uicit,primus Curius Denratus in trïum
pho duxit elephantes, Etîamfi nunc ifta ad ueram gloriam non tendunt , circa ciuiliû
tamen operum exempla uerfantur.Non eft profutura talfs fciëtia , eft tamen quae nos
fpecïofà rerum uanitate detineat.Hoc quoq? quaerentfbus remktamus,qufs Romanis
primus perfuafît nauem confcendere,Claudius fs fuit,Caudex ob hoc ïpftim appella/
tus , quia plurium tabularum contextus caudex apud antiquos uocatur,unde tabu/
Iae codices dicuntur-, ÔC naues nunc quoq? quae ex antiqua confuetudinë commeatus
fubuehunt,caudïcatae uoeantur» Sane ÔC hoc ad rem p.ertine.at,qiiod Valerfus Coruf/
i '
nus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
pri/

DE BREVITATE VITAE 575
nus primus Meffanam ufcît,Ôc* primus ex familfa Valerïorum,urbïs captae in fe tranf
lato nomine Meffana appellatus eft,paulatfmq? uulgo permutante Iïteras, Meffàla di
dus eft:nû ÔC hoc quencj? curare permfttas,quod primus L.Sylla fn cîrco Ieones folu/
tosdeditïCumalioquinalligati tunc darentur, ad confïciendos eos miffîs à rege Bo/
cho iaculatoribus ? Et hoc fane remîttaturinum ÔC Pompefû primum in circo elephâ ,
torum duodeuïgïntïpugnâ edidîffe, cqmmiffîsmore praelfj noxfjs homfnfbus, ad ui/ *
Iam rem bonam pertinet; Princeps cïuitatis,ÔK* inter antïquos prfncfpes,ut fama tradi
dit bonitatïs eximïae,memorabïle putauït fpedaculï genus,nouo more perdere homi
nes,Depugnant,parum eft, Iancinâtur,parum eft,fngentf mole animalium obteratur
Satius eratiftaïn oblïuïonem ire,ne quis poftea potës dffceret,inuideretq? rei minime
humanae, O quantum calïgînis mëtibus humanis obfjcit magna felfcftas, Ille fo fu CA x
pra rerû naturam effe tunc credidit,cum tôt mffororum hominû cateruas, fub alio cce
lo natis beluïs obijceret,cum bellû fnter tam dffparfa anfmalfa commftteret,cû in con
fpedu populi Romani multum fànguinis funderet, mox plus îpfum fundere coadu/
rus,Atidêpoftea Alexandrinaperfïdïa deceptus,ultimo mancipio transfodiëdum fo
praebuît,tum demû întelleda inani iadatione cognominis fuï.Sed ut illo reuertar,un
de deceffî, ÔCin alia materia oftëdam fuperuacuam quorundam dilfgentiam,idê enar
rabat Metellum uidis in Sïcilia Pcenis trïumphâtem,unum omnium Romanorû an/
te currû centum ÔC uiginti captiuos elephâtes duxfffe.Syllam ukfmû Romanorû pro
tuliffe pomceriû, quod nûquâprouïncfali,fed Italïco agro acquffîto mos ,pferre apud
antiquos fuit.Hoc foire magis prodeft,quàm Auentfnû monte extra pomiriû effe.ut
ille affîrmabat propter altéra ex duabus caufîs:aut quod plebs eô feceffîffet,aut quod
Remo aufpfcante îllo loco aues nô addfxîflènt.Alfa defnceps fnnumerabilîa,quae aut
ffda funt,aut mendacijs ffmfk'a.Nâ ut concédas omnïa eos fide bona dïcere,ut ad prae
ftationem foribant,tamë cuius ifta errores minuent? cuius cupïdkates prement Cquê
fortîorem,quem fuftforem,quenj Ifberalîorem facientrDubitare fe intérim Fabianus
nofter aiebat,an fatius effet nullfs ftudfjs admouerf,quàm his implicari. Soîi omnium
ocïofî funt,quï fapïentfae uacant,folï uïuunt:nec enïm fuam tantum aetatem bene tue
tur,omne aeuum tuo adijcïunt,Quiequid annorum anteillos adum eft, illis acquifîtû
eft,nifi ingratifîïmf fumus.IIIi clariflîmi fàcrarû opfnîonum côdftores,nobfs nati funt,
nobis uitam prxparauerunt.^d res pulcherrimas ex tenebris ad lucem erutas, alieno
labore deducimur, nullo nobis feculo interdidû eft,in omnia admittimur,Sc* fî magni
fcudfne animi egredf humanae fmbecfllitatis anguftfas libet,mukû g quod fpaciemur
temporis eft.Difputare cum Socrate licet,dubitare cum Carneade,cum Epicuro qui/
eftere,hominis naturam cum Stoicïs uincere,cum Cynfcfs excedere , cum rerû natu/
ra in côfortfum omnfs aeui'parfter fncedere. Qufd ni ab hoc exi'guo StTcaduco tempo
rfs tranfîtu,fn illa nos toto demus anfmo,quae ïmmenfa,quae aeterna funt,quae cû me/
liorr'bus communia ? Ifti quf per officia difcurfant,qui fe aliosq? inqufetant,cum bene
infanierint,cum omniû lïmina quotïdïeperambulauerïnt, nec ullas apertas fores prae
terierînt,cum per diuerfas domos meritoriam falutatïonem circumtulerint, quotum
quemq? ex tam immenfa,ô

J?*5 LIB ER VNVS
_. , fufpitiofaex his fermo perfcuîofus erit,nullïus amici capitalfsffumptuofa obforuatfb, Ferès
CA,X V ex hfs quîcqufd uoles,per illos non ftabït,"quo minus plurimum quantû ceperis , hau
rîas.Quae fllum feîfcftas,quàm pulchra fenedus manet, quf fe fn horum clienteîâ con
tuli'Uhabebitcum quibus de minimis maxfmfsq? rébus deIiberet,quos de fo quotidie
: confuîat,à quibus audiat uerum fîne contumeIfa,laudetur fîne adulatfone , ad quorû
fe fîmilitudinem effïngat. Solemus dicere non fuiffe in noftra poteftate, quos fortire/
mur parentes,forte nobis datos: nobis uero ad noftrum arbitrïum nafci licet,nobilïfft
rnorum ingeniorum familiae funt.Elige in quam afcïfcï ueIis,non in nomen tantû ado
ptaberïs,fed in ipfa bona,quae nonfunt fordide nec maligne cuftodienda,maiora fiût,
quo illa pluribus diuiforïs.Hi tibi dabunt ad aetcraitatem iter, ÔC te in illum locum,ex
quo nemo efjcietur fubleuabunt:haec una ratio eft extendendae mortaîitatis, immo in
* v î'mmortalïtatemuertendae.Honores ô£monumëta,quicquid aut decretîs ambitio iuf
fît,aut operïbus extruxit,cito fubruîtur,nihiî non longa demolïtur ueniftas, ÔC mouet
pcyus,quod confecrauft,Sapfentfaenocerf non poteft,nuIIa delebît aetas praefonssôÉ
nulla diminuet fequens,ac defnde fomper ulterfor alfqufd ad uenerationem conferetî
quom'amqufdem fnuicfnîo uerfatur ïnuidfa,fîmplfcfus longe pofîta mframur*Sapfen
%is ergo'mukum patet uita,non idem fllum qui caeteros terminus includit,folus gène/
ris humani legibus foluitur,omniailli faecula,ut deo foruiunt.Tranfîuit têpus,aliquf"d
hac recordatione comprehendif,inftat,hoc utïtur,uenturum eft hoc praeeipft; Longâ
illi uitam facit,omnium temporum in unum colîatforillorum breufffîma ac folicitifft/
nia aetas eft, qui praeteritorum obliuifcuntur , praefontia negligunt,de futuro tîment,
Cum ad extrema uenerint,fero intelligunt miferï , tamdiu fo dum nihil agunt occupa
. Vî tos fuiffe, Nec eft quod hoc argumente probarfpu_es,longâïîlos agere uftam,quia
* (, interdum m ortem ïnuocant: uexat illos imprudentia ïncertis affedibus,ô^ incurrenti
bus in ipfa quae metuunt»Mortem faepe ideo optant, quia timentJlîud quoq? argumë
tum non eft, quod putes diu uiduros , quod faepe illis Iongus uidetur dïes,quod dum
uenïant ad condïdum tempus c , tarde ire horas querunturmam fî quando illos
déférant occupationes,in ocio relidi aeftuant,nec quomodo difponât, aut extrahant,
, fciuntJtacp ad occupationem aliquam tendunt,cV quod ïnteriacet, omne tempus gra
ue eft:tam meHercules,quàm quando dfes muneris gîadiatorfj edudus eft, aut cum
al, tranfîre alicuius alterius uel fpedaculi uel uoluptatis expedarut; couftitutum^tranfilfre medi
os dies uolunt , Omnis ilîïs fperatae rei longa dïlatïo eft,ad illud ten.pus,quod amanti
breue eft3c\TpraEceps,breufusq? multo fit fuo uîtfo,aîîunde enïm alio trâffugîût, ÔC co
fîftere in una cupfdftate non poffunt , Non funtilli longï dies, fed ïnuifî. At contra,c0
exiguae nodes uidentur,quas ïn complexu foortorû aut uino exigût . Inde etiam poë/
tarum furor,fabuIis humanos errores aîentium,quibus uifus eft fupiter uoluptatê co/
_ cubitus Alcmenae duplïcaffe nodem.Quid aliud eft uitia fncendere,quàm audores il
4, diuinitatis l£s ïnferibere deos,& dare morbo^xëpîo1- dignitatis exeufatam lïcëtiam?Poffunt iftis
non breuiffîmae uideri nodes , quas tam charemercantur?Diem nodis expedatione
perdunt,nodem lucis metu.Ipfae uoluptates ebrû trepidae ÔC uarfjs terroribus inquïe
tae fîmtjfubitcj? cû maxima exukatïane follicfta cogitatio ,Haec quàm diu?Ab hoc af/
fedu reges fuam fleuere potentiam , nec illos magnitudo fortunée fua~ deledam't, fed
uenturus aliquando finis exterruit, Cum per magna camporum fpacia porrfgeret ex
ercftum,nec numerum efus,nec menfuram comprehenderet Perfarum rexinfoîentif
fîmus , lachrymas fudït, quod fntra centum annos nemo ex tanta iuuentute fuperfu/turus
effet . At illis erat admoturas fatum ille qui flebat , perditurufque alios in terra,
CA xvi a"I0S In man*a^os m praeIio,aIios ïn fugztôC intra exiguum tempus confumpturus il/-
* los , centefîmum annum timebat. Quid quod gaudïa eorû quoq? trépida funt?non
enim foîidïs caufis innituntur,fçd eadem qua oriuntur, uanïtate turbantur.Qualia au:
tem putes tempora effe,etfam fpforum confeffîone mffora , cum haec quoq? quibus fo
v attollunt, ÔC fupra hominem efferunt,parum fîneera fînt.Maxima quaeq? bonafolici/ta
funt,nec ulîi fortunae minus bene quàm optimç creditur , Alia felïcitate,ad tuendâ
felïcïtatem opus eft,ôC pro ïpfîs quae fuccefferût uotis, uota faciëda funt* Omne enim
quod
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

, quodfortufto
DE B RE VITATE VITAE 577
eucnft,inftabile eft,quodaltius furrexi_.oportunû eft inoccafum, Ne/
minem porro cafuradeledant.Mîferrimam ergo neceffe eft non tantum breuffîîmâ
uitam eorum effè,quf magno parant Iabore,quod maiorê poffîdeât,operofo affèquun
tur quae uolunt,anxfj tenent quae affecuti funt.NuIla intérim nunquam amplius redi
turi temporis eft ratio.Nouae occupationes ueteribus fubftituuntur , fpes fpem excû
tat, ambïtïonë ambitio,miferiarû nô finis quaeritur,fed materia mutât .Noftri nos ho
norestorforunt,plus temporis alieni auferunt,candidati laborem deftituimus, fuffra/
gatïones incïpimus,accufandi depofuimus moleftiam, iudïcandïnancifoimur : iudex
defîjteflè,quaefîtor eft, ak'enorum bonorum mercenaria procurationeconfenuit, fuis
opibus detïnetur . Marium calïga dïmïfît , confulatus exercet , Quintius dïdaturam
properat euadere,ab aratro reuocabitur.Ibit in Pcenos nô tâtae maturus rei Scïpio,ui
dor Hannibalîs , ufdor Antiochf,fuï confulatus decus,fraterni fponfbr , ni per ipfum
mora fît,cum loue reponetur: ciuïles feruatorem agitabunt foditiones,ô£' poft faftfdï/
tos à ïuuene aequos honores, iam fonem contumacis exilfj deledabit ambitio Nun* /'
quam deerunt uel felices, uel miferae folicitudinis caufae,per occupationes interclude
tur ocium,nunquam agetur,fomper optabitur, Excerpe ftaq? te uulgo Pauline da/ C,XVIH
rifftme,ÔC in tranquilliorem portum non pro aetatis fpacïo iadatus,tandë recède, Co/
gita quot fîudus fubïeris,quot tempeftates, partim priuatas fuftfnueris, partim publi
cas in te conuerteris,Satis iam per laborfofa ÔC inquiéta documëta exhfbr'ta uirtus eft,
experïre qufd in ocio faciat,Maïor pars aetatis,certe melïor Reïpu.data fit,Aliquid të
poris tui fume etiam tibi Nec te ad fognem,aut inertem quïetem uoco,non ut fomno
ôC charis turbae uoluptatïbus,quicquïd eft in te ïndoîis uïuae demergas.Non eft iftud
acquiefcere.Inuenies maiora omnibus adhuc tradatis operibus , quae repofîtus ÔC fe/
curas agîtes.Tu qufdem orbfs terrarum rationes admfniftrâs , tam abftfnenter quàm
aîïenasjtam dïlïgenter quàm tuas,tam religiofo quàm publicas,in offîcïo amorem co
fequerîs,in quo odium uïtare difficile eft,fod tamen mihi crede ,fatius eft uitae fuae ra/
tïonem,quàm frumentï publïci noffe. Iftum autem animi uïgorem,rerum maximarû
capaciffîmum,à minifterïo honorïfïco quidem , fed parum ad beatam uitam apto,ad
te reuoca, ÔC cogita non id egiffe te ab aetate prima omni cultu ftudiorum liberalfum,
ut tibi muka milia frumërr cômïtterëtur, maius quiddâ ÔC aîtius de te promiferas. No
deerunt ÔC frugaîitatis exadae homines,ô£ labbrïofae operae. Tanto aptïora exportan
dis onerïbus tarda ïumenta funt , quàm nobiles equi,quorum generofam pernïcitatê
quis unquam graui farcina preffit?Cogita praeterea quantum folicitudinis fît,ad tan/
tam te molem obfjcere,cum uentre humano tibi negocium eft.Nec rationem patitur,
nec gquïtate mitïgat , nec ulla prece fleditur populus efuriens. Modo intra paucos il
ïos dies , quibus C . Caefar perfjt , fi'qufs inferis fenfus eft,hoc gratfffîme ferens,quod
dicebat populo Romano fuperftïti,feptem aut odo certe dierum cibaria fuperefle,dû
ille pontes nauibus iungit,& ukibus imperfj ludit, aderat ultimû malorû obfoffi's quo
que , alîmentorum egeftas .Exitio penè ac famé conftitit, ôC quae famem foquitur re/
rum omnium ruïna,furiofi ÔC externi ÔC înfelicïter fuperbi régis ïmitatio.Quem tunc
animum habuerûtfllf,quibus erat mâdatafrumentipublia cura?ferrum , faxa,ïgnes,
gîadïum excepturi, fumma diflîmulatione tantum inter uifcera latentis mali tegebât
cum ratione.Quaedam enfm fgnorantfbus aegris curanda funt.Caufà multis morien/ c A XiX
di fm't,morbum fuum noffe. Recïpe teatd haec tranquilliora,tutiora, maïora.Simïle
tu putas effe , utrum cures ut incorruptum à fraude aduehentium ÔC neglïgentia fru/
mentum tranffundatur in horrea,ne concepto humore uïtietur, ôC concalefoat , ut ad
menfuram pondusq? refpôdeat: an ad haec facra ÔC fublîmïa accedas,fcîturus qua na
turafit Dfjs,quae uoIuptas,quae conditïo,quae fortuna,quis animum tuum cafus expe
det,ubi nos a corporibus dimfffos natura componat?Quid fît quod hufus mûdf gra/
ufffîma quaeq? in medio fuftïneat, fupra lem'a fuipendat, in fummum ignem ferat,fy/dera
curfîbus fuis excitet?Cetera deinceps ingentibus plena miraculis.Vis tu relfdo
folo , mëte ad ffta refpïcere? Nûc dû calet languis uigentibus ad meliora eundum eft,
Ëxpedat te in hoc génère ui multum bonarum ar_ium,amor ufrtutum atcg ufus,cu
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
I s pïdf/

578 LIBERVNVS
pfditatum oblfuio,ufuendi atq? morïendf foientfa, alta rerum quies . Omnium quidê
occupatorum condftio mffera eft ,eorum tamen miforrfma,quf ne fuis quidem occu/
patfonïbus laborant, ad alienum dormiuntfomnum, ad alienum ambulant gradum,
ad alienum comedunt appetitum,arnare ÔC odiffe res omnfum Iiberrïmas,iubentur*
Hi fî uelint foire quàm breuis ipfbrum ufta fit,cogitent ,ex quota parte fua fit,Cum ui
forte Arrij deris itaq? praetextamfArti faepe fumptam,cum célèbre fn foro nomë,non fnuideris,
ifta uftae damno parantur,ut unus ab illis numeretur annus,omnes annos fuos tonte,**
rët , Quofdam autem cum in fummum ambitïonis eniterentur, inter prima ludantes
aetas relïnquft. Quofdam cum ïn confummationë dignitatis per mille ïndign^tiones
erupiflent,mffèra fubft cogftatfo ipfos laboraffe ïn tïtulum fepulchri , Quorundam u!
rima fenedus dum ïn nouas fpes ut iuuëta difponïtur,inter conatus magnos ÔC ïmpro
CA ,X X bos inualïda defecit , Fcedus ïlle,quem in iudicio pro ignotiffïmis litigatorfbus
grande natu ÔC imperitae coronae affenfîôes captantë,fpiritus Ir'quft.Turpfs ille,quf ui
uendo laffus cîtîus quàm laborando,fnter ipCa officia collapfus eft , Turpfs,quë in ac/
cipiendfs fmmorfentem ratfonfbus,dfu tradus rifit haeres.Praeterire quod mihi oceur
rit exemplum nô poffum.Tyrannus fuit exadae diligentiae fenex,quf poft annum no
nagefimum cum uacationem procuratfonfs à C .Caefare ultro accepiffet,eomponi fo
in ledo, ÔC uelut exanimem à circunftante familïa plangi ïufîit. Lugebat domus oefûi
domini fonis,nec finiuit ante triftfciam,quàm Iabor illi fuus reftitutus eft Adeo ne iu
uat occupatum mori? Idem plerifq? anfmus eft ,diutius cupidïtas illis laboris,quàm fa
çultas eft,cum imbecillitate corporis pugnant,fonedutë ipfam nullo alio nomine gra
Uem iudïcant,quàm quodillos feponit Lex à quinquagefîmo anno milïtem non co/
gît , à foxagefimo fonatorë non cïtat,Diffîcïlïus homines à fe ocium impétrant, quàm
à lege.Interim dum rapiuntur ôC rapfunt,dum alter alterius quietem rumpit,dum mu
tuo funt miferi,uïta eft fine frudu,fîne uoIuptate,fine ullo profedu animf,nemo in co
fpicuo mortem habet,nemo non procul fpes intendït,Quidam uero difponunt etiam
illa quae ultra uitam funt,moIes magnas fepulchrorum, &. operum publïcorum dedi/
catfones,Ôc" ad rogum munera ÔC ambîtiofas exequïas, At mehercule fftorum funera
tanquam nimfum ufxerïnt,ad faces ÔC cereos ducenda funt.
Finis li'bri de breuitate uita:.
IN LIBRVM DE BREVITATE vitae
Cap.6. in fe uerum teftimonium dixerunt prodentes omnem aelum annorum fuorum.Air»'
us habebat,'per oftêtionem a

LIÔER DE CDNSOLÀTIONE AD
POLYBIVM àx_'(J>cc.\oe,
Oftra corpora firma funt, fîredt'gas ad côdftibnë naturae omnïîl
deftruentfs , ÔC unde edfdft eodem teuocâtfs.Caduca funt,Qufd
enfm ïmmortalé manus mortales fecerfnt?Septem fila mîracula,
ÔC fi qua hfs multo mfrabiliora foquërfum annorum extruxit am
bitio, aliquando folo aequatauffontur, Itaeft,nfhflperpetuum,
pauca dïuturna funt, Aliud alio modo fragile eft , rerum exitus
uarïâtur.Caeterum quiequid ccepit ÔC définitMûdo quidam mû
\^^^^m^?Pt^^^ nantur interïtum , ÔC hoc uniuerfum , quod omnia diuina hu/
manaq?compIeditur,fi fas putas credere, dies aliquis difîîpabît,&: ïn cofufîonem ue/
terem tenebrascj? demerget.Eat modo aliquis, &_fîngulas compIoretanimas,Car/
thaginfs ac Numantiâ Corinrhiq? cinerem , ÔC fîquid aliud akius cecidit , lamente/
tur , cum etiam hoc quod non habet quo cadat,fît ïnterïturum .Eat aliquis ôC fata tan
$79-
tum aliquando nefas aufurajfîbi non peperciffe conqueratur , Quis tam fupérbae CA+XX i
ïmpotentisq? arrogantiae eft,ut ïn hac naturae neceflîtate omnîa ad eundem finem re/
uocantïs , fo unum ac fuos foponf uelft?rufnaecp ïpfïmundo ïmminëti aliquam domû
fubtrahat ? Maximum ergo folatium eft, cogftare id fibi accidfffe , quod ante fo paffï
funt omnes , omnesq? paffuri : ÔC ideo mihi ufdetur rerû natura quod graufffîmum fe
cit commune feciffe,ut crudelitatem fati confolaretur aequalftas. Illud te quoque non
minimum adiuuerit, fî cogitaueris nihil profuturum dolorem tuum,nec illi quem de/
fîderas nec tibï , noies enïm Iongum effo , quod frrftum eft.Nam fî quicquam trfftfcfa
profedurf fumus.nô reeufb quiequid lachrymarû fortunae meae fuperfluit , tuae affun
dere.Inueniam etiam nunc per hos exhauftos fam fletibus domefticïs oculos quod ef
fîuatjfî modo id tibi futurum bono eft . Quid ceffàs?conquetamur,atq? adeo ipfo hâc
litem meam faciam+Inïquiflîma omnium iudicio fortuna,adhuc uïdebaris eum homi
nem continmffe,quf munere tuo tâtam ueneratfonem rcceperat,ut quod raro ullf cô/
tfngitjfelicïtas eius effugeret ïnuidfam.Ecce eum dolorem quenrfaluo Caefare accipe
re maximum poterat ïmpreffîftï,cVT cum bene illû undiq? circumiffès, intellexiftî hanc v
partem tantum modo patere ïdibus tuis,Quid enïm illi aliud faceres?pecuniam erîpe. n
res ? nunquam illi obnoxius fuit, nûc quoque quantum poteft,fllam a fo abiecit,ÔK. m
tanta felicitateacquirendï,nullum maiorem exeafrudum quàm côtemptum eïuspe
tït,Erïperes illi amïcos?fciebas tam amabilem effe , ut facile fn locum amiflbrum poP
fot alfos fubftftuere,Vnum enïm ex his hune quos in princïpali domo potêtes uidi.cc*
gnouiffe uideor,quem omnibus amicum habere cum expédiât, magis tamëj etiam' h>
bet.Eriperes illi bonam opinionem?folïdior eft haec apud eum,c|j ut à te quoq? ipfa cô
cuti poffet . Erïperes bonam ualetudïnem C foïebas animû eius liberalibus difciplinis,
quibus non ïnnutritus tantum , fed ïnnatus eft,fîc effe fundatum , ut fupra omnes cor
poris doïores emineret,Erïperes fpïritum?quâtulum nocuiffès,Longff_îmum illi aeuû
ingenr\hma promffît.Id egft ipfe,ut melfore fui parte duraret, ÔC compofitïs eloquen
tiae pr-ecla>isoperibus,àmortaIïtatefeuindicaret, Qiâdiu fuerit ullus literis honor,
quamdiu fteterit aut latfnae Iinguae potentia,aut graecae gratia ,uïgebit cum maxïmïs
uiris,quorum fofngenfjs uel contulft,uel.fi hoc uerecundïaeius recufàt,applicuft.
Hoc ergo unum excogitafti,quomodo illi maxime poffes nocere,Quo meliorenfm CA XXII
eft quïfcp ,hoc faepîus ferre te confueuit.fine uîlo deledu furentem,&: fnter ipfa bene/*
fîcfa metuendam.Quantulum erat tibï immunem ab hac iniuria praeftare eum homi/
nem, in quem uidebatur fndulgentfa tua ratïonc certa peruenïffe , ÔC non ex tuo mo/
re temere ïncidfffe. Adfjciamus . fi uis , ad has querelas ipfîus adolefoentis ïnterce/
ptam ïnter prima ïncrementa ïndolem , Dignus fuit ille te fratre , tu certe eras dïgnif/
fimus, qui nec ex indïgno quidem quicquam doleres fratre . Reddïtur illi teftfmoniV
um aequale omnium hominum . Defïderatur in tu um honorem,Iaudatur in fuum,ni/
hil ïn illo fuit quod non libenter agnofoeres.Tu quidê etiam minus bono fratri fuiffes
I -^ bonus,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

580 LIBER VNVS
bonusffed ïn illo pietas tua idoneam nada materiam,muIto fe Iiberius exercuft. Ne/
mo potentïam eius iniuria fonfît , nunquam ille te fratrem uîli mïnatus eft,Ad exem/
plum fo modeftfae tuae formauerat, cogftabatq? quantum tu ÔC ornamentum tuorum
effes ÔC onus.Suffecft ille huic farcinae.O dura fata , ÔC nullis aequa uirtutibus, antecf?
feîicitatem tuam nofceret frater tuus , exemptes eft. Parum autem me indignari fcio,
nihil eft enïm diffîciîïus, quàm magno doIori,paria uerba reperire.Iam nunc tamen fi
quid proècere poffumus , fateamur ÔC conqueramur , Quid tibï uoluïfti tam iniufta
( ÔC tam uïolenta fortuna?Tam cito induïgentiae tuae pcenïtuit?quae ifta crudelitas eft,
. in medïos fratres impetum facere,cxT tam cruenta rapina,concordiflîmam turbam im
minuere,tam bene ftipatam optïmorum adolefoentfum domum,in nullo fratre dège/
nerantem turhare , ÔC une ulla caufa delïbare uoluïfti ? Nihfl ergo prodeft innocentia
ad omnem legem exada, nihil antiqua frugalitas, nihil felfcftatfs fummae potentia,
fumma conferuata abftinentia , nihfl fyncerus ÔC tutus Iiterarum amor,nfhfl ab omni
labe mens uacans?Luget PoIybius,ct*in uno fratre quiequid de reîiqufs pofîît metue
re, admonitus,etïam de ipfis doloris fui folatijs timet Facinus indignum,Iuget Poîy/
bius , ÔC aliquid propicïo dolet Caefare : hoc fine dubio impotens fortuna captafti,ut,
CA.XXI 1 1 oftenderes nemînem contra te,neà Caefare quidem poffe defondi, Diutius accula/
re fata poffumus,ftant dura ÔC inexorabiîia,nemo illa conuitio,nemo fletu,nemocau
là mouet, nihil unquam parcuntulli, nec remittunt f. Profnde parcamus ïachrymis,
nihil profïcientibus , Faciîius enïm nos illi dolori adfjcïet, quàm illum nobis reducet.
Qui fî nos torquet,no adiuuat,primp quoque tempore deponëdus eft,ÔC ab înanibus
folatfjs , atque amara quadam Iîbidïne dolendf,animus recipiendus eft {Nam Iachry/
mis noftris , ni ratio finem fecerit , fortuna non facîet .Omnes agedum mortales cîr/
cumfpiee.Larga ubïque flendi ÔC aflîdua materia.Alium ad quotïdianum opus labo/
riofa egeftas uoeat , Alium ambitio nunquam quieta follicitatAlius diuitias quas o/
ptauerat,metuft,cV* uoto Iaborat fuo, Alium foIicitudo,alïum Iabor torquet,aliutn fu/
per ueftibulum obfîdens turba.Hfc habere fedolet Iiberos,hic perdidïffe Xachrymae
nobis deerunt , antequam caufae doïendi Non uides qualem uitam nobis rerum na/
tura promiforït , quae primum nafoentium hominum fletum effe uoluit , Hoc princf/
pïo aedimur,huic omnis fequentium annorum ordo confontït,fic uitâ agimus, ideo q?
moderate id fieri débet à nobis , quod faepe faciendum eft,ÔC refpicientes quantum à
tergo rerum triftîum immineat , fî non ffnfre lachrymas , at certe referuare debemus*
Nulli parcendum eft rei magis quàm huic, cuius tam frequens ufus eft.IHud quoque
te nô minimum adiuuerit , ff cogftaueris nulli minus gratû effe dolorem tuum, quàm
ei cui praeftari uidetur. Torqueri ille te aut non uuît, aut no ïntelk'git : nulla itaq? eius
offîcfj ratio eft , quod ei cùi praeftatur , fî nihil fentit, fuperuacuuni eft, fî fontît,ingra/
* tum eft,Neminem toto orbe terrarum effe, qui deîedetur Iachryhiis tufs,audader dû
C,xxi m -Kerim» Quid ergo ""quem nemo aduerfus teanïmum gerit, eiim effe tucrédisfra/
^ tris tui, ut cruciatu tuo noceat tibi, ut te uelit abducere ab occupationfbus tufs,ïd eft,
à ftudfo ÔC Caefare?Noneft hoc fîmfle ueri. Illeenïm indulgenriam tibi tanquam fra/
tri oftendit,ÔK: praeftftitueneratfonem tancjuam parenti, cultum tanquam fuperiori,il
le defyderio tibi effe uuît, tormento effo non uult , Quid itaque iuuat dolori ïntabe/
fcere,quë fîquis defundi fenfus eft,fïnirifrater tuus cupft?De alio fratre,cufus incerta
poffet uoluntas uideri, omnia haec dubie ponerë, ôC dicerem:fiue te torqueri Iachry/
mis nunçj defînëtfbus frater tuus cupit,indignus hoc affedu tuo eft: fiue nô uult.uter
que ueftrû inerte doîorê dïmittitcNec impius frater fîc defyderari debet?nec pfus fîc
uelitin hoc uero,cuius ta explorata pietas eft,pro certo habendû eft, nfhil effe illi pof
fe acerbïus,§ fî tibi hic cafus eius acerbus eft,fi te ulîo modo torquet, fî oculos tuos in
digniffîmos hoc malo fîne ulîo flendi fine côturbat idem ÔC exhaurit.Pietatem tuâ ta
më nihil aeque à ïachrymis iâ înutilibus abducet,c| fî cogitaueris,fratrfbus te tufs exë/
pïo effo debere, fortiter hanc fortunae iniuria fuftinendi.Quod duces magnï faciût,re
bus affffdis,ut hiîarïtatem de induftria fîmulent,3C aduerfas res adumbrata laetïcïa ab
fcondant,ne miîitum animi,fï fradam ducis fui mentem uiderint,Ô«. ipfî coîla_?âtur,id
nuncuV
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

AD POLYBIVM'CONSOLATIO j8l
faunc"tfbi quoq? faciendum efttindue diflîmfIem anfmo tuo ùulttim, ÔC fi pbtes,proff/
ce omnem ex toto dolorë:fin minus,introrfus abde,££ contine,ne appareat , ÔC da ope
ram,ut fratres tui te ïmitentur,qui honeftum putabût quodcunq? facientem ufderint.
; anfmumcp ex uultu tuo fument,Ô_ folatium debes effe,ÔC côfofator fllorum.Non po/
teris autem horum mcerori obftare,fî tuo indulferfs. Poteft ÔC illa res à ludu te pro/ CA » xx v
hfberenfmfo,fitibfjpfîrenunci'aueris,nïhil horam quae facis poffe fubduci, Magnam - -
tfbf perforiam hominum confenfus ïmpofuït,haec tibi tuenda eft. Cfrcunftat te omnfs "
ifta confolantïum frequentia,8Éïn animum tuum inquirit,ac perfpfcft quantum robb
ris ille aduerfus dolorem habeat, ÔC utrum ne tu tantum in rébus focundis indulz
gère feias , an ÔC aduerfas poffîs uirilfter ferre , obferuabuntur oculi tui ! Liberiora o/
mnia funt his,quorum affedus tegf poffunt , Tibï nullum fecretû liberum,eft,in mul/
ta luce fortuna te pofuit ,omnes feient quomodo te in ifto tuo gefferfs uuînere,utrum
ne ftatim pereuffus arma fubmiforïs , an in ftatu ÔC in gradu fteteris.OIïm te ïn akïorê
ordinem ÔC amor Caefaris extulïtjô-" tua ftudia deduxerunt,nihil te plebdum decet,ni
hil humile.Quïd autem tam humile ac muliebre eft,quàm confumëdum fo dolori co
l?iittere?Non idem tibi ïn ludu parï,quod tuis fratribus Ifcet.Multa tfbf non permfttft
opinio de ftudfjs ac moribus receptajmukû à te homines exigunt,mukum expedant.
Si uolebas tibi o mnia licere,non conuertifles in te ora omnium:nunc autem tibï prae/
ftandum eft,quantum promîfïfti omnibus illis, qui opéra ingenfj tuf laudant, quf de/
feribunt, quibus cum fortuna tua opus non fit, ingenio opus eft.Cuftodes animi tui
funt.Nihil unquam ita potes ïndïgnum facere prouedi ÔC eruditi uiri profeffione, u't
non mukos admirationïs dete fuoe peenfteat. Non licet tibiflere imrnodice, nec hoc
tantum'modo non licet, nec fomnum quidem extendere in partem diei lïcet,aut à tu/
multu rerum in ocium ruris gratia quietis confugere, aut affîdua Iaborîofî offïcij ftafi
onefatigatumcorpus,uoluntariaperegrinatïonerecreare, autfpedacuîorumuarïeta t ,
te animum detinere,aut ex tuo arbitrio diem difponere, Multa tfbi non licent, quae CA, XXVI
humfIlimis in angulo iacentibus licent, Magna feruftus eft ex magna fortuna.Non îi
cet tibi quicquam arbitrio tuo facere,Audïenda funt tôt hominum milïa,tot difponë/
di Iibelli, tantus rerum ex orbe toto accurrenrfum congeftus,Vt pofîît per ordfnë fuû
prfnc.pîs maximi offîcium gerï, quïetï animi eft. Non Ifcet tibi unquam flere,ut mul/
xos fientes audïre poffîs, ut pericIïtantium,SKT ad miforîcordfam mftîffîmi Caefaris per
uenire cupientium lachrymae profint, tfbi tu* afficcâdae funt.Hoc tamen etfagmum
leuioribus remedfjs adïuuabit, cum uoles omnium rerum ob'iuifcï,cogita Caefàrem,
Ufde quantam huius fn te induïgentiae fidem,quantam induftrîâ debeas, intelliges nô
'magis tibi incuruari lïcere,quàm illi( fiquis modo eft fabulfs tradftus ) cuius humeris
mundus innitïtur.Cfari quoq? ipfî cui omnia licent^ppter hoc ipfum multa nô ïicët, -
Omniû domos illius uigilia defendït,omnïû ociû illius Iabor , omniû delitias illius in/'
"duftria,omniû uacatfonë illius occupatio.Ex quo fe Caefar orbi terrarum dedicauit,fl
bi eripuit,ÔK^ fyderum modo3quae irrequieta fomper curfus fuos explïcantjnunquâil/'
li licet,nec fubfiftere,nec qufce*? fuû facere.Ad quëdam itaq? modû tibi quoq? eadem
rneceflîtas iniungitur,non licet tibi ad utilïtates tuas,ad ftudfa tua refpfcère.Carfare or
tem terrarum poffîdëte,impartiri te nec uoIuptati,nec do!orî,nec ulî| alfj rei potes, to1
tum te Gaefàri debes, Adfjce nûc,quod cû fomper praedîces,chariorem tibï fpïritu tub
Cefarem fore,fas tïbïnon eft,faluo C^fare,de fortuna queri. Hoc incolumi, fâluf tfbi
funt tui.nihil perdïdïftf,nô tantû fîccos oculos tuos effe , fod etfâ îaetos oportet. In hoc
tfbf omnia funt,hïc pro omnibus eft,Quod longe à fonfibus tuis prudentifîtrnis pfjffi>
tniscç abeft,aduerfus felfcftatë tuam paru gratus es,fî tibi quicquâ hoc faluo flere per/
mittis.Monftrabo etfamnum , nô qufdê firmius remedium, fed familiart'us . Sïquâdb
te domû receperis,tûc erit tibi metuenda triftfcia.Nam qdiu numê tuû inrueberis,nuî
lum illa ad te inuenïet acceffum , omnfa in te Caefar tenebk:cû ab illo dïfcefferis, tunc
uelut occafîone data ,i'nfîdfbfat{oIftiidfnituxdolor,ÔK:requiefoenti animo tuo paula/ . . , . , ..
tim irrepet.Itaq? non eft quod ullû tempus uacare patfarfs à ftudfjs: tûc tfbf lfterae tuae
lamdfu ac fïdeliter amatae, gratia referant,tunc te ilîae antiftftë ÔC cultorem fuum uîn/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
dicent:

5&* LIBER VNVS
dfcêt:tûc Homerus ÔC Virgilfus tam bene de humano génère merftî,'_uàm tu de ont
nfbus ôC de illis rnerafftf, quos pluribus notes efîè uoluïfti quàm fcripferant, multum
tecum morenturttutum hicerit omnetempus,quodillfstuendumcommiferfs.Tunc
Caefaris tui opera,ut per omnia faecula domeftico narrentur praeconio, quantû potes
côppne .Nam ipfe tibi optime formandi côdendiq? res geftas,cY: materia dabit ÔC exê
C XXVII P*um* Non audeoteufqueeoproducere,utfabellas quoq? oYAefopeos logos, inte
tatum Romanis ingenfjs opus,foIfta uenuftatecônedasDifficfle eft qufdë,ut adhaec
hilariora ftudia tam uehementer perculfus animus,ta cito poffitaccedere.Hoc tamen
argumëtum habeto iam corroborati eius,ÔC redditi fi'bi,fî poterit fo à fouerioribus fori
ptis ad haec folutiora producere.In illis enim quamuis aegrum eum adhuc,ô£ fecû re/
Iudantem aduocabit ipfa rerum quas tradabït aufteritas:haec quae remiffa fronte co/
mentandafunt, non feret,nffî cum fam fîbi abomni parte conftiterit.Itaq? debebis eS
feueriore materia primum exercere,deinde hilariore temperare.Ulud quoq? magno ti
bf erit leuamento , fi faepe te interrogaueris,u.rum ne meonomine doîeo, an eius qui
decefîît ? Si meo , petit me indulgentem iadatio,Ô

AD POL-YBTVM'-CO'N'S OL A TIO 585-'
lùta ueritate dïufnat,utriïm rte fratrf tuo mors inufderft,an confîiîuerk . IHud quoque
iuftfcfa ïn omnfbus rébus neceffe eft te adfuuet cogïtantem,non iniuriam tibi fadam,
quod talem fratrem amifîftf , fed beneficium datum,quod tamdfu pfetate eius tibï uti
fruïcK licuïtjniquus eft,qtti muneris fui arbitrium danti non reliquit,Auidus , qui nô
lucri loco habet quod accepit,fod damni,quod reddidit, Ingratus eft,quï iniuriam 110/
cat finem uoluptatis.Stultus , qui nullum frudum effo putat bonorum^iffi praefonti/
um,qui non ÔC in praeterftfs acquiefcit, ÔC ea fudfcat certïora quae abferunt,qufa de il/
lïsnedefinantnoneftti'mendum.Ni'mfsanguftat gaudfa fua, qui eis tantummodo
quae habet ac uidet ,frui fo putat , ÔC habufffe eadem pro nihilo ducit:cito enim nos 0/
mnis uoïuptas relinquit,quae fluït ÔC trâfît ÔC penè antequam ueniat, aufertur.Itacp in
praeterïtum tempus animus mittendus eft, ÔC quîcqufd nos unquam deledauît redu/
cendum,ac frequenti' cogftatfone pertradandum eft* Longior fidelibrq? eft memoria
Coluptatû,quàm praefontia .Quod habuifti ergo optimum fratrem,in fummis bonis
pone . Non eft quod cogftes quanto dfutfus habere potuerîs , fed quamdiu habueris,
Rerum natura illum tibi fîcut caeteris fratribus>non mancïpio dedit,fod commodauff,
cum uifum eft deinde repetfjt,nec tuam in eo fatîetatern focuta eft,fed fuam legem.Si
quis pecuniam creditam foluiffe fe molefte forât, eam praefertim cuius ufum gratuitû
acceperit,nonne infuftus uir habebîtur?Dedit natura fratrf tuo uïtâ,dedit ÔC tibi.quae
fuo ïure ufà,à quo uoluft debftum fuum cftius exegft : non illa ïn culpa eft. cuius nota
çrat condftfo, fed mortalis anfmf fpes aufda,quae fubinde quid rerum natura fît oblïuï
fcitur , nec unquam fortis fuae mefnïnit,nffî cum admonetur, Gaude itaq; habufffe .ÔC
tam bonum fratrem,8

584 LIBER VNVS
_*oti'us ab fft_3,qua. tetorquent,adhâec tôt ÔC tanta quaecôfoîantur cofluerte, ac refpl"
ce optimos fratres,refpfce uxorem, fflfum refpice.Pro omnium horum falute,hac te/
Xxxr cum Pomone fortL"na decidït , Multos habesinquibus aequiefoas, j^Ab hac te infa/
*"A-«-i m -a umcjfcajne uideàtur omnibus plus apud te uaïere unus doîor,quam haec tam mul
ta folatia.Omnes iftos una tecum perculfos ufdes_nec poffe tibi fubuenïre, immo etû
am ultro expedare,ut à te fubleuentur intelligis , ÔC ideo quanto minus in illis dodri/
nae,mfnusq? ïngenfj eft,tanto magis affiftere te neceffe eft commun! malo, Eft autem
hoc ipfum folatfj Ioco,fnrer mukos dolorem fuum diuidere, qui quia dïfpêfatur inter
plura,exigua débet apud te parte fubfîdere,Non defînam totfens tibi offerre Caefàrë,
illo modérante terras ÔC oftendente, quanto melius beneficfjs imperium cuftodîatur,
quàm arrnis , Illo rébus humanis praeffdenté , non eft perfculum.ne quid perdfdfffe te
fentiasjïn hoc uno tibi fatis praefîdij, fatis folatfj eft, AttoIIe te ÔC quotiens Iachry/
mae fuboriuntur oculis tuis, totiens illos ïn Caefarem dirige , Siccabuntur maximi ÔC'
clariflïmi confpedû numinîs, Fulgoreiiis,ilIos ut nihil aliud poffïnt afpicere prseftrirt
get,in fe haerentes detïnebït,Hic tibï quem tu diebus intueris ac nodibus,à quo mm/
quam deijcis anfmum cogftandus eft,hïc contra fortunam aduocâdus : nec dubfto cûf
tanta flli aduerfus omnes fuos fit manfuetudo,tantaq? indulgentia,quïn multis ïam fi>
Tatijs tuum iftud uulnus obduxerit,nonnuIIa quae dolori obftarent tuocongeflerït»
Quïd porro utnîhilliorumfecerit,nonne protinus ïpfo confpedus per fe tantummo/
do ,cogitatus

ADPOLYBIVM CONFOLATIO $85
Ad faftos te ÔC annales perducam publkos,uîdes ornes has imagines , quae ïmpleuere
Caefàreum atrium,nulla non harum alïquo fuorum ïncommodo infîgnis eft,nemo nô
ex iftis in ornamentum foculorum refulgentibus uirïs,aut defîderio fuorum tortus eft,
aut à fuis cum maximo animi cruciatu defideratus eft , Qufd tfbf referam Scïpfonem
Afrïcanum^cuf mors fratrïs in exilio nunciata eft?Is frater qui eripuit fratrem carcere,
non potuit erïpere fato . Et quàm patïens iuris ôC aequi pietas Africanï fuerit , cundis
apparuit.Eodem enim die quo Scipio Africanus uiatoris manibus fra trem abftulerat,
tribuno quoq? plebis priuatus ïnterceflît,tam magno tamen fratre defiderauït hic ani/
mo,quàm defenderat.Quid referam Aemilianum Scipionem. qui uno penè eodemq?
tempore fpedauït patris trïumphum,duorumq? fratrum funera,adolefoëtuIus tamen,
ac propemodum puer, tanto animo tulit ïllâ familiae fuae, fuper ipfum Pauli triumphû
concidentis fubitam uaftftatem, quanto debuft ferre ufr in hoc natus,ne urbf Romanç
aut Scipio deeffet,aut Carthago fupereffet. Qufd referam duorum Lucullorum dû XXXIHI
remptâ morte côcordfam? Quid Pompeios, quibus ne hoc quidem faeuiës relfqm't for
tuna,ut una deniq; conciderent raina.Vixit Sextus Pompeius , primum forori fuper/
ftes,cuius morte optime cohaerentis Romang pacis uincula refoluta funtjdemq? uixit
fuperftes optfmo fratrf , quem fortuna in hoc erexerat, ne minus alte eum defjceret, q?
patrem deiecerat,c\T poft hune tamen cafum Sextus Pompeius non tantum dolori.fod
bello fuffecit.lnnumerabilia undiq? exempla foparatorum morte fratrum fuccurrunt,
immo contra uix ulla unquam horum paria confpeda funt unà fonefoentia,fod conten
tus noftrae domus exemplis ero.Nemo enim tam expers erit fonfus ac fanitatïs, ut for/
tunam ullis queratur ludum intuliffe , quam fcïet etiam Caefarum lachrymas conçu/
piffe.Diuus Auguftus amïfi't Odauiam fororem chariflîmam, ôC ne ei quidem rerum
natura lugendi neceffîtatem abftuîft , cui ccelum deftfnauerat : ïm mo uero idem omni
génère orbitatis uexatus , fororis filium fucceffîonf praeparatum fuae perdidit , Deniq?
ne fînguîos efus Iudus enumerë,cY generos file amffït,&* IïberosjSKT nepotes. At nemo
magis ex omnibus mortalibus hominem effe fo,dum inter homines erat fonfît, nûc tôt
tantosq? Iudus cepit rerum omnfum pacatfffimum eius pedus , uidorq? diuus Augu
ftus nô gentium tantummodo externarum , fod etiam doîorum fuit. Caius Caefar diui
Augufti auunculi mei nepos, circa primos iuuentutis fuae annos Lucium fratrum cha
rffffmum fîbf, princeps iuuentutfs princfpem eîufdem iuuentutis amifîtfn apparatu
parthfcf belli , ôc* graurbre multo animi uulnere quàm poftea corporis idus eft , quod
utrumque pijffime fdem ÔC fortiflîme tulit Caefar patruus meus Drufum Germanfci
patrem, minorem natu quàm ïpfo erat fratremjfnrima Germanïae redudentem,cV gen
tes ferociffîmas Romano fubfjcfentem imperio, in complexu ÔC ofouk's fuis amî_ït,mo
dum tamen lugendi non fîbi tantum,fod etfam alijs feck,ac totum exercïtum,nonfolû
m etiam attonïtum,corpus Drufî fui fîbi uendicantem, ad morem Romani
Iudus redegit.iudicauitcj? non militandi tantum dïfcïplïnam effe foruandam,fed etiam
dolendi. Non potuiffet ille lachrymas aliénas compefcere,nîfî prius preffiffet fuas,
M, Antonius auus meus , nullo minor nifî eo à quo uidus eft, tunc cum Rempub, ç XXXV
conftftueret,& trfumphalî poteftate praedftus,nihf 1 fupra fo ufderet,exceptfs uero duo
bus collegfs omnfa infra fe cerneret,fratrem interfedû audiuit. Fortuna ïmpotens qua
les ex humanis malis tibi ipfa ludos facis . Eo ipfo tempore quo Marcus Antonius ci/
uium fuorum uitae fedebat mortis c_j? arbïter, M. Antonfj frater duci iubebaturad fup/
plfcîum.Tulft hoc tamen tam trifte uulnus eadem magnitudine animi Marcus Anto/
nius , qua omnia alia aduerfa tolerauerat , ÔC hoc fuit ei lugere, uiginti legionum fan/
guine fratrf parentare. Sed ut omnia alia exempla praeteream , utïn me quoq? ïpfo alia
taceam funera, bis me fraterno ludu fortuna aggrefîa eft , bis intellexit Iaedï me poffe,
uinci non poffe. Amffi Germanicû fratrem,quem quomodo amauerïm ïntelligit pro/
fedo quifquis cogitât, quomodo fuos fratres,pfj fratres ament. Sic tamen affedû meû
rexi,ut nec relinquerem quicquam quod exigi deberet à bono fratre, nec facere quod
reprehendi poffet in principe. Haec ergo puta tibi parentem publicum referre exëpla,
eundem offendere cjuàm nihil facrû intadumq? fît fortunae,qua_ ex his penatibus aufa
K eft
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

586 LIBER VNVS
eft funera ducere,ex quibus erat deos parftura , Nemo ftaq? miretur alfquîd ab flla,au*
crudeliter fieri,aut inique. Poteft enim haec aduerfus priuatas domos ullam aequitatê
noffe , aut ullam modeftt'am, cuius implacabilis faeuftia , totiens ipfa funeftauit puîui/
narfarFaciamus lfcet flli conuicia,non noftro tantum ore,fed etiam publïco,nô tamen
mutabitur,aduerfus omnes fe preces_omnesq? ceremonïas eriget.Hoc fuit in rébus hu
manïs fortuna,hoc erit,nihil ïnaufum fibi reliquit,nihil intadum.Ibit uiolentior per o/
mnia,ficut fomper eft foîita . Eas quoque domos aufa eft iniuriae caufa ïntrare, ïn quas ,
C,XXXV per tempîa adïtur, &_ atram laureatis foribus ïrçducere ueftem. Hoc unum obtinea
mus ab illa uotis ac precibus publias , fi nondum illi genus humanum placuit confu/
mere,fi Romanum adhuc nomen propitia refpicit , hune principem , lapfi's hominum
rébus datum,fîcut omnibus mortalibus, fibi effe facratum uelît. Dffcat ab îllo cîemen/
tfam,atq? à mkfffïmo omnfum principe mitis fieri, Debes ftacp ornes intueri eos,quos
pauîoante retuli,aut afeitos ccelo, aut proximos , ÔC ferre aequo animo fortunam,ad te
quoq? porrïgentem manus,quas ne ab eis quidem per quos uiuimus abftînet,Debes il .
forum imitari firmitatem in perferendis ÔC euincendis doloribus.cY. in quantum modo
homini fas eft per diuina ire ueftigia, Quamuis ïn alfjs rébus dignitatum magna dïfcri
mina.uirtus in medio pofita eft, neminem dedfgnatur , qui modo dignû fe fila iudïcat,
Optime certe illos imitaberis,quf cum indignari poffent non effe fpfos expertes huius
mali,tamen in hoc uno fe caeteris exaequarf hominibus non iniuriam , fed ius mortaïï/
v tatis fudîcauerunt,tuïeruntq?, nec nimis acerbe ÔC afpere quod acciderat , nec moîlïter ,
* ÔC effû2minate.Nam ÔC non fentfre mala fua non eft hominis,ÔC.non ferre,non eft ufri,
* Non poffum tamencum omnes cîrcumîuerim Caefares , quibus fortuna fratres ÔCfo/
rores eripuir,hunc praeterire ex omni Caefarum numéro excerpendum,quem rerû na/
tura ïn exïtïum opprobriumq? humani generis aedidit,à quo irnperium euerfum, adu/.
ftum fundïtus principis pfjffîmf recréât clementia, C. Caefar amiffa forore Drufîîla , is
homo qui non magis dolere quàm gaudere principalfter poffet , confpedum .conuer/ .
fàtïonemcp ciuium fuorum profugït , exequrjsqj foroiis fuae non interfuit, fufta forori
non praeftïtit,fed in Albano fuo foceffît,ac foro ôC aduocatïs, ÔC hufufmodi alfjs occu/
patfonibus acerbfffîmf funerfs eleuabat mala. Proh pudor imperfj , principis Romani
îugentis fororem,aîea fblatïum animi fuit. Idem ille Caius furïofa inconftantia, modo
barbam capiîlumq; fubmi'ttens. modo Italiae ac Sïcïîiae oras errabundus permetiës , ÔC
ôC nunquam fatfs certes utrum lugerf uellet,an colf fororem.Eodë enim tempore quo
tempîa illi conftituebat ac puluinaria,eos qui parum mfti fuerant, crudeliffîma affï/
ciebat animaduerfîone, Eadem enim intempérie animi aduerfarû rerum fdus ferebat,
qua focundarum elatus euentu , fupra humanum intumefeebat modum , Procul iftud
exemplum ab omnijR.omano ufro, ludum fuum aut intempeftfuis uacare Iufibus,aut
fordfum ac fquallorfs f frftare,aut alienis malis obledare, minime humano fo/
Iatio. Tibï uero nihil ex confuetudinë mutandum tua . Quoniamquidem ea inftïtuiftî
^-^ v amare ftudia, quae optime ÔC fek'citatem extollunt, ÔC facillime minuunt caîamitatem^
XXXVII eadem.}? ÔC ornamenta hominum maxima funt ÔC folatia. Nûc itaq? ftudfjs tuis im
mergere,acrius nunc illa tibi uelut munimëta animi circunda, nec ex ulla tibi uelut tui
parte,ïnueniat introitum dolor . Fratris quoq? tui produc memoriam aïiquo feriptorû
monïmento tuorum.Hoc enim unum eft rébus humanfs opus, cuf nulla tempeftas no
ceat,nuîla confumat uetuftas. Caetera quae per côftrudfonem lapfdum ôC marmoreas
moks,aut terrenos cumulos fn magnam edudos altftudfnem confiant, non propaga/
runt longam dfem,quippe ÔC ipfa intereuntjmmortalis eft ingenfjs memoria, hâc tuo
for.dumuro fratrf Iargire,in hac eum coIIoca,cV melius illumfdïutino femper confocrabïs ingenfo,
quàm frrito dolore lugebïs, Quod ad ipfam fortunam pertinet, etfamfî nunc agi apud
te caufa eius nô poteft,omnia illa quae nobis dedit,ob hoc ipfum quod aliquid eripuit,
inuïfa funt:tunc tamen erit agenda , cum primum aequiorem.te illi ïudicem dies fece/
rit:tunc enim poterïs in gratiam cum illa redire, Nâ multa proufdft quibus hâc emen/,
daret iniuriam,Muita etiam nunc dabit quibus redimat . Deniq? ipfum quod abftulit,
ipfa dederat tïbï.NoIï ergo contra te ingenio uti tuo,noli adeffe dolori tuo.Poteft quk
dem
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE CONSOLA TIO NEADMARTIAM 587
cîcm eloquentia tua , quae parua funt approbare pro magnfs, rurfus magna attenuare,
ÔC ad mïnïma ducere.Sed alio ifta uires feruet fuasjnunc.tot^i fe fn folatfum tuum con/
ferat.Sed tamen difpice,ne hoc iam quoq? fit fuperuacuum*.Aliquid eiiim à nobis na/
tura exigit, plus uanitate contrahitur + Nunquam autem ego àte , ne çxjtoto moereas
exïgam.Etfcio fnuenfri quofdam durae magis quàm fortis pradenriae ufrps,quf negët
dolituram effe fapientem , Hi uero uîdentur nunquam in huîufmodf cafufn l'ncïdiffe,
Alioquin extudiffet illis fortuna fuperbam fapientiam,&. ad côfeffîonem eosiueri etiâ
inuïtos compuIiffet.Satfs praeftiterit oratio, fî id unum ex dolore , quod ÔC fupefeft ÔC
abundat exciderit.Nam ut quidem nullum omnino focum patfatur,nec fperandû ullf,
nec concupffcëdum eft.Hunc potîus modum foruet,quinec împfetatem ïmïtetur.nec
ïnfaniam,cV nos in eo teneat habitu,qui ÔC piae métis eft,nec motae, Fîuant Iachr-ymae,
fed eadem defînant , trahantur ex imo pedore gémîtes , fod ibidem ÔC finiantur , Sic
rege anïmum tuum , ut ôC fapientibus te approbare poffîs ÔC fratribus , Effîce ut fie/
quenter fratrïs tui memoriam tibi uelis occurrere, ut iHum ÔC formonibus célèbres , ÔC
affidua recordatione repraefontes tibï Quod ita dcnfque confequi' poteris , fi tibi me/
morfam efus îucundam magis quàm flebïlem fecerïs.Naturale eft enfm ut fomper ani
mus ab eorefugiat,ad quod cum trfftfcfa reuertitur.Gogfta modeftfam eius,cogitain
rébus agendïs fo!ertiam,in exequendïs induftrfam,fn promifîîs conftantîam , Omnia
dida eius ac fada ÔC alfjs expone , ÔC tibimetipfo commémora . Qualfs fuerit cogita,
quaîiscp fperari potuerit . Qufd enim deillo non tuto fponderi fratre poffit ? Haec ut/
cunq? potuf, longo fam fitu obfoleto SChebetato animo compofui , quae fi aut parum *
refpondere ingenip tuo,aut parum mederï dolori uïdebuntut .cogita quàm non poffit
is alienae uacari confolatfonf , quem fua mala occupatum tenent , Ôc" quàm non facile
ïatinaei uerba homini fuccurrant,quembarbarorum inconditus graufsq? fremftus
cïrcumfonat,
IN FRAGMENTV^I AD POLYBlVM
%*
Statimin initio.Noftra corpora, alius noftra compares,Cap^i. Voles enim longûe(T_,quocî
iturum eft.Rodolphus diuinauit,quod iuturum eft,Ôpinor legendum, Nolis enim longum éfîe,
quodirritûeft.
Cap. zi. Ecce eum doîorê . Poft haec uerba quidam codex habebat , illi nomine Polybio, qui
dus eft frater.Verum fatis apparet haec adiefla ab interprète,
Cap.xfi.Vt poffitper ordinem fuum principis maximi ofFicium geri , ubiqj animi eft. Rodol/
phus diuinat, ubicp aftrifti animi eft. At non placct.Propius uero eft ut lcgamus,ubi quies animi
eft

588 LIBER VNVS
ptum erat fuppîfcfum,fn ufum homïnû reduxfftf , ÔC à uera uindicafti morte , ac reftû
tuifti in publica monumenta libros, quos uir ille fortiffîmus fanguine fuo foripferat,
Optime meruifti de Romanis ftudtjs,magna illorum pars arforat: optime de pofteris,
ad quos uenietincorrupta rerum fïdes,autorifuo magno imputata: optime deipfo.cu
-ius uiget uigebitq? men_orîa,quamdiu fuerit in precïo Româna nofcï,quamdiu quif

D E C O N S O L A T I O M E A D M A R T I A M $g9
fratrem qufdem refpfcfens, carmîna celebrandae Marcelli memorfe compofîta , ali/
os cf? ftudïorum honores reîecit, ÔC aures fuas aduerfus omne folatium daufïr, à folen/
îiibus offxcrjs foduda,8c" fpfam magnîtudinfs fraternae nimis circumlucentë fortunam
exofa,defodftfo ôC abdidit, Affîdentibus liberis nepotibus lugubrem ueftem nonde/
pofuït,non fine contumelia omnium fuorum,quïbus faluis orba fîbf ufdebatur,
Dfua Liuia amiferat filium Drufum magnum futurû prfncïpem, iam magnum du/ c,i n
cem.Intrauerat ipfe penitus Germaniam, ÔC ibi fi'gna Romani fixerunt, ubi uix ullos
effe Romanos notum erat.In expeditïone uidor deceflêrat , ipfis illum hoftfbus aegrû
cum ueneratfone, 8

C
Tf'{jr/nrew
59 o ;
J&*
LTBER--V*N VTJi VS'
ltj tuf laudfbus,qiïas nô dubito qufn uel fmpëdfo uftae, fî poteftas detur, in aetîuni oniâ
fis prorogatura:quare patere,fmoaccerfoformonés quibus ille narretur, ôtTapertas ait
res preebe ad nomen memoriam t$ filij tui, nec hoc graue duxeris caeterorû more, qui
eîufmodi cafibus parte maîi pii.ànt,atidïré folatia. Nûc incubuifti tota in altéra parte;
ÔC oblfta m eliorem fortuna tuam,quà deterïor eft afpfcis. NÔ conuertiftf te ad conui^
dus filfj tuf,occurfusîucundos, nô ad puériles dulcesq?blandfcfas,nô ad fncrementa
ftudïoram.Vkimam flîam facfem rerum premfs.IIlf tanquâ ipfa per fo parum horrida
_îf,quicqufd potes congeris.Ne obfecro te concupferîs peruerfîffïmam glorïam,ïnfe/
GAP, VI Kciffimam uideri. Sfmul uero cogîta , none^-m^a^i^xtixnlSexehus profperis
jfortem gprerja^ïiêeundo-cirrfir uita pr__-£dit.Nec gubernatorîs qufdem artem, trait
(quillum mare ÔC obfoquens uentus oftendi't , /Iduerfî alfquîd fncurrat oportet , quod
i animum probe_,Profnde ne lubmfferis te,ïmô côtra fige ftabilë gradum , ÔC quiequid
Jton__i______--iprajC,effdft fuftfneyprimo duntaxa t. fl__epku_-Oiitenta , Nulla re maîor inuû
dfa fortunée fit,quàm aequoanimo.Poft hoc oftendit illi filium ïncolumem, oftëdit ex
amiffb nepotes.Tuum illic Mania negocium adum,tibi Ariusafledft , ÔC mutata per
fona confoïatus eft,Sed puta Martia ereptû tibi amplius quàm unquâ ulla mater ami/
jferk.Nô permulceo te,nec extenuo calamitatë tuam.Si fletibusiata uincun^-onfera/
.__Hjs_-_a____mnis-is'^ï^^ die^nodemfîne fomno îriftfcia confumat, ingeranturlaz
¤e_^te^p-^iori-mama%ê£--«^pfàm-^
fimÇe&ijrtjK nTn?_^m____-_-_-'-.r-tt- , Spdfini.UM_|-*l-»rH_fo^ fors îm>
m.nta3 ÔTin -yffrnÏT fixa, ni illa mifor/a mL_-2%^AmfW3-tgni>tt-qui-^|uid abftulît , definafc
dolonqui peri^Quare regamur,nec nos ifta uis tranfuerfos auferat,Turpïs eft nauigff
redor, cui gubernaculaffuduserïpuït3quifluduâîia ueîa deferaft,permifît tempeftati
faauë.At ille ueî in naufragioJbiidandus __qruemoJbî_uit mare datnl tmmîs ÔC obnixû,
C A » Vil A tenïm naturaîe defîderium fuorum eft, Qufs negat,quamdiu modfcû eft , nam in
difoeffu nô folum amiffîone charfffîmorum neceffarîus morfus eft , ÔC ffrmiflimorum
quoq? animorum contradfo, Spd pH^^fhjrf^^pmm ^^'fjq'T^-quod_n?riTn im/
pe__u-it_.Afpice mutorum animalium quàm concïtata funtdefiderfa , ÔC tamen quàm
breufa,Vaccarum uno die aîteroue mugitus aoditur. Nec diutius equarum uagus ille
amensq? dïfcurfus eft. Ferae cum ueftigia catuîorum confedatae funt , ÔC fyîuas perua
gatae,cum faepe ad cubilia expilatae redierint, rabiem intra exiguû tempus extfnguût,
Atrr-_____3_^ intn mnmflit ff hm /"._,*-, madffïmum quotfdfe infurgentë,8
fod-uTîmTmTn.^
illes^ffe-communes , Tôt praeter domum noftram ducuntur exequi» , de morte non
cogftamus,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE CONSOLATIONE AD MARTIAM J_H
alieni commodaticp appaz
rates funt,nihil dono datur, collatîcijs, ÔC ad domfnû redfturis inftrumërfs foenaador-
natur.Alia ex his primo dîe,alia focundo referent,pauca ufq? ad finem perfouerabunt*
ïta non eft quod nos _ufpfciamus,tanquâ inter noftra pofîtf, mutuo accepimus, Vfus
frudus nofter eft,cuius têpora ïlfoarbiter muneris funemperah, Nos^po«-_dapxom
pt.rh.ibere.qu.einccrtem'erïem-d^afum . Peffimi
eft debi'toris,creditori facere conuicium.Omnes ergo noftros , ÔC quos fuperftïtes 1er
ge nafcendi optamus, ÔC quos praecedere fuftïffîmû fpforum uotum pft,Sic amare de/
bernas ,_tanquam njnânobis-d&perpetu___________3inanikfl^ r.oniro pro/ 4^^f "
4wiffu«di&-Saepe admonendus eft anfmusîmetuere ut receffura, immo tanquam rece/ ditmetvtl
-*f>nria_qi_frqiTid à fortuna damaieft, tanquam eyfrmplo abiturum poffideat . Rapite
exîiberis uoluptates , fruendos uos inuicem liberis date , ÔC fîne dïlatione omne gauA
dium aduertite.Nihil de hodïerna die promîttitur.Nimis magnam aduocationë dedi».
Nihil de hac hora,Feftfnandum eft.Inftat à tergo mors,farn deficiet ifte comftatus . la
contubernia ffta fublato clamore foluëtur.Rapina rtfrum omnium eft , Mfforf nefcitis
in fugam ufuere.Si mortuum tfbf filium doles, eius temporis quo natus eft,crfmë eftv
IVÎors enfm fllf nafcenti determinata, ÔC in hanc legem datus , hoc fatum ab utero fta/
(tim profoquebatur,Iai_egT_umfor_U-_ae,c^ muïdumperiKnimus.
jjUasjarbJxrio^igna-atqundigr^ paffi iri, corporibus noftrfs impotenter^cntiimeliofe^ jt> w , ^
_--i---^'^i^ak_-etur:a.Iios fgnibus ppruref.ud m r.rcnam adwnris ttpÏ fnrmk .alios nu
4*e-«-__c_-i-___i3^4M4-T.^^ rum flirdihiTs , ne- in hai-pnâ quidem aut fittus expfodet,. ^au'^s-T1 -vj-
fcdin-alteuiuD uentrem îmmenfo hdurTdetrudet^AIt^-morbnriim mrijigensnbjjs !,*., ./. vv ,_ /
ptTnçmS-^-"'' into*" "^nxn-vnnrtem^ drfinphir i Tf Maria _V likrdmnfa. _T___Wptnri tmq_ / /
fif^m^H.-'gligfnfi riciy"'"a , fVprenfs fYmnnerihtis.frraf.fr, Quid opus eft partes dez /
flere?Tota ufta flebilfs eft . Vrgebunt noua incommoda priufquam ueteribus fatîsfez
ceris , Mede_af_d-i-ie&itaq? nobis animus ad h.Tr maxime quae fmmoderate fertfs,8£
in metus, ÔC in doïores humanum pedus difpenfandum,
, Quae demum ifta tuae publicaeq? conditionis oblïuio eft?Mortalis nata es,tnor.a.es CA.Xi
peperfftf,putre fpfa fluidumq? corpus > ÔC cafibus morbfsq? repetita,ipcrafti tamj'm/
becilfe materia-folida ÔC alterna gcftaffe ? Deceffît filîus tuus,fd eft,dccurrit ad hûc f.z-
nem,ad gurmi qircgf^frlor__.p-.mTt.iTO-p)Tfas. prnpprant , Haec ornnfs ffta quae ïn fo/
ro Iitïgat,ïn theatris defïdet, ïntemplïs precatur turba, non difpari gradu uadït*-,
K 4 Et quas
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

5$Z LIBER VN VS
Et quae diligis uenerarf&,ÔC quae defpfcfs, unus exaequabft cinîs. Hoc iubet illa Pythi/
eis oraculis aferipta uox yM> c.q-uto>,__ Qufd eft hpmp ? quqdlfbet quaffum uas , ÔC
quodlibet fragtle,iadatu, nô tëpeftate, ut diflïperfs eft opus.Vbîcûcp arfetaueris, fol/
z\ /ûerfs. Quiddiho«ao4. imbecillfmû-e&rpus , ÔC fragfle,nudi_mji__.pj:e natura fnerme,
_VinK h^oino/ L*,rrruifjCnm^thetfpryp^
\ ÔC l'anni^r"* pyfpr'nrihus niridiirn... f_jgo_4s.^ftu_^-4a__-_tis impatiens: ipfo rurfus
fim

#
DE CONSOLATIONE AD MARTIAM $95
agitur conftabk,non effe maximum maïum.quod eriam ad felïciffîmos peruenit.Nec
ntmïs admiretur Graecia illum patrê, qui ïn ipfo facrificïo nunciata filfj morte tibïcïnë
tantum taccre îuffït,Ô hu r /
în confpedû poft'to corpore,interïedo tantummodo ueIamento,quod pontificïs ocu-' \ ,
los à funere arceret , ÔC fiente populo Romano non flexit uuîtum:experiendum fo de/ J ^ltr' -f .
dit Seiano ad latus ftanti, quàm patienter poffit fuos perdere . Vides ne quanta copia
uirorum maximorum fit , quos non excepft hic omnia profternens cafus, fn quos tôt
animi bona, tôt ornamenta publiée priuatim q? côgefta erantrSed^uide ut ïn orbe ifta *** uidelket
tempeftas, ÔC fine deledu uaftat omnia, agi't6j ut fua. lube fînguîos côferre rationem,
nulli contigit impune nafci.
Scio quid dicas,oblitus es fmfnam te confolarï,uirorum refors exempîa.Quis em CA p ^^
dixerit naturam maligne cum mulierïbus ingenuïs egiffe,ôc:uirrutemillarûinardû
retraxiffe?Par4lko,mihicredeJuigc»r7pa-^diioajd3:a libéra facuItasidolorem,lab__-rem
ex^qu^-Ç^ixonÇuetxere ) p'au'uinur. In qua iftud urbe,dfj boni' , loquîmur , in qua re/
gem Romanis capitibus Lucretîa ÔC Brutus deiecerunt , Bruto libertatem debemus,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Lucretiae

594 LIBER VNVS
, r < f Lûcretfas Brutum.In qua Clcelfam contempto hofte ÔC ffumfne,ob fnfîgnem audacia
yjt/ fa Imtes ftaH%axivum non fn uiros ttanfcripfîmus,£qu£fiàa^^
p f ffa*^**^ iuuenibus noftris piiluinû^fcendêtifeuMn-ea illos urbe fîc in/
^ictro
' ' P -rreéî'.fn qui etiim fr^m minaocquoii '"0*B-«'q'Tr> dnnanii-mT ...Qi .nd tibi fi uis exempla referri fcvmû
narum,qiiae fuos fortiter defiderauenmt,nô hoftiatïm quaerâ,Ex urta tibi familia duas
Cornelïas dabo.Primam Scipionis fiîïam, Gracchorum matrë, duodecim illa partes,
totfdë funeribus recognouit : ÔC de caeteris facile eft,quos nec aedïtos.nec amifîbs ciui
tas fontk.T.Gracchû ÔC C. quos etiâ qui bonos uiros negauerït,magnos fatebitur,8£
occïfos uidit ÔC fnfopukos.confolantîbus tamen miferanicj? dïcentibuSjNun^inquït,
non felïcem me dicam,quae Gracchos peperi . Corneîïa Lïuium Drufum cîariffimum
ïuuenë illuftris ingenfj,uadentëper Gracchorû ueftigia,imperfedis tôt rogationibus,
intra pénates interemptû fuos, amiferat, in certo caedîs autorettamen ÔC acerbâ morte
fî__j,&.._nu!tamtam magno animo tulit, q*? ïpfo leges tulera-tjam cum fortuna in gratia
Martia reuerteris,fi tela quae in Scipiones , Scfpfonum q? matres ac fflîos egft , quibus
Caefares petfjt,ne à te quidê continuit,B_£naê^îi_J^_Jl

DE CONSOLATIONE AD MARTIAM 5 9$
iubebft detruncarf,accerfet ad Iibid 'nem mares fozminas^,ÔC inter fcedos regiç întem
perantiae grèges parum erit fîmul binïs coire . Audifti quid te inuitare poflî't , quid ab/
fterrerc.Proinde,aut nauiga, aut refifte.Poft hanc denuncfatfonem , fîqufs dfxiflèt in/
trare fo Syracufas uelle, iaris ne iuftam querelâ de ullo , nifî de fe habere poffet, qui no
incidiffet fn illâ, fod prudens fcfensq? ueniffet. Dicet omnibus nobis natura, neminem
decipio. Tu fî fiîios fuftuleris, potes habere formofos , ÔC déformes , fod fi fortaffe tibi
multi nafcentur,effe ex illis aliquis tam feruator patriae quàm proditor poterit + Nô eft
quod fperes tantae di'gnatfonfs futuros , ut nemo tibi propter illos maledïcere audeat»
propone tamen ÔC tantae futuros turpïtudinis,ut ipfis maledtdum fit . Nihil uetat illos
tibi fuprema praeftare, ÔC laudari te à Iiberis tuis, fed fie te para tanquam fn ignem pofû
tura,uel puerum,uel ïuuenem,uel fonem.Nihil enim ad rem pertinent anni , quoniam
nullum non.acerbum funus eft,quod parens fequftur.
Poft has leges propofitas fî Iiberos toIlis,omni deos inuidïa libéras,qui tibi nihil fpo CAP^XVIIi
pondérant , Ad hanc imaginem agedum totfus uitae fntroftum referamus . Syracufas
uifore deliberantï tibi quîcqufd deledare poterat,qufcquid offendere,expofui:puta na
foenti me tibi uenire in confilium, întratura es urbem dtjs homïnibuscj? communem,
omnia compIexam,certis legibus aeternisep deuindam,indefatïgata cceleftïum officia
uoluentem Videbis illic innumerabiles ftellas , mfraberfs uno fydere omnia implerf,
folem quotfdfano curfu dîef nocîisq? fparr'a fignantem,annum, aeftatem,hyememqif xi
qualiter diuidëtem Videbis nodurnam Iunae fucceffîonem àfraternis occurfibnibus
Iene remiffumq? lumen mutuantë, ÔC modo toto ore terris imminëtem, acceffîonïbus,
damniscj? mïrabilem,femper proximae diffîmilë.Videbis qufnq? fydera dfuerfas agen/
tia uias,ô

J96 * LIBER VNVS, ,
flemus, quamuis omnis ufus illorum nobis ÔC confpedus ereptus fît .ppfnfo eft ergo
y qu* nos crucîat.cV tanti quodq? malum eft,quâti illud taxauimus . In noftra poteftate
remedium habemus.Iudicemus illos abeffe,ô_ nofmetipfi nonfallamus. Dimifimus il
Iosjfmb confocuturi praemifîmus.Mouet ÔC illud lugentem, non erit quf me defendat,
qui contemptum uindïcet, Vt mfnfme probabilf , fed uero folatio utar,In cfuftate no*'
ftra plus orbftas côfert quàm eripit.Àdeoq? fenedutë folitudo, qua. folebat deftruere,
ad potentiam ducit,ut quidam odia filïorum fimulent, ÔC liberos foruent,& orbitatem
manufaciant.Scio quid dicas.Non mouent me detrimenta mea , etenïm nô eft dignus
folatio, qui filium fibi deceffîffe fîcut mancfpfum molefte fort, cuf quicquam in filio re
fpicere praeter ipfum uacat.Quid igitur te Martia mouet?Vtrum quod fiîius tuus de/
cefftr,an quod nô diu uïxït?Si quod deceflî't , fomper debuifti dolere , fomper cm fcifti
morfturum.Cogita nullis defundum malis afficUUa que, nobfs fnferos faciunt terribi
Ies,fabuîa eft. Nuîlas imminere mortuis tenebras, nec carcerem,nec flumina flagran/
tia igné , nec obliuïonïs amnem , nec tribunalia , nullos in illa reos libertatê tam laxa,
nuîlos iterum tyrannos.Luferunt ifta poëtaccY. uanïs nos agitauere terrorïbus Mors
omniû dolorû ÔC folutio eft,ÔC finis,ultra quam mala noftra non exeunt,quae nos in il/
Iam tranquilîïtatem, in qua antequam nafoeremur iacuimus,reponit. Si mortuorû ali/
quis n.iforetur,&* non natorum mifereatur.Mors nec bonum nec malum eft . Id enim ^
poteft aut bonum aut malum effe,quod alfquîd eft: quod uero ipfum nihil eft, ÔC omia *
ad nihil redigït,nuîîi nos fortunae tradït, Mala enim bonacp circa aliquam uerfant ma/
terïâ.Non poteft fortuna tenere, quod natura dimifît , nec poteft mffer efle,qui nullus
eft.Exceffît fiîius tuus terminos, intra quos foruijt , Excepft illû magna ÔC aeterna pax,
nonpaupertatismetu,nondiuitfarumcura,nonlibidinis per uoîuptatem anfmoscar/
pentfs ftimuîïs ïncefîîtur,non inuidiafeîfcftatïs alienae tangitur, nec fuae premitur,nec
conuftfjs quidem ullis uerecundae aures uerberâtur , ÔC nulla publica clades confpicit,
nulla priuata , non folicitus futuri pendet ex euentu , femper in détériora dépendent!".
Tandem ibf conftitit,unde nïl eum pellat,ubï nil teneat.
CAP.X O ignaros maîorum fuorum, quibus non mors ut ut optimum ïnuentû naturaelauz
datur,quae fiue feîicitatem incîudit,fiue calamitatem repellit, fiue facïetatem autlaflî/
tudinem fonfs terminat,fiue iuuenile aeuum,dum meliora fperant fn flore deducft,fîue
puerftfam ante durfores gradus reuocat,omnfbus finis,multïs remedium , quibufdam
uotum.de nullis melius mérita, quàm de hfs ad quos uenft antequâ inuocaretur , Haec
feruitutem înufto domino remfttft.Haec captfuorû cathenas leuat,carcere educft,quos
exire imperïum impotës uetuerat» Hgc exuîibus in patriam fomper animum oculoscj?
tendentïbusjoftendir, nihil intereffe fnter quos quifq? iaceat,Hgc ubi res fortuna maie
dïuifitjôs. aequo iure genitos,aIiû alfj donauit,exe,quat omnia. Haec eft quae nihil qukv
quam alieno fecit arbitrio.Haec eft in qua nemo humilitatem fenfit.Haec eft qua nulli
paruit.Haec eft Martia quam pater tuus concupfuft.Haec eft,inquam,quae efficit,ut na
foi non fît fupplîcium,quae efficït,ut non concidam aduerfus minas cafuum,ut feruare
animum faluum ac potentem fui poffim.Habeo quod appelle.Video l'ftîc cruces non
unius qufdem generis, fod aliter ab alfjs fabricatas , Alij capfte conuerfos fn terram fu/
fpendere, alfj per obfc ftfpitem egerunt, alfj brachia patfbulo explfcuerût Video
ffdfculas, ufdeo uerbera, ÔC membrfs ÔC fingulis artfculis fingula docuerunt machfna/
mental ufdeo mortem.Sunt iftic hoftes cruëti,^iues fuperbi.Sed uideo iftic ÔC mou
\ tem.Non eft moleftum foruire,ubi fî domini pertefum eft , licet uno gradu ad Iïberta/
4 tem tranfîre, coram te ïura uitae beneficio mortis habeo . Cogita quantum boni opor/
' tunamors habeat , quammultis diutius uixiffe nocuerit.SïCn.Pompeium,decus
iftius firmaments^ imperfj,Neapolfs fortuna abftuliffet, fndubitatus populi Romani
princeps excefferat.At nûc exigui temporis adiedio,faftigïo illum fuo dcpulit. Vidit
legiones ïn confpedû fuo ca.fas,c\. ex illo prçh'o in quo prima acies fenatus fuit.quàm
infelïces relïquïae funt,Imperatorem ipfum fîiperfuiffetefdft Aegyptiû carnifïcem , ÔC
facrofandum uïdoribus corpus fatelliti praeftitit , etiam fi incolumïs fuiffet pceniten/
tiam faîutils adurus , Quid enim erat turpïus , quàm Pompeiû uiuere beneficio régis?
M,Cicero
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE CONSOLATIONÉ AD MARTIAM 597
M.Cicero fî eo tempore , quo Catilinae fîcas deuïtauit , quibus pariter cum patria pe/
titus eft,concidiffet,lfberata Repub, conforuator eius,fî deniq? filiae fuae funus focutus
fuiffetjtunc felix mori potuit. Non uidiflèt ftridos ïn cïuilïa capfta mucrones,nec diui
ia percuflbrfbus occiforum bona,ut etiam de fuo périrent, non haftam confularia fpo/
lia uendentem,nec caedes, nec Iocata publ.ce Iatrocfnfa,beIla,rapïnas,tantum Catïlïna
rum. M. Catonem fi à Cypro ÔC haereditatis*re^ïae difpenfàtfone redeuntem mare de/
uoraflet, udcum illa pecunia , quam affèrebat ciuili bello ftfpendium , nonne illi bene
adum foret?hoc certe fecum tuliffet, nemînem aufurum coram Catonê peccare. Nûc
annorum adiedio pauciffîmorum , uirum Iibertati non fuae tantum fed publïcae natû
cbegït Caelarem fugere,Pompeium foqui , Nihil ergo mali ïmmatura mors attuîït illi,
omnium etiam maloramremifîtpatïentïam .Nimis cito perfjt ÔC ïmmaturus. Primû
puta illi fliperfufffe,comprehëde quantum plurimum procedere homini licet, quantû
eft,ad breUiffîmum tempus editi cito ceffuri loco. Venïenti in padû hoc,profpïcïmus
hofpitiû,de noftris aetatibus loquor,quas incredibilï celerïtate conuoluï confiât. Com
puta urbium focula,uidebis quàm nô diu fteterint etiam quae uetuftateglorïantur. O/
mnia humana breufa ÔC caducafunt,ïnfiniti temporis nuliam partem occupantïa.Ter
ram hâc cum popuïis,urbibusq?,8i:flumi'nfbus,&. ambitu maris pundi loco ponimus,
ad uniuerfa referentes , minorem portïonem aetas noftra quàm partem pundi habet,
fi tempori comparetur omni .Huius eft enfm maior menfura quàm mundf,utpote
cum ille fe intra huius fpacïum remetfatur.Qufd ergo intereft id extëdere, cuius quan
tumcunq? fuerit ïncrementum,nort multum aberit à niht'lo,i'mmo multum eft quod ui
uimiiSjfi fatis eft,Licet mihi uaces,cx. in moram tardatae fenedutis nouies centenos de
nosq? percenfèas annos,cum ad omne tempus dimiferis animum, nulla erit illa breuif/
iïmi longiffîmiq? aeui differentia , fî infpedo quanto quis uïxerït fpacio, comparaueris
quanto non uixerit, Deinde nô immaturus decefîît, Vïxît enïm quantum debuit uiue
re.Nihiï enim iam fupererat. Nô una hominibus fenedus eft, ut ne animalibus quidê,
intra xiifj.quaedam annos defatfgauft, ÔC haec illis longiflîma aetas eft,quae homïnf pri/
ma,Dïfpar cuïq? uïuendifacukas data eft.Nemo nimis cito moritur, qui uïdurusdïu/
dus quàm uixit non fuït,Fïxus eft cuiq? termïnus,manebït ubi pofîtus eft, nec ullû uk
cerius dïlïgentïa aut gratia promouebit,"ffcït libenter illum ex confilio perdidiffe.TuIft *t née Bu di
fuum,metascj? datf peruenit ad aeukNon eft ftaq? quod fîc te oneres, potuit diutius uû Hgetia ex co
uere,non eft interrupta dus ufta, nec unquam fe anni"s cafus interiecit. Soluïtur quod filio perdidit
cuiq? promiffum eft,eunt ut fua fata,nec adfjcfût quicquam,nec ex promiffo fomel de/
munt.Et fruftra uota ac ftudia fïunt.Habebit quifq? quantum illi dies primus afcripfît,
ex illo quo primum Iucem uidititer mortis ingreffus eft , acceffïtq? fàto propïor,8£
illi ipfî,qui adfjciebantur adolefoentiae annï, uitae detrahebantur , In hoc omnes errore
uerfamur,ut non putemus ad mortem,nifî fones ïnclinatosc^ iam uergere, cum illo ïn/
fantïa ftatim ÔC iuuenta omnïsq? aetas ferat . Augurïa opus fuum , fata nobis fonfum
noftrae necis auferunt , quocf? faciîius obrepat mors,fub ïpfo uitae nomine latet.Infan/
tem in fe pueritia conuertit.Puerïtiam pubertas, iuuentutem fenedus abftulït , Incre/ ^
menta ipfa fi bene com putes damna funt,
Quereris Martia non tam diu uixiffe filium tuum quàm potuiffe,Vnde enim fcis an A x
diutius illi expedierit,an illi hac morte confultum fît? Quem inuenire hodie potes,cu/ xxr
ius res tam bene pofîtae fînt ÔC fundatae,ut nihil iIIi,procedenti tempore timendum fît?
Labuntur humana ac fluunt.NuIIa pars uitae noftre, tam obnoxia aut tenera eft, quàm
quae maxime placetjdeoq? feliciffimfs optâda mors eft , quia in tanta inconftantïa tur »
bac"?rerum,nihil nifî quodpraeterfjt certum eft. Quis tibi recepït,illud pulcherrimum '
filij tui corpus,in fumma pudoris cuftodia , inter luxuriofae urbis oculos côforuaturû,
d potuiffet ita morbos.euadere,ut ad fonedutem formae illaefum perferret decus.
Cogita animi mille iabes.Necp enim reda ingenia,qualem in adolefcentïa fpem fui ÇA XXII
fecerant,ufcjp ïn fonedutem pertulerunt , fed ïnteruerfa pleruncp funt,aut fðda prolo/ *
qui,ex quo ïuxuria fcedïor inuafîtjô-" cogït dehoneftare fpecïofa principia. Aut ïn po/
pinam uentremq? proiedis,fumma illis curarum fuït,quïd effent,quid bïberët. Adq'ce
L incendia,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

59â tlBËR ; VNVS
{ncend{a3ru{nas,naufragia,Iacerationes medfcorum , offa uiuis Iegentiun.,c\. tôtas in.
uffcera manus démit.entfum,8

DE CONSOLATIONS AD MARTIA!*"- $95»
corporis robore caftrfs natus,milïtiam recufauit, ne à te difoederet . Computa Marrîa
quàm rarolïberos uïdeant, quae in dïuerfîs domibus habitant. Cogita tôt illos perire
annos matribus,ô£ per folicitudinem exïgi,quibus fiîios in exercitu habët.Scies muk
tum patuiffo hoc tempus , ex quo nihfl perdidïftf. Nunquam à confpedû tuo receffît,
fub oculfs tufs ftudîa formauit excellentis ingenfj ÔC aequaturf anfmumjnffî obfti'tfffet
uerecundfa-.quae mukorum profedus fîlentio preffir . Adoleftens rariffîmae formae fn
tam magna mulierum turba uiros corrumpentium , nullius frmfnae fpei fe praebuft,
Et cum quarundam ufq? ad tentandû perueniffet fmprobftas, erubuit quafî peccaflet,
quod placuerat,Hac fandftate morum effecft,ut puer admodum dignus facerdotfo ui
deretur,materna fîne dubfo fuffragatfone Sed ne mater quidem nifî pro bono candi/
dato ualuiffet,harum contemplatfone uirtutum filium gerit.Quid fî nunc ille tibi ma/
gis uacatvNunc nihil habet quo uoçetur.Nunquam tibi folicitudini , nunquam mee/
rOri erït,quod unum ex tam bono filio poteras doIere,doIufftf , Caetera exempta cafû
bus,plena uoluptatis funt,fi modo uti filio fcis,fi' modo qufd în îllo preciofîflîmum fue
rît intelIigi's,imago duntaxat filfj tuf perîjt,&. effigies non fîmillima.Ipfe quidem aeter/
nus mekbrisq? nunc ftatus eft,difpoliatus oneribus alienis,& fîbi relïdus. Haec quae ui
des offa circûuoluta neruis, ÔC obdudâ cutë, uultumq?,ô

o*
4P.
-LIBER VNVS'
tfa.Qufd dfcam , nuîla hic arma mutiiis furere concurfîbus , nec claffes daffîbus fran/ .
aliterai gf,nec parricidfa,aut fingi, aut cogitari , nec fora litibus ftrepere dies perpetuos,ïriihfl
s:..:
in obfcuro,detedas mëtes, ÔC aperta praecordfa, ÔC in publico medioq? uitam, ÔC omis
aeui profpedum,ueni'entiumq? . luuabit unius feculi me fata componere in parte ultiz
ma mundi,c\: inter pauciflîmos gefta,tot focula,tot aetatum contextam foriem,qufcqd
annorum eft,lfcet uifere,lîcet furredura, licet ruitura régna profpicere, ÔC magnarum
urbium lapfusA maris nouos curfus. Nâ fî poteft tibi folatio effe defîderfjs tuis com/
mune fatum,nihil confiât loco ftabili,6V. nihfl quo ftat loco ftabft . Omnfa fte.net, ad/ ,
ducètqp fecum uetuftas , nec hominibus folum (Quota enïm ifta fortukae potentfae
portio eft)fed locfs , fed regfonibus , fod mundf partibus ludet,tot fupprfmet montes,
ÔC alibi rupes in altum nouas exprimet,maria forbebir,flumina auertèt,cV commercio .
gentfum rupto,focietatë generis humani ccetuscf? diffoluet. Alibi hfatibus uaftfs fub/
ducet urbes, tremoribus quatfet, ÔC ex inffmo peftflentfae halîtus mittet , ôC fnundatîo
mbus quîcqufd habftatur, obducet . Necabitc^ omne animal orbe fubmerfo , ôC igni/
bus uaftïs torrebit incendetcp mortalia.Et cum tempus aduenerit, quo fo mundus re/
riouaturus extinguat»uiribus ffta fe fuis cçdent,6_ fydera fyderibus incurrent,Ô

DE CONSOLATIONE AD .ALBINAM 4©!
ftflo ddedurn uerborum erïpiat,cum fàepè uocem quoque ipfam ïnterdudat. Vtcûcp
eonnitar,nô fïducia ïngenfj,fed qua poffum inftar effîcaciffîmae côfolatfonfs effê con/ ,
foIator.Cui nihil negares,huic hoc utiq? te non effe negaturâ(lïcet omnis meeror con/
tumaxfît)fpero,utdefîderiotuouelïsàmemodumftatui,
.- Vide quantum de indulgentiatua promiforim mihi, potëtforem me futurum apud ÇAP,IÎ
te non dubfto 'quàm dolore tuum,quo nihil eft apud miforos potentïusJtaq? ne ftatim
cum eo concurram,adero prïus illi , ÔCquibus excïtetur ingeram, omnia proferam,ÔÇ
refcindam quae iam obduda funt.Dïcet aliquis, quod hoc genus eft confolandï,obIite,
rata mala reuocare , ÔC animum in omnium erumnarum fuarum confpedû collocare,
uix unius patientem?Sed is cogftet quaecuncp ufq? eo perniciofa funt,ut contra reme/
diû cÔualuerint,pIerunq? côtrarfjs curarï.Omnes itaq? Iudus fuos, omnfa lugubria ad \
mouebo.Hoc ericnon molli tria mederi,fod urere ac focare.Quid côfoquar? utpudeat
anïmum,tot miferiarû uidorë,aegre ferre unû uulnus in corpore tam cicatrïco{b,Fleât
itaq; diutius ÔC gemât,quorS delïcatas mëtes eneruauit longa félicitas, ut ad leuiffîma
rum ïniurïarum motus collabanturiat quorum omnes anni per ealamïtates tranfi'erût, .
grauifîîma quoq? fortï ÔC ïmmobilï conftantfa perforant, Vnum habet afffdua infelïci
tas bonkquod quos fàepe uexat,nouiffîme indurat.NuIlam tfbf uacattbnë dédît à gra/ \
uiflîmfs Iudibus,nec natalêquidem tuû excepft, Amffifti matrë ftatim nata,immo dû
nafoereris,&* ad uitâ quodammodo expofîta,creuffti fub nouerca,quam tu quidê ofnf '<
obfoquio,& pïetate,quanta uel in filîa confpici poteft , matrë fieri coegiftf. Nullf^tam for.tdmen no
magno conftftft ÔC bona nouerca, Auunculum ïndulgentfffîmum optimum ac fortif/ 1
iîmum uirum , cum aduentum eius expedares , amifîftf . Et ne fseuftiam fuam fortu/
na Ieuforem deducendo faceret , intra tricefîmum diem, charïffîmum uirum tuum, ex
quo mater trium Iiberorum eras, extulifti.Lugentî tibi Iudus nunciatus eft , omnibus - : "»
quidem abfontibus liberis,quafï de ïnduftrïa in id tempus cohiedïs malis tuis, ut nihfl
effet ubi fo dolor tuus fnclfnaret , Tranfeo tôt perfcula,tôt metus, quos fine interuallo
uitae incurfantes pertulfftf, modo in eundë finû,ex quo très hepotes emiferas, offa trîû
nepotû recepïftf.Intra ufgefîmû dîem,tU quae filiû meum in manibus ÔC infoculis tuis al,ofculis
mortuum funeraueras,raptum me audïfti.Hoc adhuc defuerat tibi-Iugere uiuos.
"' Grauiffimum eft ex omnibus , quae unquam ïn corpus tuum defoenderunt , recens cAP III
uulnus , fateor, nô fumma cutem tenet,rapit pedusjôtT uïfoera ipfa diuïfît.Sed quem/
admodum tyrones leuîter fauefj non uociferant^ ôC manus medieorum magis q*? ferrû
horrent,at ueterani quamuis côfofîî patienter ac fîne gemftu uelut aliéna corpora ex/
cOrïari patiuntur,ita tu nunc debes te fortiter pfaebere cufatïoni . Lamentatïones qui/
dem ÔC ululatus, ÔC alia per quae infciae mulieres tumultuantur, amoue. Perdidifti ein
tôt mala,fi nondum mïfora effo didicifti. Et quid?Vïdeor ne tecum timide egiffè,cum
nil tfbf fubduxf ex malîs tuïs,fed omnia coaceruata ante te pofui?Magno ïd animo fe/
ci.Conftïtui enim uincere dolore,dolorem tuum,non circumforibére,
Vincam puto , primum fî oftendero nfhil me pati, propter quod pofîi'm dici mifor, CAP.v
nedum propter quod miforos etiam quos côtirtgam faciam. Deinde fî ad te tranfîero,
ÔC probauero, ne tuam quidem grauem effe fortunam, quae tota ex mea pendet . Hoc
prius aggrediar, quod pietas tua audïre geftit , nihil mali effe mihi : fî hoc tibi démon/
ftrare non potero , ipfas res quibus meputas premïnon effe ïntolerabiles, faciam ma/
-îifeftum.Sin id credi nô potuerit,at ego mihi ïpfo fatis placebo, quod inter eas res bea
tus ero,quse miforos folent facere.Nô eft quod de mealfjscredas , ïpfo tfbf,ne qufd in/
certfs opinionibus pertûrberis , indïco me non effe miferum Adfjciam, quo focurior
fïs,nec fieri quidem me poffè miferum,
Bona condftione conditi fumus,fî eam non deforuimus.Id égit rerum natura, at ad CAp4yi
bene uiuendum non magno apparatu opus effet,Vnufquifq? facere fe beatum poteft.
Leuemomentum in aduenticfjs rébus eft , ÔC quod in neutram partem magnas uires
habeat, Nec focunda fapientem euehût, nec aduer_àdemittunt,Laborauit enïm fem"
per,ut in fe plurimum poneret,intra fe omne gaudium peteretur,Quid ergo?fapientê
me effe dico?Minime> Nam id quidem fîprofîteri poffem, nontantum negarem mû
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
.1* S forum

40.V . .LIBERVNVS .
-v-,^-
: ... -:
ferum me effe , fod omnfum fortunarfffïmû , ÔC in ufcïnum deo perdudum pfa.dïcare,
Nunc,quod fatfs eft ad omnes mfferfas Ieniendas, fapientibus unis me dedi, ÔC nondifc
in auxilium mei ualidus,ïn aliéna caftra eonfugf,eoram foilicet , qui facile fe ÔC fua tu/:
entur. Illi me iufferunt ftare affîdue, uelut fnpraeffdfo pofitum,8,
inanfa ÔC fpecfofa ac decepturo fuco cfrcumhta inueniantur , nihil habentia fronti fu_e
fîmile.Nam ïn illis quae mala uocantur,nihil tam terribileac durû inuenïo, quàm opi/ »
nfo uulgi minabatur . Verbum quidem ipfum , perfuafîone quadam.S. confenfu iam
i: afperius ad aures uenit,.S^ audientes tanquam trifte ÔC execrabile feiït,ita enim popu/
lus iuffît.Sed populi fcka ex magna parte fapientes abrogant* -
CA. vt r Remoto igitur iudieio plurium , quos prima rerum faciès utcûq? crédit a cfl.aufert»
tiideamus quid fît exilium, nempe loei commutatio eft . Anguftare uideor uim eius,,*
ÔC quiequid peflïrnû in fe habet fubtrahere. Hanc eommutationem loci foquuntur in/>
commoda,paupertas,{gnomînïa,eontemptus.Aduerfus ifta poftea côflïgam.Interim
s- ^, P primum illud intueri uolo,quid acerbi afferat ipfa loci commutatio . Carere patrïain/;
tolerabile eft,Afpfçe hanc frequenti â,cuf ufx urbis immenfa teda fufficfunr.Maxfmai
: , ... i pars fllius turbg patria caret,ex munfcipijs ÔC colonijs fufs, ex toto deniq? orbe terrarû
confluxerunt: alios abducit ambitio, alios neceffitas offi'cfj publia', alios împofîta Iega<
ti'o,aîios luxuria,opulentum,ô(. oportunum uitfjs locum quaerens,aI(os îiberalium fta
dforum cupiditas,alîos fpedacula . Quofdam traxit amîcitïa,quofdam induftria , latâË
oftendendae uirtutïnada mater â:*quidam uenalem forma fuâ attulerunt.quidan. ue/.
nalem eloquentfam. Nullum nô hominum genus concurrit in urbem,& uirtutibus ÔC
uitfjs magna precia ponëtem.Iube omnes iftos ad nomen cftarf , ÔC unde domo quifqj:
fît,quaere.Videbis maiorem partem effe,quç relidis fedïbus fuis uenerit in maximam;
quidem ac pulcherrimam urbcm,nô tamen fuam.Defnde abhac ciuitatcdïfoede,quaBi
T. ;.,-. : ueluti communis patria poteft dici,omnes Urbes cïrcumi,NuIIa eft ubi magnam parte
peregrînae multîtudinis non fnuenfas.Nunc tranfiliens ab ipfîs,quarum ameena pofi/.
tio ÔC opportunitas regionis plures allîcïet,deforta loca,&: afperrimas infulas, SciathS
ÔC Seriphum,Gyarum ÔC Corfîcam pete, Nullum fnuenies exilium,inquo nô aliquis
animi caufa moretur, Quid tam nudum înuenfri poteft ? quid tam abruptum undiq?,
quam hoc faxum?quid ad copias refpicienti feiunfus^qiud ad homines immâfucrius?
qufd ad ipfum loci fîtum horridius?quidad cceli naturam fntemperatiusrplures tamê
hic peregrini quàm dues funt ôC confiftunt , Vfq? eo ergo commutatio ipfa locorum
grauis non èft,ut hic quoq? locus à patria quofdâ abduxerit. Inuenïo qui dicant ineffe
. , * naturalem quandam animïs iritationem commutandi fodes , ÔC transferëdi domicilia.
Mobilis enim ÔCinquiéta mes homini data eft.Nung fo tenet,fpargit, -ÔC cogitationes
fuasïn omnia nota atc# ignota dimittït,uaga, ÔC quietïs impatiens , ÔC nouitate rerum
laetiffïma:quod non mïraberis,fî propriâ çius origine afpexeris,nô ex terreno ÔC graui
, concreta corpore,ex illo coelefti fpirïtu defoendit,Cceleftium autem natura femperin
tnotu eft,Fugk,& uelociffimo curfu agitur.Afpice fyderamnndi illuftria,NulIû eorCii
"'* ' '> » '-» perftat,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE CO.NSOL A TION E AD ALBINAM 4oj.
perftat,t_.âbi£âflîduè,5_" locum ex loco muta_,quamuïs cum urti'uérfo uerfatur, fn con
trarium nihilominus ïpfî mundo refertur.per omnes fignorum partes difturrft,perpe/
tua efus cogftatïo,&. alfunde alio cômïgratio eft. Omnia uoluunt, Semper in tum ukur
funtjâ: ut Iex ÔC naturae neceffitas ordinauit aliUnde alio déférant. Cum per certa an/
norum fpacïa orbes fuos explïcuerarit,iterû ibunt per quae uenerunt.I nunc ôC anfmû-
humanû, ex fjfdë quibus diuina côftant côpofïtum fominibus, molefte ferre puta ïrarr
iîtum ac migrationemicum dei natura affîdua ÔC citatfflîma cômutatfone, uel deledet
fe,uel conferuet.A caleftïbus agcdû te ad humana côuerte.Videbis gëtes,populoscp7
mutaffefodem.Quid fibi uolunt in medfjs Barbaroiû narfonibus Grfcae urbeii» Quid
inter Indos-,Perfasq? Macédoniens fermorScythia ÔC totus iHeferarum,indomitarûô^
gentium tfadus,ciukates Achaiae Pontïcïs impofïtas lïttorïbus oftentat. NonperpeA
tuae hyemfs faeuftfa, non homïnû fngenfa,ad fîmilitudinë cceli fui horrëtia,transferenz
tibus dormis fuas obftkerût. Athenïëfîs in Afîa turba eft.Miletus ccccc.Ixx. urbfû pc*
pulû fn diuerfa effudit.Totum Italiae Iatus quod r'nferiori mari alluitur , maior Grarcfa
fuit.Tufcos Afîa fîbi uendicat.Tyrfj Africam fncokint,în Hifpanfa PcenkGraecf fe fn
GaIIiâimmiforût,inGraeciamGaHi.PyrenâeusGermanoramtranfîtusnonfnhîbuît, - "'
per inuïa,per incognita uerfauit fo humana leuitas.Lïberos,côïugescp,5_ graues fenïo
parëtes traxerût. Alfj logo errore ïadati.nô iudicio elegerût locû,fed laffîtudfne proxi
mû occupauerunt, Alfj armis fîbi ius in aliéna terra fecerunt.Quafdâ gentes cûïgnota
peterët,mare haufit.Qui'dâ ibi côfederunt,ubï illos rerû fnopia depofuït.Nec ofhibus
eadê caufa reIinquëdf,qugrëdiq?patrïâfm't,Alïos excidïa urbiû fuarû hoftilibus armïs
elapfbsjin aliéna fpoliatos fuis,expulerunt,Alios domeftîca fodftfo fubmouit,alios fuz
perfluentis populi frequentïa ad exonerandas uires emifit * AIïos peftilentia j aut fre/ *
quens terrarum h iatus, aut aliqua intoleranda infelïcïs folf uitia eiecerunt Quofdam ' .
fertilis orae in maius f Iatae fama corriipft Alios alia caufa excîuit domibus fuîs , Illud at,Uuàatê
itaq? eft manifeftû/nfhileodëlocomanfi'ffe quo genitûeft. Aflîduus humani generis
difeurfus eft.QuOtidie aliquid in ram magno orbe mutatur. Noua urbium fundamen*
ta iaciuntur.Noua gentium nomina , extindis nominibus priorïbus,aut in acceffionë1-
tialïdiorïs conuerfîs,oriuntur. Omnes autem fftae populorum transformationes,quid
aliud quàm publica exilia funt?
Quid tam longo te circuitu traho ? Quid intereft enumerare Ahtenorem Pataufj CAP» vit
tondftorem, ÔC Euandrum in ripa Tyberïs régnaArcadum collocantem? Qufd Dfo/
medem, alios d) quos Troianum bellum uidos fîmul uieloresc}? per alfenas terras d.ffî
pauft?Romanum imperfum nempe autorem exulem refpicit,quem profugum, capta
patria,exiguas relïquias trahentem, neceffitas ÔC uïdoris metus, longfnqua quaerentê^
tn Italiam deducft.Hfc defnde populus quot colonias in omnes prouincias mifit , ubi/'
Cuncp uicït,Romanus habïtabat.Ad hanc commutationem locorum libenter nomina
dabat, 8Crelïdis arïs fuis trans maria fequebatur colonus fonex , Res quidem non de/
Kîderat plurium cnumerationem i Vnum tamen adfjciam , quod in oculos fo ingerit»
Haec ipfa infula faepe iam colonos mutauit, :
Vt antiquiora quae uetuftas obduxft tranfeam,Phocfde relida,Grafj quf nunc Maf CAP », VIII
Filfam coIunt,prfus in hac înfula confoderunt.Ex qua quid eos fugauerit incertum eft,:
Vtrum cceli grauitas , an praepotentis Italie confpedus, an natura importuofî manV
_Nam ïn caufa non fuiffe ferftatem accolarum,eo apparet,quod maxime tunc trucibus
ÔC inconditfs Gallfae populis fe interpofuerunt Tranfierunt deinde Ligures in eam_,
tranfierunt ÔC Hifpanf, quod ex fîmilitudinë ritus apparet,Eadem enim tegumëta ca/
pitum,ïdemq? genus calceamenti, quod Cantabris eft,ÔC uerba quaedam . Nam totus
fermo conuerfatione Graecorum , Lïgurumq^ primo defoïuit Dedudae deinde funt P
duae ciuium Romanorum Coloniae , altéra à Mario.altera à Sylla . Toties huius aridi
ÔC fpinofîfaxi mutatus eft populus, uîx denfep ïnuenfes ullam terram,quam etiâ nuné
fndïgenae coIant.Permi'Xta omnia ÔC inftftuta font.Alius alfj fucceffit , Hic côcupiuk, ' .
quod alfj faftidîo fuft, ille unde expulerat , eiedus eft.Ita fato placuit , nullius rei eodê
{emg locojftare fortuna* Aduerfus ïpfâ mutationë locorû , detradïs certis incômodïs*
L- 4 quas
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

4Q4 LIBER VN VS
quae exîîfo adhaerent , fatfs hocremedifputat Varro dodîffimus Romanorum, quod?
quocûq? uenfmus eadem rerum natura utendum eft,M,Brutus fatis hoc putat , quod
licet in exilium etmtîbus ufrtutes fuas ad locum ferre fecum,âd quem migraturifUttt,
Haec etiâ fiquis fingula parum fudfcat efficacia ad côfolandum exulem , utraq? in unû >
collata fatebitur plurimum poffe.QuantuIû enim eft quod perdfdfmus.Duo quae pul *
cherrfma funt,quocunq? nos mouerfmus, foquentur,natura communis ÔC proprfa uir?
tus. Id adû eft,mihi crede,ab iIlo,quffqufs formater uniuerfi fuit, fiue ille deus eft po'
cens omniû , fîueïncorporalis ratio ingentiû operum artifex , fiue diuinus fpiritUS per*
omnfa maxima ac minïma,aequali intentione diffufus,fîue fatû ÔC mutabilïs cauiârum.
inter fo cohaerentïû feries,Id,inq*?jadum eft,ut in aîienû arbitrium,nifi uiliflîma quaetp ,
non câderët.Quicquid optimû homini efttid extra humanam potentia iacet,nec dari,
riec eripi poteft.Mundus hfc,quo nihil neq? maius, neq? ornatfus,rerû natura genuït, ,
Animus con.empIatQr,admfratorcf? mundi,pars eius magnfficentiffîma , propria no/-
bis, ÔC perpctua.tamdïu nobifcum manfura,quamdïu ipfî manebimus.Aîacres itaque;
ÔC eredï quocunque res tulerit, ïntrepido gradu properemus,
CAP,iX . Emetfamur quafcunq? terras ,.nullum inuenturi folum intra mundum quod alienû*
homini eft.Vndeeunq? ex aequo ad ccclum erigïtur acies,paribus interuallis omnia dft
ufna ab omnibus humanis diftant*Proinde dum oculi mei ab illo fpedacuîo eius ïnfaz; j
tiabilès funt,non obducantur,dum mfhi lunam foîemq? intueri îfceatjdum caeteris ïn/
haerere fyderibus.dum ortuseorû,occafus,interuallac}?,Ô^ caufas inueftigare ueîaciuSj
meandi,uel tardius,fpedare tôt per nodë ftellas micantes,cV alias immobiles,aIias no
inmagnû fpaciû exeûtes, fed intra fo circûagëtes fuûueftigiû,quafdâ fubito erûpetes»,
quafdâ ïgne fufo perftringentes acië,quafî décidât, uel longo tradu cû luce multa pra_j
teruofantes,Dum cum his fîm,SC cceleftibus(qua homini faseft)immifoear,dum am>
' " mum ad cognatarum rerum confpedum tendentë,în fublfmi fomper habeâ,quantum
refert mea quid calcem? Atqui nô eft haec terra frugiferarû aut laetarû arborum ferax,
ÏSton magnis ÔC nauïgabiîibus flumïnû aîueïs irrigatur,Nihil gignit,quod alïae gentea
pétant , uix ad tuteîâ incolentiû fertilis.Non preciofus hic lapis caeditur, Non auri ar/,
genticp uenaeeximuntur,Anguftus animus eft,quem terrena deledant,Ad illa addu/,
cendus eft, quae ubiq? aeque apparent,ubfq? aeque fpîendent:S£ hoc cogitandû eft, ifta
ueris bonis per falfa ÔC praue crédita obftare:quo longfores porticus expedierfnt,quo
aîtfus turres fuftulerïnt, quo latïus uicos correxerint,quo depreffîus aeftiuos fpecus fo
al, contlgnd/ derint,quo maiori mole faftigiafccenationû fubduxerïnt,hoc plus erit quod illis cceîû
tionum abfoondaUn eam te regionë cafus eiecit , in qua latiffîmû receptacuîû cafa eft. Nae ÔC
tu pufîlli anïmï es ÔC fordide fo confolantis, fî non id fortiter pateris -, quae Romulï ca/
fam nofti.Dic illud potius.Iftud humile tuguriû nempe uirtutes recipit.Iam omnibus
templis formofîus erit,cum illfc iufticia confpeda fuerit,cum prudentia,pïetas omniu
officïorum rede difpenfandorû ratio,humanorû diuinorûd) fcientia,Nullus anguftus.
eft locus,qui hanc tam magnarû uirtutû turbâ capit,nullû exiliû graue eft, ïn quo licet
cum hoc ire comitatu.Brutus in eo Iibro quem de uirtutê côpofuit, ait fo uidiffe Mar/
uj c.eIîumM{tylenisexuIantë,&: quantû modo natura hominis pateret,beatiflîmeuiuen
tem, neq? uncp bonarû artium cupfdforë quàm illo tempore. Itaq? adijck,uffum fibi le
niagfs in exilium ire,qui fîne ilîo redfturus effet, quàm illû inexiïïo relïnqui.O fortu/
natiorë Marcelîum, eo tempore quo exiliû fuum Bruto approbauft,çj quo R.Po.côfu
latum rexit.Quâtus uir ille fuft,qui effecit ut aliquis exul fîbf ufderetur,quod ab exule
recedebat,Quantus ufr ille fuït,quf in admirationem fui adduxit hominem, etiam Ca
tàpi ft*o mfrandum.Idem Brutus aft,C.Caefarem Mitylenas praeteruedû, qufanô fu/
audejormatit ftfneret ufderefdefortunatû uirum, Illi qufdê redftum impetrauft fonatus publicis prfc
cïbus,tam folïcïtus ac mceftus,ut omnes ifto die Bruti habere animû uiderentur,& no
pro Marceîîojfedpro fo deprecari,ne exules effent , fî fîne illo fuiffent : fod plus multo
confecutus eft,quo die illum exulem Brutus reh'nquere non potuit, nec Caefar ufdere*
\ Gotfgit enim illi teftïmoniû Utriufq?.Brutus fîne Marcello reuerti fo doluit, Caefar eru
buit,N5 dubkas quin fomper ille Marcellus tantus uir fîc ad toîerandum sequo animo
exih'um
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE CO N S O LA TIO NE AD ALBIN A M 4°5;
exflfum fefpfeadhortatus fît,Ita te difciplinis fmbufftf , ut foires omnem locum iapïëti ; . ;
uiro patriam effe: porro hic qui te expuîit, non ipfo per annos decem continuos patria
caruit _ propagandi fine dubio imperfj caufà, fod nempe caruft: nunc ecce trahit illum
Africa refurgentis belli m fnfs plena, trahit Hïfpanfa, quae fradas ôC afflïdas partes re/
fouït,trahït Aegyptus ïnfida,totus deniq? orbis qui ad occafionem côcuflî fmperij in/
tentus eft,cui primum rei occurret,cui parti fo opponet Aget illum per omnes terras
uidoria fua.lllum fufpicïant 2c* colant gentes,tu uiue Bruto miratore contentus.Bene
ergo exflîum tulit Marcellus, nec quicquam in animo eius mutauit loci commutatio,
quamuis eum paupertas fequeretur,ïn qua nihil mali effe, quifquis modo nondû per/ >
uenit in infanfam omnia fubuertentis auarfcfe, atc# luxuriae, ïntelIigit.Quantulum eft .
©nfrn,quod in tutelam homim's neceffarium fit,ÔC cui deeffe hoc poteft,ulIo modo uir
tutem habentf?Quod ad me qufdem pertfnet,intelIfgo me nô opes, fod occupationes ;
perdidfflfocorporfs exigua defîderfa funt,frigus fubmouere uuît , alïmenrïs famem ac
fitim extinguere,quicquid extra concupïfoitur,uitfjs non ufîbus Iaboratunnon eft ne/
cefleomneperfcrutarf profundum, nec ftrage animalium uentrem onerare , nec con/ ,
chylïa ultimi maris ex fgnoto littore eruere . Dfj fftos deae 4? perdant, quorum ïuxuria
tam inuidfofi fmperij fines n-anfoendit. Vitra Phafim capere uolût, quod ambftiofam ,
popinam inftruat, nec piget à Parthis , à quibus nondum pcenas repetimus , aues*pe/
tere,Vndiq? conuehunt omnia uota faftfdïentï gulae, Quod diffolutus delîcijs ftoma/
chus uix admittat , ab ultimo portatur Oceano, Vomimt ut edant , edunt ut uomant, ;
epulas,quas toto orbe conquirunt nec concoquere dignantur.Ifta fiquis defpïcït,quïd;
illi paupertas nocet ? Si quis concupifoït, illi paupertas etiam aliquid prodeft, Inuitus ,
enim fanatur,c\. fi remédia ne coadus quidem recipït,interim certe dum non poteft il/
la,nolentifimiIis eft.C*Caefar , quem mîhi ufdetur rerum natura edidïffe, ut oftende/
ret qufd fumma uitia ïn fumma fortuna poffent , centfes foftertio c uno die, ÔC
in hoc omnium adfutus ingenio , ufx tamen inuenït quomodo trfum prouinciarum
tributum una ccena fieret. O miferabiles,quorû paîatû nifi ad preciofos cïbos non ex/ ,
citât, Precïofos aût,nô eximius fàpor aut aliqua fauciû dulcedo,fed raritas ÔC difficuï/ .
tas parâdï facit.Alioqufn fî ad fana illis mente placeat reuerti,quid opus eft tôt artibus
uentri forut'ëribus?quid mercaturis?quid uaftatïone fyluarum? quid profundï perforu
tatione?paflî'mïaceht alimenta,quae rerum natura omnibus ïocis difpofuït,fed hic ue/
lut caecï tranfeunt,Sc" omnes regiones peruagâtur,marïa trafjciunt, ÔC cûfamë exiguo
cibo poffînt fedare, magno frftant, Lfbet dicere, qufd deducitis naues,quïd ma/ cAp,3g
nus ÔC aduerfus feras ÔC homines armatis>qufd tâto tumuku difcurrïtis,quid opes opi
bus aggeritïs?Non uultis cogitare,quàm parua uobis corpora fînt.Nonnefuror ÔC ul
tïmus mentïum error eft,cum tam exiguum capias , cupere multum. Licet itaque au/
geatfs cenfus,promoueatfs fines, nunquâ tamen corpora ueftra Iaxabitïs . Cum bene
cefferit negociatïo,mukum militia retulerït,cû indagatï undiq? cibï coierint,non habe
bitis ubi iftos apparatus ueftros collocetfs . Quid tam multa conquiritis?Maiores no/
ftri, quorum uirtus etiam nunc uitia noftra fuftentat,fnfelices erant, qui fîbi manu fua
parabant cfbum, qufbus terra cubile erat,quorum teda nondum auro fulgebât,quorû.,
tempîa nondû gëmis renkebât.Itacp tunc per fidfles deos relïgiofe iurabat , qui p illos
iurauerât,ad hoftë morituri,ne fallerët,redibant,SciIicet minus béate uïuebatdïdator ,
nofter, quf Samnftû legatos audit , cum uïliffîmû cibû in foco ipfe manu fua uerfaret:
illa qua iam faepe hoftë percuflerat , t Iancemcjj fn capitolini Iouïs gremïo repofuerat, jihknccm
""quam Apieius noftra memoria^uicit, qui in ea urbe,ex qua aliquando philofophi ue dl,dtquitdl.tù
lut corruptores iuuentutis abire iuffî funt, foientiâ popinae profeffus,difci'pIina fua fo/ xit
culum ïnfecit, cuius exitum noffe operaeprecfum eft: cum foftertfum mfk'es ïn culinâ^
congeffiffetjcumtot congiaria principum , & ingens capitoîfj uedigal fînguîïsco/,
meffatïonibus haufîffèt,aere alfeno oppreffus, rationes fuas tunc primû coadus ïrifpe/,
xftffuperfuturum fîbf foftertfum centies computauit,c\: uelut in uïtima famé uidurus
fî foftertio centfes uixiffet, ueneno uftam ffnfuft Quanta ïuxuria erat , cuifoftertium .'
centfes egeftas fuft,fmmo cum putat pecuniae modum ad rem pertïnere.
Seftertium
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

4o6 LIBER VN VS
Cap,xi Seftertium centies alfqufs extfmuft,S_ quod alfj uoto petunt,ueneno fugît.Mf uero
» tam prauae mentis homfni ùltima potio faluberrfma fuit, Tunc uenenaedebat,biz
bebatq? ,cum immenfis epulfs non deledaretur tantum, fod gloriaretur , cum uitia fua
oftentaret , cum ciuftatem in Iuxuriam fuam conuerteret , cum iuuentutem ad imita/
tionem fuf foïfcitaret , etiam in malis exemplis per fo docilem , Haec accidunt diuitias
non ad ratione reuocantibus',cufus certf funt fi'nes,fed ad uitiofam côfuetedïnë,cuïus
immëfum ÔC incomprehenfîbile arbitriû eft, Cupïdftatf nihfl eft fatis,naturae etfâ fatfs
eft paru, Nullû ergo paupertas exuîfs încômodum habet,nullï etiâ tam inops exilium
' eft,quod no alendo hominiabunde fertile fit.An ueftem5an domilm defîderaturus eft
exul ? fod fi hoc quoq? ad ufum tantû defîderabit.neq? tedum ei deerit , neq? uelamen,
Aeque enim exiguo tegit corpus,cp alitur, Nihil enim homini natura qd'neceffarfû fa
cfebat,fecft operofum, Sed defiderat faturatâ multo conchylfo purpura, întextâ auro,
uarrjsq? coloribus dïftindâ ÔC artibus.Nô fortunae uitïo,fed fuo pauper eft,etfam fi flli
quicgdarniferitreftftuerfs.nihil ages.Plus einreftituëdo deerit, ex eo qcPcupït,quant
exuli ex eo quod habuit.Si defîderabit aureis fulgentë uafis fupelledilê,8

DE CONSOLA T;,I ONEADALBINAM. 407.
uixfffe dfcet, ut no ipfe mfforrfmuspb hoc omnibus uideàtur.Menenîus Agrippa,qui
inter patres ac pkbem publicae gratiae foquefter fuit , aère coîlato funeratus eft , Atti/
Iïus Reguîus,cum Pcenos ïn Africa funderet,ad fenatum fcripfît , mercenarfum fuum
deceffiffe.ab eo defortum effe ras , quod fonatuf publiée curarï dum abeffet Reguîus,
placuit.Fuit ne tanti foruum non habere,ut colonus eius Ro, Po. effet, Scipionis filig ,
ex aerarïo dotem receperût,quia nihil illis reliquerat pater + Aequum mehercuîes erat,
Ro.Po.trïbutum Scipioni fomel conferre,cum à Carthagfne femper exfgeret , O felû
ces uiros puellarum,quibus Ro.Po.Ioco foceri fuit. Beatiores ne iftos putas.quorum
panto.mimae decfes foftertio nubunt.quàm Scîpfonem,cuius Ifberf à fenatu tutore fuo
in dotem aes graue acceperunt, Dedignatur aliquis paupertatem, cuius tam clarae ima,
gines funt?Indignatur exul aliquid fîbi deeffe,cum defuerït Scipioni dos,ReguIo met
cenarius. Menenïo funus , cum omnibus illis id quod deerat , ideo honeftius fuppletû
fit,quia defuerat?His ergo aduocatis non tantû tuta eft,fod etiâ gratiofa paupertas,
r Refponderi poteft,qufd artiffcfofo ifta dïducis,quae fîngula fuftfnerf poffunt? Com CA.XIH
mutatio loci tolerâbilis eft,fi tantum locum mutes:paupertas tolerabflfs eft,fî ignomi/
nfa ef abfit,quae fola opprimere anfmos folet, Aduerfus hune quifquis me malorum
turba terrebftjhfs uerbis utendum erit:fî contra unam quamtfbet partem fortunae fatfs
tibi roboris eft,idem aduerfus omnes erit. Cum fomel animû uirtus indurauit,undt'que
inuuînerabiïem praeftat. Si auaricia dfmffît , uehementffffma generis humanïpeftïs,
moram tfbf ambitio non facïet,Si ultimum diem non quafî pdnam, fod quafî naturae
legem afpicis , ex quo pedore mortis metû eieceris , in id nullius rei timor audebit in/
trare , Si cogitas,libïdinem nô uoluptatïs caufa homini datam,fed propagâdï generis,
quem non uiolauerit hoc focretum ÔC infîxû uifoeribus ipfis exitium, omnis alfa cupi/
ditas intadum praeteribit.Non fîngula uitia rattb,fed parïter omnia profternit,in 'uni/,
uerfum fomel ufncitjgnomfnfa tu putas quemquam fapfë.em mouerï poffe,quï omia
ïn fo repofuit,qui ab opinionibus uulgi foceffît . Plus erïam quàm ignomfnia eft mors
ignomfnfofa, Socrates tamen eodem uultu,quo aliquando folus xxx, tyrannos in or/
dïnem redegerat,carcerem intrauït,ignominiam ipfi loco detradurus:neq? enfm pote
rant carceres uideri,in qufbus Socrates erat , Qufs ufq? eo ad confpfcîendam ueritate
excaecatus eft,ut fgnomfni'am putet M.Catonis fuiffe, duplicem in petirione praeturg
ÔC confulatus repulfam , Ignominia illa praeturae ÔC confulatus fuit , quibus ex Cato/
ne honor habebatur.Nemo ab alio contemnitur, nifî à fo contemptus eft Humilfs ôC
profedus animus fit iftf contumelïae oportunus:qui uero aduerfus fguiffimos cafus fo
extollit,&. ea mala quibus alfj opprimuntur, euertit, ipfàs mïforîas infularum loco ha/
bet,quâdo fta affedi fumus, ut nihil aeque magnam apud nos admirationem occuper,
quàm fortiter mifer.Ducebatur Athenis ad fupplicium Ariftfdes, cui quifquis occur/
rebat,deijciebat oculos,^ ingemïfcebat,non tanquam in hominem iuftum , fod tanq"f
in ipfam iufticiam animaduerteret. Inuentus eft tamen qui faciem eius infpueret, po/
terat ob hoc non molefte ferre, quod fefebat nemînem fd aufurum animi purioris . At
ille abfterfït faciem,cV fubridens aft comïtanti magiftratui,Admone iftum , ne poftea
tam fmprobe ofcitet.Hoc fuft contumelfae ipfî contumeliam facere.Scio quofdam dû
cere,contemptu nihil effe graufus,mortem fpfîs potforem uîderi » His ergo refponde/
bo,ÔC exilium faepe contemptione omni carere.Sï magnus uir cecidit,magnus iacuit.
Non magis illum putes contemni.quàm cum aedium facrarum ruinae cakantur, quas
religiofï aeque ac fiantes adorant.
Quoniâ meo nomine nihil habes mater chariffîma , quod te in infinkas lachrymas, CÂ4 XIIII
agat.foquftur ut caufae tuae te ftimulët,Sunt autem duaemam aut iftud te mouet,quod
praefidfum alfquod ufderfs amffiffe: aut îîlud, quod defîderiû ipfum per te pati non po
tes. Prior pars mihi leufter perftringenda eft Noui enim animum tuum , nihil ïn fuis
praeter ipfos amantem. Viderint ïllae matres,quae potentiam Iiberorum mulïebriïmz
potentia exercêt, quae quia fminis honores nô licet gerere,per illos ambïtïofàe funt,
quae patrimonia filïorû ÔC exhauriunt ÔC captant , quae eloquentïâ commodando alfjs
fatïgât.Tu Iiberorû tuorû bonis plurimû gauifa es,mïnimû ufajTu Iîberalitati noftra
tempe*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

408 ? LIBER VNVS
femper impofuïfti modum,cum tu» no imponeres.Tu filfafamilfas locupîetfbus filij..
ultro contulifti.Tu patrimonia noftra fîc adminfftrafti , ut tanquam de tuis laborares,
tanquam alienis abftfneres , Tu gratiae noftrae tanquam alfjs rébus utereris peperciftï,
8_ ex honoribus noftris nihil ad te nifi uoïuptas ÔC impenfa pertinuit.Nunquam indul
gentfa ad utiïftatem refpexft , Non potes itaque erepto filio defîderare, quae incolumi
nunquam ad te pertinereduxifti.
CAP.XV " Hlb omnis confolatio mihi uertenda eft , unde uera uis materni doloris oritur . Ego
complexu filfj charifffmi careo,non confpedû eius,nô formone fruor,Vbi eft ïlle,quo
ilifo triftem uuîtum relaxaffem,ïn quo omnes folt'cïtudines meas depofuï? Vbi colîo/
"cfuia,quorum fnexplebflfs eram,ubf ftudia,qufbus Iibëtfus quàm fûzmfna , famflfarfus
quàm mater intererâ?Vbi ille occurfus,ubi matre uffa femper pueriîfs hiîaritas? Adij/
dam iftis loca ipfa gratulationum ÔC conuiduum,& ut neceffe eft,efficaciffimas ad ue
xandos animos recentis conuerfationis notas Nam hoc quoq? aduerfus te crudeîiter
'- ' fortuna molita eft, quod te antexïfj, diem quàm percuffus fum , focura nec quicq". taie
metuentem aggredi uoluit:bene nos longtnquftas locorum dfuiferat,bene aliquot an/
norum abfontia huic te malo praeparauerat:redifti,non ut uoîuptatem ex filio percipe/
res,fed ne cofuetudinë defîderfj perderes , Si multo antea fugiffes , fortius tuIiflès,ipfo
interuallo defîderium mollfente : fi non receflïffès , ultimum certe fradum biduo dfu/
tfus uidendi filium tuliffos.Nunc crudele fatum ita compofuityut nec fortunae meae in/
tereffes,nec abfenti affuefceres:fod quanto iftaduriora funt, tanto maior tfbi uirtus ad
uocanda eft, ÔC uelut cum hofte noto,ac faepe iam uïdo,acrius eft congredfendû,Non
ex întado corpore tuo fanguis hfc fluxft, per ipfas cicatrices percuffa es. NÔ eft quod
utaris excufatione nomfnfs muliebris,cuf penè conceffum eft, immo datum in Iachry/
mas ïus,non immenfum tamen : ÔC ideo maiores decem menfîum fpacfum lugentibus
ufros dederunr,ut cum pertinacïa muliebris mceroris publica conftitutionê deciderët,
non prohibuerunt ludus,fed finierunt. Nam ÔC infinito dolore cum alfquem excharif
fîmis amïforïs affici,ftuka induïgëtia eft: ÔC nullo, nimis ïnhumana duricia.Optimum
inter pïetatem ÔC ludum temperamentum eft,ÔC fentire defiderium, ÔC opprimere,
CA P .XVI Nô eft quod ad quafdam fmïnas refpïcias, quarum triftfciam fomel fumptâmors
* fïnft.Nofti quafdam,quae amffîîs fîî_js,impofita lugubria nunquam exuerût.A tepîus
exigit uita ab initio fortïor,non poteft muliebris excufatio contingere ei, à qua omnia
uitia mulîebrïa abfuerunt.Nô te maximum feculi malum impudïcitia,ïn numerû plu/
rium adduxit.Non gemmae te,non margarite. flexerunt,nô tibi diuitiae uelut maxïmû
generïs humani bonum refuIforunt,non te bene ïn antiqua ÔC fouera inftftutam domo
périculofa etfam probfs peforum detorfît fmftatfo, non te f tatfs tuae, quafî ex/
probraret aetatem,puduit.Nunquam m ore aliarum,quibus omnis cômendatto exfor
ma petftur,tumeftëtem uterum abfcondfftf,quafî indecens onus, nec fntra uffcera tua
conceptas fpes lfberorum eIffîftî,Nonfacfem lenocfn_js,autcoloribus pollufftî, nunc]*.
for.quicquct tfbi placuft ueftis,quae ad t nihil aliud eft exigëda, quàm ut nudam componereriunfcû
tfbf ornamentum,pulcherrfma ÔC nulli obnoxia aetati forma, maximum decus uifa eft
pudicitfa . Non potes ftaq? ad obtfnendum dolorem mulfebre nomen praetendere, ex
quo te ufrtutes tua feduxerunt:tantum debes àfmfnarum lachrymïs abeffe, quantû
à uitfjs,Nec fÌmfnae quidê te fînent intabefoere uulneri tuo,fod Ieufori neceffarfo mec
rore cito defundam,iubebuntexurgere,fi modo illas intueri uoles fo_mfnas,quas con
fpeda uirtus inter magnos ufros pofuit, Corneliam ex xfj.lfberfs ad duos fortuna rede
git,Si numerare funera Corneliae uelles , amiforat x, fî aeftimare , amiforat Graccbos.
Flentibus tamen circa fo , ÔC fatum eius execrâtïbus interdïxit, ne fortuna aceufarent,
quae fibi fiîios Gracchos dediffet . Ex hac feemina debuit nafci,qui diceret in côcione,
Tu matri meae maledïcas,quae me peperit.Multo mihi uidetur animofîor uox maoris,
Fiîius magno «ftimabat Gracchorû natales, mater ÔC funera. Rutilia Cottâ filïû fecu/
ta. eft ïnexilium,ô(: ufq? eo fuitîndulgentfa conftrida,ut mallet exflfum pati, quàm de
iiderfum,nec ante fn patrïâ,quàm cum filio redfjt . Eundë fam redudum ÔC fn Repub.
Horetem tam fortiter amifîr,quàm focuta eft , nec quifquam lachrymas efus poft elatû
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
filium

DE CONSOLATiONE AD ALBINAM 4°9
filium notauit . In expulfo uirtutê oftëdft,ïn amiffo prudentfam.Nam ÔC nihil illam à
pietate déterrait, ÔC nïhil ïn trifticia fuperuacua ftukaq? detinuft.Cum hfs te mimera/
rifcemfnfs uolo , quarû uitam femper ïmitata es, earum in coercenda comprimëdaq?
iaegritudine optime fequeris exempIum.Scio rem non effe fn noftra poreftate,nec ul/
lum affedum ferufre, mfnfme uero eum qui ex dolore nafcitur.Ferox enfm ÔC aduer/
fus omne remedîum contumax eft , Volumus eum intérim obruere , ÔC deuorare ge/
mitus,per ipfum tamen compofitum fidumq? uultum lachrymae profunduntur. Lu/
dis ïntcrim aut gladiatoribus animum occupamus, At illum inter ïpfa quibus auoca/
mur fpedacula,leuïs aliqua defïderfj nota fubiuit,Ideo melius eft illum uincere quàm
fallere , Nam qui delufus uoîuptatibus , ÔC occupationibus abdudus eft , refugit,ô_:
ipfa quiète impetum ad faeuïendum collfgft , At quifquis rationi ceffft,in perpetuum
componitur.Non fum itaque monftraturus illa,quibus ufos mukos effe fcio,ut père/
grinatîone te uel longa detïneas,uel amna deledes,ut rationum accïpiendarum dili
gentia,patrïmonfj adminiftratione multum occupes temporis ,ut fomper nouo te ali/
quo negocio implices.Omnia ifta ad exiguum momentum profunt,nec remédia do/
Ioris,fed impedimenta funt Ego autem malo illum defînere quàm decfpi.Itac^ illo te
duco,qub omnibus qui fortunam fugiunt,côfugiendum eft,ad Ïiberalia ftudiatilla fa/
nabunt uulnus tuum, illa omnem trifticiam tibi eueIIent.His ÔC fi nunquam affueffes,
nunc utendum erat , fî quantum tibï patris mei antfquus rfgor permffît,omnes bonas
artes,nô qufdem comprehendffti.attigfftî tamen , Vtinam qufdem uirorum optimus
pater meus,nfmîs maiorum confuetudfni deditus.uoluiffet te fàpîentû praeceptîs eru/
clfri potius quàm ïmbufNon parandum tfbf nunc côtra fortunam effet auxilïum,fed
proferendum : propter iftas quae literis non ad fapientiam utuntur , fod ad luxuriam
conftruunt, minus eft ïndulgere ftudfjs paffîis : beneficio tamen rapacis ingenfj pluf/
quam pro tempore haufîfti , Iada difciplinarum omnium fundamenta. Nunc ad illas
reuertamur,tutam te praeftabunt illae,confoîabuntur illae , deîedabunt illae.fi bona fi/
de animum tuum intrauerint,nunquam amplius intrabit doIor,nunquam follicitudo,
«unquam affltdfonfs ïrritae fuperuacua uexatïo.Et nulli horam patebit pedus tuum,
Nam caeteris uitfjs iamprïdem clufum eft.Haec quidê certiffîma praefidia funt,St" quae
fola te fortunae erïpere pofîînt , fod quia nondû ïn illum portum quem ftudia promit/
tunt,peraeneris,adminiculïs quibus innitaris opus eft, uolo ÔC intérim folatia tua tibi
oftendere . Refpice fratres meos , quibus faluïs,fas tibi non eft accufare fortunam.In
utroq? habes quod te diuerfa uirtutê deledet , alter honores ïnduftr.a confecutus eft,
"alter fapïenter contempfît,Acquiefce alterius filfj dignitate,akerius qm'ete,utriufque
pietate Noui fratrum meorum intïmos affeclus, alter ïn hoc dignitatem excolit,ut tû
bi ornamento fît,akerïnhoc foad tranquillam quietamq. uitam recepit,ut tibi uacet,
Bene Iiberos tuos ÔC in auxilïum ÔC ïn obledamentum fortuna difpofuit,poterïs alte/
rïus dïgnitate defendi,alterius ocio frui, Certabunt uitae offïcijs,££ unfus defîderium,
«duorum pietate fuppîebitur.Audader poffum promittere,nihiI tibi deerïtjpraeter nw
merum :ab his ad nepotes quoq? refpice,M. blandiffîmum puerum,ad cuius confpe/
dum nulla poteft durare trifticia,nihil tam magnum,nihil tam recës fn cufufquam pe
dorefuerit,quod non circunfufus ille permuïceat, Cuius non lachrymas illius hilari/
tas fupprïmatr'cuius nô contradum follïcitudine animum illius argutfae foluant? que
non ïn iocos uocabit illa lafciuia,quem non in fe conuertet ÔC abducet infixum cogi/
Tatïonïbusjilla nemïnë fatiatura garrulitas* Deos oro contingat hune habere nobis fu
perftftë.In me omnis farorum crudelitas Iaffata côfiftat, quiequid matri dolendum fu
erït,ïn me tranfîerit , Floreat reliqua in ilîo ftatu turba,nihil de orbitate,nihil de condi
tione mea querar.Fuerfm tâtum,nfhil amplius doliturae domus,piamentum.Tene in
gremio tuo cito tibi daturam pronepotes Nouatillam.quam fie in me trâftuîeram,fic
mihi afcripferam,ut poffet ufderï,quod me amifit .quamuis faluo pâtre, pupflla:hanc
ÔC pro me dilige.'abftulit illi nuper fortuna matrem,tua poteft efficere pïetas,ut perdi/
diffe fe matrem doleat tantum,nô ÔC fentiat:nunc mores eius compone, nunc forma.
Altius praecepta defoendunt , quae tenerfs imprimuntur aetatibus, Tufs affuefeat fer/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
M moni/

4*° LIBER VNVS
. monïbus.Ad tuum formetur arbitrium, multum fîbf dabis,etfam fî nihil dederis pra?/
, ter exemplum Hoc iam tfbf folenne officium pro remedfo erft . Non poteft anfmum
pie doîentem à folïcitudïne auertere, nifi aut ratio,aut honefta occupatio.Numerares
inter magna folatia patrem quoq? tuum,nifî abeffet,nunc tamen ex affedu tuo qufd il
lius interfît cogita: ïntelliges quâto fuftfus fît te illi feraari,quàm mihi impendkquoti
es te immodica uîs doloris inuaferit , ôC foqui te iubebit, patrem cogita .Tu tôt quidê
nepotes pronepotesq? dando effeciftf,ne unïca effes,côfummatfo tamê aetatîs adae fe
C XVI I ficïter in te uertftur,iIIo uiuo nefas eft te quod uïxeris queri.
Maximum adhuc folatïû tuum tacuerâ,fbrorë tuam,ilîud fideliffîmum pedus tibï,
in quod omnes curae tuae pro ïndiuifo tran_feruntur,ïllum animû omnibus nobis ma/
ternum Cum hac tu lachrymas tuas mifouifti, in hac tu primum refpiraftkllîa quidê
affedus tuos fequitur. In mea tamen perfona non tantum pro te dolet , illius m anibus
ïn urbem prolatus fum,il!ïus pïo maternocj? nutritio per longum tempus aeger conua
ïui.IIla pro quaeftura mea gratiam fuam extendft, ÔC quae ne fermonis qufdem, aut da
tae falutatfonis fuftfnuft audacfam,pro me uicit indulgentia uerecundiam.Nibil flli fê
dudum uftae genus, nihil modeftia,&. in tanta fÏminarû petulantia ruftica , nihil qui
es,nihil fecretf ÔC ad ocium repofîti mores obftiterunt,quo minus pro me etiam ambi
tiofa fieret.Haec eft mater chariffïma folatium,quo reficiaris, Illi quâtum potes te km
ge,illfus ardfffimfs amplexibus alliga, Solët mÍrentes ea quae maxime dilïgunt fugè
te,ÔC libertatê dolori fuo quaerere ,Tu ad illam te,ÔC quiequid cogitauerïs confer,fîuê
foruare habïtum fllum uoles,fîue deponere,apud ïllam ïnuenies , uel finem dolori tuo
uel comftemffed fî prudentiam perfediffîmae f noui^non patietur te nihil pro/
futuro mecrore confumï,8

NATVRALIVM Q_VAESTIONVM 411
uêntorum flatibus, àc hfmbbrum hiuifd) ÔC grandinfs iadutumukuofum fpatiû,tunc
peragratis humïlforfbus ad fumma prorumpit, ÔC pulcherrïmo diuinorum fpedaculo
fruit, aeternitatis fuae memor in omne quôd fuit, fiïtUrûq? eft omnibus euadit feculis,
Libri Senecae ad Albïham de confolatione finis,
IN CONFOLATIONE M AD ALBIN AH,
' Cap.?.adhortatus fiti quodearerenonei"_m_ferum5ha.cquinq} uerba abanhotatoreadie/'
ûa fcriba indocTtUs retulerat m contextum . Ea fubmouimus ne quis temere repbhar,
'LVCII ANNEI SE NEÇAË AD L V Cl LI V M N À T V R A/
LIVM Q.V AÈSTÎON VM» LIB, L PRAEFATïO,
VAN TV M inter phfîofophîâ intereft Lticflf ufrorû opti
m e,ÔC caeterais artes, tantû ïntereffe exfftïmo ïn ïpfà phflofb
phia, inter ïllâ partem quae ad homines, ÔC hâc quae ad deos
fpedat, Altior efthatc ôC anfmbfîôr, mukûpermifît fîbi.no
fuit oculîs contenta* Maïus effo quiddâ fufpicata eft,ac pul
chrius,quode_ nec auarïciaàquae quicçjd omnibus abftulft . fîbi/
ipfî negat,nec Iuxurfa pecuniam turpiter âtnktens.quam turpfus reparet,nec ambitio
quae te ad dignitatem nifî pet indigna non ducet.Nihil adhuc côfecUtus es.Multa effii .;
gifti.te nondum,Virtus enïm ifta quam affedamUs magnificâ eft+Non qufa per fe be
atum eft malo carufffe. fod qufa artfmû laxat , ac praeparat ad c-Ognftiortém ccéîeftïum
dîgnumCK eftîcft,quf in confortium dèi ueniat Tunc confummatum habet pîcnumqj
bonum fortis humanae,cum caîcato omni malo petit alterna ïrt interïorem naturae fî
nû uenft.Tunc iuuat fnter fydera fpfà uagantem diuftum pauimenta rîdere,&. totâ cû
auro fuo terram,non illud tantum dfco,quod egeffït, ÔC fîgnandum monetae dedft,fod
ÔC illud quod in occulto foruat pofterorum auarfci'ae+Nec poteft ante contemnere por
ticus,cY. lacunarïa eborefulgëtïa , ÔC tôfiles fyluas, ÔC derïuata in domos fiumina,c§ to
tum cïrcumeat mundum, ÔC terrarum orbem fuperne defpiciens,anguftum,c\. magna
ex parte opertum mari ^ etiam ea parte qua extat Iate fqualidum,c\. aut uftum aut rigë
tem, fibfjpfe ait, Hoc eft pundum,quod fnter tôt gentes ferro ÔC igni dfufdif?0 quàm "'*
fidicuH funt mortalium terminu Vkra Iftrû Dacus nô exeat , f Ifthmus Samothracas fot , strymo
, M t includatj rbracas
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

4»* LIBER PRIM VS
includat, Partais obftet Eufrates,Danubfus Sarmatfca ac Romana dffterminet , Rhe/
nus Germanfae modum faciat,Pyreneus médium inter Gallias ÔC Hifpanias ïugû ex/
tollat.lnter Aegyptum ÔC Aethiopias harenarum ïnculta uaftftas ïaceat.Sf qufsformi
eis det intelledum hominis , nonne ÔC illx unam aream in multas prouincias diuidët?
Cum te in illa uere magna fuftulerfs, quoties ufdebfs exercitus fub rec^'s ire uexïîîïs,
I It ' a & clua^ magnum afi'q111^ agatur, equitem modo f akiora explôrantem , modo à lateri
' bus affufum,Iibebit dicere, It nfgrû campis agmen , Formicarum ifte difeurfus eft in
angufto laborantfum, Qufd illis ÔC nobfs fntereft3nffî exigui rnëfura corpufcuIi?Pu__/.>
dum eft illud, in quo nauigatïs,in quo bellatis,ïn quo régna difponkis,minima etiam
cum illis utrinq? oceanus occurrït , Surfum ingentia fpacia funt, ïn quorum poffeffi'o
nem animus admittitur,at ita,fi minimum focum ex corpore tulît, fî fordidû omne de/
tèrfit,ÔC expeditus leufsq? ac contêtus modïco emicuit.Cum illa tetig{t,alitur*. crefoit*
âc Uelut uïnculïs liberatu's,fn orfgfnem redît. Et hoc habet argumenta dfufnitatfs fuae,
quod illum diuina deledat , nec ut alienis,fod intereft ut fuis.Secure fpedat occafus fy
f . derum atq? ortus, ÔC tam dfuerfas côcordantiû uias . Obfeçuat ubi"q?, quae ftellaf pri/
forte, proxu mxim crjis {urnenoftendat,ubicuîmeneius fummum, quàcurfus fit,quoufq? defeenj
mum terris ^.^q^q^ fpe

NATVRALlVW Q_V,AESTI0NVM 415
itacoplexà fîntjtit quod antccedit.aut caufa fît fequëtïum,atit fîgntrm. Videbimus an
dfjs humana fînt furae,aUt fories fpfa,qufd fadura fït.certfs rerû notis nuncïet. intérim
illud exiftimo,huiufmodi ignés exiftere,aere uehemëtfus trïto * cUm inclinatïo efus ïn
alteram partem fada eft>&_ non cefîît, fod inter fo pugnàuït.Ex hac tiexatïone nafounz
tur trabes ôC globî ÔC faces ÔC afdores.At cum leuïus collifîrè ÔC(ut ita dïcàm)f frïdus , .
eftjmïnorà lumïna excùtiuhtur,crinemq? uoîahtia fydera diiciinu Tunc ighes fohUiffï d *' r
mi iter exile defignât , ÔC ccelo producunt, Ideô nulla fîne hufufmbdi fpedàculïs nox
eft,Nô enim opus eft ad efffcfenda ifta magno aerfs motu. Denïtf;, ut breuiter ditàmi
eadem ratione fiunt ifta qua fulminâ,fod ui minore. Quemadmodum nubes mediocri
ter coliif-è fulgurationes effïciunt,fod maiorê impetu impulfae fulmfrta,fic qiiante filas
minus preff_ris,tanto leufora fulmina emfttût , Ariftoteles eiufmodi rationem reddkj
Varia ôC multa terrarum ùtbis expirat,qiiaédam hiimfda,quaedam ficca,quâedam CalÉ
tia,quaedaim côcipietidis ignibus idoneà. Nec mirum eft,fi terris omnis generïs ÔC iiàl/.
ria euaporâtfo eft,cUm in ccelo quoq? nô unus appareat color rerum , fed acrïor fît cà/
nîculaè rubor,Martfs remffîîorjoufs nullus,ïn lucem pufam hitore perdudo. Neceffe .
eft ergo fn magna copia corpufoulorûm quae terrae eiedant.cV in fuperiorem agûtpàr
tem,aliqua ïn nubes peruemre alimenta ighium, quae non tantum collifà poffînt àrde/
re,fod etfam affîata radfjs folfs* Nam apud hos quoq? ftfâmenta fulphure afperfa fgrie
exïnteruallo trahunri yériefgd fîmileeft, talem materiam inter nubes congrégatàm
facile fuccendi,cV maiores mmoréftie igneS exfftere, prout fîlïs fuit plus.au. minus uû
rium.IIiud enim ftultiffimUm eft exiftïmare* aut ftellasdecfdere, aut tranfilire,aut ali
quidf illis auferri ÔC abradi,nam fi hoc fuiffot,ïâ defuiffent.lSJuIla enfm nox eft quà non
plurîmae ire,ÔC in diuerfum uideantur abduci.Atqui,quô foknt,quaecf? ïniieriiûtur lôz
co.Magnïtudo fua fîngulfs conftat.Sequftur ergo,ut infra illa,ïfta nafcâtur,cV cfto ïrtz
tercidant,quia fine fundamento funt ÔC fode certa. Quare ergo etiâ non interdiu trâf>
fcruntur ? Qufd fi dicam ftellas ïnter dïu non effe,quïa non apparent? Quemadmodû"
illg latent ÔC folis fulgore ûbumbrantur , fîc faces quoq? tranfcurrunt interdiu, fed ab/
fcondit eas diurni Iuminis claritas Si quando tamen tanta uïs emfcuft, ut ÔC aduerfus
diem uindïcare fibi fuum fulgorem poflînt,apparenu Noftra quoq? aetas noh fomel ui
dit diurnas faces,alïas ab oriente ïn dccidentë ticrfasjaîias ab bccafu ïrt ôrtû*Argumë>
tû tëpeftatïs nautae piuànt,cû multaé trafuôlant fte_Iae,quôd fî fîgnû uentorû eft. ibi ue.
ti funt,id eft ïn aete,qui médius inter lunam ÔC terram eft, In magha tempeftate appâz
rent , quafî ftellae Uelo infîdentes, Adiuuari fo tunc périclitantes exïftïmaht, Polltidâ
ÔC Caftorïs numine, Caufa autem melioris fpei ëftjqudd ïàm apparet frahgi témpefta.
tem,ÔC definere uentos,Aliquando feruntur ïgnes,non fédent.Gylïppo Syracufas pe/
tenti uifa eft ftella fuper ipfam Ianceam conftïtïffe i In Romanorum caftïis iiifà funt âf
dere pila,ignibus fcilïcetïn illa delapfis qui faepe fulminUm modo animalia ferfre folet
ÔC arbufta,&* fi minore ui mfttuntur,deflutint tantum ÔC infîdunt,non feriunt hec util/
tierant.Alfj fnter nubes elîduntur , alfj foreno,fî aer àd exprimehdum ignés aptus fuît*
Nam foreno quoq? ccelo aliquando tonat,ex eadem

4-4 LIBER PRIMVS
impellit.Ômné autem lumenrôtundum eft,ergo &. aer percuflus luminehuncmodS
Are

NATVRALIVM Q.VAESTIONVM 415"^
licfdia,quae folem tranfmittant , qiiaedam magis coada, c"? ut tranfluceant:îtacp ab'illis
fulgorëreddi,ab his umbram, ÔC fîc utriufcp fntercurfu effîcïarcû,ïn quo pars fulgeat,
quae folë recfpit,pars obfourfor fît,quae excIufit,&T ex fe umbrâproxïmis fecït.Hoc ita
effe quidâ negant, poterat enim timbra ÔC lux caufa uideri, fi arcus duos tantû haberet
colores,ô_" fîc ex lumine umbracj? côftaret. Sed nûc dîuerfî niteant cû mille colores,
Tfanfîtus ipfe tamê fpedantfa lumïna fallit -, Vfcp adeo quod tangit idê eft,tamë ultiz
ma àiQât. Videmus ïn eo aliquid flâmeï,aliquid lutei,aliquid ceruleï,8

416 LIBER PRIMV S
modo purpurae fîmiles, ÔC luteas aut igneas ducit, duobus coloribus hanc uarietatem ,
efficientibus,remiffo 8t"întento,Sîc enim ÔC purpura eodê conchylfo nô in unû modû. ,
exit.Intereft quantû macerata fît,crafffus medtcamentum an aquatfus traxerit.faepfus .
merfa fît an excoda.an fomel tfnda.Non eft ergo mirum cû duaé res fînt,foI ÔC nubes,
id eft corpus ÔC fpeculum, fî tam multa gênera colorû exprimuntur,quae in multis ge/
neribus poffût aut ïncitari , aut languefoere, Alius enim eft colot ex ïgneo Iumïne,ali/
us ex obtufo ÔC lenfore. In alfjs rébus uaga inquifîtio eft, ubi nô habemus quodmanu -.
tenerepoffïmus,8£ late confedura mfttenda eft:hïc apparet duas caufas effe arcus,fo/
Iem nubemcj?,quia nec fereno unquam fït,nec ita nubilo,ut fol lateat.Ergo utiq? ex his ,
c A.1111 Êft^uQfg fine akero non eft, Iam nunc illud accedft,quod aeque manifeftû eft fpe ,
culi ratione imagine reddi , quia nunquâ nifi ex contrario reddïtur, id eft nifî ex altéra :
parte fteterft,quod apparet,ex altéra quod oftendft , Rationes quae nô perfuadent fed
cogunt,à geometris adferunt, nec dubiû qufccf relinquitur, quin arcus imago folis fît
ali tentemus maie expreflî,ob uitiû fïguramc^ fpeculi. Nos intérim f repetemus alias probatïones,
qu» de Platone îegi poffunt, Inter argumenta fîc nafcëtfs arcus pono,quod ceïerrime »
naftftur,fgneû enfm uarîûdj? corpus ccelo fntra momentû fubtexitur,8

NATVRALIVM Q_VAESTIONVM 417
n.utatur,cum fra uel cupfdfne accenfa -.cutë fuâ uarianf,hurhore diffufo,aut pofîtione
lucis3quam prout redam uel obi 'quam receperïnt, ita colorantur Quid enïm fimile
fpeculis habent nubes,cum illa non perluceât,hae tranfmittant lucem?IHa denfa ÔC co/ ,
ada, hae rarae finttilla efufdem materiae tota , hae èdfuerfis temere côpofîtae, ÔC ob hoc
difcordes,nec dfu cohaefurae Praetererea ufdemus ortu folfs partem quâdam ccelï ru/ .
bere, ufdemus nubes aliquando fgneî coloris . Qufd ergo prohibet, quomodo hune
colorem unum accfpfunt folfs occurfu, fie mukos ab illis trahi , quamuis non habeant
fpeculi potentiam? Modo,inqufs,fnter argumenta ponebas,femper arcum contra fo/
Iem excitarkquia ne à fpeculo qufdem imago redderetur,nifî aduerfo,Hoc,fnquft,cô/
mune nobfs eft.Nam quemadmodum opponendum eft fpeculo , fd cuïus imaginern
in fe transférât, Ita fol ad hoc apte ponêdus eft,ffc ut nubes infïci poffît.Non enfm idë
facit fî undiq? fuIfît,S_ ad hoc opus eft radforum idonea Iocatio , Haec dicuntur ab his,
qui uideri uolunt nubem colorari Pofîdonius ÔChi qui fpeculari ratione talem effici
itidicant uifum,hoc refpôdent,Sï ullus effet fn arcu color, permaneret ÔC ufderetur eo
tnanffeftîus, quo propius, Nunc imago arcus ex longinquo clara eft,fnterît cum è ui>
dno eftuentura .Hufc contradidioni nonconfentio , cum ipfam fontentiam probenn
Quare ."dicam . Qufa coloratur qufdem nubes, fod fta ut color eius non undiq? appa/ ,
reat , Nam ne ipfa quidem undiçp apparet, Nubem enim nemo, qui in ipfa eft, uidet,
Quid ergo mirumjfi color efus no uidetur ab eo à quo ipfa non uifîturC Atquî quam/ ,
ufs ipfa non ufdeatur, eft, ergo ÔC. color, Ita no eft argumentum falfî coloris, quia idê
apparere accedëtfbus définit; Idë enim in ipfis euenit nubibus,nec ideo falfaefunt,ga
non uidentur.Prae.erça cum dfeitur tibï nubem foie effe fuffedam,non dfeitur tibi co/
lorem illum immixtum effe uelut duro corpori ac ftabflf ÔC manëti , fod ut fluïdo ÔC ua
go, ÔC nihil amplius quàm perbreuem fpeciem recipiëti.Sunt etfam qufdam colores*
qui' ex interuailo uim fuamoftendnut. Purpuram tyrïam quomelïor faturiorcj? eft.
eo oportet ut aîtius teneas,ut fulgorem fuum oftendat. Non tamen ideo non habet
iIlacolorem,quia quem optimum habet ,non quomodocunq? expli'cetur , oftendit.In
eadem fententia fum , qua Pofîdonius, ut arcum iudicem fieri nube formata in mo/
dum concaui fpeculi ôC rotundi,cui forma fît partis pflae fodae , Hoc probarf,nffî geo/
metrae adiuuerïnt, non poteft , quf argumentis nihil dubij relfnquentibus docent , fo/
|ïs illam effe efffgiem, non fimilem.Neque enim omnia aduerfus fpecula refpondent*
Sunt quae ufdere extïmefoas, tanta deformftate corruptam faciem ui'fontfum reddût,
feruata fîmilitudinë fnpefus . Sunt quae cum uideris,placere tibi uires tuae poffïnt, fn
tantum lacerti crefcunt,c\. totius corporis fupra humanam magni'tudfnem habites au
getur.Sunt quae dextras.faciès oftendant,funt quae fîniftras , funt quae torqueant uel
euertant. Qufd ego mirum eft,eiufccmodi fpecukim quo folis fpecies uîtiofa reddat,
in nube quoq? fieri? Inter caetera argumenta ÔC hoc erit, quod nunquam maior ar CA.Vt
eus dimidio circule apparet, 8c" quod eo tninor eft , quo altfor eft fol, Et bfbit ingens,
Arcus, ut aft Vergilius nofter,cû aduentat imber,fod nô eafdem,undecunc# apparuz;
erit,minas affert.A merïdie ortus magnâ uim aquarum uehet. Vinci enim nô poterût
uehemëtiffîmo fole,tantû eft flIis^uiriû.Si circa occafum refulfit ,rorabft ôC leufter im/
pîuet.Sï ab ortu circaue furrexerft,fèrena promfttft.Quare tamen fi imago folis eft ar
cus,Iôge ïpfo foie maior apparet ;'Quïa eft alicuius fpeculi natura talis, ut maïora mut
to,quâ uideat,oftendat,ô^ ïn portentuofarn magnitudïnem augeat formas:alïcuius ii\
uicë talis eft,ut minuatjllud mihi die,quare in orbem eat faciès nifî orbi redditur?D{z
ces fortaffe, unde fît ille color uariustende talis figura fît , non dices , nifî aliquod ex/
emplar, ad quod formetur, oftenderis.NuIlfî aût aliud quàm folis eftà quo fatearïs illi
çplorë darf,fequft ut detur ÔC forma.Denicp inter me ÔC te côuenit, colores illos gbus
regio cli-depingit à foie effe . Illud unû fnter nos nô côuenit,tu dicis illû colore effe,
ego uîderi.Qui fiue eft,fîue ufdetur,à foie eft. Tu non expédies, quare color ille fubi/
to defînat, cum omnes fulgores paulatim dïfoutiantur.Pro me eft ôiTrepentina eius fa
cies ôiTrepentinus interitus . Proprium enfm eft fpeculi hoc,quod non per partes ftru*',
itur j quod apparet, fod ftatim tetum.fît ..Aeque cito omnis imago in illo abolet ^ ppt
'''" " " - nitur.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

4«8 LIBER PRIHVS
nîtur.N-hiï enfm aîkid ad ffta effîcienda uel remouenda opus eft, quàm oftendiôCah^
ducf,No'n eft proprfa ïn ifta nube fubftantfa.nec corpus,fod mendax eft fîne re fîmuV
tUdo.Vis foire hoc ita effe?Defînet arcus, fîobtexeris folem.Oppone,ïnquamibliak
teram nubem,iftïus uarietas peribit.At maior eft alïquanto arcus,quàm foI.Dixïmo/
do fieri fpecula,quae multïplicent omne corpus quod imitantur* Illud adfjciam omnia.
për aquam uidentibus longe effe maiora. Literae quamuis mïnutae ÔC obfourae per ni/
tréam piîam aqua plenam,maïores clarioresq? cernuntur.Pomaformofîora ô"? fînt-uû
dentur,fî fnnatant uitro . Sydera ampliora per nubem afpicienti cernuntur, quia acfes
noftra in humïdo labitur, nec apprehendere quoduuît fideliter poteft,Quodmanîfez
ftû fiet.fi poculû adimpleueris aqua,&. inid conieceris annulû,;Nam cum inipfo fun/
do iaceat annuîusjfacïes eïus in fummo aquae redditur. .Quiequid uidet!per humorë,
longe amplius ueroeft.Quidmkûmaiorem reddi imaginern fok's,quae:in nube-hu-ml
,dauf-îtur,cû de caufis duabus hoc accidat,quia innube eft alïgd uitro fî'mile,. quod;po
teft perluceré,eft aliqufd &: aquae, quâfî nondûhabet ,tamëfam apparet efus natura»
CA,VH inquamexfuauertatur. Quonfam^nquis»uitrifocfftïmentionem_,exhQcip{b>
contra te argumentum fumam ,-. Vfrgula foletfieri uitrea,ftrida,uel pluribusianguk's
in modum clauae toro_a,haec fî ex tranfuerfo folem accipit, colorem talem qualis ïn àr
eu uideri fbîet,reddft,ut feias hic nonimaginem folis effo,fod coloris imitatïonëex res
percuffuJn hoc argumente multa funt pro me, Primum quod apparet quiddam teue
effe debere,fi'mîîe fpeculo, quod folem repercutiat:defnde quod apparet non fieri.ullû*.
colorem,fod fpeciem falfi coloris,, qualem utdixi columbarum cerufx,8£ fumit ÔC po/
nitjiitcuncp c|efledftur:hoe aût ÔC in fpeculo eft, cuius nullus ufdetur color,fod fîmuîa.
tio quaedam coloris aliemWnum tamen hoc foIuëdumeft»,quod non uïfîtur in illa uir
gula folis imago,cuïus bene exprimendaecapaxnoneft. Ita conatur quidem teddere
al fdfta i*magine"»clLIia leufs eft materia cV ad hoc hahïîïs,fod nô poteft, quia enormiteri. fradk
fo infecluras eur>$' aPte fabricata foret,totidë redderet fbIes,quot habuiflètffnfpedbres.Qiiae quîa
1 * non difeernuntur inter fe,non fàtis ïn ufeem {peculi nïten.,ïnchoant tantum imagines
hec exprimuntjCxT ob ipfam uïcinïam turbant,8t" ïn fpeciem coloris unius adducunr»
CA.v III At quare arcus non impletorbem, fed dimidïa pars efus uidetur, eu plurimû porrt>
Cur arcus fit gitur,ïneuriiatur_}??Quidâïta opinant. Sol cû fît multo altior nubibus à fuperiore tan
dimidiustan/ tûïîlas percutitparteifoquïtur utinferïor pars earû nô tangatlumine , Ergocûalxuna
tum, parte folem accipiant, unâ parte eius tantû imitantur,quae nunquâ dimidïa maior eflv
Hoc argumentum parum potens eft,Quare? quîa quamuis fol à fuperiori partefîr,to/
tam tamen percutït nubem.Ergo contingit? Quid nï?cum radios tranfm ittere foleat;
ÔC omnem denfîtatem perrumpere? Deinde contrariam rem propofîto fub dicût, Nâ
fî fuperior eft fol,ÔC ideo tantum fuperiorï parti ntibïum affundïtur , nunc!*? terratenus
defeendit arcus. Atqui ufq? inhumû demittitur , Praeterea nunquam nô contra folem
eft arcus.Nfhf1 ad rem pertïnet,fupra ïnfrâue fît,quïa totum,quod contra eft,latus uec
beratur , Deinde aliquando arcû ÔC occidens facit, cum certe ex inferiore parte nubes
ferit,terrïs propinquus.Atqui ÔC tûc dimidïa pars eft,quamuis folem nubes ex humïfi
ÔC fordïdo accipiant.Noftriqui fîc in nubilo, quomodo in fpeculo lumen reddi uoïût,
nubem cauam facïunt,cV fedae pfîae partem,quae non poteft totû orbem reddere,qufa .
ipfa eft pars orbfs,Propofîto accedo,argumëto non côfentio.Nâfî in concauo fpecu/
ïb tota facfes oppofîti orbfs exprfmftur , ÔC in fomiorbe nihil prohibet afpici totâpila,
etïamnû diximus cïrcuîos apparere foïï lunaecj? ïn fîmilitudinë arcus circûdatos ,; qua/
Po/î dutîtna/ fe ^" I'""e arCUS In circu'uni iungitur nunquam? Deinde quare fomper concauae nubes
le Lnoâium "°"em acciPmnt - nec aliquando planae ÔC tumentes? Areftotelesaït , poft autumnale
ûualihethord xclumo&iurn qnalfbet hora diei arcumfieri , aefîate non fieri ,.nifîïncïpiente autïndi
efi arcus. na-° iam c*ie* Cu*u& rei Gau!& manifofta eft, Primum medio die fol caîidiffîtous nubes
* euincït,nec poteft abhîs imagine fuam accipere,quas fcïndït . At.matutïno tempore^
ÔC uergës ad occafum cum mïnus ufrïum habeat, minus calïdus eft ,ÔC ideo à ntibïbus
ôC fuftineri ôC repercutf poteft , Defnde cum arcum facere non foleat , nifî aduerfus
his , ïn quibus facit, nubibus 3 cum breufores dies funt femper obliquus eft Itaque
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
qualibeC

NATVRALIVM 0_ V AES T I Q N V M -4>9
* t-fualibet diei parte etfam cum altfffimus eft habet alfquas nubes,quas ex aduerib feri/
jre poteft.At temporibus aeftfufs fupra noftrum uertfcem fertur. Itaque medfo dîe ex/
celffffimus terras redïore afpicit linea , quàm ut ullis nubibus poffit occurrf . Omnes
enim tunc fub fe habet , Nunc dfcendum eft de ufrgis,quas non minus pi CA. ïX
das uàriascp ÔC aeque pluufarum fîgna folemus accipere. In quibus nô multum ope/
rae confumendum eft , qufa ufrgae nfhil aliud quàm ïmperfedï arcus funt. Nam faciès
quidem illis eft pida,fed nihfl curuatf habent. In redum iacent.Fiunt autem iuxta foz
iem ferè ïn nube humida,&. ïam fo fpargente,Itaque idem eft in illis qui in arcu color,
tantum figura mutatur,quia nubîum quoq?,in quibus extenduntur,alia eft»
Similis uarietas in coronis eft , fod hoc dffferunt,quod coronae ubiqj fi'untj ubfz CA,X
cuncp fydus eft,arcus non nffî contra folem,Virgae non nifî fn uicinia foIis.Poflûm ôC
hoc modo differentiam omnium reddere, Coronam fî dfuiforfs,arcus erit,fi direxeris,
ui'rga . In omnibus color multiplex eft,ex ceruleo fukiocj? uarfus. Vfrgae foli tantum
adiacent,Arcus folares Iunarefq? omnes funt, Coronae omnium fiderum , Ali CA.XI
udquoq? ui'rgarum genus apparet,cum radfj per angufta foramfna nubîum tenues.ïn
tenu' dïftantesq? ïnter fo dîrfguntur , ÔC ipfi fîgna ïmbrïum font . Quomodo nunc me
hoc loco geram?Quïd eas uocem? ïmagfnes folfs? Hïftorfci foies uocant,ô£ bfnos ter
ïioscj? apparuïffe memoriae tradunt.Graecï xajHA/a appellant i quîa ïn propfnquo ferè
à foie uffuntur,aut quia accedunt ad alïquâ fîmilitudinem folïs.Non enim totum ïmi
iantur,fod imaginern eius ffguram Cf?. Caeterum nihil habët ardort's,hebetes ac langui
dïjHis quod nomê imponïmus? An facio quod Vergilïus , qui dubitauit de nomine,
deinde id de quo dubïtauerat pofuit? ÔC quo te nomine dïcâ , Rhetica,nec cellïs ideo
contende falernïs , Nihil ergo prohibet illas parelïa uocari.Sunt autem imagines fo/
lis in nube fpïffa ÔC uïcina in modum fpeculi Quidam parelion ita diffîniût,nubes ro
tunda ÔC fplendîda,fïmfliscj? foIf.Sequîtur enfm fllum,nec unquam Iongius relinquit,
quàm fuit cum apparuerit Nûquis noftrum mi'ratur,fî folis effîgiem in aïiquo fonte,
aut placido lacu uidit?Non ut puto.Atqui tam fn fublimi facïes eius poteft,quàm fn /
ter nos, reddi, fi modo idonea eft materia-, quae reddat. Quotfes defedionem fo +
lis uolumus deprehëdere,ponimus pelues,quas aut oleo,aut pice implemus,quïa pin
guis humor minus facile turbatur,cV ideo quas recïpk imagines feruat,Apparere auz
tem imagines non poffunt,nffî in liquïdo ÔC immoto.Tunc folemus notare quemadz
modum fo luna foli opponat,aut illum tanto maiorem,fubïedo corpore abfcôdat,mo
do ex parte,fî ita contigit,ut Iatus occurrerit,rnodo totum,Haec dïcïtur perfeda defe/
dïo , quae ftellas quoq? oftendit ÔC interci'pit lucem , tunc foilïcet cum uterqueorbïs
fub eodëlibramëto ftetft.Quemadmodû ergo in aère utriufque imago in terris afpïci
poteft, fta fn aere,cû fîc coadus aer ÔC Iimpidus côftftft, ut faciem folis accïperet,quâ
ÔC aliae nubes accïpiunt ,fod tranfmïttunt , fî aut mobiles funt , aut rarae aut fordïdae*
Mobiles enim fpargunt illam, rarae emittunt,{brdidae turpescj? non fentïunt, fîcut
àpud nos imaginern maculofanonreddunt. Soient ÔC bina fieri parelïa eadê ratio/ CA Xl!ï
ne.Quid enim impedït quo minus tôt fint , quot nubes fuerunt aptae ad exhibendum
imaginern folis ? Quidam in illa fententia funt, quoties duo fîmulachra talia exiftant,
ut iudi'cent unum effe fblfs,alterum imagfnïs.Nam apud nos quoque cum plura fpe/
cula dïfpofîta funt ita, ut aîteri fît confpedus akerfus,omni'a fmplentur,& una imago
à uero eft,caeterae imaginû effigies funt. Nihil enim refert quid fît, quod fpeculo oftê
dat,Quiequid enim uidet,reddit,Ita illic quoque in fublimi, fî nubes fors aliqua difpo
fuit, ut fnter fo afpïciant , altéra nube folis imaginë,altera imaginis reddi. Debent au/
tê hae nubes,quae hoc praeftat , denfae effo, leues,fplëdfdae, plane naturae folîs.Ob hoe
omnfa quaehufus funt fîmulachra, candida funt ÔC fîmilia lunaribus circulis , quia
ex pereuffu oblique accepte foie refplendent. Nam fî infra folem nubes fuerit, ÔC
propïor,ab eo diffïpatur : longe autem pofîta radios nonremittit,nec imaginern eflfi/
cit.Quia apud nos quoque fpecula cum à nobis procul abduda funt,faciem non red/
dunt, quîa acïes noftra non habet ufquead nos recurfum , Pluufarum autem ÔC hi
foies ( utar enfm hfftorfca Iïngua) ïndfcfa fuht :utfque,fî à parte auftri conftïterunt,in
de ma
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

" 42° LIBER PRIM VS
de maxime nubes fngrauefcunt,cum utrfnq? folem cfnxit talis effigies( fi Arato credi
CÂ. XI 1 1 1 mus)tempeftas furgit, Tempus eft alios quoque ignés percurrere , quorum diucr
fae figura funt,Aliquando emfcat ftelIa,aliquando ardores funt, aliquando fixi ÔC hae
" ' rentes,nonnunquam uoIubiles,Horum plura gênera confpïcïuntur , Sunt enim uelut
... corona cingente introrfus ignés, Cceli receffus eft fîmflfs effoffae in orbem fpeluncae,
p uhi£ £_nt pfj.jj^j.jj magnitudo uafti rotûdic| ignïs dolïo fîmilfs,uel fort uel ïn uno loco fia
CPafmata grat

N ATVR ALI VM Q.VAESTION V M 4-îi
mentientibus.Non enïm eft ïn fpecuIo,quod oftenditur*Alfoqufnnon exiret^nec alia
protinus imagine obduceretur,nec ïnnumerabïles modo in.erïrent,modo exciperent
formae.Qufd ergo?Sïm ulachra ifta funt,5C fnanfs uerorum corporum ïmïtatio,funtq?
ifta à quibufdam ita compofita,ut ÔC* haec poffïnt detorqucre ïn prauum, Nâ(ut dixi) al,hocpoffent
funt fpecula quae facfem profpicientfum obliquent, funt quae ïn infinitum augeant,ut er detorque/
humanum habitum excédant, modumcp noftrorum corporum. Hoc loco uolo tibi reM
narrare fabeîîam,ut intelligas quàm nullum inftrumentum irftandae uoluptatis libido
contemnat,&" ingeniofa fît ad ïncîtandum furorem fuum,Hoftius quidam fuit obfc
nitatis ufq? in foenam produdae , Hune diuïtem auarum feftertfj milïes feruum dïuus
Auguftus indïgnum uindïda ïudïcauït,cum à foruïs occïfus effet , ÔC tamen non pro/
nunciauft ïure cefum uideri.Non erat ille tantummodo ab uno foxu impurus,fed tam
ufrorû quàm femînarû auïdus fuit,Fecitcj? fpecula efus notae,cufus modo retuli,ïma/
gfnes longe maiores reddentia , in quibus dïgïtus brachfj menfuram ÔC longïtudïnem
ÔC craflîtudfnem excederet , Haec autem ita dîfponebat, ut cum uirum ïpfo pateretur,
aduerfus omnes admïffarij fui motus in fpeculo ufderet , ac deinde falfa magnitudine
ipfîus membrf tanquam uera gaudebat . In omnibus quidem balneïs agebat ille dele/
Cium,ÔC aperta menfura legebat uiros , fed nihilominus mendacfjs quoque fnfatfabfle
malum deledabat.I nûc,dic,fpeculum mundfcfarû caufa repertum Fceda dîdu funt,
quae portentum iîlud ore fuoîlacerandum dixerit foceritq? , cum illi fpecula ab omni al, UnciniàH
parte opponerentur utfpfeflagitiorum fuorum fpedator effet, S.! quaefocreta quoque
çonfcfentfa premuntur, ÔC quae aceufatus quffq? feciffe fo negat, non in os tantum, fod
in oculos fuos ingereret.At hercules foelera confpedum fuum reformfdant. In perdf/
tis quoq?,c\T ad omne dedecus expofîtîs,tenerrfma eft oculorum uerecundia Ille autë
quafî parum effet inaudïta Se" incognita pati,ocuïis fuis illa aduocauït,nec quantû pec -
cabat ufdere côtentus,fpecuîa fibi per que. flagfria fua di'ufderet,dffporteretcf,circum/
dedit: ÔC quia non tam dilïgenter intuerï poterat,cum compreffus erat , ÔC caput merz
ferai,tgenibusq? alienis obhgforat,opus fuum fibi per imagines offerebat,SpecuIabat al,clunibu$
illam Ifbfdïnem oris fuf,{pedabat fibi admïffos pariter in omnia uiros, Nonnunquam
inter marem ÔC foemfnam diftrîbutus,^ toto corpore patiente expofîtus,fpedabat ne
fanda. Quid nam homo impurus reliquit,quod in tenebris faceret?Nô pertimuît dië,
fed ïpfbs concubïtus portentuofos fibfjpfe oftendit,fibfjpfo approbauft, Quid non pu
tes in ipfo habitu uoluiffe pingi ? Eft aliqua etiam proftitutïs modeftïa * ÔC illa corpo/
ra publico obïeda Iudïbrio,aIïquid,quo infolïx patïentïa lateat,obtendunt, adeo quo/
dam modo lupanar quoque uerecundum eft . At ïllud monftrum obfccenïtatem fuû
fpedaculum fecerat, &T ea fîbf oftentabat,qufbus abfcondendis nulla fatfs aka nox eft,
6imul,inquit,ô_! ufrum ÔC fcemfnam patfor , nfhilomfnus illa quoq? fuperuacua mihi
parte, alicuius contumelia marem exerceo* Omnia membra ftuprfsoccupatafuntv
Ocuïi quoque in partem lïbfdïnis ueniant,Ô£ teftes eius exadorefue fint. Etiam ea
quae ab afpedu corporis noftri pofitib fubmouït,arte uifant,ne quis me putet nefeire,
quïd faciam . Nihil egit natura, quod humanae libidini minifteria tam mâlïgna dedit,
quod aliorum animalium concubitus melius inftruxft,Inueniam quemadmodû mor/
bo meofôC potiar ÔC fàtisfaciam, Quo nequitiam meam,fî ad naturae modum pecco? A\ ,imtomnt
Id genus fpeculorum cîrcumponam mihi , quod ïncredibfIem imaginum magnitudi/ *
nem reddat.Si Iiceret mihi,ad uerum ifta perducerem,qufa non lfcet, mëdacfo pafcar,
Obfccenftas mea, plus quàm capït,uideatjôc" patiëtiam fuam ïpfa miretur.Facinus in/
dignum,hïc fortaffe cfto ÔC antequam haec ufderet occifus eft.Ad fpeculum fuum im/
molandus fuit. Derideantur nunc phiIofophi,quod de fpeculi natura différât, quod C A» XVII
inquirancqufd ira fades noftra nobïs,S-* quidem ïn nos obuerfa reddatur.Quid fibi re
,rum natura uoluit, quod cum uera corpora dedïffet, etiam fîmulachra eorû afpîci uo/
luiffet. Quorfum pertfnuerït, hanc comparare materiam , excfpfendarum imaginum
capacem . Non in hoc fcilicet, ut ad fpeculum barbam facîemq? uelleremus,aut ut fa/
cfem ufri polîremusjn nulla re illa negoefum negocium luxuriae conceflît , fed primû
omnium, quia ûnbecflli oculi ad fuftfnendum cominus folem ignoraturi erant forma
N dus,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

4*2 LIBER PRIMV S
efus.hebetato fllum îumfne oftêdft.Quamufs enfm eum orfentem occk_en.em$ con
templariliceat: tamen habitum eius,ipfum qui uerus eft,nôrubentfs, fed candfda luce
fulgentis nefcfrem us,nifi in aïiquo nobis humore Ieuïor , ÔC afpïci faciîïor occurreret,
Praeterea duorum fyderû occurfum, quo interpolai, dies folet,nô uideremus.nec foire
poffemus,quid effet, nifi liberius humf folfs lunaeq? imagines ufderemus.Inuenta funt
fpecula,ut homo fpfe fe nofceret.Muki ex hoc côfocuti primo fui notïcïam,deïndec^
5 ad quaedam con_îlium,Formofus.ut uitaret infamîam,deformis, ut fciret redfmëdum
effe uïrtutibus,quicquid corpori deeffet, Iuuenis,ut flore aetatis admoneret,illud tem/
pus effe difcëdi,cV. fortia audendi,Senex,utindecora canis deponeret,& de morte ali/
quïd cogitaret.Ad hoc rerû natura facuïtatem nobis dedit,nofmetipfos uidendï.Fons
cuicg perlucfdus aut Ieue faxum imaginern reddit , Nuper me in lïttore uidi,cum pla/
aUcomeittiiï cîdum uentis ftaret mare,Qualê fuiffe cukû putasad hoc fpeculû fefcernentiû? Aetas
illa fîmplicior ÔC fortuitis côtëta,nondû ïn uitiû beneficiû detofquebat,nec fnuentû na
turae ïn libfdinë Iuxûq? rapïebat. Primo facïë fuâ cuiq; cafus oftëdït, defnde cû infîtus
fuf mortalibus amor, dulcê afpedû formae fuae faceret,faepîus ea defpexere,ïn qufbus
* prfus effigies fuas m'derant,Poftquâ deterfor populus ipfas fubfjt terras,effoffurus ob>
ruenda, ferrum primo in ufu fuit , cV id homines impune eruerent , fî folum eraîffenr,
Tunc demum alfa terrae mala , quorum leuftas aliud agentibus fpeciem fuam obtulït,
quam hic in poculo,ille in aère ad alfos ufus comparato ufdft, ÔC mox proprfo huîc mi
nffterfo praeparatus eft orbfs , nondum argentf nftor , fed fragilïs uïlïsc^ materia:tunc
quoq? cum antiqui illi uiri incondite uiuerent , fatis nitïdi,fi fqualorë opère coîledum
aduerfo flumfne eluerent , cura comere capillum fuit , ac prominentem barbam depe/
dere-, ÔC in hac re quifq? fîbf,alteriq? operam dabat inuicem,Côïugum quidem manu,
crinis ille,quem effundere olim mos uiris fuit attredabatur , fod illum fibi fine ullo ar/
tifice formofi quatiebant,non aliter quàm ïubam generofa animalia .Poftea rerû iam
potïente Iuxuria,_pecula totïs paria corporibus auro argëtoq? cçlata funt,deniq? genV
mis adornata, ÔC pluris unum ex his fceminae conftitït , quàm antiquarû dos fuft, non
illa que. publiée dabatur,fed ïmperatorum pauperum lfberïs. An tu exfftimas,ex auro
nitïdum habufffe Scipionis filias fpeculum , cum illis dos fuïffet aes graueCO pauper/
tas felix, quae tanto titulo locum fecit , Non fecïffet illis fenatus dotem , fî habuiffent,
At quifquis ille fuft,cuf focerf loco fenatus fuit,inteîlexït fo accepiffe dotem,quam fas
non effet reddere, Iam libertinorum uirgunculïsinunum fpeculum non fuffi'cït illa
dos,quam dedit pro fe Scipio.Proceffït enim moleftfus, paulatim opibus ipfis ïnuita/
ta ïuxuria , ÔC ïncrementû ingens uitia acceperût, Adeocp orhfa indiforeta funt peruer
fîffïmis artibus,ut quiequid mundus muliebris uocabatur,farcfnae m'riles fint , Minus
dfco,etïam militares, Iam fpeculum ornatus tantum caufa adhibitum , nulli non uitio
munerarfo,neceffarfum fadum eft,
INNATVRALIVMQ.VAESTIONVMLIB. I
EX CAP. I,
i Cluod perire mundus fciat.Pro feiat.denunciat,magis arrifitFortnnato.quum fenfus fitidô
mihi feiat uidetur argutius.Etenim qui nefcit,nec poteft quidem prdicere,
EX CAP. IL
% Etficplacitem.Fortunatusputath-ecuerbarerjcienda.Tokraripofruntfikgas,8.placidu-m,:
Poteft ÔC illud ferri, ÔC fie placidumiut intelligas ideo placidum,quia temperatus eft.
EX CAP. III*
5 Q-uam quia pars colorisfoleeftfparfanubesilIa.Sicprioraedirio,finedubiomendofe,Fortu
natus diuinat legendum,quiapars coloris foie fparfa eft,parsnubeilla. Exemplar Britannicûm
na_.enus.fuflfragabatur,quodpronubes,habebatin nube.Mihi probabilius uidetur, pars àferf
bs. culpa,mutatum in fparfa,ut haec fueritgermana ledio, quia pars coloris a foie eft , pars a nu/
_ EX CAP, XVI,
4 Ujuo nequi_iâmeâ.Fortuna_us putat nd abfurde legi.nequitia mea.Hoc utuerû fit,apud Ho
ratium
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

NATVRALI VM Q_ V AESTIO N VM 42 j
ratium in coditibus emendatis non kgitur,__Luo mihi fortuna eft , fed,quo mihi fortunam/i n5
concedicur utintinuatfo,8

424 . - LIBER SEC VNDVS
CAPjni nihilominus ih numéro eft eorum,quibus totum corpus effi'cïtur. Sic mûdf pars eft
aer,ÔC quidem neceffarfa:hfc eft enfm qui' calum terramcj? connedit, qui ima ac fum/
ma fîc foparat,ut tamen iungat.Separat,quia médius interaenit:iungi't,qufa utriq? per
hoc ïnter fo confenfus eft.Supra fo dat,quicqufd accepft à terrfs.Rurfus uim fyderû fn
terrena transftmdît,Quem fîc parte mundf uoco, ut animalia ÔC arbufta , Nam genus
animalium arbuftorumq?,pars eft uni'uerfî, quia in confumatione uniuerfî acceptum,
ÔC quia non eft fine hoc uniuerfum*Vnum autem animal, ÔC una arbor,quafî pars eft,
quia fî perieri_,tamen id ex quo perit,totiïm eft.Aer autem»utdicebam,cV cplo ÔC ter/
ris cohaeret.Vtrr'q? innarus eft.Habet autë unitatem, quîcqufd alicuius rei nariua pairs
CAP,V eft.Nihïl enim nafcït,fîne unftate. Terra ÔC pars eft mûdf ôc" materia. Pars quare fît,
"non puto te ïnterrogaturû,ut aeque interroges quarexclum parsfit , quia foilicet non
magis fine hoc quàm fine illa uniuerfum effe poteft , quod cum hfs uniuerfum eft , ex
qufbus.fdeft , ex illo , ÔCex ifta alimenta omnibus-animalibus . omnibus fatis , omni/
bus fteîîîs dfuiduntur Hinc quiequid eft uïriusn fîngulfs , hïRc ipfi mundo tam multa
pofcentïfubmfnfftratur,hfncproferturquo fuftfneantur tôt fydera, tam exercïtat--,
tam auida,per diem nodem q% ut in opère , ita ÔC in paftu , Et omnfum qufdem rerara
natura,quantum in nutrfmentum fuf fatfs fît,apprehendft. Mundus aUtern, quantû im
sternum defïderabatjinuafît. Pufillum tibi exemplum magnae rei ponam . Oua tantû
t'ÀP Vi compleduntur humoris,quantum ad effedum animalis exituri fat eft» Aer contiz
: ; nuus terre, eftyôC fîc appofïtus,ut ftatim ibi futuras fît,,unde itla difceffî-.Pai.&eft totfus
mundîded idem tamen quiequid terra ia aîimëtum mifît,recîpit,ut foilicet materia no
parsinteîlïgi debeat.Ex hoc omnis inconftantiatumultusifj? eft,, Hune qufdâ ex dïftara
tibus carpufcuîïs-ut puluerem ftruunt,plurimumcj? à uero receduntJNunquam enïm
contexti nifi per unitatem corporis nffus eft, cum partes confentke ad fntenfîonem de
béant ÔC conferre ufres.Aer autem fi in atomos diuiditur,fparfus eft.Tenerf uero dif/
ieda non poffunt.Intenfîonem aerfs oftendent tfbf fnflata nec ad idum cedëtîa. Ofter»
dent pondera,per magnû fpacfû ablata,geftante uento-, Oftendët uoees quae remiilae
aheUtaqi f claraeq? funt,prout aer fo concitauit. Qufd enfm eft uox,nifî fntenfîo aerfs, ut audiat?
linguae formata pereuffu ? Quid curfusôt* motus omnis , nonne intenti fpiritus opéra
funtrHïc facit uim,ÔC ueîocïtatem nerafs currentibus,Hic cum uehementer coeîtatus

N A T VR.A L IV M Q. V ÀÈ S T I O N V M 425
Dicimus enim eodem modo nô poffe quicquam ab alio mouerï,nïfi aliquid fuerit mo
bile ex fometfpfo,Qufd autem eft, quod magfs créditer ex fomerfpfo habere ïntcnfio/
nem,quàm fpirftusrHune intendi quis negabit, cum uiderit ïadari terram ctim mon/
f-bus>teda*,muroscj?,pIurescx- magnas cum populïs urbes,cum totïs maria Ifttorïbus?
Oftenditïntenfîonem fpiritus ueloeïtas eius ÔC didudïo.OcuIus ftatim per multa mfz
lia aciem fuam intendit,uox una totas urbes fîmul percutit , lumen non paulatim pro/
repitjfed fomel uniuerfîs infundïtur rébus, Aqua autem fîne fpiritu quemadmodû pof
fet intendi?Nunquid dubitas quin iparfîo illa quae exfundamentïs mediae arenae crez
foens in fummam altftudinem amphithaetriperuenit,cum intëfione aquae fiât? Atqui
ï uero nec manus , nec ullum aliud tormentum aquam poterit mïttere aut agere quàm forte nec tof
fpiritus, Huic fo commodat,hoc infertoôC agente attollitur , ÔC contra naturam fuam" u, magis
multa conatur,&: afeendit nata defluere. Qufd nauigia fàrcina depreffa parum often/
dunt non aquam fibi refîftere quo mfnus mergâtur,fed fpïritum? Aqua enim cederet,
nec poffet pondéra fuftfnere.nïfî ipfa fuftineretur . Difous ex loco fupei-fore ïn pïfcïnâ
mi.fi.s,non defcendit,fed refîlft,quemadmodum, nifi fpiritu referëte?Vox autem qua
ratione per parïetum munimenta tranfmïttit ,nifi quod folido quoq? aer ïneft,qui fo/
num extrinfecus-mfffùm ÔC accipit ÔC remittftC foilicet fpiritu nô aperta tantum inten
dens/ed etiâ abdita .ÔC ïnclufa.Quod illi facere expeditû eft , qufa nufquam f diuifus; for,diffifîus
fed per ea ipfa,quibus fopararï uidetur,coitfocum. Interponas licet muros ÔC mediam
âkitudinem montium, per omnia ifta prohfbetur nobis effe peraius, non fibi, idefrt T
interduditur tantum, per quod illum nos foqui poffumus . Ipfe quidem tranfkper y
ipfum quod fcïnditur, ÔC- média non cfrcumfcindit, tamen ÔC utrïnque cingit, Per/ ca , X
méat ab aethere lucidiffïmo aera'n terram ufq? diffufus , agilior quidem, tenuior ÔC al/
tior terrïs,nec minus aquis. caeterum aethere fpifîîor graufor^? frigidus per fe ÔC obfcu
rus,Iumen illi ca!orq?falimentum funt,fod per omne fpacfum fui fîmilis non eft,muta6 $ A\[mde
enim àproxïmïs.Surnma pars eius eft fîccïffïma calidïffîmac^ , ÔC ob hoc etiam perte/
iluiffïma, propter uicïnïam aeternorû ïgnïum , ÔC illosjjtot motus fyderum,affiduumc|î
c circumadum, Illa pars ïma ÔC uïcïna terris , denfa ÔC caliginofa eft, quîa terrenas
exhalatfones receptat. Media pars temperatior , fi fummis imisq? conferas,quantû ad
T- fîncerïtatë tenuitatemq? pertinet, caeterum utra(_? parte frîgidior. Nâ fuperïora efus al, ficcitdtem
calorem uicinorum fyderum fonti'unt,inferiora quoq? tepent, primû terrarum halitu,
qui multum fecum calidi affert,deinde quia radfj folis replicantur, ôC quoufque redire
potuerunt,fid duplicato calore benïgnius fouent, Deinde etiam illo fpiritu, qui omni reduplicdto
biïs animalibus,arbiiftisq? ac fatis calïdus eft.Nihil ern uiueret fîne calore Adfjce nûc
ignes,non tantum manu fados ÔC certos,fed opertos terris,quorum aliqui eruperunt,
ïnnumerabïles ïn abfcondito flagrant ÔC obfcuro femper. Etiamnû tôt partes eius for/
files rerum,habent aliquid teporis , quonîam fterile eft frïgidum, calor autem gignit.
Media ergo parsaerïs,ab his fubmora in frigore fuo manet.Natura enim aeris frigida
eft. Qui cum fie dfuifus fit,fam fuf parte maxima uarius ÔC ïneôftans ÔC mutabilïs CAP, XI
eft.Cïrca terram plurimum? audet, plurimû patitur, exagitat ôC exagitatur,nec tamê forte,agit
eodem modo totus afficitur,fed aliter alibi ac partibus inquietus eft ac turbidus. Cau/
fàs autem illius mutationïs ÔC inconftâtfae alfas terra praebet, cuius pofftiones hue aut
illo uerfae magna ad aerfs temperfem momenta funt,alfàs fyderum curfus. Ex qufbus
foli plurimum imputes, Illum foquitur annus , ad illius flexum hyemes aeftatesq? uer/
ttrntur.Lunae proxfmum fus eft,Sed ÔC caeterae quoq? ftellae non minus terrena quàm
incumbentem fpiritum terris atriciunt,^ ortu fuo occafuue contrario, modo frigora,
modo imbres,aliasc^ terrarû iniurias turbidae mouët . Hoc neceffarfum fuit praeloqui
dfduro de ronitruo ac fulminibtis ÔC fulguratïonibus . Nam quia in aère fiunt, natura
eius explicare oportêbat,quo faciîius appareret qd facere aut pati poffet. Tria funt cAP+ XII
ergo quae-accidunt,fulguratfones,fulmina,£

-..a\x6 ...-'; .vL-I-B-ER.- S E-CYN-DV-S; T -.. -;
ÔC è nubibus fieri v.etiamnumponuenit ÔC fulgHrationes.ôc: fulminationes-i au. ignem
igneafpecie effe»aut f fgnei fpi'rft-us.Ad illa nûc tranfeamus,fn quibus lis eft. Quidam putant ïgnë
effe .n.nubibus.quidam ad tempus fieri.nec prius effe,quàm mftti. Nec inter illos qui
al,l lamine dem qufd proférât fgnem,cÔuenft,Alïus enfm?aliunde fllum collïgit,Quidam autem
radios folisintereurrentis recurrentfsc'^fepfus in fe relatos,îgnem excftare dicit.Anaz
xagoras «ero ait illum ex aethere diftfllare,&. ex tanto ardoreccelf multa decidere,qug
aubes dfu fnelufa cuftodiant. Ariftoteles multo ante ignem colligf non putatffed eodê
momento exilire,quo fiât. Cuius fententia talis eft, Duae mundi partes in imo ïacenrs
_ ,, . uentos.
terra ÔC aqua,utraq? ex fo reddit aligd . Terrenus uapor ficcus eft, ÔC fumo fîmilis,qut
tonïtruaS*. fulmina facit, aquarumhalitushumiduseft,.S^inimbres&rniues
" ** ' eedit.Sed ficcus ille terrarum uapor,unde uemis origo eft , quia coaceruatus eft , cum
* " ' cpftu nubiû uehementer împadarû àlatere elfdit, deinde, ubi Iatius ferit nubes proxiz
mas,haec plaga cû fonu incutitur, qualis in noftris fgni"busreddftur,cum flamma uitio
lignorum uïrentium erepat,Et ille fpiritus habens aliquid humidi fecum,cum eft con/
globatus,rum-pitur flamma- Eodem modo fpfrftus ille quem paulo ante exprimicoll./,
fis nubibus dixï,impadus alfjs nec rumpi, nec exilire filentïo poteft , Diffîmflis autem
ctepftus fit.ob difîîmflem impadionem nubium,Quare alfaemaforem fonkiim habët,
,
Y, -.-. aliaeminorem.Caeterum illa uis expreffifpfritus ignis eft,quffuIguratfonfs nomenha
. bet,Ieni impetu accenfus .ÔC uanus.Ante autem uidemus fulgorem quàm fonîtum au/
CAP.XIII dîamus,quia oculorum uelocïor eft fenfus,cY. multum aures anteccdit» Falfam autê"
; effe opfnionem eorum,qui ignë in nubfbus feruant,per multa colligi poteft.Si de ci/
, lo cadit,quomodo non quotidie fi^cum tantundem illic fomper ardeat ? Deinde nullâ
. rationem reddïderunt,quare ignis quem natura furfum uocat,defluat.Alfa enfm conz
ditio noftrorum ignïum eft, ex quibus fauillae cadunt, quae ponderïs focum aliquid ha
, bentjta non defoenditignis,fedpraecîpïtatur6-deduciter. Huic fimile nihil accidit in
fgne purfffîmo,fn quo nihil eft quod deprïmatur.Aut fi ulla pars eius deciderit.in péri
culo totus eft,qufa totum poteft excïdere, quod poteft carpi , Deinde illud quod quo/
. tidie leuitas cadereprohibet,fi in abdiro fuo tenet graue,quomodo illic effepotuft,unz
de caderet?Qufd ergofNon aîfquf fgnes fn inferiora ferri foIent,fîcut haec ïpfa de qui/
v< * -. busquaerimusfulmfna?Fatoenimnoneunt,fedferuntur.AIfquaflIospotentiadcpti
mf-,quae non eft fn aethere.Nîhil enfm iniuria illic cogirur,nïhiI rumpïtur,nïhil praeter
folitum euenit.Ordo rerum eft,ÔC expurgatus ignis in cuftodïa mundi, fum'mas fottû
: . tusoras,operasp,ulchera'mecïrcumït,hïncdffcederenôpoteft,fodneabexternoquf/
dem exprimi,quia in aethere nulli incerto corpori locus eft. Certa enim Se" ordïnatanô
CAP,Xlili pugnant. Vos inquam, dicitis» cum caufas ftellarum tranfuolantîum reddïris,pqffe
4 . aliquas partes aerfs ad fo trahere ignem, ex aethere decidentem , ÔC ex eo fupen'orib.us
locis ardore hic accendi.Sed plurimum intereft , utrum aliquis dicat ignem ex aethere
decidere,quod natura non patftur,an dfeat ex fgnea ui calorie ïn ea, quae fubieda funt,
f , » tranfîlfre,an hic accëdi.Nô enfm illinc fgnis cadit,quod non poteft fieri.fed hic nafçft.
. s -,, -,-.. .Videmus certe apud nos late incendie peruagante, quafdam infulas , quae diu conca/
luerant,ex fe concipere fïamrnam. Itaq? uerifimile eft in aère fummo,qui naturam ra.

N A T V R A L I V M Q__ V AE S T I O N V M 4?7
dam'ÔC illic fieri p'uta.Nubium inter fe compreffarum anguftiae médium fpiritu émit/
tunt,ÔC hoc ipfo inflammant,ÔC tormenti modo efjciunt Nam baliftae quoq? ÔC fcor/
pipnes tela cum fono expellunt, Qufdam exiftimât ipfum fpiritum per frïgida atc$ C;XVlI
humida euntem , fonum reddere. Nam ne ferrum quidem ardens filentio tingïturj
Sed quemadmodum. fî fn aquam feruens maffa defcendit, cum multo murmure extïn
guitur, Ita ut anaximenes ait , fpiritus ïncïdens nubibus tonirrua edit , ôC deinde cum
ludatur, per obftantfa ÔÇintercifa uadens, ipfa ignem fuga accendit. AnaXfmandef C A . XVÎlt
ornnia ad fpirirum retuîït . Tonitrua, inquit , funt nubis ïdae fonus Quare inaequalïa
funt?Quia ÔC ipfe idus inaequalïs eft . Quare ÔC fereno tonat? Qufa tunc quoque per
. '
craffum Ô. ficcum aéra fpiritus profîk't.At quare aliquando hô fulgurat èY tonat?quia .
tenuior ÔC infi'rmior fpfritus,qui in flammam non ualuft, in fonum ualuit.Quid eft er/ .
go ipfa fulguratïo : aeris diduçentis fo,corruenrisq? iadatïo, lâguidum ïgnem,nec exû
turumaperiens,Quid eft fuImen?Acriorisdenfîorïsq? fpiritus curfus, Anaximan/ CA,, XIX >
drus ait omnia ifta fie fieri,ut ex aethefe aliqua uis in inferiora defcendit.Ita ignis impa
dus nubibus fiïgidisfonat»At cum illas ïnterfcïndit fulget,ô

4ï8 ..
, LIBER
SECVNDVS ;
C. xxiiii curfus fine alimente conïedus eft, Quomodo,inquis,cum dïcas hancignfs effe na>
turam,ut petat fuperfora,fuImen tamen terram petft,aut faîfum eft, quod defnde dixi/
: . fti?Eft enim illi aeque furfum iter atque deorfum^Vtrumque uerum poteft effeJgni'S;
enim natura in uertïcem furgft,8_" fî nihil illum prohibe., afcendït, Sicut aquae natura
defertur , fî tamen aliqua uis acceflît , quae illam fn contrarium ageret , illo intenditur,
unde ïmbre deïeda eft.Fulmen autem cadit eadem neceffîtate qua excutttjn hfs fgnk
' * bus accfdft quod arboribus,quarGcacun.fnafîtenera funt, fta deorfum trahi poffunt,
ut etiam terram attingant,fed cum permiforis,ïn locum fuum exilient, Itaque non eft^
quod eum fpedes cuiufq? rei habitum,qui illi no ex uoluntate eft Si ignem permittis
ire quo uelit,ccelum,id eft, leufffi'mf cufufq? fodem repetet: ubf eft aliquid , quod eum
CA , Xxv fera*t,Ô

NATVRALIVM CiVAESTtONVM 4-»_>
motu ipfo extenuatus dfffundatur.Defnde cum maiorem fîbi locum quaerit, à quibus
inuolutus eft,fonum patitur,Quid autem?nô quemadmodû fllffej manus interfo plau
fum eduntjîc illifarum fnter fo nubium fbnus poteft effe magnus,qufa magna colleur
runt fnter fo? Vïdemus,inquït,nubes ïmpingi montïbus,nec fonum fieri. Primum C » XX VIII
omnium-non quocunq? modo impulfae funt tonât, fod fî apte funt compofîtae ad fonû
edendum Auerfae fnter fo manus collffae non plaudunt , fod palma cum palma colla/
ta'plaufum facft.Et plurimum intereft, utrum cauaeconcutfantur,an planas ÔC ëx.ëtae,i
Deinde non tantum nubes ire oportet,fod agi magna uiÔC procellofà. Etfam mons no
fcfndît nubem,fod dïgerit,&T?propriam quamq? partem eïus foluït.Ne uefîca quïdem al,primam
quocunq? modo fpïrïtum emittës fonat.Si ferro diuîfa eft,fine ulîo aurium fenfu exit.
Riimpï illam oportet ut fonet,nonfocarï.Idem de nubibus dico,nifî multo impetu dif '
folutae,nonfbnant,Adfjce nurtc,quod nubes ïn monte adaenonfrangunt,fedcîrcum
funduntur in alïquas partes montïs,arborfs ramos,frutfces, afpera faxa,ÔC emi'nentfa,
Et fta difcu.iuntur,& fî quem habent fpfrftû, mukïfariâ emittunt, qui nifî unïuerfug tr
rumpit nec crepat.Hoc ut feias, uentus qui circa arborefundft,fibilat,non tonatXato
(ut ita dicam)idu,c\" totum globum fomel diflïpante opus eft,ut fonftus erumpat,qua
Ifs audïtur cum tonat. Praeter haec natura aptus eftaër ad uoees, Quidni,cum uox CA.XXJX
nihil aliud fît quàm fdus aër?Debent ergo nubes utrînq??ïnfcri,^ cause ÔC intëtae. Vi ah difîecdri
des enim quanto uocaliora funt uacua quàm pIena,quanto inteta quàm remïffa, Item
tympana ÔC cymbala fonant , quia illa repugnantem ex ukcrïore parte fpiritu pulfai_t»;
haec ad fpfîim aerèm ada,nffî coheauo nô tinniunt. Quidam, ïnter quos Afclepio/- c A t XXX
dotes eft,iudïcant fîc quorundam quoq? corporû concurfu tonitrua & fulmina excuti
poffe.Aetna alîquando multo igné abundauft.Ingentem ufm arenae urëtis effudft.In/
tiolutus eft dies puluere,popuIosq? fubita nox terrait. Illo tempore aifîtplurïmafuiffe
tonitrua ÔC fuImina.Quae concurfu arfdorum corporum fada funt,non nubïum,quas
uerïfîmfle eft,ïn tanto ardore aeris nullas fuiffe , Aliquando Cambffos ad Ammonem
mifît exercitum,quem arena auftro mota,ô_! more niuis incïdens,texït,deïnde obruït;"
Tunc quoque uerifimile eft fuiffe tonftrua fulminacf,attrïtu âreng fofo affrïcantis,No
répugnât propofîto noftro ffta opinio, Diximus enfm utrfufq? naturx corpora efflare
terras, ÔC fîcci aliquid ÔC humidi in toto aère uagari . Ita fî quïd taie interuenit , nubem
facit folidïorem craffîorerac|? , quàm fî tantum fîmplici fpiritu intexeretur , Uia frangi
poteft ÔC edere fonum , ffta quae dixi fîue incendfjs uaporantibus aéra repleuerint, fî/
tre uentïs terras uerrentibus , neceffe eft nubem faciant antequam fonum. Nubes au/'
tem tam arida quàm humida effe cenfetur.Eft autem nubes(ut diximus) fpiffîtudo ae¬
ris craffî. Caeterum mira fulmïnis,fî intueri uelis,opera funt , nec quicquam dubff C# XXXI
relinquentïa,quin diuina infît illis ôC fubtilis potentia.Loculis integris ac ïllaefi's côfla/;
tur argëntum.Manente uaginajgkdius Iiquefcit. Et inuiolato Iigno,circa pila ferrum
omne diftfllat Stat frado dolio uinum , nec ultra trfduum rigor ille durât, Illud aequtf
inter annotanda ponas, licet, quod ÔC hominû ÔC caeterorum animalium quae ïda funt
caput fpedat ad exïtum fulmïnïs, quod omnium pereuffarum arbortim Contra fulmû - r **
na haftulae furgunt. Qufd quod malorum forpentfum ÔC alforum animalium , quibus
mortifiera uis ineft,cum fulmine ïda funt,uenenum omne confumitur?Vnde,fnquît,'
fcis?In uenenatis corporibus uermis non nafoitur.Fulmineïda,ïntra paucos dies uer/'
minant. Quid quod futura portendût , nec unius tantum aut alterius rei fîgna dant,: XXXII
fed faepe ïongum fatorum foquentium ordïnem nuntiant,cxT quidem certfs euidentû
bus,lôgebj clarioribus,quàm{îfcrfberent.Hoc aût inter nos cVThufcos,quibus fum/ . -
ma perfoquendorurn fulminû eft fcientia,intereft, nos putamus quod quia nubes col/
ïifae funt,ideo fulmina emït_antur,ïpfî exiftfmant nubes collfdf ut fulmina em 'rtantur,'
ISIam cum omnia ad deum referant,in ea funt opinione, tanquâ non quia fada fun_,fîz
gnfficentjfod quîa fîgnïfi'catara funt, fïant:eadë tamenratione fiût,fiue ïllïs fîgnificare
propofîtû eftjfiue confoquens.Quomodo ergo fîgnificât,nifità deo mittant?Quomo *de»
do aues nôin hoc motae , ut nobisoccurrerent , dextrum aufpfcfum finfftrumue focez
mntiEt illas,inquïs,deus mouit Nimis illum oefofum ÔC pufîllae ref miniftrû fâcïs , fî
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
alfjs

43° LIBER SECVNDVS
alfjs fomnia,alfjs exta dffponft , Ita nihilominus diuina ope geruntur , Si à deo pennac
auium reguntur, nec pecudum uifcera fub ipfa focuri formantur . Alia ratione fatorû
ferfes explfcatur,indfcfa uenturi ubiq? praemittens,ex quibus nobis qua.dam familia/
ria, quaedam ïgnota funt , Quiequid fft,alfcufus rei futurae ffgnum eft , fortuita ôC fîne
ratione uaga dïuïnationem nô recipiunt. Cuius rei ordo eft , etiam praedidio eft Cur
ergo aquilae hic honor dates eft,ut magnarum rerum faceret aulpicïa? Aut coruo,aut
' pauciflïmfs auibus,&* caeterarum fîne praefàgio uox eft?Qufa quaedam fn artem non/
dum redada funt,Quaedam uero ne redfgf qufdem poffunt,ob nimium remotam con
uerfarionem , Caeterum nullum anfmal eft , quod non motu ÔC occurfu fuo praedicat
7 aliquid. Non omnfa foilïcet,fod quidam notantur. Aufpïcium eft obferuantïs. Ad eu
aljn ea dire/ itaq; pertiner,quifinduxerit animum. Caeterum ÔC illa quaepereunt Quincp ftellarû
xerit poteftates Chaldgorum obferuatïo excepit.Quid tu?tot milia fyderum ïudïcas ociofa
lucere?Quid eft porro alfud,quod errrorem ïncutfat perftfs nataliû , quàm quod pau/
cfs nos fyderibus aflîgnant,cum omnia quae fupra nos funt, parte fibi noftri uïndïcët?
Submiffïora forfîtan ïn nos propius uim fuam dirïgunt , ÔC ea quae frequentius mota,
aliter nos,ak'ter cçtera animalia profpïcïunt,Ceterum ÔC illa quae aut immota funt,aut
propter uelocitatem uniuerfo mundo parem ïmmotis fîmilïa , nô extra ius domïniûô^
noftri funt.Aliud afpice ÔC diftributis rem effi'cis tradas . Non magis autem facile eft
C, XXXi il fcke, quid poffïnt,quàm dubftari debeat,an poffïnt, Nunc ad fulmina reuertamur,
quorum ars in triadiuiditur. Quemadmodum exploremus, quemadmodum inter/
pretem ur,quemadmodum exorem us.Prima pars ad formulam lpedat, focunda ad di
ui'natfonem , tertfa ad propiciandos deos , quos bona rogare oportet, mala deprecari,
XXXIil I Rogare,ut promiffa ffrment,deprecarf,ut remittant minas. Summam effe uim fui/
mïnum iudïcant,quia quiequid alia portendunt,ïnteruentus fulmïnis tollit,Quiequid
dt mutatur ab hoc portenditur,fixum eft,nec alterius oftenti fîgnïficatfonefminuitur Quiequid
exta,quiequid aues minabuntur, focundo fulmine abolebitur, Quiequid fulminede/
nunciatum eft,nec extis,nec aue contraria refellïtur.In quo mihi fallï uident , Quare?
Quia uerïs uerius nihil eft. Si aues futura cecinerunt, non poteft hoc aufpïcïû fulmine
irritum fieri.Aut fi poteft, non futura cecinere,Non enim nunc auem comparo ÔC fui
men,fed duo ueri figna, quae fî unum fîgnificant,paria funt. Itaq? fi fulminfs fnteruen/
tus fubmouet,extorum uel augurum ïudicia, maie infpeda exta,maleobferuata augu
ria funt , Non enim refert utrius rei maior potentïorue natura fît, fed utra uim attulït.
fîgnum quantum ad hoc par eft.Sî dîcas flammae ufm maîorem effe , quàm fumf, non
mentferisjfod iudicandum,anin ïgne idê ualet flamma,quod fumus.Itacp fi hoc dïcût,
quoties exta ak'ud fîgnfficabunt , alfud fulmfna , fulmïnum erît autorïtas maior, for/
taffècpnfentiam: fed hoc dicunt, quamuis altéra figna uerû praedfxere, fulmïnis idus
priora deleuft,ôc. ad fe fidem traxft,falfum eft , Quare? qufa nihil intereft, quammuîta
aufpicia fînt,fatum unum eft, quod fi bene primo aufpicio intelledu eft, focundo non
interit, Itadico,non refert, analiud fit per quod quaeramus , quonïam de quo quaeri/
f»'XXX'*1' mus» idem eft. Fatum fulmine mutarï non poteft, Quïd ni?Nam fulmen ipfum fati
pars eft, Quid ergo expiationes, procurationesqj , quo pertinent,.! ïmmutabïlia funt
fata?Permitte mïhï illam rigfdam fodâ tueri çorû, qui excipïunt ifta, ÔC nihil aliud effe
èxiftimant fata,quàm aegrae mentis folatia.Aliter ius fuum peragunt,nec ulla commo
uentur prece,non mifericordia fleduntur, non gratïa.Seruant curfum irreuoeabilem,
ingefta ex deftînato fluunt,Quemadmodum rapidorum aqua torrentium fn fe non re
C, XXXVI currîr,nec moratur qufdem,quiaprïorem fuperuenfens praecïpïtat:fïc ordfnem fati ae/
terna forïes régit , cuius haec prima lex,ftare decreto, Quid enim intellïgis fatum?
exiftimo neceflîtatem rerum omnium adionumqVjuam nulla uis rumpat.Hanc facri
ficfjsjôc: capite nïueae agnae exorari iudicas, diuina nô nofti, Sapfenrfs quoque uiri fon
tentfam negatfs poffe mutari.Tanto magis dei,cum fapiens quid fît optimum in prae/
fentiafcfat,ilIïusdiuinitatiomnepraefensfît. Agere tamen nunc eorum uolocaufam,
quiprocuranda èxiftimant fulmina, ÔC expiationes non dubitant prodeffe, aliquando
XXXVII adfubmouendapericuIa,aliquandoadIenienda,aIiquandoaddffîèrendaf Qufd fît
quod
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

N A T V R ALIVM Q. V AE STION VM 451
- quod fequitur,pauIo poft profequar . Interfm hoc habent commune nobffcum, quod
nos quoq? exïftfmamus uota profïcere,fakia ui ac poteftate fatorum: quaedam enïm à ,
dfjs immortalibus ita fufpenfa,relida funt, ut in bonum ucitant,fi admotae dfjs preceS
fuerfnt,fî uota fufcepta.Ita non eft hoc contra fatum , fod ipfum quoq? in fato eft, Aut
futurumbinquit,eft,aut non.Si futurum eft,etfam fî non fufceperis uota fiet.Si non eft
futurum, etiam fî fufcepcrisuota,non fïet.FaIfa eft ffta iIlatio,quia illam mediam fnter .
ifta exceptfonem praeterîs, Futurum,inquam,hoc eft,fod fi nota fufoepta fuerïnt, hoc .
quoq? neceffe,inquit,eft,fato comprehenfum fit,ut aut fufcipïas uota,aut non. Pu/ XXXVil I
- ta me tibi manus dare, ÔÉ faterï hoc quoq? fato effo comprehenfum,ut utiqj fiant uota*
> nitus
ïdeo fient.Fatum eft,ut hfc difortus fit, fod fî Ifteras didicerit: ab eodem fato contïnet,
ut litcras difcat,ideo dl'foet.Hfc diues erït,fed fî naufgauerit.At ïn illo fati ordine , quo
patrimonium 1II1 grande promïttitur,hoc quoq? protinus fatû eft,ut naufget , ïdeo naz
iiïgabftjdem dico tibï de expiationil. us.Effugiet perïcula,fî expiaueritpraedïdas diui
minas.At hoc quoq? ïn fato eft,ut expiet.Ideo expiabit, Ifta nobis opponi folët,
ut probetur nihil uokmtati noftrae relidum,ô£ omne ius fato tradftum. Cum de ifta re
agetur,dfcam,quemadmodum manente1 fato alîquid fît in hominis arbkrio.Nunc uez
ro fd de quo agitur, explicaui, quomodo fî fati certus eft ordo, expiatïones?propicia/ al^curdiioes
tfonesq?, prodigiorum pericula auertant, quia cum fato non pugnant , fod ipfa in Iege
data funt.Quid ergo,inquis,arufpex mfhf prodeft ? Vtiq? enim expiare etiam nô fua/
dente illo mihi neceffe cft.Hoc prodcft,quod fati mfnffter eft, Sic cum fanitas uideàtur
effo de fato,debetur ÔC medfco.quia ad nos beneficium fati per huius manus uenit, XX Xr X
Generaffulmïnum tria effe ait Cecinna.Côfîliarïum,Autoritatfs,&: quod ftatus di al , fulgurtm
citer.Confilfarium ante rem fk,fed poft cogïtationem,cum aliquid ïn animo cogitan/
tibus,aut fuadetur fulminis idu,aut diffuadetur. Autorîtatîs eft , ubi poft rem fadam
uenit,cum bonam fortunam malamue fîgnffîcat. Status eft,ubi quietis nec agentibus
quicquam,nec cogitantibus quidem fulmen interuenit,Hoc aut minatur,aut promit/
tit,aut monet.Hoc monitorium uocat, fed nefoio quare non idem fit, quod côfilfariû,
Nam ÔC qui monet confilium dat,fed habet aliquam diftindïonem.Ideoq? feparatur à
confilfariOjquia illud fuadet diffuadetcp, hoc folam impendentis periculïeuitationem
contïnet . Vt cum timemus ignem aut fraude à proxïmïs,aut ïnfidïas à forais. Etiam/
num tamen aliam diftfndîoncm utrfufque ufdeo.Confîlïarium eft, quod cogïtantifa/
dum eft.Monitorium, quod nihil cogitantï , Habet autem utraqueres fuam proprie/
tatem,Suadetur delïberantïbus , at ukroneï monentur. Primo omnium non funt CAé*KL
fulminum gênera , fod fignificatïonû.Nam fulminum gênera funt illa, quod terebrat,.
quod difcutït, quod urit, Quod terebrat, fubtïle eft ÔCÛam m eum, cuiperanguftifffz
mum fuga eft,ob fynceram ôfpuram flammae tenuftatem : quod diffîpat,congîobatû
eft , ÔC habet commixtam uim fpiritus coadi ÔC procellofî , Itaque illud fulmen per id
foramen,quod ingreffum eft , redit ÔC euadit Huius late fparfa uis , rumpit ida , non
perforât.Tertfum illud genus,quod urit , multum terreni habet , ÔC igneum magis eft
quàm flammeum Itaque relfnquît magnas ignfum notas , quae percufffs fnhaereant,
Nullum qufdem fîne fgni fulmen uem't,fed hoc proprie igneum dicimus, quod manf/
fefta ardoris ueftfgia ïmprimit.Quod urit,ÔC fufcat,trîbus modfs urit: aut enim afflat,
ÔCleui iniuria îaedit,aut comburft,aut accendft.Omnfa ffta urunt,fod génère ÔC modo
différant . Quodcunque combuftumeft,utfque&.uftumeft, At non omne quod
iiftum,utïque8£ cotnbuftum eft. Item quod accenfum eft. Poteft enim illud ïpfo
tranfîtu ignis uffiffe . Qufs nefoft uri quïd , nec ardere ? Nihil autem poteft ardere,
quod non uratur, Vnum hoc adfjcfam , Poteft aliquid effo combuftum, quod non
fît accenfum.Poteft accenfum effe,nec combuftum.
Nunc ad fd tranfoo genus fuIminis,quo ida fufcantur.Hoc autem décolorât, aut co CAP» XXI
lorat.Vtriq; diftindionë fuam reddâ. Decoloratur id , cuius color uïtiatur,nô mutât.
Colorât idjcufus alïa fît quàm fuft faciès, tanq"? cerufea,uel nigra,uel pallida , Haec ad/
hue Hetrufcis cVphilofophis corn munfafunt.In îllo diffen_fû.,quod fulmina dicunt à
Joueministres flli manubïas dant,Prfma(ut afût)monet ÔC placata eft,ôC ipfîus con
CÛio
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

452 LIBER SECVNDVS
filio louis mfttftur, Secundam mittft qufdem Iupfter,fod ex confiHj fententia, Duôde

NATVRALIVM Q.VAESTIONVM . 4?J
feflîone certum eft,quoufcp fmpetretur dilatio.Priuata enim fulgura negant ultra de/
cimum annum , publica ultra trïcefimum poffe diffetrï , Hoc modo ÔC ifta fim'ta futxt^
quia ultra quod nonprorogarêtur indufum eft.Omniû ergo fulgurû ÔC omnfs eiiëttis
dies ftata eft. Nô poteft enfm ulla fnccrtf effe côprehenfîo.Quât fnfpfcfëda fint in fui/
gure,paf_îm ÔC uage dfcunt:&. fie paffîones eorum debere dfuidi , quemadmodum ab
Attalo philofopho,qui fe huic difcïplinae dederat, dïuifa funt,ut infpicfahrtir ubi fadû
fïr,quando,cui,ïn qua re,quaIe,qiiantum,Haec fi dïgerere in pattes fuas tioluerOj quïd
poftea fac.am,ni'fîfnimmenfurnprocedarn? l*\!unc nomina fiilgurû,quîe à C eeinCA*XLIX
na ponuntur,aperte ftringam,cV quid de his fontïam, exponafruAit.efîe poftuIat6ria$
* qufbus facrfficia intermifla,aut non rite fada repctuntur.N.ohitoriaj quibus docerùr*
quid cauendum fit.Peftifera,quae mortem exilium (£ pottehdût. Fàll2cia,qii_e pet fpe
cïem alicuius boni nocent.Dant confulatum malo futurû gerenribus, ôC h .créditatem
cuius compendium magno fît luendum incommodô. t Dentanea, quae fpeciem péri/ aiideinptalid
culf fînepericulo afferunt.Peremptalïa,quibus tolluntur pribrum fulmfnû minar.Ât/
teftata quae prfpribus cpnfontiunt.? Artencata, quae fn inclufo fiunt. Obruta,qtiibtiS di Atterra/
iam prius pereuffa nec procurata ferfûtur . Regah'a,quorum uf tâgftur, uel c omïtïiim* Ke4 i Itf
uel principalia urbis Iïberae loca, quorum fignificatïo regnum ciuïtati mïnatur , Infor/
na,cum è terra exilïunt ignes.Hofpitalia,qu_e facrifîcijs ad nos Iouem arceffunt,cV (ut
uerbo eorum mollfori utar; fnuftant. Hune uenire cum magno fnuîtantium periculo
affirmât,Auxiliaria,quae aduoeata dïcuntur,fod aduoeantiû bono ueniunt, Quan cA* t
ço fîmplicior dïuïfîo eft, qua utebatur Attalus nofter egregîus uïr, quiHetrUfoorû dû
fciplïnam graeca f fubtilitate mifeuerat. Ex fulminibus quaedam funt, quae fighifïcât dUutilite*
id,quod ad nos pertinet:quaedam aut nihil fîgnifïcant,autidj cuius intelledu.; ad nos
non peraenk.Ex his quae fignifïcant,quaedam font Iaeta,quaedam aduerfa,qùaedâ hec
aduerfa nec laeta,Aduerforum hae fpeefes funt.Aut ineuitabilià mala portendunt, aut
euitabilia,aut quae mïnui poffunt,aut ? prolongarf, Lâeta aut hianfura fignificant. aut dUquiproto
caduca.Mixta aut habent partem boni aut mali.aut mala in bonum.aut bona in malû £

'4?4 ;'' ''*' :"LiB'EÎ_ -f-Ec vNbVs ;'
'
'']
A y '
'feftjfepfus hauftiîs aîîénat .Sed ad hoc uacuf reuertemur , Fortaffe enfin Ifbebft oftcti^
dcre,quantum omnia ifta à philofophia artium parente fluxere . Illa primum ÔC quae;/
ïiuit caufas rerum, ÔC obforuauït effedus, ôC quod in fulminis înfpedfone loge meîfu'-'
eft,initfjs rerum exïtus cohtuîit. Nunc ad opïnfonem Pofidorifj reuertar.E terra'
* îerreniscft omhibtis pars hùmïda efflat,pars fîcca ÔC fumidà remanetHaec fulminibus
alïmentum eff,iîla imbriblis. Quiequid in aéra fîcci fumofîq? peruenit,fd includi fe nur
- . - * j bibùs non fort , fed rumpit clàudentiâ. Inde eft fonus,quem nos tonitruum uoeamus,^
în ipfo quoq? acre quiequid âttenuatur . fîmul fîccatur ÔC calet.Hoc quoq? fî fnclufum
eft,àeque fugam quaerit, ÔC cum fono euadît,Et modo unfuerfam eruptfonë facit, eoàf
:ùehementius fntonat,modo per partes ÔC minutatim , Ergo tonkruâ heec fpiritus ex/1
primït,dUrh aut rumpit nubes,aut peruolat,Volutatïo autem fpiritus,in nube conchi
"CA-Lv fîjùehementiffîmum eft atteréndi genus, Tonitrua nihil aliud funt, qtiàm citi ae/
* forte* ferit ffsfonftus,quf fieri. nifî dum aut ? terft, aut rumpïtur,non poteft. Et fî,colliduntur,în/
' - quft,nubes fnter fe,fît fs que defyderat idus,fed nô uni"uerfus . Nô enfm tota totis conf
*"""
-
- ' turrunt,fedpaftibuspartes.Nonfonantmollia,nifîilIffadurisfînt,fo
""' «dus,nffî fmpadus,Ignfs,fnquît,mïffîis fn aquâ,fonat , dum extfnguftur Puta ita effo;
, . duam,nonraramÔ(.fortuî'tam.Puta
pre me eft.Non fenim ignïs tunc fonum effïcit,fed fpfrftus per extfngtientia effugfensy
Vt dem tibï ÔC fieri ignem in nube, ÔC extingiïi, è fpfritu nafoitur ÔC attritu,Quid ergo/
inquit , non poteft aliqua ex his tranfcurrëtibus ftellis incïdere in nubem ÔC extinguïf
"" *'x" _3xïftimemuspoffe âlfquando ÔC id fieri . Nunc naturalem caufam quaerimus ÔC affir
me confiterf uerum effe, quod dfcfs, Aliquando
poft tonitrua emicare ignés , ftellis tranfuerfis ÔC cadentibus fimïles, non ob hoc toniz
fcriia fada funt,fod hoc fit qâ tonitrua fada funt.CIidemus ait; fulgurationis fpecïë in/
ânem effe,non îgnem.Sïc enfm per nodem fplëdorem motu remorû uideri. Dïffimi/
_.,,_.. le eft exemplum.lllïc enim fplendor intra ipfam aquam apparet . Hic quod fit in aéré
CA t LVI erûmpit ÔC exilït. Heraditus exiftïmat fulguratïonem effe uelut apud nos incipi
iëritium ignium coriatus,ÔV primam flammam ïncertam,modo intereuntem,modo in/
jfufgentem.Hoc antiquï fulgêtra dïçebât,tonïtrua nos pluralïter dicimus,Antiqui au/
tem tonitruum dixerût , aut tonum.Hoc apud Cecfnam inuenio facundum uirum ,fï
i ; , ;..'- habuiffet fneloquentfahomèn, "'ÔC nifî fllum Ciceronis umbra prefîîflêt, Etiamnum
ïlîb îiefbo utebantur antiqui correpto,quo nos prod.uda una fyllaba utimur»Dicfmus
enïm ut fp_endefe,fîcfulgere,Atquiillis ad fïgnifi'candam tam fubftâm è nubibus erit-
éÀitVîi' ptïonemIucïs,mos erat uti média fyllaba correpta.titdïcerentfulgere, '_ Quidipfe
exiftimem quaerfs?Adhuc enfin alienis opinfonfbus accommodaui manum, dfcâ, fuf
gurat,cum repëtinum late lumen emicuït.Id euenit,ubi in ignem extenuatis nubibus
àer uertïtur , nec uires, quibus Iongius profîlfat, ihùenicNon miraris puto ,fîaera aut
motus extenuat,aut extenuatio fncendit , Sic Iiquefcït exeuffa glans funda, ÔC attritxi
il, plurima ?ens "dut ïgne diftillat.Ideo aeftatet plura funt fulmfna,qufa plurimum calida eft.Fa;
fimt cilius autë attritu calïdiore ignis exiftït,Eodem modo fit fu!gor,qui tantû fulget,&. fui
men quod mittituf.Sed illi leuîor uis, alimentiez eft minus. Et ut breuïter dicàm quoef
fontio,Fulmen eft fuIgurïntentû.Ergo ubi calîdf fumidicK natura,emiffa terris,in nuz
bes mciditjcV: diu in illarum finu uolutata eft,noiiilfîme erumpi.,Ét quia uires non ha5
bet,fplendor eft, At ubf fulgura illa plus habuere materix,ÔC maiorê impetu arferunt,*
iA Lv in non apparet tantum,fod decidunt. Quidam utiq? èxiftimant fulmen reuerti, qui/
, . dam fubfîdere,ubf alimenta praègrauauerant, & fulmen fdu langufdfore delatum eft,'
àUafji'duis At quare fulmen fubîtiim apparet,nec continuatur ? afftduus fgnis ? Qufa celefrfmfr
ignibus ^ "n'rïq? motus , fîmul ÔC nubes rumpft,&. aéra fncendft,Defnde définît flamma qui/
efeente motu,Non enim eft affidiius fpfrftus curfus,ut fgnis poffit extëdi, fod quoties*
fb'rtius' ipfa iadatïone fo accendit, fugiendi ïmpetum capit.Deïnde cum euafît, ÔCpu/
gna defî]t,ex eadem caufa modo ufq? ad terram profertur, modo diffoliiitur,fî minore
ûi preffus eft.Quarè oblique fertur?Quia fpiritu conftat.Spîrittis oblïquus eft,flexu/:
ofus.cjj . Et quia riaturà ignem furfum uoeat , iniuria dcorfum premit, incipit obliquusr
èffe,Interdum âutem neut'ra uis altefftedft, ÔC fgnfsiinfuperioranititer,&:ininferiora''
""' deprimitur.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

NATVRALIVM Q_ V AE S TI O N V M 455
deprfmi'tur. Quare fréquenter cacumîna montfum feriuntur? Quia oppofîta funt nu
bfbtfs,&É e ccelo cadêtfbus,per haec tranfeundum eft. Intelligo quid fam duduiri rA
defyderas,qufd efflagftes,maIo înqufs fulmina non tfmere,quàm nofle,r.ac£ alios do/ *
ce quemadmodum fiant. Ego mihi metû illorum excuti malo. quàm naturam ïndica/
rkSequar quo uocas,omnïbus enim rébus omnibus^ formonibus aliquid falutare mi
fcendum efi , Cum fmus per occulta naturae,cum dfufna tradamus,uendfcandus eftà
malis fuis animus , ac fubinde fïrmandus , quod etiam eruditis ÔC hoc unum agentïz
bus, neceffarfum eft,non ut effugfamus fdus rerum , undfq? enfm tela iri nos iaciûtur,
fod ut fortiter conftanterq? patiamur. Inuidi effe poffumus,fnconcuflî nô poffumus,
quanquam fnterim fpes fubft, ïnconcuffos quoq? effe nos poffe. Quomodo ïnqufsf
Coritemne mortem , ÔC omnia quae ad mortem ducunt contempta fînt, lîcet fila bella
fînt fiue naufragfa, fou morfus ferarum, fîue ruinarum fubfto lapfu procfdentium pon
dera,Nunqufd ?alïudfacerepoffunt,quàm ut corpus ab anima refoIuât?Haec nulla di for, dmpliits
lîgentia euftat , nulla felîcftas domat , nulla potentïa euincït; talia uero fortitudïne dû
fponuntur. Mors omnes aeque uocat.Iratïs dfjs propfcfjsq?, morïendum eft. Anfmus
ex fpfa defperatfone fumatur. Ignaufffîma anfmalïa,quae natura ad fugam genuft, ubi
exftus non patet,tentant corpore fmbellf. Nullus pernfcfofïor hoftis eft,quàm quem
audacem anguftiae faciunt, longerp uiolentius fomper ex nécefîîtate quàm ex ufrtute
corffgirnur , Maïora aut Cette parïa conatur anïmus magnus ac perdîtes , Cogitemus
nos tanquam ad mortem proditos effè , ÔC fumus.Ita eft LucflkÔmnes reforuamur ad
mortem. Totum hune quem uidemus populum, quoufq? cogitas effe?cito natura re/
uocabït ÔC condet,nec de re,fod de die querïtur.Eodem citiûfue tardiûfue ueniendum
eft. Quid ergo ? Non tibi timidiffîmus omnium uidetur ÔC infîpfentïffimus , qui ma/
gno ambïtu rogat morarh mortis ? Nonne contemneres eum,quï ïnter perituros conz
ftitutus, beneficfj loco peteret,ut uîtïmus ceruicem praeberet?Id facimus.Magno aefti
mamus mori tardius.In omnes conftitutum eft capitale fupplicïum, ÔC quidem confti
tutione ïuftiflïma . Nam quod maximum folet effe fblatium extrema paffurfs , quorû n>
caufa eadem fors eft. Sequêremur tradftf à indice aut magiftratu, ÔC carniffeï noftro
praeftaremus obfequium Quid ïntereft,ad mortem iuffi eamus an ukroneï, O te de/
mentem ÔC oblïtum fragïlitatis tuae , fî tunc mortem times , cum tonat.Ità ne falus tua
in hoc uertitur?Vïues fî fulmen effugfs . Petet te gladius, petet te Iapis,petet te febris,
Non maximum ex pericuïis tuïs,fod fpeci'ofîffîmum fulmen eft,MaIe fcilicet erit adû
tecum , fîfenfum mortfs tuae celerftas infinka praeuenerït, fi mors tua?praedïcetur , fi al,,pcuretur
tu tunc quidem cû exfpïras ,non fuperuacuae fod alfcuius magnae rei fîgnum es?Maz
lefcilicet tecum agitur , fi cum fulmine cecideris . Si pauefds ad cceli fragorem,nubiz
umue trépidas , quoties aliquid effulfi'texpîras Quid ergo ? Honeftius ïudïcas deie/
dione animi perire quàm fulmine? Eo itaq? fortius aduerfus cceli minas furge,&. cum
mundus undiq; exarferit , cogita te nihil habere de tanta morte perdendum. Quod fi
tibi parari credis illam cceli confufïonem, illam tempeftatum dïfoordïam,fî propter te
ingeftae illifaeq? nubes ftrepunt , fî fn tuum exftfum tanta uis ignïum excutftur,at tu fo
lattj loco numera tantieffe mortem tuam'. Sed non erit hufe cogftatïoni locus . Cafus
ifte démet metum, Eft ïnter caetera quoq? hoc commodum efus, quod expedationeni
tuam antecedït.Nemo unquam fulmen tïmuit,nffi qui effugit.
Libri focundi naturalfum quaeftîonum ffnfs,
, EX
.IN LIBRVM SECVNDVM.
CAPITE NO NO.
Efïè quandam in rerum natura uehemen.iam magnosqj impetus. Sic Fortunatus : Hic 1
frmu.es magnicp impetus,quod ille fibi fatetur inuêtum in uetuftis codicibus, non coheerebit cû
fu'périohbus.Vehementia nihil aliud eft.quam magnus impetus. Exemplar Bntannicum fie ha
j.ebat,Eiîe quaedam in rerum natura uehementia magnicp impetus.
Et tamen me hercules per aliud nihil intendi poterit, nifi per femetipfum fuerit mtentum.lta
fuperior a.ditio.Bntannicum exemplar ad huncmodum,tam mehercuks quam nihil intêdiab
1
alio po.er_-,nifï per femet aliquid fuerit intentum.
O x Ipfe
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

6
45* ».
ANNO
T ATION ES, .
.';
s Ipfe quidemtranfit pér ipfum quod fcindit,8* média nô circvimfcindit, tamen «.utiuft-Ç-dn/
gitln alrjs erat,lpfe quidem tranfît per ipfum quo fcinditur.S. média nô circumfcindit tamê, fed
utrû cp cingitka repperit Fortunatus.Britannicu exemplar habebat hune in modum , per ipfum
quod abfcindi.ur,& média circumfundit tantum.fi. utrincp cingit, fed permeat,
EX CAP, XII II
4 Po (îe aliquas partes aeris ad fe trahere ignem ex a._here décident-.» ex his fuperioribus ar/
dere,ac fie accendi, Sic prior -editio. Fortunatus ita legit, Poffe^aliqaas partes aeris âd fetrahere
ignem.ex locis his fuperioribus.ardere an fie accendii Britannicû hàbebàt, trahere îgnetn éx hiS
lbcis fuperioribus,6" ex eô ardore fie accëdiJFortunatuS ita diuinat effe kgendum ,PofiTealrquâS
partes aeris adfe trahere ignem ex aethere decidentem, ÔC locis his fuperioribras ardere,an hic àc/
cendi
fenfus abfurditate fermonis kgit , qui e fpiritu nafeitur . Atqui dure coharet uerbum infmitum
cum fuperionbu&fieri ÔC extingui.Britannicum exemplar habebat.Vt dem tibi 8-fkri.8.c. Vttâ
Jbiconcedam ignem fieri &extingui in nube, non tamen aliundefit quam e fpiritu.
EX C AP, LIX
u c . Nam quod maximum folet effe folatium extrema pafluris. quorum caufa eadem fors eu.
î. îcnrior a.ditio.Tokrabilius quod aîf) legunt , quod eorû in caufa eadçm fors eftMollius erit,
^SC0Lu,u onei qi_0f EorQ caufa eadem fo» dUd eft,fuppliciorum caufa. eadem fors cû,
etiamfi nihil horum adplénum fatisfacit,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
:-''' ;tadj

LVCIIANNEI
ONVM LltHI.
SENECAE
Q_Vl EST
NATVRALÎVM
DE AQ.VIS.
457
Q. V-A È STI/
PRAEFATlO».
Ô N praeterft me Lucflf uirorum Optime jqiiàm magnariim rerû
fundamenta ponam fehex,quï mundum cirCuire côftïtuï,&. eau/ .
fasfocretaCB efus eruere* atq? alfjs hofcehda prodticëre, Quando
tam multa Confequar? tam fparfa colligàm ? tam occulta perfpk
ciam ? Premït à tergo fonedus^ ÔC obfjcït annos fnter uaha ftudia
confumptosjtanto magis urgeamUSjÔc. damha aetatis maie exem/
tae Iabor farciat, Noie ad diem accédât . Occupationes parrimonîj
ai,curd
recidantur,ïonge à domfnio iacentis f caula foluàtUr,fibi totus animus Uacet,cV ad tô
templationem fui faltem f ipfo imperu refpfcfat, Facïet ac fihi inftabît,&. quotidie bfe» A -, in , r fu/
uitatem temporis metfetur. Quîcqufd amïffUm eft j fd dïlfgentf ufu praefentfs uïtïè '
g

4.8 LIBER TERTIVS
fod &infeftus,nec aufdus pVcuI^nec fugax,profperitâtênon expedans, fod aduerfus
. titrûq? întrepidus ÔC incôfufus, nec illius tUmuîtu, nec huius fulgore percuffus.QukJ
eft praedpuum ?non admitterein animo mala confîjia , puras ad cClum manus toile/
re,nullû petere bonû,quod ut ad te trâfeat,alïçjs poflît arnittere , optare,quod fine ad/
uerfario optatur, bonâ mente. Caetera magno .eftfmata mortalibus , etiam iîquïs do/
. inS cafîis abftulerit,fîc intueri, quafi exitura, quà uenerint. Quid eft praecfpuum?ÂI/
al,fortuita tQS fQ^ j fQçtunarn fpiritus hominis attollere, Meminiffe,ut fiue felïx eris, fcfas hoc
: non futurum dfu, fiue i'nfelfx,fcfas hoc tenoneffe,nffîcum piites.Qufdeftpraecfpuâ?
.-i In primis Iiberum anfmum habere.Haec res efffcft non è fure Qufritfum ut fît Iiber,ft

NATVR ALIVM Q. VAESTION V/Vl 45*'
fi-adus terrarum tterberatum, amaritudïnem ponit, ÔC prauitatem faportsïn tanta ia
lïuarietateexuit, £_"ïnfynceram aquam tranfit. Quidam èxiftimant,quïc/
quid ex imbribus terra concïpït , ïn flumina rurfus emitti Et hoc argumenti loco po/- '
nunt, quod paucïffïma flumina funt fn hfs locfs , fn qufbus rarus eft fmber.Ideo fîccas
effo aiunt Aethiopie. fblitudines,paucosCj? fnuenfrï in interiore Africa fontes, quîa fer
uida ctlï natura fit, ÔC penè femper atftiua.Squalidae itaque fine arbore, fine cultu are
na* iacent , raris imbribus fparfae, quos ftatfm combfbunt . At contra confiât Germa/
nfam Galliamq?, ÔC proxfme ab his Italiam , abundarerfufs c\Tf.umfnïbus , quia ccelo
humido utuntur, 8t* ne aeftas qufdem imbribus caret. Aduerfus haec multa CAfVII
dicipoffe uides. Primum ego tibï, uinearum dilîgens foflôr, affîrmo , nuliam pluui/ ,
am effe tam magnam , quae terram ultra decem pedes fn altftudinem madefaciat. O/
mnïs humor intra primam cruftam eonfumïtur,nec ïn ïnferïora defoendît.Quomodo
ergo poteft imberfuggerereamnfbusufres,quffummamhumumtfngk? Pars maior
eius per fluminû alueos in mare effertur . Bxfguû eft quod forbet terra , nec fd foruat,
Aut enfm arfda eft,ÔC abfumft quiequid in fo fufum eft;aut fatïata , fî qd fupra defyde/
rium cecidit , excludit . Et ideo prïmis imbribus non augentùr amnes, quia totos ïn fo
fïtfensterra trahit , Qufd quod quaedam flumina erumpunt faxïs ÔC montibus? His
quid confèrent pluuiae , qu_e per nudas rupes deferuntur,nec habent terram cui infû
deant? Adfjce ,quod in fîccinîmis locis , putei in altum adi , per ducenum aut trice/
num pedum fpatia, inueniunt aquarum uberes uenas, in ea altitudine , ïn quam aqua
non penetret, ut feias illic non cccleftem effe, nec colledîcïum humorem , fod quod di
ci folet ufuam aquam. Illo quoq? argumento haec opinio refellitur, quod quidam fon/
tes in fummo montïs cacumïne redundant.Apparet ergo illos fiirfum agi, aut ibi con/
cipi,cum omnis aqua pluuialis decurrat. Quidam èxiftimant quemadmodum C, VIII
in exteriore parte terrarum uaftae paludes iacent , magni ÔC naufgabiles Iacus.quem./-
admodû ingenti fpacïo terrae maria porreda funt, ïnfufa uallibus , fîc fnterfora terra/
rum abundare aquis dulcibus,nec minus illas ftagnare.quàm apud nos oceanum,Ô£. fi
nus eiusjimo eo fatius. quo plus terra in altum patet . Ergo ex illa profunda copia ïfti
amnes egeruntur,quos qufd mi'rarfs fî terra detrados non fentfat, cum adiedos maria
non fentïant? Quibufdam haec placet caufa. Aiunt habere terram intra fe ca CA ÎX
uos receffus , ÔC multum fpfritus,qui neceffario frfgefoft,umbra graui preffus.Defnde *
piger ÔC immotus,ïn aquam cum defîjt conuertitur, Quemadmodum fupra nos muta
tio aeris umbram facït,ita infra terras riuum agit . Supra nos ftare no poteft fegnfs dfii
ÔC grauis. Aliquando enim foie tenuatur,aIiquando uentis expandftur.Itaq? interualla
magna imbribus funt. Sub terra uero quiequid eft, quod fllum in aquam conuertar,
idem fomper eft,umbra perpétua, frigus aeternum , inexercitata denfîtas,fomper ergo
praebebft fontf aut flumini caufas.PIacet nobis terram effè mutabîlem. Hue quoque
quiequid efflauit quia non aère libero concipitur , craffèfoft , ÔC protinus fn humorem
conuertitur. Habes primas aquarum fub terra nafcentfum caufas. Adfjcfas etfâ lu c.A,x
cet.cjdfiant omnia ex omnibus.Ex aqua aer.Ex aère aqua.Ignis ex aère Ex ïgne aer,
Quare ergo non terra fiât ex aqua, ÔC ex terra aqua? quae fi in alia mutabïlïs eft,8c* in
aquâ,ïmmo maxime in hanc,Vtraq? cognata res eft,utraq? grauis,utra

44° LIBER TERTIVS
fîne igné eft , Detrahe illi calorem» rigefcet,ftabit,diirabitur.Tranfît aer in humoremï
fod nihilominus non fine humore.Er aéra ÔC aquam facit terra, fed no magis unquam
fine aqua eft , quam fine aère . Et ideo facilfor fnuicem tranfitus eft , qyïa îîlfs in qu_e
tranfeundum eft,iam mixta eft.Habet ergo terra humorem,hf"c exprfmit.Habet aéra,
hûc timbra hfbernf frigoris denfat, ut faciat humorem. Ipfa quoq? mutabilfs eft in hu/
CA XI morem,naturafuâ utitur, Quid ergo, inqufs,fi perpetuf funt amnesjuel caufae
* quibus flumina orfunt ac fontes , quare aliquâdo fîccant, aliquando quibus nô fuere
locis exeunt ? Saepe motu terrarum itinera turbât, ÔC ruina ïnterfcindit curfum aquïs,
quaerecentes ÔC nôuos exitus quaerunt,&. alïquo impetu faciuntjaut ipfîus quaffatio/
ne terra aliunde alio transforuntur, Apud nos euenire folet, ut amiflb cannali fuo flu/
mina primum refundantur, deinde quia perdiderunt uiam, facfant hoc, quod accidiP
fo aitTheophraftus fn Coryco monte, fn quo poft terrarum tremorem noua ufs fon/
tium emerfft , Sed ÔC alfos quoq? cafus fnteruenfre quidam opfnantur , qui aliteretio/
altieciàant eentaquas>aut à curfu fuo î derjciant, atq? auertât. Fuit aliquando aquarum ïnops Hç
mus,fed cum Gallorum gens à Caffandro obfoffa fn illum fecontulilîet, ÔC fyluas ceci
dfffet,fngens aquarum copfa apparuft,quas ufdelicet fn alfmentum fuum nemora du/
cebant,quibus excifis humor,quf deffjt in arbufta confumf, fuperfufus eft,Idem aft cfr

N À T V R A Lt V M Q. V ÂE S T I O N V M 44»
Aquam ufrfîem tioc'ant mare, mulfebrem omnem aliam Ignem itocânt mafcuïffiqua
ardetflâma,&.ffminâquaIucetinnoxfus tadu.Terra fbrtïorem marem uocâr,faxa ' P
cautesq? , famince nomen affignanthuic tradabïlï ad cukurâ. Et mare unum eft, *^^
ab initio foïfïcet ira conftftutum , habet fuas uenas,qufbus fmpletur atq? aeftuat ^ Quo
modo marfsjfîc ÔC hufus aquae mitforfs,uafta fn occulto uîa eft,quam nullfus flumfnfs
curfus exhauriet. Abdïta eft uirïum eius ratio. Tantum ex ïlla,quantum fuperfluum .
fît emïttïtur.Quaedam ex ïftïs funt quibus afîèntfre poffumus,fod hoc amplius cêfoo*
Placet natura regf terram, ÔC qufdem ad noftrofum corporum exemplar, in quibus ÔC
uenae funt ÔC artedx, ïîlae fauguins,hae fpiritus receptaculajn terra quoq? funt alia itû
nera,per quae aqua , ÔC alia per quae fpfrftus currfr,adeoq? illam ad fîmilitudinë huma/
norum corporum natura formauït, ut maiores quoq? noftri aquarû appellauerïnt ue/
nas.Sed quemadmodum ïn nobïs , non tantum fanguïs eft , fed multa gênera humo/
rum,alïa necefîarfj,alfa corruptî, ac paulo f pinguïorïs.în capite cerebrum-, in oflîbus d-.pigrlorù
medullae,mufciilï, falfuaeq?c\rlachrymae,6^quïddamadditumarticuIïsiperquodcï/
tïus fiedantur ex lubrïco,fîc ïn terra quoq? fiint humons gênera côplura.Quaedâ quas
matura durentur,Hïnc eftf omnfs metallorum humus . ex quibus aurum. argêtumcj? f0?*0®** ^e
petit auaritïaî qugdâ quae in lapide ex lïquore uertutur.In quibufdam uero locis terra tdlloru genut
humorcj? lïquefoft, fîcut bftumen, ÔC caetera hufc fimiIfa^Héec eft caufa aquarum,fecû>
dum legem naturae uoluntatémq? nafcentfum, Caeterum ut in noftris corporibus, fta
in illa faepe humores uitia concïpïunt , aut idus aut quaffatio aliqua , aut loci fonium^
aut frïgus, aut xftus corrupcre naturam, ÔC fulphuratïo contraxit humorem,qui mo/
do diutumus eft,modo breuis. Ergo ut in corporibus ndftrfs fanguïs cum percuffa uè
na eft,tamdïu manat , donec omnis effluxft , aut donec uenae fcfffura fubfodit,atq? in/
rerciufft, uel alïqua alfa caufà rétro dedit fangufnem, fta in terra fblutis ac patefadïs
uenfs,rïuus aut flumen effundftur . Intereft quantum aperta fit uena, quomodo con/
fumpta aqua fît, modoexfccatur alfquo fmpedfmento * modo coït uelut in cicatrice.,
premitq? quam feceratufam,modo illa uis terrae, quam effe mutabflem dfxfmus,defî/
nït poffe alimenta in humorem conuertere,aIîquando autem exhauftarepîenturfmô/
do per fo uiribus recolledïs, modo aliunde tranflatfs; Saepe enim mania appofîta pie/
nis humorem in fe attrahunt. Ipfo tranfîre facflfs in aliud . Saepe ipfa terra ïn tabem re/. 6
foîuit ÔC humefoït . Idê euenit fub terra quod ïn nubibus,fî fpïffet grauforémcp quàm -
ut manere in natura fua poflît,gfgnat humorem.Saepe colligïtur roris modo,tenuïs ÔC
difperfus liquor, qui ex multis in unum locis confluït , Sudorem aquileges uoeant..
quia guttae quaedam uel preffura loci elïduntur , uel aeftu euoeantur. Hfc tenuïs undà
ufx fontf fuffîcît , ÔC ex magnfs caufis magnfsc^ conceptibus excedunt amnes , non
. nunquam leufter fî aqua pondère fuo fo tantum detulit, non nûquam uehementer ÔC-
cum fono fuo, fi illam fpfrftus fntermfxtus eïecit,
Sed quare quïdâ fontes fonïs horis pleni, fonfscj? fîcci fîmt? Superuacuû eft nomfna/ cà4XV1
. i-e fîngula flumina, quae certis mêfibus magna,cerriscj? angufta funt, ÔC occafîonê fin/
gulis quaerere, cum poflîm eandem caufam omnibus reddere. Quemadmodum quar
tana ad horam uenk,quemadmodum podagra ad tempus refpondet.quemadmodum
fjurgatfo, fi nihil obftïtft,ftatum diem foruat, quemadmodum praeftoefï: admenfem
fuum partusjfîc aquae interualla haben_,qufbus fe retrahant,8c. quibus reddant. Qua*
dam autê ïnterualla,quia minora funt, ïdeo notabïlïa, quaedam maiora nec minus cet/
ïa,Et quid hoc mirum eft,cum uideas ordïnem rerum, ÔC naturam per conftïtuta pro/
cedere? Hyems nunc^j aberrauït . Aeftas fuo têpore ïncaluït.Autûni uerifq?, ut folet*
fada mutatio eft . Tam folftftfum q". a.quïnodium fuos dies rerulft . Sunt ÔC fub terra,
minus nota nobïs ïura naturae, fed non mïnus certa . Credeïnfra, quiequid uides fu/
pra Sunt ÔC illic fpecus uaftf,funt ingêtes receffusj8

441 LIBER TERTIVS
uermes,qufbus deeftlumê qufa fuperuacuum eft. Inde ut Theophraftus affirmât, pi/
ca xvii fces quibufdam locis eruuntur. Multa hoc fn loco tibi in mentem uenere,quaî
* urbane in re incredibili fabulofacj? dicas , Non cum retîbus aliquem, aut cum hamis,
5 Iudante
fed cum dolabra ire pifcatum.Expeda ut aliquis in mari uerfetur.Quid eft autê, qua/
re pifces in terram non tranfeât,fi nos maria tranfîmus?Permutabimus fodes.Hoc mû
tarin acCidere. Quanto incredibilfora funt opéra Iuxuri_e,quoties natura aut mentitur
aut uincit . In cubili natant pifces , ÔC fub ipfa menfa capitur, qui ftatim tranfferatur in
mertfam. Parum uidetur recens mullus , nifî qui fn conuiuae manu moritur.Vïtreis of
lis ïnclufi offeruntur,SC obforuatur morientiû color,quem in multas mutatfones mor»
fpiritu uertft, alios necant in garo,&. condiunt ufuos.Hi funt qui fabulas pu/
tant pffoem uiuere poffe fub terra,8_: effodf no capf. Quàm incredibile illis uideretur,
fî audirent natare in garopïfoem, nec ccenae caufa occffum effe fuper coenam, cum.
multum in delftfj ; fuit,cV. oculos antequam gulam paurt. Permute mihi quaeftï/
CA.XVIH onefopofîta caftfgare Iuxuriam. Nihil eft, inqufs, mullo expirante formofius.Ipfa col
ludatione animant affïcienti rubor primum, defnde pallor fuffunditur,quam aeque U*
7 rfatur,& in caeteras faciès inter uitam ÔC mortem coloris eft uagatio longa , fomnicu/
lofse-fnertîsqjluxuriae. Quam foro experreda circumforibi fecVfraudari tanto bono
fenfït Hoc adhuc tanto fpedaculo ÔC tam pulchro pifcatores fruebantur , qui codum
pifcem Se* exanimê in.ipfo ferculo etfam experirentur. Mirabamur tantum in illis effe
iaftfdfû,ut nollent attingere,nifî eodem dfe captum pffcem,qui,ut afut , faperet ipfum
mare.Ideo curfu aduehebatur.ideo gerulis cum anhelitu ÔC clamore properâtibus da/
batur uia.Quo peruenere deliciaeî'Is pro putrido ïâpifeis affertur , qui non hodie edu
dus,hodie occifuseft. Nefcio de re magna tibf credere, Ipfe oportet mihi credam,
hue afferatur,coram me animam agat. Ad hune faftum peruenere uentres delïcatorû,
ut guftare non poffïnt pifcem,nifi quem ïn ipfo conuiuïo natan_em,palpitantem$ uk
derint. Quanto ad folertiâ Iuxuriae plures eunt, tanto fubtilius quotidie ÔCelegan/
tius aliquid excogitat furor , ufitata contemnens.IIIa audïebamus Nihil effe melius fa
xatili mullo At nunc audimus , Nihil eft moriente formofius. Da mihi in manus uas
uitreum ïn quo exuket,in quo trepidet , ubi mukû diuq? laudatus ex illo perlucido ui/
uario extrahitur,tunc ut quifq? peritior eft monftrat. Vide quomodo exarferitrubor,
omni acrior mïnio.Vide quas per latera uenas agat , Ecce fanguineum putes uêtrem,
quàm lucidum quiddam ceruleûmcp fub ipfo tempore effulfît, Iam porrigitur ÔC pal/
let, ÔCin unum colorem componitur , Ex his nemo morienrf amfco afîïdet , nemo ui/
dere mortem patris fui fuftinet , quam optauit , Quotus quifq? funus domefticum ad
rogum profoquitur,fratrum , propinquorûmq? extrema hora deforitur,ad morte mtik
If cbncurrïtur , Nihil enim eft illo formofius , Non tempero mihi,quin utar interdum
temerarfjs uerbis , ÔC proprietatfs modum excedam,Non funt ad popinam,dentfbus,
CA.XIX ^- uentre-& ore contentijoculis quoq? gulofi funt, Sed ut ad propofîtum reuer/
tar,accipe argumentum magnam uim aquarum in fubterraneis occulf fertflem foedo
fîtu pifcium.Si quando erupit, affert fecum immenfam animalium turbam, hon idam
afpici, ÔC turpem ac noxiam guftu. Certe cum in Caria circa Myndum urbem talis ex
iliffet unda, periere quicunque illos ederant pifces , quos ignoto ante eum diem coelo
nouus amhis oftendit , Nec id mirum.Erant enim pinguïa ÔC differta,ut ex logo ocio,
corpora, caeterum ïnexercirata , ÔC in tenebris fagïnata , ÔC lucis expertia ex qua fa/
lubritas ducitur , Nafci autem poffe pffees in illo terrarum profundo,fit indiciû,quod
anguillae quoq? Iatebrofis locis nafountur,graufs&: fpfe cibus ob fgnauiam , utique
(î altftudo Iuti penitus abfcondit . Habet ergo non tantum uenas aquarum terra, ex
quibus corriuatis flumina effïci poffunt, fod ÔC amnes magnitudinisuaftae, quorum
alfjs femper fn occulto curfus eft , donec alïquo fînu deuorentur, Alfj fub alïquo la/
eu emergunt . Iam qufs ignorât effe quaedam ftagna fine fundo ? Quorfum haec per/
tinetî* Vt appareat hanc magfs amnibus aeternam effe materiam , eufus non tangim/
CA,XX tur extrema , ficut flumïnû ÔC fontiû, At quare aqufs fapor uarfus?propter qua/
cuor caufas , Exfolo prima eft , per.quod.feruntur , Secunda ex eadem fîmilitudinë
"' "' eius
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

N A T V R A L I vVl [ Q_ V'aE S;fï O N V M.. 4.45'
èiirs hafcitur.Tertia ex fpiritu,qui in aquam trâiïïguratus èft . Quarta ex uitio, quod
fepe concipiunt corruptàe per iniuriam, H^ caufie fapo.rem dât aquïs uariû.H-e.me/
dkamînum potentfam.Hae gtauem ipfritum , odoremque peftiferum . Hae leuitatem . H
grauitatemcf,aut calorem aut nimïum rïgorem.Intereft utrû pér loca fulphure an ùk
tro an bïtumine plena tranfeant . Hac ratione corruptae.cum uftae periculo bibuntur.
Hinc illud de quo Ouîdïus ait, Flumen habet Cicones quod potum faXea reddit f
Vïfoera , quod tadis ïnducït marmora rébus . Medicatum eft , ÔC eius naturae habet
_ïmum,ut corpora ÔC adglutmet ÔC induret. Quemadmodum Puteolanus pukïïs, fî a'/
quam attigitfaxum eft, fîc ècontrario , haec aqua fi folkjum tetigit,hcefet». affigitur,
Inde eft,quod res abfedae frt eundem Iaçum lapideae fubinde extrahûtur.Quôd in Ita/ "-.
.';' '."*
lia in quibufdam locis euenït,fîue ufrgam fiue frondem demerforis,Iapidem jpbft pair/
eos dies extrahis.Cïrcumfûditiir enim corpori lîmus,alliniturcp paulatim.Hoc minus
uidebitur tibi mirum , fî notaueris albulam ,'ôfferè fulphuratam aquam circa canaleè
fuos,f ripascj? durari Aliquam harum habent caufam illi lacus , quos quifquis fauck al , cymbdsfe
bus haufit,ut idë poêta ait, Aut furit.aut patïturmïrû grauïtatê fbporém; Similem
habet uim mero,fed uehemêu'orem Nam quemadmodum ebrietas donec exïccetùrj
dementïa eft,ôCnimia grauitate defertur ïn fomnum: fîc aquae hufuà fulpbureaufs fia/
bet quoddam acri'us ex aère noxïo ufrus , quod mentem aut furore mouet, aut fbporé
opprfmft.Hoc habet mali &. amnïs,Querh quïcunq? parum moderato gutturetraxït, ..>. ;< , - \
Haud alïter tkubat3quàm_î mera uïnabïbiffet. ' - In quofdâfpecus quf defpexerie cÀ.xicï
ï-.6rfuntur,_am ueloxrhalum eft ,ut tranfirolantes àues de_jcfat:talfs eft aer,talïs Iocii-i
ex quo îetalïs aqua diftillat. Quod fî remifîîor fuerït aeris ÔC loci peftïs,ïp'fa quoq? te/
peratior noxa,nihiTampIïus quàm têtat neruos,uelut ebrietate torpêtes.Nec mïror,fif
locus atq; aer aquas ïnficïf ,- fim^esc^ regionibus reddït,rj quas ôC ex çjbus ueniût.Pa/ ... ^
bulïfapor, apparet in lacle, ÔC uini uis exïftft etïâ fn acetomulla res eft,quae nô eiusà§
nafoitur notas reddat. " Aliud eft etfam aquantm genus,quod nobfs placet c cA -xxn
pifîè cum mundo.Sfuc file aeternus fit, hoc quoq? fuit femper,fîueïnïtïumalfquod eft
_lIï,hoc quoq? cû mundo difpofitum eft.Qufd fit hoc,quaeris?Oceanus ÔC quodeunq?
êx illo mare terras interluit. ludïcant quidam flumina quoque, quorum inenarrabih'9
natura eft, cum ïpfo mundo traxffle prfncïpfa , ut Hfftrum,ut Nilum uaftoscj? amnesi
magisq? ïnfignes quàm ut dicï pofîît,eandem illis orïginem quàm caeteris effe. ;
Haec eft ergo aquarû dfuifîo,ut quibufdam uidetur .Poft illam cleftes quas ex fu/ C,XXUI
perioribus nubila efjcfunt. Ex terrenïs alïae funt, ut ita dicam ,fupernatantes,quaefiîiimma
humo repunt, alfae abdftae,quarum reddita eft ratîo. Quare quaedâ aquae q ^ xxim
«baleant , quaedam etiam ferueant intantum, ut non poffïnt effe ufuï , nifî aut in apertd
èuanuere,aut mixtura frïgïdae fritepuere,,plures caufae redduntur, Empedocles exiftû
mat ignibus, quos multis locis terra opertos tegit, aquam icalefoere , fî fubïedi funt fo
lo,per quod aquis tranfeurfus eft , Facere folemus dracones ÔC mflfaria ÔC complures"
formas, ïn quibus aère tenui fiftulas ftrufmus, per declfue efreundatas i ut faepeeûdem
ignem ambfens aqua per tantum fluat fpatij,quantum efïîcfendo calori fat eft.Frigida
itaq? întrat,effluît calfda.Idem fub terra Empedocles exfftimat fieri,quem non falli crd
debant Quibus balnearïa fine fgne ealeffunt , fpiritusïn illa feruens loco * aeftuanti
îhfunditur , Hic per rïuos lapfus non aliter quàm ignefubdfto,parietes ÔC uafa balnei
calefacft .Om nis deniq? frfgida tranfîtu mutatur in cak'dam , nec trahit faporê euapo/
fatio,quia claufa perlabftur.Qufdam exiftimtâ per locafulphure plena exeûtes uel in*"
troeuntes aquas,caIorem beneficio materiae per quam fluunt, trahere,quod ïpfo odo/
re guftuc| teft^ntur,Reddunt enfm qualftatem eïus,qua caluerunt materiae. Quod ne
âccïdere mïreris,uiuae calci aquâ ïnfunde,feriiebk, Quaedâ aquae mortïferae funt, ; -< > y
necodore notabiles, nec fapore, Circa Nonacrin in Arcadïa ftyx appellataabinco/ CA»xx«r'
lis, aduenas fallit, quia non facïe,non odore fufpeda eft, qualfa funt magnorum ara>
ficû uenena , quae deprehendi nifî morte non poffunt . Haec autem,de qua paulo ante
t'etuli aqua , fumma celeritate corrumpît , nec remedîo locus eft,qufa protinus haufta
duratutjnec aliter cj gypfum fub humo*eeonftringittur, âtàlligat uifoera , Eft autem
» .- noxia
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
,

444 -. '. LIBER TERTIVS
noxia aqua, in Theffalia circa tempe , quam ÔC ferae ÔC pecus omne deuîtat, per ferrff
ÔC aes tranfitjtanta uïsïllf ineft etfam dura moIIfendi,nec arbufta qufdê ulla alit ÔCher/
bas necat , Quibufdam fluminïbus uis ineft mira , Alia. enim funt quae pota inficiunt
dttreue grèges oufum,ïntracj? f certum tempus , quae fuere nfgrae,albam ferunt Ianam,quae al
bae uénerant,nigraé abeunt. Hoc etiam înBceotia amnes duo efficiunt, quorum aîteri
: àb effedu Mêlas nomen eft,utercp ex eodem lacu exeunt, diuerfa fadurfjn Macedo/
nfaquoq? ut ait Theophraftus eft flumen, ad quod quf facere albas oues uolunt, addu
curit.Quod ut diutius potauere,non aliter quàm infedae mutâtur, At fî illis lana opus
fuerit nfgra,uel pulla,paratus gratuftus infedor eft, ÔC adPenenïon eundem gregem
al ûT> . âppellUnt,Autores nouos habeo effe in Galatia flumen,quod idem inf omnibus effi/
'* ' " ciat.Êffe fn Cappadocfa, quo poto eqs,nec ullf praeterea anfmali,color mutât, ÔC fpar
__^ gîtur albo cutis.Quofdam lacus effe,quf nandî fmperitos feranr, notum eft.Erat fn Si
cilix, eft adhuc in Syria ftagnum , ïn quo natant lateres , ÔC mergi proïeda non pofo
ilint, ÔCfi grauia fînt. Huius rei palàm caufa eft,quamcuncf? uis rem expende ÔC con/
tra aqu am ftatue,dummodo utrïufq? par fit modus, fi aqua grauior eftleuiorem rem,
quàm ipfà eftjferetjô." tanto fupra fe extollet,quanto erit leuior, grauiora defoendunt»
At fî aquae,Ô_! efus rei quam contra penfàbis, par pondus erft,nec peffum ibft, nec ex/
tabit,fed aequabïtur aqux,ÔC natabft qufdem , fed pêne merfa ac nulla eminens parte.
Hoc eft cur quaedam tfgna fupra aquam , penè tota , efferantur, quaedam ad médium
alfulmiffa ^ fubmerfa fint, ad aequïlibriû aqu_e, quaedam defcendant,NamqV cum utriufc$ pon/
dus pat eft,neutraq? res aîteri cedit,graufora defeendunt, Ieuïora geftantur,Graue an
tem ÔC leue eft, nô aeftimatione noftra,fed comparatfoe efus quo uehidebet.Itaq? ubt
aqua gf-aufor eft,homfnfs corpore,aut faxf,nô finît fd quo non uincitur mergf.Sic eue
nit,ut in quibufdam ftagnfs ne lapides quidê peffum^ant.De folfdfs ÔC durfs loquor.
Kerm,tydid Sunt enïm multi pumïcofî ô£ Ieues , ex quïbus quae confiant fnfîilaeinflndfa natant»
infuld mo/ Theophraftus eft autor.Ipfe ad Cutylîas natantem fnfulam uidi,Alia ïn.Vadïmonis
&&* lacu uehitur, alia in lacu Stationenfï.Cutylfarum fnfula ÔC arbores habet,8£ herbas nu
trft,tamen aqua fuftinetuf, ÔCin hanc atep illam partem non tantum uento impellitur
fed ÔC aura Nec unquam illi per diem ÔC nodem in uno loco ftatio eft, adeo mouetur
leui flatu. Huic duplex caufa eft, Aquae grauftas medicatae, ob hoc pôderofae, ÔC ipfî/
. Us ïnfîilae materïa uedibilis, quae non eft corporis folidi , quamuis arbores alat . For/
taffe enfm leues truncos frondescj? fn Jacus fparfas pinguis humor apprehêdit,ac ufn/
Xft.Itaque etfam fî qua in illa faxa funt , fnuenfes aquofa ÔC fiftulofa i qualfa funt qua:
duratus humor effieft utique circa medïcatorum fontium riuos , quae ubi purgamen/
" tâaqu:rumcoaluerunt,exfpumafolidantur,NecefIàrfoIeueeft,quodexuentofofn/
aniq? concretum eft, Quorundam caufa non poteft reddf,quare aqua Nifotfca fucun
diores feeminas facïat,adeo ut quarundam uifeera longa fterflftate praeclufa, ad conce
ptum relaxauerit.Quare quaedam ïnLycia aquae conceptum femïnarum cuftodfât,
quas folêt petere, quibus parum tenax uulua eft, Quid ad me attinetr Pono ifta inter
temere uuIgata.Creditû eft quafdam aquas feabiem afferre corporibus, quafdam uû
tiligînem ÔE foedam ex albo uarïetatem,fiue infufa fiue pota fit,quod uitium dfcût ha/
bereaquamexrorecoIledam.Quisnongiauiffimaseffeaquas credat, quaeincryfta.
lum coeût ? Contra autem eft, tenuiffimis hoc enim euenit,quas frigus ab ipfa tenuf/
tate facillime gelât, Vnde autem fiât eiufrnodi Iapfs,apud Graecos ex ipfo nomine ap/
paret, nçusa^o/* enim appellant âeque hune perlucidum lapidem,quàm illam glacïern,
ex qua fieri creditur , Aqua enim c minimum ïn fo terrem habens , cum indu/
ruit , longioris frïgoris pertinacfa fpiffatur magfs ac magfs , donec omni aère exclufo
, ^xxyi in te tc,ta compreifa eft,S

NÀTVRALIVM Q.VÂËSfiqNVM 44$.-.-.
qufa nô effurtditur. Quarta ratio eft fyderum. Haec enim quibufdam menfîbus magi$
urgent,ô^exliauriuntflumfna,cum Iongius recefferût,mfnusconfumunt,arq?trahût.
Itaq? quod impêdere folebant* id incremento accedit. Quaedam flumina palam in ah'/
quem fpecum decfdunt, ôC fie ex oculis auferuhturîqu-edamconfumuntur'paulàtim
ÔC intercïdunt,eadem ex interuallo reuertûtur,recipiûtq? ÔC nomen ÔC curfum. Caufa
manifëfta eft,fub terra uacat locus.Omnfs autem humor natura ad i'nferfus,&* ad inà< .'.
ne deferturjllô itaq; recepta flumina curfus egere fecretoffcd cum primum aliquid fo
Ifdi quod obftaret occurrit,praerupta parte,quae minus ad exitum rcpugnabat,repetie
re curfum fuum, . Sic ubf terreno Lycus eft epotus hfatu, Exiftit procul hinc,aIïocf?
renafcïtur ore. Sic modo combibïtur, tacïto modo gurgfte lapfus, Reddïtur ar/
golicis fngês Erafînus in undfs. Idem ÔC in priente Tïgris facft, abforb etur ÔC defyde
ratus dïu tandem longe remoto loco pu.rgamëta eïëdat,ut Arethufa in Sicïlîa, quintà ,
quaq? aeftate per Olympia. Inde opfnfo eft Alphaeon ex Achafa eo ufq) penetrare, ÔC
agere fub mare curfum,nec antequâ in Syracufano h'ttore em ergerej ideo qufbus die/ .'
bus olympia funt, uidimarum ftercus focundo tradftû flumfnf illic redundare* Et hoc
etiam à te traditum eft, ut in prima parte Lucili chariflîme, ÔC à Vergilio qui alloquit
Arethufam. Sic tibi cum fiudusfubterlaberefîcanos, Doris amara fuâ non inter/
mifceat undam, Eft îh Cherfonefo Rhodforû fons,qui poft magnû ïnteruallû tem ta
paris fceda quaedam turbidus ex ïntimo fundat , donec liberatus elïquatuscp eft; hoc .
quibufdam locîs fontes facfunt,ut nort tantum Iutû aut folia, fod teftas quoq? ÔC quiç/
qufd pimèiacuitjexpellâriUbicj? autem facft mare,cuf haec natura eft,ut omne firimun
dum ftcrcorofumq* lfttorfbus fmpingat. Quaedam uero partes maris id certis tempo/ l
ribus faciunt,ut circa Meffanam ôC Mylas fïmo qufddam iîmilej turbulërum ïn lïttus ,
mare profert,feruet_| ÔC exaeftuat, non fine odore fcedo*Vnde fllfc ftabulari folfs bd/ '.
uçs fabula eft. Sed difficïlïs ratio eft quorudam,utiq? ïnïbï tempus eïus ualde quo pur/
gatur obferuatum.fod ïncertum eft.ltaq? proxfma qufdem fnuenfrf ÔC uîcfnâ non po/ .
teft caufa,çaeterum publica eft illa. Omnis aquarum ftantitim daufarumq? natura fo .
purgat.Nam in his quibus curfus eft non poffunt uitia côfîftere, quae fua uis defert ÔC
exportatjîlae quae non emïttunt quiequid ïnfedit,magis mfnufue aeftuant.Mare uerc^ .
cadauera ftramentacp&naufragorumï relïqua fimilïa ex ïntimo trahît, nec tantum freliquijs
tempeftate fluduq?,fod tranquïllû quoq? placidumcj? ptirgâtur. Sed monet me lo/ CXXVf _
cus,ut qugram cum fatalïs dies dïluufj uenerit,quemadmodum magna pars terrarum ;
undfs obruatur.Vtrum oceanf uiribus fïat,&. externû in rtos pelagus exurgat, an cre/
bri fine intermiffîone imbres, ÔC ek'fâ aeftate hyems pertinax, immêfam uim aquarum
ruptis nubibus "î'deruat. An flumfna tellus latgfus fundat, aperiatq? fontes nouosî aut *Udeijcîaè
non fit una tanto malo caufa,fod omnïs ratïo confentïat,&. fîmul imbres cadant,flumi
na fncrefeant, maria fedibus fuis excita percurrant, ÔC omnia uno agmine ad exi'tiur_\
humani generïs incumbant.Ita eft,Nihil difficile eft naturae, utiq? ubi ïn finem fui pro. ,
perat.Ad origïnem rerum parce utitur uïribus,dïfpenfatq? fo incrementis fallentïbus,
fubito ad ruinam toto impetu uenit. Quàm Iongo tempore opus eft, ut conceptus ad
puerperium perducatur infans. Quantishboribus tener educatut, quàm dilïgentïnu
trimento obnoxfum nouiffîme corpus adolefcit,at quàm nullo négocie folukur* Vr/
bes conftituit xtas,hora dfffoluft.Momento fit cinis,diu fyIua,Magna tuteîa ftant aut
ufgent omnfa,cko ac repente diffiîfunt. Quîcqufd exhoc ftatu rerum natura flexerif, ,
in exitum mortalium fatfs eft. Ergo cum affuerît fila neceffitas temporis, multa fîmul '
fata caufas mouent,nec fine concuffîone mundf tanta mutatfo eft^ ut quidam putant,
inter quos Fabïanus eft.Primo immodïci cadunt fmbres.cV. fine ullis folïbus trifte nu/
bilo c ef^Nebulac^? continua,5_: ex humido fpfffaq? caligine, nunquam exfecan
tibus uenïs.Inde uitium fatis eft,fegetum fînefrugefurgentium marcor.Tunc corru/
ptis quae feruntur manu,paluftrïs omnibus campis herba fuccrefeit, mox iniuriam ÔC
ualidiora fenfere.Solutis quippe radïcibus,arbufta procumbût,5_" uitis atep omne uir/
gukum non tenetur folo, quod molle fluidumCf? efta'am nec gramina aut pabula Iaeta
aquis fuftinêt} famé laboratur, ÔC manus ad antîqua alimenta porrigitur, qua ilex ôC
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
P quercu_f

44* LIBER TERTIVS
quercus excutitur,cY: quaecûcp în hfs arduis arbor commiffura aftridaïapïdum ftefif.
Labant ac madent teda, ÔC fn fmum ufq? receptis aquis fundamenta defîdùnt, ac tota
alfirmamëtti humus ftagnat,fruftra tftubantfum fultura tentatur.Omne enim f fundamentû fn lu/
brfco figitur,cV Iutofa humo nihil ftabïle eft. Poftql magis magiscj! nïmbï ïngruût, 3£
congeftîe feculïs tabuerunt niues, deuolutus torrens akifîïmis montibus rapit fylûas
maie haerentes,&" faxa reuoîutis remïffa côpagfbus rotat. Abluït ufilas,&. fntermfxtos
ôuium grèges deuehit,uulfisq? minoribus tedïs quae in trâfitu abduxit, tandê in maio
ra uiolêtus oberrat.Vrbes ÔC implïcitos trahit m cenibus fiiis populos, ruinam an naît
lEragium querant ïncertos,adeo fimul,&* quod opprfmeret, ÔC quod mergeret, uenft.
Audus defnde proceffu alfqub in fe torrentfbus raptfs plana paffi'm populat.Noufffi
me ruina magna gêtium clarus onuftuscp dfffurtditur. Flumina uero fuapte natura ua
fta ÔC tempeftatfbus rapta alueos relfnquunt.Quîd tu effe Rhodanû, qufd putas Rhe
num atq? Danubium,quîbus torrens etfam fn cannali fuo curfus eft, cû fuperfufi no/
uas fîbf recere rfpas,ac fofffa humo fîmul exceffere alueo? Quâta cum praecfpkatione
uoIuuntur,ubi per campeftria fluens Rhenus,ne fpatio quidê langufdus, fod latiflimé
uelut per anguftum aquas impletc Cûq) Danùbius non iam radiées, nec média mon/
tium ftrïngitjfed iuga ipfa folicitat, ferens fecum madefada montium ïatera, rupescj?
" deiedas,cVmagnarumpromontorïaregïonum,quaefundamentisîaborantibusàcon
tinente recefferunt.Deïnde non ïnuenïens exitum , omnia enïm fibtjpfo praecluferar,
in orbem redit, ingêtem terrarû ambitû atq? urbiû uno uortice inuoluit. Intérim gma
nent imbres,fït culum grauius, ac fie diu maîum ex malo côlligit. Quod olïm fuerat
nubïIum,nox cft,ÔC quidem horrida ÔC terribïlis ïntercurfu luminis diri '; crèbra enim
micant fuImfna,proceîlae quatiunt mare, tunc primû audum flumïnum acceffu,& fî/
bï anguftumu'am promouet littus,non continetur fuis finibus,fod prohfbent exfre tor
rentes,aguntcj? fludus retroîpars tamen mafor,ut maîïgno oftio retenta, reftagnat,8£
agros in formam unius lacus redigitjam omnia quae profpici poffunt, aqufs obfiden
tur.Omnis tumulus ïnprofundoIatet,&* immenfa ubiq? altitudo eft, tantûïn fummis
montium iugis uada funt.In ea excelfifîîma cum ïiberfs coiugibuscp fugere,adïs ânte
fe gregibustdiremptum inter miforos cômercïum ac tranfitus,quonfam quîcqufd fub
mffîîus erat,id unda cornpleuït,Aeditifîîmfs quibufq? adhaerebât reliquiae generis htf
mani, quibus in extrema perdudis , hoc unum folatio fin't,quod trâfîerat fn ftuporem
metus,non uacabat timere mfrantfbus,ne dolor quidem habebat locum.Qufppe uim
fuam perdit în eo.quï ultra fenfum mali mifor eft, Ergo infularum modo emïnêt mon
tés,ÔC fparfas Cycladas augêt, ut ait ille poetarum ingenfofiffïmus egregïe, fîcut illud
pro magnitudine rei dixit, Omnia pontuserat,deerant quoq? iittoraponto. Nû
fi tantum impetum ingenfj ÔC materiae ad puériles ïneptias redtixifîet. Nat lupus ïn
ter oues,fuluos uehft unda Ieones. Nô eft res fatfs fobrfa,lafcfufre deuorato orbe ter
rarû, Dixit ingëntia ÔC tantae confuffonfs fmagfnem cepft cû dixit, Exfpatfata ruût
per apertos flumina câpos, Preflaeq? labât fub gurgite turres. Magnifiée hoc,fi non
curauft,quid oues ÔC lupi facïant.Natarï aut fn dfluuio ÔCin illa rapfna poteft?aut non
eodem impetu pecus ,quo raptum erat,merfum eft omne? Côcepiftï imaginern quan
tàm debebas,Obruris omnibus terris ccelo ipfo in terram ruente perfer.Scïes,quid de
XXVIII «-eat.fi cogitas orbem terrarum natarc, Nunc ad propofitû reuertamur Sunt qui
èxiftimant immodfcfs imbribus uexari terras pofle, nô obruï, Magno impetu magna
ferienda funt,Faciet pluuia fegetes malas,frudum grando decutier,ïntumefoentrïuis
flumîna,fed refîdent.Quibufdam placet moueri ma're,ÔC fllfnc caufam tantae cladis ac
cerfî.Nonpoteft îorrentium,aut imbrium,aut flumïnum iniuria fieri tam grande hau
fragiumiubi inftat illa pernicies,mutariq? genus humanum placuft,fluere affïduos im
bresjôtnon effe modum pluuïjs concefferim, fuppreffis aquflonfbus, &flatufîccïore
auftris,nubes ÔC imbres ÔC amnes abundare,Sed adhuc in damna profedum eft, Ster
nûtur fegetes ÔC deplorata colonis Vota iacent,longi

NATVRALIiVM Q_V AE S T î O N V M 447
de à tergo uentis furgêtibus ingens aequor inuoIuût,quod loge à confpedû fuentîs.lit uentis^fttpef/
toribus frangitur.Deinde ubi littus his prolatum eft,ÔC pelagus iri alieno cohftïrït, ue/ effe uidetur
lut admoto malo comïnus, jjcurrft aeftus eX fmo receffu maris.Nam ut aeris Ut aethe/
rïsjfic huius elementi larga materia eft,mukoq? fn abdftd plenior. Ha-c fatïs mota non
aeftu ( nam aeftus fatï minifterïû eft) attoîlît tiafto finu fretû , agitq?. ante fe. Deinde fn
mira akitudfnem erigitut,ÔC illis tutïs hominû receptaculïs fupercft.Nec id aqtiis1" arï d,dïduwni
dum eft, quonfâ aequo terris faftigfô afeenderet. Si" quïs exceifa perlîbret, maria paria
funt.Nam par undiq? fibi ipfa teîlus eft.Caua eius ÔC plana eius undiq?, fnferfora furit.
Sed ïftïs adeo in rotundum orbïs aequatus eft, in parte autem eius ÔC maria funt, quai
in unius aequalitatem pilx coeunt.Sed quemadmodum campos intuentem.quae pati/
latïm deuexa funt.fallunt, fîc non fntelligimus curuaturas maris, ÔC uidetur planu'm
gcquid apparet,at illud âequale terris eft . Idcoq? ut effluat, non magna mole fotôlier,
dum fatfs eft ïllï, ut fupra paria uenfat > fouiter exurgere* nec à h'ttore ubi inferius eft,
fodà mediojubï ille cumtilus eft . Defluît ergo ut folet aeftus aequfnodialis, fub ipfum
Iunae folisqj coïtum,omnibus alfjs maior undarc.Sed hic qui ad occupâdas terras émit
titur,folïtis maximisq? uïolentïor,plus aquarum trahït,hec antequam fupra cacumïna
eorum,quos perfufurus eft.môtitim cfeuft, deuoluftur. Per cehtena nuira quibufdam
locis-aeftus excurrit irtnoxius,ô_'ordinem foruat.Ad menfuram enfm crefcïM'terumej?
decrefek» At ipfo tempore folutus legibus fîne modo fertur. Qua ratione,inquïs ? Ëa/
dem qua conflagratfo futura eft.1" Vtrum fit deo uïfum ordïrf melïora, uetera fi'nïri? f Alterutri
Aqua ÔC ignis terrenis dominantur.Exhïs ortus ÔC ex his interïtus eft. Ergo quando/ fit cîi deo
cunq? placuere res nouaé mundo, fie in nos femper mare emïttitur defuper, ut feruor
ignisc^cum aliud genus exitij placuît. Quïdam exïftfmant terram quoq? concutï, CtXXiX
ÔC dïrupfo folo noua flumïnû capita detegere, quae amplius ut è pleno profundant.Be.
rofus,qui Belum ïnterpretatus eft, aft, curfu ifta fyderum fieri, ÔC adeo qufdem. affi'r/
mat,ut conflagratîonf atep dfluufo têpus aflîgnet:arfura enfm terrenà contendft, quart
do omnia fydera,quae nunc dfuerfos agunt curfus in Cancrum cortuenere, fie fub eo/
dem pofita uéftïgio,ut reda Iinea exireper orbes omnium poffininundationem futu/
ram,cum eadem fyderum turba ïn Capricornum conuenerït, Illic folftftium, hic bru/
ma cOnficîtur, Magnae potentïae fîgna quae in ipfa mutatione anni momenta funt. Et
iftas ego receperim caufas ( neq? enïm ex uno eft tanta pernicies) ÔC illa quae in con/
fiatione noftris placentjhue quoq? tranfferendâ puto,fîue anima eft mundus, fiue Cor/
pus,natura gubernante,ut arboresjUt fata,ab initio eius ufq? ad exftum,quïcquïdface
re,quicquid pati debeatjinduftim eft,ut in fomïne omnis futuri ratio hominis compre
henfa eft.Et legem barba ÔC Canorum nondum natus infans habet, tofïus enim corpo
ris 8-Tequentis aetatïs in paruo ocCukoq? linïamenta funt. Sic origo mûdï, non minus , . .,
folem ÔC lunam ÔC Uices fyderum ôC animalium ortus.quàm quibus mutarentur terre
na,contïrtuit,In his fuitïnundatio,quae non fecus quàm hyems,quàm ,eftas,lege mun
di uenït.Itaq? non pluuïa iftud fiet, fod pluuïa quoq? , non ïncurfu mariSjmarïs quoq?
incurfu,non terrae motu,fod terrae quoq? motu.Omnià adfuuabunt naturam, ut natu/
rae conftituta peragâtur. MaXimam tamen caufam, ad fo fnundandam, terra ipfa pra./
ftabit,quam diximus effe mutabilem,8£ folui in humorem, Ergo quandoeûq? erit ter/
minus rébus humanis,cum partes eius interïre debuerint,aboIeriue funditus tota: , ut
de integro totae,rudes,innoxi.eq? generentur,nec fuperfît ïn détériora magifter , plus
humorïs,quàm femper fuit.fiet.Nuncenïm elementa ad id quod debetur penfa funr,
Aliquid oportet aîteri accédât, ut quae Iibramento ftant ïnaequalitas turbet, Accedet
. humorî. Nunc enïm habet quo ambïat terras , non quo obruat, Quîcqufd illi adiece/
lïs,neceffe eft in alium locum exundet.Vnde ergo terra habeat.mfnus ut ualidioribus .
infirma fuccumbat?Incipiet ergo putrefcere,dehïnc laxata ire in humorem, ÔC afîïdua
tabe defîuere.Tunc exilient fub montibus flumina. fpfbs cj; fmpetû quatïent, inde au/
ra tacïta manabunt.SoIifm omne aquas reddet,fummifcaturient montes, quemadmb
dum ïn morbum tranfount fana, ÔC ulcerï uïcina confontiunt, ut quaeq? proxfma ter/
, tis fluentibusfuerint, eluentur, ftillabunt>&. deinde current, cVhiante pluribus locis -

448 ' "' ' LIBER TERTIVS
faxo,per fretum faliêt, ÔC maria inter fe componêt. Nihil erunt Àdrîatîcï.ttiM Sîculi
arquons fatices,nfhil Charybdfs,nîhfl Scylla, Omnes nouum mare fabulas obruet, ÔC
hic qui terras cïngïtOceanus extremas,ueniet in médium. Quid ergo eft?nihiIomf>
nus tenebitalienos menfos hyems,aeftas prohibebftur,ô_:quodcûq. terras fydus exi'c/
catjcompreffo ardore ceffabft.Perfbunt tôt nomina,Cafpfum ÔC Rubrum mare,Afin/
' bra'crj ÔC Cretici fînus,Propontfs ÔC Pontus.Peribit omne di'fcrfmen,Confimdet quïè
quid in fuas partes natura dfgeflît.Non murîquemcp turrefue tuebuntut.Non prode
runt tempîa fupplfcibus,nec urbium fumma,qufppe fugfentes unda praeuenfet, ÔC ex
ipfis arcibus deferet. Alia ab bccafu,alia ab oriente côcurrent, unus humanum genus
cpndet dies.Quîcqufd tàm longa fortunae indulgentia excoIuit,quïcquid fupra cxte/
fos extulït,nobiIia pariter atque adornatà,magnarumq? gentium régna peffundabir,
CA XXX ' Sunt omnia,utdixi,faciIianaturae,utio^ à primo facere conftituit,ad quae non fubî
to,fed ex denuntiato uenit.Iam autem à primo die mundi,cum ïn hune habitum ex in
formi unitate dïfoederet,quando mergerenttir terrena,decretum eft, ÔC ne fit quadoqj
uelut ïn nouo opere.dura molitio,olim ad haec maria fe exercent.Non uides ut fludus
in Iittora tanquam exiturus inctirrat? Non uides, Ut aeftus fines fuos trâfeat,ÔC in poft
feffîonem terrarum mare fnducat? Nô uides,ut illi perpétua cum clauftris fuis pugna
fit? Quis porro fftfnc,unde tantum tumultum ufdes, metus eft è mari ÔC magno fmpë
tu erumpentfbus fluufjs? Vbi non humorem natura difpofuft,ut undiq? nos,cum uo/
Iuiflet,aggredf poflet.Mentfor,nffi eruentibus terram humor occurrft, ÔC quoties no£
auarfcfa,aut defodft,aut alfqua caufa penetrare altfus cogït,eruenti finis aliquâdo eft\_
Adfjce nunc, quod immanes funt fn abdito Iacus, ÔC multum maris condïtï, multum
' flumfnum peroperta Iabentium»Vndkg ergo erit caufà diIUufo,cum aîfae aquae fubiïi
fluunt terras,alïae cïrcumfluunt,qu.e diu coereftae uincent, ÔC amnes amnibus iungêt,
paludibus ftagna.Omnïum tunc mare ora fontïum ïmplebït, ÔC maiorê hiatu foluet;
Quemadmodum corpora noftra adegeftum uenter exhaurit, quemadmodum eunt
infudorem uïres:ita tellus lîquefiet,ôf_ alfjs caufis qufefcêtfbus,fntra fe,quô mergatur,
iriuenfet,fîc magna omnia coitura credïderim.Nec erit longa mora exitij, Tentatur dt
ùdliturq? concordïa,cum fomel aliquid ex hac idonea diligentïa remiferit mundus,fta
tfm undfq; ex aperto ÔC abdfto fuperne ab fnfimo aquarum fi'et frruptfo. Nihfl eft tam
ùfblentum ÔC incontinens fui,contumax,infeftumql renitêtfbus,quàm magna uis un/
dse,utetur libertatê permiffa, ÔC ïubente natura, quae fcïndït circuïtcp, complebit. Vi
ignis,diuerfîs Iocfs ortus,cfto mffoet fncendium,flammis coire properântibus,fîc mo/
roehto redundantïa maria fe commïttent. Nec ea fomper Iicentia undfs erit, fod pera>
do exftîo generis humani,extindiscp pariter feris in quarum homines ingénia tranfïe
d,pélagm$ rant,iterum aquas terra forbebit,îterram pelagus ftare, aut intra terminos fuos fïireré
ftare coget,ÔC reiedus è noftris fodibus in fua fecreta pelletur oceanus, ÔC antiquitus ordo'
reuocabitur.Omne ex integro animal generabitur,dabiturq? terris homo ïnfcïus fcele:
tumtÔC melforibus aufpicrjs natus . Sed illis quoq? innocentia non durabit , nifi dum
noui funt,cito nequitia fubrepit, uirtus diffïcilis inuentu eft , redorem ducemq?' défi/
derat,etiam fîne magiftro uitia difeuntur,
EX LIB RI TERTII PRAE PATIO NE
* K, ^a?termirtaterg° fenec*his.8-c. Britannicum exemplar habebat, praemittat ergo fenëctus»,
Nondubito quin Seneca ïcripferit,premat a tergo fenedus &c.Nifimalis,premit8.ob_]'cit,quod'
fane mollrus eft,
EX EADEM
x '' In primis labris animam habere.Vt intelligas paratam ad mortem, quanquam altéra feri/
ptura magis arridet,Ac mox.Hsc res efficit non euenire quxrenti ut fit liber, fed euenire naturae.
rortunatus tantum mu.at,qu-_renti in CLuiriti.Britânicum exemplar probabilius habebatnon
cmre Q.uiritium.fedeiurenatur_e,Namomnino dubito.an latine pon-sqU-ri_emdicere,fingu/
iarinumero,duntaxatapudrhetores. '
, - fl .- EX CAP I.
Apud Terentium Iunior chariffime,Pro Terentium legendum^e, quod indicauic Fortuna/*
' "v - tus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

"NATVRALIVML Q_V ÀÈ S T î O N V M 44$
tos,Shuic fuffragabatur codex Britannicus.Iuhior Lucilff cognomen eft. ,
Tam uarius illius ufus dp gratus eft.Melius quod habebat exemplar Britahhicum.^gu).^
ïîus eft,Ex guftu enim iudicantur aqù__,quaé ad quid fint ufui, .
EX CAP* XIII. ,
B Hunceundemîanguerecohfidero.Sicprioraéditio» Britànhicum exemplair pro -ùndeim,.^
habebat euanidum,8. refte ni fallor.
e x c à p x v* . , . . ;
Saspe terra fi faciiiseft,intàbemipi"a refoluitur &humefcit,ïdem euenit fub terra» quod iri £
"nubibus ut fpi(ïê_ur,grauiorq5 qp ut manerein natura fua poffit gignat humorem. Ita prior a_di/ :
cio.qua. tolerâbilis eft,fi legas,graUioremq?.Fortunatus legit.Ipfe tranfire facilis in aliud; Ipfa ter ;
ra in tabem refoIuitur.8-c.H--c leftio uidetur altéra deprauà-_or;Sùppofu_mus lectioherh qiiam .
diuinauitFortunatus,donec germaria extiterit
EX CAP xviîi»
Q.uam fero exprefiero circumfcribi fe Sic» Hoc loco fcorquetur Fortunatus, uariamqp diiik »
iSatieftionem.At uetus ledio mea fententia bene habet.fi pro exprefTero.Iegas experrec_à.
EX CAP- XX
Circa canales fuos cymbasqs durari. Sic prior tditib.Âlfj îegtiht,riuoi. pro cymbas,Bri.àn/- 8
ïiicum habebat ripasqj. .
Amnis eius. Sic prior aeditio.Lyncefîitis amliis beherepofuit Fortunatus. Sed ftomàchâtûr $>
fine eaufa,quod Mintius a_Tcripferim,excodice,non ex fomnio meo. Necpehini aliud tum àge>
bam m tranfeurfu.
Ëx CAP. xxVï. ... ;
Chôdiorum fons.Rhodiorum repofuit Fortunàtus.atq. id habebat exêplar Britànhicû, ' iô
EX CAP. XXVII*
adeiTerece__èrunt.Ita prior aeditio^Fortùnàtus diuihat,âuuifat Britahnicuiii exemplar ha/'a
jbebat a continente recefTerunt.
XVClî ANNËt sënëcâê

45o ' LIBER aVARTVS
eft. gratior fî effregft.Demetrfum egrcgium uirû memini dicere cuïd2 îibertfno pôteflf
ti,facilem fibi effe ad dfuftfas ufam,quo dfeptnftufffet bonae métis, Nec ïnuidebo,ia*
quit,uobis hanc artê, fed docebo eos gbus quaefîto opus eft, quemadmodû non dubfS
"fortunam maris,nôn ernendï uendehdïq? litê fubeant,non incerta fidem ruris,incertio
rem fori tentent,quêadmodum no folum faciîi,fcd etiâ hilari m'a pecunia faciant,gau/,
dentes^j? difpolient,Te,inquit, lôgiorê Ffdo Anneo furabo, ÔC Apoîlonio pyda, quis
: ftaturam habeas Thetifî Threcae incopofitf.Homfnem qufdê non effe ullum liberalîo
rem, no mentfar,, cum pofîîs uideri omnibus donaffe, quîcqufd dereîi'quiftf. Ita eft mi"
Iunior,quo apertior eft adulatfo,quo fmprobfor,quo magfs frontem fuâ perfrfcuft, ce ,
cidit aliam,hoc citius expugnat,Oô enim iam dementïae uenfmus,quod q parce, adulae
tur.pro maligno fît.Solebamtibi dfcere Gallfpnem fratre meum, quem nemo non pa
r*~rum amat,etfam qui amare plus non poteft,talfa uïci'a non noiTe,hoc eu ôdfffo.ab dfhi
illum jîarte tentàftî,ingenfum fufpïcere ccepifti, omnium maxïmû ÔC dïgnfflîmû, qd*;
; confoerari maîlet,cf conteri,pedes abftiiîit,frugali'tatem laudare çcepk,quare fîc à no/
bis refiluit? uti nos nec laudare nec damnare uideàtur. Prima ftatim uerba praefcfdît, ,
comitatem ÔC côpofftam fuauftatem,quae illos quoq?,qi.ostranft.?ab/"
< Gcepiftïmfrari
ducitjgratuitum etiam in obuïosi meritum.Ncmo enim mortalium uni tam dulcïs eft/
quàm hic omnibus,cum intérim tâta naturalfs boni uis eft, uti artem fimulatfonemcp
^.nonredoIeat.Nemononimptïtari fibi bûhitatem publicam patitur. Hoc quoq? loco
blahdïtijs tuis reftïtit, ut exclamares inueniffe te inexpugnâbiîem uirum aduerfus fnfi
j dïas,quas nemo non fn fînum recfpft.Eo qufdem magfs hanc efus prudentfâ, ÔC in eu»
tando fneuftabfli malo pertïnaciam te fufpicere côfeffus es,qufa fperaueras poffe âper,
tis aurfbus recîpf,quâuf s blanda diceres,quia uera dicebas. Sed eo magis fntellékït ob*
ftandum.Sëmper enim falfis à itero petititr ueritas; Nolo tamen tibï difplicea^, quafi
maie egetis,ÔC quafî ille ali'sjd iocorû aut dolf fufpfcatus fît.Non deprehendït te, fod re
pulft. Ad hoc exêplar côponere. Cû qs ad te adulator accefîèrft,dfcft6,Vfs tu ffta uer
ba,quae iam ab alio magiftratu ad alium cû Iidoribus tranfeât,ferre ad aliquem qui pa
ria fadurus,uuk> quiequid dixeris audîre.Ego nec decipere uoîo,nec decïpï poffum*,
taudarf me à uobfs,nffi laudaretfs etfam malos, ueîïem.Quïd aût neceffe eft in hoc dé
fcendere,ut te petere cominus pofffnt?Longum inter uos ïnteruallum fît, Ciim cupîei
ris bene iaudari,quare hoc ulli debeas?Ipfe te Iauda,dïc,liberalibus me ftudfjs tradïdi,
quan^p paupertas alfa fuaderet,ô^fngenfum abduceïet, ubi praefens ftudij precfû eft»
Ad gratuita carmina deflexf me,& ad falutare philofophiae ftudfum contulf. Oftendf
in orne pedus eandem cadere uirtutem, ÔC eludatus natalïum anguftfas, née forte me!
fed anfmo menfus,par maxfmfs ftetf. No mihi inïmicïtia Getulïci Cafj fidem erîpuit,
f.amati noninalforum perfonam infeliciter f amatorum , Meffala&Nardffus, diu publier
M.effalina hoftes, antequam fiiï, propofîtum meum potuerunt euertere. Ceruicem pro fide ap>
pofui.Nuîlum uerbum mihi, quod non falua bona confeientiaprocederet, exeuffurti
eft.Pro amicis omnia timui, pro me nfhil, nifî ne parum bonus amicus fuiffem. Non"
mihi mulïebres fluxere ïachrymae,non è manibus iillius fùpplex pepêdf.Nfhfl indeco
rum nec bono,nec uiro feci. Periculis meis maior, paratus ire in ea qua minabantur,
:_ egi gratias fortunae, quod expeririuoluïffet,quantï aeftimarêfïdem.Nondebebatmi/
hi paruo res tanta conftare.Nec examinauitme quidê dîu,heq? enim paria pendebât,
utrum fatius effet me perfre pro ffde,an fidem pro me.NÔ praecfpftï fmpefu fn uîtfmu
confilium,quo meeriperem furoripotentfum,mîfî.Vfdebam apud Caium tormenta,
uidebam ïgnes.Scïebâ olim fub illo in eum ftatum res hurnanas decidiffe, ut fnter mû
foricordiae opéra haberetur occidi. Non tamen ferro incubuï, nec ïn mare aperto oré
defilui,ne ufderer pro fide tantum mori poffe. Adfjce nunc inuidum muneribus ani/
*;. / mum,&.ïn tanto auaricïaecertamine,nunquâfuppofitam manum lucro. Adfjce nunc
uidus parfîmonfam , fermonfs modeftiS. Aduerfus minores htimankatem, aduerfus
maiores reuerentfam, Poft hocïpfo te confu!e,uera ne an falfa memôrauëris. Si uerà
funtjcoram magno tefte Iaudatus esffi falfa,fïne tefte derïfus es.Poffum ÔC ipfe nue ul
qeri te.autfcaptare âut experiri, Vtruntlïbet crede,cV omh^s timéfe à me incipe.Ver/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
gilianum

N A T V R A LT VW Q.V AE S T lO N V M 451*.
gilfariumfIIùd exciidè, Nuïquam futa ffdes, AutOufdianum, Quà terra patetfe*
ra régnât Erinnys, In facinus iuraffe putes. Aut illud Menâdri (Quis ern nôïn hoc "
magnitudinem ingenfj fui conckauît,deteftatus confonfum humani generïs tendêtis< ,
ad uitia) omnes ait,malos uiuere, & in foenam uelut ruftîcus poeta proftluft. Non fe/
nem excepft,non puerum.non fcemînam,non ufrum,&* adrjcit, fînguîos pcccare non,.
paucos,fed fam foelus effe, côtextum.Fugiendum ergo,ÔC ïn fo redcundum eft, immo
etiam à fo recedendum.Hoc tibi,&. fi diuïdïmur mari, praeftare tentabo , ut dubiû uï_e
inïeda manu ad melïora perducam.Et ne folkudinem fentïas,hinc tecum mïfcebo for*
mones.Erimus unà.qua parte optïmf fumus,dabïmus ïnuïcem côfilïa,&. ex uultu au/
dïehtïs pendentia.Longe te ab ifta prouincfa abducam,ne forte magnâ hïftorfjs effe fi
dem credas,8_ placere tfbf incipias,quoties cogïtaueriSjHanc ego habeo fub meo iure
prouinciarn,qùae maximarum urbium exercitus ôC fuftfnuit ÔC fregit, cû inter Cartha
ginem ÔC Româïngentis belli precium iacuit; cum quatuor romanorum prïncipû, id,
eftjtotius imperfj uires contradas ïn unum locum uidït , altamcj? Pompefj fortuna ère
XftjCaefarfs fatigauit,Lepidi tranftulït,omni'umq? cepittqux illi ingenti fpedaculo in .
ferfuït,ex quo iiquere mortalibus pofIer,quàm uelox foret ad fmû Iapfus ex fummo,
quâmd? dfuerfa uia magnâ porentiâ fortuna deftruerefc.Vno em. tempore uidit Pom/
peitim Lepidumn?,ex maxïmo faftfgio aliter ad extrema deïedos, cû Pompeius alie/
num exercitum fi igeret,Lepidus fuû. Itaq; ut totû mente abducam, quâuïs muk CÂP»Ï^
fa habeat S^'cilia ïn fo.circacj? fo mfrabi!ia,oês intérim prouincïae tuae quaeftfoncs pr_e/
terîbo-.& ïn dïuerfum cogïtatfones tuas abftraham. Quaeram enfm tecum îd,quod lu .
bro fuperfore diftuli.Quïd ita Nilus aeftïuis menfïbus abundet, Cui Danubiû fimilem
habere natura philofophï tradiderunt,quod ÔC fontis ïgnotï, ÔC aeftare § hyeme mafor
fit,Vtrunq? apparuft falfum.Nam ÔC caput eius fn Germania effe côperimus, ÔC a:fta
fe qufdem încipft crefoere,fod adhuc manente fntra menfuram fuâ Nilo, prïmïs calort
bus,cfl fol uehem entier inter extrema ueris niues emollït, quas ante confumit, cj? in/
tumefeere Nilus incipiat.Reliquo uero xftatis mfnukur.cV ad hybernam magnitudi/
nemredit,atcpexeadïrni-tit. At Nilus ante ortûcanicul-eaugetmedijsaeftfbus, CA*II
ultra aequïnodiû.Hunc nobilïfïîmû amnê natura extulit ante humani generis oculos»,
ôC ita difpofuïtjUteo tempore inûdaret A_gyptum,quo maxime ufta feruoribus terra-
Undam akïus traheret,tantû haufura, quâtum ficcitati annuae fuffîcere poflît. Nâ fn ea
parte,qua fn i£thiopiam uergit,aut nulli imbres fût,autrari,&T qui ïnfueta aquïs ccele.
ftibus terram non adiuuent,Vnam ut fois i£gyptus.n hoc fpem fuam habet. Proinde'
fterilis annus aut fertilis eft,prout ille magnus influxït,aut_parcior,Nemo aratorû afpi
cit ccekim.Quare non cum poeta ïn eo iocor, ÔC illi Ouidium fuum impïngo,qui ait, Tibuïïus ha
Nec pluuias fupplicat herba loui. Vnde crefeere incipiat fi côprehendi poffet,cau bet hoc eut
fx quoq? fncremenri fnuenfrent. Nûc uero magnas folitudines peruagatus, ÔC ïn palu mé na

45* '' LrBER aVARTVîf
per quos angufta rupium effugiût,&* eu toto flumine effufî, naufgfû ruehs ttiaïur tërm
perant,magnoc| fpedantfû metu fn caput miffi,cum fâ adplorauerfs,merfosq3 atq; ob
rutos tanta mole credfderis,Ionge ab eo. An quem ceciderant,loco nauigant,tormenti
modo miflî, Nec mergit cadens unda,fed planis aquis tradft. Primû incremêtùm Nili
rifca rifca infulam,quam modo retuli.Philas nafoitur. Exiguo ab hoc fpacio petra diuidit,x
«êaTO/j gtxci uocant,nec illam ulh.nifî antfftftes calcant,illa primû faxaaudû fluminis,
fentiunt. Poft magnum deinde fpacfum duo eminent fcopulï,NïIf uenas uocânt ïnco/
ïx,ex qufbus magna ufs fundftur,non tamen quanta operire poffet A^gyptum.In h ec=
ora ftfpem facerdotes ÔC aurea dona praefedi, cû folenne uenit facrû* ïaciût.Hfnc ïani
manifeftus nouarû ufrium Nilus, alto ac profundo alueo fertur,ne in latftudfnem ex/
cedat obiedu môtium preffus»Circa Memphim demû liber,cY. per câpeftrïa uagus,ia,
plura feinditur flumïna,manuq? canalibus fadis,ut fît modus in deriuâtium poteftate,.
per totam dffcurrft iEgyptû.Initïo diduciî. deinde contïnuatis aqufs in faciem îaci ac
tûrbidi maris ftagnat, curfum illi uïolentiâc^ eripït latïtudo regionû, ïn quâs extendit9
dextra Ieuaqj totâ amplexus iEgyptum.Quantû creuit Nilus tantû fpei in annum eft**
Nec côputatio fallit agricoIâ,adeo ad menfuram fluminis refpôdet, quâ fertilem facit
Nïlus.Is arenofo ÔC fîtientï folo ÔC aquâ inducit ÔC terrâtnam cû turbulentus fluat oêm
in lieds atq? hiantibus locis fecem reikiquit,c\" quiequid pingue fecû tulit, arêtibus k>:
v-- "' -"* eis iïîinit,iuuatc^ agros duabus excaufis,&. quod ïnundat. ÔC quod oblimaù Ita qtiîc/
qufd non adfjtjfterfle ac fqualfdum facet.Sf creuft fup debftum,nocuft. Mira itaq? na/.
tura fluminis,qtiod cum caeteri amnes abluant terras ÔC euïfcerent, Nilus tâto exteris
maïôrjâdeô nihfl exedit* nec abradït, ut contra adijefat ufres , minfmumcj? in eo fit qd!
éiinungit folum têperetJllato enim limo,arenas faturatac f ïûgit, Debetq? illi jfEgyptus no tan
tum fertilitatem terrarû,fed ipfas, Illa faciès pulcherrima eft, cû iam fe in agros Nilus,
ingeflî't.Latêt campi.opertaeq? funt ualles,oppida infularû modo extant,NuIlû in me/
diterraneis,nifî g naufgfa cômerefum eft.Maforq? eft làetïcïa gentfbus, quo mfnus ter
rarum fuarû uident. Sic quoq? cû fe ripis cotinet Nilus, per feptena oftïa ïn mare émit
* " " titur,quodcûq? elegeris ex his mare eft.Multos nihilominus ïgnobiles ramos ïn aliud;
atq? aliud Iittus porrïgit.CcCterû beluas,marïnïs uel magnitudine uel noxa pares édii/
CatSt ex eoquantus fît,aeftïmari poteft,quod ingentia animalia ÔC pabulo fuffîcient.^
ÔC ad uagandum Ioco,contfnet,Babillus ufrorû optfmus, perfedusq? ïn omni Ifterarû.
génère, rarifïîmUs autor eft, cum ipfo praefedus obtfneret _£gyptum,HeracIftïo oftïa
NïIi,quod eft maxfmû,fpedaculo fibi fuiffe delphinorûàmarï occurrentiû, ex. croco/
dflorû à flumfne aduerfum agmen agentiû, uelut prO partibus praeliû. Crocodiles ab
s animalibus pIacidïs,morfu _p innoxfjs ufdos.Hfs fuperïor pars corporis dura ÔC impe
netrabïlis eft,etfâ mâiorû animaliû dentibus,at inferior mollis ac tenera: hâc delphini
- at,emif!i fpinïs quas dorfo eminêtes gerût,fubmerfî uulnerabât,c\. in aduerfum f emerfî dïuidé;
bant.Recifis hoc modo pluribus,caeterî uelut acfe uerfa refugerût. Fugax animal au/,
daci, audaciffimû timido.Nec illos Tentyritae generïs aut fangufnfs proprietate flipe/
rât, fed contêptu ÔC temeritate. Vitro em fnfequuntffugiêtescp fnfedo trahut laqueo,
pleriq? pereunt,qufbus mfnus praefens anfmus ad perfoquendû fuft.Niïum aïiqn mari
nam aquâ detuliffe Theophraftus eft autor, Bfennfo côtinuo,regnante Cleopatra,no
afoêdffle decfmo regnf anno ÔC undecimo côftat, Significata afût duobus rerû potfeii
tibus defedionê,Antonfj em Cleopatraeq; defecit imperiû, Per noue annoS,no afeen/
diffe Nilum fuperioribus feculis Callimachus eft autor, Sed nunc ad infpfcfendas eau,
fas,propter quas ieftate Jf^ilus crefcat,accedâ,cV ab antîqufffïmis incipiâ, Artaxagoras,
ait ex J-Ethiopiç iugis folutas niues ad Nilû ufq? decurrere.In eadê opinione omnis ue
al, crtêeUnt tuftas fuit,Hoc A^fcbyIussSophocles,Èurfpfdesftradebant.SedfaIfum effeargumea
tis plurimis patet,Primo iE-thiopia feruentïfîîmâ effe fndfcat hominû aduftus color,ec
TrogIodytae,qbus fubterraneâe domus funt.Saxa uelut igni feruefcût,non tantû me/
r i ^10"*ec* mdfnato quo q? die.ardès puluis,nec humani ueftïgtj patiês, argentû replûba/
al,fuperado tur,fignûrumcoagmêtafoluûtur,nullum materia f fuperadornatae manet operimen
rata tum. Âufter quoq? qui ex illo tradu uenit,uentus calidiffîmus eft, Nullum exhfs ani/
' "' r * malibufi
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

'N A TV RAT. IV* M Q_V AE S TIO N VM 45$
#iatibus quae latent briima,unquam reconditur.Etiam per hyemem in fummo et aper,
to ferpens eft.Alexandrïae quoq? quae loge abhufufmodfïmmodïciscaloribus eft po/
fïkajniues noncadunt,fuperiora etiam pluuia carent, Quemadmodum ergo regfo tan
tïsfubfedaferuoribusduraturas per totam aeftatem niues recfpft ? Quas fané alfqui
tnôtes illfc quoq? excfpfant,nunc{? tamen magîsq alpes, quàm Thracïae iuga aut Cati
cafus, Atqui horum montium flumina uere ÔC prima aeftate intumefount, deinde hy/_
be'rnfs minora funt. Qufppe uernfs temporibus imbres nfuem diluunt,reliquïas eius
primus calor diflîpat.Nec Rhenus, nec Rhodanus, nec Ifter, nec Cayftrus fubfacent
malo aeftate.Akiifîmae funt ÔC fn fllis feptentrionalibus ïugis niues . Phafis quoq? per,
id tempus easorastenenscrefceretjfînïues flumina poffont contra aeftatem magna
producere,Praeterea fî haec caufa attolleret Nflum , aeftate prima pleniffimus flueret,
Turtc.enim maximae ÔC intégra adhuc niues, ex molliffimod^ tabès eft,Ni'Iusau/
tem per mêfes quatuor k'quîtur,et illi aequalis acceffio eft. Si Thaleti crcdis,Etefîae de/
fcendenti Nilo refiftunt, ÔC curfus eius ado contra hoftiâ mari fuftinent î ita reuerbe,
ratus in fe recurrit,non crëfcït,fod exitu prohibitus refiftit,ÔC quacunq? mox potuit ïn
cbnceffus erumpït.EudïmenesMaflîIienfis teftîmonfum dicit,Nauïgaui,inquit, At/ rlantibus Eté
ïanticum mare.lnde Nilus fluit maïor,quamdiu Etefïae tempus obferuant,tunc enim fijs Nilus ma/
etjckur mare inftantibus uentîs, Cum refederint, ÔC pelagus conquïefcft, mïnorqj dû , ior effluit.
foedenti inde uis Nilo eft. Caeterum dulcïs maris fàpor eft, ôC fîmïks Nïlotïcïs beïuae.
Quare ergo fî Nilum Etefiae prouoeant, ÔC ante illos incipit fncremêtum eius, ÔC poft.
eos durât? Praeterea non fit maîor quo illi flauere ueheméntîus?-\Tec remïttftur incita
turq?, prout illis impetus fuit,quod fi'eret,fi illorû uiribus crefceret.Quid quod Etefî_e
lïttus i£gyptï uerberât, ÔC côtra illos Nilus defcendit,inde uenturus,unde illi,fî origo
ab illis effet.Praeterea ex marf purus ÔC ceruîeus efflueret,non ut nunc turbfdus uenit* n
Adde quod teftfmonfum eius teftium turba côarguitur + Tunc erat mendacio locus,
cum ïgnota effent externa littora.Libebat illis fabulas mittere, Nunc uero tota extert
maris ora mercatorum nauibus ftringitur, quorum nemo narrât nunc ceruleum Ni/
Ium,aut mare faporis alterius, quod ÔC hatura credi uetat, quia dulciffimû quodq? ÔC
leuiffimum fol trahit.Praeterea quare hyeme non crefoit, cV tunc poteft uentis conçu
tari mare,aliquâto quidem maioribus.Nam Etefîae temperati funt. Quod fi è mari fer.
retur AtIantïco,fomeI oppleret Algyptû.At nunc g gradus crefoit. Oenopides Chius
ait hyeme calorem fub terris côtineri,ideo ÔC fpecus calfdos effo ÔC tepidiorem putcïs,
aquam,itaq? uenas interno calore fîccari.Sed in alfjs terris augêtur imbribus flumina*
Nilum,quia nullo imbre adïuuetur, tenuari, deinde crefeere per aeftatem, quo têpore
frfgent interiora terrarum, ÔC redit rïgor fontibusiquod fî uerum effet, aeftate flumina
crefterent,omnesc{?putei aeftate abundarent.Defnde non calore hyeme fub terris elle ,. »
maiorem^Aqua ÔC fpecus ÔC puteî tepent,qufa aéra rigentem extrinfecus nô recipfût**
Ita noi^caloremhabent,fodfrigusexcludunt,Ex eadê caufà -eftaterefrfgent, quia illo " -.
remotus , fedudusqjaercalefadusnonperuenft.Dfogenes Apollonîates aft, Sol hu/,
morem ad fo rapft,hunc exfîccata tellus,tum ex mari difcit,tum ex caeteris aquis.Fïeri
autem non poteft, ut una fîcca fît tellus, alia abundet. Sunt enïm perforata omnfa, ÔC]
inuïcem peruia.Sïcca ab humïdïs fumunt aliquando,"Nifî aliquid terra acciperet,exa
ruifïet.Ergo undas fol trahit,fed ex his quae premunt, maxime haec meridiana funt.
Terra cum exaruft plus ad fe humorfs adducît,ut fn lucernfs oleum illo fluit, ubi exu/
ritur.Sic aqua illo incumbit,quo uis caloris ÔC terrae aeftuantfs arceffft. Vnde ergo tra
hit?ex illis foilicet partibus femper hybernis, feptentrionalibus, unde exundat. Ob
hoc pontus in ïnferum mare aflîdue fluit rapïdus,non ut caetera maria akernatis ukro
çitro aeftibusjïn unam partem femper pronus ÔC torrens. Quod nifî facerer.hfsq? itû
nerfbus,quod cuique deeft,redderetur,quod cuique fupereft,emftteretur, ïam aut fîc/
cata effent omnia,aut ïnundata.Interrogare Dïogenem libet, quare cum potus ÔC am/
nés cundi inuïcem cômeent,non omnibus locis aeftate mafora funt flumina. JEgyptiï
fol magis gcoquit.Itaq? Nilus magis crefcit.Sed in exteris quoq; terris ak'qua flumini
Ipus fiât adïedio.Deinde quare ullavstertx fine humoreeft,c« omnis adfeexalfjsre/
gionibus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

454 LIBER Q.VARTV8
gfonfbus trahît , eoôj magfs quo calfdior eft. Deinde quare Nilus dulcis eft,fî illi è ma
C A ,11 1 ri unda eft?Nec enim ulli fluminï dulcïor guftus, Grandinem hoc modo fïerï,fî tibi
aftîrmauero,quo apud nos glacies fit,gelata nube tota,nimïs audace rem fecero, Iraq?
ex his me teftibus numéro fecundae not-e,qui uidiffe qufdem fe negant, fed audîffe,
Aut quod hfftorfcf faciunt,ct ipfe faciam . Illi cum multa mêtitf ftmt ad arbitrfum fuû,
unam aliquam rem nolunt fpondere>fed adrjciunt. pênes autores fïdes erit.Ergo fi mi>
hi parum credis , Pofîdonius tibi autorkatem promittet,tam in illo quod praeteritum,
quàm in hoc quod focuturum eft,Grandinem enim fieri ex nube aquofa etiam in hu/
morem uerfa fie affîrmabit,tanquam interfuerit, Quare aût rotunda fit grando,etiam
fîne magiftro foire potes,cum adnotauerïs ftfllfcidfum omne conglomerari, Quod ÔC¬
in fpeculis apparet,quae humorem halftu coIlïgunt,8c. in poculfs fparfïs,alfatj? omni le
uitate.mam ÔC fnherbarum uel arborum folijs,fî quae guttae adhaeforunt, fnrotundum
iacent Quid magis eft faxo durum?quid moîlfus unda? . Dura tamê molli faxa ca
uaht aqua ; aut ut alfus poeta aft, Stillicidfj cafus lapide cauat, ÔC haec ipfa excaua
tio rotunda fit. Ex quo apparet illud, huic quo q? fi'mile effe quod cauat. Locum enfm
fîbi ad formam cVhabftû fuiexculpit. Praeterea poteft, etiam fi non fuerit grâdotalis,
cum defertur corrotundari, ÔC toties per fpacfum aeris denfi deuoluta aequabilfter at/
que in orbém teri. Quod nix pati non poteft, quia non eft tam folida, immo quia tam
fufa eft,S_ non per magnam altïtudïnê cadk,fod circa terras initiû eius eft , Ita non Ion
gfus illi per aera,fed ex proximo lapfus eft,Quare non ÔC ego idem mihi permfttâ,qd?
Anaxagoras , cum ïnter nullos magis cp inter philofophos effe debeat aequa libertas ?
Grâdo nihil àlïud eft c"? fufpenfa glacfes.Nfx in pruïna pendes congelatio. Illud enim
iam diximus,quod inter aquâ ÔC rorem intereft , hoc inter pruinâ ÔC glaciem, neenon
- C A ,1111 fnter niuem ÔC glaciem intereffe. Poterâ me perada quaeftione dïmïttere,fod be/
ne emenfum dabo,&_ quoniâ cnpi tibi moleftus effe, quicqm'd fn hoc loco quaerfturr
dfcam.Quaerftur aût,quare hyeme nfngat, nô grandinet,&" uere fam frigore fnfrado
grando cadat,Nam,ut fallar tibi,uerû mihi quidem perfuadet, qui me ufq? ad menda/
cia haec Ieuiora,in quibus os praecidi.non oeuîi eruï folent,credulû praefto.Hyemeaer
tiget,ÔC ideo nondû ïn aquâ uertkur,fod in niuem,cuï aer propior eft, Cum uer ccepit
maior ïndinatfo têporis fequftur,8C calidïore ccelo maiora fiunt ftillicidia, Ideo ut aïe
Vergilïus nofter, Cum ruit imbrïferû uer, uehemêtior immutatïo eft aeris undiq?
patefadï ÔÉfoluentis fo,ipfb tge adïuuante.Ob hoc nimbf graues magfs uaftfcf cj? per
tfnaces deferuntur.Bruma Ientas pluufas habet et tenuesiquaks faepe folent fnterueni
re,cum pluuïa rara et minuta,niuem quoq? admixtam habet, Dicimus nfualem diem,
cum altum frigus,et trifte culum eft,Pr*terea aquilone fiante ÔC fuû ccclû habête,mi
CA P ,V riutae pîuuicfc funt.Auftro imber ïmprobior eft,et guttae pleniores funt. Rem àno
(fris pofîtâ" nec dicere àudeo,quia infirma uidet,nec praterire.Quïd enïm mali eft alk .
aUobruffdm quid et faciliori iudicio feribere; Immo fî omnia argumêta ad 'i'Iancem c exi
gere,filentïû indicetur, Pauca enim admodû font fîne aduerfario.Caetera etiâ fi uîncûe
litigant.Aiunt quiequid circa Scythïam et Pontû et foptentrionalem pîagam,glacïàtïï
ôC aftrfdû eftjiiere relaxarf.Tunc flumina geïata difcedere,tunc obrutos môtes niues
foluere. Credibfle eft ergo frïgidos fpiritus inde fieri, et uerno coelo immïfceri. Ultid
quoq? adijcfunt,quod nec fum expertus,nec experfrï cogfto. Tu quoq?,cenfeo, fî uo/
Iuerf s uerum exqufrere,niuen. fta caue experfarfs Minus aîgere aiunt pedes eorum,
qui fixam et duram niuem calcant, à} eorum qui teneram et labefadâ. Ergo fî nô men
fïuntur,quicquid ex illis feptentrionalibus locis iam difturbata niue ÔC glacie frangea
te fo fertur.id meridïanae partis tepêtem iam humïdûq? aéra allïgat,ct perftringft. Iraq?
'C A t VI cum pluuïa futura erit, grando fk,ïnïurïa frigoris. . Non tempero mihi quo minus
omnïu noftrorû ineptias proferam, quofdâ peritos obforuandarû nubiû effe affirmât,*
et praedfcere cû grando tientura fït,et hoc intellïgere ufu ipfo potuiffe, cum coloré nu
bium notaffent,quê grando toties infequebat,Illudincredibile,Cleonîe fuiffe publiée
praepofîtos ^axa^o^tfAana . fpeculatores futurae grandfnfs,Hf cû fignû dediffent adefîê
.d,fcortea iam grandinem, quid expedas ut homines adpenuï-ïs difcun*erent,autadf ftoreas,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Immo

Immo
NATVRALIVM Q.VAESTIONVM 455
pro fo quifq? album agnum fmmolabat, alfus pullum.Protinus autêfllae nubes
alio dedinabât,cû aliquid guftaffont fangufnîs.Hoc rides.Accipe quod rideas magfs.
Si quis nec agnum,nec pullû habebat,quod fine damno fierf poterat, manus fîbi affe/
r rebat.Et ne tu aufdas aut crudeles exiftimes nubes,dfgftum fuum bene acuto graphio
pungebat, _k" hoc fanguine îitabat. Nec minus ab huius agelïo grando fo auertebat, q?
ab illo in quo maforibus hoftfjs exorata erat. Ratfonê huîus rei quidam quaerût, c A, Vit
Aîteri ut homines fapientiffîmos decet,negât poffe fierkut cû grâdine aliquis pacifoa/
tur,ÔC tempeftates munufculis redimat,quâuis munera ÔC deos uïncât.Akerï fufpîca/
ri fpfbs aîunt,effe ïn ïpfo fanguine uim quandâ potentem auertêdae nubïs, ac repellen
dae.Sed quô ïn tam exiguo fanguine poteft effe ufs tanta, ut in akû pénétrer, ÔC eâfen
tiant nubes? Quanto expedito expeditius erat dicere,mêdaciû 5c" fabula eft? At Cleo
nae iudicia f reddebant in iIïos,quibus delegata erat cura prouidendae têpeftatîs,quod f0rte,animai
negligêtia eorû uineae uapulaffènt,aut fegetes procfdfffent. Et apud nos în duodecim uertebant
tabulis cauetur,ne quïs alïenos frudus excantafîî't. Rudîs adhuc antfquftas credebat, yineds ne ex
ôTattrahi imbres canribus S. repellf, quorû nihil poffe fierf tam palàm eft,ut huîus rei cdntdffito^.
caufa nullfiis phiîofophf foholafntranda fit. Vnamrem adhocadijcfâ, cVfauere, CA,VHI
ac plaudere te îuuabit , Aiunt niuem in ea parte aeris fieri, quae prope terras eft. Hanc
enim plus habere caloris ex tribus caufis . Vna,quod omnis terrarû euaporatfo, cum
multum fntra fo feruîdf arïdfq? habeat,hoc eft calidior,quo recentior. Altéra quod ra/
dij folis à terra refilïunt,&. in fe currûr.Horû duplfcatfo proxfma quaeq? à terris calefa/
cit.Quae ïdeo plus habent teporïs,quïa folê bis fontiunt, Tertfa caufa eft, quod magfs
fupeiîora perfîantur»At quaecuncj depreffa funt,mïnus uentïs uerberant, Acce/ CA,IX
dit his ratio Democrïri. Orne corpus quo foîidïus eft,hoc calore citius côcïpït, ÔC dïu/
tius feruar.Itaq? fi ïn folê pofuerfs aeneum uas ÔC uitreû ÔC argenteû, aeneo cftfus calor
accedft,dîutius haerebit.Àdrjck deinde quare hoc exiftfmet fierf. Hfs,fnquft, corpori/
bus,quae durfora ÔC preffîora denfîoraq? funt, neceffe eft mînora foraminaeffe, ôc" te/
nuforem fn fingulis fpfrîtû. Sequïtur,ut quemadmodum minora balnearia ÔC mînora
rmîïarïa cïtius calefiût, fie haec foramina occulta ÔC oculos effugïêtia,8£ celerius feruo
rem fontïant,&* propter eafdê anguftfas qufequid receperût tardius reddât, Haec CA, X
loge praeparata ad id perducût, de quo nunc quaerït, Omnis aer quo propior eft terris
hoc craffîor.Quemadmodû ïn aqua ÔC in omni humore fox ima eft,fta in aère fpiffïffi
ma quaeq? defidût.Iam aût probatû eft,omnfa quo craffîorfs foli'dforisej? materïx funt,
jhoc fïdelïus cuftodfre calore receptum,fed quo edftfor eft aer,ÔC quo longîus à terrarû
colluuiereceffît, hocfîncerforpurïor_j?eft.Itac# folem non retinet,fod uelut per fnane
tranfmfttit,fdeo mïnus calefft. Contra aût qufdâ aïunt cacumina montfû,hoc cali çj^ xi
diora elle debere,quo propfora foli funt. Qui mihi uident errare, quod Apenninû ÔC
Alpes ÔC alios notos ob eximïâ akitudinem montes,intantû putât crefoere,ut illorum
magnitudo fontire folis uicinia poffît.ExceIfa funt ifta quâdfu nobfs côparantur;at ue
ro ubi ad uniuerfum refpexeris,manifefta eft omniû humflitas.Inter fe ufncunt,et uin
Cunt. Caeterû ïntantû nihil attoIlitur,ut collatïone totïus nulla fît uel maximis portio,
quod nifî ef_er,non diceremus totû orbem terrarû pflam effe.Pilae proprietas eft cû x/
qualftate quadam rotunditas,aequak'tatem autem hanc accipe, quam uides in Iuforia
pila.Nô multum illi cômïffurae ôC rimx earû nocêt, quo minus par fibi ab omni parte
dïcatur:quô ïn hac pila,nihil illa interualla offïciunt ad fpeciem rotundi, fîc nec in uni
uerfo quidem orbe terrarum,ediri montes, quorum akïtudo totïus mundi collatïone
confumitur.Qui dicit akiorem montem,quia folem propius excïpïat,magïs calere de
bere,ïdem dicere poteft Iôgiorem hominem citius quàm pufillum debere calefïeri, ÔC
citius caput eius quàm pedes,At quifquis mundum menfurafua aeftfmauerft, ÔCtet/
ram cogitauerit tenere pundi locum,intelliget nihil in illa poffe fta emfnere, ut ccele/
ftfa magfs fontiat,uelut in propinquû illis accefferit. Montes ïfti quos fufpicimus, ÔC
«ertïces aeterna niue obfefiî,nfhflomfnus fn imo funt,fed propfus quidê foli eft mons,
. c"? câpus autuaîlfs,fed fic,quo modo eft pïl1" pilo craffîor,arbor arbore,&:mons môte
tnafox effo dicitur» Ifto enim modo, -ÔC arbores ali* magfs cf aliac dfeent uicinx ccelo,
.... qiïP

45* LIBER Q.VARTVS
quod falfum eft,qufa fnter pufîlla non poteft effe magnum dffcrfmen, nffî dum inter-:
fe comparâtur,Vbi ad collationem immenfi corporis uentum eft, nihil intereft quan/,
to alterum akero fît mafus, quia etfam fî magno diforimine, tamen mfnima uincun/
CA P .XI i tur. Sed ut ad propofîtum reuertar,propter has quas retuli caufas,pîerffq? placuft,
in ea parte aerfs niuem concipi, quae uicfna terrfs eft,ÔC ideo minus allfgari,qufa mino
rerigore coft.Namuicinus aer plus habet frigoris , quam ut in aquam ÔC imbreni
tranfoat, ÔC minus quàm ut duretur in grandinem. Hoc medio frigore non nimis in/
CA,x Iil tento niues fllint coadis aquis, Quid ïftas,inquis, ineptfas, quibus nec lïteratior
fit quifquam,nec mek'or,tam operofe perfequeris ? Quomodo fiant niues dicis, cum
multo magis ad nos dïci à te pertineat,quomodo emendae non fînt niues, Haha iubes
mecum Ïuxurialitigare, Quotidianum iftud ÔC fine effedu iurgium eft, Litïgemus ta
* men,etiam fi fuperior futura eft, pugnantesaereludantesuincat, Quid porro? Hanc
ipfam ïnfpedionem naturg nihil iudicas ad id,quod uis,cÔferre?Cum quaerimus,quo
modo nix fiat,^ dicimus ïlîam pruinae fïmilem habere natura, plus illi fpiritus quàm
aqua. ïneffe,non putas exprobrari illis ,cum emere aquam turpe fit.fi nec aquam qui/;
( , dem emunt? Nos uero quaeramus potius quomodo fiant niues,quàm quomodo feu
uentur,quoniam non contenti uina diffundere ueterana,ÔC perfapores aetatescj? difpa
nere,inuenimus quomodo ftiparemus nïuem,ut ea aeftatem eui'nceret, ÔC contra anni ,
feruorem defenderetur . oci frfgore.Quid hac dilfgentfa cortfocuti fumus ? Nempe ut
gratuftam mercemur aquam.Nobfs dolet, quod fpiritu", quod folem emere non poffu
mus,quod hic aer ètiam delicatis ditiitibusq? ex facili nec emptus uenit, O quàm no/
'' -'- bis maie eft,quod quicquam à rerum natura in medio relidum eft. Hoc quod illa fiue
re ÔC parère omnibus uoluit,cuius hauftum uitae pubîicum fecit,hoC quod tam homi/
m quam ferisauibusq?,cVinertiffîmïs animalibus, in ufum large ac béate profundft*
contra foingeniofa Ïuxuria redegït ad precium. Adeo nihil poteft illi pïacere, nifîcha
rum, Vnum hoc erat, quod diuites in aequum turbaededucere_,quouno nonpof/,
font antecedere pauperrimumJIIï, cui diuitiae moîeftae funt, excogïtatum eft, quem/
admodum etiam aquacaperet luxuriam, Vnde ad hoc peruentumfit,ut nulla nobïs
. aqua fatis frigida uideretur quae flueret.dicam.Quamdiu fanus&. faîubriscibicapax
ftomachus eft,impleturtj?,non pren.ïtur,naturaiibus fomentis côtentus eft.Vbi quo/
tidianïs crudïtatibus non temporis aeftus, fed fuos fentit , ubi ebrietas continua uifee/
ribus infodit , ÔC praecordia bile in quam uertitur torret , aliquid neceffarfo queritur,
quo aeftus file frangatur ,qui ipfis aquis incaïefcït , remedfjs incitât uitium, Itaq? non *
îeftate tantum, fed ÔC média hyeme niuem hac caufa bibunt, Quae huius rei caufa eft,
nifî inteftinum malum, ÔC luxu corrupta praecordia , quibus nullum interualîum un/
quam quo interquiefeerent datum eft,fod prandia, ccenis ufq? in 1ucempefdudis, ïn/
gefta funt,ÔC diftentos copia ferculorum ac uan'etate,comeffàtio aîtfus merfït ? Deirv
ahauide de nunquam intermïffa intêperantia,quïcquidt ante decoxerat,efferauït,&* in defide/
tium femper noui rfgorfs accendit.îtaq? quamuis cccnatfonemueîis ac fpecularibus
muniant,&. igné multo doment hyemem,nïhilomfnus ftomachus illefolutus 8_,a.ftti
fuo langUfdus,quaerft aliquid quo erigatur,Nam fîcut animo relidos ftupentesq? fn'/
gfda fpargfmusjUt ad fenfum fuf redeant, fta uffcera iftorum uftfjs torpentfa nihil fon/
tiunt,nifi frigore illa uehementiore perufferïs.ïnde eft,fnquam,quod nec nfue conten
ti funt,fod glacîem,uelut certïor illi ex folido rîgpr fît,exquirût, ac ffpe repetftïs aquis
diluunt:qu_e non è fummo tollitur, fed ut uim maiorem habeat, ÔC pertfnacfus frigus
ex abdito effoditur.Itaq? ne unum quidem eius eft precium, fed habet inftitores aqua,
ÔC annonam proh pudor uariam.Vnguentarios Lacedaemonij urbe expuîere, ÔC pro/
père cedere finibus fufs fufferunt,quia oleum dïfperderent,Quid fllf feciffent, fi uidff/
fent reponendae niuis offitcfnas, ÔC tôt fomenta deportandae aquae deferufentfa, cuius
colorern faporemq? paleis.quibus euftodiunt3inquinant?At Dtj boni,quàm facile eft
extinguere fitim fanam.Sed quid fontire poftunt emortuae fauces, ôC occaîlatae cîbfs
ardentibus? Quemadmodum nihfl illis fatis frigïdum , fîc nihil calidum illis fatfs e_b
Sed ardentes boletos,^ raptim condimento fuo merfatos,d_mittunt penè fumantes.
'"""^ quos
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

NATVRALIVM Q.VAESTIONVM 475
quos defndereftfnguantnfuatis potfonibus.Vfdebis inquam quofdâ graciles, cVpak
liolo focaliq? circumdatôs,pallentes ÔC aegros , non forbere folum niuem, fed etiâ effe,
&. frufta efus fn cyphoà fuos defjcere, ne inter ipfam bibendï morâ tepefcât . Sïtim iftâ
effe putas?Febrfs eft,ÔC qufdem eo acrior, quod nô tadu uenarû, nec in cutê effufo co
.ore deprehenditiir.Sed cor ipfum excoquit Ïuxuria, inuidum malum, ÔC ex molli flui
doq? durum atcj; patiens. Non intelligis omnfa confuetudinë uim fuam perdere?Itaq?
nfx ffta,fn qua etfamnum na.atis,eo peruenit ufu,ÔC quotïdïana ftomachf feruftute,ut
aquae locum obtïneat.Alfqiifd adhuc quaerïte illa frïgfdïus,quia pro nihflo eft famflïa/
risrigor, «
IN LIER VM Q.V ART VM
EX CAPITE II,
- Aeftate proueniunt, Killis al.i0ima.in feptentrionalibus iugisniues funt.Phafis quoque per
Indie.campos oras tenés crefceretJta prior a.ditio,Fortunatus ita legit,a._.ate.Sunt & illis in fep/
tentrionalibus altiffima. iugiter niues.Phafis quoq? per India? tempus,8_ oris tenus crefceret, fini
ues,&c.Cum utra

476 LIBER Q_ VINT V S
aer nubflo grauis eft . Atquf tunc plurfma corpora fo fn anguftum contU-ere* ÔC inde
fpffffor nubium grauitas eft.Adfjce nunc quod circa flumina ÔC lacus frequens nebula*
eft,artatfs coniundiscfj corporibus, nec tamen uentus eft. Interdum uero tanta caligo
effunditur,ut confpedum ïn uicïno ftantium erïpiat , quod non euenïret, nifî ïn parufï
locum corpora fe multa compelterêt. Atqui nullum tempus magis quàm nebulofum
caret uento.Adfjce nunc,quod econtrarfo uenît,ut fol matutinum aéra fpiffum ÔC hw
mfdum ortu fuo tenuet.Tunc furgft aura,cum datum eft laxamentum corporibus , ÔC-
CAP.im ftïpatio illorum ac turba refoluta eft. Quomodo,inquis,ergo uentï fiunt,quos non
negas fîerï?Nô uno modo, Alïàs enim terra ipfa magnam uim aeris erjcit^ô. ex abdïto
al,emiferat fpirat, alïàs cum magna ÔC continua ex imo euaporatïo fn altum agît quaef merforar,
immutatio îpfa halitus mïxti in uentum uertftur. Illud enfm nec ut credam mihi per/
fuaderi poteft,nec ut taceam : quomodo fn noftris corporibus ex cfbo fit inflatfo, quae
non fine magna nariïim iniuria emittrtur,cV uentrem interdfï cum fono exonérât , in/
terdum fecretiusï fîc putant ÔC hanc magnam rerum naturam alimenta mutante émit/
* tere fpïrf.um.Bene nobifcum agftur,quod fomper excoquft. Alioqum ïmmundïus ali.
quid timeretnus.Nunquïd ergo hoc uerius eft , dicere multa exomnï parte terrarû ÔC-
afffdua ferrf corpufcula,quae cum coaceruata fun.-defnde extenuarf foie c,perïnt, ga
CAP,V omne quod in angufto dilatatur,fpacîû maius defiderat, uentus exiftft. Qufd ergoC
hanc foîam effe caufam uentf exiftknas^quarû terrarumq^ euaporatîonesJËx his gra/
uitatem aeris fieri,deinde folui fmpetu,cû quae denfa fteterant,ut eft neceffe, exténua:/
tanftuntur in ampliorem locum?Ègo uero 'ÔC hanc fudico, Caeterum illa eft longe ue/
rfor caufa, uaIentforcj?,habere aéra naturalem uim moitendifo,nec aliunde concipere,
;» "" fodfneffeflîf ut aliarum rerum,fta huîus potentfam. An hoc exfftfmas, nobïs qufdera»
datas uires efle,qufbusnosmoueremus,aera autem ïnertem,inagitabiîem relidûeffe^
cum aqua motum fuum habeat , etfam uentis qiu'efcentibus , nec enfm aliter animalia*
ederepoffet, Mufcum quoq? fnnafcf aquis, ôc" herbofa quaedam ufdemus jfummo fa/
C AP , Vi natantia. Eft ergo aliquid in aqua uïtale» De aqua dico?Ignis qui omnïa confumitj,
quidam etiam creat,c\. quod uideri non poteft fimile ueri , fed tamen uerum eft , ante
maîia igné generarttur.Habet ergo aliquam uim talem aesvôi. ïdeo modo fpiflat fe,mg
do expandït fe ÔC purgat ,ÔC alias contrahit,dfducfr , ac differt. Hoc ergo intereft inter
aéra ÔC uentum,quod ïnter Iacum ÔC flumen; aliquando per fo fpfe fo! caufa uentiefo,*
CA Vu fundens rïgentem aéra , ÔC ex denfo coa&ocp explicans. In uniaerfum de uêtisdixf/
mus.Nunc uiritïm ïncipiemas illos excutere. Fortaffe apparebit quemadmodû fiant,;
fi apparuérit,quando ÔC unde procédant. Primû ergo antelucanos flatus ïnfpicfamus,
qui aut ex flumînibu_.,aut ex conuallfbus,aut ex alïquo finu ferunt.NulIus ex hfs per/
tïnax eft,fod cadit fortiore iam fole,necfertur ultra terrarum afpedum . Hoc uêtorum
genus incipit uere,nec ultra aeftatem durât Et inde maxime uenft ,, ubi aquarum plu/
rimum ÔC montium eft.PIana licet abundent aquis , tamen tarent aura,hac dico, quae
CA, V III pro uento ualet,* Quomodo ergo talis flatus concîpitur,quem Graeci \ynOs\mxp uo/
cant?Qufcqufd ex fe paîudes ÔC flumina emïttût (id autem ÔC multum eft ÔC afïîduûJM
per dfem folis alimentnm eft,node non exhaurftur , fod montfbus fnclufnm, in unam
regionem colligïtur , Cum illam impleuit>&" iam fo non capit, fod exprimitur ali/
quo ôC in unam partem procedït,hïc uentus eft.Itaq? eô ïncumbit, quo liberior exitus
* » inuitat, ÔC loci îaxitas,in quam coaceruata incurrant. Huius rei argumêtum eft , qttod
prima nodis parte non fpîratjncfpk enfm fieri tunc illa coIkdfo,quç circa îucem iam
plena eft,ÔC onerata qua.rf_,quo def_uat,&- éô potiffïmiim exit, ubi plurimû uacuf eft,
&: magna ac patens area. Adtjcit autem eiftimulos ortus folis,feriês gelidum aera.Na
etiam antequam appareat,lumine ipfo ualet ,ÔC nondum quidem aéra radfjs l'mpellft,
iam tamen laceflî't -ÔC ûïtat,luce ptxmiffa Nani cùm fpfe proceflît, alfa fuperfus rapi/
4 Unturjalfa dfffundunt tepore. Ideo nô ultra matutfnû illis datur flare , omnis illorû uis
confpedû folis extinguitur : etiam fi Uïolentiores flauere,cïrca médium tamendiète/
IanguefcSt,nec unquam ufq? ïn meridïem aura producitun Alia autem imbeçillior aç
CA, ix breuior eft,prout ualentioribus mïnoribufue colleda caufis eft,* Quare tamen ta/
. - lesuenti
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

NATVR ALI VM

* 478 - , LlèER CLVINTVS
CA.XIH accedft Stmora* Facit ergo uentum refoluta nubes. qiiîeplurimismodfsfokiftur.
Nonnunquam conglobatfonem illam, fpiritus rumpit ïnclufi ÔC in exitum nitentis In/.
datio. Nonnunquam calor, quem modo fol fecit , modo ipfa arietatfo, ut magnorum
inter fe corporum atrritus.Hoc loco fî tibi uidetur quaeri poteft,cur turbo fiât, qui eue
nfre in fluminfbtis folet,ut quamdiu fine împedimento feruntur, fîmplex ÔC redum 0/
lis îter fît,ubi ïncurrere ïn aliquod faxum ad Iatus rfpae prominês, retorqueantur,&_ ïn
orbem aquas fîne exitu fledant, ita ut circumlatae in fe forbeantur,&" uortïcê efficiant.
Sic uentus quamdiu nihil obftftit,uîres fuas effundït .Vbi alfquo promontorfo reper/
çuffus eft,aut ui locorum coeuntfum inçanalem côuexam,teni_emcf?colIedus,fepiu$
in fe uolutattir,ffmîIemcj? illis,quas diximus conuerti,aquis facît uorticem.Hïc uentus
cïfcumadus ÔC eundem ambïens locumjÔt. fo i'pfa uertigfne concitans, turbo eft. Qui
fi pugnacior eft, ac diutius uoIutatur,infîâmatur ÔC efficit. quem ttj«_%.. Graeci uocât.
Hic eft fgneus turbo, Hi ferè omnia pericula uenti eruptf de nubfbus produnt.quibus
armenta rap.antur,&. totae naues in fublime tollantur. Etiamnum quidam uenti diuer
fos ex fe générant, ôC ïmpuîfum aéra in alias quoq? partes* quant in quas ipfî inclina/
uere,dïfperguntJllud quoque dicam, quod mihi occurrit,quemadmodum ftillicidia,
... ., quamuis iam inclinent fe ÔC Iabantur , nondum tamen effecere îapfum , fed ubi plura
r * çoiere,& turba uires dedit,tunc fluere ÔC ire dïcuntur;fîc quamdïu Ieues funt aeris mo
tus agftati pluribus locis,nondum uentus eft,.tunc enim incipit, cum omnes illos mû
fcuiuÔCin unum impetum côtuIit.Spirkum à uento modus feparat, uehementïor em
CAP^Xïïll fpiritus uentus efUnufcem fpfrftus Ieuiter fluens aer. Repetam nunc quod primo
dïxeram,aedi è fpecu uentos,receffuq? înterfore terrarû.Non tota folfda eontextu ter/
ra in unû ufq; fundatur, fed mukfs partibus caua, Et caeds fufpenfa latebris, alicubi
habet inania fine humorclbi etiam fi nulla lux difcrimen aerïsmonftrat,dicam tamea
. nubes nebulasq? ïn obfcuro confiftere.N"" m ne hç qufdem fupra terras,qufa ufdentur,
font,fod qufa funt,ufdentur,Illic qûoq? nihilominuspb id funt,quod non uîdentur fl«
minaillie feias licet noftris paria fublabi,alia Ieuiter duda,alia in confragofis*locis pre,
cipitando fonâtia.Quid ergo?non illud aeque dabis , effe aliquos ÔC fub terra laeus,ÔC
: - quafdâ aquas fine exku ftagnare?Quae ff fta funt,neeeffeeft&.ïlludy aéra onerarkone
ratumej? fncumbere,&_ uentum propuïfufiio conci'tare^ExîIIfsergo fubterraneis nubi
- bus fofemus nutrïri fnter obfcura flatus. cum tantum ufriirm fecerint , quanto aut ter/
raeobftantfaauferant, aut aliquod apertum ad hos efflatus iter occupent, ÔC pet hanc
cauernam ïn noftras fedes efferantur.Ulud uero rnanifeftum eft, magnam effe fub ter/
ris ufm fulphuris,cVaîforum non minus ignem alentiu.m , per haec loca cum fo exitum
1 quaerens fpfrftus toriït,accendat flammam ïpfoobftridu neceffe eft. Defnde fîammîs
ïatfus fufîs,etfam fîqui'd ignaui aerfs erat3extenuatû mouerï, ÔC uiam cum fremitu ua/
fto atq. impetu quaerere.Sed hoc diligentius perfequar,cum quaerâ de motibus terrae,
CAP,XV Nunc mfhf permfttenarrarefabuIam.Aftlepfado.os autor eft, Demfffos quamplu
v. rimos à Phïlïppo ïn metallum antiquum ohm deftftutum , ut explorarent quaeuber/
- tas eius effet , quis ftatus, an ali'qufd futuris reliquïffet uetus auaritia; defcendfffe illos
cum multo lumine,8£-muItos duraffe dies, deinde longa uia fatigatos, uidiffe flumina
. . . ingenti'a,^. cÔceptus aquarum ïnerrïum uaftos,pares noftris,nec compreffos quidem
terra fuperemfneme,fed liberae Iaxi_atis,non fine horrore infos . Cum magna haec kgi
uoluptate,ïnteIIexf enim foculum npftrum,nô noms uitfjs , fod fam antfquitus tradïtis
laborare,nee noftra aetateprimum auarïtiàm,ueuas terrarum Iapïdum-j? rïmatâ, ïn te/
- nebrïs maleobftrufa quaefîffe, Illi quoque maiores noftri, quos celebramus laudibus,
quibus diffîmiîes querimur nos effe,fpe dudï,môtes ceci'derunt , ÔC fupra lucrum fub
ruina fteterunt, Ante Phflîppum Macedonem reges fuerequi pecuniam ïn aîtifîîrnfs
ufq; latebris foquerent, ÔCrelido fpirkii libero , in illos fe demïtterent fpecus, în quos
? nullum nodium dierumd^ peruenfret diforimen,cV à tergo Iucem relinquerent.Qu_e
tanta fpes fui.?Quae tanta neceffitas hominem ad fydera eredum incuriiam't ÔC defo/
dit, ÔC ïn fundum telluris ïntimae merfît,ut erueret aurû non mfnore periculo quaeren
dum , quam poflidendum ? Propter hoc cunfculos egit, ÔC çïrça ptaedam lutulentam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
incerta

NATVRALIVM Q.VAESTIONVM 479
incertâq? reptauft,obk'tus dîerum, oblïrus naturç melioris, à qua fo auertit.NuIIï ergo
mortuo terra ta grauis eft,q iftis fupra quos auaricia urgês terrarû pondus iniecit,qui
bus abftulft cblû,quos ïn imo,ubi illud malû uirus Iatitat, ïnfodft.IIlo defcendere aufi
funt, ubi noua rerû pofitîonê terrarûq; pendentfû habftus , uentosq? per caecû inane
experirentur,8£ aquarum in illis fluentiû horridos fontes , ÔC akâ perpetuam^ nodê,
Deinde cum ifta fecerint,ïnferos metùunt. Sed ut ad id de quo agitur reuertar,uêti C AP*XVl
quatuor funt,ïn ortum,occafum, meridïë, foptentrïonemq? diuifi Caeteri quos uarfjs
nomïnibus appellamusjhis appltcantur. Eurus ad auroram Nabatheacf? régna recef/
fît, Perfidacf? ÔC radfjs ïuga fubdita matiitinis. Vefper&focciduo quae littora foie
tepefcunt, ProxïmafuntZepbyro,Scythiamfep_em4"triones Horrifier inuafitbo/
reasjcontrarïa tellus Nubibus afffdufs pluuioq? madefcit ab auftro, Vel ff breufus
illos compledf mauis,in unam tempeftatem ( quod fieri nullo modo poteft) congre/
gentur, Vnaeurusq?notus_j?ruunt,crebercj?proceIIïs Afrfcus, Et qui locum fn
illa rfxa non habuit,Aquilo.Quidam illos duodecim facïunt. Quatuor enïm cceli par
tes in ternas diuidunt,&. fingulis uentis binos fuffedos dant. Hac arte Varro uir dilû
gens illos ordfnat,nec fine caufa.Non enfm eodem femper loco fol orftur,aut occïdit,
Sedalfus eft omis occafusq?aequfnodiaIis (Bis autem aequinodïum eft)Alius folftû
tfak's,alius hybernus. Qui furgit ab oriente aequïnodïalï , Subfolanus apud nos dicit.
Graeci.illum SctthAioth/j uoeant. Ab oriente hyberno eurus exit,quem noftri uoeauere
uukurnum.EtLïuius hoc illum nomïne appelîat, in illa pugna Romanis parum pro/
fpera,in qua Hannibal ÔC contra folem orientem exercitum noftrum,8

480 LIBER SEXTVS
aïiquis,ut dfgnum admiratiPhe fufpefcerit.No enim ex uria caufa uentos aut inuenït,
aut per diuerfa difpofuit; fod primû ut aéra non fînerent pïgrefoere , fed affîdiia uexa/
al, traâuris tïone utile redderent,uïtaIemq?fterris.Deinde ut imbres terris fubminiftrarent.fjdëq?;
nfmfos compefcerent.Nam modo adducunt nubes,modo dfducunt,ut per totum or/
bem pluuïa. dfufdf poffent.In Itaîiam aufter impeîIit,aquilo in Africam refjcit, Etefîa.
non patiîrntur apud nos nubes confiftere. Iidem totam Indïam ÔC Aethiopiam contû
nuis per fd tempus aquis irrigant,Quid quod fruges percfpi non poffunt, nffî flatu fu
peruacua ÔC mfxta feruandïs uentilarêtur,nffî effet quod fegetem excîtaret, ÔC latente
frugê ruptis uelamentis fuis, quaefoïliculos agricole uocant,adaperiret?Quid quod
omnibus inter fo populis cômercfum dedit , ÔC gentes dfflîpatas locfs mffcuft?Ingens
naturae beneficiû, ff illud fn fnfun'â fuâ non uertat homfnû furor . Nunc quod de Cae/
fare olim maiorê uulgo diditatum eft,ÔC à Tito Uufo pofîtum,in incerto effe , utrum
illum magis nafci Reïpub,profuerït,an non nafci, dfci etiâ de uentis poteft,adeo quic
quid exillis utile ÔC neceffarfum eft,non poteft hfs repenfari , quae in pernfciem fuam
generfs humani dementia excogitat, Sed nô ïdeo nô funt ifta natura fua bona, fi uitio
maie utentïû nocent,Nfmfrum in hoc prouidentia ac dffpofîtor file mundi deus , aéra
uentis exercendum dedit, ÔC illos ab omni parte.ne quïd effet fîtu fqualidum, effudït,
non ut nos daffes partem fretï occupaturas compleremus milite armato , ÔC hoftem
in mari aut poft mare inqufreremus, Quae nos demêtfa exagftat.c*. fn mutuû compeï
ht exftfû?Vêla uentis damus bellum paraturï , ÔC periclitamur periculi caufa Incerta
fortunam experimur,ufm tempeftatum nulla ope humana fùperabilê , morte fîne fpe
fepukurg.Nô erat tanti.fî ad pacem per ifta ueheremur;Nunc autê cû euaferimus tôt
fcopuloslatêtes, ÔC infîdias uadofi marïs,cum effugerïmus procellofbs defuper mon/
tes,per quos praeceps fn naufgantes uentus impingft,cû fnuoluto nubflo dies,ôC htm/
bis ac tonitruis horrendas nodes^cum turbfnibus dfuulfa nauigia,quïs erit huius ïabo
rfs ac metus frudus?qufs nos feffqs tôt malfs portus excfpïet? Rellufoilice. ÔC obuius
in h'ttore hoftfs,ÔC trucfdâdae gentes,tradurae magna ex parte uïdorem, ÔCantïquaru
urbium flamma,Quid in arma cogimus populos ? Quid exercitus foi .bfmus diredu/
ros aciem ïn inedfjs fludibus?Quid maria _nquietamus?parû ufdelfcet ad mortes no/
ftras terra late patet , Nfmfs délicate fortuna nos tradat. Nimis dura dedït nobfs cor/
pora,feîfcê uaktudinê.Non depopulat nos cafus incurrens.Emetiri cuiq? annos fuos
ex commodo Ifcet.ô». ad fonedutem decurrereJtaq? eamus in pelagus,ô

NATVRALIVMQ.VAESTIONVW 48'
fî beneffcfa efus corrumpimus. ÔC ut effent contrariaeffîcimus.Dedît fllé uentos ad eu
ftôdïendam ccelî terrarum^? temperïê,ad euoeandas fupprimendascfp aquas, ad alen.**
dos fatorû atq? arborum frudus , quos ad maturftatê cum alfjs caufis adducit ipfa ia/
datio,attrahens cibû in fumma, ôC ne torpeat promouens Dedit uentos ad ulteriora
nofcenda,fuiffèt enfm imperitû animal,Ô£. fîne magna experientia rerum homo,fî cfr/
cumfcriberet natalis foli fine . Dedit uentos,ut cômoda çuiufq? regionis fièrent com/
munïa,non ut legïones equitemq? geftarent,nec ut pernfcfofa gentïum arma tranfue/
fièrent. Si bénéficia naturae urentïû prauitate perpendimus, nihil non noftro malo ac>
cepimus.Cui uidere expedit?Cui loqui?Cui non uita tormentû eft?Nihiï ïnuenfes ta
manffeftae utilitatfs, quod non in contrarïû transférât culpa , Sic uentos quoq? natura
bonos futuros ïnuenerat, ipfi illos contrarios fecïmus, Omnes in aliquod nos malum
* ducunt.Non eadê eft his ÔC illis caufa foluendi,fod ïufta nulli; Diuerfîs enim iritamen
tis ad tentâdum iter impellimur Itaq? alicui uitio nauîganEgregie Plato dicit, qui nô
bis circa exïtû iam teftfû loco dandus eft jmfnfma effe quae hommes emant ufta.Imo
* Lucili charfffimej fi bene furorê illorû aeftimaueris,id eft noftrum(fn eadê enfm turba
Kolatamur)magfs rfdebfSiCû cogftaueris uita parari ea,ïn quibus uita confumitur»
IN LIBRVM Q.VINTVM
EX CAP» IlIU
CLuodfemper excoquit,Vnum exemplar habebà_,quum quod/emper concoquit fie émit/ i
i.t,fed mendofe, Significat autem craflîora excrementa alui.aut certe uomitum.
EX CAP. VIII,
Afiâ finiuntur tepore. Sic prior a.ditio,Fortunatus legitalia diffunduntur. Bricannicû exem/
plar habebat, diftrahuntur tepore,
LVCII ANNEI SENECAE ÂD t V C I L I V M KATV**
RALIVM Q. V AESTIO N VM,
In quo de terra, motu agitur*
LIB. VI
! Ompeios
celebrem Campahïae urbem j ïn quam ab altéra parte cAP* î
Surrentinum Stabianumq. littus, ab altéra Herculanenfeconue/
niunt,marecj? ex aperto côdudum amtno finu cfngft, defediffe
terraemotu,uexatïs quaecunq? adïacebant regfonfbus, Lucili ui/
rorum optime,audtuïmus, ÔC quidem diebus hybernïs, qi?os ua/
care à tafï periculo maiores noftri foïebât promittere. Nonïs Fe^
bruarijfuit motus hïc,ReguIo ÔC Verginïo confuk'bus,qui Cam
panïam nunquam focuram huius mali, indemnem tamen ÔCto/
ties defundam metu,magna ftrage uaftauft . Nam ÔC Herculanenfis oppfdfpars ruit.
dubiecj? ftant etiâ quf relida funt,Et Nucerfnorû coIonia,ut fine clade,ita nô fîne que
rela eft, Neapolfs quoq? priuatim multa,publice nihil amifît t Ieuiter ingêti malo per/
Itridg,Vïllg uero pruptf paffîm fine iniuria tremuere.Adfjciût his fèxcêtarû oufû gré
gê exanfmatû,& dfuffas ftatuas,motç poft hoc mêtisaliquos atq? fmpotes fui erraffè,
Quorû ut caufas excutfamus ÔC propoffti operïs côtextus exïgft, ÔC ipfe in hoc têpus
congrues cafus, quaerêda funt trepfdfs -blatïa,&- demêdus ïngês timor.Quid eni cuief
fatis tutû uideri poteft,fi mundus ïpfo concutït,ô_; partes eius folidiffîmae Iabât?Sf, qd:
unû immobile eft in illo fi'xumq?, ut cûda in fe intêta fuftfneat,fluduat? Si quod pro/
prfû habet terra,perdidft,ftare,ubî tandê refidêt metus noftri ? Quod corpora receptat
culû inuenïêt?quo folicita confugientji ab imo metus nafeit, ÔC funditus trahît? Con
fternatio omniû eft,ubi teda crepuere,&. ruina fîgnû dedit,tûc praeceps quifq? fo pro/
ripït,&" pénates fuos deferft,ac fe publico crédit. Quam Iatebram profpicfmus, quod
auxiliû,fî orbfs fpfe ruinas agitet?fî hoc,quod nos tuetur ac fuftinet,fupra quod urbes
fîtae funt,quod fundamentû qdâ orbfs effo dfxerût, f difcedft ac tftubat?Qufd tfbie ffe al, ctefidit
nô dico auxilfjjfod folatfj poteft,ubi timor fugâperdidit ? Qufd eft fnqp fatis munitû?
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Q 4 Qui--
_*.

, to
48* LIBER S EXT V S
Quid ad tutelam alterius ac fui firmum?Hoftem muro repellam,pra.ruptçaltftudfnfs
caftella,ud magnos exercitus difficultate aditus morabuntur. A tempeftate nos ùin/
dicant portus.Nimborum uim effufam , ÔC fine fine cadentes aquas teda propellunt,
fugientes non foquïtur incendium , aduerfus tonitrua ÔC minas cceli fubterraneae do/
mus,ÔC defoffi in altum fpec us remédia funtjgnis ille cceleftfs,non tranfuerberat ter/
ram.fed exfguo efus obfedu retundftur.In peftflentfa mutare fodes Ifcet.NulIum ma/
lum fine effugio eft.Nunquam fulmfna populos perufferunt.Peftilens ccelum exhaii
fît urbes,non abftulit.Hoc malum latifffme patet,fneuîtabfle, aufdum,publïce noxiû.
Non enim domos fokim,aut familias, aut urbes fingulas haurit, fed gentes totas , re/
gîonescj? fubuerrit,&"modo rufnfs operft, modo fn altam uoraginem condit , ac ne id
quidem relinquit,ex quo appareat,quod non eft,fakem fuiffe , fed fupra nobiliffimas
urbes,fine uîlo ueftigio prioris habitus, folum extenditur. Nec defunt,qui hoc genus
r. mortis magis timeant, quo in abruptum cum fodibus fuis eunt,8£ e ufuorum numéro
uiui auferuntur , tanquam non omne fatum ad eundem terminum ueniat. Hoc habet
inter caetera iufticiae fuae natura praecfpuum,quod cum ad exitum uentum eft,omnes
in aequo fumus. Nihil itaque intereft, utrum me lapis unus elidat, an monte toto pre/
mar . Vtrum fupra me domus unius onus ueniat, ÔC fub exiguo eius tumuïoac puk
uere expirem, an totus caput meum terrarum orbis abfcondat;in luce hune ôC in aper
fpiritum reddam , an in u^fto terrarum dehifeentium finu ; folus ïn illud profundû,
an cum magno comitatu populorum côcadentïum ferar. Nihil intereft mea,quantus
circa mortem meam tumultus fît, ipfa ubïq? tantundem eft . Proinde magnum fuma/
mus animum,aduerfus iftam cladë,quae nec euïtari,nec prouideri poteft. Defînahius
audire iftos,qui Campanfae renunciàuere , quidy poft hune cafum emigrauerunt, ne/
gantq? fefpfos unq*? fpfam regfonem acceffuros ; qufs enfm îllis promittet,melioribus
f undamentïs hoc aut illud folum ftare? Omnia eiufdem fortis funt , etfi nondum mo/
ta,tamen mobiliaîhunc fortaffe in quo fecurius confiftis locum, haec nox aut hic ante
nodem dies feindet.Vnde fcies,an melior eorum locorum condirio fir,in quibus fam
uires fuas fortuna confumpfft,cV. quae in futurû ruina fua fuka funt? Erramus enïm,fï
ullam terrarum parte exceptam immunem-j? ab hoc periculo credimus , Omnes fub
eadê iacent lege. Nihil ita ut immobile effet natura côcepit,alfa têporibus alfjs cadût.
Et quemadmodû in urbibus magnis, nunc haec domus, nunc illa fufpendit, ita in hoc
orbe terrarû nunc haec pars facit uïtiû,nunc fila . Tyros aliquando infamis ruinis fuit,
Afîa duodecim urbes fim ui perdfdît . Anno priore Achafâ ÔC Macedonfà quaecunq?
eft ifta uis mali quae incurrit, nunc Câpaniâ Iaefit.Circuit fatû, 3l fiqùïd diu praeterfjt,
repetit.Quaedam rarius folicitat,faepius quaedâ . Nihil immune effe, ÔC innoxiû finit. ,
No homines tantnm qui breuis ÔC caduca res nafeimur , urbes orae(f| terrarum ÔC lit/
tora,6-" ipfum mare in forukutê fati uenit , Nos tamen nobïs permanfura ^pmittïmus
bonafortunae,6(. felicitatê, cuius ex omnibus rébus humanis uelocifffma eft leuitas,
habfturâ fn alfquos pondus ac morâ credimus , Et perpétua fibi omnia promittêtibus
in mente non uenkjid ïpfumffupra quod ftamus,ftabile nô effe. Ne

; mat,modo
N ATVR ALIVM" Q.VAESTIONVM 48}
limeré pïtuitamîîta ufdeîîcet natf fumus, tam felfcfa fortiti membra , ÔC in hanc magni
tudïném creuimus,c\* ob hoc nifi mundi partfb'us motis,nifi ccelum intonuerit,nïfi ter
ra fubfederit,perire non poffumus . Vngufculf nos ÔC ne totïus qufdem dolor, fed ait/
qua à Iatere eius foiffura,conffcft,8. ego timeam terras trementes,quem craffîor falïuà
fuffôcat ? Ego extimefoam emotum fodibus fuis mare , ÔC ne aeftus , maiorê quàm fo-/
leat curfu,plus aquarum trahens fuperueniat, cum quofdam ftrangulauerft potio ma>
le lapfa per fauces? Quàm ftukû eft mare horrere, cum foias ftillfcidfo perïre te poffe?
Nullum eft mafus folatiû mortis, quàm ipfa mortah'tas . Nullum autem omnium ifto/
tum quae extrinfecus terrêt.quàm quod innumerabilia pericula fn ipfo finu fînt.Quid
enfm dementius, quàm ad tonitrua fuccidere, ÔC fub terram correpere fulminum me/
tu?Quid ftukfus , quàm timere nutatfonem aut fubîtos montium Iapfus . ÔC frroptio/
lies maris extra littus eiedi,cum mors ubïque praefto fit , ÔC undique occurrat, nïhïlcp
fît tam exiguum,quod non in perniciem generis humani fatis ualeat?Adeo non débet:
nos ifta confundere,tanquam plus in fo mali habeant quàm uulgaris mors , ut contra*
cum fît neceffarfum è uita exire,8£ aliquando emittere animam, maiorê perfre ratione
iuuet.Neceffe eft mori ubfcunque quandoq?.Stet licet ffta humus , ÔC fe teneat fuis fi/
nïbus,nec ulla iadetur ïniuria, fupra me quandoq? erft Intereft ergo , fIlam ego tnihu
an fpfa fo mfhf fmponat Dfducftur ingenti potentia , nefcio cuitis mali, rumpitur, ÔC
me in immenfam akitudinem abducft . Qufd porro ? Mors leiifor fn piano eft? Qufd
feabeo quod querar,ff rerum natura non me uult iacere in ignobili loco ? fî mihi inijcft
fuipartem ? Egregie Vagellius meus în illo inclyto carminé. Si cadendum eft,inquii_
mihi,caeïo cedfdiffe uelim.Idem licet dicere . Si cadendum eft , cadam orbe concuffb>
iSJon quia fas eft optare publfcam cladem, fod qufa îngens mortis folatium eft.terram CÀp^nt
tfjuandoque Uidere morcalem. Illud quoqueproderit praefumere animP,nihil ho
rum deos facere,nec ira numinum,aut ccelum concutf , àut terram.Suas ffta caufas ha
bent,nec ex imperio faeufunt,fod ex quibufdam uitfjs , ut corpora noftra turbantur,8_:
âunccum facere uidentur,infurfam accipïunr.Nobis autem ignorantibus uerum,om/
nia tertibïlia funt,utpote quorum metum raritas auget, Leuius accidunt familiaria,8d
ex infolïto formido eft mafor , Quare autem qufcquam nobis infolitumeft ? quia na/
turam oculis non ratione comprehendirhus, nec cogitamus,quid illa facere poffît. fod
tantum quid fecerit.Damus itaq? huius negîigenti_e pcenas, tanquâ nouis territkcUm
ïlla non fint noua,fod infolita.Quid ergo?Non relïgionem incutit mentibus, ÔC quide
publice, fiue deficere fol uifus eft,fiue luna,cuius obfcuratîo frequentfor,aut parte fuf,
aut tota delituit?Longeq? magis illae adae in tranfuerfum faces, ÔC coeli magna pars ar ,
dens,8_" crinïra fydera,8-: plures folis orbes, ÔC ftellae per diem uffae , fubiticj^ tranfçur/
fus fgnîum,multam poft fo lucem trabentïum ? nihil horum fîne timoré miramur Si!
cum tfmendf fit caufa, nefcîre,nô eft tanti fcke,ne tïmeas . Quanto fatius eft caufas inf-
quirere, ÔC quidem toto in hoc intentum animo?Neq? enim illo quicquam inuenïri dt
gnius poteft , cui fo non tantum commodet,fed impendat.
Quaeramus ergo, quid fit quod terram abinfimomoueat, qufd tanti molempon/ CÀPjni
deris impellat,quid fît fila ualentfus,quîd tantumonus ui fua Iabefadet,cur modo tre/
Iuxata fubfîdat,nunc ïn partes diuîfas difcedat , ÔC alias înteruallum ruinât
_liae dfu feruet à alfas cito comprimât Nunc amnes magnftudfnfs notae çonuertat in./
- trorfus,nunc nouos exprfmat,aperfat alfquando aquarum calentfum uenas , aliquatx/
do refrïgeretjfgnesq? nonnunquam per aliquod fgnotum antea montisautrupisfo/*
ramen emittat , aliquando notos cVper focula nobiles comprimât .Mille miracula
mouet, faciémque mutât locis, ÔC defert montes, fubrigit plana, uallesextuberat^
nouas in profundo infuîaserigit.Haec ex quibus caufis accidant,digna res eft ex/
. cuti,Quod,ïnquïs,erït precfum operae? quo nullum maius eft,noffe naturam. Neque
enim quicquam habet ïn fo huius materiae tradatio pulchrius , cum multa habeatfil/
tura ufui, quàm quod hominem magnificentia fui detinet , nec mercede , fed mïracti/
. lo colitur. Infpicïamus ergo quid fit, propter quod'accidant haec, quorum eft adeo*
mihi dulcis infpedatfo > ut quamufs aliquando de motu terrarum uolumen fuuenis èdi
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
derîm.

484 LIBER SEXTVS
derim, tamen tentare me uoluerim ôC experiri,an aetas aliquid nobis,atïî ad fofentïam
C AP.v aut certe ad dilfgentiam adiecerft. Caufam qua terra concûtftur , alfj in aqua effe,
alij fn fgnibus, alfj fn ipfa terra, alfj fn fpiritu putauere , alfj fn pluribus , alfjinomnibus
his.Quidam liquere ipfis aliquam ex iftis caufam dixerunt,fed non liquere,quîe effet»
Nunc fingula profequamurjllud ante omnia mihf dfcendum eft, opiniones ueteram
parum exadas effe ÔC rudes,Cfrca uerum adhuc errabatur . Noua omnia erant primo
tentantibus,poft eadem illa Iimata funt,8

NATVRALIVM Q.VAESTIONVM 467
qui non crédit effè in abfcondito terrf fînus maris uafti , Nec ertim ufdeo quid prohi/
beat uel obftet,quo minus illic habeatur aliquod etiâ in abfcôdïto lïttus , ÔC per occul/
tosaditus receptum mare,quod illic quoq? tantundem loci tenet, àut fortaffîs hoc am
plfus,quo fuperiora cum tôt animalibus erant diuidenda;abftrufa enim ÔC fîne poffof/
fore deforta,Iiberius undis uacant,Quas quïs uerat illic fluduare, ÔC uentis, quos orné
interuallû terrarum , ÔC omnis aer creat,ïn_pe!lï? Poreft ergo maior" folïto exoïta terri/
pefias aîi'quam partem terrarum împuifàm uehementius commouere.Nam apud nos
quoq? multa, quae procul à mari fuerat,fubito eius acceffu uapulauere,5

468 ' LIBER SEXTVS
d, nonum ac fsepiiis peIIkur,toties à folo fort nouum impettt miffa . Si uero inftagiiltibus aquis
delata funt,hic fpfe cafus ufcfna concutii fludu , quem fubftum uaftumq?ïllffum ex à!
CA , Xi to pondus ek]cit. Quidam ïgnibus quidem affignant hune tremôrem, fedalïter. Nâ
cum pluribus locis ferueant , neceffe eft fngentem uaporem fine exftu uoluant, qui ui
fua fpiritum intendit,cV fi aCrius inftitit,oppoffta dfffundit,fi uero remiffïor fuit , nihil
amplius quàm mouet.Vïdemus aquam fpumare.fgne fubiedo,Quod fn hac aqua fa/
cit frtclufa ÔC angufta,muko magis illum facere credamus,cum uïoîentus ac uaftus ïn/
gentes aquas excitât , Tunc ille tiaporatione fnundantium aquarum » quiequid pulfa/
CAP.Xi I Uerit agitât. Spirîtum effe quf moueat,oï plurimis ÔC maximis autoribus placet.Ar/
chelaus antiquftatfs diligens ait ita,Venti in concaua terrarum deferunÉur,deinde ubi
iam omnia fpacia plena funt, ÔC inquantû aer potuit denfatus eft,is qui fuperuenitfpi/
fitusjpriorem premit ÔC elidit , ac frequentibus plagis primo cogit , deinde perturbât.
Tiiflçille quaerens locum omnes anguftias dimouét, ÔC dauftra fua conatur effringe/
fe.Sic euenït,ut terrae,fpiritu ludante,8_ fugam quaerente, moueantur , Itacp cû terr_e
motus futurus eft,pra.cedit aerfs tranquilîkas ÔC qufes,ufdelfcet,qufaufs fpiritu$>qtif:
concitare uentos folet,ïn fnferna fode detinetur, Nunc quoq? cum hic motus in Carn/
forte , tamen Hanfa fuft,quamuis hyberno tempore1" ÔC inqufeto, per fuperîores dies à ccelo aer fte/
'-' quïeius tft.Quidergo?Nunquam fiante uento terra coneuffa eft ? Admodum raro duo flaue/
re fimul uentkFieri tamen ÔC poteft ÔC folet,quodfi recipfmus,&. confiât duos uentos
rem fîmul gerere,qufdni accïdere poflît, utalter fuperforê aéra agiter, alter fnferum?
CAP , xiii In hac fententia licet ponas Ariftotelem ÔC dffcfpuïum efus Theophraftum,non,ut
Gr_ecîs uifum eft,diuinï,tamê &TduIcis eloqufj uirû, ÔC nitidi fine labore , Quïd utriq?
placeat exponam.Sernper aliqua euaporatfoeft è terra,quae modo arfda eft, modo hu
mfdo mfxta.Hsec abfnfimo xdita3ÔC inquantum potuit data , cum ulteriorem locum
in quem exeat non habet,retro fertur,atcg in fe reuoIuitur,dumcj? rixa fpiritus rècïpro
al7elifus cantis iadat obftantia,8

NATVRALIVM Q.VAESTIONVM 469
illis pofîtio naturalfs eft, inconcuffae manent , Cum aliquid peccatur, tunc uelut aegrï
corporis motus eft,fpfrftu illo qui modeftius perfluebat,ïdo uehementius, ÔC quaffan
te uenas fuas; nec ut illi paulo ante dicebant , quibus animal placet effe terram >nam fi
hoc eft,quemadmodum anîm .I,tota uexationem fentiet Neque enfm fn nobfs febrfs
alias partes moratïus impellit,fod per omnes pari aequalïtate difcurrïr. Vide ergo nûc,
quod intret in illam fpiritus ex circumfufo aere,qui quamdiu habet exitum, fîne ïnïu/
rialabïtur,fioffendit ak'qufd,8

47 LIBERSEXTVS
dïtorem Pofidontj,in ipfis quaeftiohum naturalium caufis. Inuehies ÔC apud alios au/
tores hiaffe uno loco terram,&" inde non exïguo tempore fpiraffe uentum, qui fcilicet
C A . XVlli illud iter fpfe fibi fecerat,per quod ferebatur. ^ Maxima ergo caufa eft, propter quâ
terra moueatur,fpiritus natura citus,8

NATVR ALIVM Q.VAESTIONVM 47I
*Ergo,ufaït,poteft terram mouere aqua,fî partes aliquas eluit,c\. abrafït, quibus dcffjt
poffe extenuatfs fuftfneri.quod integris ferebatur.Poteft terra mouere impreffïo fpû
ritus,fortaffe enim aer extrinfecus alio intrante aère, agitatur.Fortafîe aliqua parte fîi
bito decidente percutitur,S_" inde motum capït.Fortalfe aliqua pars terrae uelut côlu/
mnïs quibufdam ac pîlis fuftfnetur , quibus uiciatis ac recedentibus , tremft pondus
imppfîtum Forfâfle calfda ufs fpfrftus in ignem uerfa , ÔC fulmïni fîmïlis , cum ma/
gna tirage obftarïffum fertur.Fortaffe paluftres ÔC iacentes aquas aliquis flatus impel
iit,ÔC inde aut idus terra; quant, aut fpiritus agitatîo , ïpfo motu crefcens ÔC fe incitas,
ab imo in fumma ufque perfertur , nuliam tamê illi placet caufam motus effe maiorê
quàm ipiritum. Nobfs quoque placet hune fpiritum effe , quf tanta poffet conarf, CA XXI
quo nihil eft fn rerum natura potentfus,nfhfl acrius, fîne quo nec illa quidem quae ue/
hementîfffma funt ualent, Ignem fpfrftus coneftat, aquae fî uentum detrahas,ïner/
tes funt,Tunc demum impetum fumunt,cum illas agit flatus, quf poteft dfflîpare ma
gna fpacfa terrarum,8£ nouos montes fubredos extoIlere,8_: infulas non ante uifàs in
tnedio mari ponere, Therem,8£îTheream hanc noftrae aetatfs ïnfulâ,fpedantfbus no for' T&mt/î*
his in Aega_o marf enatam, qufs dubftat*quin in lucem fpiritus uexerft ? Duo gênera fiue Thiant
; funt(ut Pofîdonfo placet) quibus mouetur terra , utrfq? nomen eft proprium , Altéra
fuccuflîo eft,cum terra quatîtur,8L furfum ac deorfum mouet, Altéra inclinatio , qua
in latera nutat nauigfj more. Ego ÔC tertfum illud exiftfmo , quod noftro uoeabulo fû
gnatum eft;non enim fîne caufa tremorem terrae dfxere maïoresi , quf utriq? diffîmilis
eft; nam nec fuccutfuntur tunc omnia, nec inck'nantur,fed uibrantur Res mini>
me in huiufmodi cafu noxfa,fîcut longe pernfcfofîor eft inclinatio concuflîone. Nam
nifi celeriter ex altéra parte properabit motus,qui inclinata reftituat, ruina neceffario
fequftur,Cum dfffîmiles r] motus inter fo ffnt,caufae eorum dîuerfae funt,
Prius ergo de motu quatiente dicamus. Si quando magna onera per uices uehicu/ CAP»XXI l
lorum plurium trada funt , ÔC rota maiorê nïfu in falebras inciderunt , terram con/
cuti fenties. Afolepiodotus tradit, cum petra è Iatere montis abrupta cecïdiffet,aedifi/
teia uicina tremore collapfâ funt,Idem fub terris fieri poteft , ut ex his quae impendent
rupïbus alïquarefoluta.magno pondère ac fono infubiacentêcauernam cadat,eo ue/
hementïus.quo aut plus ponderis habuït,aut uenit altius , Et fie cômouefomne tedû
cauatae uaIIïs,Nec tantum pondère fuo abfcïndi faxa credibïle eft, fed cum flumina fit
pra ferantur,affïduus humor commîffuras lapidisextenuat,8

47* LIBER S EXT VS v -. .
'rens terram labefadat.Ideo frequentiffîme mari oppofîta uexantur, ÔC inde Neptimo
haec affîgnata eft mouendi potentia . Quifquis primas Ifteras Gracas didicit , foit illu
cf0

NATVRALIVM Q.VAESTIONVM 47$
fîo,fueremaximenotabiîia,columna ignis immenfî,cV.Delosagitata. Quam ideo fta
bilem uideri uuk,quia mari fmpofita fît,habeat_j? concauas rupes ÔC faxa peruia, quas
dentdeprehenfo aeri redïtum.Ob hoc etiâ ïnfulas effe certiorïs foli, urbesc]? eo tutio/
res,quo propius ad mare accefferuntffalfa hxc effe Pompefj ÔC Herculaneum fonfore,
Adfjce nûc, quod omnis ora maris obnoxia eft morfbus, fîc Paphos nô fomel corruit,
fie nobflfs ÔC huic iam famflfarfs malo NicopoIïs.Cyprû ambit altum mare cV. agitât,
Tyros ÔC ipfa tam mouetur quàm dfluft.Hae ferè caufae redduntur, propter quas tre/
mit terra, Qugdam tamen propria in hoc Campano motu accidïffe narrant,quorû c.XXVH
ratio reddenda eft . Afunt enim foxeentarû ouium gregem exanimatû in Pompeïana
regione. Nô eft quare hoc putes oufbus illis timoré accfdiffe.Di'xîmus folere poft ma
gnos terrarum motus peftîlentia fïeri.Nec id mirû eft,muka enïm mortffera fn alto la
tent. Ataer fpfo quf uel terrarum culpa uel pfgrfria ÔC aeterna node torpefoft , grauis
hauriêtibus eft,uel corruptus fnternorumigniû uitio, cum eft Iôgo _ïtuemfflîis,purû
"hune h'quidumq? maculât ac polluft , infuetumep ducentibus ipïritum affert noua ge/
nera morborum.Quid quod aquae inutiles peftilentesq? in abdïto latent,ut quas nun/
quam ufus exerceat,nunq*î aura liberior uerberet? Craffae itaq? ÔC graui caligïne fem/
pïternaq? tedae,nihil nifi peftiferum in fe ÔC corporibus noftris contrarfû habent. Aer
quoq? quf mfxtus eft fllfs,quicj? inter filas paludes iacet,cum emerfit,late uitium fuum
_pargk,8_" haurientes necat.Facilïus autem pecorafentiunt, in quae peftîlentia ïncur/
rere fokt,quo auidiora funt,aperto c plurimû utuntur,8£ aquis, quarum maxima
in peftîlentia culpa eft . Oues uero mollïorïs naturae quo propiora terris ferût capita,
corruptas effe non mfror,cum afflatum diri aeris circa ipfam humum exceperïnt. No
cuiffet ille ÔC hominibus,fî mafor exijffet, fed illû copia aeris fincerf extfnxit,ante q ut
ab hoîc poflèt trahi furgeret. Multa aût terras babere mortifiera uel ex hoc intellige, C, Xxvni
quod tôt uenena nafcuntur,non manu _parfa,fed fpontcfblo foflfcet habente, ut boni
ira mali fomina, Quid quod pluribus Italïae locis per quaedam foramïna peftilens ex/
halatur uapor,quem nô homini ducere,non ferae tutum eft, Aues quoq? fî ïn illum ïn/
ciderint,antequam celo meliore lenïatur, in ipfo uolatu cadunt , liuentq? corpora,8£
nô aliter quàm per uim elifae fauces tument. Hic fpiritus quamdiu terris contïnet, te/
nui foraminc fluens,non plus potentiae habet,quàm ut defpedantia ÔC ukro fibi illata
confîciat.Vbi per focula conditis tenebrïs,ac triftiefa Iocï creuitïn uitïum,ïpfa ingra/
iiefcit mora,hoc peîor quo fegnior. Cum aût exttû nadus eft,aeternum illud umbrolî
frigorfs malum,Ô_ fnfernâ nodem fokut,ac regionis noftrx acra fnfufcat.Vïncuntur
enim meliora peioribus.Tunc etiam ille fpiritus purior tranfît in noxium.Inde fubftg
contfnuaec'? mortes ôC môftrofa gênera morborum,ut ex nouïs orta caufis,breuis aut
longa dades eft,prout uiria ualucre . Nec prius peftîlentia definit,quàm fpiritu illum
grauem exercuït Iaxiras cceli.uentorumcp ïadatio. Nam quod aliquot infanïs atto/ C# Xxrx
nitisq? fimiles difcurrere,fecit metus,qui excutit mentes,ubi priuatus ac modicus eft,
quid ubi publiée terret,ubi cadunt urbes,populi opprfmunt,terra concutftur,quid mi
rum eft animos inter doîorê ÔC metum deftïtutos aberraffe ? Non eft facile inter ma/
gna mala non defîpere, Itaq? leniffima ferè ingénia in tantû uencre formîdinis , ut fibi
exciderent. Nemo quidê fîne aliqua iadura fanitatis expauk,fîmiliscj? furêti, quifquis
time_,fed alios cito timor fibi reddït,alios uehementius perturbât, ÔC in dementiâ ttâf/
fertjnde inter bella errauere lymphatici , nec ufquâ plura exempla uaticinantifl inue/
nies,quàm ubi formido mêtes relïgione mixta pereuffît . Statua dîuffam nô mfror,cû
dixerim montes à montibus receffiffe,8c" ipfum diruptû effe ab imo folum. Haec lo/
ca ui quondam ÔC uafta côuulfa ruina (Tantû aeui longinqua uakt mutare uetuftas)
Diffflufffe ferunt,cum protinus utracp tellus Vna foret,uenit medio ui pôtus ÔC un/
dis Hefperïum Siculo Iatus abfcïdk,aruaq? ÔC urbes, Lïttore didudas,angufto in/
terluit _eftu . Vides totas regiones à fuis fedibus reuellf , ÔC trans mare facere,quod ïn
cofifinio fuerat , uides ÔC urbiû fieri gentiumep dfffïdiû, cum pars naturae côcitata eft
de fe, uel aliquod mare ingens fpiritus impegit, quorû mira,ut ex toto,uis eft. Quam
«fs enim parte faeuiat, mundi tamen uiribus faeuît.Sfc ÔC Fiifpanîas à côtextu Africae
R 5 mare
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

474 L TB E R S E XT V S
mare erfpuft.Sfc hac fnundatfone quam poetarum maxfmi célébrant, ab ïtâïia Sfcï-ïa
reieda eft.Alfquanto autê plus impetus habent, quae ex infimo ueniunt , Acriora em
funt in quibus nifus eft per angufta , Quantas res ij terrarurh tremores , quamq? mîra
C A,XXX fpedacula ediderint , fatis didû eft, Cur ergo alfqufs ad hoc ftupet, quod aes unius
ftatuae,ne folidum quidem,fod concauum ac tenue dîruptum eft,cum fortaffe in illud
fe fpiritus,qu.erens fugam,incluferit?IIlud uero quis nefoït?Didudis edificia angulis
uidïmus moueri,fterumq? componi.Quaedam uero parum aptata pofîtufuo, ôC à fa/
brfs negligêtius folutiusq? compofïta , terraemotus faepius agïtata compegit, Quod f_
totos parfetes ÔC totas fïndft domos,8

N ATVR ALI VM Q.VAESTIONVM 475
regfones urbescp uaftant, non naufragïorum totas clafles forbentium metus eft,nô ar
ma contraria difpofita uexfllîs, ÔC in mutuampernfcfêmultorûmiîiûparfuror,nôpe
ftilentia,8

476 LIBER SEPTIMVS
defcendens;an non fînt flamma orbes, fed folida quaedam terrena _j? corpora,qu_e per
igneos tradus labentia inde fplendorê trahant coloremcp, non defuo dara.In qua opi
nfone magni fuere uirî,qui fydera credfderunt ex duro condeta , ÔC ignem alienfl pa/
fcentia.Nam per fo,inquiunt,flamma diffugeret,nifî aliquid haberet quod teneret, ÔC
f,profedo à quo teneretur,conglobatamq? nec ftabili inditâ corpori,fpro certo iam mundus tur
CA,i i bine fuo diflîpaffet. Ad haec fnueftfgâda proderit qu_erere,niïm Cometae eius con/
ditionis fint,cuius fuperiora,Vïdentur enim cum illis quaedam habere communia,or
tus ÔC occafus,Ipfam quoq? quamuis fpargantur ÔÉlongius exeant,faciê, çque tamen
ignei fplendidi .p funt.Itaq? fi omnia terrena fydera funt , his quoq? eadem fors erit. Si
uero nihil aliud funt q purus ignis,mouêturq. menfibus fenïs,nec illos côuerfîo mûdï
foluft ÔC uelocitasjilla quoq? poffunt ÔC tenuf conftare materia,nec ob hoc dffcutf aflU
duo coelf cfrcumadu.Ulo quoq? pertfnebft hoc excuflîffe , ut fciamus utrum mundus
terra fiante circumeat,an mundo liante terra uertatur,Fuerunt enim quidicerent nos
effe, quos rerum natura nefcfêtes ferat,nec cceli motu fierf ortus ÔC occafus , fod fpfos
orïri ÔC occidere.Digna res eft contêplatfone, ut fciamus in quo rerum ftatu fîmus,p*
gerrimâ fortiti an uelociffimâ fedê , circa nos deus omnia,an nos agat , Neceffariû eft
autê ueteres onus Cometarû habere colledos, Deprehêdf enim propter raritatê eora
curfus adhuc non poteft,nec explorari, an ufces feruent,ÔC fUos ad fuû dfem certus or
CA .m do producat.Noua haec c obferuatfo eft,8c" nuper fn Gracia fnueda. De/
mocritus quoq? fubtilïffimus antiquorû omniû fufpicarï aitfe , plures ftellas effe qua;
currât,fed nec numerû illarum pofuit,nec nomma , nondûcôprehenfîs quinq? fyderiï
curfîbus.Eudoxus primus ab Âegypto hos motus fn Graecfâ tranftulft, Hfc tamê de
Cometis nihfl dicit,Ex quo apparet ne apud Aegyptios quidê,quibus mafor ccelf eu'
ra fuïtjhanc parte elaboratâ. Conon poftea dflfgens ÔC ipfe ïnquifîtor,defedfones gdê
folis feruatas ab Aegyptîjs coIlegit,nuîîâ autem mentfonê fecft Cometarû, no praeter
miffurusjfî qufd explorai* apud illos comperiffet. Duo certe qui apud Chaldaeos ftt_/
duiffo fo dicût, Epigenes ÔC Apollonius Myndius, peritifffmus infpfcïendoru natura
lium,inter fe diff_dent,Hfc enfm ait,Cometas fn numéro fteîlarû errantiû ponf à Chaî
daeis,tenericj? curfus eorû.Epîgenes contra ait, Chaldaeos nihil de Cometis habere c©
CAP+n 1 1 prehenfî,fod uideri illos accêdi turbine quodâ aeris concïtati, ÔC intortï, Primû ergo
(fi tibi m'detur)opiniones huius ponamus ac rcfellamus Huic uidet plurimû uirium
haberejad omnes fublimiû motus ftella Saturnf. Haec cum proxima fîgna Martfs.aut
d, uicinkm in Lungfuicina tranfît,aut fn Soifs incidït radios,natura uêtofa ÔC frigfda côtrahit plu
ribus locis aera,cÔgîobatcR, Deinde fî radfos folfs afîupfît, tonatfuîguratcR.Si Marte
d, materiam quoq? confentfentê habet,fuImfnat,Praeterea,fnquft,aIiâtnaturam habêt fufmfna,aïfâ
fulguratfones,Aquarû enfm ÔC omnfs humfdi euaporatfo fplendores tantum ccelf cû
tra idum minaces mouet, Illa autê calïdior fîccforq? terrarû exhalatio fulmina extun/
dit.Trabes uero ÔC faces quae nullo alio inter fe quàm magnitudine diftât , hoc modo
fiunt.Cum humida terrenaq^ infe globus aliquis aeris cîaufit,quem turbfnê dfcfmus,
quacunq? fertur,praebet fpecfêignis extenti , Quae tamdiu duranquâdfu manfît aerfs
cap , v iUa côpîexiojhumidi intra fo terrenfcp mukû uehens, Vt à #ximis mendacfjs incû
piam,falfum eft faces ÔC trabes exprfmf turbine. Turbo enim circa terras côcipitur ac
fertur.ïdeocj? arbufta radicitus uellit,ô^ quacûq? incumbit, folû nudat, fyluas intérim
ÔC teda corrïpïensjînferior ferè nubibus,utiq? nunquâ altior. At contra trabes editior
cceli pars oftêtat.Ita nunquâ nubibus obftitcrû,.. Prxterea turbo omni nube uelocior
rapitur,ô£ in orbem uertïtur.Super ifta uelocïter defi'nft,8. ipfe fo fua ui rumpit. Tra/
bes autem nô tranfcurrût,nec praeteruoIant,ut faces, fod cômorantur,8i!: in eadê parte
cceli coïlucent. Charimander quoq? in eo libro que de Cometis côpofuit,ait Anaxa/
gorae uifum grande infolkumq? ccelo lumen magnitudine amplae trabïs,&: id per mul
tos dies fulfiffe Callifthenes tradit , antequam Burimcx: Helicemmareabfconderet.
Ariftoteles aït,non trabem illam , fed Cometen fufffe,C£eterum ob nfmiû ardorem no
apparuiffe fparfiim fgnen_,fed procedente tempore cum fam mfnus flagraret,reddftâ
fuam Cometae faciem.In quo fgne multa qufdem fuerunt dîgna , quae rîotarentur,ni/
hfl tamen magis,quàm quod ut ille fulfit in cceIo,ftatim fupra Burim ÔC Helicem ma/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
re

N A "f VR ALiVM Q.VAE,STIONVM 4f7
re fiift.Nunqufd efgo Ariftoteles non fllam tantum , fed omhés tfabefc Cometas effe l. « «**»* * ****
credebat?Hanc habetfs differcntîam,quod ijs contfnuus ignis eft,caeterfs fparfus.Tra"**-*wW^ > *****
bes enfm flammam aequalem habent, nec ulîo loco fntermiffam aut langufdam, In uû i^^y* **-.»- ^
timis uero partfbus coadam,quaIem fuiffe illam,de qua modo retuïi,Callifthenes tra/ ^i^jfû^t- S ***»
"dit* DiiOjfnqukEpi'genes, Cometarum gênera funt, Alfj ardorem undfque effun/ CÀP.Vï
dunt,nec locum mutant, alfj in unam partem ignem uagum in modum comae porrî/
gunt, ÔC ftellas praîtermeant , quales duo aetate noftra uifî funt Illi priores crinïti un/
dfq? étïam immoti,humiIes fore funt , ÔC eifdem caufîs quibus trabes facesq? conflan/
tur,ôC ex intempérie aeris turbidi, multa fecum arida humïdacj? terris exhalata uerfan
tis . Poteft enim fpiritus per angufta elffus accendere fupra fe pofitum aéra , plénum
alfmentis fdoneîs ignkDefnde propellere ex nitido , ne ex aliqua caufa refluat^curfus forteïrurfus
ac remittatur,deinde iterum proximo dfe ac foquentibus confurgere-, ÔC euhdem locû
inflammare, Videmus enim uentos per plures dies adconftkutum redire , Plumas
quoque ÔC alia tempeftatum gênera ad praeferiptum reuerruntur . Vt breuïter autem
uoluntatem eius exprfmàm,eaderri fore ratione hos fieri Cometas exiftfmat , qua fi'ût
ïgnes turbine eïedï. Hoc untim intereft, quod illi turbines ex fuperforï parte ïn terras
deprimuntimij de terra fnfuperîoraeleuantur. Aduerfus haec multa dicuntur, CAP.VIl
Primum fi uentus in caufà effet,nunquam Comètes fîne uento appareret, Nunc autê
ÔC quietïffîmo aère apparet,Deïnde fi uento fïeret,cum uento caderet,Et fi uento inci
peret,crefoeret uento,eoq? effet ardentfor,quo ille incitatior . His accedit illud quoqp,
uentus mukas aeris partes impellit, Comètes ïn uno loCo apparet ; ÔC uentus ïn fublû
me non peruenït. Cornetç autem uifuntur fupra quàm uentis ire licet*Tranfît deïnde
ad ilIos,quos ait certiorem habere ftellarum fpeciem,qui ÔC procedunt ÔC figna prxte
reunt. Hos ait ex eifdem caufîs fieri , quibus illos quos dixit humiliores . Hoc tantum
întereffe,quod terrarum exhalatfones multa fecum arfda ferentes,cdfîorêpétant par/
tem,ÔC in edftfora cceli aquilone pellantur.Defnde fî illos aquilo propelleret,ad meri/
diem fomper agerentur,quo uentus hic nitkur,Atqui uarie concurrunt,alfj fn ortum,
alfj în occafum,omnes in flexum,quod fter non daret uentus.Deinde fî aquïlonis illos
impetus à terris in altum Ieuaret, alfjs uentfs nôorfrentur Cometae,atquf orfuntur,
Illam nunc rationem eîus(utraq? enim utitur)refelIamus,Quïcquid humfdï aridïq? CA+Vll l
terra efflauît,cum in unum coft , fpfa dffcordfa corporum, fpiritum uerfat in turbine,
Tunc illa uis uenti circumeuntis quiequid intra fo comprehendit, curfu fuo accendft,
ÔC leuat in altû,ac tam diu manet fplendor ignis expreffi, quamdîu alimenta fufticfût,
quibus deffnentibus, 8t* fpfe fubffdit.Qui hoc dicit,non notât qualis fît turbinum cur/
fus , ÔC qualis Cometarum Illorum rapidus ac uiolentus -ÔC ipfîs uentis cftatïor eft,
Cometarum lenfs,cY. quod per dfem ÔC nodem quantum tranfîerit,abfoôdat. Defnde
turbinû motus uagus eft ÔC dffîedus,8£ (ut Saluftfj utar uerbfs)uerticofus, Cometarû
autê compofîtus,ÔC deftfnatum fter carpens . Num quis noftrum crederet aut lunam
aut qufnq? fydera rapf uento,aut turbine rotari?Nô ut puto. Quare?qufanon eft illfs
perturbatus ÔC impotens curfus.Ad Cometas fdem transfcramus.Nô confufe nec tu
multuofe eunt,ut aliquis credat illos caufis turbulentis ÔC incôftantibus pelli.Deinde
etiam fîuerticesiftfcomprehendereterrena humidaq?,8(.exhumili in altum expri/
mère poffent,non tamen fupra lunam efferrent.Omnis illis ufq^ in nubilû uis eft.Co/
metas autêimmixtos ftellis uidemus per fuperiora labetes, Ergo uerifimile non eft in
tantum fpacfû perfeuerare turbfnê,qui quo mafor eft,maturîus corrumpft. Vtrum CA* ÎX
liber itaq? eligat,aut uis leuis inde peruenïre nô poterit , aut magna ÔC concïtata citius
ipfa fe franget, Praeterea humiliores flli Cometae ob hoc(ut putât)nô exeunt altïus,qa
plus terreni habêt. Grauftas illos fua fn^pximo tenet. Atq neceffe eft hfs Cometis dfu
turnforfbus ÔC celfîorfbus,plenfor materia fit.Neq? em diutius apparerêt,nfft mafori/
bus nutrfmentïs fuftinerentur.Dicebâ modo, nô poffe dfu uerticê permanefe,nec fu/
pra lunâ , aut ufq? in ftellarû locum crefeere . Nempe effîcft turbfnem,plurfû uentoru
inter ipfos ludatio.Haec diu no poteft effe-Nâ cû uagus ÔC incertus fpfritus't'certf uo/ for, eum cttp
Iatus eft,nouiffîme uni ufs omnium cedft Nulla autem tempeftas magna perdurât; ris uoluutus
Procellse
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

^478' *' LIBER SEPTIMVS
Procellx quanto plus habent uirium,tanto minus temporis, Venti cum ad fummum
uenerunt,remittuntur omni uiolentia, Neceffe eft ffta concftatfdne ïn exftîum fui t'en
dant,Nemo itaq; turbinem toto die ufdft,nehora quidem.Mira uelocitas eius, ôCmi
ta breuïtas eius.Praeterea uiolentfus celerfusq? in terra circaq? eam uoluitur , quo cej/
; fîor,eo folutïor, laxiorcj? eft, ÔC ob hoc diffunditur.Adfjce nunc,quod etfam fi in fum/
mum pértenderer,ubi fyderfbus iter eft,utiq? ab eo motuqui uniuerfum trahftffolue/
retur. Qufd enim eft illa conuerfîone mundi citatius ? hac omnium uentorum in uniï
côfeda ufs dîffîparetur,8

NATVRALIVM Q. VAES-TION VM 47.*
îlîa ftobfs ufcina ufdentuf, caeterum interuallfs fngentibus âiïTident . Quomodo ergo, -
poteft altéra ftella ufq? ad akerâ ftellam igné n.irtere,ita ut utraq? ïunda uideatur,cum
fînt ingenti regione didudae ? Stellarum , inquit , duarum lumen mifcetur, ôC praebet
unius fpeciem, Nempe fîc , quemadmodum rubicunda fit nubes folis incurfu,quem/
admodum uefpertina aut maturina flauefcunt , quemadmodum alterne arcus folis ui>
Ikur.Haéc omnia primum magna ui eftïciuntur. Sol enim eft, qui ifta fuccendit. Stcl/
îariim non eft eadem potentia. Deinde nihil horum , nifî fnfra lunam fn terrarum ufci>
nia nafoitur . Superïora pura ÔC fincera funt, ÔC coloris fui fomper. Praeterea ff qufd ta/
îeaccideretjnon haberet moram,fedextingueretur cito , fîcut coronaei quae folem lu/
namuecingun..

480 LIBER SEPTIMVS
CAP, XVI ut tam longum ccelf tradum occuparent igné continuo? Cotra argumentum didtS
eft,contra teftes dicendum eft, Nec magna molitïone detrahêda eft autoritas Ephori,
Hïftorïcus eft , Quidam incredibilium relatu commendatîonem parant , ÔC ledorem
alfud adurum,ff per quotidiana duceretur,miracuIo excitant. Quidam creduli,quid*î
négligentes funt,qufbufdam mendacium obrepft, quibufdam placet.IIIï non euitant,
hi appetût.Et hoc in commune de tota natione,quae approbare opusfuum, ÔC fieri po
pulare non putat poffe, nifî illud mendacio afperfît * Ephorus uero non relïgioftflîm_e
fidei, f_epedecipitur,faepedecipit,SfcuthfcCometem,quiomm'um mortalium oculis
cuftodftus eft, quia ingentis rei traxit euentus , cum Helicem ÔC Burim ortu fuo mer/
fît,ait illum defoendiffe in duas ftellas , quod praeter illum nemo tradidit , Quis énim
poffet obferuare illud momentû,quo Comètes folutus, ÔC in duas partes redadus eft?
Quomodo autem fî eft qui ufderit Cometê ïn duasdïrimknemo uidit fieri ex duabus?
Quare autem non adiecit ïn quas ftellas diuifus fît,cum aliqua ex quinq? ftellis effe de
cA.xVii j»ueritr- Apollonius Myndius fn dfuerfa opinione eft. Ait enim Cometen nô unum
ex multis erratfcfs effickfod mukos Cometas erraticos effe. Non eft,inquit,fpecies fai
fa,nec duarum ftellarum confinio ignis extentus,fed ÔC proprium fydus Comètes eft,
îîcut folis aut Iunae Talis illi forma eft , non inrotundum reftrida , fod procerior ÔC
in longum produda Caeterum non eft illi palàm curfus, altiora mundi focat , ÔC tunc
demum apparet,cum in imum curfus fui uenit.Nec eft quod putemus eundem uifum
effe fub CIaudïo,quem fub Augufto uidimus , Nec hune qui fub Nerone C_efare ap/
paruït,& Cometis detraxit infamiam,illi fimilem fuiffe, qui poft necem dïui lulfj Ve/
nerïs ludïs genïtricis,circa undecimam horam dfef emerfît,MuItf uarfjq? funt,df_pares
magnitudine,dffffmfîes coIore,alijs rubor eft fine ulla Iuce,alijs candor ôC purum îïqut
dumq? Iumen,alijs fiammajô-" hçc non fincera,nec tenuis,fed multum circa fe uoluens
fumidf ardoris. Cruenti quidam,mïnaces,qui omen poft fe futurï fanguinfs ferunt , hi
mïnuunt augentq? lumen fuum,quemadmodum alia fydera,quae clarfora cum defeen
dere funt,maforaq? ex loco propiore uifuntur, minora cum redeût ÔC obfouriora,quïa
C A , XVin aj-c{ucimt fe iongius, Aduerfus hoc protinus refpondetur,non idem accidere in Co
metis,quod in caeteris. Cometae enim quo primû dfeapparuerint,maxfmf funt.Atqui
deberentcrefoere,quo propius accederent.Nûc autem manet illis prima faciès, donec
incipiât extingui. Deinde quod aduerfus priores,etiâ aduerfus hûc dicft.Sï erraret Co
metes,cffètq? fydus fntra fîgnîferi termïnos moueretur, intra quod omne fydus curfus
fuos collfgft.Nunquam apparet ftella per ftellam.Acies noftra no poteft permédium
fydus exire, ut per illud fuperiora profpfcfat . Per Cometen autem nô aliter quàm per
nubem ukerfora cernuntur, ex quo apparet fllum non effe fydus , fod îeuem ignem ac
CA.XIX tunuikuarfum. Zenon nofter in illa fententia eft,congruere iudfcat ftellas ÔC radios
inter fo committere , hac focietate luminis exiftere imaginern ftellae longions Ergo
quidam nullos effe cometas èxiftimant , fed fpecies illorum per repercufiîonem uief/
norum fyderum,aut per coniundfonem cohaerentium reddi , Quidam aiunt effe qui/
dem,fed habere curfus fuos,6Y poft certa luftra in confpedum mortalium exire,Qui/
, dam effe qufdem,fed non quibus fyderum nomen imponas , qufa dilabuntur, nec dôï
durant,8(. exfguf temporis mora diffîpantur,
C A ,XX In hac fententia funt pleriq? noftrorum,nec id putant ueritati repugnare, Vïdemus
enim in fublimi uaria ïgnium concïpi genera,8Y modo ccelum ardere , modo Iongos à
tergo flammarum albefeere tradus , modo faces cum igné uafto rapi ; ipfa etiam fui/
mina,8_: fî uelocitate mira,fîmul ÔC perftringunt aciem , ÔC relinquunt ignés fuos, ae/
ris attrfti, ÔC impetu inter fe maiorê coliïfî , Ideo ne refîftunt qufdem , fed expreffi flu/
unt,8c: protinus pereunt Alfj uero fgnes dfu manenr, nec ante difeedunt , quàm con/
fumptum eft omne,quo pafoebantur,alfmentum , Hoc loco funt illa à Pofidonio fon'/
pta miracuIa,coIumnae, clypeiq? flagrantes , aliaeq? infîgni nouitate flammae , qu_e non
aduerterent animos, fi ex confuetudinë ÔC lege* difeurrerent , Ad hac ftupent omnes,
ÔC repentïnum igné ex alto efferunt,fîue emkuft alfquîd ÔC fugit, fiue compreffo aère
ÔCin aidorem coado,Ieco mkaculi ftetit. Qiiid ergo ? Non aliquando lacuna ceden/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
tis rétro

N AT VRALI VM Q. VAES TIO N VM 48-
tfe rétro aetherfs patuït,8_" uaftum in concauo lumen? Exclamare poffes,qufd eft hocC
Mediû uideo difcedere ccelum , ' Pallentesq? polo ftellas, quae aliquâdo non expeda
ta node fulfomnt,8(_ per médium eruperût diem , Sed alia huius rei ratio eft, quare ali
eno tempore apparent,quas effe,etfam cum laterent, conftat.Mukos Cometas nô uû
demus,quod obfcurantur radijs folfs,quo déficiente, quendam Cometem apparuffte,
quem fol ufeinus obtexerat,Pofîdonfus tradit.Saepe autem cû occidit fol , fparfî fgnes
non procul ab eo ufdentur,Vïdelïcet ipfa ftella foie perfunditur, ÔC ideo afpïci non po
teft,Cometae autem radios folis effugiunt. Placet ergo noftris Cometas fîcut fa/
ces,trabesc]? ÔC alia oftenta ccelf,denfo aère crearf, Ideo circa Septentrionetn frequen/ CA,xx*
tifffme apparêt,qufafllfc plurimum eft aerfs pfgrf . Quarê ergo non ftat Cometes,fed
procedft?dfcam . Igniû t materia alimentum fuum foquftur , Quamuis enim illi ad fix/- al, modo
periora nifus eft,tamen déficiente materia retroiens ipfo defeendft,in aéra quoq? fi de/
xtram Ieuamq? premft partem, Nulla enfm illî uia eft,fod quà illum uena pabuli fui du
xitjillô repit,nec ut ftella procedit, fod ut ignis pafcitur.Quare ergo per longum tem/
pus apparet,8-" non cito extinguitur? Sex enim menfibus hic>quem nos Neronis prin
cipatu laetiffîmo ufdîmus,fpedandum fo prxbuit, in dfuerfum ïili Claudïano circum/
adus.llle enïm à foptentrione in uerticem furgens , orientem petijt femper obfcurfor,
hic ab eadem parte ccepft,fed in occidentem tendens,ad meridiem flexït, ôC ibi fe fub d.humidiorê
duxit oculis,Vïdelïcet ille f humilïora habuït ÔC aptïora ïgnibus, quse profecutus eft,
huic rurfus uberior fuit ÔC plenior regio. Hue itaq; defeendût, inuitante materia, non
itinere. Quod apparet duobus, quos fpedaufmus,fufffedïuerfum,cum hieindextrû
motus fît,ille in fî'nfftrum. Omnibus autem ftellis ïn eandem partem curfus eft, fd eft
contrarfus mundo.Hic enfm ab ortu uoluftur in occafum, fllae ab oecafu in ortû eunt.
Et ob hoc duplex his motus eft,ille quo eunt,cV hic quo auferuntur. Ego noftris CA.XXII
non affentio. Non enim exiftfmo Cometem fubftaneum ignem,fed inter aeterna ope/
ra naturae , Primum quaecunq? aer créât, breuia funt . Nafcuntur enim in re fugacï ÔC
mutabïli, Quomodo poteft enim in aère aliquid idem diupermanere,cum ïpfo aer
nunquam idem maneat?fluit fomper,S-" breuis illi quïes eft, Intra exfgfuum momentu
in alium, quàm fn quo fuerat, ftatum uertkiir.Nunc pluuius,nunc ferenus,nunc fnter
utrunq? uarius,nubes("j? illi famiiïariffïmae funt, in quas coit,ÔC ex quibus foluitur,mo
do congregant,modo dïgeruntur,nunquan_ ïmmotae ïacent,Fïerinonpoteft,ut ignïs
certus in corpore uago fedeat , ÔC ita pertinaciter haereat , quàm quem natura,ne unep
excuteret,aptauit,Deinde fi alïmento fuo haereret,femper defoenderet Eo enim craf
fior aer eft,quo terris propïor , nunquam Comètes ïn ïmum ufq? demïttitur , neq? ap/
propinquat folo etïamnum, Ignis autem it quo illum natura fua ducit, id eft furfum,
aut eo quo trahit materia,cui adhaefît,8£ quam depafcïtur, Nullis ïgnïbus ordï/ c vvill
narijs ÔC cceleftibus fter flexum eft, Syderîs proprium eft , ducere orbem . Atqui hoc
an Cornet» alfj fecerint nefeio , duo noftra aetate fecerunt . Deinde omne quod caufà
temporalis accendit,cito ïntercidit.Sïc faces ardent,dum tranfount,fic fulmina in unâ
liaient ïdûsfic quae tranfuerfie dîcuntur ftellae ÔC cadentes,praeteruolant ÔC foeât aéra.
Nullis ignibus nifî în fuo mora eft, Illis dico diuinis, quos habet mûdus aeternos, quia
partes eius funt & opéra, Hf autem aliquid agunt,8C uadunt,ô_: tenorem fuum feruât,
paresq? funt.Nam alternïs diebus maiores minoréfue fferent,fi ignis effet colleditïus,
ÔC ex aliqua caufa repentinus , Minor enim effet ac maior , prout plenius aleretur aut ,
malignius.Dicebam modo nihil dïuturnum efîe,quod exarfit aeris uitio, nûc amplius
adijcio.Morari ac ftare nullo modo poteft , Nam ÔC fax ÔC fulmen ÔC ftella tranfeur/
rens,&: quifquis alius eft ignïs aère expreffus.in fuga eft, nec apparet,nifi dû cadit,Co
metes habet fuam fodem , ÔC ideo nô cito expellftur,fod emetftur fpacfum fuû,nec ex/
tfnguitur,fed excedit. Si erratfca,inquft,ftella effet,in fîgnifero effet, Quîs unum fteU
Us limite ponit ?Quïs in anguftû diuina compellit t Nempe haec ipfa fydera, quae fola
moueri credkis,alios ÔC alios circulos habent, Quare ergo non aliqua fînt,quae in pro
prium iter,&:ab iftis remotum focefferint?Quid eft, quare in aliqua parte cceli peruiu
non fit ? Quod fi ïudicas non poffe ullam ftellam nifî fîgnfferû attihgere , Comètes po
S teft
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

48^ ; * LIBERA ":SE-PT4MVS- '
'" ' " ''
teft fie ïatum habere dreulum,ut fn hune parte aïïqua foi fncidat,quod fierf non eft ne
eeffarfû,fod poteft. Vfde ne hoc m agis deceat magnitudine mundf,ut fn m uita iti
CXXIIII Aa.a jfm'fijg çlî} nechanc unam deterat fomitam, caeteris partibtïs torpeat. Credfs aût
ïn hoc maxïmo ÔC pulcherrimo corpore inter înnumerabiles ftellas,quae nodem déco»
rè uario dfftinguunt, qua. aéra minime uacuum .ÔC inertem effe patiuntur, quinq? fo/
las effe,quibus exercere feliceat , caeteras ftare, fixa Ô^immobilem populum? Si quis
hoc loco me ïnterrogauerit, quare ergonon quemadmodum quinq? ftellarum ita ha/
> » ; rum obforuatu-feft curfus? Huic ego refpondebo, Multa funt quae effe concedfmusy
quaîfa funt fgnoramus.Habere nos animum, cuius imperio ÔC împellîmur ÔC reuoea/
rhur,omnes fatebuntur,qufd tamen fît animus ille redor domfnusq? noftri , nô magfs
tfbf quifquam expedfet,quàm ubi fît* Alius illum dicet effe fpfrftum,alfus eoncentum
quendam,alfus uim dïuinam ÔC dei partem* alius tenufflîmum aerem,alfus incorpora
le potentiâ.Non deerit quf fanguînê dfcat,quf calore,Adeo animo non poteft Iiquere
C XXV de caeteris rebus,ut adhuc fpfe fequîerat. Quid ergo n-kamuir Cometas ta rarûmS
.". .* jC___.' __. _&__..«. .__._ «I.»i *»'^^, a-a .I.-i'V i>A4.A,i I j*/v_ b*.- *-#_ s». .*_-_». 4 _* _
ad certum perduxk, Venfet tempus,quo ifta qu» nunclatent in lueern dies extrahaty
ÔC longioris xui dilïgentfa. Ad inquifîtiônem tântorum aetas una non fuffïcît , ut tota
clo uacet.Quid quod tam paucos annos inter ftudia ac uitia non aequa portions dû
t_ïdimus?ïtaq?per fuccefîîones ifta longas explicabuntur. Venièt tempus,quo poftez
fi noftri tam aperta nos nefeiffe mirentur*Harum quint ftelïarum,quae fe ingerût no^
bis.quae alio atq? aîïo occurrentes loco, euriofos nos effe cogunt,qui matutïnï uefpeti
rinief? ortus fint, quae ftatïones,quand6 ïn redû ferantur , quare agantur rétro , mode*
c foire.Vtrum emergeret Iupfter,an 6ccideret,àn retrogradus effet ,nam hoe
illi nomen ïmpofuère cedentï,ânte paucos annos-didicimus.'Inuenti font qui nobis di
cerent,erratïs,quï ullam ftellam,aut fupprimeré curfum ïudïcatïs,aut uertere-Non h'/
cet ftare c audti,prodeunt omnia, ut fomel mïfla funt uaduntjdem erit
illis curiiis,qui fui fïnïs.Opus hoc aeternûïrreuocabiles habet motus,quf ff quâdo con
ftïterint,alia ex aduerfo ïncidêt, quae nûc ténor fît" aequaïitas foruat. Quid eft ergo
, X vi ^m fyr a{jqUa redj're uideâtur?SoIfs occurfus fpeciem illis tardïtatïs ïmponit, ÔC natura
tiiarum cire ulorûq? fie pofîtorum, ut cèrto tempore intuentes fallant . Sic naues cfuis
pîenîs uelïs eant, uîdentur tamen ftare, Erit qui demonftret aliquando, in quibus Co/ .
tnetae partïbus errent, cur ta fedudi à caeteris eant,quâtf qualescj? fim , Contêti fumus
_ / . inuentis,aliquïd ueritati ÔC pofteri côferant . Per ftelIas,inquit,ukeriora nô cernimus.
C. XXVII
per Cometas aciem tranfmittimus . Primum.fi fit iftud , non in ea parte fit, qua fydus
ipfum eft fpiffi ac folidi ignis, fod qua i'aras fplendor excurriti ÔC in crines difpergitur,
iPer ïnterualla ignium,non per ipfos uides.Stelle, inquit, omnes rotundae funt,Come/
tae porredi,ex quo apparet ftellas non effe. Quis enim tibi concedet Cometas îongos
effe?Quorum natura quidem,ut caeterorum fyderû , globus éft,caeterum fulgor exte
dftur , Quemadmodû fol radios fuos loge lateq? dimittït , caeterum ipfî alfa eft formai
alfa ef quod ex ipfo fluft lumfnf ; fîc Cometarum corpus ipfum corrotundatur , fplen/
dor autem lorigiorô*j caeterorum fyderum apparet, ' . Quare inquisCDic tu mihi
prius,quare îuna dïffî'mflîfmum foli lumen accipfat, cum accipiat à fole?Quare modo
rubeat, modo paîIeat?QuareliufdusillîS_'a_er color fît, eum à confpedû folis exclu/
ditur?Dfc mfhf quare omnes ftellae fnter fe diffîmilem habeant alfquatenusfacfem,dï
uerfiflîm am foli, Quomodo nfhil prohibet,ifta fydera effe, quamuis fîmilïa non fînt,
ita nihil prohibet Cometas aeternos effe ÔC fortis eiufdem , cuius caetera,etiam fî facie
illis non habent fîmïlem.Quid porro mundus ïpfo fi confyderes illum,nonne ex dïuer
fis copofîrus eft? Qufd eft quare fn leone femper fol ardeat, ÔC terras aeftîbus torreat?
in aquario aftrfngat hyemê, flumina geîu claudat?Et hoc tamen ÔC illud fydus eiufdê,
conditfonfs eft.cum effedu ÔC natura diffïmfk fit*Intra breuiffîmum tempijs arfes ex/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
tollitur,

NATVRALÏVM -Q.VAESTTONVM 485 .
toïlitufJfbra tardiffîme emergit,8i!. tamen hoc fydus ÔC fllud eiufdem naturae eft, cum
illud exfguo tempore afcendat,hoc dfu proferatur. Non uïdes quàm contraria ïnter fo
elementa fint?grauia ÔC leuia funt,frigida ÔC calida,humida ÔC ficca.Tota hufus muh/
di concordia ex dffcordfbus conftauNegas Cometem ftellarn effe,qufa forma efus no
refpondeat ad exemplar, nec fît c_eteris fîmfk's, Vfdes quàm fïmïlîima eft illa, quae tri/
cefi'mo ahno reuertitur ad locum fuum,huic quae irttra anrium teuifit fedem fuâ.Nori
ad unàm natura formam opus fuum praeftat , fed îpfa uarfetate fo ïadat . Alfa mai"oraj
alia uelocfora alfjsfecit.Alia ualidiora, alia temperatiora,qua.dam âutem edtixît à tur/
ba,Ut fingula ÔC confpfcua procédèrent, quaedam iri gregem mîfitjgnorat naturg po/
tenti'àm,quf illi non putat aliquando Iicere, nifî quod fa. pfus facït, Cometas nô frequê
ter oftendft,attrfbuft illis alium locum,alia tempofajdïffîmiles Caeteris motus . Voluït
ÔC hïs magnïtudïrtem operis fui colerejquorum formofîor facfes eft. quàm ut fortuïtâ
putesjfi'ueàmplftudfnem eorum confyderesi fiue fuîgorem,quf maior eftardentfortj?
quàm eaeteris+FacïeS uero hâbet ïnfîgnè quiddam ÔC fînguIare,non fn anguftUm con/
ieda ÔC artatajfod dfmfffa ïi'ber_us,c\. mtikarum ftellarum amplcxa fegfonetm
Ariftoteleà ait CometaS fîgnfffcare tempeftatem ôc" uentorum fntemperâtiam atcf? c*xxViiî
imbriiim.Quid ergo?noh itidicas fydus effè,qtiod futura denuhcfat? Nô enim fie hoc
têpeftatis figrium eft, quomodo futuraepluuke Scintillate oletim,8_'putres Concref/
Cerefungos* aut quomPdo ïndïcïum eft fàeufturf maris ^ fi marinae
In ficcoIudûtfulicae,notasc|?paludes Deforit.atq? altam fupra tioïat ardea nubemj
fod fi'cquomodo aequfnodfû in calore frigii-jcj? fledêtîs anhi, quomodo illa quae Chai
daei canût,qufd ftella nafcentfbus trifte laetûmue cÔftft.iat,HaeC 11 1 foïas ita effe,non fta
tim Comètes ortus, uentos ÔC plumas minatur , ut Ariftoteles ait, fod anhum totûfu/ fimbrouifà
fpedum facit. Ex quo apparet illum non exfproxïmo , quae ïn pïoxïmum daret figna
tra.dfle.fed habere repofîta ÔC compreffa legibus mundi ; Fecit is Cometes,qui Pater/
culo .ÔC Vopffco cofulfbus apparuft, quae ab Ariftotele Theophraftoque funt prxdû
da.Fuetynt enïm maxfmae ÔC côtinuae tempeftates ubïq?. At fn Achafa,Macedonïa/
cf? urbes terrarum mPtfbus prorutse funt, TarditaSifnquft,fIlorum argumêtum eft grà.
uiores efîè,multumq? in fe habere terterti, Ipfî praeterea curfus, ferè enim compellun/
tur ïn cardines, . Vtrtimc}? falfum eft.De prr'ore dicam prius , quia quae tardiiis fè CÂ4.X X IX
runtur,grauia funt.Quid ergo : Stella Saturni.quae ex omnibus iter fuum lehtiffîhfo
efficit,grauis eft?Atquf Ièuitatis argumentum habet, quod fupra caeteras eft.Sed ma/
iorefnô"? ambftu efreuît , neC tardïus ït quàm Caeterae, fed îôgfus.. Succurratcp tibf,idê
me de Cometis poffe dfcere,etfam fî fegnïor illis Curfus fiu Sed méndacïum eft ire eos
tardîus^Nam intra fextum menfom dimidiam cceli partem trahfoufri'thïc proximiis.
Priori'ntra pauciores mêfos recepit fe+ Sed çja graties funt,inferfus deferunt.Prfmû no
defertur,qitod cfrcumfertur.Defnde hfc proxïmùs à feptentrionë mOtus fui initium fe
cit,ÔC per occidentetn in meridiana pertienit,erigensq? fuum curfum PblftuitAlter il/
ïeClaudi'anusàfopterttrfone primum uïfus* non deffjtîn redumaflldue Celfior ferrïj
donec exceflît.Haec funt qiiîë aut alïoà mouere ad Gorhetas pertfhentfa aut me.Quae
art uera fint,difcutiât qufbus eft fonteiitia tiieri. Nobïs ïïmari illa ÔC cohiedurare fn OC
cultP tantum Ifcet,nec cum fiducia inuéniehdi.tiec fine fpe+ Egregfé Ariftoteles; CÂ . X XX
ait,nurtquâm nos uerecundiores ëffè debere* quàm Cum de Dfjs agitur,Sï înrramtis tê
pla compofîtkfî âd facrffi'cîUm acceffurf uulturri fubmittimus , togahi àdducïmus,fî ïn
omne argumentum mOdeftiae ffngimur, quanto hoc magfs facere debemus, cum de/
fyderibus,de ftellfs,de déorum natura dîfputamtis. ne qufd temere,ne qufd fmpuden/
ter, aut ignorantes arrïrmemusjâut fcientës mentiamur?Nëc miremui- tam tarde erui,
quae tam aire ïaeent.Panaetïo ÔC his qui uideri Uolunt Cometen non èffe ordfnarfum
fydus,fod falfam fyderfs faciem j diligenter tradandum eft j an àque omnis pars anni
aedendfs Cometfs faris apta fit,an omnis cceli regïû ïdonea in qua Creenttir; an quacû/
que ïre,ibi etiam concipi poflînt,8_: caetera, quae uniuerfa tolluntur, cum dico illos for
tuïtos non effe ignés ,fed intextos mundo, quos non fréquenter éduCitj fed in occulto
mouet Quàm multa praeter hos g focretû eunt, nunquam humanïs oculis orientia?
S x Ne$
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

484 LIBER SEPfïMVS »
Necp énîm omnia deushumanis oculfs nota fecft,Quota pars operis tâti noftris octiîîs
cômittitur.Ipfo qui ifta tradat, qui condidit ,qui totum hoc fundauit ,dedit _j? circa foi
maiorcjj eft pars operis fui, ac m eiior, effugit oculos, cogftatfone uïfendus eft.
CA.XXXi; Multa praeterea cognatanumini fummo, &.uïcinam fortita potentiam , obfcura
funt.Aut fortafle,quod magfs mireris, oculos noftros ÔC fmplent ÔC effugfunt,Sfue il/
lis tanta fubtilitas eft,quantam confequf acfes humana non pofîît,fîue fn fandforefo/
ceffu mafeftas tâta delkuft,&" regnum fuum,id eft feregit,nec ulli aditum dat,nïfî am>
mo. Qufd fît hoc , fine quo nil eft , foire non poffumus.Et mframur fî quos fgniculos
parum nouïmus,cum maxima pars mundi deus lateat?Quam muîra animalia hoc pri
mû cognouimus foculo, q*? multa négocia, haec quidem mufta,Multa ueniêtis aeui po
pulus ignota nobis fciet,Multa foculis tunç futuris cum memoria noftri exoleuerït, re
feruantur.Pufîlla res mundus eft,nifi in ilfo quod quaerat omnis mundus habeat.Non
fomel quaedam facra traduntur. Eleufîna feruat, quod oftendat reuifentibus,Rerû na/
tura facra fua non fîmul tradit.Inftfatos nos credimus, in ueftibulo eius haeremus . Illa
arcana nô promïfcue nec omnibus patent , reduda ÔC in interïore facrario claufa funt*
i Ex quibus aliud haec aetas , aliud quae poft nos fubibit , afpiciet , Quando ergo ifta in
notitiam noftram perducêtur?Tarde magna proueniunt, utiq? fi Iabor ceffat.Id quod
unum toto agimus animo nondum perfecimus, ut peffîmf effem us.Adhuc in procd>
fu uitia fùnt.Inuenit Ïuxuria alfquîd noui , in quod infanfat, Inuenit împudfcftfa noua
contumeliam fibi , Inuenit deliciarum diflblutïo ÔC tabès aliquid tenerïus moIlïusqV,
quo pereat. Nondum fatis robur omne proiecïmus . Adhuc quiequid eft boni morïs,
extinguimus leuitate ÔC polïtura corporum. Muliebres mundicias anteceffimus,colo
res meretricios , matronfs qufdem non ïnduendos , uiri fumfmus.Tenero ÔC molli fn/
ceffu flifpendfmus gradum , non ambulamus , fed repfmus, Exornamus annulis di/
gïtos,in omni articulo gemmadifponïtur. Quotidie commïnïfcîmur, per qu* uiriîïta
-ti fiât iniuria,ut traducatur,quia nô poteft exui, Alius genitalia excfdft,alfus in obfcce
d,infdme nam partem ludf fugit, ÔC locatus ad mortemfînfamfae armatur.Egenus etïam,fn quo
C, xxxii morbum fuum exerceat,legït. Mïraris,fî nondum fapientia omne opus
fuum ïmpleuit, Nondum tota fo nequitia protuîit Adhiic nafoitur , ÔC huic omnes
).; operam damus , huic oculi noftri,huic manus fortu'unt , Ad fapientiam quis accedit?
Quis dïgnam iudicat, nifî quam ïn tranfîtu nouerït?Quis philofophiam,aut ullum lu
berale refpicit ftudium, nifî cum ludi intercalantur, cû aliquis pluuïus interuenit diesi
quem perdere licet? Itaq? tôt familïae phïlofophorum fine fucceffbre defïcfunt. Acade
. mici ÔC ueteresÔfT minores nullum antiftitem reîiquerunt. Quis eft qui tradat pr_ece/
a\vyrrhoms ptaf Platom's?Pythagorïca illainuidiofaeturbae fchola praeceptorem non inuenit»
Sextiorum noua ÔC Romani roboris feda.ïnter initia fua, cum magno impetu ccepif/
fot,extfnda eft.At quâta cura îaborat , ne cuiuflfbet pantomfmi nomê intercidat?Stafc
per fucceffores Pyladfs ÔC Batilk domus,harû artiû multi difoipuli funt,multiq? dodo/
res , Priuatum urbe tota fonat pulpïtûjn hoc uïri,in hoc fcemfnae trïpudiât ,Mares in
ter fe uxoresep contêdunt,uter det Iatus illis,Deinde fub perfona cû diu trita frons eft^
tranfît ad ganeâ,philofophfx nulla cura eft .Itaq; adeo nihil inuenit ex his quae para
inueftigata antiqui reîiquerunt, ut multa quae inuenta erant oblïterêtur. At me
hercules fi hoc totis membris premeremus,fi ïn hoc iuuentus fbbria in/
cûberet,hoc maiores docerent , hoc minores addifeerent, uix ad
fundum ueniretur , fn quo ueritas pofîta eft,quam
nunc in fumma terra ÔC leui manu
quaerimus.
LibrifeptimiÔ^ultiminaturalfum quaeftfonum finis*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

AD LECTOREM* 485
ïnteromnës Senecae lucubrationes,nullum opus extare integrum 8_inuioîàtum ttiagls re
ferebatfmblicae ftudiorû utilitatis , quam hos declamationum l_bros,quoseruditus aliquis con
traxit in con_pendium,dek '
irpfnutare. Opus ipfum Seneca diuiferat in controuerfias ôc fuaforias. Sic enim aliquâdo loqui/
tur in controuerfifs,de quo plura dicemus,quum ad fuaforias uenerimus, Nunc uiderttus inuer
fumordinem, Prioreloco pofueruntpaucas fuaforias,fed primam «^«^.reliquasitêtruncas'
acmutilas. adeoep deprauâtas,ut alicubi uix ipfe Seneca,fireuiu_fcà.,diuina.urusfit,quidfCrir*
pferit,Pofteriore côtrouerfias aliquâto plures,fedimperfe

4-SdT'"- PRQLOGVS
Cit,ÔC dfu ab illa nihil repetiui. Soîebat bonae ffdef effe. Nunc quîa fubetfs , quidpofïk
experiar,Ô

DECLAMA TIO N VM 487
puèf-at, fod belîbrum cfiîïIfUm furor , qui tunc totum ôrbérh peruâgabatùr , qud intra
coloriiam mèam mecontinui . Alfoqufn poniïffem eum audfffe in illo'atrïoîo,ïn que
duos gradés praetextatos ait fecùm dedamafe folkos .Potuï ÔC illud ïngenium, quod
folum populus Rômànus pat imperio fuo habuft , cognofoere, ÔC quod uulgo de alio
dici folet, fod deïllo proprie débet, potui uiuam uocem audîre, Declamabatauteni
Cfcérô , non quales nunc controuerfîas dicimus , nec taies quïderrï. quales ante Cïce/
ironétn dicebantun, quas thefîs uocabant. Hoc àutem genus materiae . quo nos exerce
mur, adeo nouum eft, utnomen quoque efusnouiim fît. Controuerfîas nos dicimus,
Cïcero caufas uocabat.Hoc ueroalterum nomen Graecum quidem eft, fod in latinum
ita translata , Ut pro latino fiti Scholaftfca côtrouerfîa multo recêtïus eft, fîcut ipfa de
clamatio, quia apud nullum autorem antïquum , ante ipfum Cïceronem c\.Caïuum
tnuenirf poteft, quf dedaniatfonê dfftinguit; Ait enim decjamare eft, iâ ho mediocri/ ,
(ter benë dicere, Alterum putat domefticae exercitationis , Alterum effe tieraeadibv
nis. Modo nomen hoc prodijt, Nam ÔC ftudfum ipfum nuper celebrari ccepit . Ideo
facile eft mihi ab incunabulis noffe rem poft me hatam.Ih alfjs aût an beneficium uo/
bfs daturus fini nefcio,fn uno accipfo . Latronis em Porcfj charifffmimfhf fodalfs me/
morfam fae-pius cogor retradàre , ÔC à prima puerftfa ufcp ad ultimum eius diem pro>
dudam famïîfarem amfcftiâ cû uoluptatê maxfma repetam .Nihil illo uïro graUfus.
nihfl fuaufus, nihil eloquentia fua dignius.Nemo plus ingenio fuo imperauit,Nemd
plus fndulfît. In utracp parte uehementï uiro modus deerat , nec intermfttere ftudfsi
ïciebat , nec repetere. Cum fo ad foribendum concitauerat, iungebantur nodïbus dû
es, ÔC fine interuallo grauïs fibi inftabat , nec defînebat ,niff defecerat . Rurfus cum fè
dfmîferat -, in omnes kifus ,ÔC in omnes iocos , refoluebat. Cum uero fe fyluis montû
bus-gtradfderat, omnes illos agreftes infyluis acniontibUsrtatos, laboris patientià
ac uenandi folertïa prouocabat , ÔC in tantarn fîc uiuendï peruenerat cupiditatem , ut
uix poffet ad prforem confuetudfnem retrahf . At cum fîbf manu inïecerat,&_ fe blan/ '-
dïendo quo abduxerat,reuocabat, tantïs uiribus ïncumbebat in ftudfum, ut nô tâtuni
nihil perdidiffe , fed multum acquifîufffe defîdfa uideretur.Omnibus quidem prodeft <
fubinde animum relaxare. Excitatur enim ocio uigor , ÔC omnis triftftia qux contïnii -
atione pertinacis ftudfj adducitur $ feriarum hilaritate difcutftur Nulli tamen inter
mfffïo manifeftïus proderat . Quoties ex interuallo dixerat, multo acrïus uiolentïufc^
dfcebat.Exukabat enim nouato ÔC integrato robore , ÔC tantum à fe exprimebat quan
tum côcupierat* Nefcïebat difpenfare ufres fuas,fed ïmmodèratf aduerfum fe imperf)
fuit. Ideôque ftudfum efus prohiberi debebatj quia régi non poterat,Itaque folebat ÔC
ipfe. cum fe affïdua ôC nunquam întermfffa contentïone fregerat, fentïre ïngenfj laffû
tudfnem, qux non mïnor eft quàm corporis , fed oceukfor ^Corpus flli erat , ÔC natu/*
ra folidum , ÔC multa exercïtatione duratum Itaque nunquam eum ardentïs impetus
animi deferuft. Vox robufta,fed fordidà lucubrationfbus . ÔC negligentia non natura
infufcata, beneficio tamen Iaterum extolkbatur:&T quamuis inter initia parum attu/
lifféufriu uideretur _ ipfa adfone accrefcebat +' Nulla unquam illf cura uocîs exercen/ .
dat fuitJIlum fortem ,agreftem , ÔCf Hifpanae confuetudfnfs morem non poterat dedi al,antiqtu
fcerè ,utcunq? res tulerat ita uiuCre,NiI uocîs caufà facere.Non illam per gradus pau/
latim ab imo ufq? ad fummum perducere . Non rurfus à fumma contentïone paribus
interuallis defcendere*NÔ fudorem olei undione difcutere,nô latusf ambulatione re/ rfI » «blutioHc
parâre.S-epe cum per totam lucubraueratnodem,ab ipfo cibo ftatim ad dedamandû
perueniebatjam uero cû rem inimicïflîmam corporïfaceret,uetarf nullo mddo pote/
rat.Poftcnam ferè Iucubrabat,necpàtfebatur alimenta per ftomachum, perfomnû
quïetê-p xqualfter dfgeri, fed perturbata ÔC diflîpata in caput agebatjtaq? ÔC oculorû
aciem confuderat,cV colorem mutauerat . Memoria &C natura quidem fek'x,fod pîuri*'
mum adiuta arte^Nunquam ille quae didurus erat. edifcendi caufa relegebat.Edïdice*
rat illa , cum feripferat ; cum id in illo magis mirabile uideri poffit, quod nec lente ÔC '
anxfe, fod eodem penè, quo dîcebat* impetu foribebatjlli quidem quïforiptafua
S 4 tor
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

488 PROLOGVS
torquent,qui de fingulis uerbis in côfilium uenfunt,neçeffe eft , quae toties anfmo fuo
âdmouerint.nouifffme affigant.At quorûcuncp ftiluS eft uelox , tardior memoria éft
In illo non tantum naturalis memoriae félicitas erat, fed ars fumma,ad apprehenden/
da quae tenere debebat , ÔC ad cuftodienda , adeo ut omnes dedamationes fuas quaf/
cunque dixerat , teneret . Iam itaq? fuperuacuos fibi fecerat codices . Aiebat fe fcribe/
re fn animo cogftata . Dicebat fta , ut in nullo unquam uerbo , eum memoria decepe/
rit, Hiftoriarum omnfum fumma notifia ,iubebat aliquem nominari ducem , ÔC fta/
tim efus ada curfu reddebat, Adeo quaecunqj fn anfmum eius fomel defcenderanr,
in promptu erant. Video uos iuuenes mei plus iufto ad hanc eius ufrtutem obftupef>
cere. Alfa uos in illo mirari uolo , Hoc quod tantû uobis mirum uidetur, non operofa
poteft tradf arte. Intra exfguum paucfflimorum dierum tempus, poteritquilibet face
reid, quod Cyneasfecfo, quimiffusàPyrrho Iegatusad Romanos , poftero die no/
uus homo &fenatum,Sc" omnem urbanam circumfufam fonatui plèbem , nomini/
bus fuis perfalutauît , Aut quod ille fecit , qui recitatum à poeta carme nouum,fuum
effe dixit,8
em totum, & omnes res ÔC precia , ÔC emptores ordine fuo recenfuit argentarfjs reco/
gnbfcentibus, ita ut ïn nullo falleretur, Cupftis ftatim ifta dffeere , Sufpendam cupi/
dftatem ueftram , ÔC faciam aîteri beneficio locum Intérim hoc uobis in quo iam ob/
ligatus fum perfoluam . Plura fortaffe uideor de Latrone meo uobis,quàm audire de
fyderatfs , expofuiffe. Ipfe quoque hoc praeuideram futurum,ut à memoria eius,quo/
fies occafîo fuïffet,diffi'culter auellerer. Tamen nec hfs contentus ero, fod quoties me
inuitauerft memorfa libêtiflîme faciâ, ut illû totû ÔC uos cognolcatïs , ÔC ego recogno,
(eam. Illud unum non differatn , falfam opinionem de illo in anfmfs hominum con/
ualuiffe . Putant enim fortiter quidem , fed parum fubtiliter eum dïxiffe , cum in illo
fî qua alfa uirtus fuft, etiam fubtilitas fuerit . Id quod nunc à nullo fieri animaduerto»
femper fecit, Antequam dicere inciperet,fedens quaeftfonem efus , quam dfdurus
erat, controuerfiae proponebat , quod fummae fiducfse eft. Ipfa enfm adfo multas late
bras habet,nec facile poteft,fî quo loco fubtilitas fuerit, apparere, cum oratïoniscur/
fus iudicium audientis impediat,dicentïs abfoondat.Aft ubi nuda proponuntur mem
bra,fï qufd aut numero,aut ordine excidït, manifoftum eft.Qufd ergo? Vnde haec de
illo fama?Nihileftinfquîushfs,quînufquam putant eflêfubtilftatem,nffî ubi nihil eft;
praeter fubtilïtatem, &C ïn illo cum omnes oratorïae uirtutes effent,hoc fundamentum
tôt ÔC taris fuperftrudfs moïîbus obruebatur. Nec deerat fn iIlo,fod non eminebat.Et
nefofo an maxfmum uftfum fubtflitatis fît, nimis fo oftendere . Magis nocent infi'diîe,
quae latent.Vtililîîma eft difftmulata fubtilitas, quîeeffedu apparet, ÔC habitulatet»
Interponam itaq? aliquïbus locis qugftiones controuerfiarum, fîcut ab illo propofîtse
funt.Nec his argumêta fîibtexam,ne ÔC modum excedam, ÔC propofîtum tam meum
quàm ueftrum,cum uos fontentias audireueïitis, ÔC quiequid ab illis abduxerït,moIe
ftum futurum fit. Hoc quoque Latro meus faciebat, ut amaret fententias,cum condî/
fcïpuli effem us apud MaruIIû rhetorem,homïnem fatis aridum, pauciffîmabelle, fed
non uulgato génère dfcentemîcum ille exilitatem oratïonis fuae imputaret controuer
fîae , ÔC diceret.Neceffe eft meperfpfnofum locum ambulâtem/ufpenfos pedes habe
re,aiebat Latro, Non me hercules tuf pedes fpfnas caîcant, fod habent. Et ftatim fpfe
dicebat fentêtias,quaei'nterponiargumêtis§ maxime declamâtis MaruIIi poffent, So
Iebat aût ÔC hoc génère exercftatfonfs uti, ut aïiquo die nihil praeter epicheremata feri
beret,aIiquo die mî praeter enthymemata, alïquo die nil praeter has tranflatitias , quas
proprïefententias dicimus, quae nihfl habent cum fpfa controuerfia fmplfcftum, fod
fatfs apte ÔC alio trartsferuntur , tanquam qux de fortuna3de crudelitate,de feculo, de
delitfjs dfcunt.Hoc genus fontentfarû fuppelledflê uoeabat . Solebat fchemata quoq?
per fo quxcûq; côtrouerfia recfget ferfbere. Et putât fllû homines hac ufrtute caruiffe,
cû ingeniû quidê eius hac dote abundauerit,iudïciû aût eius fuerit ftridius.Nô place/
bat illi oratïonem ïnflederè , nec unquâ reda uia difcedere,nifï cum hoc aut neceffitas
coegifîèt,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

D E CL A M A T I ON V M . 4^ \
coegfffetjàut magna fiiâfîffet utilitas. Schemata negabat decôrfs caufa inuenta l fod
fubfîdrj,ut quod palam aures offenfurum effet, fî palam dfceretur , id oblique ÔC fur/,
lim furreperet.Summam quidem effe dementfam , detorquere oratfonem, cuf redam
effe lfceret,Sed fam non fuftfneo uos morari . Scïo quàm fît odîofa Cfrcenffbus pom/
pa.Ab ea autem controuerfiafncfpiam , quamprïmam declamaffe Latronem. meum
memini.admodum iuuenem în Maxilli fchola,cum iam ccepiffet dfem ducere,
D E C LA M A T I O prima primi Iibri, quae eft de patruo abdïcante
nepotem, quem prius adoptauerat, '*
Llberi paretes alant,aut ufncfantur, Thema, Duo fratres dffîîdebant ïnter fo,a!/ ^tSriea.
teri filïus erat.Patruus in egeftatem incidit. Pâtre uetante,adolefoens illum aîniti
ob hoc abdicatus tacuit.Adoptatus à patruo eft.Patruus accepta haereditatejocuples
Jfadus eft.Egere ccepit pater. Vêtante patruo aluit illum adulefoens. Abdfcatur,con/
tradïcitur, .
< a
..
Prima pars pro nepote» .
Eô iam perdudus erat,ut omnem fpem ultfmorum alimentortim in ea fola do/ ^ec>-mdi6
mo poneret,in qua habebat abdïcatum 6c" inimicum, Ipfo, inquit, ali me uetuitlfmita^
tionem alienae culpae,_nnocentiâ uocas.Omnis ïnftabilïs ÔC incerta félicitas eft . Qufs
crederet iacentem fuper crepfdine Marium , aut fuiffe confulem,aut futurum? Quid
non timendun. felicibus putas ? Quid defperandum infelicibiis? Ne circum plura in/
jftabilis forum» exempla te mittam,uide quis alimêta rogetur,ÔC quis roget.Non fum
hofpes grauis.Vnum fenem aduoco. Hoc tibi uitio placui pater. Perïerat totus orbïs,
nifi iram finiret miforicordia Iadatus inter duos patres, utrïufq? fiîius, femper tamen
fejiciorfs abdicatus , illud tamen pater deos teftor.diuïtem terelinquo.Cïreumibo te^
cum pater Ifmr'na alfena . Omnibus oftendam,c\_ me quf aîfmenta dedï,& te quinega/,
fti. Abdïcarf non poffum ob fd quod fecf, lege cogente.Quid fî flere me uetes,cum ui
deo hominem ca_amitofum?Non funt affedus noftri in noftra poteftate,Qnaedamfu .. f _,.. ..
r r j /* . *_. * _- di,fortwr«
(ra non fcripta,fedfcnptis omnibus Tcertiora funt, ..-.-:'
Pars altéra pro patruo contra nepotem,
Crefoere propofuft ex mea inuidïa homo,qui fe melius iadare poteft, qp defen/
derejuftus meus metus eft,ne haeredem ingratum fcribam,fnfmfcum relfnquam.Etiâ
fî tu non odiftf eum,quf fecit mihi iniuriam,tamen ego &di illum,qui fecit tibi.Definft
effe filius,qui rton tantum à pâtre abdicatus, fed ab alio adoptatus eft, Audite q*j ualde
eguerfm,Fratrem rogauî, Qufs es tu, quf de fado patrum feras fontentiam? Ad te ar/
bitrum odia noftra non mfttîmus.Iudices habemus deos, ,
Extra controuerfîam, ^
Alfius Flauius praetextatus apud Ceftium côtrouerfîas dedamabat. Semper au
tem commendabat eloquentiam eius aliqua res extra eloquentiam. In puero déclama
te leoocinium erat ingenij aetas ,
Declamatfo fecunda de ufrgfne proftftuta*
SAcerdos cafta caftfs ,purïs pura fît, Thema . Quaedam uîrgo à Pïratîs capta ue/. Ruhicd
nijt.Empta àlenone , ÔC proftituta eft.Venfêtes ad fo exorabat ftfpê . Mflftem qui
ad fo uenerat, cum exorare non poffet , eum Iudantem,&* ufm fnferre uolentem occi^
dit.Accufata,abfoluta,c\. reuerfa ad fuos eft.Petfjt facerdotfum,Contradîcftur,
Prima pars contra ufrgfnem petentem facerdotfum,
Sacerdos ueftra adhuc in lupanari uïueret,nifî homfnê occfdiffet, Qufd mfhf facer, . .
dotê,cuius precarfa eft caftftas?Id enfm deerat,ut tempîa eas recfpfât,quas aut carcer^ f
aut lupanar eîecft.Indfgnâ te facerdotfo dicerê,fî tranfiffes per lupanar, .Fortuna,fncjt,
patf coegit, &_ mifererf debent oês mef, At nos mfforâdas nô facfmus facerdotes. Nec
eft apud nos maxfmus honos ultfmorû malorû folatffl. Ita domf cuftodfta eft, ut rapt
poffet.Ita chara fuit fuis,ut rapta nô redimeretJta raptae pegcere Pirate, ut lenoni ueri
derêt.Sic émit Ieno,ut ,pftitueret.Sfc ueniêtes deprecata eft,ut ferro op9 effet. Mouet
me refpedus omniû ufrgfnû,fî ïn ciuitaçe nulla inuenirîpotuft , nec meretrice caftfor*
v, .; nec
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

49° LIBER PRIMVS "" **
nec homicida puriof.Nulla eft fatis pudica,de qua quaeritur.Omnes, inquft.e__orauu
Si quis dubitat an meretrix effet , audfte q*? blanda fit. Ponamus très facerdotiû pete/
re. Vnam quae rapta fît,Alteram quae proftïterit , Tertiam quae hominem occiderk.
Omnibus negâbo»
Pairs altéra pro uirgine petente facerdotium.
Voluerunt Dfj effe mfraculo, in captiua libertatem, in proftituta pudfcftfan.,f-_
homicida innocentiam.Narrent fane omnes tanquam ad proftitutam ueniffe, dû tan/
quàm a. facerdote difoefferint.quàm pudica fit mfIes,oftendft : quàm ïnhocens ,ïudexi
}
quàm felïx,reditus»lnter tôt pericula dfj illaefam non feruaffent , nifî eam fîbi feruaturt
fuiflent.TôtUs populus àd foruandam pudicïtiam contulit,quicquid ad uiolandâ atti* ;
ïerat, Dicat pudicitiam fuam Dfjs quibus débet.
Extra Controuerfîam,
Longefecedendum eft ab omnf obfofnftate uerborùm&" fonfuum. Quaedam
fatfus eft,uel cum caufe detrfmento tacere, quàm fnuerecunde dicere,
Declamatfo tertfa de ïncefta faxo deieda,
tu&Hca ïncefta faxo derjciatur. Thema. Incefti dânata antequamdefjceretur,Veftam
înUocauit,deiedauïxit.Repetitur ad pccnam,contradicitur.
Prima pars contra ïnceftam,
ïd enïm deerat ut modeftfor fn faxo effet . quàm fn facrario fuerat. Dubftarf non
poteft quin tâdiu defjciehdâ fit, donec eîfîcfatur, propter quod deieda eft.Patrociniu
foum putat pereundi fnfelfcitatem. Qufd tibï importuna millier imprecer? nifi ut ne
bfs quidem deieda pereas * Exponam cum quo ftuprum uel quando commifît. Quîa
prôbâuï,iftam damnaftis. Non putas legem cauiffe ut perfres.quae cauït quemadmo/
dum perires? Maie de dfjs exfftfmas,fî facerdotî fuae tam foro fuccurrunt.Ita Dfj maki
erunt damnatam abfoliiere,quàm facerdotem?
Pars altéra pro ïncefta*
Damrtata deieda eft.âbfbluta defoêdft.Putares puellam non defjci, fod demfttil
Lex facerdotem non ad faxum ufq? deforret, nffî fontentiam deorum expedaret _ Erat
akitudo montis, etiam focure afpfcientfbus horrenda.
Decîamatio quarta, quae de forti fine manibus.
Mbrica À Dulterû cum adultéra qui dcprehêderit , dû utrunq? corpus ïnterffciat, fine fraa
_£^_de fftjlfceat adukerïû ÔC in matre fflïo uïndïcare. Thema, Vir fortis in bello ma
nus perdidit Deprehendit aduîterum cum uxore , de qua filium adolefoentem habe>
bat,Imperauit filio, ut occïderet. Non occidït, Adulter effugit, abdîcat ffIfum, con/
tradfcft, .
'
Prima pars pro fortecontra fiîfum,
' ' -
Solusego ex omnibus maritfs nec aduîterum dfmffi,nec occfdf , Qufs non pu/
tet,aut meffneffIfo,autffIfumfinemanibus?Conceptuseftifte,àquofciemus. Cum
aduîterum deprehendï , tunc primum fenfî me manus in bello perdïdïffe meas , domi
ètiam filfj manus perdidkTam fruftra ad fflium,quàm ad gladïum cucurri. In beîlum .
non pertienït,cx. ante patriae quàm patri negauit manus. Vfq} eo pugnauït pro nobisi
lit pro fo non poffet, Adolefoens quos dïmïfïftî foquere.Nôn pOtuï,fnquftjmatrem oc
Cfdere,Quo fis excufatïor,adijce ÔC patrem.
Pars altéra contra forteni homfnem pro fuo fïlfo,
Alterum putaui parricidïum, matrem coram pâtre occidere.Non fomper foele/
ta noftri funt iuris , Et truces animos miferïcors natura débilitât , In tam inopïnati fla/
gitij fpedaculo . toto corpore ftupuf, Pater tibi manus defuerunt, mihi omnïa,priufc*"
in memoriam reuerterer,exierant,MaiUs erat foelus,quod ïmperabas,quàm quod de/
prehenderas.Si quïd exegerfs ultra uires meas,dicam4gnofce,Non poffum *Ignofcit
pater filio , naufgatfonê recufanti,fî nô ferat mare. Ignofcit non fequenti caftra,fî non
poteft.quâufs fpfe pater militaris fît, Ipfam legem recïta.Lïceat marïto, lieeat ÔC filio,
Quare tam mukos nominat,nifi quia aîiquos putat effe,qui nô poflînt?Exierunt adul
teri inter patrem debilett. S^ filium ftupentem,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Dedama/

DE CL 3.M ATIONVM
Dedamatio quïnta deeo qui duas rapuifc,
RApta . raptoris aut mortem. autïndotatas nuptias petat,Vna hode qm'dS rapiiit
duas,Altéra mortem optât raptoris. Altéra nuptfas petit.
Prima pars contra raptorem;
Stupro accufiitunftupro defendftitr Cum altéra rapta]ïtiga_. alteram aduocafc
Vindïcate patres.Fortïor public» dïfcfplfnae fouerftas furgat.Iam bihae rapîûntur.Cd
it populus uelut publico metu terrftus,uix credês duos fuiffe raptores ; Alteram iniu/
ri* rapuït,akeram patrociniOiPerieras iam raptor,ni bis perire meruiflesiSi te âhte rà,
pufffet,&: nuptfas optaffet,deinde hanc uftîa(fetantequam.nuberes,negarés fllum iu/ ~_
bente rapta,debere mori,Nfhil amplius raprôri praeftare potes , quàm ne lege tua pe? ,
reat. Contra alienam legem nullum ius habes , Tu raptori praeftas,ut illum ipfa noii
ôccidas,Non potes praeftare,ne qufs occfdat,
'' Pars
altéra pro raptore, , '..,..-
Inter pares fontentias mftior uincat.Refer Virgfhïamjdic Lucrdiah. Pîures t%: y-
men Sabinae funt , Contumeliofum mihi erit, te dignam uideri,in cuius honorent ho?
ino ôccfdatur,me dïgnam non uideri , in eufus honorem homo feruetur+
Dedamatio fexta de filio quodam ducente filïam Archipirataè* , I
GAptus à Piratis fcripfît de redêpn'onevNô redimebatur.Archfpfratae filfa euïii/
rare coegit, ut duceret fe uxbrê, fi dïmiffus effet.Iurauit ei . Relido pâtre focuta
eft adoIefctrntem.Duxït illam, Orba ïncidft,Pater imperatjUt Archipiratae fïlïa dimit^»
tat,ÔC orbam ducat, Nolentem abdicat.
Prima pars contra filium*
Bonae fpef uxor,bonae fpei nurus,quae uel amare captiuum pôteft,uel odiffè pa,i
trem.In carcere,inquit,ac tenebris iacebam.Nar^inquït.focero bénéficia puella, no
tniferïcordiamotaeft,fedIfbidinë. .
* Pars altéra pro filioi , , . , .>.
Illo me loco non deferm't,in quemuehke ôC pater timuit.Vfdfffes membra uM/
cuïfs preffàjmacfe retrados introrfus oculos.Attritas cathenïs ÔC inutiles manus , talc
quis amare nifî mïforicors poteft?Inter tôt côfulatus Marfus nihfl habet clarîUss quàm,
fe autorem. Pômpeïum, ft haereditariae extulîffent imagines, nemO Magnû dixiffet*.
Seruum regem Roma tulït^ Quïd tibï uîdentur illi, qui rapti ab aratro paupertatê fax,
beatam fecerurit rempublïcam?Nôpoffumus una fek'çes effe, quodfolemus,unà infë
lices erïmus,
- * DedàmatibfeptimadetyrannicfdaâPfratisdfmiffo. ^
LIberi parentes alant,aut uïncfantur.Qufdam alterum fratrem tyranhum,altefuni
in adukerio deprehêfum,deprecante pâtre ne faceret,interfecit . A piratis captus
fcrïpfit patrï de redemptïone. Pater Piratis epiftolam mifit, fi prsecidiffent ef manus,;
duplam pecuniam fe daturutmPkatâè illum dimiferunt.Pater in aegeftatem incidit,p£
tit alimenta. Negantem uuît in Uincula ducere. .
Prima pars pro filio tyrannicida*
Si praecideritisjforibe porius fi occideritis. Tyrannicida exftufn tyrannirogo*
Non timeo.ne quas manus Pïratae foluerût,fudfces allïgent. Pro adultero filio rogasj
Qus.rite nunc Unde tyrartnï fiant , Duplam dabo; Apparet, pro unico filiô rogat,du/
plam dabo ,akeram pro filip,akeram pro tyrannicida. Si manus praecïderitîs.Hoc neè
adultero fecimus,nec tyranrio^ Èrïamrïum manus meas petis , Néga tuam effe epïfto/
iam,ÔC habes argumentum. t Die, ego rogare etiam pro adultero folep , Remiferunt d ^
me reipublicae cum manibus,patri cum epiftola. Hoc noftro feculo ad fabulas deerat} . *
f.. *
vt narraretur aliquis à Piratis dfmïffus , allfgatus à patre.Eiiis crudelftatfs emptor.cu/ a^ulterà p
ius rtec Pïrata uendïtor.Duplam dabo.Quid neceffe eftr potuf uilfus foluf.Vt praeck , fe
datfs ei maniis. Obftupuere praedones, ôC inquiuht. Indfca patri , non omnia Pirata^'
liiendere.Quaîem optem patrem,nefcio,Diues débilitât, egens allïgaf. Neutrum hoc
manibus meis expedit,Vbi eft patrimonium tuum,uel quo tyrannos inftruis,uel quo
adulteros facis ?
Pars
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

a%9Z LIBER PRIMVS
Pars altda contra filium tyrannfcfdanv
*' Sùfcepi tria prodfgia inter me ÔC fe furentfa, Vnum,quf poffet patrem opprime/
re.Alium,qui fratrem uiolare, Alium qufpatrem.Lex haec fcrfpta eft pro malis patri/
bus , Nam boni etiam fine lege aluntur. Sciebam piratas non faduros , nifî pecuniam
accepiffent,ÔCfifperaffent,utiq? praecfdifîènt,Nonîra illa patris, fed callïdftas fuît,
\ Vnde redfmerem , non habebarn.Rogare fn tam auara ciuitate nemînem poteram, in
qua nec filij patres aiunt . Vfus confilio fum , foiens piratas, non crudeles,fed auaros^
Fed ut defperarent , quodpoffes redimi.An prudêter cogitauerim.nefcio.Interim fe/
Excuffa licite* cogitautf Exclufa mes eft, ex quo uidi unum in arce filium, alterum in adulte/
rïo, tertium in paricidio,
1 Extra controuerfîam,
Relfdus folus orbus fenex , qui color approbandus eft impetu.Magna enfm ui
/. opus eft , ut aliqufs accufans , fe mfferabflem faciat. f Perfîû memini hominem inter
$Pirim foholaftfcos infantim.interinfanosfcholafticum,
Dedamatio odaua,quae eft de forti abdicato,
Vi ter fortiter feeerit,militia uacet,Ter pater fortç inacie,quarto uolentê exire
Q retiriet,Nolentê abdicat.
Prima pars pro abdicâte,
Quod patriae fupereft , patri uindico.O me,filfo pugnante,lafïu,Iâ pro te duhû
to. Nefcio quid Iex timet.Miraris,fi quod legi fatis eft, patri nimis eft.Caufa mihi ab
dicandi eft,ne fine filio uîuam.Abdïcatio meain poteftate abdicati eft, Optimus finis
uirtutis eft, antequam deficias , defînere, Lex quoq? ter uiro forti aut diffidit aut con/
fuïft,
s Pars altéra pro forti abdîcato,
Certe abdicatis pugnare licet. Pudet me,ter uidi miïitant,Senator poft fexagefî/
mum quintum annum, in curiam uenire nô cogitur _ nec uetatur , Quiequid honoris
homine datur , in utrancp partem licet , Alioquin définît praemium effe,cui neceffitas
imponitur. Ocium imperas animo nonociofo.Tumukus exortus eft.Inme omnfum
ciuium diriguntur oculf, ÔC adhuc,uerum dicendum eft,nihil mfhf patria debet,Nun/
quam pugnaui nifî coadus.Ad hue milftfamealegfs munus eft, Athenienfes abdfca/
to uicerunt duce.Quantum uero intereft?Ille abdicationê uirtutê ddeuit,ego merui.
Libri primi declamationum finis,
IN LIB, DECL AM ATIONVM PRIMVM*
In uïtima huius libri decIa_natione,titu_i erât inuerfi.Prior enim era.,pro abdicato.quû eflè de
buerit,pro abdicante pâtre.Alter qui erat, contra fortèm abdicatum, elfe debebat,pro forti abdi
cato,Q_ui caftigacioniprions aeditionis pra>erât,offenfi fermée qui eft in parte pofteriore,ociu im
peras animo non ociofo , quoniam ad abdicantem accommodari non poffunt,admonuerunte5
partem a fuperiori perperam hue translatam,fed falfo.Vtautem tituli inuerterentur,haec opinor
res errori dedit anfam, Prior pars fie orditur, quod patriae fuper eft, patri uindico.Hoc exiftima/
bat aliquis ab alio de pâtre dicLquum pater ita defe loquatur,fentiens iam fatisfacium patriae,re
liquum effe dandum patri. Similis forma eft,quafi dicas. Si non tribuis hoc benemçrito , faltem
tribue feni : fubaudito pronomine mihi. Hoc ideo uifum eft monere,ne qius ratus cafu fadum
reponat priftinos tinjlos,
IN LIBRVM SECVNDVm;
Clusdedarfiationifecunda! âdijciuntur,extra eon.rouerfia,decerp_a confiât ex controuer
m «tfîdeciiïià ,ubi tra&atur idéthema.Porro uerfus q hicrefertur ex Ouidio,corruptus eratin
qujèufdam e$templaribus,Egelidum boream egelidumq? notum. utredderentearmen penta/
metrum»Ac legêdum eikGelidum boream,gelidumcp notum,ut fit metrum anapefticu ,ex Me/
dea,quam Ouidius fcripfit,Vnds & CLuintilianus citatuerficulum hune, Seruare potui, per/
dereanpoffimrogas? -
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

fe Ë C L A M Â t I;QN,VM
PROLOGVS SE,CVNDt L I B _U»
m
V M i-epefefem qtios unquam behé déclamantes àudffforrii dèf
currit mfhf inter alios FabiartuS philofophfis, qui adolefoens àd/
m0dum-,tahtg opfnfônïs in declamândo,quantae poftea in dffpU
tandô fuft.Exefcebatur apud Afellfiim Fufcum. ctifus gehus dû
cendf fmftatus. plus deinde laboris impendït.ut fi'nfïlïtudiftê eius
effugeret,quàm impêderat. ut exprïmeret. Etat èkplicatio Fufoi
Arefli fplendfda quidem-sfed operôfa ÔC ïmplîcâta,$ cukUs nimis
,exquifitus,compofitio uerborum mbIlior,quàrn Ut illam tam fandfs fortibusq? pràk:ë
ptis praeparans fe,animu,s pati poffet* Summ a ïnaeqtialitas oratïonis, quaè modo exilià
erat,modo nfmfa licentfa uaga ÔC effufa:prfncrpfa,argumenta,narrationes ari'dae dicé/
bàntur,In defcriptfonibuS extra legem omnibus uerbis* dummodo tiiterent* permîffa
libertas.Nihil acre, nfhilfolfdum* nihfl horiîdum. Splendfda Oratio. ÔC magis Iafciust
'quàmlaeta, Ab hacdto fe Fabiatitis feparauït, ÔC luxuri'am qufdem cum uoluit $ abie/
.cit,ôbfcuritatem euadere noh pot.iiit, Haec ilkimufqiiein philofophiam profocuÂ,
ta eft.Saèpe minus, quàm audfentf fatfs efteloquîtur* ÔC in fumma efus act amplfffïmâ àfimplï
facultate dicendï,antïquorum tamen uitiôrum femanént tieftïgia*. Quaedam tam fubi ti^ima
to ddînurttjUt non breuiafînt,fed abrupta. Dicebat autèm Fabianus fore dulces ieft/
tentîas,ét quoties incidebat aliqua materia, qua. côriur'tium fecuîi reciperet,irtfpïrabat
magno magfs quàm acri animo, Deerat fllfs oratorfû roburi et ille pugnatoris m ucrc*.
fpkndôr uero uelut f tioluptarius non elabofatae orationi adeirat. Vultus dfcentîs le/ âlubiHU^M
pfs,ôc*pro trartqufllftâte morum rëmiffuSjUocfs riullâ conténti'Oj nullà cofporfj. âffeké
ratio,cum uerba UelUt fnfuffa fluerent. Iâm uîdelfçet compofîtus ÔC pacatus àrtfmus.
cumuetoS comprefffffet affedus $ ÔC iram dolarëmqjproculexpuliffet, parum bëne
imitarî poterat. quae effugerat.Suaforfjs aptfor eratj Iocofum habittis fltimfntimq? de/ ; .
curfus,et urbium fîtusimoresc^ populorum hemo deforipfîf abundantfusiNunquani
ïnopfa uerbi fubftitit. fod ueldc.ffïmo ctitfu aè facîllimo omttes tes beata circumflue; > * * ,
bat oratio.Haec eo libentfus. o Mêla ffli çhariffîme feferd, quia tiide'd animum tuum à
ciuilibus ofrîcfjs abhorrentem.cY ab omnf âmbftù àuërfiimà hoc untihi Cctacupi'ftert./
tem nihil cÔcupifoere,j ut eloquenti'ae tantû ftudeas,facflfs âb hac in ôês âftes decuffits
cft.Inftruit etiam quos nort fibi e_.ercet.Nec eft quod irifîdïàâ; putes tibi fierf. qiiafî id
agâm,ut te bene f creditiftudij Iabor tènéà..Egô uèrd tton fum bonâe méntfs impedû
niëntum,perge quo inclinât anfmus,ôX paterno cpntentus ordine fubduc fortune ma
gnam tui partem.Erat quidem tfbf maius.ihgertium quàm frâtribus tuis,Omnfum bo/
narum atrium capaciffîmum,eft ÔC hdc ipfum melïorïs ingenfj pfgnus.noH Corrtimpi
bonftâtCCfus,ut illo maie utarïs.Sedqifortiâm frâtribus tuis âmbïtidfae curae furtt,fb
tûôj fe ÔC honoribus parant, in quibus ipfa quae fpeiiantur tfmertda funt. ego quoque
aliquando eius proceffus aufdus,c\* hottator lalldatorcj? uel périCuîofa.. dum honéftaè
modo induftrie, duobus fïlfjs nauigantibus,te ïnpôitu retineo, Sed proderit tibi .lia*
quam tota mente agitas declamandi exercitatio,fîcut Fabïano profuit, qui aliquando
cum Cef-ïtim aUdiret,nihilominus decIamabatiSC tam dïligenter, utputares illum illi
ï ftadio pararkrtô per illud alteri.Habuit etiam Blandumrhetorem praeteptorem, qui aûfiudià
eques romanus Rotiiae docuit.Ante illum inter Iibertinos pfaèceptores pulchefrima
difcïplina côtïrtebatur, ôC minime probabilï mores turpe erat docere* quod honeftum
erat difcere.Nam primus omnium latinus rhefor Rôma.fuit puetd Cicérone Ploti/
nus.Apud Blandum diutius quàm apiidFufctim Ardlïum ftùduït,fedcûiamtrânsfu
giflèt,eo tempore quo eloquerttfx ftudebat,hort éloquenti_ë caufae Scfd futurumi ut
audftis eius fon.en.rjs,cupïatis militas aiidire. Sed nec ille diu declamationibus uaca^
bat,ÔC ego multo tempore mirtor quàm ïpfo eratjaudiebani quoties inciderat, nô quoi
ties uolueramjn hiinc ergo Iibellum qusecunc^ ab illo dida terteo,conforam,
. Abdicatus poft très abdicandos*
Diues très fiîios abdïcauit, Petijt à paupëre unieuni iri adfoptioném^ Pauperdare
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
. T uulc
d,cédeHtii

494 L * B E R S E C V N D V $
uultjNoïentem freabdfcat,Contradfcitur.
Prima pars pro filio pauperis,
Nunquam futurum putauï.ut aut pater meus libéras odiffet.aut diues cocupifee
tet,Dubftaui dfu,an ille amicum têtaret,an hic fflfû.Ita uero nos fumus pauperes, qui
habemus quoddfuftes rogentrSi immerito abdfcauft,odf patrem,totefjcféntem fnno
centes,Sf merfto,odi domum tôt facientem nocentes,Amo aeque paupertatem ÔC pa
trem, utrkpafl.ieui.Non tfbi permukfs fulta Iiberis domus eft,quanquam nec fic,de/
buifti dare.Tutior aduerfus fortunam eft,cui aliquid poftdamnum fupereft,Abdico,
inqt, apparet, tantû ut uincas,Vna inter nos difputatio eft,Hic me dignû putat bono
patre,Ego meo.Diukem mihi uis dare,Ego te uolo. O merito abdîcâdum,fi talem pa
trem relinquo. Quem me uideri uelim nefcio, Innocentem, fi abdicor, Nocentem, ft
adoptor.Nonoit in caeteris abdicatïonibus,in mea poteftate eft non abdfcarf.Perdftu/
ruis fum patrem,ff abdicor, Perdfturus fum fî non abdicor.Qufd intereft utrum eijcfat
an transférât? Et fî parendurti in omnibus patri,i'n eo non parendum,quo effïci.ur,ne
pater fît.Graue eft carere unico,grauius eo, qtiem alius côcupifcit. Non deledant do*
d, Uti mfnos fgnotf foruorum greges.Nec fonâtfa ergaftula f la-xi ruris. Patrem gratis amoi.
Neceffe eft ut tfmeam domû Iiberis ïnfelicem. Non poteft ïnuenïri aptius tempus re/
concilïationïs.Dfues fiîios quaerit.
Pars altéra contra fïlfum pauperis.
Magnum ÔC hoc inter caetera paupertatis incommodum eft, quod abdïcatfo/
nem fiîius non timet, Senatorium ad gradum cenfus afcendere facit, Cenfus roma/
num equitem à plèbe difoernft, Cenfus fn caftris ordinem promouet.Cenfu in foro fit
dex ïegitur.Nunc faciîius eft paupertatem laudare, quàm ferre . Sf emendati , inquit,
fuerint liberi meï,habebo hanc cum illistfî perfeuerauerint,habebo pro illis.
Extra controuerfîam.
Aridi îHorridï declamatores fidelïus tuentur colores quos propofuerunt, Nulla fenten
tix dulcedo fubrepit, nullum fchema follicitat. Sic quae malam habent faciem, faepe
Tubrius pudicae funt,nô animus illis deeft,fed corruptor. Gallus f Nibius ta magnae fuit ohm
eIoquentiae,quàm poftea ïnfanïae,Cui hoc accidiffe uni fcio, ut ad infaniam non cafu
caderet, fed iudicio perueniret. Nam dum infanos imitatur,dum lenocinium ingeni|
furorê putat , quod fîmulabat ad uerû redegit.Oto Iunius pater edidit quatuor libros
colorum, quos belle Gallio nofter Antiphontis libros uocat,tâtum ïn illis (bmniorum
eft.Syriacus côtra Maximum Stertinium,à quo premebatur,cum cornes eius fuiffet,
dixit,Per annos quindecfm in officïo tuo ftn.dic quid peccauè*rim?Sed hgc eft confue
tudo ueftra,iniuriam uocatis finem feruitutis.
Dedamatio fecunda de iureiurando uiri & uxoris,
VIr SC uxor ïurauerunt, ut fî qufd aîteri accidfffet, alter moreretur, Vir peregre
profedus eftj mifit nuntium uxori,qui dicéret fo deceffiffe Vxor fo ptaecipita/
uft,Recreata,fubetur à pâtre m'rum relfnquere.Non uuît, Abdicatur.
Prima pars pro fflia uxore, i
Dfjimmortales,quadebetis prudentia humanum genus regitis, effeciftfs ut illud
non pericuîum amantis effet, fed experimentum, Hos diuidere uuît focer, quos nec
mors quidem dïuifit.Moriar,inquit,habeo ÔC caufam ÔC exempIum,Quaedam fo ma/
titorum amorerogïs ardentibus mifeuerunt, Qu_edam animabus fuisredemerûtma
ritorum fuorû falutem follicitudine breui. Inter has puellas uiua numeratur,Affîdue
contentfones erant.Sfne te uiuere non poffum.Immo ego fine te, qui certantium exf/
tus effe folet. Iuraufmus.Hic animus fine dubio ïurantium fuit, ut uiuinon diduceren
tur,cum illud quoq? cauerent,ne morte diuiderentur.
Pars altéra contra filiam uxorem.
Non poffum,inquit,relinquere uirum,Quïcquam non poteft, quae mori poteft?
Pêne dum falfa mortis nuntium mifît,uerae recepit.Potes fîne uïro pati.Peregrfnatfo
nem efus tulfftklureiurando iam k'berata es cafu proximo, ^ .
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Extra

DECLAMA TïÔNVM
Extra eonrrôueffîarm
Ouidîus Nafo apud Afellium Fufoum magiftr_ïm fuuni;- hàfte eôhtrôtïêrliam dé
damauft.Nam Latronis admitator erat.L,atrô in pfa_fatiotie quadàm dfxft.Nô uid-gj
«t immota fax tOfpefcat ÔC ignés exagîtata teftituàri Mollit uiros ôcîum -, ïertum ïïtUE
rubiginem ducit. Et Nafo dixit, Vidi ego îadatas môta face crefcerë flammaéj
Et rurfus nullo cocutiente mori, Hfc aût dïxit,quicquïd laboris eft,ïri hoc èft, Ut Ux6
rem à uiro>& Uirum ab uxore diligi concedas.Neceffe eft deinde* ut îurare pëfmïtrà,:*
fi amare perm-feris.Éiufdem.PaUCa nofti pater crimïna, Et iïtïgâtifmtiS ôC cecidfmus*.
Et quôd fortaffe nô putas,p«efauîmus,Rogatus ahqtiahdô ab amicis fuis* lit toileret
très UeffuS.petitiit fnuicemiUt très exdperetjfn quos hihfl illis liceferi Conforïpferànt
illi quoâ tollï uellent fecretô. Hic quos tutbs ëffe tiëllet, ïn ittrifc^ codicïlîïs fjdem Lier>fus
erant i ex quibus primum fuiffe narrabat AlbfnouahusPedôjquî ïnter aibitrôâ
ifuïtSemibouemq? tiîfum.ferhîuirumq? boUem, Secundum^ Gelkhitti bbrëam, geh>
dumq) notum.Ex quo appatet fummf ingenfj tikoj non iiidicfum defuïfle âd trompe/
fcendtim k'centiam carminum fuorumjfed animum* Aiebat ïhtëritndecehtio--ërii feflé
faciem, în quâ aliquis neuus effet.
Declamatiô tertia de hepôte éx mëretricë fufcêpïô,
ABdîcâtiït quidam filium*Abdicatus, fo contulit ad metetricerfi-, ÔC ex ea fuftuîit
filium*»*.. ger ad patrem mifit+Ctim tierifffet*cc»mmëhdauft eï filfum,et deceffit*
Pater poft moftê illitis in adoptfônê recepit hepotê*Accufat ab akero filio dëihêtfae*
Prima pars pro pâtre*
Demëntfa ïn nié hotii gehèris argtiftur. fahuS eram,ffnon âghôfceifèm mëôs* Ëx
pedabam,ut aliquis pro abdicatô rogaret.Némo âudebat propinquorû, fratre ceffaitl
{e.Defi'cientïs fpiritus fuftinébatur in aduehttim mëum* Intraui, iam cadetités ociiîoâ
ad nomen meum erexÏLFugierttémanimàmretirtUit. In finu meo,6d filiumj ^ahimit ,
depofuït.Nurttïatum eft mihi in uîtimis éflè ffîfUm. Nec hoc à fratre*
Pars altërà contra patrem.
Patei fftiiis incertuS eft, Benè ciinï ifto agetetur, fi ÔC mater * ïncïdït in ftierè-ft/
cem.inter caetera mala ÔC fcècuhdâm* Mulier, nefoio aduerfus patrem iniuriôfiof fis., " ;
quodabftuliftf flîf hâefëdem* ah quod dedifti * Adôptàuït ënint filium dus -, propter
quam ëfecerat futtm,
Declamatip quarta de raptore patrem noh èxôfanté
RÂptornïfî intra tricefîmUm diem ÔC fiium ÔÉraptae patrem exôiaudit, pereat*
Raptaè patrem exôfauïtifuUm hort exofar.Reiim fatït demëhtiae* *
Pats prima contra raptorem*
Qufd cotrertiifcïs iërtedus?Quid Ifrtgua trepfdas?Quîd obtôrpuïftis ôctiîi? No
diîm tricéfîmus diës eft.Nec triftiorë quidem UUltU expùgnatam filfaê pudi'cftfâ tulit*
Nirhïs cito exoifatus ëft*Ne omnia Uitia eius ab adôlefcêtiafepetairij Vïrgfhê rapuiti
Patrem accufat.Hoc intra trfgfnta dfés+Putas më atclifatôri prômîfftifdm* quod filio
tfegaui? Mkaris dubitare patrem? léx ipfa ihter môttém et nuptiaS dubia eft*Sëmper ......
enim fîbi Oinîa Ifcefe crédit t nihil më Uncjuam rogauft.fgnoUit enfm,ïnqui_*fAliquis 7» ^f *!"#*
unie me rogatiis efLPemes fum*VidëSiNimifum turpiter uitiô* Lëgém ïghôtôj dies "^ ** temefi
tUOS non numerO,Demens,inquis,eS,Pôtëft alfqufs fgnofcérë,fîc rogâtî? Deîiberabp
ctim âmfcfgjdeliberabo cum propfnqùîsimë mfferumiquàm penèprùmifîiÛ nie mffe
rum i qui tantum trigintâ diebus irafci non poffurmQuid mirlirnj fî citius fllum èxo/
rafti? Faciîius eft dohafe iniuriam.qiiàm cfimen+Procede ïn médium fenex,ctifus mû
ferfcordfa crudeîfs fum.Iâm,înquit, anguftum tempUs eft. Et tibi Uacat actufaré. Sic
aliquis exoràt? Sicdeptécatur? Apparet te riuhc primum rogaré. Quid ehfm tanquâ
démens egf?Nc. n fum exôratus.Nondum tranfîuft tëmpus^Eriamnû exorari pûffum*
Quàm iniquum eft,nondum effe më nocentëm.&. iam effe réuni*
Pars altéra pro raptore*
Memiferum patër>ïrâ. tua: detradum eft nihil, témpori àutem muîtûm * înielt/
cior fum,quàtn fî neutruiri exoiaffertitSi feruawrus es fflium,iam tempus fuit* Si oc/
. - ' T * ' tifu_uSj,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

4*)6- LIBER SECVNDVS
cifurus,iam tempus eft.Prior rogatus eft quem magis timebam,
Dedamatio quïnta de torta à tyranno pro marïto,
TOrta à tyranno uxor, nunquid de uiri tyrannïcidio fciret, perfeuerauit hegafe*:
Poftea marïtus eius tyrannum occïdit.Intra quinquennïum non parïentemj fte/
rilïtatis nominedîmifît.Agit illa ingrati.
Prima pars pro uxore,
Has nuptias tyrannicidïum diduxit,quas non dîduxît tyrannus.Trahebantur ma/
trona..Rapïebantur ufrgfnes. NuIIae tunc uïdebantur felïcïores, quàm quae fiîios non
habebant. Sufpicatus eft tyrannus de tyrannïcidio hunctogitare, fiue iftî alïquïd ex/
cidit, fiue non bene tegit uultus magna coçfilïa, tamen de uxoris garrulftate queri
non poteft,cumfofat quemadmodum taceat, Impofita in eculeum, faepîus ad abfon/
tem uirum refpexït,quàm ad praefentem tyrannum. Explïcatur totus aduerfus infelû
cemfceminam tyrannfcae crudelftatfs apparatus, cVilla inftrumenta uirorum quoq?
é,C0Jidntiam animos ipfo uifu frangentia,ad excutiendum muliebris pedorïs f fontentiam propo/
nuntur.Verberibus corpus abrumpitur.Nefofo refpublfca,an tibï Iiberos ifta mulfer
datura fît , tyrannicïdam dedit. Mirarïs, fî tranfît quinquênfum ïnter uxorem tortam, *
ÔC uirum occupatum? Sciffum corpus _.agellis,fgne aduftum, tormentis conuulfum
Ignofoetis puto muIieri,fldfxero,feffa eft. Qufd tyrannïcidio gloriaris ".Faciîius eft ty
rannum occidere,quàm fuftïnere uerbera,laminas, eculeos, Quiequid anrfqua faeui/
tia inuenerat,quicquid adiecerat noua. Quid amplius dicam? Et tyrannus torquebat»
é,feculi cum de tyrannïcidio quaereret.Nonpremït cenfum onerofafun.ptibus,Et(uttfceIeri.
mos eft) in détenus luxufluente muliebris ambitio certamine mutuo,ufq? ïn publica
damna prfuatfm fnfanit.Nûquid gemmas, ÔC ex alieno lïttore petïtos Iapillos? Expe/
da,poteft parère.Non refpondet ad certain feecunditas diem . Sui iurïs rerum natura
eft, Vtrum ne magis mirandum eflejtuum tyrannicidïum,an huius fflentfum.
Pars altéra contra uxorem,
Ego torta fum, merito obfjceres,nffi te ufndfcaffemî etiam fî feiftf de tyrannïcïdïo,
hec indicàfti .non eft beneficium,fcëlus non facere.Deniq? neq? feiftï. Non enïm tibt
indïcaui.Nec tam magnum côfîlfum,uirilibus quoq? graue anïmïs, commïfîmulïebrt
garrulitatï,qu_e id folum poteft tacere quodnefcït. Quo tempore uxor torta eft, nihil
adhuc de tyrannïcidio cogitabam,poftea cogitaui Ethgc cogitandi caufa fuit,Vxoris
uitio. Si quod audierattacuit,noh beneficium eft,fodfides,
- . Extra controuerfîam,
Lucius Vïnicïus quo nemo cïuisrômanus fnagendfs caufîs praffentfushabuit
Cngenium.Quicquid longa çogitatio illi praeftafura erat, prima intentfo animi dabat
Ex tempore caufas agebat,fod non defiderabat hanc commendationem,ut ex tempo/
re agere uiderétur.De hoc eleganter dixit diuus Anguftus, Vïnicïus ïngenium in nii
merato habet,
Q Dedamatio fexta de pâtre ÔC filio luxurïofîs, P
Vïdam luxuriante filio luxuriari cbpt't,accufatur à filio demêtiae,Cotradfckv
: Prima pars pro pâtre contra fflfum, >
Accufator meus fntra fe contrarios habet affedus, Cupit reum damnari,crimen
?
àbfoîui,fed tu fonex, inquit, hoc dïcis , Ïuxuria rua forius ccepit, cïtius definet Qui? ;
dam fummum bontim dixerurtt uoîuptatem, Nihil eft mfhf opus praecfpfentfbus,Ha
beo exemplum, Oftendftibf luxurîam?quam in te non m'debas , Ebrietatem patri ob/ '
tjcft ebrius,
-Pars altéra pro fïlîo contra patrem;
Adolefcens luxuriofus peccat,Senex Iuxuriofus ïnfanït.Nemo uitfa quae odit,ïmi
tatur.Quis imperator ob hoc de praelïo fugït,ut bene pugnaret exercitus ? Non coer/
cet uitïa,qui prouocat,Meam quoq? Iuxuriâ patri imptitabo.Non fub fouera fui difeû
plinajnon fub bene inftitutae domus lege,quae poffet adolefcentfs formare mores,c\. à
uitfjs atatfs abducere,Quodammodo ad luxuriam à pâtre praemïffus fum.Madent ca '
ni unguentOjSs: comeffator fenex nulli nimis l«xuriofus,fed parum lànus mdetur. . -,j
"",'.-"* * Decla/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

SËC^AMÂtiÔNVM : .-, 49^.--,-.
r Declafflatfdfoptimadeperegrfnonegocfatofec^fofnlc.É.
QVfdam cum haberet formofam uxorem peregre profedus eft.In ufcîhfàm mut
lferfs peregrfnus mercàtor mfgrauft,ter illam appellauit de ftupro,adiedïs pré/
çijs.Negauitilla,deceflîtnegoeiator,teftamento omnium bonorum fuorum reliquif
formofam haeredem, ÔC adiecit elogiiinrij quia pudicam comperi* Adijt haeredïtatem*
Atredijtmaritus.AccufataduIterîjuxekemexfufpftfone, ' ]
Prima pars contra formofam,
Seram querelam detulî. Non accufo adukeram, nifi dittiiem fadamj poft: tan.dà
împudicitiae quaeftus, tacereiam non poffum, confftendum hoc habeo, hac me caufa
abfufffe.Tempus eft de uxore ÔC rnarito credf * Ferat matrona oculos iacehtes in ter/
tam,& aduerfus offîciofum faïutatorê.inhumana potius quàm fnuerecunda fitdonge
ante fuam impudfcftfam negetore,quàm uerbo. Nemo fortîter negâtem iterum roga
uït*Omnium bonorum haeres fola efto,qUia corrumpf nô potuifti,quia tam îfelicitei: difidélitëë
pudicitiam cuftodifti, Tace paulifper nomen autoris. Nunquid non teftamento uiri
creditur?Adeo ne iam omnis pudicitia foculi noftri abijt,ut aduerfus querimonïam ui
rf, alieno tefte defendatur uxor ? Mulfebrfum uftforum fundamentum auarftfa eft;*
Quaè poteft non tfmère opfnfonem adulterij, poteft non timere adulterfum. Ex omni
tupeeonchylfUmtrahftur,quo ueftfs cruentetur. Infeliees ancillarum grèges laborâtj
ut adultéra tenui uefte perfpfcua fit, ÔC nihil in corpore uxoris fuç plus maritus, quàm
quilibet alienus peregrinusdj? agnouerit.Futura aeftimabo fndfcfa. Intérim qui rogat*
comperit pudicam.Omnes te impudicam loquuntur,pudieam tantum ÔC unus, ÔC pe
t egrirtus,cui plus Iaudator quàm accufator nocet.Vxorem meam nufquam audiui pti
dicam^nifi in adukeri elogio^Defjce in terram ocuIosiôÉ aures tuas externorum uoci>
bus daude. Sibi quifq? pro te neget,Pudieam ille dt'xit,ego impudicam.Puto plus cre
ditis ciui,quàm peregrinoîmaritOiquàm adultero. Ipfum elogium corruptoris animé
fcripfît,quia pudicam,fnquftiCOmperf,quod nullf prêter me contfgft.
Pars altéra pro uxore formofà, .
Forinofa eft*Hoe natura peccauit. Sine ufro fuft,Hoc maritus peccauit.Appellatâ
eft.Hoc alîus peecauft.Negauft,hoc pudice.Haeres relidaeft.Hoc felieiter.Haeredita/
tem adfjt.Hoc eonfulto fecit,
LVCII ANNEI SENECAE D E G L A M A TI O N VM
LIBER TERTIVS.
V O S ES A M dffertifîimos agrtoUi uiros noti refpodentes fama fti-4
cû declamarentjfn foro maxima omnium admiratfonedfcentes,fï/
mul ad has domeftieas exercîtationes focefforant. defortos ab fng^
nio fuo. Quod'accidere plerifq? aeque mihi mfrum, quàm certum
eft.Meminf ftaq? me à Seuero Caffîo quaerere quid effet, cur fn de1
clamatîonibus illi fua non refponderet eloquentia+In nullo eninj
hoc fiebat notabilius.Oratio eius erat ualens cultu, ingentibus pie
nafententfjs.Nemo minus paffus eft aliquid in adione fua ociofum effe, Nulla para
erat,quaê non fua uirtutê ftarej;.Nfhfl,fn quo auditor fine damno aliud ageret,Omnia
nitentia ÔC intenta aïiquo , aliquid petentia. Nemo magfs fn fua poteftate habuft au/
dientittm affedus.Verum eft quod de illo dicit Gallio nofter,cum dicere.. rerum po/
tiebatiirjadeo oês imperata facïebant.Cum ille uoluerat3irafcebantur,Nemo non illo
dicête timebat ne definetet. Non eft quod illû ex his quae edidit aeftimetis^Sunt quidê
ÔC hic qucedam grata,Verum eîoquentia eius longe mafor erat quàm ledfo.Non hoc
ea portfone illi accidit qua omnibus ferè, quibus maiori commendationi eft, audirj
quàm legï, fod fn illo longe mafus difcrimen eft Primum tantundem erat in homine*
quantû in ingenio,corporis magnitudo confpïcua,fuauitas ualentiffïmae uocis. Quâ/
uis haéc inter fo raro coeant , ut eadê UO& ÔC dulcïs fit et folida.Pronûtiatio quae hiftrïo
nem poffetproducere,tamen quïeftionis poffet uiderkNec tamen in illo quicg magfs
. ' T i mirarerfs.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

598v *." LIBER TERTIVS
mfrarerîs,quàm quod grauftas quae deerat uftae,adfonf fupererat, qu-idïu extra iocos
fecontfnebatjcenforia oratio erat.Deinde ipfa quae dfcebat.melfora erant quàm quae
fciebat.Vfr enim pr_efentïs animi ÔC maiorïs ingenfj quàm ftudij , magis placebat in
liisquae inueniebat, quàm in hfs quae attulerat, Iam uero fratuscommodiusdfcebaf,
îdeo dilfgentffffme cauebant homines, ne dfcentem fnterpellarêt, Vni illi proderat es. .
cutï,melius femper fortuna,quàm cura,de illo mërebatur.Nunquam tamen haec foli/
citas illi perfuafit neglfgentiam.Vno dfe priuatas plures agebat, ÔC ïta ut alteram ante
meridfem ageret,alteram poft meridi'em. publfcam uero nûquam amplfus ç| una uno
die.Nec tamê fcio quem reum fllf defendere,niff fe contfgërit, Adeo nunquam reiim. .
ullam materiam dicendi,nifi in periculis fuis,habuït,Sine cottimentarïo nunquam dû
xit,nec hoc cômentart'o contentus erat, ïn quo nudae res poniintur. Ex maxima parte
perfcribebatur adïo.IIla quoq? quae falfo dici poterant annotàbâtur, fod cum procède
re nollet nifiïnftrudus,lïbentër ab inftrumêtis recedebat.Ex tempore coadus dicere,
infinito fe antecedebat.Nunquam non utilius erat illi deprehêdi quàm praeparari, fec|
magis illum fufpiceres,quod diligêtiam non relinquebat , cum illi tam bene temerkàs
cederet.Omnia ergo habebat,quaeïllum ut bene dedamaret inftruerent, Phrafïnnec
uulgarem nec fordidam,fed ledam.Genus dicendi non remiffum aut Ianguidum, fod
ardens ÔC cocïtatumînec ledas,nec uacuas explïcationes, fed plus fonfuum quàm uer
borum habentes:diligentiam,maximû etiâ mediocris fngenij fubffdium.Tamen non
tantum infra fo cum dedamaret,fod fnframnkos erat.Itaq? raro declamabat,& nonni
fî ab amicis coadus.Sed quaerenti mihi quare in dedamationibus impar effet fibï,hoc
aïebat,quod in me miraris,pënè omnibus euenit.Magna quoq? ingénia, a gbus mul/
tum abeffe me fcio,quando plus ff"? in uno émïnuerût opère?Virgilïum illa félicitas ïn
geriij oratione fbluta relfquft. Cfceronem eloquentïa fua în carminibus deftïtuit,Ora/
"tiones Saluftfj fn honorem hfftoriarum leguntur, Eîoquentiflîmi uiri Platonïs oratioj
quae pro Socrate fcrfpta eft,nec patrono, nec reo dfgna eft. Hoc nô ïngenijs tantû, fodl
corporibus ufdemus accfdere,quorû ufres nô ad omnia,quae uiribus efficiuntur, apta;
'funt,Illi nemo îudando par eft,îlle ad tolerandam magni ponderis farcinam praeuaîet,
ille quiequid apprehendit non remïttit,fod ïn pfoclïue nitêtïbus uehiculis, moraturas
manus inijeft.Ad animalfa uenf,alfj ad aprum,alfj ad ceruum canes facïunt, Equoruni.
non omniûj.quâufs celerrfmf fint, fdonea currfculfs uelocftas eft.Quida meîfus équité
patiuntur,qufdam iugum.Et ut ad morbum te meû uocem, P ylades in comcedfa,Ba/
thyllus in trageedfa,mukum à fe aberant. Numenio cum ueîocfras pedum non conce
datur tantum,fodobfjciatur,Ientïores manus funt. Quidam cû hoplomachïs, quidam
Cum Thracibus optime pugnant. Et quidâj fîc cum foena componi cupiût, quomodo
akerf eft.I'n ipfa oratione quâuis una materia fît,tamen ille qui optime argumentatur»
fieglïgentius narratJIle nô tam bene implet,c"? préparât, Pafîî'enus nofter cum cpît
dicere,fecundû principium ftatim fuga fït,ad epflogum oês reuertuntur.Medfa tant»
quibus neceffe eft audiunt. Mif arïs eundê non aeque bene dedamare
Uf non auditorem fpedare,fed fudi'cem:affueuf non mfhf refpondere , fed aduerfarfo*.
!Non minus deuito fuperuacua dicere,quàm contraria. In fcholaftîca quid non fuper/
tîacuum eft,cum fpfa fuperuacua fit. Indfcabo tibi affedum meû i cû in foro"dico,ah>
^quid ago:cum declamo,id quod belliffime Cêforinus afebat,de hïs qui honores ïn mu
nicipijs ambitiofe peterent,uideor mihi in fomnis laborare.Dëinde res ipfa diuerfa eft
'tota.Âliud eft pugnare,aliud uentilare, Hoc ita fomper arbitratum eft, fcholâ quafi lui
dum effe,forum harenam,Et ille ideo in foro primû dïduriis,tyrodidus eft, Agêdum
iftos declamatores produc à fenatu in forum, cum loco mutabuntur, uelut in affuetâ
claffe,ô^dileda umbra corpora fubdio ftare non poffunt. Non imbremforiej non fo/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
.Iem

fo Ë CLAMA T t O 'NV M 4^ :
Iem fckmt.uix fe inuenfuht Affuëuerunt enim fuo arbitrio dffertf effe* Non eft quod
oratorem fn hac puerfIf exercftatfone fpedes. Quid fi uelis gubernatorem in pifcinà
aeftimare?DiIfgentffîîme tibï me excufarem,tanquam huic rei non effem natus,nifi foi
rem ÔC PoIIionem Afînium,8

5©o LIBER TERTIVS
dam,non accufo fed fugo.An ifte aecufatori parcet,quipatri non pepereit* Igitur m>
Ju'l medîum eft fnter teftamentum , ÔC cuîeum. Non eft abfolutus parfcida , fod dubfjs
fententtjs*Vt abfoluaris.multis tibi fententrjs opus eft,Vt damneris,una* Non abfok
«erunt reum,fed feculo pepercerunt,Mïraris in hac ciuitate mfferfcordfam, in qua Iex
abfolutionem dat paribus tabulïs?Quaerfs quàm multis nô placeas ? fi unû adïeceroi
parïcida es,Abfolutionem legknon innocentia debes * Abfolutusjinquft, fum. Non
abdfco te propter parïcfdfum, fod propter alfa uitia, quae te fecerunttam credibilem
parfcîdam.
Pars altéra pro paricida*
Manffeftus eft adolefcentis co!or,ut dicat fe autoritate patris oppreffum»
Dedamatio tertia de abdicato qui fratrem abdfcatum adoptauit*
CVm filio tricenario pater patrimonium diuidat,Quidam habuit filium fnigi, ÔC
luxuriofum.Abdicat luxuriofum, Frugi, peregre profedus eft» Captus eft à pu
ratis,forïp_ît de redemptione patri.Pâtre ceffantejluxuriofus praeuenitjet redemft,Re
dijt frugi,Adoptauit fratrem fuum, Abdfcatur,
Prima pars pro fratre adoptante.
Non eft quod quifquam me laudet,Prîor frater fecit ïnter nos pietatis exemplum»
Vnà nauigauitjunà perfclftatus eft,unà omnes emenfus eft terras , Non relîquft me,
tandem ad paternàm domum reduxit.Non eft quod excufatfone aetatfs utarfs , Potes
tiaufgare,Vtrfcj gratias agere debes+Frater me iftî reduxit-Ego ffti fratrem.Si tanquâ
v inertem abdïcafti,nauigauit,fî tanquam fmpium,fuos redemft.Non poteft erfpf filio,
quod lege accepit.Quomodo enim pater poteft err'pere,quod non poteft dare?
*
Pars altéra contra filium adoptantem,
Mihi neceffe eft abdîcare,quem nolo.Hoc uno alter aîteri placet, quo utero"? pa/
tri dffpîicet,Vtamurmedfcfna qua cogimur.quodfnuuînerfbus perfculofîs fieri fo/
Iet,ut malum cum ipfo corpore execetur,Adoptare adolefoenti permittitis, quem Iex
tndfufdendqpatrimonîoexperitur, Lextead minifterium patrimonfj admitti't,non
|n dominïum.Eft aliqua aetas,à qua filïus effè definat?Nec tricenarfo quïdem fïlïo ado
ptarelicet.Neq? enim quifquam poteft alium in manum fuam recipere, qui ïn aliéna
manu eft.Quomodo fierf poteft,Ut tfbf poteftas uftae necfsq?, aut fn fratrem fît, aut în
fflfum non fît? Si bene de te meruerat,patrem pro illo rogafîes,Nam quod ego non re
demfjpaupertati's fuft»Nfhfl ih medio comparebat, Quîcqufd tunc trïcenarfus relïqu^
rat,abdïcatus abftulerat. Quidfacerem folus, fenex, inops , cuius patrimonium alter
diufferat,alter abfumpforat ?
Dedamatio quarta de foruato fflfo,
SEruatus contra feruatorem nequaquam habeat adfonem* Sematus àfilio eum àb
dfcat.Ille p raefcribit.
Prima pars contra filfum feruantem,
Lfcufffet perire3cui non licet loqui.Seruatum me putas? Captus fum.Redde me
hofti.Captiuis Ioqui licet* Quo iam tantopere bénéficia uitae iadat ? Audite quis pri/
or dederit.Si quis me hofti reddiderit,feruatorem uocabo. An uos abdicatïonem pu/
tatis adïonem,etiam fi adio eft, Iex quae de feruato loquitur. ad perfonas tantum ex/
traneas pertinet. Ad filium,&. ad patrem non magis, quàm ad feruum ÔC dominum,Iî
bertum ôC patronum,Vt à patria poteftate difcedas,8-. ad aeftimationem beneficfj Ue/
nias , qui dat uitam, fi prior accepit, non obIigat,fed reddit,Proceffi in aciem in exem
plum filio meo.Vicit me non hoftfs, fod aetas. Seruauft me, quem faepe feruaueram>
Redi'ufuummefenemmeretrixuocat+Parafitorum focantfum materia fum, Omni/
busiftis tanquam feruatoribus tacerefubeor.Fflî fi uiuere mihi non licet, cur perire
non licuit ? EgOjinquït, te protexi.Ita tu adolefoens in acie non ante patrem ftetifttf
Audîtejfikjmef gloriam, Paricfdfum nonfecit,cum poffet feruare,feruauft*.: *
i >';., '
Pars altéra pro filio feruante.
Hic me genuit,Hie mihi fpiritum » hie mihi has inanys, quibus fori_areliïf,dedfc,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Dette

DEC LAMA T I O N VM. Çol
Dedamatio qufnta quae eft de.rapta incontinente.
. ".,-:.
TI Apta,raptons aut mortem aut indotatas nuptïas petat.Raptor poftulat ut nt. t»'
XVducatur,paternonuuk* r t » uc raPEa
Prima pars contra raptorem. ,
Ifte raptor eft.Ego în ius adducor.Non eft enfm tam facfle homini probo occide
re,quamperdi'tomori,Communis,inquit,Iexeft,dfjfacfant,necogasmeexperfrf an"
gtameafît.Quando ergo,inquit,optabis?Hoc tempore non poffum, CuroRuinera -
bamUiam reficio.Expugnatam domum ïugeo,ereptam uîrgînftatem côfolor, Minai
tem fibtipfi çuftodfo.Quandpoptabïs? Cum rapta uoluerït,non cum raptor. Quâdo
optabis?Cum tu noii uoIes.Quando,ïnquït,optabïs?paro me optïonf. Confi'rmo ani '
mum.Non eft facile hominem occfdere,premo ïnterfm gemïtusmeos,&.ïntrorfushe ^
rentes lachrymas ago. Scio qufd futurum fit. Vultus te meus decipït.Stulte quenqul
morarï putas nuprïas filiae fuse? ïn focurim incurris,ÔC carnifïcem ukro uocas/Cum ro
garedebeas^onuitiumfacïs.Nemouindicarefecogitur* .
Pars altéra pro raptore, ....
Nihfl eft mîferîus quàm incertain inter uitam mortemc^ deftitui. Iam beneficium
erit eriam fi mortem optauerit.In amorem filiae ïftfus incidi. Appelîare de nuptfjs de/
buï patrem,Feci,Sed uidete quàm etiam in lege lentus fît, Raptor ukam alieni arbitrff
habet.Iibertatemfuï.Lexcômunïs eft. Habet hic raptor quod tïmeat. Habet ÔC quod
fperarepoflît.InIege,inquit,non eft feriptum quando,fmmo ftatfm. Quoties tempus
non adijckur,pra.fens intellfgftur.Tam lôgum tfbf fus in caput ciufs permîttîtur. Cru '
delius eft quàm mori, femper timere mortem.
Dedamatio foxta de domo cum tyranno fncenfa*
DAmnf illatf fit adio,Qufdam tyrannum exarcefugientem cum perfoqueretur,
in priuatam domum compulit.Incendït domum. Tyrannus cum domo confia/
grauf.,praemfo accepto,agft cum illo dominus damni*
Pars prima pro tyrannicida, ,
, ... ,x .
Cur non exclufifti? Quare recepïfti?qnare nuliam aliam domum tyrannus petfjt?
Nemo uenfentï domum daufît.Adîtum in domum nôf habui.Non gaudes tealïquïd d bdbuit ad
fmpendfffe publica: libertati? Hic eft in cuius domo tyrannus occifus eft. Tanquam in drcemha/
tyrannicida rnonftrarfs. Redde,ïnquït, domum. Ita uiuo tyranno non petdïderas, ty/%it
rannïamïcus,_yranni fatelles, certe, quod negarinôpoteft,hofpes. Dïu expedauï, an
eqceretur tyrannus.Facïlïus potes aceufore aut te, qui tam familïarïs tyranno fuïftï,ut
illi maxime tua placeret domus,qua illum recepïftï; aut tyrânum, qui tibï damnum de "
dit,quodïn tuam domum confugit.Aut ut, culpa te liberem, faciîius potes aceufare
fortunam,quae tyrannum potiflîmum ad te detulft,
.-. Pars altéra contra tyrannicidam,
; Eius débet effe damnum cuius eft praemîum. Non eft fniquum efus rei tibi Mu/
riam ïmputari,cuius frudum percepfftf. Non elegit domum tyrannus , nec enïm hoc.
illi uacaba-jfed ïn eam quam potuit ïrruperat.Cum ego ïn ea non effem, nadus hfc oc
cafïonem nocendi.fntrare noluït,fod tyrannicidïum elegït,dubïum,lentum, periculo/
fum urbkaccepït praemfum,maius fîne dubio,quàm fî damnum fàrcirer,
Dedamatio feptima de ueneno dato filio furenti
-rj Ufo furenti,c¥ fua membra lanfantï pater uenenum dedit,Accufatur ab uxore ma
Jn laetradationis, ...,.-'. ..-
].... Pars prima contra markum.
Non mfrum eft quaré ufuat,quae filium perdidit*Viuit qui occidit,
Pars altéra contra uxorem, :
_. Quem quotidie perdebam,aIïquando extulï- Falleris mifera mulier > in orbïtatis
tuae tempore,non perdidïftî filium nunc, fed extuïifti,
, Alfius
. Extra controuerfîam,
Flauus hanc fontentiam dïxïtjpfo fui ÔC alimentum erat &Tdamnum* Hue
Ceftïus quafî corruptedfxfifotobfurgans,Apparet, inquit. te poetas ftudîofo légère*
'i '-) .
* Ifte-'
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

5©* LIBER TERTIVS
Ifte fenfus eft eius,qui hoc feculum amatorfjs non artibus tantum, fed fententrjs fmpfe
uit.Ouidius enim in libris Metamorphofeon dicit, Ipfe fuos artus lacero diuellere
morfa Ccepit.ôi: infeïix minuendo corpus alebat,
Dedamatio odaua de patrê qui accufatur cohcurfum feciffe.
y*-v Vi cdètum ÔC concurfum fecerir. capitale fit* Vida Olyntho* cum filio adoïe/
\J fcente Ûtynthius fenex Athenas uenit,Athenienfes omnibus ciuïtatëm Olyti
thfjsdecrctïeruntJnuïtatus ad cccnam ab adolëfcente luxuriofo.cum filio uenitjbicg
de ftupro filij mentio effet.patet profugit* Fiîius retenais eft* Pater flere âhte domimi
c_cpit.fncen_a¤ft dom us.Decem adolefoentes perierunt,& filïus Olynthq,Accufattii
bater,quod Ccètum conêurfumcf? fecerit*
Prima pars pro reo concurfuà.
îvïifero fî flere non Iïcet,magis flendum eft, Imperari dolori fî_entîu_n no poteft*
ïnieruht ex populo qui dicerent,hïc meum fïlium,hic meam corrupït uxorem, Suum
quifq? illc> ÔC ignem attulit ÔC doIorem,Timeo fïli ne dum te q'uaero,in offa alicuius ra
ptoris incidam,Vbi Athenarum fîdes ? Vbi hofpitales ïnufeem dextra? Capti ïnquâ
fili fumtis*Dum licet fugiamus.fed tanquam à Philippo.Pariter apud Philippum cer/
iè Uiri fuimus.Lachrymae méat uoeantur incrimen,qua_î ex quo Olynthus captaeft,
flëredefîerim.Tantus fcilicet fum5 utinea ciuitate populum condtarepottieriin_ï__
qua fiifum fetuare non potukNon quoties conuenerunt in aliquem locum pîures,cce
tus ÔC cohcutfuS eft,fed quoties conuocatkquoties parati, quafîad ducem ftitttn con/
Currëtunt* Non fî una uicinia coitj aut fî tranfountium paucorum humetus a__.ti.cit,
led ubi totus * aut ex parte magna populus, Vbïdïuifa eft in partes citi-tàS* Ccetus
thultftudfnis magnae nomen eft. coeuntfs ex côfonfu quodam, At illic initio pauci fue
t urtt.Deinde reliqui non ad me conuenerunt,fed ad incendium, quod tamen populus
maluit _pedare,quàm extinguere.Lex nô eum punït,propter quem cotus fadus eft;
fed eum à quo ccetus fadus eft. Non mihi tanti uitio fuit, ut amittere filium uelîem»
ÔC tentauï populum rogare.nec potui*
Pars altéra contra ïèruni Cônciirfus.
Quid cectu opus eft? Sunt ftrfpt* ad uindïdam inïuriarum omnfum leges* Mo
ta femd multftudo modum non feruatArdere îllo ïhcendfo ciuitas potuit*
Dedamatio nona de cruce forui uenenum fuo domino negantis*
AEger dominus petfjt à feruo ut fîbi uenenum daret.Non dedit*Cauit teftameH^
to ut ab haeredîbus crucifigeretur.Appellat feruus triburios*
* Prima pars pro foruô*
Lex Corndïa te âppelîd*Ëccehaeresiubet,quod tu tiétâS* Nequïsiîlu dno difpkV
cuiffe putet,tûc huic parari cruce iuffftjcû fîbf Uenenu* Plura foruicrîmina côfitemur*
intêpeftiuas potïoriesjinutiles cïbos * defiderantï rtègâuit* Quid em non uoluit qui ue
tienû pet_jt?MaIuit ctucêpati.t| merërkSi tiincffjperfturuS eft.Si ufncît,ferufturus efi:
ei,à quo fn crucê petit,Ex altéra parte lex efk,e& altéra teftamentû-Crux utrinq?,Furio
fus foruû fine caufa occidere uoluit*Quaeritis infanfaé argumentû?&" feipfo uoluit oc/
cidere.SeruOjin^titribunî tto poffunt fuccUriere.Seruû natû,regem habufmus.Seruo
indice . patefada eft Brutï Iiberorum cum Târquinïjs confuratfo.Ergo nihil intereft,
uenenû drîô aliquis dederit an negatierit? Etiâ ubi remedium eft mori,fceIus eft occû
dere.Tam cito uos de uita dnï feruu defperare uultis q h aeredê?Morte fî ftippîiciû pu
tas. qufd rogas? Si beneficiû*quid minaris?Vericnû qutfquâ obijcït,nifi datû? Finem
ullum faciès tribiinitiàe poteftatï?quàm P.R.ut ipfe plurimû poffet, iialete plus quàm
fo uoluft*Venenum habere fedus eftjtam magnû quàm dominum occidere* .
Pars altéra contra forutim*
.^ Mori uoîês eîegit hait minïfterio néquïfîimû foruû,àudacê"jïnfefta f-bîjlte no fain
ti confuluit dnf^quem uidebat infanabili morbo tabefcere,fed tormenta extendit.Serr
uus herilfs imperfj non Cenfor eft/ed minifter*Âgft de iure tëftamëntorûi quorû inte/
rijt omnis poteftas.fî uiuf negleXerint imperia mortuorû*Tfibuni ne ferêtjiit fur prae/
feratur domino? Non môrferil domini.arb«rfo,morietu_' dominijs tuor
; ' « " % Ludj
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

LVCII ANNEI SENECAE D ECL A M A TI O N VM
, LIBER Q.VARTVS,
vo D munerarfj folent facere ad expedatïonem populi detinen>f
dam.noua paria per omnes dfesdi_penfant,ut fît quod populum
&.deledet ÔC reuocet; hoc ego facïo , non fomel omnes prodûco,
aliquid noui fomper habeat Ifbellus, ut non tantum fententiarum
uos,fod autorum nouftate foïlïcket,Acrior eft cupfdftas ignota co
gnofcendf,quàm nota repetendï. Hoc in hfftrionfbus,in gladfato/
rïbusjde quibus modo aliquid fama promifît, in omnibus denique
5°J .
rébus uidemusaccidere. Ad noua f omnes concurrunt , ad noua conueniunt . Non A\ fominet
tamen expedationem ueftram macerabo fînguîos producêdo. liberaliter hodie ÔC pie
na manu facïam.PoIlio Mnius nunquâ admïffa mukïtudine dedamauït,nec illi ambi
tio in ftudio defuit,Prfmus enfm omnfû romanorum aduocatfs hominfbusforfptafua ,
recftauft.Et inde eft quod Labfenus homo mentis cp linguae amarioris dicit,ille trium
phalfs fenex £7r.-Vfaç ideft, declamationes fuas nunô*? populo cÔmifît, Siuequfapa/
rum in illis habuerk fiduciae,fîue,quod magis crediderim,tâtus orator inferius id opus
ingenio fuo duxerif,exercerï quïdern illo uolebat, gloriari faftidïebat. Audiui aût illû
ôC uirïdem ÔC poftea fam fonem cum Marcello Efernfno nepote fuo,quafî praeciperet»
Audïebat illum dfcentem,8

504 LIBER Q.VARTVS
gfunt, nec ff qua fordfdfora funt, aut ex quotidiano ufu repetita ^poffunt patî. Ille ïn
hoc foholaftfcfs morê gerebat,ne Uerbis calcatïs ÔC obfoîetîà Uteret.Sed quaedam ahtk
qua ÔC à Cicérone dfda.caeterfs deinde deforta dicebat, quae nec ille quidem oratfonfs
citâtîffftnae curfus poterat abfcondefe.Adeo qufcqtiîd ïhfolïtum eft,etiam in turba no
*tabile eft.Hoc ekempto.rtemô erat fcholaftïcïs nec aptfor nec fubIfmfor,fod dum nihfl
uultjnifîculté.nffffplendfde dicere, faepe fnddeba. in ea, qua* deriftimeffugere lion
pofîent*Memini illum ( cum liberrinum reum defenderet, cuf obfjcfebatur, quod |>a/
troni concubinus ftiïffet ) dfxiffe.Impudicitfa fn fngenuo Crimen eft> în feruo heceflï/
tas, in Ifberto officfum * Resïn ïocos abijt3 non facis mihi offîcîum * ÔC multum l'Ile. ÔC
hicïnôffîcîfjsuerfaturîexeoïmpudîci & obfco_ni. aîfquandfti offîcfofï uocitati funt,
Memini 8£ illam contradïdionem fie ab illo pofîtam, magnam materiam Pollïonis
Afîntjj_*. tunc Gafftj Seueriiods praebufffe. At, iriquit, inter puerifeS cohdffcïpulo/
dMifti tum fînus lafciuâ nianii obfcuna "f înfjftf, ÔC pleracp huius generfs illi: obtjcïebantur,
erant quae reprehenderes, multa quae fufpiceres, cum torrentîs more magnus
^quidem fed ttirbfdus flueret,Redimebat tamen uitia ufrtutfbus,&. plus habebat quod
laudareSjqtiàm quod ignofceres,fîcuri in ea,in qua fleuït declamatïone*
. Multa
* Dedamatio prima quarti libri de pâtrerapto à fepulchris
trium filforum ab adolefcente luxuriofo*
Vfdam amiftfs tribus Iiberfs,cum affîderet fepukbro> à luxuriofo adolefcente
in ufeinos hortos dedudus eft,ÔC detonfus, Coadus ëft cônuiuioïhtéreffe, mu
tatatiefte,dfmiffusiniuriarumagft.
Prima pars pro rapto a fepulchrî-i trium filforum, '..'".
"-' Nunquam Iachrymae opprfmuhtur imperio. fed etiam ïritâtuf Nulla flendf m'a/
ior eft caufa,quàm flere nonpofle.Nâm rapuft me,qualem ïn cônuiuio puderet ueni/
*e,dîmifit,qualem ad fopulchrum redire puderet. Credo mirari aliquem, quod info/
tum amifîîs modo Iiberis. , uehfam* At ego iàm in conufufo fuf. Quoufq?, inquit, fie/
bfs? Eft qtiâedam inïpfîs maïïs mïfororum uoïuptas, ÔC omnis aduerfa fortuna habet
in querdis léuamentumjbi mëflere prohibes,ubi Crudelïter ipfo non fleres.Cum mû
ferrimum fitflere,quàm fnfelïîc funiiCuî ne hoc quidem lfcet, Vïdf ebriorum fitim, ÔC
uomëntium famém* Quis efh'fte.qtii fupra lugentem patrem cenfuram lugendi po/
ftuïàt? proiedus inbniniâ gùlae libidim'scj? flagïtia,omnibus denotandus cenforibiis,
feculo praecepta componit.Srit quantum fuper amifffs tribus filfjs patri flendumfît,
etii fi uiueret pater,flerët* Senëx, orbus, infeïix , hoc tantum inter mïferias folatium
capio.quod miferioreffe non poffum. Cfneres meorum fn fepukhro ufdeo.Magnum
folatium eft âppellare faepius nomina filforum non refponfura. Hic mîhi ufuendum
eft,nec de nuptfjsi net dé Iiberis cogftandum . Dirum omenbecurrit , cogft flere5 qui
mon fînit.Iniuria effet felicisi în illo cônuiuio morari.
' : Pars altéra contra raptum,
Queftus fui prius de inhumanftate eorum,qui fllum propînquftate cÔtfngerenf,
Nemo amfeus,nemo,fnquït,propfnquus eft*Sed melfus,ut tîideo,iîlius rabfem notiez
tant.Fefto die fodalesj amiciq) mecum. quorum unus, quid hund miferum fie perire
patimur? Nemo fibijpfiffnem flendf fecit, Pudet illos definére, Cogf uolunt,Cônfola
rer te diutius, nifî fam &accuforepofle_.,
Dedamatio focunda de Meteîlo coadone fungatur facerdotfo ptîftîno.
Acerdos ïrtteger fit.Mëtellus porttïfex cum arderet Veftae templumj dum Palla/
' S: diumrapït,oculos perditSacerdotium flli negatur.
Prima pars pro Metello,
Vëfta mater fortaffe nullum facerdotem îiabereg,nifî Metellum habufffes.Sacro/
tum caufam agô , non Mëtellï, Plus eorunî intereft* ne Metellum facerdotem, quàm
Meteîlkne faCerdotfum perdàtNon erat tantus Metellus> cum fllî facerdotfum dedû
.'" ..', '.':'.' '.J '". "
mus, Ciukasfoîlicitapendebat, Duo perïclftabantur, quibus nihil populus habebat
preciofîus . facra où Metellus. O faciendum facerdotem, nffî effet. Lex integrum ad
animum refert non ad corpus; Lex aeftimari hoc uoluit , tunc cum quis. peteret, non
'' -' cum.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

D E CL A M A T I O N VM 505
cum haberet facerdotiu.Habes Vefta duplex pÔtificis tuf meritû,feruauît,nec uïdit.
Extra conrrouerfîam, .
"- Pollio,Ante hoc fî caecus fadus effet,nô abftulfffet. Si poftea caC* fadus eft,ufdft.
Pars altéra contra Metellum.
Sacerdos non integri corporis, quafî mali orninfs res uftanda eft. Hoc in uidirrifs
notatur,quanto magfs in facerdotibus? Poft facerdotium magïs obferuanda eft debili
tas.Non enim fine ira deorum debîlitatur facerdos, Apparet non effe propitios deos
facerdoti,qUëm ne feruati quidem feruant.
Extra controuerfîam* >
: »Hunc coïorëm Gallio nonprobauft,fummo cum honore Metelli.Afferens contra
Metellum agendum ita, ut cogatur cû ïudicîbus offîcïo pontificum ÔC ipfe confulde,
Dedamatio tertia de pâtre exuIecxTfilïa rapta.
Mprudentis caedis damnatus quinquênio extiïef. Rapta raptoris mortem aut ïndo
_j_ ratas nuptias optet,Gum quidam haberet filiam ÔC filium, imprudentïs caedis dâna
tus,in exilium abfjt,Filia eius rapta eft.Raptor ad patrem puellae fe contuIit.împetra/
uit ab illo,ut iuberet filiam nuptias optare,ô_: epïftolam dard ad fïlium.Fratre autore,
mortem optauitpiielIâ.Paterred_jt,àbdicat filium, ',' . -:..
Primapars contra filium, '
Quomodo me exeufabo Reipub, cui duos abftulf ? Neutrum mea culpa. ïn al'/
tero me fortuna decepit,in akero fiîius . Fïlia etiam fratri paruit. Fïlius nec patri, Per
hurnanos,inquit5errores agnoui precës meas,Potes,ïnquft, omnibus hominem offert
dere,quem non poffîs occfdere. Scis me ciuem debere Reipublicae. Hoc interdît ta/
men, quod imprudentes oecidïmus, ô_" prudentes foruauimus.Aliquem ïn "f exîlïo (n alexemplo
tra fortunam meam uidi.
Pars altéra pro fïlïo. , ... J .',,.-
""" " Irrupft contumelïofo tanquam ïn exuli's domum.Peruenft ad patrem, non peper
cït eius dolori.At ego querebar,quod abfenti fecit iniuriam.Non poffum ob hoc abdi
Càrf,quodlege fadum eft.Non potuifti pater de iniuria iudicare, quam non noueras,
Multa nobis extorquentur,quae nolumus fcribere,& tumfortuna eaeras, in qua pof/
fes iniuriam accipere,et ille is erat,qui etiam in patria poffet iniuriam facere.Quia foie
bat malam caufam fuam,egitapud illum,qui eam non nouërat.Redijt fuperbus.iube/
bat,ÔC nos optare nuptfas cogebat.Videbaturfîc ôC illic coegiffe. Aliquid tamen epï/
ftolis confecutus eft.Nemo unquam tardïus perfjt.ColIegit ingentem numerum per/
ditôrum.Expugnauit domum.Vexaiift puellam.Hoc tibi raptor non narrauérat,
,:....:.- : ;^ Extra controuerfîam. .,,,.,>
Latro aiebat fomper ïnuïfum effe, quf reum alfum pro fe fubfjceret. Non oportet
hoc derfuari fadum,fn forons uoluntatem, Quf defendft,fnquit,crimen, auditur tan/
quam tëtis.qui tranffert,tanquam accufator.Malo aurem loco eft,qui habet rei fortu/
nam,accufatorisinuidiam.Afinius Pollio dicebat colùfemin narratione oftenden/
diim^'n argumentis exequendum . Imprudenter èoi faCere, qui ïn narratione omnia
inftrumenta coloris confumerent. Nam ÔC plus eos ponere, quàm narratiô defide/
-, '
Dedamatio quarta de eo qui armis fepulchri fadus eft uidor.
SEpulchri uiolati fit adio , Bellum cum effet fn quadàm ciuitate, uir fortis in acie
amiffis afmfs, de fepulchro ufrf fortis arma fuftulit.Fortiterpugnauit, ÔCfêpofuit.
Praemio accepto,accuîatur fepulchri uiolati.
Prima pars pro uiro forti.
taffèt,ÔC mïnus quàm probatio. .
Arma Uix contigeram, focuta funt. Haec fi fumo, arma funt . .Si relmquo, fpolfa,
Vidiffem uere uiolarf fepulchrû, fî illo ueniffet hoftfs. Vterq? quod akerî deerat com
modaufmus.Ille uiro arma,ego armis uirum. Refp. multum confocuta eft. Vir forris:
nihil perdidit.Neceffitas eft,quae naufgfa fadu exonerat.Neceffîtas eft, qux rufnfs iri
cendia opprimit.Neceffftas eft lex temporis. Quiequid fit non légitime pro legibus,
melius eft.Pro ipfo fepulchro adum eft, in quo notfora funt iterum arma uidricia.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
V Pro

5otf LIBER Ô.V ARTVS
Pro Republicaplerunq? tempîa nudantur:&: in ufum ftipendfjdonaconflamU-l*. ; >
Pars altéra Contra uirum fortem,
Reum habemus,in pra.Iio inertem,in fuga audacem,in utrocp turpem,non minus
patrocinio,quàm crimine.Arma fua perdidit. Hoc excufari non poterat nifî rapuiffet
alïena,at rapuft alieha.Hoc excufari no poterat,nifi ÔC fua perdidiffet,Arma uidrida,
arma confecrata dfjs manibus, arma quae te quoq? fecerunt ufrum fortem. Repofuï.in
quft,arma.GIorfatur,quod non ÔC illa perdfderit,Non teneor Iege,qufa repofuï.Tam
teneris hercle,quàm qui uulnerauït aliquê, Ifcet uulnus fanauerit , quàm quiforripuil
aliquid,Iicet deprehenfus reddfderit. Non eft hoc illi crïmen propter uïrtiïtem donan
dum, Iam gratiam uir_utiretulimus,praemium confocuta eft, JEquos nos effecQiilue/
nit.Vnum ufrum fortem honoraufmus,akerum ufndicemus. ., '
Dedamatio quinta de prfufgno medico ÔC nouerca morfente.
A Bdfcauft quidam filium,Abdicatus medicinae ftuduit. Cum pater aegrotaret,ô£
jf\ medïci negarent poffe fanari,fanauft, Redudus eft patrf, a.grotarenouercaec«
pit.Defperauerût medfci,Rogat pater fïlïû ut curet nouercâ.Nolentem abdicat.
Prima pars pro filio medico,
Quo pado iftud euenit.ut abdicatione mea pater ^egrotaret,redïtu nouerca?Pïeta
tî ceflere morbi, medfcinâ relfnquo.Mukum laboris,,multum uigilfarum. Adfjce hue
quod quf fanantur ingrati funt,&. medfcus poffum decfpî, ÔC non poffum priuignus
excufari. Eundem,inquit,medici morbum effe dfcunt.Nempe ïHï, qui negaueruntte
poffe fanari.Ego non credo,fî faterïs illam fîc poffe fanarf.Tfmeo fortunam. Imputa/
bftur mihijfi qufd acefderit, Ecce iu me non poffo non credfs, Omnes m edief negant,
ÔC nunc dflfgentfores fuerunt, qufa fn te deceptf funt.Non fum tantae fcientiae,qiiantae
uideor,Magnïs praeceptoribus opus eft,Abdicatus ftuduf, Quaerfs quomodo te fana
uerfm?Non tibi medicus,fed fîlius profuit.Defiderio laborabas, Gratû tibi erat,quic/
quid meis manibus acceperas.Vt primum intraui,recreatus es. Quid in te curandum
effet,aduerti.Haec non eodem morbo Iaborat, Multa funt diflîmilia, foxus, aetas. ani/
mus.Nihil magis ïegris prodeft, quàm ab eo curarf à quo uolût Temerarijs remedfjs
graues morbi curantur,quibus uti non audeo in nouerca, ,
Extra controuerfîam.
Non oportet adolefcentem quicquam nouercae fuccenfêre, alïoquin oditôCgm/
det,Ferendus eft adolefoens,fi fo excufat.Non eft,fî ulcifoitur.
Pars altéra contra filium medicum.
Lugendum eft,flendum eft, in hoc me conferuafti. Hoftis aliquando uulnus fana/
uît quod fecerat,ob hoc maxime,quia alius fanare non poterat, Negant poffe fanarï,
Nemo fufcïpit,nemo enim uult filio curatïonem praeripere*
Extra controuerfîam*
Pollio dicebat, inter patres cVfiIfos,id folum iudex putat licere,quod oportet*
Dedamatio fexta,de fndfftfndfone filfj ÔC prfufgnf*
QVidam mortua uxore quae fn partuperferat, duxft aliam, puerum rusmifit,Ex
illa fubinde fuftulit filium, Vtrunque puerum ruri educauit.Poft longum tem
pusredieruntfimiles. Qu^renti matriuter eius effet, non indicauft* Accufaturabea
malae tradatfom's.
Prima pars pro marfto.
Qufd fletfs pueri ? fecuri eftote. Non minirnse iam fîtes funt , ôC nondum fndfca/
ui. Quak's erit nouerca , qua fie fieri cupit? Alter tuus eft,Alter tui frater eft,ÔC fi per
telicuerit,neuter prïuïgnus erït,Dum alterius ufs effe mater, utriufque es nouerca. Si
coegerfs,mentiar. Non mater,fed nouerca decïpïeris * Hos ipfa noluit natura diftin/
gui* Indfcarem3nïfî tam pertfnacfter quxrëres. Hic tuus eft,Qufd alterum nouercali/
bus oculis fntuerfs ? Ille tuus eft, Vni tibf contigit , ut habeas priuignum , ÔC non fis
nouerca.
Pars altéra contra marftum.
Malae tradatfonis agît, Fiîius eius rus ablegatus à patre,8». educatus eft,ffc, ut ig/,
notus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE CL A MATIONVM 507
hotus effe poffet 8£matri.Tibired_jtuterq? filfus,huic uterq? priufgnus. Eo crudelius
filio caret, quo propius acceffît. Times huius infquitatem, cum infquus magis ipfo a/
mes eum»cui alterius uis donare matrem,quàm cui non uis reddere fuam.
Extra controuerfîam,
Quod ad colorem pertinet uirkHifpo Romanus,8

5o8 LIBER Q.VINTVS
Conlîgnatîone fada reftitutus exigit operas.Contradfcit, N
Prima pars pro patrono, ; x .'
Pàtronus à liberto reftitutionem peto.Si pacifci tunc à me uoluiffes operas,fpo/
pondiffem.Bona bello perdidi,ad reftitutionem nudus uenkNunc lfbertorum opéras
defîdero,Profer tabellas crudelfores tabula Syllanae proforiptionïs. Perfequebatur illa
quos ufcerat.Hae pcrfecutae funt,quos receperantjnïlla uitio fuit,ïn his perfidia.De/
nfcf? illa iam defîjf,hx perfeuerant.Non mea, inquit, fed aliéna uis fuit, JE que dignus
eft pcena,qui ipfe uim adhibet,ut qui ab alio admota, ad lucrum fuum utitur. In hune
primumïncidi.Et cum timeo ne offenderem, fecutus fum hoc exigentem. Non rece/
pit me,fed inclufît.Nihil eft uenali mifericordia turpius.
Pars akera pro liberto, .d.pmm
Nihil tibi opus eft poteftas.Scifti illum f parere,etfam fi eogî nô potdLquafîîbec
indicas opéras. Nunquam tamen indices ita perfculofas , quàm fndfxfftî. Habeo iu/
dïcia tua.Bene de feruo iudfcaftf,manumffiftf, Bene de liberto* Proforiptus potffîîmû
ef te comn.ffifti.Si uoIuiffem,patronum non habere potuf.Vnus ex proferiptis fuiftî,
qui tunc non poffes etiam rogàri. Reftitutio tibi prôfcriptionem remifit , non quic/
quid inproferiptione gefffftf refefdft.
Extra controuerfîam.
Omnes fnuedi funt in IfbertumVarfus Gemfnus, ÔC Otto Iunius egerût îeufus,ut
patronus remiffurus uideretur operas,fi obtfnufffet.Nam Otto dixit. Sine me iudicio
meo,uideris redemiffe.Fac,îam remfttam. Qufd me fie times,tanquam inuitus promt
ferfm?Contra Ceftius ait.Tunc huïufmodi utendum eft coloribus,ubf uerendum eft,
neuideamurremdurampoftulare. Vbi contra honeftam perfonam, promiffo fudëx
mollfore fallendus eft,Qufd fn hac perfona ueremur ÔC caufa?nffi hoc unum,quod ex
colore meruendum eft,ne fi nolimus haec remittere, etiam noluiffe uideamur,
LVCIIANNEI SENECAE DE CLAMA TIO PRIMA
qufnti Iibri.De eo quf incidit aîteri laqueû,quo fe ipfe fufpenderat,
N s c R I P T i malefictj fit adi'o.Qufdâ naufragio fado, amiflîs tri/
bus liberis,& uxore,incendio domus,fufpenditfe.Praecfdît flli qui
dam ex praetereuntibus Iaqueum.A liberto reus fitmaleficfj.
Prima pars pro eo quf praecidît Iaqueum;
Tres,inquft,liberos perdidi.Vtinam ÔC illos feruare potuiffem»
Viue.Mutantur uices felïcitatis humanae, Proforiptus alfquando
profcrfpfît,Vfdf fugiunt,profcrfpti Iatent,natant naufragf.Amifî,
inqiif^uxoremjlfberoSjpatrimonfum.Tu putabas ea te conditione accepiffe ne perde
res?Ludït te fuis fortuna m uneribus.Et quae dedït,aufert,cV quae'abftulït,reddït. Nec
unquâ tutius eft eam experiri,cp cum locû iniuriae non habet.Cn.Pompeïus ïn Pharfa
lia uidus acie uixit.Mortem tuorû,tuum putas naufragium,Craffus ufxft. Non prfua
tas perdfderat,fed publîcas opes.Omnia tibi fortuna abftulït, fed fpem reliquft. Toile
fpem hominibus,nemo uidus retêtabït arma.Nemo infelïciter experta negotïatione,
alios appetet quaeftus.Nemo naufragus uiuet. Spes eft ultimû aduerfarû rerum fola/
tium.Vt uiueres natafti,mifertus fum.Nec in te amplius c_? pepculum cogitaui. Non
attendi incendium,non orbitatem.Aut fi attendi,meminerâ te pojftilla uixïffe.NÔ uû
fus es mihi animum moriendi habere.Legeras locum,in quoïnterpellari poffes.
Pars altéra contra praecidentem Iaqueum,
Tôt ille fundorum dominus,aIiena arbore fufpendo Iaqueum, De fortuna nihff
queror.Morf permïttit,Nûc inquït,morere.Iniurïa eft, ut qui meo arbitrio debuïj tuo
moriar,Amifî uxorem,liberos,patrimonium.Fortuna mihi nihil prêter Iaqueum reli/,
quit . Ifte nec Iaqueum . Sumpfî inftrumenta mortis, folitudinem ÔC Iaqueum . Alte/
rum aptum morituro,akerum mifero.Quffqufs fnterueneris fi amfcus es,defle-, fîini/
micus, fpeda . Cum à me ifte aceufotur, grauforem de me quàm de reo forte fenten^
tiam»
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DECD AMATIONVM- - 509-
'tiâm.Ëgo m rie mbriâr,ifté ut ne prohibeat,Né hxc narfafëm,mor_ uoîu_,Pr£cic.it ré
médium meum,fî qua fïdes eft.Non enataui. fed eiedfis fum*Nihfl iam timébam, nffî
»Uiuere,Domus meae fata daudo.nullo mfferfôr quàni qùod tikîmus morior* Cui mè
-'Uitae referuas? Vt aedfffcent. ? Afpice fncendflim. Vt rtaufgem ? Afpfce haûfragiurn*
Vt educem? Afpice fepulchrum.In tam calaïhïtofa domo felfcfores fm'ftiis,uxor ôC lu
berkVobis mori contigit. ,
_ _
,.
" Dedamatio fecunda de ffIfopauperfs,quf fadus eft genei" diuitis ïnimfcî.
PÀuper cum haberet filium,ÔC dfuftem inimicum filiam habentem, peregre profë
dus eft.Rumor fuit de morte* Fiîius cum dîuitë în gratiam redrjti ÔC efus filiant
duxft.Reuei.fus pater cogft illum uxorem repudfare*Nolentëm abdîcat, - .- T
Prima pars prô pâtre pauperë,
Nemô quicquam facile crédit, quo credito, dolendum fit. Ego dfu hort eredfdf de
iiuptfjs tuis,defortor patrfs,îrifmfci çlïens,ux6rfs màncfpfum*Non fleuffti patrem, no
quaéfîuifti'jfic inimieo placuiftf,Rumor,inquft,fuerat decefffffe te.Mfrabar,ff talé uxO
*em f ïUbëntë pâtre habere potuiffes* Non quaerfs,ubi perieritmMors mea tibï débet aï.'uiùà
effe fufpêdâJhimicu hàbëô.Qufs alitis hanc fama potuit immittere,nifî qui me Uiuôj
filiam coîlocare nôh poterat ? non times ne inter ipfas nuptias patris offa rëferanttir ?
Tôt foruïfequtintimtot îibéh'.tot cîientes,ut quiequid dixerit,rumor fît.FabrïciUs aii
rum à Pyrrho recipere rtc,îuît,bea_ior ifte fuît animo* quàm ïlle regno* Plures inu'clias»
ïn itinere fugi.cY fadum dfués,quod faciendum matidauëra_,çredfdft.
Pars altérapro filfo pauperis genero dfuftis* .: r
Vanum glorix genus,odïum diuitfarum. Mortales effe inimîcïtfae debent. Sçû
piô CrrâCchi fnimicus, ÔC poftea focër*Guiùs uitio ïriimicftïae Çontradae fintàapparet,
ïlleamàÉ filium tuum,tu née tuum. >
Extra controuerfîam* ..-.-,. .. ,
v- Seuianiis irèrh ftuitifïîmam dixit*Dfues më femper côtémpfît, nunquam hiTiprô
morttio hâbuff. Vt aliquid ÔC fîmïlé dé SeUiano dicamj poft hanc fententiahi Séuïa/
num fomper pro mortuo habtiu . . . -, '-. .-."',-'
- Dèclamatfdtertfa de duobus fratrikisPattdàtfaftfs* -, : _ . .
MAI» tràdatïorifs fit adfo.Duos fiîios quidâ Pahcfatiaftas inftituit, ÔC ad Olytij.
piam duxit. Cum cômpofiti effent, ut fîmul pugnâfént. àccëffft ad ptighante$
pater,c\_ aft abdfcatUriiiti fo; fi quis perdiderit* Cômortùi ftint ïutiehes; ÔC decreti fun|
his honores diuini.Reus fit pater malae tradatîûnis'ab uxorë*
Prîmaparspfdffltjsi ,
...:,.;,
Tertius fine forte pugnafti,&_ Utruftq? ufcffti.Stetft crueritus paterJamperierai»
ôC adhuc.minabatur,Moriuntur _ nôh alter ab akero,fod uterq? à patre.Mffera mater,
©dffle nô poteft,quf filium fuum occfdit.Iuuenes ïnuidi.nifi habuiffènt patrem.Pfj iu
Uënës,nec parrfcîdîum patrf negafe pdtufftis.Vïncefe proptéf parricidïtim nojût, uiri
ti propter abdicatfonem.Abdfco,inquff,ëiim qui uidus erit. Démens meliorem abdit
taturus es.Inuoco Iouem,cuius Olympia pariïcidfjs abfolutafunt.
Pars altéra pro pâtre cbh-ràfîlîoS* ....
Nonfadurus dixi,& fi fadurus,pro gloria ëorutn dixi; Nô debeo in inuidïa folus
effe,ctimIudus cômunis fît, Omnes aiebant Collufuros fratres, Mïnatus fum, non ut
necefètatèm 'filtjs ïmponerem,fed ut populo fatiffacerem.
Dedamatio quarta de damnato parricïdfj alligante fratrem.
QVï faiftirri teftfrtionium dfxerit,ufncfatur apud eiim fn quem dixiu Eduobus fî/
,itjs profedus eft cùm Uno pàter.Adolefcens folus rëdfjt, Accufatus à fratre par/ .
rîcîdij,e

fio LIBER tlVINTVS
duos fiîios habere non poffum ?Adoîefoens fam potes ÔC pam'cidïum facere, Aïîïgv
tus eft alter filfus,quia non reuertebar*Alter.quia iam redij. Nunquam foîues fratrem
Si talis es,nihil teftis mentitus eft,Parricïda es.Non impio in te, fed in patrem pio ani
. mo dixit,Sufpedum habuit, quod reliquetas patrem, Inter catenas filij faceo, eodem
claufus ergaftulo,Ingrate,teftem tuum fîmul aîligafti.
Pars altéra pro filio,
-Meo periculo folutus fum, meo alligatus. Vfxfoïuf poterat, fî teftfmonfum fai/
fum pro fratre dixiffet* Parricidïum de pâtre ffnxit,de fratre commifît. Veniffè pa/
trem mihi carnifex nuntiauit . Parricida fum, fîcut obijcitur. Hoc leufus irafoor. Mi/
raris,fï eum fratrem alligare poffum, qui m e potuit occidere ? Ingrata penè erat ipfa
pn_e mex dilatio, Expedare grauius uidebatur quàm pati. Imagfnabar mfhi culte/
um,forpentem,profundum.
Dedamatio qufnta de domo pauperis per diukem cum arbo/
re, quae dicitur PIatanus,eombufta.
QVi fciens damnum dederft,reddatquadruphim; quf infciens, fîmpîum. Diues
pauperem uicinum rogauit,ut fîbi uenderet arborem,quam fibi uidebat obfta/
re.Pauper negauït,Diues incendit platanum,eum qua ÔC domus arfît.Pro arbore pol/
ficeturquadruplum,pro domo fîmpîum.
. Prima pars pro paupere contra diuitetîî*
Excitatus flammarum fono,uïcinorum primo fide ïmploraui.Arbor ramïs difour
rentibus totam domum texerat.Non poteft exorari.Incendatur.Eft hoc impotentiae,
fine fïneconaipifcere,fine modo irafcï.Non poteft expugnari precibus, expugnetur
tgnfbus.Nihil inter meôC pauperem intereft,fi iure agamus.Liceat ÔC pauperem gau
dere profpedu.Vos poflîdetfs agros , urbium fines, urbes _j? domibus fmpîetis*. Intra
aedificia ueftra undas.ôc* nemora comprehendïtis, Nfhil Isetius oculis tufs, quàm mû
use meae.Domum perdfdi, quicarere nec arbufcula qufdem poteram. Delitrjs tufs di/
ues ardébimus. Oculis uoïuptas incendio quaeritur, ÔC profpedus ignibus reîaxatur*.
Profpedui obftabat. Qufd ? inambulantfbus nobfs non obftant foruorum calerais"
ÔC in immenfam eredi altitudfnem parfetes lucem non impedfunt? Infïnitïs porredac
ipacfjs ambulationes,& urbium folo aedïficatae domus, non nos prope à publico ex/
dudunt ? Sub hac arbufcula imagïnabar diuïtum fyluas. Quantum perdïdi,quem fa/
tetur iratus inimicus plus perdidiffe quàm uoluit ?Non iniquum poftulo Eius dam/
no defînat ïncendium, cuius confilio ccepit. Sic licet ut domus ad c omne con/
uerfae,brumaîes «eftus habeant,aeftïua frigora,ÔC non in fuis uïcibus intra iftorum pe/
natesagaturannus,Aluntinfummïsculminibusmentitanemora,6^nauigabiliumpi
foinârum fréta.Arata quondam populis rura,fînguîorum nunc ergaftulorum funtLa
tiusc|j nunc uillïci quàm reges imperant. Maria fubmouentur proiedis molibus. Ne/
foiebas quattta fît potentia ïgnium, quàm irreuocabïlïs, quemadmodum totas confu/
mat urbes,quàm leufbus initfjs oriantur incendfa , etiam fî partem damni dare uolui/
fti,partem noluifti,in totum quafî prudens dederfs,tenendus es.Ex toto enfm noîuiffe
debet,quf imprudentia defendftur.Si fateretur ifte foienter ianuam incendiffe,puto to
ta domus intellfgeretur,ex parte, fi unum tignum. Nec enim quifquam omnïaïncen/
dit,fed unam aliquam rem,ex qua furgat in omnia fe fparfurus ignïs Atqui pars do/
mus eft,arbor,quae in domo eft.
Pars altéra prodïuïte* ,
Peftilentem mfhi domum faciebat arbor. Cùlum omne per quod faîubrfs fpiritus
uenire poffet,obduxerat,Rogaui pauperem ôC dixi, nihfl tfbf nocet arbor redfa, mihi
plurimum non recifa,Quîd ad te illi rami pertinent qui extra domum funt? Quafdam
partes domus meae ramïpremebant. Iam etiam quofdam parfetes minuerant, Scitfs
quanta ufs fit arborum, muros difcutfunt, , . i
Ï Dedamatio fexta de rapto adolefcente in uefte muïiebri,
MpudicusconcioneprohibeatunAdolefoens fpeciofus fponfionem fecit, mulfe/
bri uefte fe exiturum ïnpublicum,Proceffît* Raptus eft ab adulefoentibus decem*
" " '. -,' ' ' accu/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DECL AMATIONVM ,511
accufauît illos de ui,S(.damnati funt* Concione prphibitusà magîftratu, reum facft
magfftratum infuriae.
Prima pars pro magîftratu contra adolefoentulum raptum.
Muliebremueftem fumpfit,capiIlos in fsminae habitum compofuït,ocuïos pu/
ellari lenocinio circundedit,colorauït genas.Non creditis? ÔC qui non crediderant,ui>
di funt fponfîone.Et hoc de fponfione forfitan uenerat,ut auderet impudicus concïb/
narï.Date illi ueftem puellarem,date nodem,rapietur. Sic illum ueftis fumpta decuït,
ut uideretur non tunc primum ueftem fumpfiffe. Fada totïus adoleftentia. remïtto.
-Vna node contentus fum,fîc imitatus puellam, ut raptorem ïnuenïret. Nunquid ce/
cini.Nunqufdcarmen famofum compofuf,aut (ut proprium genus iniuria. tua dû
çam) nunquid te rapui? Apud patres noftros, qui forenfîa ftfpendfa aufpfcabantur,
4iefasputabatur brachfum extra togam exerere, Quàm longe ab hfs moribus abe/
rant,quf tam uerecunde etfam uirtutê utebantur ? Confiât hune ftupratum,cum da/
mnatf effent qui rapuerunt.
Pars altéra pro adolefcentulo. '
, Confiât femper grauem, fomper feuerum fuiffe , femper rigidum, Sed hoc iocis
adolefcentium fadum eft.Caeterum tam nota erat uerecundia eius,iit nemo fine fpon
fîone crediderit,
, Declamatfodetrecentisnonreccptisabimperatore,
NQÛe portas aperire ïn bello non Iïceat. Imperator in bello fummam poteftatent
habeat,Trecenti ab hofte captiui ad portas node ueneruntjmperator non ape/
ruit,Ante portas occifî funtjmperator poft uidorfam eius reus eft laefîe reipublicae.
Prima pars pro imperatore.
Non putaui meos,Nouerant Iegem,Cur,inquït,trecenti perierunt ? immo cur ne
perirent,capti funt ? Hos ego in die non recepiflem, nffî uidores, Nodu ne uidores
quidem.Procedens poftridie in praelium pugnaturus oftendi trecentos, in quibus Iau
dari nihil poteft nifî fuga,Nihil defîderari,nifî numerus, Fugiunt,ut leges relinquant*
Redeunt,ut leges tollant, Populus Romanus infCarthaginenfi praelio ïn fummas ré ^ CMnenû
dadus anguftiasjcum foruorum defîderaret auxilia.captiuorum contempfït,ô

-DECLAMATION VM K51J
Prima pars pfo parte nothi contra filium legftimum fuum fratrem,
Vnus omnium exhaeredâtus fum diuidendo, Elegiffet, inquft, alteram partem.
Tu folus talfspotuffti effe ffIfus, qualis frater eras, Lex te diuïdere,'me eligere iuffît,
Aperte ne minor circumfcribatur,tfmet.Sfc dfuffit,ut fî ueIlem,non eflêm mendicus,
Relinquerem fratrem in egeftate,matrem in ferukute? Non eft dïuidere, ex altéra par
te patrimonium ponere, ex altéra onus, Talis fuit, ut illi cohaeredem pater ex ancilla
tolleret. Elige aut patrimonïo careas,aut feelere,Cïrcumfcriptores dïci folent, qui ait/
quid fuftuîerunt. Ifte nihfl relïquit,. T^r ,inquit , uoluifti pauper effe . Gur igitur que/
ror, fi egeftate deledor ? Obfjcf, fnquk, non poteft, quod Iege fadum , ïm mo non ni>
fi quod ex Iege fadum eft.Nam fi quid aliter fadum eft,per fo ïrrïtum eft; Cfrcumfcri/
ptïo femper crimen fub fpecie Iegis ïnuoluit. Quod apparet in illa,legitïmû eft, quod
latetjinffdiofum.Semper circumfcrïptfo per ius ad iniuriam uenit Lex iubet maiorem
diuidere,minorem eligere , Neç tu dfuifîfti, nec ille elegit , Sic à te allfgatus eft,- ut ne/
ceffe haberet,quod non expediébat,Maie nota fuit mea in mattem pietas. Nô timuit,
ne eligere poffem alteram partem.
Pars altéra pro filio legftimo contra nothum.
Ego nihil aliud quàm dïuïfî, Circumfcrfprio non fn dfuffîone eft, fed in eledfone,
Habes matrem,quam quidam totisredemerûtbonfs.Habes gloriam, quàm multi per
îgnes petierunt. Multa de patrimonïo rapuit,cum haberet ius domïnae ancilla. Impru
dentia timebas,ne in illam faeuirem.Non expediebat mihi, 'cum in illa totum patrïmo
nium habiturus effem.Nunc tantundem habes.Habes enfm partem quam uoluifti, ÔC
ut tantundem haberes,nec pater uoluerat,Ideo matrern tuam ancïllam relïquit.
Dedamatio quarta de potione mortifera ex parte data uxori, ,
'T TEneficijfitadfo.Profcriptû uxor focuta eft. Quodam tempore fecreto poculs
V tenêtem fnterrogauft quid effet.llle dixit uenenû,&. mori fo uelle, Rogauit illa,
ut partem fîbi daret,et dfxft fo.nolle fîne illo uiuere. Partem bibft ipfo,et partem tixorr
dedft'perijt illa fola.Teftamento inuentus eft haeres,reftitutus arguîtur uenefïcrj.
Pars prima contra maritum.
Sic egit ut deprehenderetur,fîc deprehenfus eft,ut exoraretur: fîc bibit, ut uiue/
ret.Quodefthoc uenenum,quod tantum haeredi non nocet? Nemo enim tam palàm
uxori dedit uenenû.Fugit ne occfderetur,qui dixit fe mori eupere.Vnus proferiptio/
rie Iocupletfor fadus eft,ut uiuere uellet,uxor illiperfuadere non potuit. Perfuafît res
blandfor,uxoris haeredftas, fcim't quam partem potfonfs hauriret, côfrarias partes gla
dfo perfecutus eft, fuas ueneno: occidendi finem prius uidores fecerunt, quàm uidi,
Qufd fam putabatfs futurum,cum in exilium uxor teftamentum tuliffet, maritus ue/
tienum?Vbi eft uxor?Et qufd te pudet?Iam etfam profcrfptf redeunt, Statim confum
pta potione collapfa eft.NoIfte mirari, fi tam efffcax uenenû eft. Haeres eft, qui dedit;
Summis ferèpartibus leuis ÔC innoxius humor fufpedïtur.Grauis illi ÔC peftifera pars
fuo pondère fubfîdit. Apparet te dfu praeparatum uenenum habufffe, Sciftf dfufdere,
etfam fi poteft defendi qui uolenti dedit.Tu nô potes,qui feciftkut uellet. Id genus ue
neni fuit,quod pondère fubfideret in imum.Potïonem bibit ifte,uxor uenenum.
Pars altéra pro marïto,
Virum in pace dilexit,in bello focuta eft,in confilio ultimo non relïquit. 0,ïnqt,
dfgnam,quam innocens foquftur.BelIo ciuflf Iege profcrfptus fum.Exulaui. Quid his
malis adfjci poteft, nifi ut uenenum bibam, ÔC uiuam ? Venenum inquâ eft . Hoc qui
daturi funt,diffimulant.Venenum Cato uendfdft.Quaerite an profcrfpto IfcUerit eme
re,quodIicuit Catoni uendere.
Dedamatio qufnta de Iphfcrate reo.
QVf uimïn iudicio fecerit, capite puniatur. Mfffus Iphfcrates aduerfus Thracû
regem, bis fn acte uidus,f,dus cum eo pereuffît, ôC filiam eius duxit uxorem.
Cum Athenasrediffet,& caufam diceret, uiff funt contra iudicîûqufdâ Thracûcul/
tris armatijCV. ipfo reus gladium ftrinxit,Cum iudices citarentur ad iudicâdum,palam
abfolutorias tulerunt fontentias, Accufawr,quod uim in iudicio fuo fecerit.
Parc
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

514 LIBER SEXTVS
Prima pars contra Iphicratemreum,
Nemo iudicumtuorum non timuit,,fie, tanquam tu de illis iudicatùrus effes*
Cum toto tfbf regno focer uenit aduocatus.Non maîoribus coptjs hélium inftruxit,
quàm iudicium Iphicrate conde gladium.Iudicïum eft, Quïd tibï cum gladïo ? Certe
bis uidisarma ponenda funt , Quae eft ffta mutatio contra rerum naturam ? In bello
nuptfae, in iudicio bellum, / ,
Pars altéra pro Iphicrate reo.
Ego uim non feci* Omnia enim légitime perada funt* Accufator fuo loco dixit,
Reus fuo refpondît.Perfedum per omnes numéros fuos ïudi'cfum eft. Cum indices
fontentiam ferrent,extraxi gladium,ut occiderem me,fi damtiatus effem. Iudfces tule
runt palàm abfbIutorias,ut gratiam duci fuo referrent, Nuptiarum caufa, utiIftas rek
public-e fuit.Miles faepîus pulfus erat infeîfdpraelio.Barbaros circa iudicium fufffè,
nonpropter iudicium armatos,fod propter morem fuum* Quid poteftis,inquit, que/
ri,quodobfîdem uobis uxorem adduxi?
Dedamatio fexta de adultéra uenejfïea*
VEneftC-j fit adfo.Qufdam cum haberet uxorem,& exea filiam nubilem, indica/
uittixorijcui eam collocaturus effet.IIIa dïxit,celerius morïetur,quàm illi nubat,
Deceflît puella ante diem nupti'arû,dubfjs ffgnfs cruditatfs ÔC uenenf. Torfît ancïllam
pater,dfxft illa fe nihil foire de ueneno,fod de adukerio dominae, ÔC eius cui collocatu/
rus erat filiam,Accufauit uxorem uenefi'C-j ÔC adulterij.
Prima pars contra uxorem pro marito,
Morietur,timeo ueneficam,celerius quàm nubat, teneo aduIteram,,Morietur,_a
dum eftjcelerius quàm nubat,fadum eft. Adulterium forius deprehêdi quàm fadum
eftjueneficïum antequam fieret.Duo crimina ad uos detuli,cY duas indices. Altéra di
cit,quod fadum eft,Akera,quod futurû eft.Generi adultera,Filï_e pellex. Quàm infe
ïixeft domus,inqua adulterium argumêtumeft.Dixi, honeftus eft,Dixi, pulcher eft,
dum laudo generum,commendaui aduîterum. O me tardïffîmum in malis meis. Ve/
neficium nec denuntïatum credïdi,demû in uenefïcïo adulterium deprehendï. Verf_e
. funtïn exequias nuptïae, geniak'sq? ledus tnuta^us eftin fimebrem. Subied* funt ro/
go infelices faces,profertur putre corpus,,c)^.uenenïs tumês.Quidukra qiiaerïtis?Ver
bis fîgna,fîgnïs tormentaconueniunt*Ad uoçem tuam fada côuenfunt. Morietur an
tequam nubat,fadum eft.Vidimus fluens corpus,Ô_" in cadauere illius materna uerba
credidimus.Generum adukerio perdidi,Vxorem parrïcïdio,ipïliam ueneno.
Pars altéra pro. uxore contra maritum.
Duo grauiflîma crimfnaobfecit, Adulterium ÔC uenefïcium, Adulterium ancilla
tefte,uenefïcïum,nec ancilla quidem, Cum ïndignaretur fe non rogatam, excïderunt;
illi uerba,quae non minus quàm pater filiam luget ,..At quare dïxiftf , celerius morfé/.'
tur,quàm fIlf nubat ? Verba dolor parum confîderat, Exciderunt . Et eft faepe fortui/,
tadiuinatio.
Dedamatio feptfma de dementfa patrfs.quf filio ceflît uxorem.
Dementfae fit adïo,Quïdam habebat duos fiîios, duxït uxorem, Alter ex adole/
feentibus cum aegrotaret,& in ukimis effet,medici dixerunt animi uitium éffe, Intra/
uit ad eum ftrido gladïo pater, ÔC rogauk filium ut ïndicaret caufam fibi , Ait amare
fe nouercam,Ceflîtilli uxorem fuam pater.Ab alio accnfattir dementiae*
Primapars pro pâtre contra filium.
Audite rem nouam, Fratrem crudeiem, Nouercam mifericordem.Infanus fum»
qufa alfqufs meo beneficio fanus eft,Tradïdï uxorem illi, fed eripueram , Teftor , in/
quitjpraefidés pietatis deos, prius amare çcepf, quàm duxeras . Ita tu iniuriam' uoeas,
quod fratrem habes, non habes nouercam ?"Tranfîj praeter îftius oculos. cum ferro.
Gladfum mfhf nemo,nffi aeger extorfit , Patri, quf pericuîum filfj morientfs fuftfnere
non potuft,fgnofcendum inqualicunq? fado eft,
. Pars altéra pro filio contra patrem,
Alter.lenocfnfo cur,auft,aIterparriçfdfo conualuit* Qufd hoc adulterium non pu
tas,'
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DECLAMATION VM 515
fas,quod marito conciliante commfttkur?Nefcfo furfofîus uxorem duxerft,an habue
rït,an dimfforft,ancolIocauerit? Quàm demês eft,cui adulterium pro beneficio ïmpu
tatum eft?Strïnxit gladïum maritus,non ut aduîterum uindicaret,fed ut faceret.Mori
potius debuit frater,quàm fanari turpiter.Quid enïm fî matrem,fî fororem côcupifce
retv Quaedam remédia grauïora ipfis periculis funt. Omnfa ïnter nouercam ÔC priuï/
gnum compofita funt.Simulatum morbum,derîfum animo turpifîîmo patrem.
Dedamatio odaua de m'rgine ueftalï inceftî accufatà.
VIrgo tieftalfs fcrfpfit hune uerfum, Felîces nuptae, moriar nifî nubere dulce e*ft,
Reaeftfnceftf,
Pars prima contra uïrgïnem.
Felfces nuptae,cupfentfs eft.Morfar nifî,affirmantîs eft.Nubere dulce eft.Aut ex/
perta furas,aut inexperta peieras. Neutrû facerdotfs eft. Tfbf magiftratus fuos fafees
fubmittunt.Tfbf confules praetoresq? uia cedunt.Nunqufd exigua mercede uirgo es?:
Sacerdos raro iuret,nec unquam nifi per fuam Veftam, Moriar. Nunquid perpetuus
ignïs extindus eft? Moriar,Nunquid de nuptijs appellata eft?Ad ukfmû Veftam fn/
iiocojiit tam infefta fit facerdoti,quàm fnuffa eft,Recka carmê,dum quaero quale car/
men fît,Tu carmen fcribas,tu uerba pedibus tuis emollias, ÔC foueritatem templo debi
tam moduîatfone frâgas?Quod fi utiq? laudare uis nuptias,narra Lucretïam.De illius
morte fcribe,antequam iurabis de tua.O te fupplicio omni dignam, cui quicquâ facer
.dotio felicius eft, Dulce eft,quàm expreffa uox, quàm ex fmfs uifeeribus emiffa , non ;
texpertae tantum,fed deledataejncefta eft etfam fine ftupro,quae cupft ftuprum.
Pars akera pro ufrgfne Veftalf.
Vnus flli uerfus obfjcftur, ÔC hic quidem non totus. Non oportet,inquit, feribere
carmçn,Mukû intereft obiurges,ari punias. Inceftî damnari non poteft, nifi- cuius cor
pus uiolatum eft.Quid tu putas poetas,quae fentiunt,fcrîbere?Vîxft modefte,caftfga
te.Nonillf cûltus Iuxtiriofï'or,Non conuerfatio cum uiris lfcentior, VnUm crimen 110
bis confiteor,Ingenium habet.Quid ni inuideat Corneliae matri Gracchorum? Quïd.
ni illi,qu_*e Catonem peperït ? Quid ni inuiderint facerdotes parientibus?
Extra controuerfîam.
Varius Geminus apud Caefarem dfxit,Caefar quf apud te audent dicere, magnitu
. dinem tuam fgnorant,qui non audent,humanitatem.
LVCII ANNEI SENECAE DECLAMA TIO NVM
LIBER SEPT IM VS.
N s T A T 1 s mihi quotidie de Albutio, no ultra uos differam, quâ/ H(fc pytefdt'l0
uisnonaudïerïmfrequenter,cumpertotumannumquinquies,fo/ fr^ttKr et ,ff
xiesue populo diceret,ad fecretas exercïtationes non multi ïrrumv çforouerfiis
perent,quos tamen gratiae fuae p Alius erat,cum turbe fo
committebat,alius,cum pauckate contentus erat, Incipiebat enim
fodens,cYfi quando illum produxerat calor,exurgere audebat . Illa
ïntempeftfua îndeclamationibus efus phflofophfa,fîne modo tunc
ÔCfine fine euagabatur. Raro totam côtrouerfîam fmplebat. Nô poffes dicere diuffîo
nem effe,non poffes declamatfonem, tanquâ declamatfonîmukû deerat, tanq diuffîo
nf multum fupererat,cû populo dïceret, oês ufres fuas aduoeabat, ÔC ideo non define/.
bat.Saepe déclamante illo ter buccinauit,dum .cupit in omni controuerfîa dicere, non
quîcqufd débet dici.fod quîcqufd poteft.Argumêtabatur molefte, magis q*j fubtiliter.
Argumenta enim argumentis collîgebat,quafî nihfl effet fi'rmû fatfs,Omnes probatîo
nés probationibus alfjs confirmabat.Erat et illud in argumentatione uitiû,quod quae/
ftfonê non tanquâ parte côtrouerfîae,fed tanquâ controuerfîa implebat. Omnfs quae/
ftfo fuâ propofitionê habebat,fuâ excufationê,fuos exceffusffuas fndi'gnatfones,epfIo
gû quoq? fuû.Ita in unâ côtrouerfiâ exponebat,pIures dfcebat. Qufd ergo?nunqd ois
quEeftîo g numéros fuos implêda eft?Quid niffed tang acceffio,nô tanql fûma.NulIû
habile
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

5t

DE C LAM ATI ON VM t ^,7 .
non frangftiir,aiebat Ceftfus, Ite ad fllum,cras dedamabit nobfs , quare turdf uolant,
cucurbitae nô uolant, Cum dixiffèt Albutïus,in illo qui fratrem parricidfj damnatû in
exarmata naue dïmifît , Impofuft fratrem fn culeû ligneum , Ceftfus eâdem didurus,
fie expofuft controuerfïam.Quidam frarrem domi.1pâtre damnatum, nouerca accu/
fante,cum accepiffet ad fuppIicium,impofuitinculfêu'mligneû,utperueniretJnefcioi
quo terrarum. Ingens rifus omnium focutus eft , fed nec ipfi bene ceflît dedamatio,
Paucas enim res bene dixit,ô

5iS LIBER SEPTIMVS
Extra controuerfîam.
Magna rhetorum bonorum manus in hanc partem tranffjt,ut aliquid dici debu/
erit fn nouercam . Fuerunt ÔC flîf.qui non quidem palàm dïcerent,fod per fufpitionem
ÔC figuras,quod Pafffenus non probabat, afferens minus tolerabiïe ÔC uerecundû infa
mare nouercam,quàm accufare.Quidam principia fn fua poteftate tantum habuerût,
Poft ablatf funt fmpetû . Excufatfus autem eft fn malum colorem incïdere,quàm tran
fire,Vfpfanfus duro colore ufus eft,Hfc fe tanquam graufus ekgfffe dixit fupplicij ge/
nus,quf color prudêtibus dffplfcuit,Quam enim habebat abfoîutionis fpem,fi nec pa/
mît, necpepercft?
Declamatîo fecunda de Popflfo,qui Cfceronem înterfecft.
WJcrefpoiet T""\E moribus fit adio, Popiîium parricidfj reum Cicero défendit, Abfolutus eft
UU qua eft in I JProforiptum Cfceronem ab Antonio miffus occidit,caput ad Antonium retulft,
4,18 Accufatur de moribus.
Prima pars contra Popîlftim pro accufatore,
Occidit Cïceronem Popilius . Iam ne credîtis ab ifto occifum patrê?Occïfuru_i
Ciceronem debuit incipere à pâtre.Antonius,inquft,iuflît , Non te pudet Popili. Im/
perator tuus te credfdft poffe parrfcfdfum facere , Abfcîdft caput, amputauit manum*
Minus in illo crimen eft,quod Ciceronem occidit. Proh iam dfj boni, occifum Cicero
ne malos mores uoco , hoc unum féliciter, quod ante occidïfti patrem,quàm Cïcero/
nem.Facilius Cicero pro parricida îudîcem moufr, à) pro fo dientem * Ad uos hoc pa
tronf fpedat exempIum.Nulîos magfs odft PopfIfus,q quibus plurfmum débet . Ab/
fofdft ceruïces. Parce iam Popili, Nihil tibï, nifi occidendum mandauit Antonius*.
Pudeat te Popili,Accufator tuus ufuft.NÔcredfdiffetfadurum Antonius Popiîium,
nifiparricidiû feciffe meminiffet, Dfj mânes Popilfj fenïs occïfî , ÔC inultae patris um/
brae,te Cïcero perfequuntur , ut quem negaftï , fontias parricida. Non haufît Mintur/
neniî's palus exulem Marium.Cimber etiam in capto uidit imperatorê.Cn.Pompeïus
terrarû marisq? domitor,libëter fe Hortenfij cliente (pfeffus eft.Et Hortêfïus bona Pô/
peij,non Pompeium defenderatjta tu Popiîî fi Antonius ïuffiffet,cY patrê occfdfffes*
Pars altéra pro defenfione Popilfj,
Si illa tempora ïn crimen uocas,dicïs non de homfnfs,fed de reïpublïcae moribus
Mfrarfs,fi eo tempore neceffe fuît Popilïum occïdere , quo Cïceronem mori? Cicero/
nïs profcriptio fuftoccidi, mea occidere . Iuffît imperator, iuffît uidor.Ego fllf negare
quicquam poffem, cui nihil negareporerat refpublïca?
Extra controuerfîam.
Popiîium pauci ex hiftoricfs tradideruntinterfedorem Ciceronis ,ÔC hiquoqj
non parricidfj reum,& à Cicérone defenfum, fed ïn prïuato iudïcïo *
Dedamatio tertia de ter abdicato uenenum terente "'"''..'
vttee vefpon/ rT^ Er abdicatus, ter abfolutus , compreherifus eft.ïn fecreta domus parte à pàtre,mé
det Ubt 4*i? X dicamentum terens.Interrogatus à pâtre quid effet,Venenum,inquit, ÔC fe uelle
morï,c\T eifudït,Accufatur parricidfj.
Prima pars pro filio ne abdicetur,
Dfc qufd commiferîm, certe nec fecreta fallut* Vt interuenit pater,in has cogita
tiones abfj.Quifquam ne tam infeïix fui.,quiïcf ne me magis odït g ego.Mifererf mei
capi.Ter caufam dïxf,Accefîï ad haec fupplicfa. Venenum bibam.Sed non hoc tibi
fatis eft*Venenum habuk Mithrfdatesjhabuit Demofthenes.
Pars altéra pro pâtre contra filium.
Cû fe uelle mori dicat,tamen uïtâ rogat,Teneo parricïdâ,cV in morte fuâ paratu»
Quantû eft quod negas,cu tantû fît quod fateris. Venenû quaefîfti,uenenum emiftf,
Uen »niynl:uli^i in ea domu»ïn qtia habebas inïmïcû patrê.Indïca quis uêdïderit, dice/
'"rÏÏ**Tu uendepas cuic| uenenû,cuïus fcïebas abdicationê? Cui daturus erat,quaeri
£lS^ iu ûUenenS Paramt>n° bïbït.Quod ergo negat,paricidiû eft,quod confïtet,uenefi
wk:f I?1'1"'11- t,paraill'tNô bibït,ne quis dubïtet,an alfû poflît occfdere , Tainuifunï
tmUe Patre «ico,ut occidere uolueris, ta inuïfum ipfe confiterfs, ut mori uoluen's;
Extra
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DECLAMA TIO NVM 5.*
Extra controuerfîam,
Confedura duplex à perfbna,una an parauerit fîbi,an patri.Laberium mfmum
Dfuus Iulius Iudis fuis produxft , Deinde equeftrï ordini reddidit , quem cum fuflîffet
îre feffum,omnes equîtes ita fe coartauerunt,ut uenfentem non reciperêt, Multos tu
in fonatum legerat Cxfar,ÔC ut expleret exhauftum ciuili bello ordinem, ÔC ut hfs qui
de partfbus bene meruerant,gratïam referret.Cïcero ïn utruncp ïocatus, mandauït La
berïo tranfeunti.Recepiffem te nffî angufte federem.Laberfus ad Cïceronem remifît,
Atqui foies duabus follis fédère, Quod Cicero maie audiebat,tanquam nec Pompeio
certus amicus,nec Cae_àri,fed utrïufq? adulator,
Dedamatio quarta de matre caeca filium retinente,
T Iberi parentes alant,aut uincïantur. Quidam habens uxorem ÔC filium peregre H(CC rerp_yrt
Xvprofodus, in Piratas incidit, fcripfît utricpderedemptione. Vxor flendo caeca j,* 4Mi,W(e
fada eft*FiIium euntem ad redemptionem, alimenta pofcit*Non remanentem,alliga/ '
reuult*
Prima pars pro matre contra filium,
Nauîgaturus uxori filium réliquit,nec dum caeca erat.Non eft quod mulieris af/
fedum Iege aeftimetis , quia mïnatur,bmnia facit, ne fiîius allïgetur.Quoties eft com/
munis poteftas duobus , eius fît tota, qui praefens eft.
Pars altéra pro filio contra matrem,
Vnis uinculis duos aîligat. Vida mater cathenas denunciat uidori.Ad Piratas
èundum eft, Filiusfamiliàe nulli forufre poffum, nffî patri, Petïs alimenta ab eo, quem
pater peregre mittït,Prïmae partes funt patrisffecundae matris.IHe peregre eft. Tu do/
mijlle captïuus Tu lïbera.îlle ïnter Piratas , Tu inter dues, Ille alligatus.Tu foluta,
At tu caeca esJnfelfcfor ille, qui uidit catenas fuas, ÔC caedes,& uulnera,&* cruces eo/
rum quinonredïmuntur, Atpericulofum eft,inquit, Quàm multi pro patribus nihil
periculofum putauerunt,Non,inquit,uindidam,fod mifericordiam quaerit, Ita quifql
exigit pfetatem4ut fmpediat?
Extra controuerfîam,
Caluus qui diu cum Cïcerone iniquiffîmam litem de eloquentiae principatu ha
buitjufq? eo concïtatus ador fuit,ut in média oratione eius exdamaret Vatinius reus,
Rogo uos iudïces,num fî ifte dïfertus eft,ego damnandus fum.
' Dedamatio qufnta de procuratoreôÉ prfuïgno.
Quidam mortua uxore ex qua priuignum habebat,duxit aliam.Suftuk't ex ea fi Utecrefpodet
|ium,Habebatprocuratorem_peciofïffîmum, Cum faepe ïurgarent nouerca ÔCpriuû ci que eft Us,
gnus iuffît à fo migrareJlle trans parietê habitationê conduxit.Rumor erat de adulte/ ^fn
tio procuratorïs ÔC uxoris,Quodam tempore in cubilo fuo pater occffus eftinuentus,
uxor uulnerata,cômunfs paries perfoffus. Pîacuft propfnqufs quaeri à filio quinquêni
qui una dormïerat,quem percufforem agnofoeret . Ille procuratorem digito monftra/
uft,Et fiîius procuratorem accufat caedfsJIle eum parricidij.
Prima pars pro procuratore,
Vt audiui damorê, fi qua ffdes eft, deprehêfos adulteros credfdf Da puerum,
hemo eft uno telle contentus, Da populum, obfjcite prfufgno parricidium,fflio men/ .
* dacium.
Pars altéra pro priuïgno.
Die puer qufs occfderit patrem,dfc audader.Eundem nominas quem populus*
Nox placet fceleri.adulterfj tempus, O magna in contrarium peruerfîtas feculï. Inuê/
tus eft qui patrem poffit occidere.nonpoffït nouercam,Oftende illud non uulnus,fed
argUmentum.Oftende uulnus perculfor.IIIe quam timuit ne occideret, ta Ieuiter uul/
nerauit, non illa dextera, cui nec paries obftabat nec pater.
Extra controuerfîam,
Nihil eft puero tefte certfus Nam ad annos eos peruenit, ut fntelligat,8

205 LIBER SE.PTIMVS-
Dedamat-o fexta de eo qui feruo filiam matrimonfo com'unxit;
Uctc refpon/ HT Yrannus permifft feruis dominas fuas rapere.Profugerunt principes eiuitatis,c\_
ietzi i. fîmul qui habebat filium ÔC fîlfâîcum omnes forui dominas uitiaffent,foruus eius
ufrgfnem feruauiri Occifo tyrâno , reuerfî funt prfncfpes.In cruces feruos fuftulerûu
ïllemanumiffo fflfam collocauft. Reus eft àfflfo démenti».
Pars prima pro filfo contra patrem,
Haberemus folatium fî has nuptias feciffet tyrannus , non pater.Sanum putâtis
.elTe,qui imitari maluit tyrânum, quàm feruum?Simflem fefecit tyrâno , filiam raptis,
ifbertum crucfarfjsîplus permifît feruo domfnus,quàm tyrânus.Quifqufs has nuptiaç
feciî,ueî tyrannus,uel fnfanus eftj, Egregfus gener,cui nihil eft glon'olius, quàm quod
inter cruciarfos non eft.Virginitatem fub pâtre perdidit, quam fub tyranno feruauif*
Ita ne dignus nupttjs filiae, quf fndfgnus eft çruce?Melfor eft condfrfo uitfatarû,quàm
ufrgfnfs . Illis côtingit m utare nuptfas.Propfîfus pater ita collocauït filfam fuam, fkut
tyrannus îratus alienasjcum fanus effet pater,ne ufderet has nuptias fugit , Miferrinia
foror,fub tyranno patrem defîderabas, fub pâtre tyrannum defyderas,Num eftilli prg
mium fpedare omnium cruces?Dominam non ftuprauïr. Auge bénéficia, Nec domi
num occidit,nec uenenum dedit Non eft beneficium feelere abftinere, Aîiae quodin
. tyrannide paffae funt,haec in iibertate.Caetern abfontfbus fuis,haec praefetibus* In alfjs
uocatur ftuprum , in hae matrfmonïum * Timuit ille fuppîicium,Sciuit rempublïcam
liberandam. Daturos effe po_nas,qui contaminaffent. ÔC aduentare tempus tyrannidi
ultimum uidft,Conuenfte foruulf.eonuenfte libertfnf,emptacognatio.
Pars altéra pro pâtrecontra filium ,
Si qufs tyranno fndfcaffet, folus in cruce pependiffèt, licet cui uolo filiam col!©/
care.Marcus Cato coloni fui filiam duxit uxorem , Filia non marïtï petulantiam , non
Uerborum contumeliam timet,non pellicem, non repudïum. Nemînem natura fecit îi
berum , nemînem feriium Impofuft fortuna nomina haec finguîïs,Nuper ÔC nùs fer*
ui fufmus, Seruus rex fuft, . )'
Declamatfo feptima qus eft de imperatore crucinxo*
tlte refpon/ nryAter ôC fiîius imperium petebant,Prae!atus eft fiîius,Commiflb praeîîo captus eft,
àet i$ Jl Miffî funt quadragfnta legati ad imperatorem redimêdum, Occurrit euntibus pa
ter,dixit foro attuliffe aurumffilfum crucifixû effe. Illi peruenerût , qufbus imperator
ex cruce dfxft , Cauete prodftfonê.Reus fit pater proditïonis.
Prima pars pro imperatore contra parrem.
Imperator fupplicium tulit, proditor precium.Triftïorem iftum uidfmus,cû fiV
. îius imperator pronunciatus eft ,qtiàm cum captus , Quemadmodum redifti tutus fo/
nex folus cum aurecum etfam imperatores capïantur ? Plus accepit aurkquàm quod
poffetabfcondf.NoIfte mirarkcV ïmperatorem ÔC filium uendiderat, Cauete prodito-r
rem.Iam Comitfjs cauimus, Abftuliffent tibi aurum hoftes , fi non dediffent, Cauete
proditorem. Indicium fuit filij morientfs breue ÔC uerecundum, Cur dimfffus es?SÏ fil
hil aliud,& ducem genuifti,& dux effe uoluïfti. Candfdatus proceffît contra patrem»
Iam tunc nobfs uerecundeindfcauitfflîus, cum rempublïcam tfbi eredere noluït. Le/
gati noftri aurum ferebant , pater afferebat Num immobilis diriguifti ? Num ÔC illic
quafi ÔC ipfe affi'xus haefîftï ? Quid tàm cito redis ? Adhuc ÔC uiuft, ÔC foquftur Vo/
ce prodïtïonem ïndicauit , fîlentfo prodïtorem , Expeda dum mittantur Iegatf, Opti/
mus imperator curare ren.publicam.nec in cruce qufdem defijt, ubi dixi.,Cauete pro
dkfonem.Nec ïmperator potuït tacere prodftfonem,nec fiîius loqui proditorem. Ex/
peda dum mittantur legati. Dicis, affedus meus nô fuftinet moram, Ergo fi redfmere
non potes uiuum,redfme mortuum faltem.Nunquam tam durus hofti s fuft,ùt pater/
nfs Ïachrymis non flederetur.Cauete prodftionem,id eft cauete,ne qufs infcijs euftodi
bus exeat de cfuftate , ne qufs ignorante republfca ad hoftes peruenfat,ne qufs ex ho/
,itthbus caftn's graufs auro reuertatur.Indfcîo nihil deeft . De proditione nobfs indicat
imperator,de proditore Iegatf,Sublata eft qu^ftfo.Quïerftis quid dixerit,,Videte cui
nihil dixerit*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Par»

DEC LAMA TIO NVM
V Pars altéra pro pâtre contra filium.
521
In comitfjs filio meo ceffi,decretû non expedaui.Sed amehs ÔC attonîtus protinus
cucurri.Ad fuma feftfnaui3riec occurrï, Scïebâ hoftes,paternfs Ïachrymis fxpe ûeûi.
'" ' " Extra contiouerfiam,
Latro non curauft dicere nuîîâ effe fadam jprodftfonê, fed fe prodftorem nô effe*
Sufpedus eft,fngt, iudicf,quf pîufçf fe défendît . Ceftfus pofîta fuaforfa,fn quadelibe/
rat Alexander an Océahum nauiget,cû exaudita uox effet, quoufq? inuide,defcriben
ti difcipulo late Alexandri uidorias, gêtescf perdomftas ÔC addentf,quoufq? poft fftai
exdamauit, ÔC tu quoufq?? ,
Dedamatio oclaua de mutatione optionis raptore conufdb.
RApta raptoris mortê,aut fndotatas nuptias optet, Rapta produda nuptias opta/*
uit.Iuuenis raptorem fo negauft. Conuidùs ef.Jlïa optionem petfjt,Raptor con
tradfcft, - .'
Prima pars contra raptarri,
Optare tibi non amplius ô*? fomel lfcuit Proponite fupplicfj faciem.Hoc fomel
îicere nimium eft,In hâc perturbationem perdudus fum,ut ignorarem quid fecïffem+
graui'us punior,cum me peccaffe pudet,quàm cû peccaui * Optauit rtuptias , Nec ad/
hue fcieba.,quàm uereCundû maritum effet habitura.Raptorem dimïfiftf. Vkûpccf/
des?Minus eft quod uitfauft,c" quod negaiift.Ergo nos iniuriam perîculofîus negaui/
mus,quàm fecimus.Quadâ node,qiiïd dicâtti? Nbrt negarè iam pudet; Nox , uïnû,
error, qufd irafceris puella?lam non negat < Iudex dat tabellâ.Reuocare fententia quâ
tulit non poteft, Quaeftor non mutât pronuntiationê.Nihil fain ciuile,tâ utile , § bre/
tiem poteftate effe, quae magna eft, Sf morte optaueris,hodie faciès quod nûquamfa/
dum eft . ut uîrunq? optauerïs. Pars altéra pro rapta contra raptotem;
Id egit priori iudicio. ne quam omrtinoptttamftupriperiderel;. Hicidegiti
ut ipfe optet Vtinam non liberaret illum metu,quod mouit iudices clementia fui.Ëft
quaedam proxima inriocëhtiae uerecundia,praebère fo Iegibus,Lex non adijcit quotieS
optet.fod ex quibus; Aut hocdnquit,âut illud,nec adijcft,non amplius quam fomel» ,
LVCli ANNÈI -5ÉN.ECÀE. DE CLAMA TIONVM
Liber odauus.
Decîamatïo prima de orbata,quae fibi prècifo îaqueo facrifegi'û confeffa efi,
"t .'
A G I S T R À T V S de confeffa fumât fuppifcïum . Amïffô
qua_dam ufrô cum dubbus Iiberis , Iaqueo fe fufpendit.Incidit ei
Iaqueum tertfus fiîius.Cû facriîegio fado,quaereretur facrilegus,
illa dixit magfftfafuf fe feciffe facriïegiû; Vult fnagiftratus tan/
quam de confeffa fiimërë fupplfcfû. Fiîius contfadfcit;
Prima pars pro filio contfà magfftratuni,
Faciant iudices in foro,qUbd domf fecf , matfem moriprd
hibês.Quomodo, inquâ . feciftf?quo loco quae fîiftuleras condi/
difti?Haerebaf,nec quicquam facrïlegfj nifi pcenam nouefat. Amffîîs duobus filfjs,fa/
crilega fibi uidebatur,quod tii.iebat.Nori obfuturus uertï, fod feriiaturus; Alfj pro reis
rogarit,ego rogabo réam.NuIlum aceufator nifi in fubfollfjs meis habet teftem . Non
eft confeffîo,ubf eam àccfifator eruit,negat fea,tortor expreffft? Fertur quaedam uifo
èôtra fpem filio expkaffbSî ad morte agit maries mâgnû gaudîiim. qufd magnus do/
Ior?Mater habes nô médiocre folaCiû;Vides aliquid ÔC deos perdere.Magis deos mi/
ferï,ô*. beati colût. Non fecit facriïegiû mulie_-,nô fecit anus,non fecit brbata, nô fecit
qûae euftodit, nô fecit quae côfketur.Iraris,inqiiis,dijs faCfilegfû potuft cômfttere. FrsE
gitur calamftofis anim us,S_ ipfa fo infelicitaS damnât,' ÔC hoc côdftio humana uel pef>
fîmum habet,quod fortuna quos miforos fecit, ÔC fupetfiitiofos facit.Dilfgetius dfj Co
Kintur irati.Quid ergo feeit?Vnde foire poffum qui iriatrê Cuftodio? Ago caufam le/
éû,ne carmficê,quem facrilegis minant.calamitofîs adhibeant.Deos fta coluffcut quai
f. . X 5 tant
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

5i* LIBER OCTAVVS
tam pro multis timeret . Confefiïo confcientiae uox eft, Confeffîo coadi, BC quae fecit
agnofcentis,eft uerbum.
Pars altéra pro magîftratu contra filium.
Omnium uox erat,facrilegfû Iatere non poterit,Quifquis eft,non ipfe bonum
exitum faciet,non quifquam fuorum. Et fi nemo fuerit acçufator,fpfo narrabft . Con/
cftata proceffit,ue_ut dfjs ipfis perfequentfbus.Feci.fnquft.Supplfcium de ea,uel nunc
exfgamus homines , de qua olïm dij exïgere cccperunt. Vïolatorum numinum maie/
date côpulfa eft,ut mori etfâ uellet ÔC deberet,&. non poffetjncifus eft ei Iaqueus, Tu
putabas facrilegam fecreto morf poffe , Omnfa fecit, ut taceret,quae ne conffteretur,
etiam mori uoluit,Si crime quaerftfs,facrilegfum fadum eft,Sï facrilegium fatetur,fa/
di caufam qu:eritis,fî prfufquâ amkteret Ifberos, auara,fîpoftq amfforat,frata, v >
Dedamatio fecunda de Phfdfa truncato manfbus,,
Sacrflego manus praecidantur.Eltj ab athenienfîbus Phfdiam acceperût, ut is lo
uem Olympia faceret,pado interpofïto ,ut aut Phidiam , aut centû talenta redderent,
loue perfedo Elfj Phfdiam aurûrapuiffe dfxerunt,cV manus tanquam facrilego praect
derut,truncatû athenienfîbus reddût.Petût Athenfenfes centû talenta.Contradicitur*'
Prima pars pro Athenienfîbus.
Iam Phidiam comodare nô poffumus , Tunc demû illa mafeftas exprfmf poteft,
eu anim us opéra profpexft, Manus duxit ante fibi,quàm operf, Iouem fecït.Sacrilegi
uos eftfs,qui praecfdfftfs confecratas manus . Primû fangufnem fuf arriffefs uidit deus,:
Teftor Iouê,iam propriû Phidiae deû.Ars alios in miferia fuftfnet,tefecft mfforum.Pa
effeendum Phidiam manus fecerât. Sine eo Phidiam nos recepturos fperatîs,fîne quo
uos accepturinon fuiftfs? Commodaufmus quf poflet facere deos, recepfmus qui ne
adorare quidem poflît Nô pudet uos Iouem debere facrilego? Supereft homo,fod ar
tifex perfjt.Punam nobfs Phîdiae, non Phfdiam reddftfs.Manus quae deos folebât fa/
cere,nunc nec homines quidem rogare poffunt, Talem fecit Iouem, ut hoc efus opusfc
Elfj ultfmû effe uelIêt,Manus çÔmodaufmus.Manus repofcimus.Elius teftis eft Elfus
accufator,Elfus fudex, Athenfêfîs tantû reus, Inuoco deos,ô_ illos quos fecit Phidias,
fiCillos quos facerepotuit.Recepimus Phfdfam, Confîteor fi poffumus commodarê.
Pars akera pro Elfjs.
Habufmus aurum olim facrum.Habufmus ebur.Sacrae materiîe,artffïcem quse/
Iîufmus,Dffpofueramus qufdê,ut alfj^s templis quoq? fîmulachra Phidias faceret * Sed
non tam neceffe erat ornaredeos»quam ufndfcare*

DECLAMA TIO NVM 52J
Primaparsprohomicidafopeliendo*
Âfferre fibi coadus eft manus afffdurs malis* Summam fnfeîicitatum fuarum ïn
feoc rernouit,quod exiftimabat licere mifero mori , Infeîicffffme adoIefcens,cum te ÔC
fepulturaprohiberi uideo.deffno mirari quod perijftf. Taies fnimicos habes,ut etfam
mortuum perfequantur. Facilfus miferum quàm fceleratum fortuna ufncft.Sumpfi'fti
boc ferrum Cato,&f quàm inufdfofum, quod Catonem occiderfs. Non perdideras fe/
pulturam,nffî ïn morte reperïffes.Quid eft mfferius ïn uïta,quàm uelle mori? Quid in
morte.quàm fepelfrf nô poffè?Qufs mfretur eum mori uoluiffe.quem fugfentê quoq?
fortuna perfoquftur ? Omnibus natura fepulturam dedit.Naufragos fdem fludus qui
expulftjfepelft.Sufîîxorum corpora crucibus,fn fepulturam fuam defluût,Eos qui uû
ni urûtur pnna funerat.Irafcere interfedorf,fod mi'fererî ïnterfedi.Homicida,ïnquït,
eft qui fe occidit.Huïc irafceris ?PrO quo irafcerfs?Non alfud Scaeuoîae Mutfo cogno
§nen dedit,quàm qtîod à Porfonna libertatem ,manus fuae uftione , defendït,nec aliud
quàm uilitas fui Nô aliud Codrus caeteris imperatoribus dedit exemplû, qj? quod po
fitis imperatorfjs infîgnibus? ad mortem cucurrit.Nec ulîo maior fuit dux , c$ quod fe
ducem non effe mentitus eft,Non poftuIo,ut gloriofum fît,fed ut tutum fît mori.Non
magis crudeles funt,qui uolêtes uiuere occidût , quàm quf mori uolentes non fînunt,
Curtfus defjcîendo fo in praecipitë lacû,fatum fepukurae m.fcuft.Ceïebret Cato , huic
nriferrimo, quod alfqufd nô fgnaue de fpiritu fuo ftatuït, tantû ïmpune fît Btiâ uulne
ra fnfeîicis fcrutantur in crime,Aeftimate an uiuere Iicuerit,cui nec morf qufdê lîcuït*
Pars altéra contra homfcfdam fepeliendum,
! Facfnus fndignum ,fî ïnuenfantur manus quae fopelfant eum, quem occfderunt
fuae.Sumpfît gladium.Video ardentes oculos.In quem nefcio.Scelus cogitât.Nefoio
cuïus crimïnis fîbf confcîus confugft ad mortem. Cuius fnter foelera etfam hoc eft,qcP
damnari non poteft. Contra hos inuentum eft,ut aliquid poft mortem timerent,qui
nec mortem timent,Nihil non aufurus fuit, qui fo potuit occidere.
Dedamatio quinta de pâtre repetête filium quem prius expulerat
ABdicauit filiû quïdam.llle tacuit.Fortiter fecit. Petit pro praemio ad patrê redk
tû.Pater côtradfcit.Pater poftea fortiter fecit,Petit ad fo filfjjredftû,Filfus côtra/
dfeit. Prima pars contra filium, .
, Ego fortior fum, poft tuam pugnâ pugnauimus,poft mea uicfmus. Reuertere,
dfgnam domum te feci.Ifti oculî mef fimt,Iftae manus meae funt. Ifta contumacia mea
eft. Si mereor praemfum,patrî date.Sf non mereor,fftf fuum reddite. Ego,inquit,eadê
Iege praemium non accepi.Hoc eft unde abdfcatuses. Cum putas nihil inter tecVpa
trem intereffe , poftffimilia opera,fi tantum commilfto effes , me patrem adoptare de alJlU
bueras,Admoneo teiuuenis.Hoc praemium quirecufàuerat,petit,Timeo, inquit, ne
me iterum abdices,Commiffurum me putas,ut iterum rogem ? Bello grauiore pugna
i|f,quo neceffe fuît etiam fenibus militare , quo fortes effe nô potuerunt etiam qui pri
bre bello fuerantjlle annos fuos exercuit,Ego uïci meos,Tu fecifti bellum.Ego fuftu
li.Quanta exhortatio iuuenum fui fenex fortis,Vtriq? noftrum prxmium reddite.MI
litaui fonex,Milïtauf exarîgufs,MfIïtaui qui iam ufearfum dederam . Vtercp noftrum
cum rogatur,faftfdft,cû relfnquftur ,rogat , Quid nos fufpicari cogis,quod non uis in
paternam domû uenfre?Turpe erat ufrum fortem,nifi à pâtre coado,nbn red'pi.
Pars altéra pro filio contra patrem,
Quid me captiuum ex Ifbero cupis?Quid ignominie fubfjcis uirû fortem?Quid
efficis,ut poffim abdicari?Meus ,inquit, es fiIius,Quid opus eft praen_io,fi tuus fum?
Dedamatio foxta de filia pauperis poft paffum naufra/
gfum à dfuite uitiata.
VItfata uftiatorfs aut mortê,aut fndotatas nuptfas optet , Diues pauperem de nu/
ptfjs filiae interpellauit tertio. Ter pauper negauit.Profedus cû filïa,naufragio
expulfus eft fn dfuftis fundum . Appellauft illum diues de nuptrjs filiae.Pauper tacuït,
ÔC fleuit.Diues nuptias fecit.Redierunt in urbem*Vult pauper educere puellâ ad ma/
giftratus.Diuescontradiçit* . ..
* X 4 Prima
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

524 LIBER OCTAVVS
Prfma pars pro paupere contra dfuftem»
Adducatur ad magfftratus puella , quid tfmes?Certe uxor tua eft.Qucrf nec de
morte poterfs,fi hanc puella ma!uerf.,Nemo une*? raptor ferfus perijt.Vt littus agno/
ui naufragus in altum nataui, Qufd tfmes , fî exorafti? Acceffit ad meprimum,fîlfam
tuam ducere uolo,înquït. Nonfleuï,Tunc enim Ifeuft negafe.Nuptias filia.. tanquam
naufragfum meum fleuf.Naufragus plus de h'ttore queror * Inter naufragfum qufdem
ÔC huptias,nëc una quidem nox interfuit,Differat nuptias,dum flere focer fînat,Putat
me iamïilîam commififfe fibi hic , cum nec dum fe comn.it.at uxori. Làchrymis inter
uerba manantïbus uenio,talïs ÔC in nuptfjs filiae fui,Si rapta es,cur optionem reeufas?
Si uxor es,cur times?Loquor ubi primû Iicet,procul à confpedû relîquerâ patriâ,nô/
dû tamê ppffeffîonê dïuftis praeterferâ.Subïto fludibus inhorruit mare,ac difeordes ïn
pemiciem noftra flauere uêti.Demïffa eft nox coîo,8£ tantum fulmfnïbus dies reddi/
turjnter terram ÔC cdlum dubij pependîmus . Adhuc tamen bene iudices nauigauf/
mus.Natifragfum mafiis reftat fn Ifttore. Erat in fummis montium fpecula ardua diui
tïsjllic ifte naufragiorum relïquias computabat , illic uedigal infelïx,Ô_: quantum fibi
iratum redderetmare.Interrogor de nuptfjs filfae, cum adhuc puîfàret aures meas flu/
dus.Fecf quod debui,& captus ÔC naufragus.Infmfco ftuprum ïachrymis negaui* De
ïïcatus diues , qui etiam inter naufragia amare poteft, matrimonfj ceîebrïtatem remo/
ii angulo ruris abfcôdït. Ibi fecit nuptïas,quô nemo nifî naufragus uenfttlachryma eft
indiefû ïnoptatâe rei . Lachrym ae pïgnora funt nolentiû , ÔC repugnantis animi uultus
tndex.Nemo unquam quod cupit deflet, Lachrymae coadi doloris inter praecordia ôC
întoferabïlïs fîïëntij eruptfo.Sfcut file quf fuper cinerem deflet patrfmonium,odft incê
dïum,Sïc quf naufragfum deflet,maria deteftatur* Fletus humanarum neceffîtatû ue'/
rècunda execratïo eft.Tu^nûc funt partes puella.Dffoedo.Et quod prius feci , taceo»
Sfnuptaes,habes,quodoptesifîuftfata,quodïmperés*
Pars altéra pro diuîte contra pauperem.
Naufragfum duo facratiffïma fnter homfnes acceperiint , hofpitiû ÔC affïnftas*.
Alterum praeftitf,Alterum ÔC rogaui . Oblatas conciliante fortuna nuptïas,quod erat
amantis foepfus rogàtii,quod feftinantis,non diftuli.Quid hic raptoris eft,nifï quod in
dotatam duxi?Errat focer,qui putat mihi cariorem futuram puelIam,fîmepotueritoc
cidere*Qtiid mihi fupereft?preces mex quas toties adhïbuï, anïftfus lachrymae quas
tiioufrNihil mfhf infmïeus obfjcere poteft praeter matrimonfû . Magrtus eft amor qui
ex miferi'cordïa uenft.Fundebamus Iachrymasjexp prforfs.Nec plu
ra,aiit me proloquî,aut fftum refpondere paffae funt mentes gaudfjs becupatae. Nulla
integrftas tantum,etfam fibi expIorata,conffdft, ut caufam uelft dfcere.Sf fnterrogaue
ris filfam.pattem legîs amputaturtis es, fi non ïnterrogauerfs , legem.Sî genero uitam
daturus effet, etfam fnnbcêtfam relfqufffet* Qucerïtis qufd dum _ieret,faceret?Nonne
gauit,cx. folebat negare. Si hollet mortem ,optaturuâ eftVNon enfni poféft.eas partes
legis defyderarej quas rtori habet*
Libri odâUîDeciama.ïohumfinïV --
lvcîi annet senecae de cl âm a tio nvm
Liber nonvs*
Dedamatio prima, De Cfmone à Callfa redempto,
n&crefpodet ^ê^^^^^MM D VL TER*V" M cum adultéra qui deprehenderit,dum utrun/
*»" I^C^fi^-^^l c-ue corP*-*s fnterfi'cïat , fîne fraude fît. Ingrati fît adfo. Mflcfades
peculatus damnatus , in carcere allfgatus , deceflît. Cimon fiîius
eîtis^ut eum fepeîfret , ufcarïum fe pro patris corpore dedit. Cal/
lias fordfde dfues natus,rédemft eu à republfca, ÔC pecuniam fol/
tift,efq? filfam colîocauft Ille deprehenfam in adulterio,deprecâ/
te patre,occidit uxorem*Ingratf reus eft*
Prima
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

'BTJLA-MA TI0N VM tyf
Prima pars pro Cimone*
' Adûltdiiïm mfhi carcer eft.Ferrum mfhf à Iege traditum, ad uïndiclam ptidïcï>
iik proijciâ.Perdïdïftf pecunfa Callfa, fî foluifti taies manus. Nô poteft generofus ani
mus côtumelfâ patkHoc fntereft,fnter fortuna patris ÔC filfj,Iîlfus calamftatum exftuâ
fuit carcer,mearû initiû.Vnius Milcïadis cêfus inuentus eft,Cimo fiîius redêptus.Ck
'mon redêptoris infelicitas eft.Reddam beneficiû , cum tam honeftum defyderàueris.
quàm dedifti . Ego adultères dimittam? Quid aliud facerem,fî adhuc allïgatas manuà
haberem.Quïd tu pînam putas pro Mikïade alîïgari ? Magnum uterq? beneficium.
dum dâmus,recipimus . Ego , quod Milcfadem redemf,tu quod Cîmonem*Turpiffi7
mum duxiabeOderri dimittij&adulteros&Cimonem. Ego fum qui referre gratta,
ne mortuis quidem defînbjtà mihi ueros habere liberos contingat, quod quantum fît
Mikfades expertus eft.Dignum erit Callïas talem genuïffe,qualem redemft* Die nûc
exemite ego carcere,ei!i refpôdeam.Ego me carcerf tradfdf.Nunquam ffet.ut melius
adû putem, quod à Callfa redemptus fum , quàm quod pro Mflcfade alligatus . EgO
me à te redemptum putabam.Emiftï me filfx tuae ,Ca_h_ë filiam duxkHanc tfbf paterç
dum fngratus effe noIo,fniuriam feci . Non poffum ob id damnari , quod Iege fadum
eft.Beneficium eft,quod totum eius caufa praeftatur , in qiiém confertur , Vbi aliquis
«X eo qufd fperat,aut fmpetrat,non benefiefum fod confilium eft.Summo te décore k>
beraui inuïtus.Redemïfti me, ÔC tu nonrogantem,huic uirgini* Omnes ÔC quicunquë
uitiatas filias uëldauforunt uel occfdemnt* . . ,
Pars altéra pro Callfa *
Duo bénéficia dédi,ÔC redemi,6uiiftf>nadus occafîonem non obmifîftf.
Extra controuerfîam* ..
. .
Hic color,c\: Gallioni,&- Latrbm. &. Môtano ptacuft,Vt nihil ïn Calîiam dicere**
retur contumeîiofe,in redemptorem,in focerum infelicem.Multas quaeftiones rheto/
rici ÔC poetx romani à graecis didas non furripiunt , fed ÔC prouoeauerunt. Thucy^
didis fententia eft, Resfecundxmirefuntuitijsobterttuf.Cumfît praecipuaïnThu/ ,. -
cydide uirtus breuitas , hac eum Saluftfus ufeit , ÔC fuis cumf clauftrïs cecîdît.Nam «»c*#~w
ïn fontentfa graeca quae fàluo fenfu detrahas deme ,conftabit etiam fî non aeque tamê '
intégra.At ex Saluftfj fententia , nfî demi fîne detrimento fenfus poteft.Titus etiâ Lu
uius tam iniquus Saluftio fuit ut hanc fontêtïam uituperaret , tanquam tranflatam,8£
corruptam dum transferretur obijeeret Saluftfo:nec amore Thucydidis facit,ut illum
terxferatjfed laudat querri non timet,8£ facfus putat àfo poffè Saluftium uinci, fî ante
à Thucydide uincatur.
Dedamatio fecunda de Flaminio pfaètdré qulbcddit
damnatum ad rogatum meretrfcfs,
MÂieftatfs ïaefae fît adio . Flamfnfus praetor Romanus in ctna à meretrke roga/ **** tfpont
tus,quae aiebat nunquam fe uidiffe hominem deeollari, unum ex damnatis oc/ détii
jcidit,Accufatur laefse maieftatis.
Prima pars contra Flàminium* ..,,..
Obfjcio ïuxuriam hiftrfbnfcâ , iocos mimicos , in cônuiuio nihfl aîiud quàm oc
dditis , Vni fortaffe ofeulo donauit homfcidfum , CVrtaturi carnifices manus ablu/
unt . Non inquire totum annum , unanode contentus fum . Faciîius eft ut qui mul/
jta meretrfcf dedit, homfcfdfum neget, quàm ut quihomicidfurndederit quicquam
negaret.Seruum fi uerberari uoïuiffes , extra conufufum abduxiffes . Contadam fan
guine humano menfam , ftridas fntrfdfnio fecures,qufs credat ifta concupiffe merë
trfeem , uel feciffe populf Romani praetorem ? Virgae promuntur,cVante menfam
deofef- crudeîïtatis uidfma trucfdat.Me mfferum terrore romani imperfj Iufîfti.Lege
. p
" potius
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

52tf LIBER NONVS,
potius quàm fcorto cadatExurgfte Brutî,Oratij.Dec_j,Ô

DECLAMATION V M

58z LIBER NONVS
inquit,filium meum ,ïmmo nepotem fuftuIi,immo uenîentem non potui exdudere,fî
quis obfeiïam latronibus armata manu coniugem,liberoscp rapuiffet.Quod uiuft pu/
er,beneficium erit meum.Et medïci aîlfgai\t,ô: corporibus noftris uf mcdcntur, Non
poteft a^ere mecum tanquam cum alieno , Habet fua ïura natura.Et hoc fnter patrem
ÔC auumfntereft, quod auo feruare fuos Ifce_,patri ÔC occfdere. Quae eft ifta tam fora
pfetas?tam praepoftera?Quaerere tuos à tertio incipis, Quffqufs puero fauit,ne inue/
nireturoptauït.
Pars altéra pro pâtre contra auum,
Nô ut nepotem feruaret fecit , fed ut infamaret uxorem uenefïcfj, me ueneffcae
mahcipauitjCû focero mihi,iudices,ne uiua quidê uxore,per omnia côuenicbat , mor
tua uerojinimicum profeffus eft. Languête puero cum uociforatïone ÔC conuitio,au/
îpicans quid accidit, uenit,qui ad fanos nepotes nûquam antea ueniffet * Non admifi.
ÔC tunc enim uidi uenkerapturum.
Extra controuerfîam,
Habet hoc Montanus uitium , Sententias fuas repetendo corrumpft.Dum non
eft contentus unam rem fomel benedïcere, effîcit , ne benedixerit, Propter hoc folebat
Môtanum Scaurus inter oratores Ouidium uocare.Nam ÔC Ouidius nefcit,quod be/
ne ceffï't > reîinquere , Cum Polyxena effet adduda tumulo Achfllfs immolanda , He/
cuba dixit.Cinis ipfo fopulti In genus hoc pugnat. Poterateffe contenais, Adiecit,
tumulo quoque fenferat hoftem, Neq? hoc contentus adiecit Aeacidae fncundafui,
Aiebat Scaurus non minus magnam uirtutem effe, foire defînere, quàm fefre dicere,
Dedamatio fexta de matre uenefica filiam aceufante,
H_?c refpon/ X 7" Enefîca torqueatur, donec cbnfcïos îndicet.Quidam mortua uxore,ex qua ha/
det io V bebat filium,duxit aliam,&. ex ea filiam fuftulit.Veneficfj damnata,dû torque/
retur dixit confeiam puellam.Petftur duci ad fupplfcïum puella.Pater défendit eam.
Prima pars pro filia ne fit rea uenefïcfj.
Non prodeffet tibi pue.h,quod amauït te pater,nifî mater odiffet, Nefanda mu
lfer,etiâ filia nouerca,Ne mori quidê potuit,nifi ÔC occfderet. In gîadiatoribus quoq?
conditïo dura uïdoris eft,cû morïente pugnâtïs. Nuîlû magis aduerfarium timeas, ql
qui uiuere non poteft,occidere poteft .Côcitatiflîma eft rabïes in defperatïone. Sorte
uïtima in furorê animus in.peIlit.Quaedâfer_e ipfa tela inuadunt, ÔC ïn moi tis audorê
per uulnera ruunt.Gladiator que armatus fugerat,nudus foquitur, ÔC prsecipi'tati non
quodïmpulft tantû trahunt, fod quodoccurrft , Quodam naturalf deploratae mentis
affedu, moriêtibus gratiffimû eft commori. O mendacium fîmfle ueneficio, dum no/
uercae meminit , marris oblita eft , Peto ne quia filium mndïcaui , filiam perdâ , quod
nifi fucctirrïtîs,nouerca uincir.Ego uidus fum.Ne fnter fupplicia qufdem ddînft occi
dere.Profit apud uos puelIae,quod pater eam laudat, profit quod mater aceufat, Con/
feia inquit,eft filia.Ego torqueri cpï,nouerca torquere. Habui filium taîcm,ut illum
amare poffet nouerca,nifi in eam incidiffet,quae odiffe etiam filiam poffet-.Seruus fur/
ti tortus,Catonem confeium dixit , Vtrum plus tormentis creditis, an Catonï ? quod
nouerca tam foro , puella tam cito. In hoc uenefi'cij peenas dabat , ut aceufatoris ex/
igeret.
Pars altéra contrafiliam quae fît rea uenefïcfj.
-,.

L.VCII ANNEI SENECAE D ECLAMATIONVM
5*î>
LIBER D ECIM VS
Vod ultra mihi mokfti fitis,nô eft,Interrogate,fî qua uultis, Sinite h*c pr*fatio
me ab iftis iuuenilibus ftudfjs ad fonedutem meam reuerti, Fateor prueponitur U
uobisjiam res eft tedio.JPrimo libenter affilui, uelut optimam uita: bro 6.
meae partem mihi redu&urus,deïndeiam pudet, tanquam diu non
foriam rem agam.Scholaftica ftudia Ieuiter tada deledant, contre/
data ÔÉpropïus admota,faftidio funt.Sinite ergo me fomel exhau
rire memoriam meam , ÔC dimittite uel adadum iureïurâdo, quod
ferme dixiffe memini me quae foiuï,quaeq? audiui, quaecB ad hanc rém pertinere iudû
caui.Pertinere autem ad rem non puto,quomodo Lucius Magius gêner T, Lïufj de/
clamauerït, quamuis alïquo tempore fuum populum habuitjcum illum homines non
inipfîus honoré laudarënt, fod fn foceri ferrent,qubmodq L, Afprenas aut Quintilia
nus fenex declamauerit,trâfeo iftos quorû fama cû îpfîs extinda eft. De Scauro fî me
interrogatis,cum illum mecum audieritïs,inïqui eftis.Non nouf quenquam,cuius ïn/
genfo P.R,pertinacius ignouerft.Dicebat negligenter caufam ïn ipfis fubfollfjs, fxpe
tdomi dicebat: deinde litfganti fimilfor quàm agentf, cupfebat euocare aliquam uocê dum amicitut
aduerfariorum,8£ in altercâtione uïres fuas nouerannïhil erat illo uenuftius, nihil pa/
ratius, genus dicendi antiquum, uerborum quoq? nô uulgarïum grauitas, ipfe uukus
habitusc^ corporis , mire ad autoritatem oratoriam aptatus. Sed ex fjs omnfbus foire
poffes non quantum oratorem praeftaret Scaurus,fod quantum defereret, Pleraeque
adfones malg,fn omnibus tamê aliquod magni negledïcj? ingenfj ueftfgfum extabat,
raro alfqua adio bona,fod quam fortung fmputares, Sed fllum longa immo perpétua
defidia ed perduxerat,ut nihil curare uelle^nihil poffet.Oratfones feptem edfdft,quac
deinde fenatufconfuko combuftae funt.Bene cum ïllïs ignis egerat.Sed extant libelli,
qui cum fama eiusflucêt,mukoq? folutiores ipfis adionibus,IIÎas enim cum deftitue/ al,pugnant
rit cura,labor adiuuabat,fj coloris minus habêt, negîïgentiae non minus, Déclamante
audïuimus, nouiffîme quidem lepide ita, ut quod difficillimû erat fîbi difpliceret De
Labieno ïnterrogatis.DecIamauit non quidem populo, fed egregie.Non admittebat
popuîum,&* quia nondum hsec confuetudo eratinduda, ÔC quia putabat turpe ac fri/
uoîf iadatîonis affedare.Faciebatenim cenforiû fupercilium, cum alius animo effet,
magnus orator, qui per multa impedimenta eîudatus ad famam ingenfj,confitêtibus
rriagis hominibus peruenerat,quàm uoêkibus.Summa egeftas erat, fumma infamia,
fummum odium.Magna autem débet effet eloquentfa,quae fnuïtïs placeat,cum inge
nia fauor hominum oftendat,fauor alar,quantam uim elle oportet,quae inter obftâtia
erumpat?Nemo erat quin cum homini omnia obiecerat,ingenio multum tribuerit.'
Color orationis antfquae,ufgor uouae Cukus inter noftrum ac prius foculû médius,
ut illû poffet utraq? pars fibi uêdicare.L ibertas tanta, utjibertatis nomê excederet, ut
£ja paffim ordines honores q) Ianïabat,Rabienus uocarettanimus p uitia ingens,&r ad
fîmilitudinë fui ingenfj uioIentus,ôt' qui Pompeïanos fpiritus nondû in tanta pace po"
fuiffet.In hune primum excogitata eft noua pina.Effedum eft enim per inimicos,utf'
omnes eius libri incêderent.Res noua ÔC ïnfueta,fupplicia de ftudfjs fumi.Bono her/'
cule publîco , ifta fn pnas fngenfofa crudelitas poft Ciceronem inuenta eft . Quid
enim futurum fuit3fi triumuiriIibros,fî ingenium Ciceronis profcriberêt?Sunt dfj fm
mortales lenti quidemjfed certi uindîces generis humani,&: magna exempla in caput
tnuenientïum regefferunt,ut iuftiffîma patiendi uice , quod quifq? alieno excogitauit
fupplicio,f»pe excïpiat fuo . Quae uos dementifîîmi homines tanta uecordia agitât?
parum uidelicet inpnas notae crudelitatis eft?Conquirite in uofîpfos noua, qufbus
pereat SCfîqufdabomnf patientfa rerum natura fubduxft, fîcut ingenium mémo/
riâq? nominis, inuenite quemadmodû perducatis ad eâdem rem corporis. Malâ face
ftudfjs fubdere,£^fn monumenta dffcfplinarum animaduertere, quanta ÔC quàm non
contenta certa materia feuftfa eft?Dij melius, quod eo feculo ifta ingeniorum fuppli/
cia cceperunt,quo ÔC ingénia defîerunt * Eius quf hanc in feripta Labieni fontentiam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Y dixerat,

550 LIBER DECIMVS
dfxerat,poftea uiuentfs adhuc fcripta combufta funtjam non malo exepKquia fu@.
Non tulft hanc Labienus contumeIfâ.nec fuperftes effe ingenio fuo uoluit,fed in mo/
numenta fe maiorum fuorum ferri iuffît , atq? ita includf', ueritus ne ignïs qui nominf
fuo fubfedus erat,corpori negaretur,non finiuit tantû fo ipfe, fed etiam fopeliuit . Me
mini aliquando cum recitaret hfftorfam , magnam partem illorum librorum conuol/
uiffe,cV dfxfffe, hac quae tranfeo poft morte meâ legentur * Quanta illis libertas fuit,
quam etiam Labienus extïmuit? Caffîj Seueri hominis Labieno iundiffimi belle di/
da res ferebaturjllo in tempore quo libri Labieni ex S. C*urebantur,nunc me inquit*
uiuum urf oportet, quf fllos edfdici. Môftrabo uobis belîû libeflum, quem à Gallfone
ueftro petatiSjRecitauft reforiptu Labieni pro Batillo Mecnate,fn quo fupplet adu/
lefcentis ammû,flIos dentés ad mordendum prouocahtfs.Puto iam nihfl, quodinter/
roge.is3reftat, Mufa rhetor quem interdum foletis audire, licet Mêla meus contraliat
fronte,mukû habuit ingenfj , minus cordis . Omnfa ufc"? ad ultfmû tumorê perduda»
ut non extra fanftatem,fed extra naturam effet*Quis enfm ferret homfnem de fifoni/
bus dicentem, clo replùerunt, de fparfionibus, odoratos hymbres, ÔCin cultum tit/
rîdiû,celatas fyluas,&* in pidura,nemora fargétfa*Aut illud quod dé fuhitis mortibus
memini eum dicentê, cum uos me îllo perduxeritf$,Quiccjuidauïu uolitat , quiequid
pifeium natat.quicqufdferarum difeurrit, noftris fepeîicur uentribus. Quaerenunc»
cur fubito moriamur. Mortibus ufuimus. Nô ergo ÔC fi iam manumiffus erat,debufc
de corfo eius nobis fatisfierf.Non fum ex fudfcibus feuerffffmfs,nec ad exadam regu
Iam redigam,muka donanda ingenijs puto , fed donanda uitia non portentafunt . Si
qua tamen tolerabfliter dida fun_,non fubtrahantur,non plura ufdeantur , uosftibif/
ciatfs , Ofcfus non incommode dixit , fed fibi nocuit x cum nihil fîne fchemate dicere
cupit, oratio efus non fïgurata erat,fed praua. Itaq? nô inurbane Pacatus rhetor, cum
illi Maffilïae mane occurriffet , fchemate fllum falutauit , Poteram, inquit, dicere aue
Ofoi.Ipfo ab eloquentia multum aberat, natus ad contumelias omnium ingenijs inu/
rendas.Nuîlï non impreffit aîfqufd, quod effugere nÔ poffet . Ille Paffîeno prima efus
fylîaba fn Graecum mutata obfcrnum nomen impofuit,declamatori fubtiïf ÔC aridoi
ûle Sparfo dixit fcholam communem cum rhetore quodam habenti, tu potes contro/
uerfîam intelligere,qui nonintelligis te laterem lauare, Sparfus autem dicebat ualen/
ter,fod dure.Ad imftatfonem Latronfs fe addfxerat, non tamen unquâ fimiîfs illi erat^
nifi cum eadem dïceret.Vtebatur fufs uerbîs,Latronfs fentêtfjs.Cum Baffo certamen
illi fuit,quem uos quoq? audïftis,homine diferto,cuï demptam ueîim quam confeda/
batur amaritudinem, ÔC fimulatïonem adionïs oratoriae, Nihfl fndecêtius, quàm ubi
fcholafticus quod non nouït fmftatur.Amabam itaq? Capïtonê , cuius dedamatio efî:
de PopflïOjhîêc qu« meo Latronf fubijcftur, Bona fide foholafticus erat,in hfs decla/
matfonibus quae illi bene cefferunt , nulli non poft primum Tetracolum prïéferêdus*
Primum Tetracolum quorum faciam qu_eritis,Latronïs,Fufci, C_eftfj, AIbut-j_Gaî/
îîonïs.Hi quoties conflixiffent, pênes Latronem gloria fuiffet, pênes Gallionem pal/
ma,reliquos ut uobis uidetur componite.Ego uobis omnium feci poteftatem,hos mi
nusnobiles fînite in partem abire,Paternum, Moderatum,Fabium,ô^ fî quiseft nec
dari nominis,nec ignoti. Dum in his ad fatietatem ueftra me praeftiterim , permfttite
me mihï ÔC alïquos ex fînu proferre,quibus quo minus ad famam perttenerint, nô in/
genium defuit,fed locus.Bene dedamauit Caius Silo, cui Caefar Auguftus,cum fre/
quenter caufas agentem in Trachinenff Colonfa uidfffet , plenû teftfmoniû teddfdft,
dixit enfm,nunquâ audfuf patremfamflias dffertforê.Erat qui patremfamfîias praefer/
ret, oratorêfubduceret.Partem enim eloquentfaeputabat,eloquentfâabfcôdere.So/
kbat dedamare ftudfofe Turrinus Clodius,cufus fiîius fraterno uobis amore confuri
dus eft, adolefcens fumm» eloquentiç futurus, nifî mallet exercere quantum habet,
quam confequi quantum foqui poffet. Sed Turrinus Clodius multum de uiribus re/
miferat,dum Apollodorum fequitur , ÔC fummam legem dicendi eum putat * TantS
tamen illi fuperfuit ufrfum,quantum ualeret , etiam fî ars abeffet Sententias dicebat
excitatasjinfîdiofe aliquid petentes Nunquâ de éolore Latroni somrauerfîam fecit*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Latro

DECLAMATION VM 55!
Latro nunquâ fblebat dffpiitare ïn côuiuio, aut aïiquo quo declamare poterat tepore*
Dicebat quofdam effe colores,prima fade duros ÔC afperos, eos nô poffe adione ap/
probarî.Negabat itaq; ullf placere poffe,nifî totum , noffe fe fuas ufres, ÔC fHarû fïdu/
cia alijs metuenda ÔC praerupta adîre , multa fo nô perfuadere iudici.fod auferre. Tur/
rinus contra nihil probare,nifi tutum,nô quia imbeciîlis erat , fod quia circumfpedus
caufae.Nemo dilfgentîus propofuit,nemo refpondftparatfus,Ôc* pecuniam itacgôCdi
gnftatë,quam primum fn prouincia Hffpanfa habuft,eIoquentfe debuït,Natus quidê
erat pâtre fplendidiflîmo,auo dfuflulîj hofpfte.Sed ciuili bello attenuatg domus nobi
lis uires excïtauk,-*. ita ad fummam perduxit dignitatê,utfi quid illi defuit,fcias loco
defuiffe.Inde filîus quoq? eius,id eft meus,nunquâ enim illum à uobis diftinxi, habet
in dicendo paternâ diligentiâ,quae uires ingenfj fui ex induftria retûdit: hoc ÔC in ipfo
uit-e génère foqUit,ad fumma euafurus iuuenis nifi modicis côtentus effet,8£ ïdeo dû
gnus eft.cuius tam modeftis cupiditatibus fortuna prgftet fidem.Horû omnia nô me
animo maiore,fed certo pofuiffe iudicio foietis, cum fontentias eorû retulero , aut pa/
res notfflïrnorum autorum fententrjs, aut praeferendas.
De filio pauperis occifi,ô£ diuite inimico.
Iniuriarum fît adio,Quidam cum haberet fïlïum,8

55* LIBER DECIMVS
fuo fubmouentem . Cogitauf Decfum,qui nec ipfî patri ceffi't. Ppgnaui non tantum
imperatori,fed etiam patri,Auidus fum gloriae.Hoc fi uitium eft,pateraû eft. Pudeat
paterffi te ufeft fiîius abdicandus.Ego praemium habeo,tu ÔC premium,S

DECLAMATIONVM 555
preces,itf fua tantû caufa ceffant,Abfcfffa eft illis lingua, cY eft rogandi genus, rogare
nô poffe.Miforemini omnfum iudices, quorum fingulorum mffereri foletis , Iftis nos
uindidam negaturos putas?quibus ne id quidê negauimus,quod tibi daturi erât.Res
indigniffima,cum tam crudelis fît,mffericordfâ publicauït , Exurgfte mfferï, ÔC hodïe
uobis prgmïû rogate,Tibi,inquit,quotïdïana captura non confiât.Apparet te nondû
fatis miforû uideri. Occurrunt nuptfjs dfra omina , Fatis publias aufpfcia ferak'a . Et
dfebus fn hiîarftatem dicatis,ffli femianimes grèges oberrant. Alût iftum, quf fo alere
non poffunt.NÔ eft quf rogare nefcfat,Solet autê dfcere,Nô habes tôt membra, quot
debes.Ergo tu cû de publfca miforicordia cogitas.tam crudelis effe potuiftf ? Miforos
quf fîc rogant , mfferiores quf fîc rogantur , Omnes omnibus ftîpem conferunt, dum
quffq? tfmet, ne filio neget.Effecifti ut maius effet malum educari, quàm exponî. Tû
mebantur ferae atq? ferpentes,8t" fnimicus tenerfs artubus rfgor,fnopfa quoque, Inter
expofîtorum pericula nonnumerabamus educatorem.
Pars altéra pro débilitante expofîtos.
Debîlftaftf inquit.Plus illis patres nocuerunt . Quid uidetur Ianifta ? qui iuuenes
cogk ad gladium,ô(. tamen non accufatur laefae Reipub. Quid Ieno,qui ftuprum pati
cogït inuitas?nec Rempub.l-efît,Ego reum non Iaudari defîdero.fed abfolui. Noceat
hoc ilh.cum petet honores,Poteft etfam alfqufs ÔC nô effe homo honeftus , ÔC effe fn/
nocens reus,Vt illis multum ablatum fît,uita reddita eft. Reipub. laefae nô poteft agi
eorum nomfne.qui extra Rempub.funt.Egens homo, ÔC qui ne me aleré quidê,nedû
alios poffum.fuftulf relidos,quibus non iniuria fieret,fi aliquid detraheretur , fod be/
neffcfo cederet, fî uita feruaretur.Faciant inuidiam,dicant illos per me mifere uiuere,
dum fateantur per me uiuere . Vnius miforicordia uiuunt, ÔC omnium aluntur. Mirû
eft uacare homines huic cogitationi , ut curent quid homo mendicus inter mendicos
agat.Ciuïtatis illius principes diuitias fuas exercent contra naturam, exciforum gre/
ges habent, exoletos fuos ut ad longiorem patientiam impudicitiaeidoneifint, am/
putant , ÔC quia ipfos pudet uiros effe , fd agunt , ut quampaucf ufrf fint . Hfs nemo
fuccurrftjdelicatis ÔC formofîs debilibus . Curatis qufs ex folitudine infantes auferat,
perituros nffî auferantur, non curatis quod folïtudïnes fuas ifti beati ïngenuorû erga/
ftulis excolunt,ô

5j4 ''i/j-BER pRim.Vs ?
ex altéra parie Parrhafîus cum coloribus , ex altéra tbr-tor eu ignfbus * Dubfu ëft ïntejf
tftâ Parrhafitis, ftudiofîus pingat,an fa.uiat,Produckur reliefes patriam fenex . Pla/
cuit Parrhafio tiultus infelix.Habuït aût aliquid OIynthfUssPrometheî fîmiïe , ÔC ante
tormenta.Ignis,tormenta.fermm3officina,Hoc pidoris,an PMfppi eft?
Pars altéra pro Parrhafio,
Nunquam unius malo publica fama corrumpftur.Solfdfor eft opinio Athenienfîg
quam ut îabefadari tormentis captf poffït,Laefîftf,fnquft.Rempub , qui hanc pfdurâ
fn ternplo pofufftf.La.dunt Rempublicâ, qui aliquid illi aùferunt,non qui alfquîd adfj
ciunt. Peccauerunt ergo recfpfendo tabulam,cV facerdotes,Cur autê non recîperent?
debrum crfmfna fn ternplo pfda funt. Multum femper artibus lieuit, Mediciut uim
x in .egroto morbi cognofeerent, uifeera hominum refofderunt.
Dedamatio fexta de fure,qui fodït parfetem dfuftfs,
Refpondc1 55 YNïutiarum fît adio.Fur concione prohibeatur.Qufdâ cum diuitem aceufaffet prov
Mac déclama
tio eft'dritQa.
*Wç
J_ditionis,nodu parïetem domus eius perfodft, ÔC ferinium fn quo mfffae erant ab ho
ftibus fiter_e,fuftulït, Damnatus eft diues»* Cum concionari uellet accùfator ,à magk
ftratu prohfbitus eft,Agit iniuriarum.
Prima pars pro fure,
,Jd folû fuftuîi quod fur reliquiffet, Nil magis fur timuit,q ne dominus furtS agno/
feere nollet . Ruèntis ciuitatis ftatum , unius parietis ruina iufpendit , Profïteor indu
citim furti. Nunc ciuitas confeia eft?Furtû eft quod timet domfnus agnofeere , quod
qui perdfdft , fupplfciû tulit,premiû qui furrfpft ? Cui magis permifîffes loqui,fi eodê
tempore ÔC fur ueniffet, ÔC dominus ? Mille nauium duces furto Troiam cepiftis . Si
benefurto euertuntur urbes,quâto melius lfberantur? In forûuenf, narrauinodurnâ
expedkionê meam.Conuenerant omnes tanquâ ad côcionê. Cur me fubmoues ante
adî'onem,cum nec proditores inaudftipereant?0 furtum in concione narrandû,pro/
ditorfs ufgiîantfffîmum pedus,S

SVA5 0R-IARVM-'. 515
Hftas ntitrftjéonfufa Itix alta caligine^ôC fnterceptus tenebris dies,ip_lim uero graue BI -
defixum matë,c\* aut nulla aut ighota fyderajta eft Alexander rerum natura, poft o/
mnia Oceanus,poft Oceanum nihil.ARGENT ARI V S ,Refîfte,orbis te tuus reuo/
cat,uïcimus quà îicet,nihil tantum eft quod ego Alexandri periculo petam,P O M P E
IV S SYLO Venit ille dies Alexander exoptatus,quo tibi operae eft adeffe, fjdê funt
termfnf -ÔC regni tui ôC mundi.O S c V s * Tempus eft Alexandrum cum orbe ôC eum
foie definere,quod noueram ufcf,nunc concupffco quod nefcfo , Quae tam ferâ gen/
tes fuerunt,quae non Alexandrum pofîto genu adorarint ? Quf tam horridf montes*
quorum non ïuga uidor miles calcauerit ? Vkra Liberi patris trophea côftitimus,no
qu'ïerimus orbem,fod amittimus.Immenfum ÔC humanae intentatum experïentiae pe
ïagus,totius orbis uîneuîum terrarum cj? cuftodiam,inagïtata remiffïojuaftftasjlfttora
modo f-euiente fludu inquiéta , modo fugfente deferta j tetra calfgo remîttetfludus,
Nefcfo quid humanis natura fubduxit oculis , ÔC terram nox obruit * M V S A * Fceda .
beluafum magnïtudo , ÔC immobile proftindum teftantur Alexander , nihil ultra effe
quoduincas.reuertere. alb VTIVS SYI^VS/Terraequoq? fuum finem habent,6C .
ipfîus mundi aliquis occafus eft, nihil infinitum eft , modû magnkudfni facere debes, .
cum fortuna non facft-magni pedorïs eft fnter fecunda moderatïo.Eundê fortuna uû
dorïae tuae,quem natura finem facitjmperiû tuum claudit Oceanus.O quantum ma
gnitudo tua rerum quoq? naturam fupergreffa eft,Alexâder orbf magnus eft,Alexan
dro orbfs anguftus eft,alfquis etiam magnïtudini modus eft. Non procedft ultra fpa/
cfa fuac . Maria intra terminos fuos agitantur , Quiequid ad fummû peruenït*
incremenco non reliquit locum Non magis quicquam ultra Alexandrum nouimus,
qciàm ultraOceanum .M ARILLlVS.Mariafequimur, terrascuîtradi'miis?orbem
qiiem non nouf qua?ro,quê ufcf relinquo.F A B I A N V S .Quae ifta toto pelago infufa
calfgo?Naufgantem tibi uidetur admïttere,quae profpicientem quoq? excîudft?Non <
haec India,nec terribilïs ferarum ille conuentus,immanes propone beluas,afpïce qui/
bus procellfs fludibusqs faeuiat,quas ad littora undas agat, tantus uentorû concurfus,
tanta conuulfî funditus maris fnfania eftinulla praefens naufgâtibus ftatio eft.nfhil fa/
Iutarc,nihil notum,rudis ÔC imperfeda natura penitus receffït. Ifta maria ne illi quidê
petierunt,qui fugiebât Alexandrum. Sacrum quidê terris natura circûfudit Oceanû,
Illi qui iam fyderum collegerunt metas, ÔC annuas hyemis atc^ aeftatis uices , ad certa
legê rédegerunt, quibus nulla pars ïgnota mundi eft,de Oceano tamen dubïtanttutrû
ne terras uelut uinculum cfrcumfluat , an in fuum colli'gatus orbe",ôC fn hos, per quos
nauîgatur fînus,quafifpiramenta quaedam magnitudinis exaeftuet,fgnem poft fe, eu .
ius'augmentum ipfo fit , habeat, an fpiritum . Quid agitfs commilitones? regem do/
mitoremq? generis humani magnum Alexandrû eô demittitis , quod adhuc qufd fit
dffputatur?Memento AIexander,matrem fn orbe uido adhuc magfs quàm capto re/
Ifnquis* D IV I S IO .Afebat Caeftfus hoc genus fuaforiarû aliter dedamandum effeq*? i
fuadendum.Non eodê modo in libéra cîuîtate dfcendâ effe fententia, quo apud reges
quibus etiam quae profunt,fta tamen ut deledent , fuadenda funt. Et inter reges ipfos
effe difcrimen,quofdam magis aut minus rêrum ufum habere.Veritatê fadi Alexan/
drum exiffe. Quofdam fuperbiffîmos , ÔC fupra mortalis anfmf uim eîatos cernimus* ,
Denfc$ ut alfa dfmittantur argumenta, ipfa fuaforia infolentiam eius coarguit,orbis i!
lum fuus non capit:itaq? nihil dicendum aiebat,nifî cum fumma ueneratione regis,ne ;
accideret idem quod praeceptori eius Calliftheni accidit,quem occidit propter intem/
peftiue Iiberos fales.Nam cum fe deû uellet uideri,c\. uulneratus effet , uifo fanguîne »
philofophus mirari fo dixerat,quod non effet*
Ille fe ab hac urbanftate Iancea ufndfcauft.Eleganter fn C*
Caffrj epfftola quadam ad M.Ciceronem mïffapofitû, multum focabatur de ftultfcîa *
Cn.Pompeij adolefcentfs,quf fn Hifpanfa côtraxit exercitu , ÔC ad Mundâ acfe uidus
eft . Deinde ait, nos quidem illum deridemus , fed timeo ne illo gladïo 7c.vt»m-k7kj/Vj.*
In omnibus régibus hgc urbanitas extimefeenda eft.Aiebat itaq?,apud Alexandrû di .
cendam effe fontentiam,ut multa adulatïone animus eius permulceret , Seruandû ta/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Y 4 mea

^6 LIBER PRIMVS
men aîfquem modiî , ne nobfs accideret taie alfqufd, quaïe^ccidft Atheniêfîbus, eum
publica. eorum blandftfae non tantum deprehêfae,fed ÔC caftfgatae funt.Nam cum An
tonius uellet fo Liberum patrem dfcf,c\* hoc nomen ftatufs fubfcrfbi, habftu quoq? ÔC
comftatu Liberum fmftaretur , occurrerunt uenfenti ei Athenienfes cum confugibus
ÔC Iiberis, ÔCAtôvucop falutauerunt . Bene illis cefferat 3 fî nafus Atticus ibi fubftitiffet»
dixeumt defpondere ipfos fn matrfmonfum Mfneruam Mufam fuam,8

SVASORIÂRVM 4J7
_i.fanire.,quid ibi poteft effe fa!uum,ubi ipfum mare perft?D aM A S ETICVs indu/
xit matrem loquentê, cum defcriberet affîdue prioribus periculis noua fiiperaenifle*
Ï.ARBARVS dfxitjcum introduxiffet excufantem fe exercitum Macedonum hune
fenfum.p VSCVSARELL1VS dfxit,Teftor ante orbe tibi tuum deeffe, quàm mû
Iftem.L A T RO fedens hanc dfxft,non exeufauft milf_em,fod dfxft,Dum fequoriqjLiis
mihi promfttït hoftem,qufs terrâ,quis diem , quis mare? Da ubi caftra ponam,«bi fî/
gna ponam.Reliqui parentes,reliqui liberoSj,cômeatum peto , nunquid immature ab
Oceano?LA T in I declamatores ih Oceanî defcrïptione non minus uiguerunt,nam
aut nfmfs defcripforunt,aut çurfofe.Nemo illorum potuit tanto fpiritu dîcerejquanto
Piedojqui naufgante Germanïco dixft.
lamprfdempofttergadfemfolemcfrelfdum* .
lamprfdem notfs extorres ffnibus orbis,
Per non conceffas audaces ire tenebras, .
Hefperfj metas, extremaq? littora mundi,
Nunc illum pïgris immania monftra fub undis;
Quf ferat Qceanum,quf faeuas undiq? Pïftris .
Aequoreosd) canes ratfbus çonfurgere panfis*
Accumulât fragor fpfe metus,îam fydere Ifmo
Nauïgia & rapïdo defertam flamine claffem*
-
Secj? ferïs credunt per inertia fata marinis -
Tam non felici Ianiandos forte relinqui,
Atep aliquis prorafe dat fublimisabalta,
Aéra pugnaci ludatus rumpere nifu,
Vt nihil ereptoualuitdinofcere mundo, ;
Obftrudo taleis effundit pedore uoees*
Quo ferimur?ruît ipfo dies,orbemq?reIidum
Vltima perpetuis claudit natura tenebris,
Anne alio pofîtas ultra fub cardine gentesj
Atep alium libris intadum quaerimus orbem?
Dfj reuocant,rerumcf uetant cognofeere finem
Mortaleïs oculos, aliéna quid aequora remis
Etfacras uïoîamus aquasjdiuumq? quietas
Turbamusfedes?
Ex Grecîs declamatoribus nulli melius haec fuaforia procefîï_,quàm Glycbni.Sed rio
minus multa magnifiée dixit quàm corrupte,Vtriufq? uobis faciâ poteftate. Et uole/
bam uos experiri no adfjcîêdo ïudfcïû meû, nec feparando à corruptis fanât potuiffet
etenim fieri , ut uos illa magis laudaretis , quae ïnfaniunt , ÔC nihilominus poteft fierif
quamuis diftfnxerim.IIla belle dixit,fed fecit quod folebat, ut fententia adiedione fu/
peruacua quoad tumfde perderet.Adfecft enim illud,quofdam iudices dubios fui ha/
bet,ego non dubito contra fontentiam ferre*
: Finis primaefuaforiïe, .
Initium fecundae fuafori»,
T Recenti Lacones contra Xerxen mifff,cum Tr ex omni Graecîa mifîî fur/
giffent.deliberantan5apfîfugi'ant.ARELLH FVSCI PATRis.AtputorU
dis kda xtas ÔC anfmus,quf frangeretur metu infueto, armacj? nô paffurae manus,he/
betataqj fonfo, aut uulneribus corpora,qufd dfcâpotiflïmos Graeciae?An Lacedaemo
nfos , an Eleos , an repetam tôt aefes patrum , tôt excidia urbîum , tôt uidarum gen/
tium fpoIïa?Et nuncproh dolor concïdunt,fî remeabïmus, tempîa. Pudet confîlij no/
flrkpudet etïam fi nonfugfmus delïberaffe tak'a , At cum tôt milibus Xerxes Uenit,o
Lacedxmonfj aduerfus Barbaros,no reueremini opéra ueftra, non auos , non patres*
quorû nos exemplû moueat?Ab infantia furgit ingenïû, pudet Lacedaemùnios fîc ad
hortariffcilicet tuti fumus,lïcet totum.daffe orienté trahat,îîcet metuentibus explicet
inutilem
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

558 LIBER PRIMVS
inutilem numerum. Hoc mare quod tantum ex uafto patet, urgetur in mfnîmû, inf./
dfofîs excipitur ânguftrjs, uixq? minfmo aditus nauigio eft,ÔC huius quoq? remïgium
arcet inquietatione quod cïrctimfluït mare, fallacia curfus, uada altïorïbus ftagnïs in/
ternata, afpera fcopulfs ÔCcxcâ,qux naufgantfum uota decipiunt, Pudet inquam La
cedaemonfos ÔC armatos quaerere,quemadmodum tutf fînt,Non referam Perfarû fpo
lfa,certe fuper fpolia nudus cadam. Sciet ÔC alios nos habere Tre__enos,qui fie nô fu
giant,ÔC fie cadant. Hune fumïtéanimum,Nefcïo an uincere pofîîmus, uinci non pof
futnus.Haec non utiq? perïturfs refero.fod fî cadendum eft,erratfs, fi metuendam cre/
ditis mortem'NuIîï natura in .eternum fpiritum dediî,ftatutaq? nafeentibus in finem
lifta, dies eftjmbecilla enim nos materia deus orfus eft.quïppe minimis fuccidût cor/
pora, fndenuncfata forte rapïmur , fub eodem puerïtïa fato eft,eadem iuuentus caufà
cadit, optamus quoq? pleriq? mortem, adeoin fecuram quïetem receffus eft . At gîo/
tix nullus finis eft,proxf mief? deo. Sic âges ea fa.agunt,fceminis quoq? frequens hinc
in morte pro gloria fter eft,quid Lycurgum?quid interbitos fomni poculo, quos me/
moria facrauit referam ?uel unumOtroyadenMefcitem,anniimeraretrecentisexem
plo poffum.TR I A R II. Non pudet Laconas nec pugna qufdem hoftium, fod fabula
ufncî?Magnum ÔC alumnum ufrtutis nafcf Laconem, ad eertâ uîdorfâ omnes reman
fîffent,adcertam mortem tantum Lacones, non èft fîc Spartalapfdfbiiscircumdata.
Ibi muros habet, ubi muros non habet. Melius reuoeabimus Trczenos quàm foque
mur.Sed montes perforat.maria côtégit, Nunquâfolïdo ftetitfuperbafelicîtas,&in

S V A S O R I A R V M 45i>
bello inermem reuernVquàm armatum fugere,Referâ captfuorS uerbafcaptus Laco,
©ccfde,inquft. non ferufo^non potuf capkfi fugere uoluiflem , Defcribite terrores Per
ficos,omnia ifta cû mïtteremur,audfufmus.Videat treçentos Xerxes*, ÔC fciat,quantil
bellum aeftimandurr. fît , quanto aptus numéro Iocus.Reuerramur,ne nuncfj qufdem
nifî nou-ffïmi.Qiiis fugerit nefoio.Vos mihi Sparta commilitones dedit, DES CRI/
PTIO THERMOPYL A RVM.NuncmedeIedat,quodfugeruntTrizenij,angu
fias mfhi Thermopylas fecerant, CONTRA CORNELli SPARTlNH.Atego
maximum dedecus futurum Reipub , noftrae arbitror , fi Xerxes nihil prius in Grae/
cia uicerit quàm Laconas,ne teftem quidê uirtutfs noftrae habere pofîîmus, ïd derib/
bis credetur, quod hoftes narrauerint, Habetis confilium meum , id eft: autem meuht
quod totius Graeciae , fi quis aliud fuadet

540 LIBEItPRÏMVS
pore uiguit,quo Lesbocïes magni nominis ÔC nomini refpondêtis fngenij, in qufbus
quanta fuerit animorum diuerfîtas fn fîmilf fortuna,pu.o uobis fndfcandû,muko ma/
gfs,qufa ad uitam pertinet.quàm fi ad eloquentiam pertfneret.Vtriq? filfus ijfdem die
bus deceflît.Lesbocles fcholam foluft,nemo unquam ampliore animo fe geffît.Pota/
mon à funere filij contuîft fo in fcholam,Sc. declamauit* Vtriuf^ tamen affedum tem
perandum puto,hic durius tulit fortunam quàm patrem decebat.ille mollius. Verum
Potamon cum fuaforiam de trecentis diceret,tradabat quàm turpiter feciffent Laco/
nes,hoc ipfum quod deliberaffent de fuga.ô. fîc nouiffîme claufit * Infanierunt in hac
fuaforïa multi circa Otroyadem.Murrhedius qui dixft,fugerunt Athenfenfos, nô em
Otroyade, noftri Ifterasdfdfcerant, S A R CO N i VS dixit,Otroyades perfjt ut falleret,
reufxit ut uînceret .liCINIVSNEPOS* Cum exemplo uobis etïam mortuïs ufn/
cendum fuft. ANTONlvs ATT1CVS fnter plures fontentias uidetur palmâme/
rufffe,dfxft enim;Qtroyades,penè à fepulchro uïdor dfgftfs uulnera geffït,ut trbphea
Laconum fnfcrfberet , ÔC deo dignum fn fpartano facramento ufrum , cuius nelftérae
qufdê fuere fîne fanguïne, CATIVSCRISPVS. Munïcïpalis Gatozeos dixit poft
relatum exemplû Otroyade dfcebat,munfcfpalîs alfud caeteros, alfud Laconas decet,
' nos fine delftfjseducamur,fîne mûris Uiuimus,fîneuitaufncîmus.SENETlO fuft,cu
ius nomen ad uos potuit perueniffe, fngenij côfufî ac turbulent!', quf cupfebat grâdfa
dîcere,adeo ut nouî-fîmehuiusreimorbo8£tenereturS£rideretur,nam ÔC feruos no
lebat habere,nïfî grandes,^ argentea uafa nô nifi grandïa. Credatis mihi uelim no îo
câti,eb peruenït infanïa eïus,ut calceos quoq? maiores fumeret,fîcus no effet nifi ma/
rifoas.Concubinâingêtisftatur-ehabebat,omnfagrâdfa^pbabat,eiimpofîtueftueIùt
Meffaîa ait cognomentum , ÔC uoearic Senetfo Grandfo.Is fn hac fuaforïa cum
pofuiffetcontradidfonem,aït,omnesquimiffi'erantàGraecia,fugerûnt,fublatisma/
nibusjinfïftens fummis digïtîs(fic eîn fblëbat quo grandior fferet } exdamat,gaudeo,
gaudeojmfrâtibus nobis quid tantum boni illi côtigiflèt,adiecît,Totus Xerxes meus
erft.Idem dixit,ifte qui cîaffîbus fuis maria furripuit,qui terras circumforïpfît , dilata/
uit profundum,nouam rerum naturae faciem importat.Ponatfanè contra cflûaftra,
cômiîitones habeo deos. S ENI AN VS multo potentius dixit , Terras armis poffîdét,
C fagittïs,maria ungulîsJLacones nifîfuccurrftïs,mundus captus eft, Decentt'f/
fîmigenerïsftultam fontentiam referam VÏCTORIS STATOK1I munïcfpïs mef,;
cufus fabuli's memoria digniflîmfs alfquïsTuaforia occafîone contradïdfonê fumpfît,
At,ïnquït,trecêti fumus, ôCita refpondet, trecêtiffed uïri,fed armati,fed Lacones/ed
ad ThermopyIas,Nunquam uidi plures trecentos.L A TR Ô ïn hac fuaforïa cum tra/
daffet omnia quae materia capiebat,poffë ipfos ÔC uincere, poffe certe Uïdos reuerti
ôC beneficio îoci,tum illam fentêtiam,fî nihil aliud,erimus certe belli mora,Poftea mé
mini audïtorem Latronis ABRONVMsylonem patrem huius Sylom's qui Pari
tomimis fabulas feripfît,&: ingeniû grande nô tantum deferuit.fed pofuit recitare car/
men,in quo agnouimus fonfum Latrbnis in his uerfîbus. Ite agite Danai magnum
Pana canentes. Ite triumphantes belli mora côcidit hora.Tam diligentes tum au/
ditores erant,ne dicam tam malfgnf, ut unfus uerba furrfpf non poffeht. At nunc cuflî
bet orationes inuertere tuto licet pro fuis. Sed ut feiatis fonfum bene didû dici tamen
poffe meîius,notate prae caeteris quanto decentius Vergilius dixerit hoc quod uaîdë
erat cdebre,belli mora concïdit Hedor.Itê. Quiequid apud durae ceffatû eft monia
Troiae Hedorïs Aeneq? manu uidoria graiû Haefît,M E S S A L A aiebat hïc Ver
gihû debuiffe deffnere,quod foquït^ïn decïmum ueftfgfa retulft in annû explemeri
tum effe, MECOENAS hoc etiam priori comparabat. Sed ut ad Thermopylas re^
uertar, ûioclëS Caristivs dixit. ap atrivs dfxft, c o r v O teftimo/
nm ftuporis reddendum eft qui dixit, Quid fî iam Xerxes ad nos fuo mari nauigat,fu
giamus antequam nobis terra furrïpiatunhïc eft Coruus , qui cum tentaret fcholam
Komaelummo illi, qui Iudaos fubegerat,dëclamauit controuerfîa, de eaé apud ma'
trônas differebat,liberos non effe tolIendos,&_ ob hoc accufatur,Reïpub Ixfx. In hac
controuerfîa fententia eius haec ridebatur,inter pyxides ÔC redolentis anfm_e _nedfca>
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
mina

SVASORIARVM 54I
mina conftftitmyrataconcfo, Sed ff uultfs hfftorfcum quoque uobis" fàtuum dabo.
THVSCVS ille quf Scaurum Mamercum, fn quo Scaurorum famflfa extfnda eft,
mafeftatis reum fecerat, homo quàm improbï animi, tam infeîicis ingenfj , cum hanc
fuaforiam declamaret,dïxït,expedemus fî nihil aliud effedurï,ftïlïcet ne infbîens bar/
barus dfCat,uenf,uidf,uici, cum hoc poft mukos annos diuus ïulïus uïdo Pharnace dï
xerit. DVRION dfxft, ANDREAS afebat , Nfcocratfs Lacedaemonfs infîgnem
hanc fontentiam fuiffe futuram,fî média inciderentur. Sed ne uos diutius infatuem,
qui praedixeram me Fufoi Arellfj explicationes fubïedurum, finem fuaforiae faciam,
cjuodfterum nfmius cukus ÔC frada compofîtfo poterit uos offendere, cum ad meam
aetatem ueneritis.Nam nunc uos fpfa,quae offenfura funt,uftfa deledant. -,
Initium tertiaefuaforfae, : ;
DElfberat Agamemnon,anIphfgenfam immoîet, negante Chalcante aliter nauiV
^ari potuiffe, ARELUI F V S Cl, Non in aliam conditîonem deus fudir aequo
ra,quam ne omnis exuoto iret dies,nec ea fors mari tantum eft,caeterû ipfa non fub ea
dem conditfone fydera funt: alfa negatfs imbribus exurunt folum, _x_mifcri cremata
agricolae legunt femina,cV hac interdum anno lex eft; alfjs forena dauduntur, ÔC om/
ne cclum nubilo graue,fubfidit folum,^ creditum fibi terra non retinerialius incertis
fyderibus curfus eft,ÔC uarfantur tempora, neq? foies nfmfs urgent, neque ultra debf/
tum imbres cadunt,quiequid àfperatum aeftu eft,qufcqufd nfmfo defluxit imbre, in/
uicem nimio temperatur altero:fiue ita naturadffpofuk, fiue ut ferunt luna curfu ge/
rft;qu_e fine plena Iucïs fuae eft, fplendenscj? pariter affurgït ïn cornua , ïmbres prohk
bet,fîue occupata nubiloffordidforê oftendft orbem fuum, nô ante finit cf? in lucem re
dirifîuene lunae qufdem ipfa potentia eft, fod flatus qui occupauere annum tenent,
quîcqufd horum eft,extra iuffum dei tutum fuit adultero mare. An non potero lundis
care adultéra? prior eft falus pudicae.Ne quid uirginitati huius tïmerem,perfequebar
aduîterum.Vida Troia uirginibus hoftfum parcendum, nihil adhuc uirgo Priamï tû
met. CAESTII Pli. Vos ergo ad hanc diem immortales inuoeo, fie recîufuri eftis
maria? Obftate potfus. Ne Prfamf qufdem liberos fmmolaturus es. Deforibe nûc tem
peftatem, Omnia ifta patimur, nec parricidium fecimus , Quod hoc facrum eft, ufr/
gfnfs deae ternplo uirginem occidere ? libentius hanc facerdotem habebit quàm uidi/
mam. CORNELli HlSPANi, Infeftse, inquft,funttempeftates,c\:faeufunt maria*
neq? adhuc parrfcfdfum fecf, Ifta maria fî numine fuo deus regeret, adukeris claude/
rentur, MARYLLï, Si non datur nobïs ad bellum iter, reuertamur ad liberos. AR/
G E N T ARif Iterum in malum familiae noftrae fatale reuolufmur,propter adultérait,
fratrïs Iiberi pereunt,ifta mercede nollem reuerti'. At Prfamus bellum pro adultero fi/
lio gerat. Di VISIO Hanc fuaforiam fîc diuffît Fufcus,ut diceret, etiam fî alfter nauf
gare non poffent,non effe facîendum, quia homicidium effet, qufa parricidïum,quia
plus fmpenderetur, quàm peteretur. Petitur ïmpendi Iphigeniam,uindicari adulte/
rium,committi parricidium.Deinde dixit etiam fi nô immolaffet,nauigaturum.IIIam
enim moram naturae marfs ÔC uentorum effe, deorum uoluntatem ab hominibus non
inteiligi, Hac Caftfus diligenter diuffît. Dfxft enfm deos rébus humanfs non interpo.
nere arbitrium fuum,fi interponant,uoluntatem eorum ab homine non inteiligi, ut in
telIigatur,non poffe fata reuocarî,ff non fînt fata,facra profutura,fi fint, non poffe mu.
tarf.Sylo Pompeius etfamfî quod effet dfufnandi genus certum, auguri negauit cre/
dendumrquare ergo fi nefeit Chakas affirmât primum,ô

542 LIBER PRÎMVS
Si nfgrumobfourocomprehenderit aéra cornu ' 5
Maxïimisagricolispelagoq?parabfturimber* Etrurfus*
Sfn ortu fn quarto (nancg fs certffîîmus autor)
Plena3neq? obfcuris per cVlum cornibtis ibit,
Solebat autem ex Vergilio Fufous multa trahere,ut Mectnati imputaret.Totfes em
pro beneficio narrabat,non ïn aliqua fe Vergiîiana defcriptfone placuiffefffcuti in hac
.ipfa fuaforïa dïxft, cur ifte fnter eius minifterium placuft ? cur hoc os deus elegit ? cur
hocpotffîîmumfortiturpoefis ?quod tantum non impie aieb'at fe imitatum Ver/
gilium, plena deo? Solet autem Gallio nofter haec aptiffimeponere, Memini una nos
ab auditione Nicetis ad Meffaîam uenfffè. Nicetes fuo impetu ualde graeefs placuft*
Quaerebat à Gallfone Mcffala, qufd flli uifus effet Nicetes* Gallfo ait,plena deo, quo
ties audferat aliquem ex hfs declamatoribus,quos fcholaftfcf caldos uocanLftatfm dû
cebat,plena deo.Ipfo Meffala nunquam aliter eum agnouit, ab hominis auditione ue
nfentem interrogat nihil aliud quà m ut diceret,nunquïd plena deo ? Itaq? hoc ipfi fam
tam familfare erat,ut fnufto quoq? excfderet.Apud C_efarem cum mentfo effet defn/
genfo Haterfj, confuetudinë prolapfus, dixit , ÔC ille erit plena deo Quaerenti deinde
quid hoc effe ueîlet,uerfum Vergfîfj retulft, ÔC quomodo hoc fomel fibi apud Meffa/
ïam excfdiffet,8£ nunquam poftea potuiffet excidere. Tyberius ïpfo Theodoreus of/
fendebatur Nicetis ingenio , atq? deledatus eft fabula Gallionis : hoc autem dicebat
Gallio Nafoni fuo ualde placufffe, itaq; feciffe quod fn muîtfs alfjs uerfîbus Vergfîfus
fecerat,non furripfendf caufa,fod palàm imitahdi, hoc animo ut uellet agnofci: effe au
tem fn tragedia efus, feror hue fîluc, ut plena deo. Iam uultis ad Fufcum reuertar, ÔC
deferiptionibus eius uos fatïabo . Ha'c potiffimum ex hfs. quas fn fîmilitudinis trada/
tfone pofuftjcum dfceret,omnino non conceffam futurorum fcîentfam,
Initium quartae fuaforfïe.
DEliberat Alexander Magnus, anBabylonfam fntret , cum denuntfatum effet illi
refpôfoaugurfs pericuîum. ARELLII FV SCI. Quis eft qui futurorum feien
riam fibi uendïcet? nouae oportet fortis fît,qui iuhente deo canat, non eodem cbnten/
tus fit utero,quo imprudentes nafcfmur, quandam imaginern dei proférât qui iuffa
exhibeat deï,fic eft. Tantum enim regem tantïcf. redorem orbis effein metu cogit,ma
gnus ifte eft,fupra humanae fortis habïtum oportet û% cui îiceat terrere Alexandrum:
ponat ifte fuos in fydera patres Sforiginem c trahat, agnofcatfuum uatem deus,
non eodem daudatur uitae fine, aetate magna, extra omnem futurorum neceffîtatem
caput fît,quod gentibus futura praecïpiat.Si uera funt ifta,qufd fta,non hufe ftudfo fer
uft omnis Jetas? Cur non ab fnfantia,rerum naturam deostj?, qua Ifcet, uffimus ? cum
pateant nobfs fydera ÔC fntereffe numinibus Iiceat, qih'd tam ïnutili defidemus facun/
dia ? aut periculofîs atteritur armis manus ? an melius alio pïgnore quàm futuri fcîen
tia ingénia furrexerfnt ? Quf uero fn média fe ut praedfcant fatorum mffere pignora,
natales inquirunt, ÔC prima omnium melforum annorum habent initia, quo forint mo
tu fydera,in quas difeurrerint partis,contra ne deus fteterit , an placidus affîilferit fol,
an plenam lucem,an initia furgentïs acceperint, an abdiderit in nodem obfcurum ca/
, put luna, Saturnus nafeentem, an ad bella Mars militem, an negoefofum in quaeftus
Mercurfus exceperit,an bîanda annuerit nafcentf Venus, an ex humili in fublime lu/
piter tulerit. Exiftimant tôt circa unum caput tumuîtuanteis deos ? Futura nuntiant,
Plerosq? dixere uiduros, ÔC nihil metuentes oppreffît dies,alijs dedere finem propïn/
quum,at illi fuperfuere.Egentes inutiîis animae,felïces nafeentibus annos fpoponde/
runt,at fortuna fn omnem properauft iniuriam: incertae enim fortis uiuimus,unïcuïq?
ifta pro ïngenïo fi'nguntur non ex fcïentïae ui. Deerit alfqufs toto orbe locus quf te uû
ctorem nonuiderit?Babylonecluditur, cui patuit oceanus. DIVISIO, In hac fua/.
foria mhil aliud tradaffe Fufcum fcio quàm eafdem quas fupra retuîï, quÆftiones, ad
icientiâ futuri pertinentes.Ilkid quod nos deledauft prxterire non poffum. Déclama ;
bat Hifois Arellius controuerfîam, de illa, quae poftéaquàm ter mortuos peperërat,
iomniatkfedixit,utinkicopareret, Valde in uos contumeliofus fuero,fî totam con/ '
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
trouerfiam

S VA S O R I A R V M * 54*;
-
|rouerfîam,quam ego intellfgo me dfcere,Fufcus declamaret,8

544 ; LÎI.ER fïUMVS
quftjtrophseaifî ufcffti,quid erubefcis? Si uidus es, quid fmperas ? locum mouft hbiî
inutilfter,fudfcare quidem fenec^ Xerxem neq? iam quemquam Perfarum aufuruni
ïn Gr-eciam effundere fo,ideo magis ïpfîs rrophaea ruenda. Si qufs unquam ïllïnc uerî
turushoftfs effet, ut confpedû trophaeorum anfmf mflftum accenderentur,hofti.inî
frangerentur, BLANDVS dfxit, repleat fpfe prius hiatus» ÔC maria in antiquam fa/
-ciem reducat,apparere uoluit pofterfs quemadmodum uenerit, appareat etfamquem
admodum redierît. TRIAK1VS, Omnf dfmiffadfuffîone tantum exukauit, quod
audierit Xerxem uenire ad fe, ipfis nouam uidoriam noua trophaea. SYLO POM>
P ElV s Ventifto génère fententiae ufus eft,nifî toIlit.s,înquit, trophaea, ego ueniami
hoc ait Xerxes,nffi haec trophara toIIftfs,flIa ponetis . Alteram partem folus Gallio dé
clamauk, ôC hortatus eft ad tollenda trophaea , dfxit glorïae nihil detrahï, manfuram
enim memoriam uidorïae quae perpétua effet, ipfa trophaea ÔC tempeftatîbus fis. aeta/
te confumfjbellum fufofpfendum fuiffe pro libertatê, pro coniugfbus, pro Iiberis, prq
re fuperuacua, ÔC nfhil noeftura fî fieret,non effe fufeipiendum. Hic dixit utique tien/
turum Xerxem , ÔC defcripfit aduerfus fpfos deos tumentem,defnde habere fllum ma
gnas ufres, neq? omnes illum copias in Graeciam produxiffe, nec omnes perdidïffè in
Graeckatimendam effe fortunae uarietatem,exhauftas effe Crxcix uires , nec poffe
iam pati alterum bellum,illi effe fmmenfam multitudfnem hominum. Hoc loco dîfer/
tiffîmam fontentiam dixit, quae uel in oratione uelin hiftoria ponftur, diutius illi péri/
re poffunt,quàm nos ufncere»
Initium fextae,De morte Ciceronis dariffîma,
DEliberat Cïcero an Antonium deprecetur, Q_, A TER IV S, Sciant pofteri pc*
tufffe Antonio feruire Rempublicam,non potuiffe Cfceronem, Laudandus erit
tfbf Antonfusjfn hac caufa etiam Ciceronem uerba déficient, Crede mihi, fidiligen/
ter te euftodieris, faciet tamen Antonius quod Cicero tacere non poffit. Si intelligi.3
Cicero,non dicït,roga ut uiuasyfod roga ut fermas: quemadmodum autem hune fena
tum intrare poteri's exhauftum crudeliter ? repletum turpiter ? Intrare autem tu fena/
tum uoles,in quo non Cn. Pompeium uïfurus es, non M, Catonem, non Lucuîlos,
nonHor.enfium,non Lentulum atq? Marcellum ? non tuos,inquam, Coll. Hircium
ÔC Panfam? Cicero quid în alieno feculo tibi? Iam noftra perada funt, M. Cato folus
maximum uïuendi morïendiq? exemplum,mori maluit quàm rogare, nec erat Anto/
nium rogaturusjfic" illas ufq; ad ultimum diem puras à ciuili fanguine manus, in fe in/
fedas,acerrime armauït , Scipio cum gladïum poni iuffus foret, dicitur abdidïffè fo>
quaerentibus quiinnauem tranfîerantmfîftfbus fmperatorem,fmperator,fnquft,bene
fe habet,Vfdus uocem ufdorfae mffît*Vetat,fnquit,MiIo rogari iudices. V- CL.nûe
ÔC Antonium rogat, P O RTII LATRO NI S. Ergo loqukur imperator Cïcero, ÔC
non timet Antonius,îoquftur,fnquam,Antonfus,ut Cicero timeat? Ciuilis fanguinïs
Syllana fîtis in ciuitatem redit, ÔC ad trium uiralem haftam pro uedigalibus ciuium ro
manorum mortes locanturjniufta bella albo Pharfalica ac Mundenfis Murinenfîsq-?
ruina ufnckur,confularfa capita auro rependuntur. Tufs uerbis Cicero utendum eft,
o tempora,o mores: uidebis ardentes crudelitate fîmul acfuperbfa oculos, ufdebfs ik
lum non hominis fod belli ciuilis uultum, uidebis illas fauces per quas Cn.Pon.peif
bona tranfferun.jilla latera, illam tonus corporis gladiatoriam fïrmitatem:uidebis il/
lum pro tribunal! loco,quem magifter equitum cum raptaretur,praeerat, uomitu fn/
dauerat, Supplex accidens genibus deprecaberïs,cY ore,cui fe débet falus publfca,hu/
mili,in adulatïonem uerba fubmittes ? Pudeat Verrem quod quia proforiptus fortfus
périt, CYRi MARILLI ESERNINI occurrat tibi Cato tuus, cuius à telaudata
mors eft,Qufcquam ergo tanti putas, ut uitam Antonio debeas? CAESTII PII Si-,
ad defîderium populi refpfcfs Cicero,quandocuncpi perferfs,parum ufxifti;fî ad res ge
ftas,faris uixifti: fi ad iniurias fortunae ÔC pnefentem Reipublicae ftatum, nimium diu ,
uïxiftûfi ad memoriam operumtuorum, fomper uidurus es, POMPEi SYLONiS
Scias licet tibi non expedïre uinere,fî Antonius permfttft ut ufuas,Tacebfs ergo pro/
feribente Antonio?& Rempublïcam laniante? ÔCne gemitus quîdemtuus liber erit?
v.:'--. -* Malo
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

SVASORIARVM 545
Maîo populus Romanus mortuum Cfceronem quàm uiuum defîderet. TR I A R II,
quae charybdïs eft tam uorax? Charybdfn dfxf? quae fî fuit,animal unum fuft,uix me/
diusfidius oceanus tôt res tamcg diuerfas uno tepore abforbere potuiffet. Huic tu fie/
uïenti putas Ciceronem poffe fubducî? ARELLUFVSClAb armis ad arma dïfcur
rftur,forfs uidores dum trucidamur,dum in fanguine ïnteftfnus hoftfs ïncubat , qufs
non hoc populî Romani ftatu Cfceronem ut ufuat cogi putat ? Rogabfs Cïcero turpi
ter Antoniû, fruftra?Non te ignobilfs tumulus abfcondet,fdem ufrtutis tuae qui finis
eftïmmortalfum, humanorum operum cuftos memoria, quae manfurf ufta perpétua
eft,fn omnfa te focula facratum dabit.Nfhîl alfud intercidet quàm corpus fragïlitatïs
caducae,morbïs obnoxium,cafibus expofitum, profcriptionibus obiedum. Animus
uero diuina origine hauftus,cuf nec fenedus ulla,nec mors,onerofî corporis uinculïs
exolutus,ad fedes fuas ÔC cognata fydera recurret. Et tamen fi ad aetatem annorum q?,
nunquam obforuatum uiris fortibus,numerum refpicimus,foxaginta fupergreffus es,
nec potes ufderî non nïmïs uixifle, qui morerfs Reipublic-è fuperftes. Vïdïmus furen
tia toto orbe ciuilïa arma, ÔC poft Italicas Pharfalicasc|? acies Romanum fanguinem
haufît i£gyptus,quid indïgnamur in Cïceronem Antonïo lïcere, quod ïn Pompeium
Alexandrino licuït, An nonoccidunturquiadindignosconfugiunt? CORNËLII
HISPANI, Proforiptus eft ïlle qui tuam fontentiam fecutus eft,tota tabula titre mor/
ri prael.udftur,alter fratrem profcrïbi,alter auuncuïum patitur,qufd habes fpef ? Vt Ci
cero periret,tot parrïcidia fada funt.Repete age,tot patrocinia,tot clïentelas ÔC maxi/
mum beneficiorû tuorum teïpfum , iam intelkges Ciceronem in mortem cogi poffe,
in preces non poffe. ARGENT ARII. Explicantur triumuiralis regni delicata conui
uia, etpopina tributo gêtium ïnftruïtur,ipfo uïno ÔC fomno marcïdus deficfentets ocu
los ad capita proforiptorum leuat. Iam ad ifta non fatis eft dicere hominem nequam,
)D I V I S I O *Latro fie hanc diuïfit omnem fuaforfam,etfam fî impetrares uitam ab An
tonio,non putes tanti rogare,defnde impetrare non potes. In priore illa parte pofuit,
Turpe effe cuîlibet Romano, nedum Cïceroni uitam rogare . Hoc loco omnium qui
ukro mortem oppetiflent exempla pofuit: deinde ïnutilïs illi fua uita futura proponï/
tur,morte grauior,detrada libertatê. Hic omnem acerbitatem feruitutis futurae deferi
pfîtjdefnde non.ftiturum fïdei ïmpetrate. benefïcïum.Hic cû dïxïffèt,alïquïd erit quod
Antonium offendat aut fadum tuum, aut dïdum,autfilentfum,aut uukus,adiecitfoti
tentiâjhaud eu placaturus es.ALBVTlVS aliter diuifît, primam partem fecit,mbri/
endum effe Cïceroni etiam fî nemo profcrïberet , cum haec infodatio temporum fiiez
rit: deinde moriendum eft, ille enim fe fua fponte confïcere.,quia moriendum effet,
etiam ff mori noluiffotjgraues odîorum caufas effè,maxîmam caufam profcriptio/
nis ipfum effe Ciceronem * Et folus ex declamatoribus tentauit dicere , non unum illi
effe Antonium infeftum Hoc loco dixit illam fontentiam , fî cui ex triumuiris non es
tnùffus , grauis es . Et fila fententia ualde excepta eft , rogo Cicero, ora unum, uttri/
bus formas. CAESTIVSiîc diuifît.Morî tibi utile eft,honeftum eft, neceffe eft ut lu
ber &"illibatae dignitatis confummes uitam.Hic illam fontêtïam dixitaudacem,utnu/
rnereris cum Catone3qui feruire nec Antonïo qufdem nondû domino potuit. MAR/
CELLVS hune fonfum de Catonê melius.Vfq? eo ne omnfa cum fortuna populî Ro
roanï conuerfa funt,ut alfqufs delibéret,utrum fatius fit uiuere cum Antonio, an mori
cum Catonê? Sed ad diuffîonem Caeftfj reuertamur, dfxit utile effe, ne etiam crucia/
tus corporis patereturinon fimplfci fllum modo perfturum,fi fn Antonfj manus incï/
diffet,ÔC in hac patte cum dëfcripfiffet contumelias ïnfultantium Cïceroni ÔC uerbera
ÔC tormenta,dïxit illam multum laudatam fententiam.Tu mehercules Cïcero cum ue
neris ad Antonium, mortem rogabis. VARIVS GEMINVS fîcdfuifit,hortarer
te,fi non akerutrum utiq; faciendum effet,autmorfendum,aut rogandum, ut morere
ris potius quàm rogares,&. omnia complexus eft,quae à ca.teris dida erât, fed addidit
ÔC tertîum:adhortatus eft fllû adfugam,fllfc effe M,Brurum,fllfc CCafîïum,iiIfc Sex,
Pompeium.Et adieck fllam fontentiam quam Caflîus Seuerus unice mirabatur, quid
ddïciemus? ÔC Refpub.foos trfumuiros habet* Deinde etiam quas petere poffit regia
2. ? nés
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

546 LICET*. PRIMVS
nés perc«rrit,Sieilîam dfxft uindicatarn effe ab illo , Cilfcfam à procôfuïe egregfe ad/
iîîfnfftratâ,famflfares ftudfjs eius ôC Achafam ôC Afîam,Deiotari regnû oblïgatum be
neficijs,i£gyptum ÔC habere beneficfj memoriam, ÔC agere perfidiae ponitêtiam, fod
fllum maxime in Afîam ÔC Macedoniam hortatus eft in Cafffj ÔC fn Bruti caftra. Item
' Çaffïus Seuerus afebat alfos declamaflê, Varium Gemïnum uïuum côfîlium dedïfle,
Alteram partem pauci decîamauerunt, nemo aufus eft Ciceronem ad deprecandum
-Antonium hortari,bene de Ciceronis animo fudicauerunt . Gemfnus Varfus decla/
mauit alteram quoq; partem ÔC ait, Spero me Cïceroni meo perfuafurum'ut uelitui/
uere,quod grandia loquitur, ÔC dicit,Mors nec immatura confuîari,nec mifera fapien
ti, non mouet me idiotam , périt, Ego belle mores hominis noui, facïet, rogabït, nam
quod ad feruitutem pertïnet,nô recufabït,ïam collum trïtû habet, ÔC Pompeius iHum*
.ÔC Caefar fubfecerunt,Veteranum mancipfû uïdetis, ÔC quàmplura alia dixit fourrilia
ut illi mos erat,Diuifît fic,ut diceret,non turpiter rogaturum, non frùftra rogaturum;
.in priori parte pofuit,non eflè turpe,cfuem uidorem rogari à ufdo, hfc quàmmuki ro
gaffent C, Caefarem , hfc ÔC Ligarium : deinde neiniquum effe quidem Cïceronem fà
tfsfacere,quf prior illum profcripfiffet,qui ÔÇ iudicaflet ab eo femper nafci fatfsfadfo/
nem,ac dato rogari,Dcfnde non pro uita illum fod pro republica rogaturum, fatis illû
uixïffe fibi.reipubk'cae parum »In foquêti parte dixir,exorari folere fnfmfcos,ipfum exo
ratum à Vatinio, C.quoq? Verri affuiffe, faciîfus exorari Antonfû poffe, qui cum ter/
tins effet,ne qufs tribus hanc tam fpeciofam clemctix occafîonem priaeteriret: fortaffe
irafci Antonium, qui ne tanti quidem putafîet illum quem rogaret, Fugà quam péri/
culofa effet cum defcripffffet,adfecft3quocunq? perueniffet foruiendum illi efîe,feren/
dam aut Cafffj ufolentfam aut Bruti fuperbfam aut Pompefj ftultfcfâ.Quando in hanc
fuaforiam incfdfmus,non alienum puto, fndfcare quomodo quffq? fe exhfftorfcfs ad/
uerfus memoriam Ciceronfs gefferît.Nâ quod Cicero nec ta timidus fuerit ut rogaret
Antonium, nec tam ftultus ut exorari poffe fperaret , nemo dubitat, excepto AfînfO
Pollfone qui fnfeftiffîmus famae Ciceronis permanfît, ÔC is etfam occafîonem fchola/
dldlterius fticïsf occationededit+SoïentenimfchoIaftiddeclamatoresponerc*.
fuifori& Alfa fuaforïa pro Cfcerone*
T~\ Eliberat Cfcero,an promfttente faîutem Antonio orationes fuas comburat.He.c.
X__y inepte fida cuilibet uiderf poteft.Pollïo unit illam ueram uideri,ita enfm dfxit id.
illa oratione quam pro Lamia dedit* A S INII POLLIONIS Itaq? nunquam perfice
ret,nec mora fuit,quin euitaret, fuas effe quas cupidifîîme effuderat orationes ïn An/
tonïum,mukïpîicesc|? numéro ÔC accuratïus fcrïptas illis côtrarias edere, ac ueluti ïpfo
palàm pro concione recitare , pollicebatur : caeteraq? his alia fordidïora multo,ut tibi
facile îiqueret, hoc totum adeo faîfum effe, ut ne ïpfo quïdem Pollio în hiftorijs fuis
ponere aufus fît,Huïc certe adfoni efus pro Lamia qui interfuerunt, negant eum haeb
dfxîfle, nec em mentiri fub triû ufrorû çonfcfentfa fuftfnebat, fod compofuiffe, Nolo
autem uos iuuenes mef contriftarf,quod à declamatoribus ad hiftoricos tranfeo, fatifo
faciam uobis,c\. fortaffe effîcïam,ut his fontentfjs ïedis folïdis ôC uerum habentibus rê
fttquiores cedatis,fEt quia hoc fî tamen reda uia cofequï non potero,decipere uos cogaf,uekiti
f. contdtionis faîutarê pueris daturus potionem,apfînthfatf pocuîi,Huius adeo tcontredatïonïs côfi
lium habufffe Cfcerone nô dicît,ut neget tempus habufffe, Ita enfm ait L I V I V 8. M*
Ciccrofub aduentû trfumufrorum cefîèrat urbe, certum habensfd quod erat,non ma
gfs Antonio eripi fe quàm Caefari Caffîum ÔC Brutum poffe , prfmo kiTufcuIanum
fugit,inde tranfuerfîs itineribus inFormianum,ut ab Caieta nauîm confcenfurus pro
ficffcatur . Vnde alfquotîes in akum prouedum cum modo uenti aduerfî retulfffentj
modo ïpfo iadationem nauïs caeco uoluente fludupatf non poffet, taedium tandem
eum ÔC fugae ÔC uitae cepk,regreffusq? ad fuperiorê uiîlam,quae paulo plus mille paffï/
bus à mari abeft,Moriar,inquir,in patria faepe foruata.Satfs confiât, feruos fortiter fi'-
deliterq? paratos fuiffe ad dimicandum, ïpfum deponi ledïcam ÔC quietos pati, quod
fors iniqua cogeretjiufffffe.Promfnenti ex ledfca prxbentic^ fmmotam ceruiccm ca/
put praecifum eft: nec fatfs ftolida: crudelitati milftum fuft,manus quoq? fcripfîffe ïà
i -. . . Anto/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

SVASORIARVM 547
Antonium exprobrantes praecfderunt.Ita reîatum caput ad Antonium iuffuq? eius ïn
"ter duas manus in roftris pofîtum, ubi ilîecôful, ubi faepe confularis, ubi eo ipfo anno
aduerfus Antonium , quanta nulla unquam humana uox, cum admiratione eloquen
tiae auditus fuerat: uix attolîcntes Ïachrymis oculos homines ïntueri trucïdata mem/
bra eius poterant.Baffus Aufïdius, fin. ipfo nihil de animo Ciceronis dubitauït, quik
fortiter fo morti non praebuerït tantum,fed obtulerït, AVFIDIIBASS I. Cïcero pair
lum remoto uelo poftquam armatos uidit,ego uero confifto,aitjâccede ueterane, ÔCfi
hoc faltem potes rede facere,incide ceruicem.Trementi deinde dubitantiq?,quid fi ad
me,irtquit,primum ueniflêtis? Cremutius Cordus, fiCipfoai.. Cfceronem cum cogf/
taffet,utrum ne Brutum,an Caffium3an Sex.Pompeiû peteret, omnia illi difplfcufffo»
prêter mortem* C REM V TU CORDI,QuibusuîfîsIaetus Antonius, cûperadam
profcriptfonem fuam dixiffet, effet qufppe non fatfatiis modo caedendfs cfuibus, fed
defedus.quoque fînt pro roftris exponit.Item qua faepîus ille ingenti cïrcumfufus tur¬
ba procefferat,quae pauloante coluerat pifs concfonibus,qufbus muîtorum capfta for/
uauerat_tûper artus fuos Iatus,alfter ac foïitus erat,à ciufbus fufs confpedus eft,"1" prae fpendenti
tendêtf capftf orf cf? eius impêfa fanie , breuf ante princeps fenatus Romanfq? nomfnis
titulus,tum precium interfedoris fui, Praecipue tamen foluitpedora omniû in Iachry
"mas gemituscj? uïfa ad caput eius deligata manus dextra,diuinae eloquentiae mïniftra:
caeterorumqj caedes priuatos Iudus excitauerunt,illa una communem.B RV Ti D II
NI G RI , Eîapfus intérim altéra parte uillae Cic. ledica per agros ferebatur, fod ut uû
dit appropïnquare notum fîbi milïtem Popiliû nomine,memor defenfum à fe, Iaetiore
uuku afpexïr:at ïîIe,uidorïbus idipfû imputaturus,Occupat facinusicaputq? decifum,
nihil in ultimo fine uitae facïentis, quod alterutram in partem poflêt notâri , Antonio
porrat,oblitus fe pauloante defenfum ab illo.Ethic uoluit pofïti ïn roftris capitis mifo
rabilem faciem defcrïbere,fed magnitudine rei obrutus eft.Item BRVTIDINIGRI
Vt uero îuffti Antonq inter duas manus pofîtum in roftris caput confpedum eft,quo
totfes audittim erat loco, fedato gemitu ÔC fletu maximi uiri inferiae, nec ut folet ita de
pofïti in roftris corporiVeoncio audiuit, fed ïpfa narrauït * Nulla non pars fori aïiquo
ïadationisinclytaefîgnataueflfgio erat, Nemo non alfquod efus fn fo merftum fate/
batur, hoc certe publicum beneficium palàm erat, illam mfferrimi temporis feruftu/
tem ac aleam delatam în Antonium,Quoties magni alicuius mors ab hïftoricis nar/
rata eft,toties ferè totïus confummatio uitae,Ôd quafî funebris laudatib reddïtur: hoc
fomel atque iterum à Thucydide fadum, idem ïn pauciflîmis perfonîs ufurpatum à
Saluftio, Lïuius benignïus omnibus magnïs uiris praeftïtït, Sequentes hiftorici mul/
toid effufîus fecerunt, Cïceroni hoc,ut graeco uerbo utar, ïmTomop Lïuius reddit*
TITI LlVII , Vixit très ÔC foxaginta annos, ut fî ufs abfuffîet ne fmmatura quidem
mors uiderf poffïuingenfum 8_. operibus ÔC praemfjs operarum felfx:ipfo fortunae dfu
profperae ôC in îongo tenore felfcftatis, magnfs fnterim fdus uulnerfbus. exik'o, ruina
partium,pro quibus fte_erat,filiae morte, exitu tam triftî atque acérbo, omnium ad/
uerfbrum nfhfi ut uiro dignû erat tulit,praeter morte, quae uere aeftimanti minus indï/
gna uideri potuit, quod à uidore inimico crudelïus paffus erat, quàm quod eiufdem
fortuna côpofîto feciffet,Sf quis tamen uirtutibus uitia penfarit,uir magnus,acer,me
morabilïs fuit,&. in cuius laudes foquendas Cicérone laudatore opus fuerit.Vt eft no
fier candfdfffî'mus omnïum magnorum ingenïorum aeftïmator T. Lïuius plenifff/
mum teftimonïum Cïceroni reddidit . Cordi Cremutfj non eft operae déferre eu'/
àm redditam Cïceroni laudatïonem . Nihil enim ipfo Cicérone indïgnum eft, ac ne
hoc quidem,quodpenè maximum eft,toIerabfle eft. CREMVTII CO RDI. Prfua/
tas enim fimultates deponendas interdum putabat,publicas nunquam.Vides creden
dam eius non folum magnkudinetn uirtutum,fod mukitudinem quoq? confpiciendâ,
AVFIDII B A S S I. Sic M, Cicero deceflît, uir natus adReip,faIutê,quae diu defen/
fa ÔC adminiftrata in fenedute demû e manibus efus elabftur, non ipfîus uitio lîefa,qd"
ïiihiî in falute eius aliud illi, q? fi carufffet Antonio^Iacuft,Vïxït fexagfnta ÔC très an/
nos,ïta utfomg aut peteret alterû, aut fnuicê peteret, nullamq? rem rart'us,^ diê illum
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Z 4. quo

548 LIBER PRIMVS
quod nu\W intereffet ipfum mori,uïdit, Pollio quoq? Afinfus, quf Verrem Cfceronfs
reum fortfffîme moriêtern tradfdft,Cfceronfs mortem folus ex omnibus maligne nar/
rat,teftimonîum tamen quamuis fnuitus plénum ei reddit. A S I N 1 1 P o L L Iô Ni S
Huius ergo ufritottantfsq? operibus manfurfs,fnomne aeuûpraedfcare,cuïusfngenîo
atq? induilriîe fuperbe natura pariter atq? fortuna obfecuta eft. Ei qufdem fades de/
cora ad fonedutem profperaq? permanfît ualetudo, tum pax dfutina,cuius inftrudus
eratartibus3côtigït,nâq?àprifcafeueritateiudïcisexadi, maximorû noxiorum mul/
tïtudo pro uenit, quos obftridos patrocinio fncolumes plerofq? habebat. Iam felicifff/
ma confulatus ei forspetendi ÔC gerendi munera magna,deû confilio, induftriaq?:uti/
nam moderatius foeundas res,cVfortius aduerfas ferre potuiffet: nâq? utraeq? cum ue/
nerant ei,mutari eas non poffe rebatur.Inde funt inuidiae tempeftates coortae graues
ïn eû,certiorq? fnfmfcfs aggrediendf ffducfa:mafore enim fîmultates appetebat anfmo
quàm gerebat.Sed quando mortalium nulli uirtus gfeda contigit,qua maior pars uû
tx atq? ingenfj ftetit,ea fudfcandû de homine eft.Atq? ego ne mfferâdf qufdê exftus eïi
fuiffe iudicarem, nifî ipfo tam miferam morte putaftet. Affirmare uobfs poffum nihil
effe fn hiftorfjs eius hoc,quê retuli,loco dïfertïus,ut mihi tunc non la udalfe Ciceronê,
fed certaffè cû Cfcerone ufdeat.Nec hoc deterrêdi caufa dico, ne hiftorïas eius légère
concupifcatïs,concupifcite,&* pènas Cïceroni dabitis.Nemo tamen ex tôt difertffuV
mis ufrfs melfus Cfceronfs mortem deplorauft quàm Cornélius Seuerus*
CORN EL II SE VERI.
Orad) magnanimum fpirantia penè uirorum
In roftris facuere fias, fed enim abftulit omnis,
Tanquam fola foret raptï Ciceronis imago,
Tunc redeunt anîmis ingentia confulïs ad^a,
Iurataeq? manus,deprenfad) fædera noxae,
Patritiumq? nefas,eft nunc ÔC pnna Cetegf,
Deiedusq? redit uotis Catiîina nefandis,
Quid fauor aut cætus,pleni quid honoribus anni
Profuerunt,facris ÔC uita quid artibus ada?
Abftulit una dies aeui decus, idaq? ludu
Conticuit Latiae triftîs facundia Iinguae,
Vnïca follfcftfs quondam tutela falusq),
1 Egregium fomper patrfae caput,flle fenatus
Vindex ille fori,legum rftus q?,togaeq?.
Publica uox efus aeternum obmutuït armis.
Informes uultus fparfamq? cruore nefando
Canr'cfem facrasq? manus, operumcfmfniftras
Tantorum, pedibus ciuïs proieda fuperbis
Proculcauit ouans,nec lubrica fata deosq?
Refpexit,nuIIo luet hoc Antonius .euo,
Haec nec ïn Haematio mïtis uidoria Perfo,
Nec te dire Syphax, non fecit in hofte Philippo*
Incp triumphato Iudïbria cundalugurtha
Abfuerant,noftr_eq? cadens férus Hannibal irae,
Membra tamen ftygfas tuîk fnufolata fub umbras.
Non laudabo munfcfpem noftrum bono uerfu ex quo hfc multo meïîor Corne.fj Se/
ueri proceffit, Contfcuft latiae triftîs facundia lïnguae,SextïliusEna fuit homoinge/
niofus magis quàm eruditus , inaequalis poeta, ÔC penè quibufdam locis talis, quales
effè Cicero Cordubenfes poetas aft , pfngue quiddam fonantis atque peregrinum, Is!
hanc ipfam profcriptfonem recîtaturus indbmo Mefîàlae Corufnf, Polk'onem Afinf/
um aduocauerat, ÔC fn princfpfo hune uerfum non fine affenfu recîtauir,
Deffendus Cïcero eft latiaeq? filentfa linguae. Pollio Afinfus non «quo animo ttilifi
ÔC aft,MeflàIa,tu qufd tfbf lîberum fît in .domo tua ufderfs . ego iftum auditurus non
£/- - fum,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

_ VAâORlARVM ' 549-
fum,euî tnutus ufdeor , atq? ita cofurrexft ne fnterfuîffet recftatîonf eorum,quod Cor
nek'um fcf

% . '.
5$p;. LIBER, PRIMVS
amores ciuili fanguine luxurîantem , hominem qui creditoribus fuis oppfgnerauif
Rempubîicam,cuius gulae duorum principum bona Caefaris ÔC Pompefj non potue/
runt fatiffacere.Tufs utar Cïcero uerbis, cara eft cuïquâfalus,quàm aut dare?aut erû
père poteft Antonius. Non eft tanti feruare Ciceronem, ut feruatum Antonio de/
beam. TRIARII Compulfus aliquando pop.Rom. in eam neceflïtatem eft, ut nihiî
haberet praeter Iouem obfeffum S-'Camiîlum exulem , nullum tamen fuit Camflli
opus mafus,quàra quodîndignum putauït,uïros falutem padioni debere* Ograuera
uitam etiam fi fine precio daretur. Antonius hoftis à Republfca iudicattis, nunc ho/
ftem Rempublïcam ïudicat, Lepidus, nequïsputet illum maie- Antonio colîegam
placuiffe , alienae femper dementïae acçeffîo , utrfufque collège mancipium , nofter
dominus* ARGENTARII* Nihil Antonio credendum eft, mentior, quid enfm ifte
non poteft, qui occidere Ciceronem poteft ? qui feruare, nifî cradeîfus qp pccfdebat,
non poteftJgnofcentem tibï illum putas , qui fngenfo tuo irafeitur ? ab hoc tu fperas
uitara,cui nondum uerba tua exciderunt? Vt corpus quod fragile cVcaduCum eft fot
uetur , pereat ingenium quod aeternum eft ? ego mfrabar fi non fupplicio crudelioç
effet Antonij uenia * P, Scipionem à maioribus fuis defoîfcentèm generofa morsi'n
numerum Scipionum repofuit.Mortem tibi remïttit,ut id pereat quod folum in te im
mortale eft.Quaîis eft padfo?Aufertur Cïceroni ingenium fine uita, promittuntur
obliuione nominis tui pauci feruitutis anni. Non ille te uiuere uuk, fod facere ingenfj
tuifuperftftem.Viue,ut Cfcero audfatLepfdum, Cïcero audïat Antonium,nemo Ci/
ceronem ? Patieris perire , ut quod ïn te optimum habes, ante te efferas. Sine dura/
re poft te ingenium tuum,perpetuam Antonij profcrïptionem. A RELLII FVSCI*
Quoad humanum genus incoîume manferit.quamdiu ufus literis , honor fumm ae elo
quentiaeprecium erit,quamdiu rerum naturae aut fortuna fteterit aut memoria dura/
uerit,admïrabiîe pofteris uïgebit ingenium, ÔC uno profcrfptus feeuîo proforfbes An/
tonfum omnfbus . Crede mfhi uïliflîma pars tui eft , quae tibi uel erîpf uel donari po/
teft. Ille uerus eft Cicero, quem proferibi Antonius non putat, nifi à Cicérone poffe»
JSIon ille tihïremittit profcrïptionem, fod tolli defiderat fuam. Si fidem deceperit An>
tonius,morierfs:fî prgftiterit,forufes.Quod ad me attinet,fallere malo.Per te M.Tulli
quatuor ÔC foxaginta annos puîchre ados,per falutarem Reipub. confulatum, per m.
ternam fi pateris ingenfj tui memoriam, per Rempub,quae ne quid te putes carum flli
reli'quereantec confeffus quod noluerfs mon,.
H VI V S fuaforïa: alteram partem nemînem fcio dedamaffe, omnes pro libris Cïcero
TRis-b.llic.iti fuerunt, nemo pro ipfo , cum adeo illa pars non fît mala, ut Cïcero, fî haec
condïtfo ei lata fuiffet,delfberaturus non fuerït , Itaqt; hanc fuaforiam nemo déclama./
; ufteffi'cacfusquàmSyIoPompefus,nonenfmadillafpecfpfafecontuli't ad quae Cae/
ilïus qui dfxft,hoc graufus effe fuppk'cfum quàm mortem, ÔC ideo hoc Antonium eli/
gere,breuê uitam elfe hominf,multo magfs fenî, i'ta memoriae confulendum quae ma/
gnis uiris «ternftatem promitteret, non quaîibet mercede uitam redîmendam, ÔC has
condftfones intolerabfîes effo, omnfa potius fubeunda quàmmonumenta fngenij fut
ipfum exurere.Iniurfam fllum fadurum populo Ro* cufus îfnguam în çiuem extolif/
fet,ut infolentfs graecice ftudia tanto antecederet ÔC eloquentia, quanto fortuna: infu/
f-degenere riam fadurum generi humano , pcenïtentiam illum adurum tamf degener fpiritus
emptïpcum in feruïtute fonefoendum fuiffet,fn hoc unum eloquentia utendum,ut lau/
daret Antonium, Malle cum illi ait,dari uitam, eripi ingeniû. SYLO POMPEIVS
fîc egit ut dïceret, Antonium non pacïfcï fed illudere, non effe illam conditipnem fed
contumeliam ? combuftïs enim libris nihilominus oceffurum : non effe tam ftukum
Antonium, ut putaret ad rem pertfnere libros à Cfcerone comburi , cuius forfpta per
totum orbem celebrarentur,ct hoc petere eum quod poffet ipfo facere, nffî forte non
effet în feripta Cfceronfs îs qui effet in Cicerone. Quare nihfl alfud eum agere quàm
ut ille Cïcero multa fortiter de mortis contemptu Iocutus ad turpes condftfones per/
dudus occfderetiir. Antonium flli non uitam cum conditïone promfttere,fodmor/
,tem fub infamia qua.rere. Item quod turpiter poftea paffurus effet, nunc illum for/
titer
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

s vasoriarVm ! 551
tirer debere pati.Et haec fiiaforia ïnfignfta eft , Dixit enim fontentiam Cacozelix gë/
nere humillïmoÔc" fordidiffîmo, quod detraduautadiedionefyllabae facit fonfum*
Proh fadnus indïgnurn,peribit ergo quod Cicero forîpfït, manebït quod Antonius
proforïpfit. Apud C«eftium praetorem decîamabat hanc fuaforiam Surdfnus ïngenio
fus adolefoens àquograecae fabulae déganter ïnlatinum formonem conuerfae funt.
Solebat dulces fontentias dicere,fréquentïus tamen praeduîces ÔC ïnfradas.In hac fua/
forfa cum ïufïurandum bellis fenfîbus priorfbus compIexuseffet,adiecit,itatele/
gam, C AESTIV S homo nafutiflîmus dfffîmuîauft exaudiffe fe,ut adolefcente orna
tum quafî imprudens obfurgaret,qufd dixifti ? quid ita te fruar ? Erat autem Caeftius
nullfus qufdem ingenfj, Cïceroni' etïam fnfeftus,quod illi non împune cefîït:nam cum
M, Tul.fîlius Ciceronis Afiam obtineret, homo qui nihil ex paterno ïngenio habuît
prêter urbanitatem,cfnabatapud eum Caeftius. M, Tullïo ÔC natura memoriam
dempforar,et ebrfetas,fî quid ex ea fuperat,fubducebat,fubfnde ïnterrogabat,quis ille
uocàretur qui in imo recumberet : &. cum fxpe fubiedum nomen C-eftfj excfdiffèt^
nouiffîme feruus ut aliqua nota memoriam efus faceret certiorem, fnterrogantf do/
mfno qufs file effet qui in imo recumbéret,ait, hic eft Caeftîus qui patrem tuum nega/
bat Ikeras fciffè; afferri protinus flagra iuffît , ÔC Cïceroni ut oportuit de corfo Caeftfj
fatisfecft,Erat autem etïam ibi pietas.Non exîgeret Scordalus Hybriae difertiffîmi uû
ti filio maie apud fo caufam agenti. ÔC cum in quadampoftulatfo/
ne Hybrfas partibus ftultorum locum adlîteram omnibus agnofcêtibus diceret. Age
inquit,non putas me fcripta didiciffe patris mei, quoufq? tandem abutere Catilina pa
tïentfa noftra? GARGONIVS amabflfffïmus in hac fuaforïa dixit duas res, quibus
ftukiores ne ipfo quidem unquam dixerat:unam in principïo, nam cum cipiffe t fcho
lafticorum frequentiffimo iam more à iureiurâdo,ôi. dïxiffèt multa: fta quàmprimunl
tantum timeat,quantum poteft, fta ut totus ufuat Cïcero aut totus morïatur, ut ego
quae hodïepro Cfceronfs ingenfo dfxero nulla padfone deîebo , Alteram rem dfxft,
cum exempla referret eorum quf fortiter perforant: IubacY Petreîus, mutuïs uulnerf/
bus concurrerunt ÔC mortes funerauerunt,
Librf primi fuaforfarum finfs*
LVCII ANNEI SENECAE C O N T R O VE R S I A R V M
LIBER SECVNDVS
Liberi parentes alant,aut uinciantur,
v o fiatres inter fe dfffïdebant, aîteri fiîius erat : patruus ïn egefta/
tem incïdit,patre uetante adolefoens illum aIuit,ob hocabdicatus,
tacuit,adoptatus à patruo eft,patruus accepta haereditatê locuples
fadus eft,egere c pateriuetante patruo aluit illum, abdicatur,'
DEFENSIO ADOLESCENTIS. Quid mihi obfjcfs ? puto lu
xuriam,quicquid unquam immodefta largitione effudimus, id o/
mne confumebatur in alirnêtum duorum fonum, cum uetaret me
pater alebat ipfe,mihi cum egerem alimenta non dabat,eô iam perdudus erat, ut om/
nem fpem ultimorum alimentorum in ea domo poneret, in qua habebat abdicatum,
ÔC inimicum. Ecce oppreffît increfcêtem,quïd adurus es ? pluris tibi îpater efferêdus d,frater
quàm alendus eft,qufs rogatus eft?aut qufs porro tam locuples,frater alere no poteft,
Mfferrfmus fenex diuitias fuas ôC iam extremû blandfmentum in ftfpem perdfdft.Ipfe
inquit,me no aluït,imïtatfonê alïenae cuîpse innocêtiam uocas.Nec eo quidê aeftïmas,
quanta ifta crudelitas fît.quod fî quis fratrem non alit, nec à filio quidem alendus eft.
Quid adoptionem iadas?tunc ad te ueni cû haberem diuitem patrem. Parcius quaefo
Ératres,Pr

55*. LIBER SECVNDVS
poffum reducere,facïamlioc quod uultus quoq} ueftrihortantur,Surgitepatres3ad«/
fte iudices,alter mihi ex parentïbus feruatus,aker feruandus eft: porrfgîte mutuas ma
nus fn gratfam, me ftderf médium pîgnus addite * Inter duos contendentes, médius
elidor.Ergo morientem uidebo,per cuius cfneres iuraturus fum ? Omnis fnftabfîïs ÔÇ
incerta félicitas eft, Quis crederetïacentem fuper crepfdfnem Marîum fuiffe confu/
lem,aut futurum? Qufd porro tam longe exempla repeto tanquam modo non fit qui
illum uidit.Quid non timendum feîicibus putas? quid defpérandum infeîicibus? ïv/
Nil GALLIONIS .Ego indicabo cur me abdices, tu indfca cur adoptaueris. Quae/
dam accedût noua.Equidem noua,Illud non miror quod miforicordia obijcitur,Ilîucl
miror,quod hic obfjcft.Sfc enim me geflî,ut hoc crfmine duos patres obligarê, uterq?
me amat,uterq? ali mffor defiderat, uterq? prohiber, Nec fecum, nec mecum fortuna
bene conuenit , Componfte aliquando bonos quidem , fed contumaces uiros , Vter
difcordfae caufam praebuerit,noîîteàme exfgere, Vterq; patruuseft, utercg pater eft*
JTranfît ad iftum fratrïs fuf & fortuna ÔC anfmus,miferïcors fum, non muto patrem. fi
naturam mutare potufffem, P, ASPRENATIS, Fortunae Iex eft praeftare quaeexe/
geris,mïforere,mutabilis eft cafus, dederunt uidis terga uidores, ÔC prouexit fortuna
quosdeftituit,Quid referam Marium foxto confulatu Carthagine mendicantem, fo/
ptimo imperantem , Ne circa plura ïnftabflis fortunae exempla te mfttamus, da qufs
alimenta rogeturc\.roget, OTHONIS 1VNII patris,Timeomutatfonem,c\.illem
hil prius ex bonis quàm filium perdidit. ARELLI FVSCI Patris . Ecquid cerno pe
regrini pénates, an tuos? Non fum hofpes grauis, unum fonem adduco, hoc tibi uitio
pater placui,Venit ignotus fenex, nolo tranfîre iacentem, per patrem rogat, Ergo ali/
qufs perfbitfame, qui filium fuum optât fuperftïtem ? Quid hoc effe dicam quod me
tam periculofe abdfcant,quod toties ifti fortunam mutant,quoties ego patrem.Redi/
tein gratiam.Inter funeftas acies armatae manus in fudus porrïguntur. Perïerat totus
orbïs nifî ïram fïnïret miforicordia.Aut fî tam pertinacia placent odfa,parcfte,iadatus
inter duos patres utrfufq? fiîius, femg tamen felicioris abdicatus,pofitus inter duo pe/
rieuia, quid faciam ? qui aiunt abdïcant.mendïcant, qui non aiunt. Illud tamen pâte*
deosteftor,diuitem terelinquo,. CAESTII PII Tali me operf praeparauerant,uoIe/
bam fratres în gratïam reducere,hoc tu obijcïs:at nifî impetrauero ut bonï fratres fint,
impetrabo ne mali patres Cmt. Vterq? me amauit,uterq? pro me uota fecit, quantû eft
fi dixerOjiiterq? me aîuît? Quae caufafuerit dïfoordïae nefcio*Ti*neo ne ifte prior ege/
re cperit. Quid obijcfs pater? fcfo quendam în hac ciuftate propter iftud crimen ado
ptatum, Fratrem,inquït,alerenoluït,Inueniftf quo poffim me defendere:poflîim îibe
ros tollere, ÔC prae meis oculis narrem auum illorum famé periffe.Non fefelli ÔC qua/
lis éffem fcïuiftï cum adoptares.Bis abdicatus fum,uolo utrunq? caufam meam ageréï
neutrumpromeuoïo, adfîtmfhi alîus, femper caufa mea habebft aduocatû patruum
aut patrem, alter alterum amet,utert^ meamabft+Vfs illum ueras pnas dare?fontfat
quam iniuriam fecerit bono fratrf. POMPEI SYLONis De pâtre bene quod eum
per xtatem noffe non poffum,fed habet ÔC ille benefïcfum meum,duos efus fiîios aluï.
Surge infeïix fenex,quid putâtfs illum flere? quod eget? immo quod abdicauit, quod
aluit, ARGENTARII Vides enimJiberalis fn domo tua effe cpf, ille propter me
duxit uxorem cum fortaffe fuuenem adoptare poffet,Haec abdfcantfs fuere uerba.I ad
illum quem magfs amas quàm patrem. Non omnibus fmperijs parendum eft, nihil in
*-- terim nouifacio,fcismec%priorïpatrinonparuiffe,VenïtimmiflabarbacapfIîoq?de
formi,nonfenedute, fed famemembris trementibus, femerfaSCtenuf atq? elifa feïu/
nfo uoee ut uix exaudirï poffet,fntrorfum conditos oculos ufx alleuans: aîtii, quomo/
doqu_eritis?quomodofftum, CORNEUI HISPANI Putas me hodle non abdi/.
cari fod adoptari*Volo quaedam futura praedicere patrkhic quem ufs adoptari, inimû
al Uatam cum patris tuiïnufto pâtre aluit,relfquft aequo animo f ueftram domû, ut cum mendi
co uiueret.Noueris oportet hoc eius uitium,adpr^ftâdum calamîtofis mïforicordiani
contumax eft.IS^ec tamen habeo quod de hoc côuitio querïpoflîm,hoc enim patrem,'
hoc patruum perdidi.Quam multi patres adoptent talem fïliû.Bfs abdfcof.Homo eft^.
non
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM 555
non ufs ali hominem? Cïuïs eft , non uis ali cïuem ? amicus eft , non uis ali amicum?
prop fnquus eft , non ufs ali propinquum ? fîc peruenïtur ad patrem , homo eft, cfuîs
eft,amicus eft , propfnquus eft cognatîone, Ergo non erit uïtium porrext'ffe ftipem,
nifi dixero pater eft?viBii galli Cfrcuibo tecum per aliéna Iimfna,oftendam 0/
mni'bus&mequiaIimentadedi,8aequinegaflf,ROMANlI HISPONlS.Scfopa
ter melïus effe quod tu dfcfs,iftud ego fi poffem, nunquam abdicatus effem. Fateor ui
tium meum,hoc quoq? prior in me emendare uoluit pater, nec potuit.Impuliftî me in
fraudem,qui me abdfcat,aîebat non oportet fieri,tu dfcebas oportet,tfbf credidi. Non
dedit,inquit,mihi alimenta,defuerunt tibï ? Quifquis alimenta à mendïco rogatus eft,
nihil amplius quàm miforerf monftrat,uade ad patrem, f ad filium, iam quidam nobis
eandem fortunam precantur.Crede mihi facra populi digna eft. ALB VTH SYLII,
Tollîte ueftras diuitias,quas hue atque ïlluc ïncertae fortunae fludus appellet,redftein
gratfam,fnnocensfit.PARS ALTER A,VALLI SYRIACI Crefcereexmeapro
pofuit inuïdia.fequamur fenes, quo uocatambïtio iuuenilîs, ÔC cbnditionem illiprx/
bebim us, melius fe poteft ïadare quam defendere . Atqui iuftus metus meus tu es,ne
haeredein ingratum fcribam.infmicum relinquam , Inter caetera quae mihi cum inimi/
co patïar effe omnfa '_ ÔC hoc eft înfelïcïffîmum , ambo triftfffimam egïmus uïtam , ex
cepto uno quod alter alterum egentem uïdimus, proïecïmus: adfjce iftis uerborû con*'
tumelfjs,iufîît,ad culum manus fuftulît, faffus fo huius fpedaculî debitorem , ÔC tunc
primum fratri uitam precatusfum:lgtitiampatrimonfjparatf, ut extant caîamitatum
ftupores,nullam percepr',nifî quod ifti datur'us eram omnïa, illi negaturus.Lïquet no/
bis deos effe,quinô alm't>eget,quï in domum fuam fratrem non cepïf, in publico ma
net,Aequauït iam potentïam meam cum illius potêtïa fortuna , nifî quod hoc prïor fa
cere nô poffum, Adoptauf te,cum abdicatus es,cum abdicas.abdïco.V ÎBÎI FVRH
Cû egerem , aïcbam fatis fo uindicauït, quod à dïfpenfatore Iocuplctïs inïmîcî, côfors
modo omnfs fortun,dîurnûpctam.M arilli Illeautem audebatrogare,qufmori
maîlet quàm uerba fua fîbf dickmultis debeo mifericordiam, à multis tuli,quifquïs eft
qui me ulla calamïtate fîmilê effîngït, perfnde habebo ac fî gradu cognatfôïs attîngat,
Scio c**? acerbû fît fupplfcare exteros,fcio ô*j graue fît repelli à domcftfcis,fofo qp graue
fît ÔC quotidie morte optaré 'ÔC uitâ rogare: ÔCfi tu nô odiftf eu q. mihi fecit iniuriâ,ego
odi eu qui fecit tibi. D 1v I S 10 côtrouerfîarû antfqua fîmplex fuit,recês utrû fubtilior
an tantû operofior ipfî a.ftimabitis,ego exponam quae aut ueteres ïnuenerunt, aut fo/
quentes aftruxerunt .LATRO alias quaeftiones fecit, diuffît in ius ÔCaequkatê,an ab
dicarï pofîît an debeat abdicarkfîc quaeri.,an neceffe fuerit illum patrem alere,8c. ob id
abdicari non poffît,quod fecit Iege cbgente. Hoc in has quaeftiones diuifît,an abdica/
tus définit effe filïus.an ïs defînatquf non tantum abdicatus Ted etiam abauoad/
optatus eft , etiâ fi fiîius erat: an quifquis patrem nô alït puniaîur,tanquam aeger, uïn/
dus , captus , an aliquam filfj lex excufàtfonem accipiat , an hoc accipere potuerit, an
abdicari debeat.Per hoc quaefîuft, an etiam ft ille fndfgnus fuit qui aleretur, hic tamen
rede fecit qui aluit;deinde an fndfgnus fuft quf aleret . Nom' declamatores graecis au/,
torïbus adïecerunt prïmam illam quaeftfonem, an f abdicatus abdicari poflît, hac Cae «t/, adoptatus
ftius ufus eft: adieeït quaeftionem Gallio alteram , an abdicari poffit fam adopta/
tus3ob fd uitium,quod antequam adoptaretur notum fuit adoptâti , hoc autê ex aequi
tatîs parte pendet, ÔC tradatïo magis eft quàm quaeftîb .GALLIO quaeftionem pri/
matn Latronis duplfcauft fie , Iicuit mihi alere etiam te uetante, deinde non îieuît non
alere.In priori parte hoc uindicauït, non poffe filium ob id abdicari quod effet fu_e po/
teftatïs,nullum autem fnterdici miforfcordfa, Quid fi flere me uetes cum uidf homïnê
calamkofum? qufd fi uetes propter aliquod honeftum fadum perfclkantf fauere? affe
dus noftriin noftra poteftate nô funt, quaedâ enim iura non forîpta, fod omnibus feri./
pris certiora funt.Quam uis fiîius famïlïae fim , Iïcet mïhi ÔC ftipem porrigere m êdico,
6£humum cadauerï. Iniquum eft collapfîs manum non porrigere , commune hoc fus
generis humani eft,nemo inuidiofum ius poftulat, quod aîteri profuturum eft,
LATRO illud uehemêterpreflît: nonfeci ratione, affedu uidus fum > cum ufdîffem
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
A a patrem

554 LIBER SECVNDVS
patrem egentem,mens non conftftft mfhf, qufd uetuerfs nefcfo. Hoc asebant noncffe
tradandum tanquam quaeftionem, effe tamen potentfus quàm ullam quaeftionem,
FVSCVS ARELLIVS Pater hocmouïtinultimo tanquam quaeftfone_ri:putau_
te quamuis uetares nfhiîomfnus uelle aîf à fratre meo,Vultu uetabas,aut mihi ita uide
baris,c AE S Ti V s audacius,non fuît contentus dicere,putaui uelle te , adfecït uolu/
ifti ôC liodie quoq? uis,ÔC fua figura dfxft omnfa propter quae uelle deberet,quare ergo
abdfcas?puto indignaris praeteritû offîcium, LATRO colore fîmplici pro aduleftetv
te,habere, non quo excufet fed quo glorfetur ,non potui,inquit,fuftinere illud durum
fpedacuîum.Oftenfas mihi putas tantum excidiffe,mens excïdït,non animus mihi co
flïtit,nonin mfnffterfû fuftinendi corporis fuffecerût pedes ,ocuIi fubfta calïgfne ob/
torpuerût,Alïoquin ego fi tûc meae mentis fuiffe,expedaffem dû rogarer.F V s CV S
iftû colore introduxit q fréquenter uti folebat relfgfôfs,mouet,inqt me natura,mouet
pietas , mouet ÔC humanorû caufa , ÔC ta manifefto approbata exêplo. Stare ante ocu
ïos fortuna ufdebatur ÔC dicere taîia.Hf funt qui fuos nô aiunt ALB V TI V S hoc co
_ore,accefîït ïnquit ad me pater, nec fummiffïs uerbfs Iocutus eft,non rogauit,fod quo
modo agendum effet cum filfo,alere me iuflît, recftauft legem,quam ego femper fori/
ptam etiâpatruo putain: ÔC deindedixit , prseftiti non quantum patri praeftare debui,
fed quantum uetanti furrïpere potui , B L AN DVS colore dfuerfo Venft fubito de/,
formis fqualore, ïachrymis, O graues fortuna uires tuae, ille diues modo fuperbus ro/
gauit alïmenta,rogauitfilium fuum.rogauit abdfcatum fuumjinterrogas quamdfu ro
gauerft: ne dfj iftud nefas patiantur , ut diu rdgauerit , diutius tamen quàm tuli. Qua_
rïtfs qufd fecerft? quod folebat.s YLO POMPEIVS hoc colore.Mouet inquit
me,quodnihil fuo fure,nihfl pro poteftate,quod tanquam patruus acceffit : ego uero
non expedaui uerba,non preces ,coplexus fum,ÔC ofouîatus fum patrem, dedi aîimê/ ,
ta:hocunum C|_idelfterfecf , quod dfxi fratrem dediffe, nôalere fed exprobrare uffus
fum.TRI A RIV S hoc colore,Timuf,inquît3_înon alufffem ne abdfcarer à pâtre, fcie/:
bam quomodo flîf placuiffem, TRI ARi V S hoc colore , Accefîît,ïnquft3ad me pater»
, obrutus fordibus, tremens deficfentibus membrisjrogauif alimenta, interrogo nos ïu&
, _. ^ dïces, hoc quidem fi facere oporteat,nâ iftû nô interrogo*Scit qd fadurus fîm.fNam.;
*' ° * patrem ut aîteri patri faciam iniuriam,aîteri inm'diam.Cum uetuïffet me alïmêta prae/>
flare,fî qua eft fïdes,non putaui illû ex animo uetare,Ienocinatur inquam gloriae meç»,
ut uidear etfam prohibftus aluiffe* MA RY LLI v S nouo colore egft.Cecîdît fn pedes:
meos fonex,fquaîfdus barba capîlIoCj?,mouit înquam nefcfo qufs te mfforfcordfa mear,
aîleuauf cum ïgnorarem quis effet,uultis repellam,quod pater eft?CAESTIVS hoc^
colore, Nec meum cogftaui , patrem meum egentem ufdeo,frater nec mfferetui. nec
praeftat aîîmêta,hoc eft fnquam nouf uftfj, erfpère filio offïciû . Sciebâ hanc fortunam,
meorû,has iâ meas effe partefs : hoc peccaui quod nô ultra ad patrem acceffî , fed aie/
bam,noîo quicquam aliud praeftare, quàm illi pra.ftki, Expedaui donec patruus ad
me uenfret,ô

CONTRO VERSIAR V M 555
mus uitam, excepto quod alter alterû egentem uidimus * Aeque efficacitet ufdebatur
odium expreffïffe paternû,hac fententia: uos fudfces aUdîte quàm ualde eguerim, pa/
tre rogaui . Hanc partem memini apud Caeftïum declamarïab Alfîo.Flauo, ad quem
audiendum me fama perduxerat, qui cû praetextatus effet, tantae opfnionis fuit , ut P»
Romano puer eloquentia notus effet.Semper de illius ïngenio Caeftfus ÔC praedicauït
ôC timuit.Aiebat tamf immature magnum ingenium nô effe uftale,fod tanto concur/ f prmattm
fu homïnum audïebatur,ut raro poft illum auderet Caeftius dicere -, Ipfo omnia mala
facïebat ïngenio fuo,naturalïs tamen illa uis eminebat,qug poft mukos annos tametft
defîdfa obruta,8_" carmfnibus eneruata, m'gorem tamen fuum tenuft. Semper autem
eloquentiam eius commendabat,aliqua rés extra eloquentiam . In puero lenocinfum
eratïngenfj aetas, fnfuuene defîdfa. Hfc cum dedamaret partem abdfcatf,hanc fum/
mis dixit damorïbus fontentiam. A lf 1 1 . Qufs es tu quf de fado fratrum fenten/
tfam feras ? Ille tunc peccauit , tu non peccas , ad te arbftrum odia noftra non mitti/
mus,fudïces habemus deos.Et ïlîam fontentiam.Audiuimus fratrum fabulofa certami
na , ÔC incredibilïa , nïfi nos fuïffemus , fmpias epulas , deteftabfli parricfdfo furuum
dfem.Hoc uno modo ifte frater à fratre ali mèruit,quàm innocenter. Me contra parti/
cidium ufndfca,fiîïum illi fuum reddo. CAESTIVS hune colorem tam ftrfdum non
probauît,fod dixit temperandum effe,ÔC ipfe hoc colore ufus eft, quem ftatim à prin/
cipio induxit.Miratur a!iquis,quodcum duo gràuiffîmam acceperimus iniuriam,ego
ÔC fiîius,ego folus frafcor,nô eft quod quifquam mfretur,fam filio fatisfadum eft . De
buifti,inquit,merogare,utipfopraeftares,debufftî illum ad meperducere, debuiftire/
concilïationem tentare,non famàm pietatis ex noftra captare difcordïa . Fortaffe ego
cnm egerem,fratrem rogaffèm,fî tii non fufffes, fortaffe file me rogafîet,fî tu non fuifo
fes,poterat nobfs conuenfre,ff non fuerit in medio,quem potius mïfori contumaces ro
gent. Hermagoras in hac controuerfîa tranfijt à pro in narrationem déganter, »
rariffimo quidem génère , utin eadem re tranfîtus effet , fententia effet, fchema effet.
fedutLatroni pIacebat,fchema,quoduuîneret, non quod titubet.Ex altéra parte tran
fît à pro in narrationem CaIeo,8£ ipfe per fentêtiam fie.Quid ni filium mihi no/
lim cum ifto communem effe,cum quo utïnam communem nec patrem habuïffem,
D i O C _. E s CA R Y STi V s illum fonfum à Latinîs iadatum dixit breuiffïme , ra/
riffimo genere,quod fententia uerbis confumatur, nec enïm paucïori/
bus poteft, Eudemon Ieufs declamator, fod duïcis,dixit noue ÔC ama/
bflfter illum aeque ab omnibus uexatum fonfum, quo reconcilfatfo fratrum tentatur, -
Initium focUnd-e,
SAcerdos cafta è caftïs,pura èpurïs fît,Quaedâ uirgo à pfratïs capta uenfjt,emptaà
lenone Se" proftîtuta eft, Venfêtes ad fe exorabat ftïpem,militem qui ad fo uenerat,
cum exorare non poffet , colludàntem ÔC uim ïnferentem occidit , accufatà ÔC ab/
foluta remiffa ad fuos eft,petft fâcerdotfû ,PORTH LATRONIS, Sacerdos ueftra
adhuc in lupanari uiueret,nifi homine occidiffet,Inter barbaros quid paffa fît , nefcfo,
quid pati potuerk,fcïo » Sacerdoti ne purus quidem contigit dominus . Abfïnt ex hoc
foro lenones,abfînt meretrfces,ne qufd parum fandû occurrat , dum facerdos Iegft: ff
nihil aliud certe ofouîatus eft te,qfquis purâ putabat,0 egregiû pudicitiae patrocïniû,
milité occidit,cV Hercules lenonê no occïdifti,Deduda es in lupanar.accepiftf locum,
preciû conftitutû eft , tftulus fnferiptus eft, hadetius ïn te ïnçn-f poteft Cxterû nefcfo
qufd celîulâ ÔC obfc ledulû uocas.De pudîcïtïa facerdotis hic quaerït,Nemo inqt
mihi uirginitatem eripuit.Sed omnes quafi erepturf uenerût,fed omnes quafî eripttif/
fent,recefferût. Quo mihf facerdotem,cufus precarîa eft caftitas?cum ex illo lupanari
cruenta fugeres3fi qua tibi occurriffet.Sf mater tua proftftfffot,tibi noceret, propter te
Iiberis tuis facerdotium nô daret. F VLVII S P ARSI. Quid inclufa fecerïs,nec qua:
reredebemus,nec foire poffumus. CORNELII HISPANl,Occidiftfhomfnê,quid
refpondes?uim afferebat mihi,etiam puto facerdoti, Pro libertatê uota facienda funt,
càptiuae mandabitis.Pro pudicitia uota facïenda funt,proftïtutae mandabïtïs * Pro mi
litibus uota facïenda funt,ïftï mandabitis.Id enim deerat,ut tempîa reciperêt,quas aut:
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
A a z carcer,

556. LIBER SECy.N.DV,S,\,.
carger,autlupanar eferit. M A RILLIr * Vt fciamus illam apud ïenonê fuiffe,Manda
eft,domi lenoni rationes captura couenfet.Age fi qufs uenftpertfnax , âge fî quis hoc
ipfum concupfuit quod uirgo eras,age ff quis,ne negare poffes,ferrum appulft*
P.VINITII.Eam facerdotem facite, quaeaut honefta maneat.quodfemper fuit,au£
psnam fontiat.fî effe defierft. Cuius audaciae es puella?etiam fî nobis nô tïmeremus,
tu tfbf metuere deberes . Aliter deorum numini fubieda unfufcufufq? confofentia eft,
' aliter noftrïe aeftîmationi Nos tantum quae feceras palàm,uidîmus.flli etiam quae fe
creta funtJndignam facerdotïo dïcerem,fî tranfîffes per lupanar . Procedête hac lidor
fubmoueri ufdebftur,hufc prsetor uia cedet, fummum imperium confules cèdent tfbi*
Quaecûq? meretrix proftrata fuit,fugiet. Fas facerdoti non effet,ancillam tibi fîmilem
habere,fieri ne facerdotem fas erit?Nam quod ad fortem pertinet, ne reliqiiç uirgine?
contaminarentur.li.ee fogregata eft.Caftam te putas,quia ïnuifa meretrix es,Nuda in
h'ttore ftetit ad faftidium emptoris, omnes partes corporis ÔC infpedae ÔC contredat_c
funt.Vukfs audfonis exitïum audïre?Vendit pirata,emit leno, excfpftur nihiI,eo de/
duda es,ubi tu aliud honeftius nihfl facere potuifti quàm mori, ftipem rogafti,quae fa
cerclotiû rogas,Fortuna,fnquft,hoe me cogft pati.miforeri debent omnes mei * Et ego
mifereor tfbi puella,fod non facfmus miferandas facerdotes,no eft apud nos maximus,
honor ukimorum malorum folatium. M E N T O N I S .Honorem habitum aurium ma/
ieftatis cj? uelïm ueftrae,quod neceffe eft fn hac caufa nominare lupanar, lenonem, me/
retricios quaeftus.homicïdium . Quïs credat?Inter haec facerdos quçritur,At me her/
cules futur* facerdoti nihil ex hfs audiendum erat Sacerdotis ueftrae fumma noticia
eft,quod proftïtft,fumma uirtus quod occidit,fumma félicitas quod abfoluta eft : non
poteft fn ea fperari fàcerdos,in qua fperari meretrix poteft. Alrjs oculfs leno uitâ aefti/
maç,alfjs pontifex* , BLANDI, Virgo fum inquit, interroga ff dubftas archîpfra/
tam,interroga gladiatorem,an rogatus uirginitati pepercerit . Non refello, dum feias
claufa effe teftibus tuis tempîa . In audiorie nemo uoluit licerkut enotuit, feruiffepira
tfs,rion ufdebatur ifte ufrginis uukus,ifta conftantia, ÔC ne armatum qufdem tfmês au
dacïaARELLiI FVSCI PATRIS. Ne metuas puella pudica es,fed fîc te uïrolau/
da,non templo.Meretrix uoeata es,in cômuni loco ftetîfti, fuperpofitus eft cdlae tuas
titulusjUenientes recepifti.Caetera etiam fi in communïlocoeffem, tamen potius foi/
rem. P O _v_ P eI SYLONIS.Excipitur meretricum oculis, Docetur blanditias,&. ira
omnem motum corporis confïngïtur Auertït aures petïtura fàcerdotïum,dum reli/
qua narro,nihiI ad uos afferam dubiû,nihil audietis, nifi quod uicina ciuitas uidït , Tu
lacerdos? quidff tantum capta ? qufd fi tantum proftftuta ? quid fî tantum homicfda?
qufdfi tantum réa fuiffes?ROMANIHISPONIS .Nunquid hoc negas,coIludatam
te tamen cum uiro,quem fn fila uolutatfone neceffe eft prius fuper te fuiffe,Adijciebat
Zeno.merko occifum miîitem . Plus aufum q in proftftutam licebat . Exoraui popu/
lum.Nunquid ÔC lenonem?nunquid ÔC piratam illurn.quem nonpoteras occidere?
ARGENTARll, Armatum inquit, occidi . Quid inermis gloriatur homïcidio eius»
quem nefcfo an foro occiderit.C AESTIIPIINARRATIO .Ita domi cuftodfta eft
ut rapf poffet,fta chara fuft fuis , ut rapta non redimeretur,ita raptae pepercere pîratae,
ut lenoni uenderetur.Sfc émit leno,ut proftituerit , Sic ueniêtes deprecata eft,ut ferro
opus effet, Confedum ïn urnam nomen eius non exfjt,fed eiedum eft,tempus erat no
fortiri.urnapurgata eft,Stetiftf puella in Iupanari,ut te nemo ufoIauerit,locus fpfe m'o
lauft.Stetiftf cû meretricfbus , ftetfftf fie ornata,ut populo placere poffes , ea uefte qua
leno^dederat, Nomen tuum pependit in fronte.Precia ftuprï accepiftf, ÔC manus, qua:
drjs datura erat facra , capturas tulit : cum deprecareris intrantfs amplexus , ÔC omnia
alia impetrares.ofoulum rogafti,Ancillae ex lupanaribus facerdoti non emuntur, cora
facerdote obfoni homines abftînent. Non fine caufa facerdoti lidor apparet,occur/
renti tîbi meretricem fubmouiflèt.Nô eft credïbtle,temperaffe à libidine pïratas.omni
crudelftate efferatos, quibus omne fas nefaf-j? Iufus eft,fîmul terras & maria latrocinâ
tis,quibus ïn alïena impetus per arma efttiam ipfa fronte crudeles,Ô_ humano fanguk
ne aUuetos,praeferentes ante fe uincula ÔC catenas,grauia captis onera, à ftupris remo
--.- ' '
. uere
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTRO VERSIAR VM 557
uere potuiftiYqbus inter tôt tâto maiora foelera, uirgînê ftuprare,ïnnocentia eft, Sed
lupanar excepit omnes dbrdida iniuriofàq? turba hue influit, nec quifq*? eo ut iudicet,
uenit , Aut omnes fauere fabulis tuis , aut omnibus gfuafum eft.Nemo in tâta euntiû
redeuntiumep turba inuentus eft,qui fortunae tuae uelkt illudere? Ergo tu cum tam in
nocens quàm dt'cïs uixeris,ifta palta es,credïs deos effe? Nfhil, inquit , pafla fum:hoc
fatfs eft nupturae , facerdoti parum . Ibi adhuc fuifti , dffeede, ignota es,difcede,nimi/
ùm nota es.P.A S PREN ATI S . Contradico noninimicitfjs cuiufqf? impuîfus. Quod
enim odium,quxinimicitiaecuiufô*? effe poffunt, quam nemo ciuium fuorum norat
antequam proftitit Monet me refpedus omnium uirgînum , de quibus hodie grauis
fertur fententia , fî in ciuitate nulla inuenïri poteft neep meretrice caftior, neq? homici
da purior , Piratai te inuiolatam feruauerunt?à facerdote fe non abftinuiffèt pirata, le/
no , mango. De facerdotfs pudîcftia,his fponforfbus credendum eft?Iacuifti in piratas:
ihyoparone,Contredata es alicuius manu,alicuius ofeulo, alicuius ampîexu.An me/
lius pirata feruauk quàm pater? côuerfata eft diutius inter humano fanguine delïbu/
tos.fnde eft profedo quod poteft homine ôccidercProdama fngenuam effe te , quid
expedas ? cum in lupanar ueneris, iam tibi omnia tempîa pràeclufa funt. Côferuarum
oculis ïnquinàtur3ïnter ebriorum conuiuarum iocos iadatur, modo in puerilem,mo/
do in muîïebrem habitum compofîtalftinc ne patri quidem redimendaes.NuIIa fatis
pudica eft,de qua quaeritur , Non ïegerem te facerdotem . etïam fi facerdoti formlTes;
Vïrginem effe facerdorem noftram,cui credimus? mererrïcï,îenoni,piratïs?haec enïm
teftium fumma eft,Caftfgationem ex pontfffcis maximi arbitrio meruerat facerdos,fî
te e lupanari redëmiffet, Conuertft omnfs Ifbfdfnoforum turba, ÔC concurrit ad mère/
tricem nouam.IIÎud certe fateberis,pudicitia tua precari'a eft * Tôt fntrauerunt cellam
tuam gladïatorcs, totfuuenes ebrrj . Ô_T omnes ante milkeminermes* Ego illam dû
co proflitiffejilla fo dicit etiam mendïcaffe, pudfcftiam facerdotfs meae etfam carnffîct
debeo,l v N il GALLIONI S .Ambitiofa lex efî.ad fàcerdotfum nonnullas non fan/
ditatïs tantum j fed feîicitatïs admittftjnquîrit ïn motes, ïn corpus.in uitam* Vide tu
quemadmodum tam morofae îegf fatisfacfas* Capta es à pfratis, fnter foruos,inter ho/
micidas,in illis myoparonïs anguftfjs fpatïatà es, Vïderimus quïd in te audere potue/
rit ferïtas hoftium,libido barbarbrum,Ifcentïa dorhinorum * Certum habeo iudices eu
hanc ferïtatem barbarorum audïatis,fauetis illi, ut quàm primum mutet foruitutê. Sic .
iftam foruauerunt pïratae,quemadmodum qui lenoni effent uëndituri. State in illo or/
dine,ex eadem uefcf menfa,in eo loco uïuere,in quo etiam fi non patiarïs ftupruffl,ui/
deas*Aliquis fortaffe inuentus eft,quem hoc ipfum îrftare.,quod rogabas, Ipfe atftem
leno pepcrcit?Ignoramiis iftos , quibus uel hoC in eïufmodi qu-eftti praecipue placet,
quod ilîfbatam uîrgfnftatê decerpunt,Seruauft te leno, quam proftïtuturus erat ïn libi
dinêpopuli?ita eft.Sic leno tanquam nos caftam è c_aftis.Omnes,inquit,exorauimus,
Si quis dubitat,an meretrix effet,audiat quàm blâda fît , Haefiftf în complexu, ofeulo^
pada es,ut felicfffîma fueris,pro pudicitia ïmpudïce rogaftï.Quid facïâ muîïeri in cri/
mina fuadelitefcenti ? Cum dico uim paffa es,occidiinqiu't.cum dico hominem occi/
diftijinferebat inquit uim.Sacerdos noftra ftuprum homfcïdïo,homicfdfum ftupro de
fendft.D IYI S IO ,LA TR O fn has quaeftfones diuifît , an per legem facerdos fieri no
poffït,2

^8 . L IB E R an intégrajfamiudiçatum eft.TRIARIVS durit ,negat fe
-.,, . - ».-. ' v
' ' ' puella
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

C O N T R O V E R S I A R V M Ç5

56o LIBER âECVNDVS
ÔC à fuperis deieda,abfrifèris non récepta,in cuius ppnam faxum exttuendum eft*
I VN II B A S SI.Nihil putabam ampîiusadfjci poffe audacfae ffti'us , quàm quod in û/
la cruce ueftam nominauerat : ab ipfo enïm fupplïciointemplum ufq? reuoluta, quic/
gd focundû deos fandiffïmû eft,contadu fuo poIluit,quam a faxo nuf^j reuerti fas eft,
nifi ad faxû.Quâto minus cf?in templûrefiliifuhuc potius uenit,ubfdamnat>pld ubi
abfoîuitur,ALBVTII SYLLl.Si quis adhuc dubitabat de deieda, uenfat ôC fibijpfi
credàt,Haec ïmpuderitt'a uirginis eft, in urbe tam beata cû tôt fuperent uirgines,cû tôt
principum filiae fînt)poftulat,utpraeteritfs his potifffmum ab inferis feruetis facerdo/
tem : Quare ëgo fî incefta ffm,uiuo,nefcfo, hoc unum fcio ,nec fieriquod non poteft,
nec portentum effe quod poteft. Abfît , nefas eft,ut id faxum abfoîuat,quod tantum
dânatos accipit. ARGENTARII narratio, Penèiudices capi,qualis effet rea, fed
quid efffcfam,cum fllam inceftam probauero ? nempe ut de faxo deijcfenda uideàtur,
iam uïfa eft.Non fmitabor îftius impudentiam, ut repetendo iudicium, quod fadû eft
improbaffe ufdear: quod ëxigebatur,probaui,quod iudicaftis exequor.C O R N ELU
H I S P A N i. Deos deafq* inuocô,qtios priore iudicio nô fruftra fnuocauf,incefta cf? tat
dfffîme pereatJnuocaui inquit numina , quid inuocas mulfer ? Si innocens es,dfj non
funt.Vfdete quantum facerdospeecauerit,quaenecabfolui potuit nec mori.Auttufa
cerdotium uiolafti,autrios faeerdotem,Erras>fî fatfs ad facerdotium putas , perire no
poffe.ROM ANI HISPONIS. AbTarpefa ad Veftâ , cufus uittam carnifex rupïr,
a ternplo ad fàxum , à faxo adtemplum ,hic pudïcaefacerdotis inter fupplicia ÔC uota
difourfus eft,interfuperosinfergsq?iadata in nouam p reuïxiftk POMPE!
SY L O N I S narratio,Quod ad rerum expofîtionem pertinet iudïces,non commfuam
ut deorum immortaliû ultfonem morer,bis ïncefta faxo deijciatur : Iege damnata eft,
habetis iudicium. deieda eft,haberis exemplum V I B II G ALLI narratio , breuis
expofiuo rerû eft . Aduerfariam inceftî poftulaui, accufàu^damnauiVcarnifici tradidi,
permktitis iam ab rea accufator recedam?eamus ad abfolutionem tuam, ita Dfj dâna/
tam abfoluere facerdotem > foro innocentiam damnata concupifti . uftam deieda. Ex
altéra parté S Y LL 1 1 s P a R S I,dânata deieda eft,abfoluta defcêdft.A RELLIIFV/
SCI PATRlS.PutarespuelIamdemfttfnoncadere.CAESTIl PII, Nuliam habe/
bat gratiam in têpIo,dfxerat itaq; tantû,deos inuocabat,Iex facerdotem non ufq? ad fà
xum deferret,nifi expedaret deorû fentêtiam. CORNELIVS HISPANVS defcrf/
pfît akitudinê montis,etiam fecure defpiciêtibus horrendâ,& adiecit- Carnifex quoq)
recedens impellit,nihiî fecit tanqp rea,côtumax eft innocentia, turpe putabat facerdos
rogare,nifî deos. M A RIL'L-i I , Mirandû eft,fî oppreffa eft uirgo fine gratia,cuius eni
genfbus fubmifît manusrquê deprecata eft?quae tarde rogauit,etiâ deos? DIVISIO,
Latro in has quaeftfonës diuffît,utrum Iex de ïncefta tantum fît,quae defjcfatur, nec pe
rear:an etiam dânata , fi innocens poft damnatîonê apparuit,deijci non debeat, an lige
innocens fit , an haec deorum adiutorio feruata fît ,CAEsTVIS ÔC illa fubiûxit huic
ukimae quaeftioni,an dfj îmmortales humanarû rerû curam agant * Et fî agunt, an fin/
gulorû agât.Si finguîorû agant,an huius egerintlmprobahat Albutiû, q» haec nô tan/
quam partîculas incUrretes fn qugftfonê tradaffet, fed tancfj problemata irtqihoo'oQv,/
iMa. FVSCVS ARELLIVS P ATERfîcdfuffft, Vtrû inceftç pna fît deijci,an
perire.Vtrû prouidentia deorû,an cafu feruata.Si uoîûtate deorû feruata fit,an in hoc
qùo crudelius periretHic color ferè fentêtfjs quas propofui permixtus eft.Qufd tamc
Caeftius fonforït , ïndïcabo * Contra facerdote qui dixerunt,uideri deos ïnfeftos illi.fa
hoc eâ feruaffe,ut diutius torqueret , aiebat Caeftius, malle fe cafu uideri fadû cf? deo/
rû uolutitatemâ fî fomel illos ïnteruenire huic rei fateremur , manifeftïus erit ïn pna
feruata effe facerdote c*? inpnâ adâ, quae nô probabat ille * TR 1A R U . Remiffamti
bi pnâ putasCampliata eft,ÔC ipfa inquit ampliatio,quae apud iudices fieri fokt,eoqî
f.pofîtum uerbû în fontentiaf petitû eft,nô eft dânantis, fed dubitâtis,Dedamauerat apud illum
hâc ipfam controuerfîa Varus Quintflfus tûc Germanici gêner ut prçtextatus î cû de
foripfiiTetcfrcûftantë,q> tam cito oculis pêne fubduceret,dfxft.Exaudierfît Dfj fmmor
taies fupplicum uoti preces, inceftam ne cito fuppliciû tranfeufreret , reuoeauerunt.
Caeftfus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTRO VERSIAR VM , 5$I
Caeftius multa Conttimelfofe dixit in ipfam fontentiam , fîc fnquft.Quomodo quadrf/
gas reuoca'uerunt,nam ôC ante pofuit fîmilftudfnê,quia ÔChxcde carcere exferat , C5 )
multa dixiffet,nouiffïme adfecft rem, quam omnes fmprobauîmus. Si ifta neglfgentia J
pater tuus exercitum perdidit,filiam obiurgabat, patri" maîedixît, P A S TO R a IE/ J
TI V S hanc controuerfîam apud Ce.ftfum iam fonator dfxft, ÔC hune colorem optfmû
putauk.fîc uenefîcijs corpus induruit, ut faxa reuerberaret.Mukum Caeftius hâc cor/
ripui^cV dfxft, hoc eft quare ego audftores meos inuïtem ad alïos audïendos ire? hoc
maiemi facit ille,qui aut Antideta aut Pythufcus eft. Dicebat aût in Albutiû ,qui illisj
diebus dixerat in hac côtrouerfïa durfus faxo, &_inBaffûIuIfû multa dixeratVïrgo, .
quide fub faxo.Othonê lunïû patrê memini coloré infulfum inducere,quod minus fe .
' rendu eft , q> libros colorû edidït.FortaffeJinquft,ppng fo pre.parauit,â. ex quo pecca ..
re cupit,cadere condfdfcit.SYLO P o M P El V S hune colorem tentauit , Prceftatur, t
inquft,quaedam dânatis facerdotibus uerecûdîa,erubufmus quicquam ex dânatae ue/
fte detrahere.H ï s p A N V S dixit,ita putaueras una te pna poffe defungf, cum in fa/
xo deos nominaffes?TRI A RIV S indi'gnantfum uoees defcrfpfft dicentïum,quia no
potes,uis mori.M A RILLI v S dixïtjcpnftïtuta in faxo inuocaùit deos , publica ïndi/
gnatioexortaeft,audet ifta nominare deos, audet hoc loco? Quid autem habetiam
quod ilIosrogetnifibonammortem?DloCLES CARYSTIVS dixit*
Controuerfîa Quarta*
ADukerum cum adultéra qui deprehenderit,dum uttunq) corpus fntérficiat,fine
fraude fît Liceat adukeriû in matre ÔC filia ufndîcare.Vk fortis in bello maniis3 t
perdidit , deprehendit adukerû cum uxore,ex qua filium adulefoehtem habebat,fmpe
rauft filio ut occideret.Non occidit,aduker effugit, abdicat fîliû. L a T R o ÎST I S .Adul
teros meos tantum excitauf.me miferum quamdiu iacuerôt, pofte**? deprehenderam,*
Ego te non abdicem,quem poffom occfdere, Ô acerbam tnihi ufrtutis mex recordati
onem .O triftem uidoriae memoriam, ille onuftus modo hoftfîfbus fpoîfjs ufr milita/'
ris,adukeris meis tantum maledixi,foîus ego ex omnibus maritis nec dîmifî adultères ,
nec occidï.Quid ridetis?inquam,non habeo manus,uoca filium . Tu uiri fortis fiîius,
qui ftringere ferrum non potes?ne te truncus quidem capere potui,nifî domf, utcûqj
tamen potui ,obIudatus fum, &Ttruncum corpus oppofui.Exferunt adulteri tantum
meo fangufne cruenti, CORNELII HlSPANi.Odignum,cuiautpudicacontin/
gatuxor,autimpudïca,dum armatus eft.Terefpublïca fnuoeo, quae manus meas pof
fides,quisnonputetautmefîne filio fuiffe,aut filium fine manibus?CAESTiî PU.
Conceptus eft ifte, ex quo feiemus cum adukerbs deprehenderb.Nûquam putauf fu/
turum falua republfca , ut ufr fortfs fontiret fo manus perdidiffe.M ARILLII, Adulte
ros meos ufq; ad Iïmen profocutus fum, cucurri mïfer ad ferrum quafi manus habere.
TRI ARI i.Deciderunt arma cum manibus,tunc primum fonfî me manus perdidiffe^
DESCRIPTIO PVGNANTIS VIRI FORTIS. Dfj bonfcYhas manusaliquis
derffît?cum à pâtre natus accerfîtus ut ocefderet adukeros,uenft ut dimîtteret.Ita ego
etiâm manus pro adukeris perdidi,fteti deprehêfus ab adiikeris meis . Patri's defortor,
matrfs leno , quem puto fam credftis non effe filium uiri fortîs,tertius in cubiculo de/
rifor ftetit.F VLVII S P A R S I.In bello fuas, in domo etiam filij manus perdfdft.Pro/
ceffît fn bellum hic unus omnium adulefoentis filij uicarius, in acie Uicît,domi captus
eft3portat fnter fpolfa uiri fortis uolutantes adulteros, Adolefoens uenit tempus mili/ ,
ti_e tuae,indïgnare fî deceptus es, ta fruftra ad filium quàm ad gladiû cucurrit , ridebât
adulterï truncas uiri fortis manus circa fua arma labentis.A R GENTARII .Ante pa/
ttix ô% patri negauit manus,Iibêter caufam eius fufeepi . Quis enim illû non tiindicet,
quid hoc infelicius, que adulterï tunc riferunt , cû deberent mori?Vïr fortis ïn ciuitate
rruncusjïntegros adulteros fpedat .1VLII B A S S I .Non eft quod putetis puniri illû,
ad fuos dimïttitur , ïnq ad matrem fuam , neftio an ÔC pâtre. Meruït haereditatê illius,
quem occidere parricidiû putauit, Nulli unc| plus debuiftîs uiro forti,-ffq? eo pro uo/
bis pugnauitjut pro fe nô poffet. Adulefoens quos dfmf(ifti fequere*V I B 1 1 G ALLI
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

5$Z LIBER SECVNDVS -
Matrem inquit non occidifti , quam minus hoc crimine perdere debui,quàm patrem,
Pater occfdere iuflïtdex uetarinon comparafîem patri legem., nifi cum illa lex fuïflèt,> "
alterum putaui parricidium,matrem coram pâtre occidere. ARELII F V SCI P a/ ;
TRI S .O mifera pfetas quaeïnter parentumuota conftïtiftï, non fomperfoelera noftri ,
iurïsfùnt,6_ truces quoq? animos mïfericors natura débilitât, DI VISIO' * LATRO
hac ufus eft dfuffione , an licuerït filio, an uindkareoportuerit,an fi liant ÔC oportuit,;
ignofoendû fit illi , fî nô potuit ïndulgêtïa repugnâte.An lkuerft,fn illa dfuffît,an tunc. ;
lfceat aduîterum filio uïndïcare. cum maritus non eft , an tunc liceat ubi maritus in eo .
loco eft,quaft omnino nô effet,an oportuerit,tradationïs quidem eft , quàm ut quifçp. .
uuît uariatXatro tamen fîc ordinauit,oportuït etiâ fî pater non iuberet occidere aduf/
teram,uiri fortis uxorem,opôrtuitiubête pâtre, etiam fi ipfe poffet occidere, oportuït
cum ÔC iuberet ÔC ipfe non poffet.Noui dedamatores îllam quaeftionem tradauerunt
ex uerbolegfs natam, Aduîterum cum adultéra qui deprehendit,dum utmq; corpus
interfïciat fîne fraude fît : an nemo poflît occidere nifî quf deprehêderit?TêtaUerût ÔC
illâ an poffit abdicari fiîius , ob id quodilli facere falua Iege nô Iicuit.CoïOr pro adule/. r
fcêce unus ab omnibus qui declamauerunt introdudus eft,non potui occidere, ex illa
Ciceronis fententia tradus, quam ïn fîmilf controuerfîa dfxit, cum abdfcaretur fs , qui
adukeram matrem occidêdam acceperat,& dimiferat terrore^L A TR O defcrfpfït ftu ,
pore totius corporis ïn tâto fnopfnatf flagftfj fpedaculo , ÔC dfxft,Pater tibi manus de/
fuerunt,mihi omnia, fed cum oculorum caliginem,animi defedionem, membrorum
omnium torfîonem defcripfiffet,adiecft,antequâ ad me redeo,exïerunt, G O R G i a S
mutila fneptocolore3feddulci.Pammenes ex bonis dedamatoribusdïxk.Gorgiasegregiedt
xït.Pammenes dixit . Fufous Arellius dixit,mafus erat fcelus quod imperabas , quàm
quod dëprehenderas, ÀLBVTIVS non narrauit_fod hoc colore egft ab inftio ufq?; ad
ffnê.Ego me defendere debeo,ffqufd mfhi obiedum erit,aut negabo,aut excufabo. Si
quïd exegerïs maius uiribus mefs , dfcam fgnofce,non poffum.Ignofcit filio pater na/
uîgatïonê excufanti fe non ferre mareignofcit non foquenti caftra,fî non poteft , qufs
pater ipfo militaris fit.Non poffum occidere.Agedû ipfam legem recita,Lïceat ÔC ma
rito,Iiceat ÔC patri . Quare ta mukos nomïnat,nï_î quod putat aîfquos effe qui' nopof/
fiint?Et'in defcrfptione dixit:cum me uocauft pater, hoc inquam putaui fuppliciû fu/
tûrum morte grauius,fî adukeram filio oftenderet. Et illud dixit,exierunt adulterï in/
ter patrem débilem ÔC filium ftupentem. S YLO POMPEIVS hoc colore narra
uk,non putaui mihi licere. BL ANDVS hoc colore. Vtrincp filfj nomen audio,pater
rem petit iuftîorem,mater facflforem* Et illud poft deforiptionem adiecft,fatebor uo
bfs, parricïdium coram pâtre facere non potui. CAESTi V8 hoc colore egit.Profî/
luit,inquit, protinus mater, ÔC amplexu fuo manus meas allïgauit . Ago confufioni
mex gratias,quod riihil ïn illo cubiculo uidi , nifi patrem ÔC matrem.Pater rogabat ut
occfderem, mater ut uiueret. Pater ne nocens impunita effet , mater ut ego fnnocens
effem.Pater reckabat legem de adukerfs,mater de parrïcïdïs. Et uht'mam fontentiam
dixitjoccidere fî matrê turpe eft nolufffe.nô potui.AR G ENTARIVS dfxft.Non eft.
quod me ex hoc habftu aeftfmetfs>quod manus habeo,tunc nô habuïJBt illud dfxftdat
p tibï,perdïdit uirum,perdidit fflium,aegrotanti non affedero,egentem nô alam,
omnia mihi libéra funt , iam uitam flli non debeo.Ox altéra parte multa funtpulcherri
me dida.fed nefcfo an Graecis noftri ceffurifunt.In hac controuerfîa dixit AMAS,
habet aliquid corrupti haec fententia, LATRO dixit, Quantû ego tunc queftusfum
cum fortuna mea, quod non cito oculos perdfdiffem* SYLO POMPEIVS dixit, :
Filï aut oculos erue.aut manus commoda.Omnes aliquid belli dixerunt3ïllo loco quo,
deprehènfîfunt adulterïdimiflî, LATRO dixit* Adulteros meos tantum excitaui,
FVSCVSARELLIVS dfxit fnnufffe nûcfae , frfgfdius dfxit côtrariam illi fententia,
' Adulteros fnteruêtu meo ne*exCitauiquidê,VlBlVS RVFFV S dixit,Adulterï ma
rïto non affurrexerût.POMPEl V S dfxft, Adoleftens,deniq? adulteros excita,poft^
tu uenïftf fecurîus facêtxA TRo dixit, Erratïs qui me putatis manus nô habere, fïliiï
uocauïjut intrauit,ab adultero falutatus eft*F V SCV S dixit, r/ïli,tuam fidem oftendë,
\ teinte/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTRO VERSIAR VM " 5*5|
te integro manus me no perdfdfffe: controuerfîam mfhf de te facit aduîtër.ueffî,iï_rius
fîffus fis indica . P VN I T I V s &. pulclire dixit ÔC noue,fumpfit ab omnibus bene dû
da,Irrupi in cubiculum ad.il_erorum,quid mentiar mifor,aperto cubiculo expedabât
aduîteri.CAE STIVS dixit, Vocaui filium, rifîtaduker tanquam qui dïceret, meus
eft* VIBIVS RVFFVS dixit, quàm ociofî , quàmfocuriadulteri tranfierunt praeter
oculos meos, praeter filfj manus.LATRO cum exeuntes adulteros defcripfîffet.adfe/
cit,AdoIefcens,parentes tuos fequere.NlCETES illam fontentiam pulcherrimam.;
qua nefoio an noftros antecefferit, fed illû Albutiû qui Graecis praeminet: cû pugnan/
tem acie fe defcripfîffet, dfxft, Memiferum quas manus aduker effligerit: ÔCilludAI/
butfjjnon potui,ïnquit matrem occidere,quo excufatfor fis adfjce ÔC patrem,
ALBVTIVS fîc narrauft, ut tanquam filio fciente fadum effet adukerium,fufped3
quafï patri confcïum matri fuae fecït.P ,asprenas dixit, Extenuiffîme maritus ÔC
dedit adulteris locum:idem dixit,matrem occidere non potes,adukerum certeocc.de,
an ôC ifte pater eft?dîxerat Nfcetes, MVRRHEDIVS dû hanc fontentiam imitari
uultjftultfffîmam dfxft,Relfqui in acie pugnaces manus,
Controuerfîa quinta.
RApta raptoris aut mortem , aut indotatas nuptias optet* Vna node quidam duas
rapuft,akera mortem optât, altéra nuptfas,PO RTII L ATRONIS.Iam fepara
bat ïn tertïam.nïfî nox defeciffet. Stupri accufatus ftuprum defertdft.Cum altéra litû
gatrapta3aïterâ aduocat. Vindicate patres,ufndfcate fratres,ufndicate mari'ti, fortïor
difcîpîînae publïcae fecuritas furgat,iam binç rapiûtur.M E N T o NI S .Pofteradfe erat
în huîus domo fletus,Iamenfatfo matris fpes fuas deplorantfs, cum intérim ex alfa do/
mo alfa uociferatfo oritur,alius tumuItus,coit populus uelut publico metu exterritus*
uix crédit duos tantum raptores fuiffe-*. Çum intérim producftur publfcus pudîcftfaï
hoftfs,quem una node unius ufrgfnis fnfurfa non fatigauerat, CAESTII PII.
Alteram iniuriae rapuit,alteram patroçinio:quantû fufpïcor,ne rapta quidem es.quae/
ris argumentû ? nô irafceris,quomodo iftud fit?duabus iniuriam fecit, una querft. Mi
fericors fum , inquit. Gaude,habes qui te uindicet. Vide qualê habitura fît uirum, no
eft una contentus, ARGENT a RI V S eundê fonfum dixit, hoc adiedo, non eft una
contentus,ne una quidem node , P O MPEII SYLONIS, At quàm bene mïmum
cgit,quomodo raptam fo quefta eft , qua uocfferatione, quàm perbene illi optionê cef
fimus.TRIARII.Perierasraptor-nibisgiremeruiffes.IVNII GALLlONIS,Su/
mat de illo fuppîïciû,conftituat in confpedû publiée, cçdatur diu,totus hodie pereat*
qui tota node peccauit. Subito faftidfofus raptor occurri.,8-" ak,iâ nec nuptias uolo*
Stuka deciperis,dicâ fuus? quïd dixerïm tibi,idê enim dixi ôC huïc,dû te puto,in illam
încidi,ARELii FVSCI PATRIS, Rétro amnes fluant,ôC fol contrario curfu orbe,
reuocet,côfugiat facrilegus ad aras,raptorê rapta uindicat, EX ALTERA PARTE*
POMPEI SYLONIS .Poftera die cûilli narratus effet noclurnus error,dû putat fe in
unâ incidïffe,huîc priori fupplïces fubmifît manus, hâc prius deprecatus eft,exorauit*
propter hoc puto ifta magis raptori ïraftit. Altéra ex puellïs raptorê mori uuît, altéra
feruari reû,Alter iudex dânat,aïter abfoluit,Inter difpares fontentias mitior uincat:di/
câ quod fentio,magis irafoeretur,fi unâ tantû rapuiffèt,dicere., ergo ego fola dïgna ui
fa fum,cui iniuria faceret?A RGENTARII. Référât nûc Virginia , référât Lucretiâ>
plures tamê Sabin fût.Ex tribunis,potêtior eft g fnterceditmô eftïnuidiofa poteftas^
quae miferïcordïa uïncit.Quïd ceffas puella?pro marfto roga. Haec fententia derideba
tur à C-eftfo, quafî improba .DIVISIO.Inhac côtrouerfia de prima qua_fîione nulli
cû akero côuenit.L A TRO prima fecit quaefti'onë,non poffe raptorê,quî ab rapta mo
ri iuffîis effet,foruari.Si legatus inquit exïre débet, peribït,fï militare debet,peribït,fîfo
gê dîcere débet,peribit .Si raptâ ducere débet, aeque peribit.Sï ïs ante rapuïffet,8

564 LIBER SECVNDVS
maritum defenderes,qiiàm nunc raptorem défendis, Alteram fecit,an rapta,quîfe nu/
prias optat,nihiI amplius raptori praeftare poflît, qp ne fua Iege pereat , contra alienam
legem nullum ius habet.Optafti nuptias, non occfdetur tanquam raptor tuus , At idê
fî eadem node qua te rapuit ftationem deferuit,fufte ferietur.Sf facrilegfum fecft,ocCi
detur.Licet tu dicas,Quid? ergo ego non nubam?Tu raptori praeftas, ut illû ipfa non
occidas,non potes praeflare,ne qufs occîdat:quomodo facrilegus, quamuis à te ferua/
tus periret/ic alterius puellae propter uitate foruatus peribît. Si rapuiffèt te,deinde de
prehenfusïn adulterio adforuaretur in tormentum diutius pereundi.tu intérim eduda
nuptias optaffes,datur enim optio ÔC in abfentem , uetares illû occidi à marîto ? Quïd
intereft,qualege pereat , nifi qd* modeftius aliéna legê ïmpelleres Cf tua,Tertiâ fecit,
cû quod utraq? optat,fierï no poffk,in ea eligêda fît optïo,qua uitio ad utrâq? puenïat*.
Atçj. morte optât mea optfo,Ô_ te uindicat,tua me nô uindicat,nec hoc tibi mea optio
pra.ftac,quod ÔC mf.hf,occifo raptore inufdfâ.Illa refpodet,optîo tua me non uindicat, >
Vindidâ tu meâputasnô fieri quod uolo,fieriq,dnoto?mihicÔtumeliofum erit, te dt
gnâ uiderijin cuius honoré occidat,me indigna in cufus honorem foruet.Ifto modo ÔC
mea te uindicat. Nempe Iex duas pinas fcripfît ultiatori,aîteram paffurus eft , nô eris
inuka,iamraptor nô erit impunitus,habebit punam,indotatam uxorem.Refponder,
eodem modo morietur,fed non mfhf feruabftur,fod tibï, Quartam fecit quîdlionem»
Si non poteft utrïufq? rata eflè optfo utraq?, at dfgnfor fit ufdrix * Non quaeftionem,
fod _râdatïonem,nori raptorem ïmpunitum futurumffi haec uia impunitatis monftre/
tur,ut qui plures rapuiffèt, tutior effet , nemfnem non inuenturum aliquam humilem
quae fe in optionem commodaret , FV SCVS ARELLIVS prïmamquaeftionêhâc
fecït,quï duas rapuit perire uticp debebat:Iex ïnquit,quae dicit , rapta raptoris autmor
tem optet aut nuptias,de eis loquitur,qui fîngulas rapuerunt.non putauit quenquam
futurum3qui una node duas raperet,Non quaero quid optatis,quod feueriffïme opta/
re poteftïs occupo,neceffe eft raptorem mori. Quare?utrio^ raptae débet ultfo contfn/
gère. Vtranq? enim non potes ducere.utriq? mori potes,Vna pars îegïs ad hune rapto
rem pertïnet,in qua mors eft,Putate enim utranq? nuptias optafîe,Quïd futurum eft?
in raptoris rnatrïmonium ambftus erit , Putate fllum plures rapuîffe quàm duas , qufd
fietfuna nubet,nuptiae ad unam pertfnebunt , mors ad omnes. Quf duas rapuit utriq?
débet morï,quare?dïcam,Quod uuît elïgat,aut nuptias optabunt,aut altéra mortemy
altéra nuptïas,Sï nuptias optauerfnt,non poterft fieri quod utraq? uoluerït.Vno mo/
do poterit fieri quod utraq? uolet, fi utraq^ morte optauerit: ergo fiatid quo unodux
uindicari poffunt.Hic tradauft, ne exemplum qufdem utile eft,non utiq? prorfpere eu
quf duas rapuerft,nec hune morem perniefofiffimum introducf ciuitati, ut alfqufs pro
pter hoc non pereat, qufa perfre faepîus meruft,Reliquâ partem controuerfîa: Fufous
in baecdfuifît.utra optfo honeftîor fît,utra fuftfor,utra utilior, CAESTIVS hanepar
tem controuerfîae fie diuffît, Vtra puella dfgnfor fît,quae ualeat ? utra optfone raptoris
dignior fît.Cteftius ôC confeduralem quaeftionem tentauit,An hec cum raptore colîu
ferït,S_"ïn hoc rapta fît,uthuic opponeretur, LATRO aiebat.nô quiequid fpargf pof
fit fufpïtiofe de eo effe uindïcandum . Colorem hune effe non quaeftîonem,eam quse/
ftionem effe qua: impleri argumentïs poflît. CAESTIVS aiebat,cV eam impleri pof/
foargumentis.HuncfenfumàlatïnisiadatumNICETES dixit, GLYCON
dixit. DIOCLES CARISTIVS dïxithuncfenfum.VIBlVS RVFFVS fubtilk
ter dixit , Volo tibï maîam gratiam cum fponfo tuo facere, habet amïcam, ïn hoc con
trouerfïam dfxft. a LB V TI v S ambulatfnmafculos,adeo nullum fine amatore uftiu
eft, ut hoc quidam difortum putauerfnt , ego tamen magis miror , hoc Albutium po/
tuiffe dicere, q*?aîiq;s potuiffe laudare.ExLatinis dfxit TRIAR IVS , Gratulor uobîs
uirgines,quod citius illuxit. A RGEN TARIV S dixit, quaeritis quid ifti fînêrapiêdi
fecerit? dies.LATRO Iamfeparabatintertiam nffî nox defeciffet,
CN . Inftfum fextae.
Aptus à Pïratfs fcripfît patri redemptionem , non redfmebatur.Archfpfratae filia
iurare eum coegit,Ut duceret fe uxorem,fî dimiffus effet,iurauft,Relido pâtre fe/
cuta
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTRO VERS IARVM $6$
eiïta eft àdoIefcêtem,redfjt ad patrem,duxit ilIam,orba incidit,pater ïmperat,ut archi/
piratae filiam dimittat,S£ orbem ducat,noIentem abdicat,
PORTII LATRONIS ,Proh dfj boni' ÔC hxc puella hofpftfo patris excepta eft,pro
hibeo domo,terra prbhfbendam. Bonae fpef uxor,bonae fpei nurus, qua; amare poteft
captïuum,odiffe uel patrem , Captus inquit, in tenebrïs iacebam,narra obfecro foceri
tuf beneficfa,pôffum inquit iudices effe focurus,filius meus ait fe uxori parrïci'dfû dë>
bere,CAES TU PII.Quisinterfuït nuptfjs fuis?pater,deniq?pueIîxpater,EX AL/
TERA PARTE SILLII BASSI hodie captîuus effê, nïfi ha.c archipiratae filia fo/
tffet : ut dîxï,patrê habeo,ïnter bonos captiuos fepofîtus fum,Archipiratae filia uocat,
puto ex aliqua nata captfua , certe anfmum èfus natura à pâtre abduxerat, mïforïcors
erat, deprecabat,flebat,mouebatur periculfs omnïû,nihil ïn illa deprehêdi poterat pu
raticum.Promifî nuptïas,ô
clufit , meus terras. C A E S T 1 1 P 1 1 . Soient qui coguntur à patribus ut uxores du/
cant,illa dicere,non fumus etiam nunc apti nuptfjs. Ego contra refugfo uxorem, qufa
' uxorf us fum, À R~.e LH F'V S C I P AT RI s , Infolens malû eft beata uxor, cû immen/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Bb fum

566 LIBER SECVNDVS ,
fiifn podos auri Orba attuîerit.cum pecunia arcas noftras onerauerit, quid aïiùd quant
beatae foruiem us?Altéra filium dat tibi.altera patrfmoniû* Pater utra magis diues eft?
Locuples eft patër,quam mihi concilias ,0 fi foires quàm diues ha.c fuiffet, Orba,in/
quft eft,ôC haec orba eft, Inter duas orbas ea mihi curanda eft magfs, quàm orbam ego
feci.DI VI s i O .In hac controuerfîa nihfl lftfû fuiffe ferè omnes côfontfunt, L- a T R O
primam quaeftfonem fecit, An pater propter matrimoniû filium abdfcare poffit , cum
liberum cufq? huiusreiarbitriumfit.G ALLIO fubfecft huic,etiam fî poteft imperare
filio, ut uxorem ducat,anei qui iam habet, LATRO focûdam fecit,fi ius eft patri etiâ
propter matrimonfumabdfcâdf , an liberum hufc fuerit non parère cum iuraffet. Hoc
in haec diuifît,an nemo iurefurando teneatur, quo per neceflïtatem adadus eft, an ex/
pîeuerit iufiurandum,ducendo illam uxorem, an etiam fi non expleuit , non teneatur
rdïgione,qai coadus aliquid contra iufîurandum fecit, hune autê cogi à pâtre fupeï
iufîurandum facit, hune putas parère patri, an debeat? Hic de meritis puellae ÔC mori/
bus. Colore hoc ufus eft Latro pro pâtre puellae,nô miforicordia motam, fod libïdine,
ÔCideo non effe beneffefum,In argumentis déganter hanc partem trada uft, etiâ ft.be/
neffcïum dediffet,non effe fîc referendam gratiam: deinde beneficiû effe quod îudîcio
detur,nonquodfuroreautmoibo,HiSPO ROM ANVS alio colore dfxit,Illam non
amore adolefoentis-.fed odio patris fui fecutam effe.Voïuit ille ÔC amorïs commenda/
tionem detrahere.B V TEO longe accerfîto colore ufus eft, Voluit eam nubere nom
inuito patre,fed fecreto fuadente,palàm diffîmulante.Totum hoc geftum,re illi hone
lia conditïonem nuptiarum inuentam cum alio nullo modo poffet.Neep enim aliter il
los efftigere potuïffet,nfff patiente pâtre,Sed aiebat La.ro;> non effe tanti detrahereilli
commendationê folum adolefcentfs , ut detraheretur imuidia relidi patris, F V S C V S
ARELLI VS egreg.edechmauït,nôenim,ppter nuptias orba dimitti illâ, fed quam/
uis orba nô effet,eijcf iuffft,no aliâ fibi magis placere,fed illâ difplicere dixit, ÔC hoc qd* *
Latro tranfeurrerat,preffit.Tfmere fe puellam temerariâ inter piratas natam, inter pu
ratas educatâ,impiam in patrê.G A LLIO illud quod omnes foholaftïci tranfierunt di
xft,timere fe ne hxc fpeculatrfx effet, Se"pfratfs ornes occafiones indicaret,aut certe ne
uideretur, nolle fofufpedam effeRefpub. fllifuraflè timuft, ne à puella uideretur fm/
probe iufîurandum exegiffe,ut qufd liberi fibi effet,adfecit furaffe per patrem* TR IA. "
R IV S dum fontentiam puérile captat,ineptedfxft,iuraflè ÔC fe per orbam. Aiebat erg
Caeftfus ualde hanc fierf orbam,etfam fi iuraffet.L A T R O aiebat quoq? îufîurandutîi
ineptum effe,nihfl enfm mfnus conuenke,quàm aliquem per patrem iurare,patrem re *
ïidurg.Omnes honeftam matrem pudlfe dederunt,omnes dfxerunt eam mifericordfa
imotam,non amore.Solus Pollio fudïcio feciffe uuk eam , etïam à miforicordia difoef/
fîffe,dixit enim illam non potuiffe cum piratis uiuere. Vt primû honefta occafîonena
'inuenerit difcedendiVdïfceflîffe»0-_.HATER iv S à parte patris pulcherrimâ imaginé
mouit.Cpit enfmfubfto quo folebat curfu oratïonis fcribere,quaff exaudiret aliquê
tumuïtum,uaftari omnia ac rapi,comburi incendijs ufllas, fugas agreftfum, ÔC cum o/
mnia fmpleffot terrore,adfecit.Quid exhorruifti adolefcens?focer tuus uenit G LY/
CONI s ualde Ieuis 8t" Graeca fententia eft. ,
Tolerabilem dixit illam rem, cum iurifîurandi uim deferiberet , hoc effe quod fdera ''
fanciret,quo aftringeretur exercitus.
A rt EM o n cfrea eundem fonfum uerfatus eft à parte adolefcentfs, cum dfxîfTet re/
ïidum patrem.adfecft,
Ffnis foxt_e controuerfise*
Initium foptimae controuerfîce,
Liberi parentes alant, aut uinciâtur* Quidâ altéra fratre tyrannS occidît,aîterum in
adukerio deprehenfum,deprecante patre,interfecft,A piratis captqs fcripfît patri
de redemptfone.Pater piratis epfftolam fcripfît3fî praecidiffent manus, duplum fe da/
tur"m "pkatae illû dimiferunt,patrê egentê nô alit,PORTHLATRoNlS,Da mihi
: epiftola efuriêtfs iftius,Manus,inqt,praecfdant,in quâ parte corporis tutius fçuitia in/
currat?ce.tera mêbra mea fût,manus public» fûr,Nûcjd peto tyrânicïdâ?talê me dimit
tite,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM
5

568 LIBER SECVNDV.S,
rfar?ff tenuero,hoc tantum cbnfequar,ne famé moriar.Duxi uxorem nfmfurn frcun/
dàm,peperit mfhi tria,nefcfo qu^prodigia uarfjs generibus inter fo ÔC iudicio furêtia,
alium qui" poffet patriam obtinère,alium qui patrem , alium qui matrem.Teftor iudi/
ces,omnes dies meos,unà feruiuimus,nemo tyrannidem uno fonfit magis. Argument
tum habeo maxïmum,quod uiuo non peperciffetïs mihi,fîputaffetfs m e patrem tyrâ/
nf,Dum fnter fe pugnâuifcit refpub.Reliqui duo qui nihil poterant in nos,interfo ty/
rannidem exercucrunt:habebat ifte nefcio quam uxorem,quam in arce fcpgnouerat,f|
alîïgare te poffem,profïcifcentem aîîïgaffem.Non opus eft tfbf magna fmpenfa,ad fu/
ftinendum patrem,magna omnïa funt , tu mecum alfmenta parti're,nolo me tam bene
aîas quàm ego te aluf,noîo ignofcas mihi quiequid paffus es , quiequid tfmufftf patres
pofoe flageîla,fcinde rugas,uItores fubfjce ignés , ÔC mortuam hanc partem, quae tan/
tum in contumeliam fuam _pîrat,quia extïnguinô poteft,exure:fî parum eft,fac quodj.
ais ne piratas quidem fecîffe,manus pr«edde,exhibeo tibi,hae funt ilîae qiiae quïdlïbet
fcrïbunt. Vbieftgladïustuus.dlringe , tyranno îïeuit uulnere morï3aduîter uno ïdu
breuiter Confedus eft .Pater te per bénéficia fîmilem fortem rogo,ne tu quidem. apud.
piratas famem tïmuifti, nemînem tyrânus fîc torfît* PORTIILATRONIS*
Fïli nihil amplius quàm famem deprecor , fî tamen ïnexorabîlïs es , illud pro bene/
fïcïo peto, ut aut tanquam adulter moriar, aut tanquam tyrannus . Par erat utriufque
fortuna ïîlo tempore , tu alligatus eras , ego fonedute immobilis ÔC uindo fîmillimus,
tu in foîlicitudfne,&* ego in omnium meorum folitudine, tu lucem non uidebas , ego
etiam modïcam,hoc unum inter nos intereft,quod tu etïam à piratis cibum accepiftk
33 LA N D I Deprecabarnon pro adultero,fod prb domo ne fratrem occfderet, tyran.
ut aliquem ex fuïs reliquïffe uideatur.quern nonocciderït, VIBII RVFFI Hae nem
pe ferfpforunt epiftolam manus,prfbeo, praecïde â_ aie ,P O M P E 1 1 SYLONISXi/
berï parentes alant , aut uinciâtur , ad te legem meam transfero , licet alîïges 'ÔC alas*
DI V I.S.IO . Fere hac ufi funt dïuifîone, an lex caufam nec patris nec filfj aeftfmet feJ
hbminis,pater an à filio alendus fit . Dixit legem hâc pro malis patribus feriptam effe^
bonos etiam fine Iege ali , an omnes alendi funt, an hfc alendus fit . Hanc quaeftïonenV
Latro ïn haec diuifît, an alendus fit,quod filium à piratis nô redemït : hoc loco quant,
an potufffet redfmere,an uoIufffet,deînde an alêdus fît,fî etiam praecidi filfj manus uo/
ïuerft, nouîffîme ah praecidïuolueri't, HISPO ROM AN V s feparatim quafî turfs,
quaeftionem fecit,an qui non redemïtfilium non poflît ab eo aîfmêta petere , Sed hoc
utraq? quaeftfo contfnet,ut afebat Gallio. ÔÉ prior în qua quaerïtur,an omnis pater aie/.
dus fftjdicitur enfm qufd fî quïs filium excaecauerït? quïd fî quîs non redemerït? Et eu,
ad alteram quaeftïonem uentum eft-ïn qua quaeritur,an hie pater alendus fit, nihil ali/
ud dici poteft,quare non alatur,quàm quod non redemft,quàm quod duplam promi/
fît, ut manus praeciderentur , Graecorum improbam quaeftïonem fatis erit in eïufmo,
di controuerfrjs fomel autïterum annotaffe, an in tyrannicidam uti pater hac Iege pof
fitjquafî ïn facras ÔC publïcas manus ne piratae quidem îicere quicquam putent. No/.
ftri hoc genus quîeftfonîsfummouerunt, s Y L O P OM P E I V s* ftloneis tara,
tum ufus eft quibus caeteri cum dicerent , hune patrem non debere ali , quod non re
demiffet fïîïum,cx' quod pra:cïdï manus fflfo uoluïffet , Sed à priuatfs caufis tranfît ad
publica caufam , dixit enim non debere ali hominem perniciofum Re/p, quityrannCÉ,,
filium habuiffe.,quf non occi'dïffet,quf defîderaffet amiffum quod nô inndîcaffet. Secî,
negauft ullam aîfam caufam flli effe perfequendf tyrannicidam , nifi libertatem publf/
eam, ôC defcripfît mores hominis impïj,cruêti,qui quia per liberos non poffet,per pira,
tas tyrannidem exerceret,utliberius dfceret,latrôcinfum filio dedit: ÔC illud in hac par,
te îaudatum eft à Sylohe déclamante, C hoc tradare3non debere ak' tyranni pa
"' ' '-. tr'ern;)
'"'-../ ' ""' ""?.'".'""
'
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM 569
.trem , omnfbus fauentfbus fllum famé necandû:éx" cum diu preffïffet illum tyranni pa
trê effe, adiecït,Aude poftulare ut illud tfbf profit, quod tyrannïcidae pater es.
B L A N D V S hune fonfum cum poftero die declamairet, in ironiam uertit,8£ cum ob/
ieciffet cjuod tyrannf pater effet,adfecft, nolfte illum auerfari, habet quod dpponat,&.
adukëri pater eft.Çolorem pro pâtre alius alfumintroduxit. FVSCVS îratum.foflli
çonfeffus eft fuiffe, quod fratrem in confpedû patris occïdiffet, ÔC huic Î0C0 uehemen
ter ïnftftft, tum nemo hoc tyrannus, nemo pirata feciffet, Iratus,ïnquït, obhoc ipfum
fui^qUÔd hoc feelere etïam tyrannicidïum inquinaueras , apparet te morbb qtiodâ ad/
uerfuS tuosfurere:&. foruauït hune adionis tenorem,mïratus fui hodie _j? pacifoor nec
quefor, nec fo demïfit ih preceS aut rogauit,fod ïure patrio ufus eflJIfod ad exeufandâ
epiftolae crudelitatem adfjcfebat j Scripfi pïratîs non eo animo ut manus tibipraedde/
rentur,fodutexprobraremtibicruentasin côfpedu patris fraterno fangufne manus^
tuto aiitém feribebam ,ffcfebam ërtim piratas hpnfadurosinïfî pecuniam accepiffeht.
Quamqbrëm necpprxciderunt,ôCfi fperâffent, utiq? prâecfdfflent, Sed, apparuft illas
epiftolas irafçentis effo nôpromftterttfs, Irt ukfmodefcripfit quàm mifer futurus effet
alimenta accfpfens illis marifbus,quas pauloante fpedatierit fratrem occidentes,&. ad
. ieçït,quam aiebat praeceptore fuo diçétite* fumma cum admfratfone exceptam, illum
Homeri Prfamo aptum* SYLOPOMPEIVS ÔC ïpfoifam faffîis eft , afebat enfm no
habftiirumffdem,fï fe negaffet fratum fuiffe,fed irae caufam noti dixit* Q_, FVSCVS
tranfoUndaë afebat has ofrenfas qufbus file gloriaretur . hanc caufam pofuit quod reli/
dus effet ab unfcb fïIïo,quod fnufto fe haufgaffeti cum ufderet fonem orbtim iam pe/
ne egenteni,ïam .tint illum fugiffe ne aleret, &_ ad preces patrem deduxit,ÔC rogauit ïn
epilogofilium,utfpar_îm hoc colore dedamaffet. Memini hominem ïnter fchoîaftf/
çps fahtim,inter fanos fohblaftfcum. C A ES TI V s alio Colore ufus ,eft,dixit enïm non
iram ïHam patris fuiffe, fod câîlidita.em,non habebamjnquitjiinderedimerem,. Que
rogarem pecuniam in tam atiara ciuitatë,in qua ne filfj qufdem patres alant?ufus fum
.ccmfiIïo,fciebam piratas non çrudeîeS effe fodaiiaros, uoluiefficere ut defperarentïllû
redïmi,é

570 LIBER .. SECVNDVS
Inftfum odauae controuerfïae,
Vf ter fortfter fecerit,milïtia uacet.Ter fortiter agêtem pater fn acfe,quaito uo
alentem exfre retfnet,nolentem abdfcat .PORTIILATRONIS. Mfferrimus
pater fam non ufderem filium nifî abdicarem , fortis pîufql Iege aut patris eft.
Tertio mihi non reddkur,fod relatus eft,quod p3triae fupereft,patri uïndïco,fugit me
fiîius ÔC quidem ad hoftem. Quoufq? pauidus prelïorum nuncïos expedabo?filïmibi
uacationem peto. C A ESTII PI I.Abdico filium ut habeam, nô minus uacatio mea
reipu.profuit quàm militia,duxf uxorem.Sic defcendit in narratfonem.Tertfo audîu.
uelut denunciantis deos,faciat adolefoens iam feîicftatfs fuse finem, Ego aduocationê
ïn unam pugnam petfj,accfdat inquam quiequid timeo , fî fllum amplius in aciem dû
mifero.Cum dfjs padus fum,nô tim eo inquit,hoc eft cur tïmeâ . Obijcftur mfhi quod
me fiîius oderit. ARELLII F VSCI PATRIS* Omefilïopugnanteiamlaflum.
magna omina funt,nfhfl hoc putas quod ufri fortis pater tïmeat ? Miferum me,fam ho
flï nimis notus fum,iam pro te nefeio quid etiâ lex timet, Mïraris fi quod legï fatis eft,
patrï nimis eft?Nunquid Iuxurïam, înquir,obijcïs?ego uero te etïam morarï pofco in
ter uoluptates,Quoufq? in duro caftrorum iacebis cubïcuIo?quoufq? fomnum clafïî/
co rumpes?quoufcg cruentus ufues?fîmus hilares.Trium uidoriarum uota foluenda
funt,tot acies fuftfnuiftf,tot uulnera,poffum cum repu,queri,fero dimitterïs. Subinde
audio te dicenrem .Malo gloriam quàm uitam.Hoc ergo me exanimat,quod mori ti/
bi tam facile eft, denic^ uno quiefee bello.P O M'P E I S Y L ON I S . Caufa abdfcâdi efts
ne fîne filio uiuam,quem tamdfu non uiderem nifi abdicarem . Abdïcatfo mea fn pote
ftate abdfcati eft,R O M A N I HI S P O N I S . Qufd farïgate, felicitati moleftus es?quid
expedas donec caftris eijciarïs?M E N TO N I s ,Erubefcit refpu*tam cïcatricofo milite
uti. Non oportet tantam uirtutem fîne fucceffore concedere, ducêda uxor eft,fod fam
nunc teadmoneo ne unum toIlas.cORNELU HlSPANI.Nonanteteretfneiecee
pi cf? dfmffit refpu . Nullum iam tfbf uulnus nffî per efeatrieem imprimi poteft,adhuc
diutius fuiftf cum hofte quàm apud patrem,dum tâtum fanatus es,l V Nil OTTHO
Nis P ATRI S . Optfmus ufrtutis finis eft antequam defiefas deffnere. EX A L TE/
RA PARTE .Ter fortfter pugnantem abdicatfs, îfcet ALBVTII SYLLI. Qufs
hfc fubftus fnfonuit tumultes ? nunquid imperator uoeat? uenio, plurimum fn prima
acie laboraui,pudet me ter uidum militare.P . A S P R E NATI S .Quoufq?,inquït3.péri
cïitaberis?bene habet iudices,pater me putat dignum effe qui faluus fîm.Senator poft
fexagefîmurn ÔC quinttim annum in curiam uenire non cogftur , no uetatur.Praetoi1o
licet prétexta toga uti feftfs aut folênibus diebus,nûquid neceffe eft?Qufcqd aut pre/
mij aut honoris nomme dat , in utrâo"? parte fumi Ifceat,alfoqufn defîjt prçmfû effe,ctii
neceffitas iungftur.Pareo illf patri qui glorfa nos fmmartales fieri dfcebas , qui ex acie
fedeuntfs uulnera ofculabaris .Ad haec noua ÔC diuerfa imperia fubïto me cïreumagd
putas poffe?non ita eftjîfe in me dominatur af_èdus,qui animum primus intrauitXti
xuriajauarftiaidefîdfajfnfuftftfajtfmorjnon dedifountur,cV quotidie haec omnia aut ca
ftiganttjr aut puniuntur , intantum etiam uitïorum tenaces fumus. Crede mihi pater
nô fum mei iuris,cum ille praelfj cîamor exortus eft,fnuadere hoftfs libe_,obftantfs eu
neos gladijs diducere,hic impetus, hic ardor animi , domum tuam trinis hoftïû fpoltjs
adûrnauïnhtiic fupplïcatïones illas debeo , propter hoc me etiam cum abdïcas dilïgis*
Nô animus nô Iingua côftat,in alieno opère côprehêfus fum, toga ipfa humerïs nô ce
dit.Ad obfîdêdum hoftem,ad occupandum caftris locum , ad ïntercïpiendos hoftïumt
cbmmeatus ireiufferis,anïmo nonociofo. Quotïefcûq? tumukus aliquis exortus eft,
in me ciuium dirigûtur ocuîi,meas fpedant manus,8(. adhuc, uerum dicendum, nihil
£>atria débet mihï,niïnquam pugnaui nifî coadus. Credïs ne quiequid refero tibi . foi'/
mus quem uitae curfum agamus,eadem pericula nos ubiq; circumftant, ÔC totfdê uix:
ad mortem funt. Interdum continuatus Iabor ffrmîores facit Jgpe quos Iabor robora/
ùerat, defîdfa confumpfît. m arILLII Sfneme aliquod meritumïn patriam con/
ferre,adhuc milïtia mea munus eft* Pugnabo ÔC abdfcatus , nec uerebor , ne uflfs fît
opéra mêa patri,Atheniefos abdicato uicerunt duce,quantum ïnter illum ÔC me intét/
" '" - eft?
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

C ONTRO VERSÎAR VM 571
, tft?fîle abdfcatiônem ufrtute deîeuft,ego merui* Di VISI O . Prima qua.ftïo illa ab
illo fada eft uuîgarîs.An fiîius ob id quod fui ïurïs fit abdicari pofîît,deïnde an debeat
Haec tota tradationis eft. Grecf illam quaeftionem prïmam folent tentare , quam Ro/
manae aures non ferunt, An uir fortis abdicari poffît . Non ufdeo autem quïd allaturi
fînt,quare non poffît: nam quod ÔC uir fortis eft ÔC toties fortiter egit , non plus ïurïs
ïlli adeft,fod plus commendatfonis.Colorem à parte patrîs quidam duriorem fecerut,
uoluerunt enim uideri inuifum filio patrem. Item malle illum cum hoftfbus uiuere»
; quàm cum patre,penè omnes,adulefcêtem infatiabilem effè gloriae,fed propteripfqm
patri ÔC. moderandum ÔC continendum.Quidam ex toto ad patris indulgentïam refii/
gerunt 8_"nondffputauerunt hoc modo,quo Sylo Pompeius dïfputauït, qui fie diuifît
ut dïceret, etiam fi patrem non haberes, definere debebas , quia patrem habes, defîne/
re debes,quia pater uetat . Facit illo modo quo Gallio qui fie diuifit hanc partem, hoc
impero Refp ,caufa tua caufa,mea caufa: foquentfa duo uidetis,quemadmodû potuit
ïmplere illud Reipub.caufa fmperare.Sfc tradauit,primum ut pluribus iuuenibus pa
téat ad uirtutem aditus,non debere omnium occafionem fortiter faciendi ab uno oc/
cuparkdefnde expedire Reipub.non uideri tantum ex uno pendere,futurum ut animi
hoflfum crefeerent, ÔC fuorum frangerentur,fi cafu ter fortis occîdfffet . Ad ultfmum
utile effe Reipub. ter fortem feruari,ut fît quf oftendatur iuuentutf. Iam illum magfs
poffe ornamentum effe quàm prefidium. Illum fonfum ueterem,Iam pro uiro forti ne
fcio quid etiam lex timet,hoc loco Galïus pofuit,hoc quoq? inquit.Ter uiro forti, aut
diff-dit, aut côfuîit . Nec illam quidem focuti funt tradationem , qua ufus eft Blandus
qui dixit, Militia tibi fuperuacua eft,fnuidiofa eft ,perîcuIofa eft.Superuacua eft, qufa
non cogeris, immo uerecunde uetarfs , Glorfae caufa aliquis milftat,confecutus es glo
riam, uacationis caufa,confocutus es praemium , Trfa domi praemia funt:& fie trâftjt,
ù.t dïceret, fnuidfofum effe unum homfnem toties optare honores intercïpere ;quà,m
perïculofa res effet inuidïa, quam magnos uiros oppreflïffet: hîc exempla , periculo/
fam effe milkïam, eodem loco collegit, quod certe illud unum nonadieeït de Iege,
non poffe illum iam fortiter facere , quia omnes illum hoftes peterent,ÔC adieck, Ideo
Iex ter fortem dîmïfît, feit illum iam obferuari ab hofte, Hfs ergo omîffïs ilh.qui aman '
tem patrem ïnduxerant,hoc génère egerunt, non poffum patï,nô poffum defyderfum
aîf fuftinere.Hoc loco AESCHINES ex bonis dedamatorfbus,cum diceret,non me
glorïa cupfdiorem tui fecit.non omnfbus admïranda uirtus,confitebor inquit affedus
patris,quos ut quifque uokt interpretetur.
Videbatur hic dum indulgentïam exprimït, non foruafîe dfgnftatem patris.Pïa
cebat autem Latroni potfus ratione detîneri patrem quàm affedu , cum fn ratione ha/
beat alfquem locum ÔC affedus «ASPRENAS colorem fecutus eft longe alium , dixit
enim fe non negare reîp,uiri fortis opéras , fod ad neceflarfos ufus reforuare.Si magniï
aliquod bellû incidat , tunc ÔC ueteranos uoeari ad arma.Et illa fententia eius hoc loco
ualde laudata eft.Nûc illi militent quibus neceffe eft,tu mflftabis,fî erit neceffe. Sic ue
nfffe populum Ro. ad Scfpfonê Aemik'anû cû mafus bellû Numantfnum apparuiffet,
-f? quod alfj duces fuftfnere poffent . Magnû fnteruallû inter Numantiâ ÔC Carthagf/
nem Scipioni datû.Sic ad Pompeium cû piratae maria claufiffent, magna praefîdfa no
effe confumenda Hoc loco Afprenas de Iege dixit ÔC ipfe fententia , uidelicet ad hos
cafus Iex ter fortem fepofuit A parte filfj colorem fnduxerunt qufdam,ut illum cupk
dum gloriae ÔC bellicofum facerent.N I CE T E S quidem hoc ufus eft uerbb
ÔC fie e

57* LIBER TERTIVS
fed illud adfecft,peruenfre ad fe uoees inuidorum illas, nunquid amplius pugnauft , tf
quod neceffe flli fuit ? Quidam hoc cornpofitum ÔC fîmulatum inter nos putauerunr,
utegomilftareuellem.tuuetares. LATRO uehementer egït à parte patris &adje/
cf.,abdicato non permfttam exûe* inijciam manus,tenebo,nouiiïfme ante Ifmen exe/
untfscadaucrhocfternam.tit adhbftem peruenfas,patremcalca, Putabat Plancus
ftimmus declamator Latronfs hune fonfum à Latrone fortfus didum à Lesbocîe grae/
coteneriuS,quf dfxft fîct FVSCVS ARELLIVSrelfgfofepatrem
ïnduxftomfnibus territumiaiebatprçceptorem fuum in hac controuerfîa deferibêtem
pericula futuri pfglfj, Homeri uerfus ob hoc aedidiflê :
GLYCON diXit: DIOCLES CARYSTIVS dixit:
GLYCON dixït* ÂESHINESnohiïieoratqr,
tunc enfm non dedamandf ftudfum erat, fed hfc. ex declamatoribus dfxit nobis cû de/
nunciàrèt filio pericuîum. ôirprîefagtjs tangi fo dïceret*
Diocle s Cary STiV s dfxft fontentfarnaqua, non îndec.amatïone tan
tum poffet plaeëre } fed etiam in folidiore alïquo feripti gehete . cum de fortunae uârk
etate locum dïceret, DO RIO N diicïtjfem patilo quidem
elatiorem , quàm preffa ÔC ciuilis oratio recïpït * fed qua egregie attonitos patris affe/
dus exprfmeret.
Finis libri fecundî.
LVCII ANNE! SENECAE OR A TOR IS ET R-HB.
TORIS CÔNTROVER
Liber tertïus,
SIARVM
Mïffa praefatîone ÔC epiftola controuerfîa haec efi, Diues très fiîios
abdicauft. petit à paupere unicum filium in adoptïonem,paupér da
re uuk,nolentem ire abdicat,' P o R TI I LA T RO N l S , Hanccîne
meam effe fortunam ? Eodem tempore ÔC abdicor ÔC adoptor. Ifta
uidelicet domus adolefcentem me non capit, quae te fenem fecit,
qufetfora tempora pauperes habnimtis, bella cfuilia aurato capito/
3| lio geffîmiifejdfuîrfas putas âtirû ÔC argetum hidibtfa fortunae , qua
ïnter locum fpfîs dbrhïnis uenkint?Denûcïb tibidiues etïam ff iienero j dabo operam,
quod in tua dbmô fadllimtim eft ut abdïcef , Etïam fî multa côtra expedatïonem acci
dunt^ nunquam tamen futurum putaukut atit pater meus liberos odiffèt,autd.ues co
cupifcerct.Non defydero patrîmoniUm.Fragfli's ôC caduca félicitas eft , ÔC omnis for/
tunïéblandïéntis fpeciofus cum periculo nitor, ÔC fine caufa faepé fluit ÔC fine ratione
deftkuk*Vidi ego magni exercitus ducem fine comité fugientem, uidi ambirïofà tuf/
ba clientum lïmïna deforta,fub domino redore uenalia . Nam quid ex fummis Opibus
ad ëgeftatem deuolutos loquar ? Multa tibi fuccurrerent exempla etfam fî in Una do/
nîb quaeras. RVFFI VIBII Habendos effe liberos fs quoq? ïudicat qui non libéni
tiffïrne habet. Ego illos in friuola inuïtaui noftra,'Qui illis meam promifi domu_fuam
eripiam?quid faciam?Si paruero,abdicabor,fi nô paruero,abdïCabor , Parrem hâbèo,
haec eft contumàda mea,diucs filium non habet,me dabis.fi diues reduxerft fuos, mè
reCipfes, Ita non adoptari recufo,fod commodari, C AESTII Pif» Accipe uitae mea:
teftem > qufd magni a. ftimas dfuitem,cui placere difficile eft ? Vultis foiré quare pa/
trem non relïnquam qui gentiit me,qui educatiit qui abdïcauit?diu dubitaui, ille ami/
cum tentaretian hic filium. Abdïco, inquit.Hoc pater uenis. Quid ab eo quiadopta/
iiïtfperarepoffutti?NARRÂTlO CAEST1Ï Pli* Diues fuftulitunum filfutn,hq
fuit côtentus,quid enfm erat dfuftf uhus?tres fuftuîft,poterat enfm in adoptîonê dare,
abdkatift unû, alteru,teftium.lâ nihil dïuiti fiïpereffe putatis,quartû abdicat.A R EL/
alfylu* ï-iî Fvsci PATRiS*QdïqsesauaruspecUnigcuftosïmmêf-e,cultorfSyllae,c-î
muka quaefieris.poteris né omibiis frtikFiliu qu_eris?ecCe turbà iuuenû fine pâtre.In.
ga gd uis nô negabo , militabo dum.odo ubfcûq? fuero tuus fîmîita nm pauses fumus,
', - ., " qui'
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CQNTR.O VERSIARVM .
qui habemus , quod dfuftes rogent? unde talem patrem ?non"frafceris nffî ut ames?qd
porro ifta matrfmoniain quae maie fani ruitis?gaudia dominorum? at onera funt?Mil
le cum uentum inter uices fuas exempla referebas , ÔC inter illa ponebas ÔC diuitis do/
mum.Merito abdicaftï an immerito?Si ïmmerito abdicafti, odï patrem tôt efjcïentem
innocentesjfi merito,odï domû tôt facientem nocêtes.Aliquid ïn domo Iocupletis no
575
agendum agam,Quae apud nos frugalïtas eft,apud illos humilïtas eft.Petis iterum po , .
tfus fiîios quàm recipis:coIit etiamnum ïn capitolio cafam uïdor omnium gentiû po/
pulusjcuius tantam felicitatem nemo miratur. Merito potens eft,nemo àb eius origi¬
ne eft,quf non reliquit patrem, egredientem te certe domum redeuntem comïtabor, v
nec.nïfi fn limine deforam,ero in publico fiîius, , amo aeque pauper pauperem patrem, ,
i|,tfq? côfueuf.Nô poffum agere fn domo diuitis filiû.Sf carû tibi feruû uenderes, quae.
reres qufs fuus emptor effet,nam me hercule habeo,quo tibi ïrato fatiffacïam.Interim
pluris omni matrimonfo puto , hoc fomnium quod fie me amittere curas , fatis amare
non poffum.Quid faciam adoptatus?loquar filfjs efus bene,de abdicatiôe?Ego in do/,
mum ueftram intrabo , tanquam ego uos eiecerim? ego ornamenta ueftra occupabo,
Tum illic fî quïd commiforo nec meus recipiat pater* Quïd eft quod aut negandû mû
hï,aut exeufandum fit. Non infaniflîmum dffpendforum malum , non erubefoendos
an. ores, neq? luxurfantem habftum,neq? potatus obfjcîs fi'Ifo , haec fi non potes, alfqua.;
faltem ex commentarijs amfci tui deferibe, madentem unguentis hefternfs,conuuIne/,
ratum libidinsbus,iricedentê ut fmmïnis placeat fpmina mollïus , ÔC cetera quae mor,
bi non fudkij font.Abdfcatio Ioquax eft.Quàm te paupertas amo,fî beneffcfo tuo ïn/ ;
nocens fum* Accufatorê non habeo,me mfferû,etiam laudatorem habeo,&T eu cui no. '
omnes placent, hoc enïm malo dicere quàm omnes non placenriNon tibï per multosliberos
angufta domus eft,neq? turba Iaterf circumerrat, nec multus intra lïmen haeres,
eft,nec poft te aliquem retineas, quâquam nec fie quidem debuïfti dare , f quàm enim f.cum
deos cum uotïs patris uidiffes certantes : ÔC turior aduerfusfortunam eft , cui aliquid
poft damnum fupereft , ÔC habemus exemplum poffe aliquem tris fiîios perdere. Ille .
Crfus inrer reges opulentiffimus ad tormenta poft tergum uindfs manibus dudus »
eft. Tu Craffe poft eueftfgata illa fugftiuorû arma urbfs romanae ditifffmus,qui nûc. df diftaprst
apud Parthos eges . fepulchro quoq?:fdida praepea fila corrumpêtium non fero,quo/ %\, F -
ties enim inter diuitias fuas exemplo iftam pofueritis domum, meliores perdentem df
uirfjs fuis liberos,hoc fcio noftros fuiffe maiores,hoc.i'Ilû Elium Tuberonê,cuius pau/
pertas uirtus fuit , hoc Fabrïtïum Samnitium non accïpientem munera , hoc caeteros
patres noftros quos apud aratra ipfa mirantes décora fua cfrcumftetere Ifdores , Sur/
gîte furgite iuuenes ÔC meum rogando patrem,ueftrum rogare difeite, BLANDVS*
Très genuit,quatuorabdicat,abdicoinquit,apparet unde uenias* G ALLI Vi BIU"
Si quis me audit,abdicari iam putat adoptatum,quare . f tum ,ne auferam patri filium, ,
dl, refpondeë
filfjs patrem,nec tam uicino exemplo emendaris.Qui abdicat fuos quaerit alïenos,nul
la certa félicitas eft.Pauloante ego diuitis filfjs înuidebâ, modo illi mihi,laudat me pa/
ter cum abdicet , laudo ego patrem cum abdicer, haec una inter nos difputatîo eft, ifte
me dignum putat beato pâtre j ego jme meo* FABIANI PAPYRII Ecce inftrudi,
exercitus faepe ciuiû cognatorumque conferturi praelium,manus conftituerunt,£_ col,
les equïs utrïnque complentur ÔC fubinde omnïs regïo trucidatorum corporibus con/
fternïtur,ïllatorum multitudfne cadauerum uel fpoliantium Si quxfierit aliquis quae
caiifa hominem aduerfus hominem in facinus coegit , nâ neep ferïs inter fe bella funt, .
nec fî forent,eadçm homfnem deceât,placfdum proximumq? diuïno genus, Qux tan
ta uos fort ira,cum una ftirps idemep fanguïs fîtis , uel quae furïaein mutuum fanguinê>
egere?Quod tantum malû uno génère uel forte uel fato f iundum , an ut conuïuia po f inuedum
culis extruantur ÔC teda auro fulgeant , parricïdium tâti fuit? Magna enïmuero ÔC Iau .
danda funtpropter quee menfam ÔC Iacunarïa fua potius quàm lucem innocentes inte .
rim maluerint.An, ne quid uentri neget Iibidiniqj , orbis ieruitiû expetendû eft ?quid
tandem peftffera. iftç diukiarexpetuntur, fi ne in hoc quidem ut Iiberis rehnquâtur?
quid tandê eft quod in uïti'o com*perint?Primû fî.inde incipere uelis,fodes ïpfat quas,
intantum
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

V-.--ÎÏ- . ' ' >
«j.. . adoptfo,trfs
574 LIBER TERTIVS
intantum e_.truxere.ut domus ad ufum ÔC munimêtum paratae fînt nxmt perfcuîo Bo
prafidfo,tantaakftiidoadfficiorume_|^tantaq? uiarum anguftiae,ut netp aduerfus
ignem prafidfum,neq?. ex ruinis ullum ullam in partem effugium fît:ad delitias demê/
...lis Ïuxuria lapis omnfs eruftur , ca.dunturcj? gentium fyluae, aeris ferricfc ufus,iam atiri
quoq? in extruendïs ÔC decorandis do^ïbus, nempe ut anxij interdiu ÔC node rufnam
ignem q? metuât, qui teâtis iniedus eft fortuitusq. .Hinc ÔC illa urbiû excidia funt,quïp
pe non défendis uni,fod in communfpericulo apprehendam , hoftescj? aliéna ÔC ïn fua
damna ualidiora ceduntur alia , fpfacj? cum maxime flagrant lpolium ex alienis ruinis
ferunt.In hos ergo exitus uarius ille focatur lapïs,ut tenuï frète parïetem tegat , quam
uindisfeuereinhocpauïmentum leuatum& infufum tedis aurum O paupertatis
quàm ignotum bonum eft. Quin etiam môtes fyluaq? ïn domibus marcidis ÔC umbjra
fumoc£ uïridibus.quid facïam?Si caruero,abdicabor, patrem amo,haec eft côtumacia
mea . Vt maria amnesq? mutentur,uix poffum credere quemquam eorum Uidiffe fyk
uas patentïsq^ campos,quos rapfdus amnfs ex praecïpiti , uel cum fn plana fnfufus eft,
placidus interfluît,non maria unquam ex colle ufdfffe lata aut hyberna cum uentis pe/
nitus agitata funt,quis enim tam parais obledare animum in uita poffet,fi uera cogno
ueris ? Vïdelïcet ut quae ïnftantfbustangfcbmprehendiq? manibus aut fînu poffunt*
An magna non capit,exïguum eft ÔC hoc , littoribus quoq? moles ïnuehuntur congé/
ftisq? inaltum terris exaggerant fînus,alïj foflïs inducunt mare:adeo nullis gaudere ue
ris foiunt,fed aduerfus naturam alfeno loco aut terra, aut mari mutataaegris obkda»*
menta funt,ut imbres faftidio rerum naturae laborâtibus.Iam ne liberï quidem nifi ali/
eni placent , H ISPANI CORNELH , Solus omnium abdicor, quia me meus pater
diligit , aîienus appétit, VIB II RVF F I.Diues filium non habet,medabis?dïues re
duxerit fuum,'me recipies?ita non adoptari fed accommodari recufo.Quid mihi obij/
citur?Meritis amorfs alienû feci, Die diues audiat,diuitem inquit, te effe uolo . O me
abdicandum,fi talem patrem relinquo.Laudabat mihi pater paupertatem, narrabat di
uitum incommoda,aïebat mukos diuites accufatos,ego certe memini abdïcatos. Ab/
dico,non eft patris mei uerbum.T RI A R II, Quare abdïcas ? nuçjd dies nodesq? im/
pêdo turpibus côuiufjs? plurimû uino ïn lupanari? fî nefcïs qua crimïna obijciant , ab
amico difce,fî omnes mali funt qd ifto pâtre cruêtfusCROMANiHISPONIS.In hâc
ego domum ibo in qua aut toties infanïtur à pâtre , aut toties peccatur in patrem?"
cum prodïero repente diues,dicent omnes, quis eft ifte quem magna fortuna non de/
cet?haec eft diuitis quarta abdicatio+SYLO NI S POMPEII * Quantumcunq? eft mi
bi fatis eftjunicus fum , fortiter fortunam meam feram, hoc nûc primum mihi accidit,
didus fum fiîius. Et iam abdicor,Quid uideri me uelis,nefoio, innocentem , fed abdû
cor,nocentem? fed adoptor. Vtcuncp tamen abdicatio tolerabilior eft,unum abdicat
abdicat natura.Non poteft mihi dïci , qd* caeteris abdicatïs,in tua potefta
te fuitjfî paruïfles patri, non perdfdiffes patrem,etiamfî non abdïcarer perditurus fui.
Pars akera.P ORTU LATRONIS.Si nefeirem qufd mali effet pauperies , nunc in/
telligerem,cum abdicationem fiîius meus non timet. Fabritforum imagines Metellfs
patuerunt, Aemiliorum ÔC Scîpïonum familias adoptio mifouit, etiam abolïta feculïs
nomma per fucceffbres nouos fîilgent.Sfc illa patritiorum eorum nobilïtas fundamê/
tis urbis habita ufq?ïn haec tempora conftïtit, Adoptio fortuna remedium eft. Non
ignoro ego quorum inopia per ocium in angulis diuftiarum conuidos ftrepft aceufa/
tfoq? confequftur,necp qufefoere fînit.Sed nulla materia in rébus humanïs uirtutes da
rfus oftenditjcenfus fenatorium gradum afeendit , cenfus in caftris ordine promouet,
cêfus iudices in foro legit , non perfuadeo tibi . I ergo ad illos quos mauis foqui quàm
^v- reducere.FVSCI ARELLII PAT Ri S.Facilîus poffum paupertatê laudare quàm
ferre. Qufd mihi Phocionem Ioquerfs ? qufd Ariftfdem ? Tunc paupertas erat feculï»
quid loqueris Fabrïtios?Quid Coruncanos?pompae ifta exempla. Fidilïbus fuerunt
dfj facilesjtïbf non noueris diuïtïas effe paupertatem , qufd uos Iiberis ueftris optatis?
ego meo imperium?DI VISIO .Nonputo uos quarere quomodo hac controuer/
fia diuffa fit,cû habeat negoefj nihfl.F V S C V S tam,en fîc diuificdico mihf lïcufffe ad/
»''-> optare.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTRÔVÉRSIAR VM 575
éptarcdiéô mihi IfCufffe recufare adoptf6nem,dfco etiam ut lïcuerit rede tamen récif/ "
fâffo,Sc:quodi'urefît,uerumeft,ô^quodfïneiurequoq?rationemhabeat,redefit. Ctï '
deï'ure diceret,dïxit fub arbkrïo.inquit patris fum , ÔC hoc fubijcior patrf, qapius fum..
in hoc fine dubio,utpius fîm:& ad manum argumentum eft,nempe abdicantï refpon/ -
deo.qufd fta?qufa refpondeo, fcflîcet id ago ne definam illius effe,quid ago cum refpo
dèo emancïpantï?quïd enim ad amittendû patrê intereft, utru efjcfat an transférât ? Si
non licet recufare,cur potius abdïcas me quàm tradis r Cum de offïcïo dïceret, ïn hae
diûiTîtjdfco nô fuiffe dandum fine magna caufa filîum fn adoptfonem,dfco multo ma/
gisàte,dico minime illi. S Y LO POMPEIVS fie diuifît, ctpit eiiertere ÔC explofa
quaftïone. In omnia patri pareo, dum fît , etiam fî in omnia,ibi non parendum, quo
effîcitur ne pater fît . Deinde quarit an inuitus fî!ïus,dari in adoptïonem poffît: fi non
poteft à nobis abdicari, quod arbftrij fui eft , an poflît , non cum contra uoluntatem
patris eft, fod cum maie arbitrio fuo utitur: hic fubfecft , an hic bene ufus fît De offû
cij parte tradauft ÔC ita diuifît Turpem effe adoptïonem , ïnutilem effe , perfculofam
effe. Cum dfeeret turpem,dfxft aliéna bona inuadere , ÔC trium fflïorum fub fe fortem '
effe,ôC Iiberis fpêreconciliationis paterna erïpere quàm ïnhumanû effe . Cum inutû
Iem dïceret, dixit patri utilem effe, adoptantf inutilem effe. Cum patrf ïnutilem dice/
ret, tradauit, quàm graue effet unfco carere filio quem alius concupifeeret: ôC cum di
céretdiuitem" elfo, quodq? qui tôt haberet folatia , filium quareret, dixit, Tibi nô erit
facile adoptare eum . Inutilem effe diuïti cum dïceret,fïc tradauit , futurum ut ad fuos
tédiret , fi non adoptaflêt. Hocloco belle uidebaturdïxiffe,Sf animum patris ïntek
ligïs, dat tibi notam reconciliâdi tuos, negat fe fblftudfnem patf poffe . Cum inutïlefti *
fibi effe dfeeret . paupertatem Iaudauft , in diuitias inuedus eft , dixft fe poffe diuitfjs
cbrrûpf, quibus corrûpf poffît exercitus, Cû in diuitias fnueheret dixit, aiunt multa
iiftia diuites habere iftos , ÔC hoc grauiflîmum , quod fuos non amant. Nec effe quod -
'quifquam fe fatis putet firmum ad repellenda uitia , contadu ipfo nocentia tranfounti
bono.Nec peccare dffcâ ; Ecce tu quàm cito abdicare didïciftf,Dixit futurum,ut dïui/
ti dïfplïceret propius ïnfpedUs , ipfum amorem paupertatis ab illis faftidïri : dixit fu/
curum,u't âbdïcaretur, fî adoptatus pIacuerit,ego nec meo placeo:adiecit periculofam
fibi futuram abdicationem in domo, fuos dominos defîderante, ôC totam famiîfam ex
pèlïereinfïtîuû haredem cupientem , LATRO ultïmam quaftîonem pofuit quam
fere folebat , etiam fî no rede fecït,quod adoptari à diuite noluït, an tamen bono ïd ad
uerfus patrem anfmo fecerft,an ïgnofcêdum fit,deinde , an bono aduerfus patrem ani
mo fecerit. In hanc quaftîonem bona pars aduîefcêtis eft, patrem amantis ÔC opibus
praferentis. LATRO tamen negabat patrem daturum manus.bono aduerfus feant
mo fadum,fed confonfum fflïorum aduerfus patrem didurum tacftum,nefofo quem,.
B RO CCO quidâ non maie re ufus,çj dfxetat adolefcêtem ufderf fîbf habere capftalia .
quadam uftfa,male de fo exfftfmare eum,quf ire ad iudfcem diftridim innocens nol>
ïet.ARGENTARIVS omnes priores rranfîens parles ftatim ad hoc uenft, debue/
rit ne patri parère an non debuerit , ÔC in figuram con.ufït declamationem . VoIo,ïn/
quït , alïus filium abdicet, qui pëtitur à pâtre paupere ut in adoptionem dïuiti daretur,
quâ bonâ , inquit ,caufàm pater habebit ? Dicit hic,deinde tranfît , Sic cû declamaffet
eam controuerfîam qua ufitata non erat : Si file fiîius malam caufam haberet, ego bo/
nam habeo , contulït fuam caufam cum illo . De colore magis quafîtum eft , an adu/
lefoens debeat alfquîd in diuitem dicere, quid enim faciet ? dïceret ïn eum qui tantum
£es habet,&. in amicum paternum, non dicit in eum quem fugit ? ÔC illi tamen qui fîbi
abftinentiam conuitiorum imperauerant , non bene praftiterunt, aliqua fententia
dulcedo furrepfit, Al: dedamatores fïdelius quos propofuerunt colores tuentur,nihïï
enïm eos follicïtat, nullum fohema, nulla dulcedo fententia fubrepït: fie qua malam
facfem habent, fapfus pudfca funt,non anfmus fllf deeft, fed corruptor . FA B I A /
NVS PHILOSOPHVS hoc colore ufus eft,ut dfeeret, etfam fî fubftfneret , at alicui
tradi diuiti nollem.a: în diuitias dixit non in diuitem,illas effe quafrugaîftatem , qua
pfetatê expugnaffêt,qua malos patres,malos filfos faceret* GALLVSVIBIV "s-fuit
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
tam

576 LIBER TERTIVS
tam magna oh'm eIoquentia,c| poftea infania, huic accidiffe uni fcio ut in infanfam
non cafu fncideret,fod fudicfo peruenfretmam dum infanos imftatur,dum lenocinium
ingenfj furorem putat quod fîmulabat ad uerû redegirihfc côtrouerfîam poftero dfe g
erat à Fabiano dfda dedamauft,Solebat autem fîc ad iocos peruenfre,ut amorê defori/
béret penè cantantis modo,ut dïceret amorem deforibere uolo , çû tancp bacchari uo/
lo ,Deinde deforibebat ÔC toties cupturus repetebat , amorem deforibere uolo. In hac
controuerfîa plane quod uoluit confecutus eft , ut diuitias nobis in odium adduceret.
Sape enim ingeffit, diuitias deforibere uolos^multa facunde explfcuft, corruptfusg
Fabfanus fod dulcius, hoc unû occurrit in quo pufillû ineft infania.Nô me deledatis,
non foruorum domini grèges, nec fonantia laxi ruris ergaftula,patrem gratis amo.
FVSCVS ARFLLivSôt. hune colorem dixit, omïnibus offendor,cum primum de
adoptione ifta cogitarem , occurrerunt mihi très abdicati,&_ audio inifta domo tris
fuiffe fiîios nec effe, Timeo fnfelfcem Iiberis domum, ôC alias caulàs dixinlicet enim
plura abdicato dicere, propter qua non Iitigetjfcd nunc refero cui rei quifq? maxfme
-nftfterft,L A T Ro illo colore ufus eft , fodalem fo tribus diuitis filfjs fuiflè,femper in/
quitjillos colui,immo adhuc colo,cum abdïcati effent,ego illis fuafî uttacerent,c\Tpa/
trem cedendo mïtigarent , dixi cum primum tempeftïuum putabïtis, patrem ueftrum
rogabit meus.Ecceadmonet me aptiffîmum effe tempus,Verum eft,non poteft pater
inuenire reconcilfationfs aptius tempus ,diues fiîios quarit.cAÉ S Ti V S illo colore,
quos abdfcatione non potuit terrere,putat fe caftigaturum adoptatione:non ille tuum
filium eoncupifck,fuos corrigit, dum illos corredos putauerit,te fatis mïnatum abdi>
cabit,Non facïet illud?at qui neminê adhuc habuit in quo hoc autfacilius aut iuftius
faceret. FABlANVShoc coIore,ut dixi , egit,nolo diues effe. RVFFVS VIBIVS
hoc,nefcio diues effe , Hac in hoc loco cum diceret excepta funt. Non eft quod putes
omnibus diuitias conuenire , nihil eft infolentius nouitio diuite. Sed ÔC illud dixit,
Alius animofe loqukur , ut ex contemptu diuitiarum gloriam petat , ego non dico dï/
ues effe nolo fed nefcfo, ALBVTIVS&Y fpfe diuitias infecutus eft, ÔC dixit pulchram
de Fabricio fontêtïam. Munera,inquit regia refpuft,cum auro dominum tfmet accipe
teiôC illum locum egregie tradauit , omnes cibos habebo fufpedos,omnes potïones*
Trium padagogi,ex illis occidere me uolet quifquis frugalifîîmusfuerit. Non uene/
num pauperes timent , non haredem, adhuc non abdi'catîonem timebamus , S Y LO
POMPEIVS illo colore egit,nemo illi placere poteft,ne in hoc quidem aliquem retï/
. nuit,ut non omnes abdîcaret,Ecce nunc,inquit,inuenit nouam abdicationem,ne qufd
de reditû fperare poffent,Et cum multadfxiffet in diuitem,dfxft,Non eft quod mireris
.fi te oderunt quos abdicafti, Colorem aperte paratius aliquid cur hic defîderat?quid__
dixerunt patrem cupidum diuitiarum , quod ïnuidfofum eft in hoc ufum , quidam ita
diuitias fïlï dare uult,ut filfjs eripiat?Ita Latro optimo colore ufus eft, in hoc inquiî,te
in adoptïonem uolo dare,ut faciîius per te abdicari reconcilientur, CAESTIVS ,Ti/
meo,ïnquït,ne abdicer,uelim timeres, A L B VTI V S hoc colore ufus eft , fummam fî
bi amicitiam cum diuite fuiffe,dixiffe illum fibi dubitanti, an filium tolIeret*ToIle,fn/
qiu.jfn meum patrfmonium,ego iftum fratrem Iiberorum -iudicabo. Item cum ÔC ter/
tium abdîcaret , dfxft , qufd fî mihi illudis ? tantum unicum etiamnum filium habeo;
uenft ad me ÔC aft,redde quem educâfti mihi,fî emendati erût,fruere, habebo hûc pro
illïs.Tentaftis ftatim illum reducere in gratiam,cum filijs fntempeftfuum erat.Tenta/
ui quotfes fubtrahendum î_lum,refpondît, non tanquam poflît diuitf deeffe fiîius,
S Y LO dixit,amicos inquit abdicat,ufus fum,quid ergo?maufs inimicum adoptet, fi
intraueris domum uidebfs,an aliqui animum patris àfilfjs auertant,Si reduxerit,ïnç|t,
illos, ÔC quid fïet?capit diuitis domus quatuor liberos Si illi te ffatrem grauabuntur,
libentiffime recipfam,hoc de me diues meruït,ut illi darem filium paratifïîme cornmo
dato . b L a N D V S hoc colore egft,ut dfceret,dfuitê inexorabfle effe kberfs, omnfa fo
feciffe ut flia placaret, ufdere fe magnas caufas ÔC graues,Ita certam futuram adoptio/
nem, OTHO IVNIV? PATER folebat difficiles controuerfîas belle dicere, eas
in quibus inter filentiû ÔC adionê medio temperamento opus erat,Edidit quidê qiia/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
tuor

CONTRp VERSIA RVM 577
tuor libros coîorû,quos belle Gallio nofter Antiphontis libros uocabat. tftum fn illis
fomniorum effe : ÔC hoc uitium ab antïquis, qui artem dicendi tradebant , duxeratti'lli
enim colores probant qui non poffunt coarguf, non ut omnia affeuerent,ut nô effe ali
quo homine offenfus , Sed rfdiculum eft affedantf , quod faîfum probari non poffît,-
Non multum intereft in caufa fua, faîfum aliquis teftem deprehenderît an feruum, ak
teri enïm credi non débet, aîteri non folet, OTHO TAM.EN. IVNIVS benedice/
bat has controuerfîas qua fufpitiofe dicenda erant. Item memini optime dicere illum .
pro hac re,neadulterireo,fn quam SYRIACVS VALLIVS homo difortus ad ca/ ,.'
lumm'am furauerat.Erat genus iudiciale.
Controuerfîa décima.
SPeciofum iuuenê dominus fuus deprehêdiffe cum uxorç fn cubfculo teftatus eft,
ÔC ob id uxorem fuam dimifiti hoc nomfne,feruum pro adultero poftuIatum,do/ .
mfnus nondefendebarimulferem, quam petebat praïudicium,tuebatur,opus erat
aïiquo colore,cum fn cubfculo uffa effet cum feruo à marfto . O TH o IVNIVS nul
Iam incertain pofuft,fed tantum cfrcumuentam à uiro mulierem egrcgie tradauit,cu/
ius adio quàm utilis fuiffet ftatim apparaît, NIGRQ BRV.TIDlo dïcête,quihoc
colore ufus eft,Accerfitum à domino feruum,qui inter fe médius ôC dominam rem ha
beretjfllam nô effe paffàrn,maritum fndfgnatum,profiIuiffe quafi in corruptorê : ufus
eft coîore,dixk enim arceffitum ut dominica libïdini papariû faceret SYRIACVS
cum fecunda adione hune colorem urgerer,diforte multa dixit,inter qua ÔC hoc,adul
terû aceufator ïn cubiculum ufq? perduxit,patronus ïn ledum, ÔC penè caufam abftu/,
iït:ôi. illud cum Syriaco uafre ôC fack, ôC belle refpondet,cû prima adione diceret,non
pofuït caufam fed argumentatus eft3dixit probaturum fo deprehenfam in cubïculo cû
feruo. NIGER BRVTIDIVS cum ageret,obiecit Syriaco,quod caufam nô po/
fii_ffet,&_ inftitit affidue,quare non appareret,quomodo feruus follicitatus effet , quo
modo perdudus in cubiculum:cum refponderet Syriacus.aft,primum non apud eun/,
dem praceptorem ftuduimus . Tu Apollodorum habuiftï,cui femper narrare placet,
ego Theodorum cui non femper: deinde fi quares magfs,quare ego non narrauerfm, B£cdi ^Anc
ut ifta narrâtes ; f Tûc ÔC contra maximum Stertinium quo premebatur , cum cornes c^trouerfMt^'
eius fuiffet,dixit per annos duodecim in offîcïo fui,dic quid in domo tua peccauerïm? ^., cAC\unt
Sed hac côfuetudo ueftra . Tamdfu uobis cordi fumus quàm dïu ufui.Hac à Syriaco u-$Jur cr//
dida'magnis excepta clamorfbus,cum occurrerêt mfhi praterire non potui. Ad Otho melltum[ ex
nem redeo,à quo Iongius aberraui , Solebat hos colores adhibere, qui filentium ÔC (û ruperiore
gnificationem defyderant,bene itaq; ÔC hanc controuerfîam hoc colore dixit, tâquam C(]ntrouerflA
in emendationem abdi.caturus ÔC reconcilïationis caufa faceret. Hoc non detegebat, },uccAru ^r
fed omnibus fontêtrjs utebatur ad hoc tendentibus,tanquam, non poffum , fnquft,pa/ ^^ Nm /
tf fine pâtre me,an fine te putas pati poffe quemquam, aut patrê pùtas pati fine Iiberis ^ çâce lo
poffe?2_ illud.Credi.e mihi impiû nihil de Iiberis duo patres cogitant,c\" illud,recipiat ^uitur Syr!â
inquit fuos,non poffum fine te pati,hoc fortaffe illi placebït,quod ad tuum patrem re/ CUf
iierti uoles:_x. illud,non amas abdicatos , domum illorum occupa, ama, forua:dïxk ÔC
îllud,Iibêter,fnqiift,pauper film ÔC ego,Dicet aliquis,quare ergo ïn adoptionem diui/
tis filium recipi uolo . Et exeufationê fi dixero , filij mef caufa fado , honeftius autem
nunc facio quafi filium ei facerem. ÔC illud:hoc aut meum confilium eft, aut illius, aut
commuî_e,confentiatis lfcet duo fenesjungit ÔC illud,temerarariam adulefcentiàm ÔC
ïncautam contumacfam,fortaffe fam fuperuacua effet adoptio,fi non repugnaffet , Et
'iIIud,Non recipio omnia licet facïas,non ergo ero pater orbo diuiti.cY. illud in ultimo,
feit me noninuifum effe pauperem , ego te genui , ego diuitias docuï contem nere,fe/
quere àudoritàtem m eam,nihff turpiter fuadeo, nihil fordide concupïfco , credefidei
mea,hoc fieri expedit,quod irtqt, me tibï diuiri nihil amplius dico.Totam3inquit,be/
ne dixit controuerfîam,fed hoc génère, ut putares illo dicente dicendum fie effe: deûv
de mirabere quid illi fufpiciofa adione opus fuiffet cum aperte liccret.Bene de hoc ui
tio illius Scaurus aiebat , illû ada in aurê tegere. GLYCON SCYRIDiONex alte/
ra parte fatis dukem dixit fontentiam* .'.....-,
Ce Artemon Artemon
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

578 LIBER TERTIVS
ARTEMON dixit* ' -
HERM AGORAS dixit.
Controuerfîa undecimâ,
Vïr ÔC uxor îurauerunt,ut fîquid akeri obtigiffet,aker morere?, Vir peregre pro/
fedus mifït nuncfum ad uxorem,qui diceret,deceflïflè ufrum,Vxor fe precfpi/
tauft , recrcata ïubetur à pâtre relfnquere uirum, non uuît, abdfcatur* P OR T 1 1 LA/
T R O N I S,Dfj immortales qua debetfs proufdentfa humanum genus regftis,effecfftïs
ut illud non pericuîum effet amantis,fod experimentum, C A E S TI I P il.Antequâiu
raremus diu inter nos hac tacita lex erat,fi abdicata fuerîm , non uiuam: huîus illtpa/
ter non credit,nec eft nouum,nec uir credidît.Quaris quod iufîurandû fuerit? ita pa/
triplaceam.F VSCI ARELLÎi P ATRIS.Iam uxor non nau_gak>,nonperegrina/
bor,fides tua me timidum fecit:mentitus, inquit,hk es:folenne eft amantfbus,ideo no
nffî iurantïbus credimus. Hos dfufdere uuît focer, quos ne mors quidem dfufdit,Mo/
«riar ab eo excîufa ÔC ero exemplû.Quàdam ardentibus rogfs thorum mifcuerût, qua
dam uicaria maritorû fâlutê anima redemerunt , quàm magna gloria eius folicitudine
penfata eft. O te felicem uxor,inter has uiua numeraris, M A RIL L 1 1 Affïdua côten
tïones erât,ego magis amo,immoego:fine te uiuere nô poffum^mmo ego fine tetqui
folet effe exftus certantium,iurauïmus , refpexiftis nos dfj dfgnos, nunêf, ufolauimus,
HISPONIS ROM AN i,Dfffïcfle eft iudici eorum fecretorum caufas reddere, quae
am,antibus etfam fine ratione iucunda funt: nec eft quod putetis de abdfcatione hodie
tantum ïlîfs agi, de fpkitu agitur, Scitfs quemadmodum fuos amat , nô magfs fîne pa/
tre uiuere poteft quam fîne ufro,I VN il GALLIONIS. Socer huius, fie em te appel
labo quamdiu uixero,qufd fibi uolunt aîtïores gemïtus,&. foraora ïnter lachrymas fi./
fpfria?nefcio quid uideris fortïus puella promittere, non fum tan_ï,ut bis pro me péri/
cliteris, A R G e N T a Rii.Nocet flli indulgêtia fuorû, in duo pericula mulier ïneidïv
quorû neutrû effet experta,fi aut minus amaret uirû,aut minus amaret patrem,ALPi
, F L A V 1 1 . Nec eft quod putetis illi faciîius iftius effe defîderium, ÔC patri narrabat tan
quam murrnurauerit. PARS ALTERA P,ASPRENATIS, Nempe fî quïd acci/
derft ufro peritura eft,ÔC fi bene filiam meam noui,perituta eft,fï quïd genero meo ac/
cfderït,fiîïa mea morïtura eft:adfjcïam quod fit indignum, fi quid filia meaaccident,
ufr eius uïdurus eft.Vide qua te Iege côftrinxeris,fï parueris uiues,B LAN D 1,0 cô>
ditionem aquam,akerf uitam débet, aîteri deuouït.PAPYRII F abi ANI.Nô pol>
fum,ïnquït,relinquere uirS.Quid ni,ïnquit,non potés,qua mori potes? Itane qui faî/
fum mortis nuncium mifït,uirum recfpis?Vir dum nimis amat uxorë,penè caufa pe/
riculi fuft.Vxor dum nimis amat ufrum,penè caufa Iudus fuit:pater duro nfmfs amat
fiîïam,abdîcat.Seruate totam domum amore mutuo laborantem* Moriar,inquit,hoc
patri minaris,uko promïctis.Potcs fîne uiro pa.t,peregrinationem eius fuftaliftï,faci/
lius potes carere eo,qui fpiritu debet,quàm eo qui imf.endit.Et hac controuerfîa non
erat in dfufnatione,nam prater illam quaftfonê,an pater abdicare poffet propter ma/
trfmonium,reliqua cum ad aquitatêpertfneant3îradatfonis funt.Optimâ tamen con/
ïeduraîem quaftîonem Latro fecît,propofuft illam, an etiâi fi no malo aduerfus uxorê
animo maritus fuit,fecit tamen ut tam temerarius ÔC ïnconfukus relinquendus fît,de/
inde an etiâ malo aduerfus uxorêanimo fecerit. F V S CVS A RELLIV S iuris qua/
ftfones fubfecit , Non poffe illâ difeedere à uiro:nam ÔC hoc fureiurando illam oblfga/
uft,hunc enim animum fuiffe fîne dubio iurantiû,ut uiuï nô dfducerent. LATRONl
contrarium uïdebatur,onerari iufiurandi inuidiam,cum extenuari debcret,c\T illudiuf
ïurandum contra fortuna uïdetur.hoc etiam contra patrem. CAE STIV S côtra feck,
'ÔC toto dixit ïureiurando illam Ifberatam , illo cafu folutos fpfos ufnculo relfgfonïs, ÔC
ideo non futurum perieuîû uxorïs,fî quid acefdfffet ufro *sylo POMPElVS con/
tradfxft,flîâtenerf furefurando,S^ adfecft, ÔC fî repudio diduda fuerft, non tamen folui
fderfs padionê: ÔC ideo inqtiit,honeftû mortis titulû uindicome fî qufd accfderft,aut
ego pro aliéna uxore moriar, aut illa pro alieno uiro . HI S P O R O M A N V S hoc co/
îore ufus cft.iufïurandûtocofuni ftiCe,fîcufmilita quotidie iurarctamantes,&: fpfum "
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
iuraffe,

CONTROVERS IARVM 579
iuraffe,idq? obîftum fo an îuraffet,m_fïffe nuncfum,ut cxperiretur affediis uxoris,non
perim eret,Vxorem ïntellexfffe faîfum nuncfum effe , Ôc" ex eo fe loco pracfpitaffe, ex
quo pracfpftata perire non poffet,ut quomodo ego illam, inquit, falfo nuncfo terrue/
ram,fîc flîa,inquft,me falfo periculo terreret. M A R I L L I V S praceptor nofter licêter
ùerbo ufus eft,fatis fonfum exprïmente , cum dïceret uxorem intellexiffe marïti men/
dacium,2C ipfa aduerfum temerarfos marïti ïbcos relufit. Hanc côtrouerfiam memini
me ufdere Nafonem declamare apudrhëtorem Arellfum Fufcum , cuius auditor fuit,
Nam Latronis admirator erat,cum diuerfum fequeretur dicendi genus,habebat enim
iileconftans ÔC decens ÔC amabileingeniû. Oratioeius iam tum nihil aliud poterat uû
deri quàm foîutum carmen. Adëo autem ftudïofo Latronê audiuft.ut mukas eius fon/
fentias fn uerfus fuos tranftulerftjn armorû fudfcfo dixerat Latro, Mittamus arma ïn
îioftes,& petamus,N A SO dixit, Arma uiri fortis medios mutant ïn hoftes, Inde fu
bete peti,ÔC alium ex .fuaforïa fonfum quem à Latronê mutuatus eft, memini Latronê
. ., in prafatïqne quadam dfcere,quod fcholaftîcf quafî carmen didicerant Nô uides,uti
immota fax torpeat ÔÉ-exagitata reddat ignés , mollit uiros ocium , ferrû fîtu carpitur,
defidiam dedocet.N AS O dixit. Vidi ego iadatasmotâ face crefoere flâmas Etrur/
, fus nullo côcutïéntemori, Tunc autem cum ftuderet habebatur bonus declamator,
Hanc cërte côtrouerfiam ante Arellfum Fufcum declamauft, ut mihi uidebatur longe
ingeniofîus,excepto eo quod fine eerto ordine per iocos dffcurreret , Hac illo dïcente
excepta meminkqufcquidlaborïs eft,in hoc eft,ut uxori uirum,S_ uiro uxorê diîïgere
cocedas.Neceffe eft defnde,ïuraré permutas, fî amare permfferis. Quod habufffe nos
iufîurandum putas?Tu nobis religiofum nomen fuifti, fî mentïremur> illa fibi ïratum
patrem fnuocauft,ego focerû.Parce pater,parce focer , non peierauimus.Ecce obïur/
, gatur.nefcfs quàm effrenate amor fertur^quanquam effe filiam prccerïs,carum quidê,
quod illum ab indulgentia fua eiiocet. Dfj boni quomodo hic amauit uxorem,amatfi
lïâm ÔC abdicat,dokt periclitatam effe,&: ab eo abducït fine quo ncgat fo poffe ufuere,
quaeritur periculû eius , qua penè caruït hic qui amare caute ïubet . Faciîius ïn amore
finem ïmpetres quàm modû, tum hos opponrs terminos quafi approbaturi cuftodfât,
ut nihil facïant nifî cpnfîderate,nihil promittât nifî ut ius faduri , omnia uerba ratione
, ', ÔC fide ponderêt? Senes fîc amant,Pauca nofti pater crimïna , ÔC Iitïgauimus alfquan/ '
do, ÔC cecidimus ,ÔC fortaffe quod non putas peïerauimus Quïd ad patres pertinet?
quod amantes ïurent fibi, crede,necad deos pertinet* Non eft quod tibi placeas uxor
tanquâ prima peccauerïs,perit aliqua cum uiro,perit aliqua pro uïro,illas tamen omis
±tas honorabît,omne celebrabit ingenïû . Per focer felfcitatê tuâ magnum tibi quàm
paruo confiât exemplum,in reliquum diligentiores fadi fumus,errorem noftrum con
fftemur,exciderat îurantibus effe tertïû qui magis amaret,fîc f défît fomper,Perfouera forte,dùfit
focer, recfpefilfâ,ego quf peccauf, pnadîgnus fum,quare uxore necatafocero caufa
fim orbitatis? Difcedam è ciuitate,fugiam , exulabo, utcunq? potero defîderiû mïfera
ÔC crudeli pàtientiaperferam . Morererfî folus moriturus effem . Declamabatautem
JNIafo raro controuerfîas , fod non nifi ethicas , libentfus dicebat fuaforias , moleftaflli
erat omnis argumentatio.uerbfs minime licenter ufus eftnifî in carminibus,in qufbus
non îgnorauit uftia fua,fed amauff. Manifcftum poteft effo , quod rogatus alfquando
ab amicis fufs,ut tolleret très uerfus,inuicem petfjt, ut fpfe très excfperet,fn quos nihil
illis Iicereuaqua lex uifa eftVfcripferunt illi quos tolli uellent,ïn utrifq? codicillïs fjdem
Uerfus erant, ex qufbus primum fuiffe narrabat Albinouanus Pedo, qui inter arbitras
fuit.Semïbouemcp uirum , fomiukumq? bouem, Secundû,gelidum Boream,geIïdûcg
notum. I3x quo apparet fummi ingenfj ufro iudicium non defuiffe ad compefoendam
licentiam carminum fuorum,fed animum.Aiebat intérim decentiorem faciem ef[e,in
qua aliquis neuus effet.
Controuerfîa duodecfma.
RAptor nifi fuum ÔC rapta patrem fntra triginta dies exorauerft , pereat Raptor
rapta patrem exorauitffuum non exorauït,accufatur dementia.P O R Ti I LA/
TR O Ni S Moriar,ïncRiir.moriar hodfe,cgo ufrum nô fleo , Qufd contremifoïs fene/
'P , Ce i dus?
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM $8l
quem filium habeam?ego certe adhuc nefcïo qualem filium habeas:nuîlû tempes uni
uerbo anguftum eft,iam inquit,anguftum tempus eft , ÔC tibi uacat accufare . V I B 1 1
R VF F I.Quis unquam prater me ignofcere iuffus eft?ïam,inquit,tempus anguftum
eft,ïta non putas me fubducere quantum fuperfît? Iam,inquit,tempus anguftum eft.
Anguftum erat,ff duos rogare deberes.Anguftum tempus eft, exclamât, nefcfo quid
rogem.Rogaergo.Me priorem rogare debuifti.non dico quia dignior fum,qui prius
roger,quia pater tuus,id quod minimum eft,propius habito. Hue uideo illa pars legis
pertinebat,ut fuum patrem exoret,Patrem nati?fîc aliquis exorat,fi'c deprecatur?Ap/
paret nunc te primum rogare.Demens fum,immo fi uis argumentum dabo tibï, fiîius
meus moriturus fît, nondum teftamentum meum mutaukcORNELii HISPÂNI.
Multi me affedus diducunt , neceffe eft de alfjs querar , de alfjs erubefeam , de alfjs tû
meam,de omnibus etiamnum deliberem.Ne ille quidem,quamuis dicatur nimis exo/
rabilis ,ignouiffet, fi fîc rogatus effet. PARS ALTERA ARELLII FVSCl PA/
T R l S .Me miferum,pater ira tua detradum eft nihil,&. tempori multum , infelîcior
fum,quàm fî neutrum exoraffem . Mortem tîmeo poftquam mihi homines gratulati
funt.Quïd tibï optime focer pro ifta miforicordia tua , qua mihi ÔC patri meo pepetcû
ft_,precer,nifïfuperfti.emfîïiam?PAPYRII FABIANI. Nô poffum difïîmularepâ
ter,quod illum exoraui , tuum beneficium eft , certe cum exoratus eft, hoc dixit,aliud
quidê fuadebat dolor meus , fed quid faciam? patris iudicio mïfereor. Miforere pater,
fois quàm breuis fît aduocatfo mea.Miforeor,fnquft,uis uerum dicâ, quid dixerit?pa/
trîs tui.Vnde ego mifer ab hoc pâtre ueniens tfmerê patrem. C AESTil Pli, Tîmeo
mortem, nec iam habeo cui paream.M A R illi I Si tibi tam pertinax aduerfum me
odfum eft,audader quid fis fadurus, pronuncîa. dfc exorari te non poffe, quid me in/
certa mortfs expedatione fufpendfs?foIfcftus ïnter fomnos quoq? uelut admotam cer
ufcibus meis fecurim expauefco,fi non impetro ut uiuam, hoc certe impetrem, ne diu
moriar. Non eft quod putetis legem in numéro dïërum anguftam fuiffe , Iex illius diu
n.orf.Refpôde pater fi feruatutus es filium,îam tempus fuit, fî occifurus, iam tempus
eft,non poffum metum fuftfnere ultra hac tormêta diebus paucis, ÔC in me mihi aliud
lïcet.B LA N D i . Ita parum contigit tibi, quod folus périclitante filio lion rogas? LA /
TR O fîc diuifît , An intra trigefîmum diem raptor cum filio agere poffît, fîcut nô po/
teft quf fn euftodia eft, qui ïn carcere: etiâ fi cum alio poteft,an cum pâtre poffït,quod
uita mortïsi-jj fua arbitrïum datum eft,cum illi accufare eum liberum eft, quem mor/
tifernm eft non exoraffe:etfam fi cum pâtre poteft agere, an ab fjs poffît, quibus fack
endipoteftatem lex patri dedit.Ifta enim ratione nihil licet, fî aut exorari, autaccufàri
ef neceffe eft:deinde fî poffot agere an debeatjrafcendî caufam tradauit, quod rapuit,
quod alium prius rogauit,quod me non rogauït, quod etiam aceufat: fi non exorauit
fi.ïus,dementia eft:tantam dementiam ferre hon poffum. cum adhuc an exoretur, in/
Certum eft, Hfc paternos affedus tradauit fpem _acfentfs,non probabat Fufcum, qui
paulo apertius agebatieft controuerfîam promitterepoteft nihilominus ÔC bonus agi
pater,& non exoratus,F a B i A N V S eam quaftîonem fecit,c\"in ea multum mîratus
eft,dementia non poffe agï,nifï cum eo qui morbo fureret , in hoc enim latam effe le/
gem,ut pater à filio fanarf deberet, non ut regf, LATRO eleganter dicebat quafdam
èffe quaftiones, qua deberent inter res iudicatas referri , tanquam an quiequid opta/
tient uir fortis , aut tyrannicida accipere debeat , qtiafî fam pronunefatum eft non de/
bere.Nemo quaftîonem hâc fam tradat,fîcut ne illam quidem»an qufcquïd pater im/
berat faciendum fit.Inter has putabat ÔC hanc effe,an pater ob dementfam qua morbo
fieret,tantum aceufari à filio debeat.Aiebat enim manifeftius effe de Iege ÔC offfcio pa
trfs quari,ot ffngf quafdam controuerfîas , fn quibus pater furiofus probari nô poffit,
nec abfoluf tamen propter nfmfâ fmpfe.arê,Iibidinem fdam.Quid ergo aiebat,nun/
quam utar hac quaftione?utar , ÔC malis defïciar. POLLio ASINIVS dicebat,hoc
Latronem uideri tanquâ forenfem facere.ut ineptas quaftiones ckcumcideret,in nul/
la magis illum re fcholaftïcum deprehendi.Remittit,inquit,eam quaftionê,quafom/
per pro patribus ualentfffima eft * Ego fomper fcio , nullum patri curatorém darï,quïa
. Ce J iniquus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

5$2 LIBER TERTIVS
" înfquus pater fït-aut tmpi.rs.fed quia furiofus: hoc aiitem in foro effe curatorê petete,
quod in fcholafticam dementiam ageret. GALLIO ÔC fuperïore ufus eft quaftione..
ÔC illam adiecft^n agi cum pâtre dementia poflît, ob id quod fadurus ëffet,non ob id
quod fecerit: netninem iniuriarum accufari, quod iniuriam fadurus fît, non adukerq»
quod adulterium cômiffurus fft,nec démenti'a qufdê, quod démens fadurus fît alfqd*.
Tu uerô,inquit,mecum agis,non quod nô exorafti,fed quod exoraturus non es:puta
enim me hodie exorari,ego démens uideor, qui uno uerbo fanare poffum merLex mi
ginta dies dedit,quia iudicauit aliquem duriorem futurum , Etiam fi démens eft.quod
non exoratur à ftlfo,nunquid etfam ÔC. uigefimo?ergonô potes hoc nomine damnare
me,quod exoratus non fîm.etfamnum enfm exorari poffum.Ita fi qufs ueftrum agere
mecum hoc crimen non poteft,ut fî quem ad triginta dies exorare poffum, poft trigkt
ta queri non poteft,aut crimen non habeo, aut accufatorem, SYLO, P OMPEIV*? fè
cit quaftionem,qua Gallio ufus eft, nihil adurum adolefoentem, etfam fi damnauerit
patrem : nihilominus enim periturum , quia lex nullâ aliam faîutïs uiam dedit raptori»
quàm fi exorauerit patrem. L A TR O hac omnia quafî membra fn aliquam quaftfo/
nem fncurrentfa tradabat,hon ut quaftîonem , quanquam hoc fpfum fn aîfam aiebat
quaftionem incurrere,in qua quaritur, an raptor poffît accufare patrem intra trigefi/
mum dfem , Nam cum dfco , non potes accufare eum , in cuius arbitrio pofîtum eft,
morfarfs, an uiuas,nô magfs quàm magiftratum in fus uocare, quàm de iudicibus tuis
ferre fententiam,non magis quàm miles in imperatorem fuum animaduertere,adfjcïo
non potes accufare:nihil enim tfbf proderit,etfam fi damnaueris,morferis.Lex enfm fi
non exbraueris,perire te uuît,nbn exoras autem,etiam fi damnas.Quare hoc nô que/
ftionis loco ponebat,quod imbecillum putabar*Apparet enim exigere legem ab eo. ut
exoret patrê , qui non habet quem exoret : puta enfm patrem alicuius effe tam palàm
furiofum, ut nihil intelligat,hûc exorari à filio nÔ uult. Atqui eodê loco eft manifeftus.
fortejmius îluftus paru hoc putabat ualens effe,tancf! quaftione, fatïs uaîens tanquâ argumenta,
ÔC illam alteram fatis uatentem quaftionem, nô poffe cum pâtre agi' eo nomine,.quod
non peccauerïtffed tradaturus ifte iniquitatê tradationis ponebat, cum dïceret, agere
mecum dementia. ÔC ft iam poteft.nunquid enfm peccauf?non fum exoratus , nondït
tempus tranfij_,etiamnun_ tempore exorari poffum : ô"? iniquum nondum effe me no/
centem ÔC iam reum . Omnes infamauerunt rapta patrem , quafî cum raptore coUu/
dentem.G ALLIO dixit, Ingenuusuirgïnem rapuit, fî tamen rapuit* S y lo POM/
P Ei V S eandem fufpiti'onem in omnia contuïït , Exorauït, inquït,rapta patrem,mira
tur cum exorabilem patrem haberet , rapuiffe * HI s P A N V S dixit , Omnia cito fada
funt,ifte cito rapuk,iîle cito ïgnouit,nïfi demês fum^eft aliud fufpicandum.A R G E N>
TARIV S dixit, Rapta eft, ÔC ftatim exorata, immo nefoio an exorata, deinde rapta>
fpero te innocentiorem fuiffe _p ufs ufderi. Tu exoraffe te dfcfs , ego te exoratum pu/
to:dfc,qufd tibi cum focero côuenit?R VF F V S Vïbfus dixit,Dic mfhf3qufd tibï con/
uenerit,quando tibï nuptias promiferit,nec uidum te hercules fateberîs,cum dies ue/
nerït* ASPRENAS dïxft,Iam,fnquft,nonmultumreîfquumeftextrigfntadfebus9
fi ex illo dies numerarem,cum primum exoraftkafunt iam triginta dies prateriffe.L A
TRO dixitjd quod inter fontentias fcriptû eft adoriar, die ergo uerum, die ergo uerû*.'
CAESTIVS hac figura declamauit , ut rogaret patrem , tanquam exoratus effet ra/
pta pater: deinde ad hanç fontentiam tranfît,nunqufd peforem caufam habeo,ff apud
alterum iudfcer.LV C I V s eadem figura dedamauft , ÔC H I s P O Romanus,fed tran/
** fît mollïus, Scïo quid refponderï mfhf poffi't,facfîe eft domeftico iudici fatïsfacere.Vu
dero te cum ad rapta patrem ueneris. InhaccontrouerfîaTRIARIVS dfxerat,Non
f.quoad is lu/ feies an exores,nïfî uîtimus dies uenerit,tquod cum id ius lugebitjperfeuerabo.Dein/
cebit de cum fcholaftfcorû fummo fragore, cVtuquîfqufs es carnifex, cum ftridâfuftuîerfs
fecurim,ante^ ferias patrem refpice.BelIe deridebat hoc A S I N i V S Pollio.Fflfus. fn/
quit,cerufcem porrigat, carnifex manum tollat , deinde refpiciat ad patrem , ÔC dfeat»
Agon? quod fieri folet uidimis.Sed ioco quoq? remoto, aiebat rê ueriffïmâ , nô poffe
carnffïcem uenire,nifi eo tempore quo iam pater exorari non poffet* C AESTIV s ex
.-..--' altéra
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTRO VERSIARVM 58J
altéra parte hoc colore ufus eft, quia priorê rogaffet rapta patrem, fufpenfum effe uo/
îufjftarim illum focurum effe nolui.De me queritur, quod illum potius cogitare de pa
trimonio filfj quàm de periculo uolui . LATRO hoc colore ufus eftffcitis periditan/
tes alieno arbitrio agëre , ïlli quï circa erant fodales, qui occurrerant amici paterni aïe/
bât,Eamus ftatim ad rapta patrê,in huiufmodi cafu illi rogantur, nam raptoris patres
rogant.sylo Pompeius diuerfum colorem huic focutus eft, Non erit,inquit,durïtïa
patris mei, item amici fuaferunt ad raptg patrem ïremus , ne noceret apud illum quod
tarde fuum exoraremus patrem, HISPOROMANVS bello docifmo ufus eft,uis in/
qm't amici eamus ad rapta patrem?hoc curemus,iHe domi eft* F V S CV S ARELLI/
V S dfxitjfIle prior rogatus eft,qui magis timebatur . T R 1 A RIV S à parte adolefcen/
tis dixit,Timeo ne mutet etïam exoratus, Hune fonfum non imprudenter Syîo Pom/
peius improbabat,aiebat enïm non poffe mutari fomel Iatam fontentiam. Quidam uo
îuerunt uiderkcito exoratum rapta patrem,quidam tarde . FVSCVS AreÙius dixit,
Magnam partem legïs confumpfî, nec de mora queror.râpta pater rogabatur, CAE/
STIV S non probabat , ÔC hac fententia ufus eft , cum hune colorem arguendum pu/
tarer: uult uideri rogatû diu rapta patrem, effecit ut uideàtur eum diu nô rogaffe:ma/
lo autê uideri hoc patrem tardé exorari. H E R M AGORAS folebat interdû diu fohe/
mata profoqui.fnterdum breufter ÔC fortîus attingere, fîcut ïn hac fententia fecit3cum
fufpftfonem facere uellet, inter rapta patrem ÔC raptorem collufîonfs,
ARTEM ON dixit, .
GLYCON dixit,
Hune fonfum commodfus dfxft L E PI D V S Neronis praceptor. Mffereris nffî etiam
ultïmodie, egomet iam tui miferebor, DIOCLES CARYSTIVS à parte patris
ethfcos dfxit,
Controuerfîa decimatertfa,
ABdicauit qufdâ filium, abdicatus fe côtulit ad meretricem, ex iîîa fuftuïftfilium,
ager ad patrem mifit,cum uenfffet,commendauît ei filium fuû,ÔC deceffit,ado/
ptauïtpuerum,ab akero pater filio accufatur demêtia, PO RTII Latronis , Qualem
uidi ïpfojfungebatur offîcfjs , foduîa circa îedum agrotantis fn omnfa dïfcurrebat mû
nifterïa, non ïmpulfîs tantum,fod laniatïs eapillfs . Vbi eft, inquit , meretrix?uenit ad
_nefedulo,qui dïceret,fiîius antequam moritur rogat uenïas,Non expedaui, dum ifte
cùrreret,amens cucurri.Catera quemadmodum narre nefcïo , fi fteterfm,an federfm,
qufd îoquutus fim,qufd audierfm,nefcfo:hoc unum foio, ïacufffe me inter duos fîlfosî
accède hue puer, depofitum , crimen meum,non habeo mifor , cui te moriturus com/
mendem,C AESTII PII Recïpi in finum nepotem uultis, & hune abdicem? duos
fiîios tuîijhuic numéro iam affueui.Patrem accufat,fratrem ïnfamat , ïnfantem perfo/
quftur.Rogo uos,nonfatfus eft meretricem amare quàm nemfnem?Noui generîs de/
mentia arguitur,fanus eram,fi non agnofeerem meos.Tradidït ïnfantem ÔC expirauit,
non habeo cui crederem,offerebam me propinquis, fHa uïdelfcet in hac cogïtatïone ta'
cebat,Nos rogabimus,cum frater non audeat,Meretrïcis,inquft,fïlïum recepffti,nem
pe eius qua meum receperat.Fatear me aliquâdo infamem fuiffe,nefcio quis effet ah/
dicatus,meîiorem extuli. P AP Y RU Fabiani.Quàm nihil in domo illa meretrïcia fec
di uidi, affîdebat mulier trffti uultu affeda,agro fîmillt'ma ipfa demiffis in terram ocu/
li's.Pa£er,fnquit,nihil tecum frater Ioquutus eft?fn finu meo filium pofuit,domum per
tùli,dementiam uocat,quod ïnfantem non abdicaukQuid facerê?negarem aliquid fi/
ïio,cum ille rogaret pro filio?Ignofco tibi quod tam duras es , Aegrû fratre nô uidïftf,
ille magnf fucceffor modo patrïmonfj nadus in ledulo precarïo moriebat.Nô feruorû
turba circumftabat,non amicorû, inter infante ÔC muliercuïam , deficientfs fpiritus ia
aduentum meum fuftinebatur.Vt fntraui cadentes fam oculos ad nomen meû erexît,
fugfentemq? anfmam retfnuft.Pater,inquft,quod adhuc nihil deprecatus fum, nô con
tumacia fockfratri mandaueramjndico ribi crimïna mea,expirantem coheredê.cû ad
uitâ uolui reuoeare ut faluus effet, rogaui deos, ÔC licet dementia uoces,fî uixiffet,rece
pfffem.ARELLII FVSCI PATRIS , Securior eram, quoniâ putaueram illf omnïa
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Ce 4 praftare

584 LIBER TEfcTlVS
praftare fratrem, cum fubito nunciatû eft in uîtïmis effe ffIfum , nec hac à fràfré,ô rné
miferum,quod folum nepotem recepi.AL B VTII S YLU,Vt uîdft uxorem, uidit ÔC
fratrem,circumfpiciebat &patrê.I V LU B A S S I Tibi debeo mulier,quod habuit fi/
lius meusjin qua domo agrotaret, Pudet dicere,ut nepotê agnofcerem, rogatus fum*
Non poteft uno crimine demêtia intellïgi.Nemo fine uitio eft, in Catonê moderatïo,
f. defideratur in Cicérone conftantfa,ffn fumma demêtfa:ad fummam,tres fuimus, omnes peccaui
mus,ego quod abdfcauf,frater quod tacuit , tu quod pro fratre non rogaftf , Non fum
imo harede contentus,duos habere uolui > ÔC quo magis concupifoam , habuf , Mifit
ad me adfedus ager,non ibo?mihi crede, aliter tu à dfjs, De coharede cogfta , te qufs
roget, quem roget,uidebfs neminê rogare non poffe , nifî qui accufare poffît ÔC patrê.
Altéra Pars po R TU Latronis,Quàm honeftus fuit, fubiecït meretrix quaè
peperk,pater iftius incertus eft,bene eum ipfo ageretur,fî ÔC mater. FVSCIAREL/
LU PATRIS .Errât fi quis fît qui me putet pecunia moueri,primum affueui cohare
dem habere. deinde olim iam cum puero ifto paterna diuifkquia mulïeri ille frater do/
nauit plus quàm pro fua parte.RO M AN 1 H 1SPO NI Sjncidit in meretricem, inter
omnia maîa,fÝcundam uera inimica, Nofois quibus ante ïn cubiculum riualis uenft
quàm marftus,ARGENT AR II, Cum abdïcaret, aiebat hoc fcilicet, expedabo do/
nec hac è meretrice libéras tollas Mulier nefcio an aduerfus patrem infuriofîor fis,
quod abftulifti illi haredem, an quod dedifti'* AL B V TU S YLLI, Sine ueniant illud
amici,fîuepropinqui,nunc erubefount in domû meretrfcfs accedere, Mulfer qua fîne
prafatione honefte nominari nôpoteft,cedo iftû puerum nulli agnofcendû,fedmater
afferat foueris modfs, pater abdfcauft etfâ,quem fcfebat fuum . Erat in domo puer,qui
ornes uocabat pa.res,adoptauît eius filiû , propter quam etiâ fuû eiecerat, C A E STiï
* PII Nuîîû genus ïudicum recufo,fi foueri erunt, nocebitifti, quod receperit meretri
eis filiurnffi cîementes,quod abdicauït fuû.Cîamauïtpater,ïn domum ergo meam me
retrix uenfetjaut,quod turpfus eft.filius ad illam ïbit? Mifît fn domû noftram publicû
puerurn.Quis illis nuptfjs interfuit,nifî aut abdïcatus,aut abdîcâdus?LA TRO fie dk
uifk,an pater ob illam adoptïonem aceufarf poffît,an ob hoc debeat: omnes fnfamaue
runt adolefcêtem,quafï illius criminatiotiibus fadum fît,ut frater abdîcaretur . Et ideo
fententia laudatur F A B 1 A N I , Nihil tecum Iocutus fum : cum hoc unum puero no?
ceat,quod ex meretrice natus eft,omnes opéras dederunt,ut quantû in controuerfîa ïi
cebat.huïc uitio mederêtur, effïcerentq? ne quid in illa uideretur meretrïcis fuiffe, nifi
nomen. M A R i L L I V S decenter hoc dixit, Sïmul obijefes fratri ïmpietatem,nihiî)ïn/
quïr, fn illa domo meretrïcïum fuit , foires fî mecum fuiffes .ALBVTIVS ethïcos ut
multi putant dixït,certe laudattis eft,cum dïceret, exeunteprofecutus eft : non proba/
bat hanc Meffala fontentiam* Non habebit,înquft, ffduciam,fî mauult uideri recepîfîe
puerum quàm abduxiffe,^ qua ratione eum adoptandum efle,non quia debuerï_,fed
quia focutus eft.Fuit autem Meffala exadiffïmi ingenfj quidem ftudiorum partis , la/
fini utiq? fermonis obferuator diligentïflîmusjdem itaq? cum audîffet Latronê decla/
mantem dixk,fua lfngua dffertus eft,fngenfum illi concefïît,formoném obiecit*No tu
lit hanc contumeliam Latro,cV_ pro Pyrhodoro Meffalç orationem dffertfffimam tecû.
tauk,qiiam fuaforiam Theodoto declamauit per trïduum , qua dixerit fuo loco red-**
dam,ctim ad fuaforias ùenero. A parte adolefoentis non unus omnibus color placuït^
quidam perfonam eius qualem acceperant,introduxerunt duram ÔC afperam.Ex quf/
bus fuit ÔC Hifpo Romanus:hic unum aiebat effïciendum,ut non durus uideretur,fod
feucrus.In hac parte dixit nobiîem illam fontentiam, quam Fabius Maximus circum/
ferebat.Venit affidue ïndomû meretrix,non recedit , paulum abeft, quin nouerca fît.
CAESTIVS bella figura egit, Démentïa,inquit,res eft fanitati contraria, non quaerâ
extra exêpla fani hominis, ÔC quod pater me rogat, ipfum fibi côparabo. Fuit aliquari
do fanus.Tûc quid facfebatrOderat luxurfâ,ut nunc caftigaret,nûc fam feuerus.Serte
putabitis fanum,fî uobis lupanar oftendero?Sic declamauit, ut fratri patrem daret ac/
eufatorê,ô_ ïflum argueret fïbfjpfî comparandû, L A TRO fratrf peperck,puerû preP
fii,ÔC dixit fratris filiû nô effe,6ï: ne fratre quidem hoc fieri uoluiflejlla uérba ab agra
impetrata*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CON TUO VERSIARVM 585
impetrâta,Fabfanus ex omnfbus iftis cblorém fecutus eft optimum , qui aiebat dicere
Meffalam non tantum bonam parte adolefcentfs fîeri.fod etiam honcftam:obfecftpa/
tri,quod etïam fratre abdicaffet,nô fchemate.fod certo.Nihîl,fnquft,peccauerat, amat
meretrfeê,folet fierï,adoîefcens eft,expeda,emendabitur, ducet uxorê, quare tunc no
segkrDementia tuam aiebat,expedabat.Expedabat poènitêtiam, aiebat, tuam,ïam re
fïpïet,Hoc per tranfitum obfjcere cipft,qu'od nô recepiffet, quod ufdiffetu'n lupanari
l.abitantem,Abdïcafti,inquit,utemendares,non ut uftiaaugeresïndfes. nullum illius
iiitium atatis amor eft, recipe anteqtiam aliquid faciat,curmox pudore moriàtur*
Ad ultimû obïecit i!li,quod agrum nÔ fuftuIiffet.Potefl. inquit , côualefoere,fî ufderit
pénates fuos,mftfus certe morfet patcrno folo,t fuo puero, Quate,inquit,tu apud fia forti.fdm
trem nô fuifti.Sc" ego qtieror?ille cum ad te mitteret,p.utauït fe ad duos mittere.Vtinâ
«ecum ruïffem pater,rediffes fHinc cum filio, fed tuo.De adoptione ndufflîme queftus
eft 6c* hac figura.Abftulîfti mfhf fratrem,cum quo natus fum.cum quo educ.atûsfumi
lit dares fftum.Indfgnor hanc fratrf meo contumeliam.ut hufus uoeetur pater * Sed ut
*itaIiqdïocer_ FA BI an VS MAXIM VS nobiliflîmus.uïrfuït,qui primus foroRo/
mana hune uomicum morbû,quo nûc Iaborat,intulk, de quo Seuerus Caflïus anteq*"
sb illo reus ageretur dixerat. quafi difortus es,quafi formofUs es,quafi diues es,unum
îantum es,non quafî,Iapfam. Hanc controuerfîam cum declamarét MaximUSjdîxitj
quafîtricolum taie, qualia funt qua bafïlicamfinfedant. Dicebat autê à pâtre, omnes f * infeàant
aliquid ad nosyimbecilli alter alterius onera detulimus. Accufatur pater in ultimis an/
iiïs,nepos in primis abdicat, Nullusfautê. Hac fubinde refero, quod aque.uitandarû forteaalit
;rerum exempla ponenda funt,quàm foquendarû. In hac controuerfîa Latro contraria
tem controuerfîa dixit,fod fibi decïamabat* illû Cafare Augufto audfête ÔC Agrippa,,
cuius fiîios nepotes fuos , Cafar Lucium ÔC Gaium adoptaturus diebus illis uïdebat*.
Erat Agrippa inter eos,qui non nati funt nobi'Ies,fed fadi.Cum diceretpartem adole/
feentis Latro,cV tradaret adoptionis locum,dixit, Nam ifti ex imperio adoptione no>:
biîitati fuerunt: hac ÔC. alia in hanc fontentiam , ME CO EN AS innuit patrifafeira re/
cufare,fïnire iam quidâdeclamationê putabant, hanc malïgnam remMeccenas effe,
effeciffe enim nobilem.no n ut audiretqua dida erant à Cafare,fed ut notaret. Tanta
autém Meccenas fub diuo Augufto îïbertate fuit,ut prapotenti tunc M. Agrippa no.
defuerint,qui ignobilkatê exprobrarent, Vipfanius Agrippa fuerat , Vïpfani nomen
quafi argumentum paternahumilïtatis fuftulerat, ÔC M.Agrippa dfcebatur:cû defëtj
deretreum,fuft aceufatorqui diceret Agrfppam,&. quod ïn médium eft , uokbat Vi/
§_ fanum.inteîlfgf.Fuit qui dïceret,concurrite, Agrippa malû habebïs,refpande dfjs,Ea
in arte utiq? mfhi uidetur admfratione dignus dîuus Anguftus fub quo tantum.Iicu.it*
Sed horû non poffum mifereri,quf tanti putant caput potius quàm digitû perdere.La'
tro dignus fuit miforatione,qui ne exeufare qufdem errorê fuum potuft.Nihil eft autê
crudelius quàm fîc offendere,ut magis fis offènfurus fi fatisfeceris*
; Controuerfîa decimaquarta*
TOrta à tyranno uxor,nunquïd de tyrânïcidio foire? , perfouerauît negare,pofte*
maritus eius tyrannû occidit , illam fterflftatfs nomine dimifit, intra qufnqueniïï
non parfentem, Ingrati adio eft. P O R TU L A T R o N l S , Si cum Iiberis torta eft ÔC
incafte,defcende,inquu.occïde tyrannum:nïfï occideris,indicabo, Subueda manu fa
telles quid moraris?inquit,iam expofîta tormenta funt.Bene eft3ïnquït. mulfer.ad (lu/
prum uocor.Inftabat quotidieuiro uxorjexigebattyrannfefdiû,tcmpus eft,dcfcende>
Si nihil aliud ut liberos habeas,nifî tyrannicida paritura nô fum* Miraris, fi eo tepore
matrona dicere potuit, defcende,occide tyrannû?comes foquerer, nifime inutilem di
jnifîffet tyrannus,defcende,ego fam feci tyrannicidïum meum.Eas nuptias tyrannïci/
dfum diduxit,quas nô diduxit tyrannus.C A E s T II PII. Subito infelices nuptias op
preffît tyrannus, terrebant matrona, ÔC premebantur uirgines,nihil tutum erat.nulli
fclïciores tunc uidebantur,ç*? qui lib eros non habebant. Quadam ïraq? ek'fere conce/
ptos.quadam feecunditatem fuam morata funt.Quod ad hanc përrinet,agitfua for/
tuna gratias qd'ifto tempore nihil pepertt,Tyrânus fufpfcatus eftiftû, nefoio quid de
tyran/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

t
585 LIBER TBRtlVS
tyrannïcidio cogï.are,fîiie ifti aliquidexcidft, fiue magna confîlfa non béne uultus te/
git,,utique de uxorfs garrulftate queri nô potes,cum foîas,quemadmodû taceat, Mïfît
itaq? fatel!ites,attredate,inquit,uxorern,Ô

CON TRO VÉR.SIÀR V". 587
expedarf fortuna mauult quàm regf.Alfubf offenditur improuifa fegetUm maturîtas,
aliubi foram magno fcenore moram redemït * Lfcet lex dfes fi'nfat, natura non recfpft.
Qufd facfam?Non agâ grattas, quod nô indfcauft uxori mea,ne uotfs in gratia Aie/
bat tyrannus indica, nulla tua culpa eft. Cadkur,tacet, Igitur tacere putas tutum, mû
ffantur,tuum effe tyrannfcidium huius filentium, Expedaffe aliqua per longû tempus
«maritum dicitur, quanta laus eft foruaffe , cum expedaffe tanta fit , Alfa defî'derio uiri
Sttonfta, in ardentem rogum fe mififfe, hac non cum ufro arfiffet , qua pro ufro arfit?
alfa pro incolumftate marftf ufcarfa morte decfdît. Credo hanc fn tormêtis oppreffam,
«norte amplius pro uiro praftitiffe,fî quid amplius elegiffet tyrannus, MARCELLI*
Si tamen peccaffet fn partu,fgnofoi ef poffet. Nupferat enim ifti occupato * Crudelïor
es etiam i!Io,quem occidifti,tyranno,iIIe torfît ÔC dimifît ad ufrum. albVTIïsili*
Vïcerat fauitiam patientfa,deerat fam fanguis, fuperabat ffdes,* aîfquâdo profeda efi.
differebatur diftortis manïbus,emotis articulis, nondû in fua membra artus redïerant.
Vxorem tortor dimifît, ad partum ingratus uocabat, quod in pramio nuliam uxori»
fecerat mentïonê.Res tuas tibi habe, infjceredebuft manu, &_ ipfàm interres fuas tra/
f_ere,nihil amplius patrf debes quàm uxori, mihi crede maius fuit tyrannfcidiûpati q*j
facere.PARS ALTERA ARGENTARII.Egotamêtortafum.Meritoobfjceres..
nifî uindicaffem.F VLVII SPARSI .Vobffcû iudices Ioquor,controuerfi'a hac , reû
facere primum fi materia patitur.Non accepi quidem, Se" reddidi, aut accepi quidê,fod
non potui reddere,aut ifta nouifïîma,non facere.Non quifquis non reddidit bénéficia
ingratus tenetur, animus aftimâdus eft non reddentis. POLLIO A S IN IV S afebat,
sumquam tentandas effe quaftfones,primam manifefto obtinere poffe, qua negamus
nos beneficium accepfffe,perft tota caufa,nffî in hoc ufcît.Apparet enfm îngratû effe,
quf ne fatetur qufdem fo accepfffe benefïcium.G A L L I O nofter putat,quoties poffît.
tioc auferendum aduerfarfo,quotfes non poffit concupifoendum, quoties ne hoc qui/
dem poffit,tranfoundum,quafi donemus , ôC pofîîmus quidem facere controuerfîam,
fed nolknusJdê Attfco Vipfanf Apollodori difcipulo placuit.Hee ille amplius, quo/
ties non potuerimus,aiebatj an beneficium accepetimus côtrouerfiam facere,hoc mo
do faciamus,non effe tam magnum quàm ille dicat: fîcut fn crimïnïbus facimus, quo/
lies negare non poffumus, effo quidem crimen illud fatemur, fed leuïore p dfgnd
quàm aceufator arguât* LATROin hac côtrouerfîa nô dubkabat facere prima qua/
flionem, an beneficium dederitihoc in hac diuifît, Etfam fi feiftf de tyrannïcidio uiri*
nec indicafti,non eft beneficium foelus non facere:deinde ne fcïfti quidcm.Non enim
tibi ïndicaui, nec tam magnum confilium , uirilfbus quoque animis graue , commïft
inuliebri garrulitati , qua id folum poteft tacere , quod nefoft * Etiam fi dedit benefi/
cium,an receperit.Occïdi tyrannum j libertatê mihi, tibi ukionem reddidi plenifiîmâj
perfecutus fum nefarium hoftem,illfc occîdi ubi torferat* Dices me Reipub, caufa fe/
ciffe,ÔC tu Reïpub.caufa tacuifti.Tutus fit quod Iege fecerit. Deinde uïtima aquitatis
Kradatio,an quod fecit,facere debuerit? Hoc diuifît in hac duo , an iam certam fterili/
tatem uxori bona facere debuerft,an ne fterilis quidem pro certo fît. Noui declamato
res Pof cû Apollodoro,qui reus uenefïcfj fuft,ÔC a Pollione Afinio defenfus,da
mnatus Mafîîlia docuit Et hanc quaftionem fecerunt in hanc controuerfîam, an in/
ter uiros ÔC uxores data beneficia,ingrati Iege teneantur. Non eft beneficium , fed of/
ficium facere quod debeas , ut fî fiîius patri fo dicat beneficium dare . Hanc quaftio/
nem fecit ÔC Gallio nofter. BLANDVSfn uïtima parte controuerfîa , qua de Repu/
blica difputatur, quaftionem fecit, An quinquennium numerari debeat à necety/
rannirillud tempus non debere imputarï,quafî fterili , quo matres etiam editos partus
abomïnata funuillud tempus imputât feeminis in Repub. quando pariunt no plus ty
ranno. Huic fubieck,an etiâ fi ÔC alfjs imputari tempus tyrânidis fokt,huic nô debeat.
L ATRO exfuo more has no quaftiones putabat,fed membra illius uïtima partis ex
a_qukatfs quaftionependentïa.An fterilis quidem,aîtius repetis,an uero quacunque
quinquennio nô peperit,fterilis eft,Quid enim fî ufr alicuius abfuerit toto pêne quin/
quênio ïn peregriiiatione,uiro impu.abit*Quidfi uir agrotauerit^d fî maritus à uiro
tortus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

588, LIBER TERTIVS
tortûs inutflfs in concubitu uxoris fua iacuiffet,împutaturos fuït?quinquennio qu»/
ris, quare non peperit?tyrannus erat,Nemo cum parentfbus fuis querebatur,quod na .
ttts effetjhfc quod torta eft , hfc quod maritus occupatus tyrannïcidfo non uacauft in
uxbrfs uoluptates,B V T E O arïdus qufdem declamator , fod prudens dfuifor contro/
uerfîarum,contra Latronem fentîebat.BIando accedebat, Alfud enfm effe aiebat,qua
intra quinquennium non potuit, non utiq? fterilis eft: aliud qua intra quinquennïum
non peperit.non ftatim dimitti poteft fte.ilitatis nomine , Hic quarïtur de conditione
iuris,fflic de fpe ffcunditatis,Sed Blandum quocg arguebat,aiebat enim fîc fuiffe que.
rendum, an tyrannidis tempus excïpi deberet,deinde etiam fî non in alfjs,an inter hos .
gradus eft.Sed ipfe fîc hanc in partes quaftionem diuidebat,an quacunq? quinquen/
nio non peperit,tanquam fterilis dimitti poffît, Poffet enfm accfdere quod Athénien/
fibus in bello accidit, ut îiberi ÔC conïuges in aïiquo îutiore loco deponantur. Imputa/
batur hoc tempus fceminis.quo uiros deftituunt,non quo no habent.Sic tyrannus no
uetuiiîet iftam parere,quin interemiffet. Et cum hoc uehementer impleuiffet , ÔC pro/
baffèt,nô omnes poffe dimftti,fî quinquennfo non peperfffent, tunc illo tranfit.Et hic
poffet ÔC hac etiamnum,non hoc quarebat, an deberet dimitti , fed an poffet. Et hoc.
contra Latronem dicebat,quomodo iftam quaftionem putas in aquitatis tradatfonê
cadere,cum quid Ifceat quaratur , non qufd oporteat: hac enfm , an hic poffit , per il/.
lum non poffet quia tyrannidem non cceperat, Aliquod tempus immune à legibus
miferia faciunt.Non dico quia torta eft , fed hoc adhuc , propter aquitatis tradatip/
nem referuo : fod non peperit quîa torta eft. Quia tu maxima in cogftatione occupa/
tus,nihil de Iiberis cogitafti.P A 8 SIEN V S uir eloquenriffîmus.atq? temporisfuipri/
mus orator ,hanc fubtiîitatem adionis nonprobabatin Latronê, fed affentiri dice/
bat,ideo quaftiones tradâdas per fo effe,fî hac mulieriuftirepudfj agere., nô ingrati,
Ita non quaritur an legftfme,fed an ingrate dïmiffa fît, itaq? ïn aquitatis tradationem
cadunt,etiam que, furfs funt.Nam cum quarat,an potuerft hac dimïtti.etiam ff îfcuït,
apparet, quod utiq? non oportuk,fî ne îicuit quidem, ALBVTIVS decêtiffîme fecit,
folebat enim ferè in aliquas figuras decîamationem deforibere, Se" prius egit ïniuftï re/
pudij.deinde ingrati,ïn quibus putat effe, an ullum beneficium ufro contuîerit , à quo
tanquam ïnîque din.iffa.Hfc omnes quaftfones ad fterîlitatem ÔC aftfmatfonem qufn
quennfj pertfnêtes libère tradauit,defnde tranfît in fngratf accufàtfonê .CAESTIVS
pro uiro ïffixoduxît coIorem.Eo tempore uxor torta eft,quo nihil adhuc de tyrannici/
dio cogitabam,poftea cogî'.au_,&. hac ipfa cogitandi caufa fuit, Vxorîs uitio utrunq?
fecutum eftjiitilla marïto infoîentî'amïmputarenonpoffet,maritus illityrannïcïdium
poffet, LATRO dixït,Sï iam tum de tyrannïcidio cbgitaffem. uxori non indicaffèm,
FABIANVS pliflofophus colore magfs bono ufro conuenientem introduxit , quàm
orâtbri caîlido.Dïxit enim ÔC cogïtaffe tyrannicidium,ô-" uxori indïcaffe,6C illam tum
quidem feci'ffe,quod probam feeminam facere oportuït,nunc peccare quod putet be/
n'eficiûm effe rede facere.Hïc color illi ôC in illa parte profufffet,fi beneficium putas te
dediffe,tyrannfcfdîum non prodidiffe,ego prior dedi, qui tibi tyrannicidïum credïdï,
repudïum ex tuo uis Iiberorum cupiditatem , quo femper uti tanquam uir eius. deb.u/
iffet,poftea magfs tanquam tyrannicida. L,VIN ITIVS Vinftfj frater ,Fabianicoîo/
rem ualde piobabat , ÔC aiebat onerari uxorem uno modo poffe , fi nihil uacuum de/
cretum ab illa maritus habuiffet.Si dïxeri_,inquit, poft tormentafe de tyrannïcidio cb
gitaffe,tum tyrannicidïum uxori melius deberi meruit,fî torta tyrannicidam fecit,$ fî
tacuiffet,Apparet ÔC aîfquid de tyrannïcidio cogitatum,de quo tyrannus u% eo fufpi
catus eftyxt torqueret.Di'xerft cogftaffe qufdem fe de tyrannïcidio ante tormenta , fod
uxorî nô ïndicaffe, augebît uxorfs beneficium, Lfberfus enim potuit,ait, tyrannicidiu
ïndicare,quod illi commiffum nô erat, Potuft enfm uxor , etiam nô indicantemarito,
tam magnî confilfj moîitïonem deprehendere. Atfî hune colorem Fabiani foquor,
mutam effïciam .Si oïïm de tyrannïcidio cogitaui , honeftior .fum uetus tyrannicida,
ÔC non prïuatis,fod piibîicïs malis ad ukionem impuIfus.Sî cum cogitarem non ceîaui
uxorem,faïiliusperfuadeboj me malum hodfemarftum non effe, cui fomper tam de/
ditus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM 589*
ditus fui.Ad ultimum hoc cohfoquar, quod ff quod audierat, tacuît, non beneficium
eftjfed fides.Hic eft L. V INI Ti V S quo nemo cfuïs Romanus ïn agendis caufis praè
fentius habufti'ngenfum,qufcqufd longa cogkatfo illfpràftft.ura erat,prima iritentio
anfmf dabat,extempbre£aufasagebat3fod non defiderabat hanccômendatfohem,ut
ex tempore ageré ùïderetur.De hoc déganter dixit diutïs Auguftus,unus Vïhitïus ïii
genfum în humeratb habet, HiSPOROMANVS maligne ÔC accufatorfe, Nïhïl,ïh/
quit,egb ifti narraueram,ifta ut état neceffe aliquid ex fumptu,aliquid ex nodurhis uï
. gflfjs fufpïcata eftjiinde emartauerit fermo fcietis i Videtis quo ueniat tyrannus , hoii
adâmïcummeum,nonadferuû,fodad iftam, quaè nihil negoctj habuiffet. fi taçuif/
fet. Tua értim Caufa tacuifti,fcïebas te perfttiram fi. confeffa éffes tyrahnîcfdium, H Y /
BREAS dixit.
CONTROVERSIÀ D ÎB CI M Â Q.V I N T A,
QVidam luxuriante filio luxuriari ccepit,filius accufat patrem dementia, POR/
TIÏ L ATRONIS.Vtrfufq? tamen comparetur Ïuxuria, tu Confumïs patrïmb
nïum patris tui, ego accufatoris mei, hauiga, milita, peregrfnare, quare adolefoens^
utere fonex.Àccufator meus dîuerfos ÔC inter fe côntrarios affedus habet, Cupit reum
damnari,crimen abfolui. C AE S TU PII. Poteft nobis conuenire, fim îles fum tis,pu>
ta te patrenipdic quid me uelis facere , Si tam bona fide frugï es, ÔC hôc imïtof. Te egb
imitor ah tu me? Rogo uos ego prior cc_pi,tii pofterfor luxuriaris; Patrimbniurn,irt/
quit,computemus.Sed tu fenex, inquit.hoC dfxk,luxurfa tua forius coepi't,titius défi/
net* A R t L L 1 1 F v S CI P A 'i R i S .Sed tu,inquit:fenex. Vnde fois te nô futurum îii
xtiriofum fonem? Omnia à te uitia,quod uhguento Coma madét,tuUm eft, quod Iaxi/
or ufd^ ïn pedes tunîca demktitur,tuû eft.Quid eft qtibd aliud à té ftnés difcant ; quïd
pbrrb? domus noftra luxurfofbs duos non capft, ïndulgentius te abdfcare non potuî*.
Ecbjuïdnuhflïcetfenïles annos melfore ufta reficere ?fioc nouiffîmum metim merf/
tum efti fod quod tibi proxime imputo, pro te etiam luxuriofus fadus fum. F A R I Â/'
N V( S * Noli peCuniam conCupifcere,quid tibi dicam? Hac eft qua auget difcordiarhi
Vrbes ÔC terrarum orbém in bellum agitat,humanû genus cdgnatû natura,ih fraudes
ÔC foelera mlittià inftigat, haec eft qua fenes cOrrûpft*Qufdâ fummû bonû dixerût uô
ïuptatê.ôi. Omnia ad corpus retulerût, nihil eft mfhf opus pra.cipiehtïbus. exemplû hà.
beo,propofui qcquid tu fecerïs,mefaCere,nâuigabb fi nauigarisj miîïtabo fi mïlitàrïsj .
die hodie qd putes melius?Séd illud Scipidnu non obfjcfes,quod elegerfs.B L A N DIf '
Obfjcit luxuriam propriam ,ÔC hbC dicit adoIefcens.Frugaliter uixï, quâdiu frugi pa/
trem habui, artté me defîfte,ani.e me ccéperas . B L A N D I, fenex luxuriaris, refpon/
deo tibï , adolefcens nauïgauï, Ego iam, inquit, defîj, tu nondum, Non miror fi defû
ifti prior,pnor crperas. MENTON 1 S* Quod gatidiû âccepifti ùereluxurior* P O M
PEU SYLONi S, Simodb émehdatus eft fiîius meus (folet enim etiam ïuxuria G./'
mulari) fuo quifep ordine reuS fit i,Vis me dùCere uxorem. lî nouercam haberes, iani
abdicatus effes. ViBll GALLI. Conuiua certetuï dicunt, bibamus, moriendum
efi*Si ïntelligo, hoc nulli magis ïn domo dicitur, quàm mihi. Oftehdi tibi luxuriamj
quam ïn te non uidebas. Alliga me,dum te cuftodias* P. ASPRENATIS, Qufa nû
hil proffcfebam obiurgando, uolui illi Uitam fuam oftendefe* i V NII O T Ho NI Si
Malam caufam haberem,fi alium accufatorem haberem,Aliam caufam haberem,fî te
filium non haberem, IVNII GALLIO NI s* Aliter à IaUdibus patris incïpiam, hic
adolefoens temperatifffmus -X.Iubrïciim tempus fîne infamïa tranfijt, duxit uxorem^
filium fuftuïftiad atatem perduxit,ïam fenex faduS èft,hffi quod fibi bonum uidet, lu
xurïa ufq? eo fe profecft,utaccufetur. Senex amens,fenex ebrius, cfrcûdatus fortis, ÔC
delibutus unguentis,5_ in praterïtos annos fo rétro agens, ÔC ualidus in uoîuptatibus
quafi iuuenis exukans,rtonne portentum eft?Luxuriofus adolefcens peccaf, fënexau
tem luxuriofus fnfanft, atates inhauriunt, uitia lafciuïunt.PAPlRIIFABlANI.Na
Uem ïn portu mergis,aker folito tempore Iabïtur, alter infolito, aker alieno, alter fuoi
àker annos foquitur,aker foneduti irepugnat.Non eft ïuxuria, patrem uidere uelfmuà.
Non fimulas ifta,fed faciSj nec amaheem imagfnarîs , fod amas, nec potantem adufn/f
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Dd braS#

590 LIBER TERTI VS
fme doces, bras,fed bibis,nec tte decet diffîparebona,fed dfffïpas.Nemo uitia qua odft fmftatU-V
aut deioccs Qufs împerator ob hoc ipfe de pralfo fugft,ut bene pugnaret exercitus?qufs ut ambi
tum comprfmeret,ipfo honores mercatus eft?quis ut fedïtionem leniret,turbauft rem
pùblicam?Noncoercetuftiaqufprouocat. LATRO fîc diuffît, An ob hoc accufari
pater poffit.Hfc illam uocalem quaftionem pofuk,quam folebat faftïdïre Seleucius»
minime folere patriobijciIuxuriam,non magis quàm auariciam, quàm îracundfam*
Non uitia patris accufari folere.fed morbum,c\* fî poflît alfquîd prater dementiam ob
tjci patrfjluxuria nô poffft,aIfoquïn filfjs,fnquft,abdfcare permfttfs,Hic de fuo confu/
mft,an fi ob hoc pater accufari poteft à fîlfo3hac ukfonum exprobratfo. Si ebrietatem
obijcere patri folet ebrius, fi petulantiam iniuria damnatus, Etfam fî ob hoc accufari
poteft,etiamfiàtalifiIfo,anffad caftfgandum filium hoc confilio ufus eft, darnnan/
dus fit.Ait enfm ado!efcens,quoIibet alio génère debufftï me obfurgare:qufd fî adulte
cium ufndfcare uellet committendo? Turpe eft fîc caftfgareuitia, ut imiteris. Defnde
an confilio IuxurfeturNon enfm concedft hoc filfus,aut inquit» quare,fî ccepifti fîc e/
mendarefiIi'um,cumemendauerisnondefînfs,CAESTIV S PATER.Patrisafebat
fimulationem figniffcandam magis quàm profitendam,ita inquit, adparebit illum fî/
mulaffe,fi etfamnum fimulatffï définît fîmulare,oftendft fam fîbf nfhil prodeffe ea con
filïa,quafi fiîius emendatus fît:emendatum autem effe non conceffît, ÔC aflïdue dixit,
nihil magis fequi interuallum hoc Ïuxuria , etïam uere ïntermiffa uitia uehementius
furgere.LATRO aperteputabatfîmulationemconfitendam,IncïpiOjïnquït,nonta-i
tum honeftum fonem,fed prudentem defendere, fî quod uitium uideri poterat effîcfo
confîIium,quare potius fîgniffcet quà m dicat frugi effe. BLANDVS bac figura de/
clamât filium,_x. pro abdicato refpondit, CAESTIVS aiebat adolefoentis partem dit
ligentius colorandam,facere illum rem non ïmprobam, non ita patri remittere quod
à pâtre ïpfîremiffum fit, Idq? fîc narrauïtjUt fuam quoq? luxuriam imputaretpatri,no
feueram fuiffe difcfplinam,non bene inftituta domus legem, qua poffet adolefcentfs
tnores formare, ÔC à uitfjs atatis abducere,quodâmodo,inquit,ad luxurïâ à pâtre pra
tniffus fû, Vnguêto cani madêt,ÔC comeffàtor fenex redfjt, nullinimis Iuxuriofus,fecf
paru fanus uidet. Merito in adolefoentibus oêm ïuxuria uindicant,cito defînût. Cum
haberem Ïuxuria iftius exemplû,quaritfs, qua res mihi remedio foret, JEtas illa quae
faciebam,imputabat,me nô difoere:Hunc fonfum ipfo Caftius fano génère dixit, Fia
uium Alfium auditorem fuum,qui eandem rem Iafcïuius dixerat, obiurgauït, F LA/
VIVS hoc modo dixit, cûdefideria dëfcripfiffet, paulatim fe ad frugalitatem rediffe,
ôC odio fîbi uitïofum fadum, hoc fuit,inquit,quaredefînerem. Sentiebam, inquit, ms
fenem fieri. CAESTIVS hoc aiebat dulcius qufdem,fod corrupit ÔC unam fententia*.
Incredibile eft,inquft,cum ïuuenis fit fonfîffe fo fenem fieri, ÔC noluiffe uideri tamdiù
luxuriatum, donecfontiret fe fenem fieri. FVSCVS ARELLIVS dixit, Nô aceufa
turus patrê . fed me defenfurus fum,ne aliéna Ïuxuria mea laudatïo.Confilïo luxuriaïi
tem filium iftumemendo. Superuacuum in narrationehunç colorem habuit, fubïto
furore collapfam patri mentem,meretricem dependentem collo fonis,S" parafitorum
ckcumfufam regê turbâ,fic cum riualibus rixari et ebrietati nodurnç addi item diem,
Putaui initio ÔC ego confilium effe.non morbum,defînet Iuxuri'arï,defînet,fnquam, ff
propter me ccepit.Permanetin fuuenilibus uft.js,hoc turpius luxuriofus quo dfutius.
Quïd faciam ?e fuo more emendare patrem uolo, luxurïandum eft, SYLO POM/
P E I V S patronum adolefcenti dedft,quod non putabat in aceufatorfs perfona Latro
fadendum,ut alfqufs per patronumaccufaretpanem,RV FF VS VIBIV S. Feftfua
fenem quf fn honorem filij fui aHoIefcêtis ebrius fît. In narratione hoc ufus eft colore,
folutum patrem,fam mentem eius labâtem laudare c Iuxurfam,dfcerem effê fé/
h'ciusjfî his qui fîbf amare permftterent neceffarfum tantum habere, quantum accepe
rant,obiurgarent,interim quafi non commemorent.Rufticum,ïnquit,iuuenem,pra/
matura inquis feueritas non eft frugalitas,fed trifticia.Quid tu fenex facies?non credi
tis hacillum dixine,qui uitia etiam obiurgare uuk? luxurïatur. ARG ENT ARI VS
hoc colore decîamauit.Duo Iuxuriantur3una in domo, alter ùmenis. alter knext aîtér
ffliusa
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTRO VER SI A RVM _#!
Jïlius,aïter pater, uterque lfcenti cultu per publïcum incedit, Alter uobis ait, _.occoA/
feffum atati utor , ÔC fuuenflf Iege fungor , id facio quod pater meus fecit,cum iuue/
_nis effet: negabft, bona ergo atate ccepft firriul primum hoc tyrocinium adolefcen/
tia, quafi debitum ac folenné perfoluere.Rétiertar ad bonos mores, qui qualem eau/
fam habeat uideritis.facfat etfam fi non quod oportet fieri',at quod folet. Alter ak,fciO
me nouUm ciuitatis mfraculum.fncedeïe luxuriofum fonem.fod hoc caftïgahdt genus
commouere uïfum*Vt emendaret filfum,ipfo peccàre ccepit: at fi atius Uiueret,nemO
in domo luxuriofus non effet, très Itixuriofî fuiffetîs* A PARTE PATRIS, GLY/
CON SYRICÔN dixit.
AGROTÀS Màfîîlfenfis longe ïfufdforem fonterttfam dïxit,quàm cateri Gracï de/
clamatores,quf frt hac controuerfîa tanquam riuales rogatï funt.Docebat autem Agri
ta pars incultâ,8t* foires illum ïnter Gracos non fuiffe fentêtfjs fortibus, aut foires illû
inter Romanos fuiffe, Sententïa quae laudatur hac fuit,
DAMOS CAMBRVS.
DIÔCLÉS CARYSTIVS, ,. HERMÂGORÀS rara fententia
dicebat,fodarguta,c\rqua auditorem dïîïgehtém penitus affi'ceret, fecurum ÔCneglû
gentem tfahfcurreret,In hac controuerfîa dfxit»
PARBARVS dixit Uulgarem fonfum fatis uuîgafiter , .,
degantius hoc compofuit t_i S PO R O M AN V S .Placet tiobîs frugaîïtas meà,quoc_
patrimonium feruo, quod àcquifïui,duxï uxorem mature, femg diIexi,quod ad omne
me tutum fabulam praftiti. Illud affîrmb, hihil tota uita frugalius feci.Rem àb omni/
bus didam celeberrime SYRIACVS VÂLLIVS dixit, Fïli cjiiâdb ufs defîrtamUs^
CONTRO VËRSiA DECiMÂSEXTÂ*
/^\ Vïdam cum haberet formofam uxorem peregre profedùs efi, in uiciniam mû/
,\_^ îïerïs peregrïnus mercator commïgrauft,illam appellauit de ftupro,adiecit pre/
ces.negâuitiSIa:dece_ïïtmercator,teftâmentoharedem omnibus bonis reliquit for/
rnofànij&i adfecft elogfon,pudfcam repperi: adft haredftatem, redit maritus , accufa,t
adukerijexfufj>itione, PORTII LATRO NIS, Quanquam eô prolapfî ïam mores
funtjitt nemô ad fufpïcanda adulterïa nïmi'Um credulus uideri poffitj tamen egd adeb
jonge àb éo uïtib fomper fui, ut etiam timeam, ne quis in me aut nimiam patientiamj
aut rtimîum fluporem arguât , quod tam foram querelam detulf * Non aceufb adulte/
ram nifî diuifem fadani,ex ea domo ream protrahb, in qua iam nihil meum éft: cum
ego tàmdiu peregrîrtatus fim , nullum pericuîum terra maricj? fugerim, plus ifta ïntra
imam uiciniam,quàm ego toto mari,quafiuft,Poft tantôs impudicïtïa qiiaftus,fî ta/
çere poffîm,côfitendUm habeo,hac me caufa fugiffo, ut iri acceffîone patrimonij peré
jgrinando curti uxore certarèmffllud iudices mihi tormerttum eft, quod notata fudicib
îuerb,utmultiplicatam dotem perdat,plus tamen ex quaftu habet, plus habfturaeff,
quàm quantum damnata perdéndum eft, Tantum in iftam diues amator effudit, ut
poftpcènam quoq? expédiât fuiffe adukeram, Qua praceperim uxori profïcifcen£
foïo,catera quemadmodum adolefcens,fqrmofus,diues,ïgnotUs,in uicinia formofa^
ÔCin abfentia uiri nimïum Iïbéraé mulïerïs commigrauérit, quemadmodum aflîdua fo
cïetate quotidianà per diem nodemb} libidihis exhauftis uiribus perierit, interrogate
rumorem uos-Intelîïgo iudices qtiidûffîcfj meifuerft.Poteram ego faluo pudore méo
nihil de hareditate fufpîcari,fn qua étiamtiUm autor ab uxore dfdus fum* Veni nihil
aliud quàm ut fortunam meam quérar,riam caufam melius uos noftis. Tempus eflfii
dices de uxore ÔC marito credi,mulierem tam formofam amari potuiffe . Pudica forte
fie amarf,ne follfcftaretur, potUit* Neq) eft quod dfcat,fn meo iftud arbkrfo pofîtum?
|3rratfs uos fudi'ces,fî non maritus ad follicitandam matronam putatis irritamentum,
fpem çorrumpendï quamuis fa.cilem.quamuis amabilem fenfum.Si tantum in formp
fa fperari poteft,quantum placere po.eft,omrtes formofa fn fe unfuerfos populos coji
uerterent matrona,qua eflè aduerfus follicitântes lafciufa folet. Prodeat ïntaritum or
jiata,quantum ne ïmmtinda quidem fiuhabeat comités eius atatïs, quï impudicos, fi
Dd i nihil
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

tfi L I-fe È R TERTIVS ""
nihil alfud, uerècundfa annorum remouent : ferat facenîesfn terram oculos, aduer/
Tus offîcfofum falutatorem fnhumana potius quàm fnuérecunda fît, étîam fnneceffa/
'tfam refalutandf uïcem multo rubore confufa,fic fe ïnuerecûdïam pîgnorklonge ante
împudicftiam neget fn ore,cp uerborin hac foruandamtegrftatfs cuftodfa nulla libido
'ïrrumpet. Prodite mihi frontc in omne lenocinfum côpofîta, paulo obfccenius quàni
pofîta uefte nuda,exquifîto in omnes facetias fermone,îantum non ultro blandîen/
(tes, ut quifquis uiderït non metuat accedere . Deinde mfrarriinï , fî cum tôt argumên/
'tis pudfcftiam profcrfpforf_,cultu,inceffu,forn.one,facie3aîiqufs repérais eft,quf rncîir
reret retfa adultera,fe non fubduceret fnternuntiû,puto illud folicftari fo, arrfpf ÔCâè/
"nudari iuffît, flagella ÔC uerbera,&. omne genus cruciatus popofcit, in plagas détenu
mi mancfpfj ufx imbecillïtatem muliebris manuseotfnuit.Quot.es quod non una pe/
regrfnaretur quefta eft,nemo fîc negantem iterum rogat* Cum quo quefta eft ? apud
quem indignata eft Abunde fn argumentum pudicitia profuturum putas, fi ftu/
prum tantum negauerîs,quod plerunq? etiam impudiciffima fpe uberioris pramij de
' ïnduftrïa fîniulat,Quando de iniuria tua uiro fcrfpfîftf,'ÔC ne in occafîonem fîmflfs in/
\'uria folftudo tua pateret, maturiorem reditum rogafti , ôC quanto decentfus contu/
meîfam penetralfum meorumuxorfsepfftolaquàm teftamento fotlfcftatorfs cogno/
f fcerem.Miforrfmus omnis feculf marftus,fî contentus abfentfa mea etïam nunc iniu/
, riam
meam nefcirem,fî quod fecerat tacere uoluiffet, Toties follicitantem in iftam fa>
* ciem qua placere poteras,conuertiftf,Non omne brnamentum, ueluti caufam talis iri
iurfa execrata es,quod proxïmum eft à promittente rogata ftuprum tacet. Infpicite
*adulteri cenfum exeo impune, fi quod adukeris edidït , fi eft alïquïd quod non erit,
Qufd fîgillatfm omnia percenfeo, quîcqufd ego non emf fn mundo tibi mifer, ut ma/
ritus cum omni cenfu meo inter munera adulterï maneo* Soîa mihi hares efto.Quid
Nftà habes,ïnquït,fcrfpfît caufas : quam cum fomélappeïlafîèm , cum iterum, tum ter/
"tio appellaffem non corrupf.O nos nfmium felices, ÔC auteo ( quod aiunt ) foculo na/
tos. Sic etiam qui impudicas quarunt,pudicas honorant. Omnium bonorum meo/
"rum,omnis pecunia mea fola hares efto, quia corrumpi non potuit, quia tôt folîici/
Rationibus expugnari non potuit,quïa tam fideliter pudïcitiam cuftodïuit, Tace pau/
lifper nomen autoris,nimquïd non teftamento uiri creditis ? nuliam effe in uxore fu/
fpicatur fnfamfam inter mutuum eius amorem, aut certe ita creditum, iam moriturus
"tabeîlas occupare,fi uultis cum muneribus meis imponere,dogium ex teftamento a/
dukeri petendum eft.SoIa hares efto,quamufs aliéna, quamuis ïgnota, tantum, quïat
pudica,quia incorrupta eft+Quid ifti tam cenforïo adultero non mater eft?non fototï
non propïnqua? aut nulla earum pudica eft ? Idcirco fcilicet cum tantis dïuïtfjs père/
grïnas urbes in honorem pudicitia incognita perambulabat? Illic ubi natus eft, nulîâ
'pudica erat?at illic ubi négociants? quin illa non proftituta erat,tiacuo teftamento ptï
dica hares per errorem quafita eft . Ego adukeram arguo,quam in matrïmonium re/
' cepi,qui communeis ex illa liberos precatus fum,qui pudicam mihi Iibentiffîme cre/
' derem.Adeo ne iam omnis patientia foculi noftri abijt,ut aduerfus querïmonïam uiri
uxor alieno tefte defendatur?At Hercules aduerfus externorum quidem opiniones
fpeciofiflïmum patrocinium erat,ego uiro placeo. At ego fî hune morem inferibendj
' recfpftis,fn confpedû ueftro fta fcrfbam.Vxor mea hares efto, quod peregrfnâtemè
adamata eft,quod hares ab adolefcente alfeno ac Ifbfdfnofo reîida eft, quod tam fnfa/
mem hareditatem adfjt:à duobus uos teftamentis in confilium mitto,utrum fecuturl
eftfs quod ab adultero abfoluit,an quod damnatur à ufro ? Magnus pudîcîtfa frudus
eft,pudicam credï,^ aduerfus omnes illecebras atq? omnia delinim enta muliebris ini
genfj,eft ueluti folum aefirmamentum, in nuliam incidiffe fabulam, nouos fortaffe,
non in omnium aftimatfonem occurrere,& horrenda multa defnde ac uaria daturus
experimenta,fcemina qua damnum pudicitia qui uis eft, atque curanduseft effe ac
uîderî pudicam*
Libri tertij controuerfîarum finis*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

LVCIi ANNE! SENECAE C O N T R O V.B R. / .
SIARVM LIBER Q.VARTVS*
N s TA T i s mihi quotidie de Âlbtitio,nô ultra uos differam,q.ua/
uis non audieram firequenter,cum per totum annum quinquies fo/
xiefue populo diceret,adfecretas exercïtatïones non multi irrûpe
rent, quos tamen gratia fua pcénitebatj alius erat cum turba fo
committebat,alius cum paticitate contentus erat* Incïpiebat enim
fedens,ô. fi quando illum produxerat calor,exurgere audebat, illa,
intempeftiua in dedamationibus eius philofophia fine modo tûc*
ÔC fine fine etiagabatur3raro totam controuerfîam implebat,non poffes dicere dïuïfïo
nem effe,non poffes dedamatfonem,tanquam declamationi multum déerat. tâquam
diuifîôi multum fupererat.Cum populo diceret,omnes uires fuas aduocabat* ÔC ïdeo
non defi'nebat.Sàpe déclamante illo ter buCcinauit, dum cupit in omni controuerfîa
*Iicere,non quiequid débet dfci,fod quicquïd poteft. Argumentabatur molefte magis
quàm fubtilfter.Argumenta enfm argumentis coîîfgebat, cV quafî nihil effet fatis fit/
mum,omnes probationes probationibus alfjs confirmabat, Erat ÔC illudinargumen/
tatione uitium,quod quaftionem non tanquam partem contrbuerfi'ae,fod tanquâ cori
trouerfîam implebat,fuâ exectitfonem,Quid ïgit per numéros fuos fmplenda no eft?
Eft qdem, fed tang acceflîo, no tanc*? fumma, Nullû habfle membrû eftfi corpori par
eft,Splêdor oratfonfs quantus nefcfo an fn ullo alio fuerit. Non thefîs magna fed phi a.
fîs.Dïcebat enïm citato ÔC effufo curfu,fed prapârato. Extêporalïs ïlli facuîtas, ut affîr
tnabant qui propïus norant, non deerat, fed putabat ipfo fibi deeffe+Sehtentfa, quas
optimePollio Afinfus albas uocabat,ffmpIices,aperta, nihil occultum, nihil fnfpera/
tum afferêtesjfed uocales ÔC fplendida.Affedus eflScacïter mouït, figutabat egregie,
praparabat fufpftfofe.Nihfl eft tam inimicum quàm mànifefta praparatio, Apparet
enim fubeffè,nefcfo quid malijdeoq? moderatfo eft adhfbenda, ut illa fîtpragatfo no
Confeffîo.Locû béate implebat. Non poffes de ïnopîa fermonis Iatini quéri,cum illum
audïres,tantum oratïonis cultafluebat.Nunquam fetorfît quomodo diceret.Suff.cie
bat enim illi ïnquantum uokierat explicâdi uistitaq? ipfe dicere folebat,cû uellet ofteft
dere non h-éfitare fe in foledione uerborum, cum res animtim occupauere,uerba am/
biunt. Inaqualitatem ïn illo mirarï libebat, fplendïdifîîmus erat. Idem res dîcebât o/
mnfum fordfdfflîmas,acetum ÔC puleium ÔC laternas, phikrotem, fpongias, nihil pu/
tabat eflè quod dicî in dedamatione non poffet.Erat autem illa caufa,timebat ne fcho
lafticus uideretur, dum alterum uitium euitabat,fncfdebat in akérum» nec uidebat ni/
mium oratïonis fpîendorem»hfs admixtis fordibus non defendï, fed inquinari, ôC hoc
igqueomnïumeft, ut uïtîa fua exeufate malïnt quàm effugere* alBVTÎVS ertîm
non quomodo non effet fchoïaftfeus quarebat, fed quo uideretur. Nihil detrahebat
ex fuperuacuo ftrepitu,hac fordïda uerba ad patrocinïû aliorum affèrebarihoc illi ac/
cidit inconftantia iudictj,quem proxime dicerttern commode audierat, imïtari uole/
bat,Memini omnibus illum rébus omiflîs apud Fabïanum phiîofophum tanto iunîo/
rê quàm ipfo erat cû condifeipulis fédère* Memfnï admkatfone Hermagora ftupentê
ad fmitationem eius ardefcere:nulla fïduCïa fngenij fui, ô^ ideo aflîdua mutatio* Itaq?
dum gênera dfcêdi tranffert,ôi. modo exilis effe uuît, nudisq? rébus harere, modo hor
ridus ÔC ualens potius quàm cukus,modo breuis ÔC concinnus,modo nimis fo depri/
mit,ingenio fuo illufît,&. longe deterius fenex dfxft, atas ef non proderat, dum fem/
per ftudfum eius effet nouum, Idiotifmus eft inter oratorias ufrtutes , res qua raro
procedk.Magno enim temperamento Opus eft,ÔC occafîone quadam, hac uirtute.ua/
rie ufus eft. Sape illi bene ceffit, fxpe decfdft : nec tamén mirum eft , fi dfffîculter ap/
prehenditur uitio tam uicina ufrtus * Hoc nemo praftftft unquam Gallïone noftro
decentius, Iam adolefoentulus cum declamaret apte ÔC conuenienter ÔC decenter hoc
génère utebatur . Raro Albutfo refpondebat fortuna, fompgr opinio , quamuis pcë/
nituiffet , audire libebat * Triftis follicitus dedamator , ÔC qui de didïone fua tfmeret
Dd ? etiam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
m.

594 LIBER aVARTVS
etfam cum dfxfffet.Vfq? eo nullum tempus fecurum erat, hac fllimi foîlfcitudo fuga/
uft è foro,&* tantum unius figura crudelis euentus*Natn fn quodam iudicio centum/
uirali,cum dfceretur iurifîurandi conditfo alfquando fada ab aduerfario,induxit eïuf/
modi fïguram,qua illi omnia crimina irrogaret. Et placet,inquit,tibi rem fureîurarido
tranfîgi? iura,ftd ego iufîurandum dabo.Iura per patris cineres qui ïnconditi funt.Iu/
ra per patris memoriam,^ exécutas eft locum, quo perfedo furrexit, LV, A RVN/
TI V S ex diuerfo ait , Accfpfmus condftionem,iurauit.Clamabat Aïbu_ïus,non de/
tuli condftfonem, fchema dixi. Arruntius inftabat , centumuiri rébus iam ultfmis fe
parabant.Albutius clamabatjfta ratione fchemata de rerum natura toïluntur. Arun/
.tius afebat, tollantur,poterimus fîne illis uiuere, Summa rei hac fuit, Centumuiri df/
xerunt dare fpfos'focûdum aduerfarium Albutfjjfï iuraret file.Albutius non tulit han$
contumeîiam,fod iratus calumniam fibi impofuit, nunquam enïm amplius ïn foro di>
.-xitjhomo fumma probitatis, quf nec facere iniuriam -nec pati fcfret. Et folebat dice/
re, quid habeo quare in foro dicam quum plures me domi audïant, quàm quenquam
in foro? Cum uolo dico, quamdiu uolo,&. quam uis non fateretur, deledabat illum m
decîamatfonibus quod fchemata fine periculo dicebâturinec tamen in fcholis effuge/
re côtumeîi-ts poterat Caftij mordaciffîmf homfnfs,cû in quadâ controuerfîa dixiffet
, AIbutius,quare calfx fî cecidit,frangitur,fpongia fî cecidit non frangftur, afebat Ca/
ftfus, Ite ad illum cras» dedamabft uobis, quare turdf noient, cucurbita non. uolent*
Cum dixiffet Albutius fn illo,qui fratrem parricidfj damnatum exarmata naue dimi/
fît, impofuft fratrem fn culeum Ifgneum, Caftïus eandem dfdurus fîc expofuftcon/
trouerfiam.Qufdam fratrem domi à pâtre damnatum nouerca accufante cum acce/
piffet ad fupplicium,impofuit in culeum Iigneum,ut perueniret,nefofo quo terrarumî
ïngês rifus omnfum, fod nec ipfî bene ceffft declamatîo.Paucas enfm res bonas dixit,
.fod cû à fcholafticfs no laudarerur,nemo,inquit, imponet hos in culeû lïgneum,ut per
ueniant nefcio quo terrarû ubi calices franguntur» fpongia non frangunf. Video.qd

CO N T R O V E R S ï A R V M 595
non facere quod fuffus es . Inter patrem fratum ÔC fratrem morïturum, arbîtrium pie/
tati tua neceffarïum fufcipe.Sanguinem meum patri refer,cuîeum mihi remitte, uolo
mori,fed pura manu tua,hoc tua pietatïs munus ad inferos perferam,k'cuiffe mihi per
fratrem aliter quàm parricida mori. ASINil POLLIONIS. ^.quas mïhiprabe/
te aures, dabo uobis etiam damnatum abfoluendum, Viuit, inquit, frater, non cre/
jdo:feruauit,inquit,me, fecifti ut crederem. Hac eft fumma rerum geftarum. In ea do
mo,în qua facileparricidium creditum eft,ego fratrem occidere non potui, frater pa/
trem. Quid mihi cum ifta tabula?femel mori uolo. Q_* HATTERII* Emicabant
denfîs undique nubibus fulmina , ÔC terribilf fragore horrfda tempeftates abfconde/
rantdiem,ïmbres undique ÔC omnia procellis fauientïa ,-Expedat, inquit, parricû
dam mare,intumuerat fubitis tempeftatïbus mare,iuftfs quoque naufgfjs horrendum,
fateor fateor dfxf,fratrem tfbf,fi fnnocens eft,fortuna commêdo,fragmentum infeïix,
etiam naufgaturis omen, quod fi quis gubernator uidiffet, uïtem fuum abftulïffet nau
fragfjsè Iktoreemfttftur, MARCELLI E SE RN IN I , Habes, ïnquam, frater fîïn/
nocens es nauigium,fi nocens cuîeummonfecï parricidium, ÔC quàm facillime erra/
«nus homines,fadum putaui,deîiberabam an parêtarem patri,Fratrem,inquït. T V R
RINVS in domo parricidium faciès inuenke , etfam locum à naufragîs nauîgium*
. ARGENTARII. Quod iufferas fadum eft , perijt frater. Vf uft, inquit, ÔC me dû
tnifît, bono argumento probatur uiuere, Vtrafque ad ccelum manus fuftulit. Si ni/
hil unquam impie cogitaui,patrem meum etiam damnatus diîigo. Dfj immortales re/
yum iudices adefte, fi aliter fentiret » ïnfelïcïa fibi ïmprecatus eft maria,fic tiauem fu/
atnrexit. BLANûI. Latebatïn h'ttore nauigium , quod etiam integrum ihfelicû
1er uexerat , Credam parricidam , fi tibi proficïfcenti nauigium fuum reddidit. Subi'/
to mihi ferrum nonfèntienti cum animo pariter excidit,torpent manus, ÔC nefcio qua.
perturbatione tenebra ftupentibus qffunduntur oculis , Intellexi quàm difficile effet
parricidium facere,etiam quod imperaret pater. Ita mfhi qua fola miforos in domo
noftra refpicïs fortuna fuccurras, ita mihi contfngat aut honefte dicere, aut morf , ita
ex domo noftra ego fim ultfmus reus, ut ille iurabat, meliorem fe nouercam habufffe
quàm fratrem, cornelii HISP ani. Fateor uolui occidere,fed tunc fntelîexl
quàm difficile effet parricidium. Ego,inquit, occidere patrem noîui, ne nunc quidem
poffum. Paternofter nauigauitfereno die,tranquiIIo mari, aufpfcato itinere, intégra
naui. Quid hoc eft ?nauigauit damnatus felfcfus quàm qui damnauerat. Vade, in/
quït, patrem te habere mfhf non lîcuft,habebo patronum, reuertere. Magnum pieta/
tis argumentum. filio charus pater,etïam poft fupplicium. Vtrum uobis uidetur ïn/
nocentïam apud piratas didiciffe, an ne apud piratas qufdem perdidfffe? A R ELLII
FVSCI PATRIS, Potuft patrem occfdere, ÔC quem teftem tfmebat abdicatus à pa/
tre?Quo me conferam?in mare ?non poffum , fratos habeo piratas, Cum traditus eft:
mihi rrater.fmperatumq? ut fumerem fupplfcfum,fî qua eft fides,tentari me putaui, an
poffem parricidium facere. PORTIILATRONIS, Perieras pater, nifi in parrici/
dam incidiffes, TRIARII,Innaufragionauigabat,parumeftquodnon occidit pa/
trem,immo etiam intégra naue dimifit patrem refolutis compagibus,infeIix omen na
juïgationis.lnfue me culeo, certe fontiam maria , non ea uidebo, Scïffa quoq? Uela fe/
cerant fînus,c\. armatas claflès naufraga pracefferat ratis, foires nauigare qui feruatu/
rus effet patrem,etiam pirata dicit,ïnterim falfo crîmine maie audit, CAESTII PII,
Erat naufgfum,îmmo fuerat, fed adhuc crudelis ÔC pertinax nouerca, poft omnfa de/
#iida nihilominus fauk,marîa fam quîefcunt,pradones fam mïferentur,iratï iam par/
jeunt.Ibamus prater fepulchrum matrfs,ille mortem timens.ego foelus:expeda,Vide
an fortuna nobis obrjciat fcelus.Iacebat nauigiû peruetus,8

f»6 -
LI3ER
aVARTVS
ni generis.quod nafcimur uno modo,multfs morfmur: Iaqueus, gîadfus , praceps lo/
,cus,uenenum,naufragium, mille alia mortes infidiantur huic miferrima anima, &
hoc occfdere uoGatur,fed dfutfus.Sf quis nûc ftat fn turba,& hoc dfcft3hufc quifquam
parcat qui fratrem fuum pcddît.8ttauigîo
f. er fe peffum fturo,pôdus infuftur.Ecce nauem diuinitas armar,fubito uifa funt uela>
fubito naufs ccepit cVregere fo et attolîere.Magnû eft prafîdium in perïcuîïs innocen
tia.Sauum mare inuoluïtur, pyocellae fpumante impetu latera nauïgfj urgent) pulfa/
tur undique nauïsperïculïs,ïnnocentïatamen tuta eft.O maria iuftïora iudicfjs, O mi
jtïores procella pâtre, quam effeciftis animam, Nec hoc tantum,diuïnitus geftum eft,
quod peruenft tutus in portum, excipitur claffe pradonum, Habeat pater mentem na
uigandi.capfetur fudeXjUt fllum pceniteat fententia fua.Damttare me nouerca parti/
çidfj potuft, parrïcfdam facere nec damnando quïdem potuit.Cognofce innocentiam
meam in mari.quam domi noluifti,CompIexu,ofcuIfs profecutus eft.fîc patrem parti
cida dimifît. IVNII G A LLIO NI S, Multa non agnofoo, frater domi damnatus eft,
ego in publico:ilIi pbiedum eft quod parricidium fecerat,mihi quod non fecerim:ille
negabat,mihi nouo patrocinio utendum eft,fratrem occidi: inea domo,in qua parrici
da damnatur,hac innocentia eft.Video uos inuïtos audire hoc genus defenfîonis.ma
lo itaq? me uobis innocentem probari quàm patri. Fratrem non occidi, non potui fra/
trem occidere.Idém timuïmus,ïdem doluïmus,idem fleuimus,eundem patrem habui
fnus,eandem matrem, eandem nouercam:mitïorïs natura pedoris fum5mollioris ani/
mi.Non idem omnibus mortalibus natura tribuit fngenfum, animus meus durior eft,
illius cîementfortapud piratas quoqYïnuenftur,quf nô poflît occidere, putas me dïdtt
rum ne alius occideret?Si mater noftra ufueret, puto illi tradidiffet,Quod proxïmum,
fuït,mïhi tradïdït, Vtrû uobis uidetur per manus patris punïre filium uoIufffe,ah ab/
legare prfuignum? pudet me patrocinij mei,Timeo ne cum ccepero narrare quïd feçe
rim,dicatfs, certe negabis te poffe hominem occidere, M V S AE* Traditus eft frater
puniendus mihi po tfflimtim,qi.o fftud propofîto pater fecerfs,apud plerofcp difputa/
îionem habet,Ego,ff qufdmftîus illo tempore uoluit fieri,non intellexï.Impofui mul/
tum reeufantem,et infuî culeo poftuIantem.Obijcis mihi molliorem anïmû,alius mi/
tior eft plus q*? débet, alius feuerior eft quàm neceffe eft ,, medifs alius affedfbus fnter
utrunq? pofkus,tqtus in fua poteftate eft.Quidam ôC accufare c\*damnare poffunt ÔC
occfdere, quidam tam mîtes.funt.ut non poffïnt in caput ne teftîmonfum qufdem dice
re.Non poffum hominem occiderchoc uitfum ÔC apud piratas inuenitur* Alfj uiuere:
fine reipubîfca,admfnfftratfone non poffunt,alfjs in priuato IaterCj ÔC extra oeminuû
diam feceffiffe pra cfpua trâquillitas eft, alfjs nô poteft perfuaderf,ut matrfmonîo obïi
gentur,aîrjs ut careant.Sunt qui caftra timeant, funt qui cicatricfbus fuis gaudeant. Iti
tanta morûuarïetate uidete quantulû fit quod excufem,nonambr'tfoni. noïnertiaue
nfam peto. mifericors fum, no poffum occidere homine»Gratulare pater nature- mea>
Nunquâ eiufmodi filïus parricïdium faciet. Hoc uitiû à te traxïflè uideor. An nonpu
tas mifericordê,qui que damnauk,fratrf punîendu dédît? Cêturio LuculIïMfthrfdatê
non potuit occfdere,dextera fîmul ac mente languît, proh bone Iupiter Mîthridatê q*j
no dubïû parricida. P OM PEU SILONI S .Gaude pater,neuter fiîius tuus parricïdiû
fecitjdïmïfi ïn portû naufragum.Vis pater foire, accufator nocentïor fît an reus?Çoiv
ijce ïn alteram nauem nouercâ,iIla faciat uotû, precetur,ff nemînem innocenté accufa
uit, fî pritiïgnûïmmerentem non oppreflït.ïn eos piratas ïncïdat, quï nefci'ant captos
dimittere, ALTERA PARS M.VS.AE, Parricida meus inmari régnât, S EPVL/
LU bas SI,Negatuparrici'dam fuiffe, quem fois eflêpîratam.C AI SABINI, Fa/
cïnus ïndïgnum , parricida damnatus poft pnam potuit dicere patri fuo, morere,
DIVI s i o * l a T R Q ïn has quaftiones, diuifît*An Iïcuft illi qcfr'ubeb..t pater facere.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Non

; CONTRO VERS IARVM 597'
Nonlicetjinqiiitjratrem necare.ille damnatus erat,non enfm fudfcïo publico cecïde/
Vat,ïgnofce fi dïlïgentior fum, cum ufdeam hominem tam facile damnari, Timeo ne
quis me parricidfj poftulet.facile eft,fî dicenda fît domi caufa, etiam nocens abfblutfb
nem fperare potero,in foro quid refpôdebo? Occidi fratrem parricfdam,me quoq? uo
cant,quod non affui reo,fî lfcuft an debuerït.Nocens eft ïfte,fêd mfhi frater eft,naturg
iura facra fût, Qufd de me fudfcaturus eft fi fecero? puto dffficuker poftea în me parri
cidîum credes.Etfam fi debuft parère patri. an ignofcêdum fît illi,fî nÔ potuit.Fatebor
inquit,quod forte offenfurum eft aures,patrï parère uolui,fratrem occidere nô potui.
Oborta funt fubito tenebrç,dïriguit anïmus,_iiblapfum eftfntercepto fpïrïtu corpus,
non poffum fratrem occfdere.Pone hoc loco pfra.tam,non poterat. Quidam occidere
hominem tantum non poffunt.Quorundâ aduerfus hoftes déficit manus.Fratris quo
que beneficium non eft tam magnum pater, quam magnum putas. Non ille te noluit
;occidere,fed non potuit.Nouift.mas illas partes fecït,quamuis non occïderit,fî tamen
potuit damnatum,anabdicaridebeat.Dïcet enim pater,fî non poteras,negaffes, 8

5^8 LIBER Q.VARTVS
tum inquam nefas cômiffum eft,nuîla mea partes funt ad expiandum fcelus ,Trium
' uïrfs opus eft,comitio,carnifi'ce*Tanti fceîeris,nô magis priuatum poteft effe fuppîf/
' cium quàm fudfciû.M ARCELLVS dixit fta, Sf ifte parricidium fecit, ideo ÔC ego fa
; ciam rcY illâ quam fupra fententia retuli,habes, inquâ,frater. Varivs G E Mï N V S
* ôC ipfe dfxk.Noîuf occidere,egregfe,inquâ nouerca fnter priufgnos diuifît odiû,alfter
alium àggreffa eft,akeri parricidium obijcft,aîteri mâdat: ÔC hac illû figura défendit ïn
narratfone.înterrogauf fratre, apud quem pratorem caufam dfxiftf ? apudnulîum,irî
'qur't.Qiis accufator fuit?nemo»Quïs teftis? immo qui teftes?Vni em etiade mfnore
feelere non crédit. Nemo. inquit. Quis de te pronuntïauft?nemo.Quîd pater inquit?
Ego fi reus fufffèm.ad te non mffîffem* SEPVLLIVS BASSVShoc colore ufus eft.
Non habuf parricfda fnftrumenta,non cuîeum,non forpentes, parricida tamen fn ma
duro colore ufus eft.HoCjfnqUft, fupplfciû tanquâ grauius
tia profeci* VI P S A N V S. '
elegi,quidifte,inquâ, infuetur, ôc* ftatim oêm fonfum fupplicfj effugfet? îmmofollki/
tuS pendeat,^ quod ne ïnfuti quidêparricida patfûtur, fpfe pOÉnâfuam fpedet: nihil
' _peret,timeat omnfa, pefus débet quàm caterïpatrfcfda mori,à pâtre dânatus eft. Et
hoc colore per totam declamatfonê ufus eft ut dfeeret, hoc fo tanquâ gràuius elegffle*
Lh'fpîfcebat color hfc prudentibus*Quâ enfm fpem habuft abfoîutionis, fî nec paruit,
nec pepercit ? H ATE R IV S hoc colore ufus eft.Diu mecum dïfputauf, parricida eft,
'quem non teftis prbbauit? non index coarguit?quïd ergo?innocens que condênat pa
tcr?Irti.enï deque peenarti fimïîîïmâ reo,merfam, non tamê ex toto perdïtâ ratem,quae
uel punire fratrem poffft,uel abfoîuere, TRÎARIVScV* ipfe quafî fententia de fratre
ferre noluïffet,egft ÔC dixit. Tandê ad cceïû manibus îeuatfs,qufcqufd eftfnquâ qupd
terris împerat,quod regnar profundo, quîcqufd eft quod ex fublimi res fpedat huma
nas fnuoco,damnatus alto c5mittit,D_j ïudïcate poft patrem. Haie fentêtïa dicebat ex
graço translata, fod graecacorruptïor eft* ,
A parte patrîs,quod ab archïpïrata dîmfffus eft (ic* CAESTIVS, Pc_nam,inquït,pu
ïauït mihi hanc effe morte grauïorem,.c\. fîc pofuit in narratione, Rogabam ut ocçïde
rét,nonïmpetrauï. VARIVS GËMlNvs ait,Inhocme dimifît, non quia uolébat
faluum effe.fod ad patrocïnfum fuum, ut quia non nunc occiderat, uideretur nec ante
ttôluïffe* LATRO dixit, Quis porro uno me mïforïpr eft, qui uitâ parricida deî_eo,
DIOCLES CARYSTlVS eîegantem fonfum ïn pro pofuit pro adolefcente?
icum dïceret caufas fo àbdicationis non ïnuenirè,Iuxuria fo occafîonem non habuiffè,
parricïdïum fibi non obfjcï,S£ contra reos fe minime laborare , fortaffe,inquit, quari/
tUr,qtiOd captum nonredemerit,adïecït.
Et cum tradaret in uïtimaparte,debere patrem noffe uitia Iiberorum, ÔC ferre utiq} in
unïco,adfeck, ',
VA RTE MON în defcriptfone tempeftatis îaudatus eft,8c* belle acceffît ad eam* .]
ht cum dé ipfo naufgfo dfceret,pulchre ccepit. j
. . Et lutimamdefcr.ptïonis fua fontentiam propofuit, .- i
Et ad partem naîràtïonfs eleganter tranfît, »
GLYCON dixit. j
Soleo dicere uobis Caftfû latfnorû uerborû inopia homine gracu ïaboraffe, fenfihiis
âbudaffejtê quoties alfqd defcrïbére aufus eft,toties _ubfiitit,utïq? cû fe adimitationê
ttiagni alicuius ingenfj direxerat, fîcut in hac côtrouerfîa fecit,Nâ in narratfone,cû fra
trê tradftû fîbi defcriberet.placuft fîbf in hae expîfcatfone una ÔC fnfelfcf, Nox erat con
cubïa^ omnfa fudices canêtiafyderïbusmutaeràt.MONTAN VS IVLIV S quico
mis fuît,quiff? egregius poeta, aiebat ilîo fmftari uo.luf(îe.Vergflfj dcfçrïptïonê, Nox
ërat ÔC terras animalia fefïa per omnes, Aîituum pecudumd) genus fopor aïtus habe/
bat*; At Yergiîij imitatîonem bene ceffiffe, qui illos optimos uerfus Varronïs,ex<
prefîiffetïn melius*
Ddîeranf latrare canes,urbesc| fîlebât. Omnfa nodis erant pîàcfda Compofta qufete*
Solebât Otiîdfus de his uerfïbus dfcere,potufffe fieri longe melfores, û foçundi uerfus
ùltîma pars abfcideref,&: fîc defîneret,Qînnïa nodis étant*;Varro quem upl^fi;fonfum
.-'"'.',..' ' ' " ''''" ' '."--'-. .......1,.^. . ;,.- , ^ -.- ^p^me
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTRÔVERSIARVM 599
bptime explicuit.Oufdfus in illius uerfu fuum fonfum inuenit , alfud enfm intercifus
iierfus fignificaturus eft,aïfud totus fîgnffieat.
CONTROVERSIA D E C I M A O C T A V #
De moribus fit adfo*
POpilîumparrfcfdfj reum Cicero defendït,abfolutus eft, profcrïptum Cïceroneni
ab Antonïo miffus occidit Popilius,c\: caput eius ad Antonium retuîït, accufatur
de moribus* B A S SI SEP VLLII. Si accufaffet Cïcero Poptlium,uïueret,Occïdt't Ci
ceronem Popilfus.Puto fam creditfs occïfum ab ifto patrem, ut uno idu pereat, tan/
tum dabo pro Cïcerone,fî lfceat pacffcï. G A B II S AB 1 NI. Quod unum potuïmus,
éffecïmus, ut uenfret tempus, quo Popflfus Ciceronem defideraret, Popili potes,ïn/
quft, Ciceronem occidere, potes uel patrem .PORTII LATRONIS, Prorfus occÛ
furus Ciceronem debebat incipere à pâtre. Antonius, inquit, iuffît. Non pudet te Po
pilf? Imperator te tuus credidit rfoffej. arricidium facere, Abfcidit caput, amputauit
manum,effecit ut minimum in illo effet crfmen,quod Cfceronem occfdît, Facfnus în/
dignum,feliciffîme licet cedat adio,id folum effîciemus,ut qui occidit Ciceronem tan
tum erubefcat,Proh dfj boni occifum Cïceronê,& caput efus humerotenus recifum,
ALBVTII S IL 1 1 , Cade ceruices tanti uiri,ÔC humerotenus recifum amputa caput,
I nunc,cx. nega te parrïcidam,Hoc unum tantum féliciter fecïfti, quod ante occfdîs pa
trem quàm Cfcerone. Faciîius Cicero pro parricida iudices mouit,quàm pro fo clïen/
tem.Ad uos hoc patronï exemplum pertinet-NuIlos magis odit Popïlius, quàm qui/
bus plurimum débet*Vbfcunq? eftfs îudices,qui fn ïftum reum foderatis,ecqufd penk,
ïet abfolufffe ?ARGENTARIVS Impius eft, ingratus eft, audeo dicere parricida»
Senfît qui defenderat.Refpice forum,hfc fub Cfcerone fedfftî,refpfce roftra,hfc fupra
Cfceronem fteiïftï. Quâtum eloquentia tua Cicero potuit? Popilius de morfbus reus ,
eft,abfcfdft ceruices loquentis, hac eft abfoluti clientis poft lôgum tempus falutatio.
Parce iam quafo Popili. Nihil tibi nifi occidendum Cfceronem mandauft. Duo fecft
parrîcidia-.quorû alterû audiftis,alterû uidiftis.C AES TU PI l.Sï dfxero, fnfamfs ado
lefcentfa turpis eft,infamis pueritia turpis eft, refpondebit,iâifta Cicero defendit.NS
pudet Popïlkaccufator tuus uiuit:quid ta cômune,q*j fpfrftus ufufs»terra mortuis,ma/
re fluduâtibusJfttus ei'edîs?Parrfcfda fîc etiâ tu perfffes.F VLVII SPARSI.Nô cre:
dfdiffet Popiliû feciffe Antonîus.nifî in mente illi uenfffet, fllum ÔC parrfcfdiû feciffe,
Facinus ïndfgnû,à me défendit Cïcero,cû Popiliû Cfcero defenderft, MENTONIS,-
Non magis quifquâ alius occidere Cfcerone potuit prater Popiliû, cf? nemo PopiliS
prater Ciceronê defendere,parricidam que uiuus negarit Cicero, occifus oftêdit.Foi1 .
tunam Ciceronis, Antonius illû proftripfî_,çj accufatus eft,Popilius occidit qui deferi
fus eft,Si dânatus effes»carnffex te culeo totû infuiffet. Video quid refpôdeat, NÔ cre*
det Antonius occifum Ciceronê à PopiIio,nifîei fignum attulerit, TRIARII, Pra"/
(la Cïceroni quod propïnqui Catilina » quod amici Verri praftfterunt* Profcrïptum1
tranfî. Ne à mortuo quidem manus abftfnet, lacérât occïfum. Popflf hoc parricîdïum
tertfû tuû eft.P O M PEU SILONI S.Nunqd magfs exonerare te poflîs,prafta Cice/
roni quod Antonius.CO RNELIIHISPANï, Die Antonio, ego iftud fcdus facere
poffum ÔC patrê occfdi.Securi erât amici Ciceronis poftô"? ad illû Popilius miffus eft,
ARELLlIFVSCI PATRIS.Potufftf Cfcerone occidere.At quàm bene pfuaferat
nobis Cfcero,parricidfû te facere non poffe. Occïdifti tu Cïceronêloquentê. Nunqd
tnquft,et aliquis ex tufs uenerat fndex,an nemo Cfceronf tfmendus eft,qui cû Popilfo
uenft? q. .H A T E RII » qui modo Italia humeris relatus eft, nunc fîc à Popilïo refer/
tur,propofito in roftris capïte Ciceronïs:cum unïus metu omnia tenerentur, gemitus
tamen Popilfj liber fuit. IVLII BASSI, Profcrïptus, ïnquït,erat Cïcero, pater certe
tuus proforiptus non fuit.B L AN D I.Dfj manes,Popil_j fenis patrïs,&: inulta Cïcero
te perfoquuntur timbrait quem negaftf, parricïdam fentias. C A P I T O N I S ,Dedux£
ad uos reum omniû,quos terra fuftïnet,nocentifffmû,fngratum, impfum percuffore,
bis parricidâ,nec tamen timeo,patroni uiderint, ne à Popïlio quidê nifi poft beneficiû
0ccidi.ur.Nec damnationem tamen iftius defpero.Non enfm à Cfcerone nunc defen
dituc
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

600 LIBER aVARTVS
dfnir,tfmeo ne caufa non fatfffaciâ, Mafor caufa eft,occffum à Popflfo Cfcerone quç
rf,quàm fuft alfquando probare non occifum patrem.Cfceronem quffquam potuit oq
cfdere quf audfuft? Minturnenfi's palus exulem Marfum non haufît,Cimber etiam in
carcere uidït impeiantem,prator fter à confpedû exulfs flexft . Qui fn crepidfhe ufde
rat Marfum, fn folla figurauit* Nô poffumus dePopilîo querf. eodem loco patronum
habtiitqub patrem. Pompeius terrarum mârisq^domïtor Hortenfij fedfentem lîben/
ter cbnfeflûs eft,Hortenfius bona Pompetj non Pompeiû defenderat.Romulus horû
mcnfum condftor ÔC facratus ccelo parens,non tantam urbem fecît,quantam Cïcero
feruaUit.Metelltis in Vefta ade extinxit incêdium, Cïcero Roma. Glorietur Hanni
baie Scfpio,Pyrro Fabritius, Antiocho alter Scipio,Perfe Pauîus, Sparihaco Craflîis,
Sertorio ÔC Mfthridate Pompeius , nemo hoftïs Catilina propius acceffit* Fert appen
fum conto caput,cV defluente fanguine hune fpfum fnqufnat locum, ïn quo pro Po/
piîïbdixerat.B VTEO-NI S. Quanta fuit eloquentia ?probauit- abeo non occïfum
patrem,à quo occidi poterat etiam Cicero. MAR Y llii. Si ïnimicus effem patronïs
optarem ut reus abfolueretur.Turpe iudicium,ïnea cïuitate Ciceronem non defendf,
in qua defendf etfam potuft Popflfus, Popiîium pauci exhfflorins tradfderunt înterfe
doré Cfceronfs,fod hi quoq? nô parricidfj reû à Cicérone defenfum,fod in priuato fu/
dfcîo, Declamatorfbus placuit,parrfcfdâ reum fuiffe, Sic autêeum"aca.fant,tanquam
defendi non poffet,cum adeo poflît abfoîui.ut ne accufari qufdê potuerft, LATRO /
NI non placebat illum fîc accufari quomodo quidam accufàuerût, Obfjcio tibi quod
occfdiftf hominem,quod ckiem,quod fenatorem,quod confu!arem,quod Ciceronê,
quodpatronum tuum. Hac enim ratione non aggrauari indignationem, fod fatigarî,
ftatim illo uenïendum eft ad quod properat audîtor, Nam in rek'quïs adeo bonam eau
fam habet Popilius,ut detrado eo quod patronum occîdft,nihîl negocij habituais fis,
ôC patrocïnfum efus eft ciuilis belli neceffïtasjtaq? nolo perillos reum gradus ducere,
quos poteft tutius euadere.Lïcuft enfm fn bello ÔC efuem ÔC fonatorem ÔC- confuîarem
occidere,nec fn hoc crimen eft,quod Cfceronem,fed quod patronum, Naturaîe eft an
tem ut quodïn nullo patrono fierf oportuft,fndi'gnius fit fadum in Ciceronem patro/
ifflriuLATRO aceufauit illum de moribus.primum quod fie uixiffét,ut caufam par/
' f iddïj dfceret,defnde quod patronû fuû ocefdiffet Et fecit hasquaftiones.anpoffet eo
nomine accufari, quo abfolutus eft. Si quis,inquit,hodïeuoîet me parricidfj poftulare
nô poterit. Quomodo crimen quod obijcinon poteft,puniri poteft?An in bello ciuili
ada pbfjci non poffïnt, Honefte dixit, cum hune locum, tradaret VA RIVS GEMI/
N V S . Si iIIa,inquit,tempora in crimen uocas.dicîs nô de hominfs,fod Refpiib,mori/
bus.Si poteft.quod ciuili bello adum eft, bb.;ci,an hac obfjci debeant , Hanc quafti/
ûnem in illa diuifit. An etiam fi neceffe ei fuit facere, non fît tamen ignofeendum* Ad
quadam enim nulla débet neceffitas compellere:hoc loco Latro dixit fummis cfamo/
ribus.ïta tu Popflf fî Antonius fufïïflet patrem tuû occfderes ? Defnde an no fuerit et
-ieceffe:potuïfti exeufare te,potufftf pramittere alfquem ad Cïcetonem,ut feiret ÔC fu
geretNeceffe certe non fuft,manum caputq? pracidere mottuo. Colore pro Popflfo
LATRO fimplfcem habuft,neceflîtate coadum fecfflè, cVliocIocoïllam fontentiam
dixit,mfrarîs,ff eo tempore neceffe fuit Popilîo occidere, quo Ciceroni mori? A LBV
TIVS dfxit, fn p Ciceronis eledû amiciffimû Ciceronis * quafi exprobraturus g
hoc illi fuam fortuna effet: moleftfus,inquft,feret fe à Popiîio occfdî q) occidi. MAR/
CÈllv S ESERNINVS eundêcolorêaliterinduxfLCogitabar,inc|t,Aiitoniusfe/
cum.quod Ciceronf excogftabo fupplfciû?Occfdf iuffero?olim iâ aduerfus hune me/
tû emuniuit animû. Scit mortem,nec ïmmaturam effe côfulari, née miferam fapienti:
fiât aliquid noui quod non expeda.. quod nô time.,non indignabïtiît ceruicem hoftt
porrigere,indignabitur clientï.Pûpilïum aliquis uoeer, ut feiat quantum illi defenfî in
Republicà profuerint. SYLO POMPEIV S hoc colore ufusieft. Offendebatur, nv
qî*kt,prpfcrfptione,Sc" quadam Ifberi'us loquebatur, non mfror, Cfceronfs clfenseft,
tanto. magis occide Ciceronem tùum.Etdi_iit,non fua infkmitatis fontentiam.Vter/
que irtquttjfod diuerfo generepunîtus eû*Ciceronîs proferiptfo fui.,ocddi,mea oeçf/
p. '> ' dere*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVER.SÎAR VM "$oï
acte: M ARILLIV S praceptor nofter fie narrauft, Iuffît, inquit, fmperator,iu_ïït uû
dor,fuffit quf profcrîpfît , ego ilîf negare qufcquam poffem , cui nihil negare poterat
Rcfpublïca?B L A N D V S hoc inquit loco, uolo me excufare,dixi , Cïcero me defen/
dit:re_pondk,fcio,me aceufauit. I ergo, ut feiat plus fibi Antonij aceufationem nocu/
îffe,quàm Popilfj defenfîonem profuifïè.B VTEO hoc colore3uocetur,inquit,ilIeCû
ceronfanusjflîe cli'ens,amfcus.Excogftauî quomodo Çfcero fua perfret manu* CAE/
S TIV S hoc colore,Duriffima,inqt,mïhi militia in Antonfj caftris fuft,ob hoc fpfum,
quod Cfceronfs eram clfens,diffïcilîirna mfhf expedftiones dabantur.Tunc quoq? uo
catus fum quafi ad pp_nam,I,ïnquit,occide Cfceronem,nec credam, inquit,nifî attuîe
ris caput,magisq? admïratus eft potentiam fuâ , quod Cfcerone Popflfo no Ifcebat no
occfdere. F v SC VS ARELLÏVS hoc colore ufus eft, Antonfj fo partes fecutum, ut
ff quid poffet Cïceroni prodeffet, fada profcrïptione ad genûa fo Antonfj ^peidiffe, de
precatum fe pro Cicerone,offenfum Antonium,eo magis dfxfffe, Occide quem mori
non uis.Hic color dïfplfcebat Paffîeno,qufa ad teftem ducfrtrtam fî hoc fecit Popflfus,
non tantum quod defendat non habet, fed habet quô gloriet * HtSPO ROMANVS
uehementi colore ufus eft ÔC duro. Patronum enim Popflfo dedit, ÔC dixit aliter fe eau
ïàm adurum PopiIij,alkerAntonij : pro Popilio didurû. occidere nolui, coadus fumî
pro Antonio didurum,occidi Ciceronem oportuit3c\. dixit locumualiter non potuiffe
pacari Rempub.quàm fi ille turbator oefj è Repub.fublatus effet, Solus ex dedamato
ribus in Ciceronem inuedus eft,quid ille,inquït,cum Antonium hoftem iudicaret,ô£
omnes Antonfj mfIftes,nonfntellfgebat fo ÔC Popiîium profcripfiffe?Hi'c color prima
facfe afperfor eft,fod ab illo egregie tradatus eft. v A RIV S quidê minus dixit , Cum
împeraffet mfhf Antonius,paffus fum,ne aliquis P.Clodfj mftteretur,qui contumelfjs
affîceret,antequam occfderet,& ufuum lanfaret.AR G EN T A R I V S dfxit, Vocatus
uenf, poft profcriptfonem Antonius térribilîor erat fadus,etïam fuïs, Iuffus fum Cïce
ronem occidere,qm'd facerem?Non parère uno modo poteram, fi me occidifîem» hoc
nec Cïcero poterat,A parte aceufatorfs illo loco,qub Popilius uenit, nemo nô aliquid
noui uoluit dfcere.L A T R O aft, Praduforat fores , nemo ad profcrïptum reci'pfebat*
Popilius ut uenit admiffus eft .CAESTIVS dixit, Vt renunciatum eft Ciceroni.ak,
Popflfo fomper uaco, VIP S AN VS CORNELIVS fecit etiam quarentem Cicero/
nem,Popiîi tam foro,ALBVTIVS dfxit,quid eft PopiIf?ecqufd tuto lateo ?nunqufd
imitandus eft locus inepte ab Idibus?PA V LV S quidem induxit Ciceronem,tum ma
xim e Popilfj orationem legemem .EtMVRRHEDiVSnoneft paffus hanc contro/
uerfiàm tranfire,fi'ne aliqua ftuporïs fuïnota.Defcrfpfî't enim ferentem manum ÔC ca/
put Ciceronis Popiîium, ÔC Popilfj manum dedit Popilîo , quanto aliter reus Cicero/
nis tenebas manum eius?
Controuerfîa decimanona*
TEr abdicatus comprehenfus eft à pâtre , fn fecreta domus parte medfcamentunt
terens,fnterrogatus,qui'd effet, dfxit, uenenum, ÔC uelle fo mori,5(. effudît,accu/
fatur parricid_j,C A E S TI I P II.Dfc qufd commffî'rcerte nec focreta te fallunt, dimit/
tam te,intellfge_fs cuf parauerfm,dfc qufd ante commiforim, nffî forte côtentus es reo
commktere parricfdium,parricida nihil, A R G E NTA Rii .Volo mori,quia reus fui,
quid ergo,reus uïuet?uiuet,quia fordidatus affîdebft pater.Reuertar ad uenenû,quan
do fniqua fortuna nullo me periculo defungf fomel paffa eft, a L B V T 1 1 SILII,
Quare ergo non morerfs? Non fuuat me mori, fî quem alium iuuet , Vt interuenk,fn.
alias cogitationes abfj Ergo quifquam tam infeïix fuit,ergo quifquam me magis odit,
quàm ego mifer memet ccepi?V A R 1 1 G E M I N I , Ter, inquit,abdicatus es, Viderts
mfhf pater pbfjcere,quod tam dfu ufuam,quod pro me Ioquor. Nolite mirarktam ira/
cundum eftfnnocentibus mori quàm miferis defendï.CORN ELU HISP ANl.Scio
quofdam periditanteis illa iadare.nunc primum caufam dico, hic ergo dicere non pof
fem, iterum reus fui,nec dubïto , quin uobis ïn odium uenerim, cum ïpfo me oderïm,
PORTII LATRONiS .Ter caufam dixi,acceflï ad he_c fupplicfa mea,uenenum te/
neo,hocfîtibffatisnôeft,uiuâ,ALTERAPARs ALBVTH STLLI.Teftordeos
Ee immortales,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

?&oz .,'LJBER aVARTVS'
' immortalesjèoc me tribus iam caufffe abdïcatfonfbus , ne fn domo mea uenenum de/
prehêderem,Parricidfj reus ufuit,qui abdicatus mori uoluit* In quàm angufto domus
? mea fortuna pofita eft,aut patri pereundû eft,autfiîfo*Qufd habes,quare me mori ue
Ifs?Vfuunt orbf,uiuunt naufragfjiifuimt etiam quibus eontfgerunt îiberf. Ter abdica
tus cum fo mori uelle dicat, uitam rogat.Teneo parricidïû , quod apparet etiam fn fui
' mortem paratfflîmû.c o R N ELU Hifpanî.Noîfte mïrari , fi débitas uires dolori meo
rionexhibuero, tribus fudfcfjs experti eftis , patres accufarenon poffe. VIBU R VF."
F I. Cum tantumeft quod fateris,quantum eft quod negas? Tu uenenum quafifti.tia
' uenenum emifti, tu uenenum intuîïftf in eam domum , fn qua habebas inîmfcû patrê,
; rede uitam odfffes fuam,cui parricidium obîeciffes.Vis foire qufdpeccaueris ?indica
quis tibï uendiderit,dicetur ïl!ï,tu illi uenenû uendebas , tu ter abdicato uendebas,fîne
dubio fcfebas cuf daturus-erat, ita hoc ego iudfcfo filfj mortem morôg.. Si me cum ifto
: includïtis. moriar» ut uobis hanc faciam inuidïam , quam ifte mihi facere uoIuft.V A /
RU GEMINI. Qtiaritis films meus uenenum cui pafauerit?ufuft.POMPEll SY/
-" L O NI S. Mihi, inquïtyparauf,5< hoc eft patri parare. Abfolutus mori uuît,reus ufuït,
MV SA E,Habuït malum medicamentum Mithrida.es* Quis enïm alius debebat ha/
hère quàm parricida?habuit fnquam Demofthenes uenenû cVufxfr,idem ego tfbf pa/
ter quod Demofthenf Philippus * P Ç> R TII LA T R O N I S . Cum abdicarem, fî quïd
;" obieceram,aiebat,nunquid deprehendifti?nô tamen habebitis quod multum de eo-du
fckeu's,quod negat parricidium,quod côfïtetur,uenenum eft, Mpri, inquit» uolo uiuo
patre3ô£ hpc parricidium eft .Mifer aque timui ne biberet uenenum, quàm ne daret*
' aREllÏI F vsci PATRIS,Mihï,ïnquit,parauiuenenum,nequisdubitetanaliû.
poflîm occidere, FVN II OTHONÎS PATRIS. Reus eft parricidfj, g| mauult mori,
g patrê uidere.quomodo uuîtîsjtnagfs probem uobis illû mori noîuifle?nô uuît mori»
Mon', inquit, uoluf. quare?quia ter uiciftf . Si mihi credïs , parricidium facere uoluit*
' Qualis eft reus,cufus hoc unum pattocinium eft, fndignû fo ùita fuiffe ? Dico tam in/
uifum illipatrem fuiffe,ut occfdere uoluerft* Non puto uos exfgere diuifîonero, cum
* coniedurah's fît cotrouerffa , habet tamen diffîmilem cateris confeduram ÔC duplfcê,
' non quomodo foletjfnter duos reo,s,.cum alterum coarguimus, aut inter duo crimina.;
' cum alterum probamus,ut id alterius fiât probatio, tanquam cum dicimus adukeram
fuiffe , ut credatur etiam propter hoc uenefica * In uno homine coniedura duplex eft*
' Quarïmus enïm utrum uenenum ïn fuam mortem , anin patris parauerit * Si hic co/
lor difplïcet pro adolefcente , quo dixit Latro ut nïhîl mutaret.fod dïceret,Mori uolui
tadio abdicationis ÔC infelicïtatïs aflïduç,cum in hoc tantum fordes ponerem,ut cum
maiorê tormento pofitas rekimerem,ô

CONTRO VERSIARVM ,60$
inde âudorem uftrj,qùodex captipne unius uerbi plura fignificantîs nafoitur, afebat
Ppmponiû Artellanarum fcriptorem fuiffe , à qup primû ad Laberfû tranfîffe hoc ftu/
dium imicâdf,deinde ad Cfceronê,quf illud ad uirtutû ftudia tranftuliffetmam ut tran/
feam innumerabilia,qua Cicero ïn orationibus,aut ïn fermone dixit3cV nota ut nô re/
feram à Laberio dida, cû Mimi eius quiequid modo tolerabile habêt, taie habeant, id
quod Cicero in Laberiû.Diuus Iulius ludis fuis Mimû produxït,deinde equeftri illum
ordini redditum iuffît ire foffum fn equeftrfa:omnes ita fe coartauerunt, ut uenientem
non reciperent.Cicero maie audierat,tanquam nec Pompeio certus amicus, nec Ca/
farijfod utriufq? aduîator,multos4? tunc in fonatû legerat Cafar, ÔC ut repleret exhau/
ïlum bello ciuili ordinem,S£ ut his qui bene de parribiis meruerant,gratiâ referret.Ci/
cero in utramq? rem ïoCatus,mifît enim ad Laberium tranfeuntem.Recepiffem te nifî
ànguftefoderem . Laberfus ad Cfceronem remifît, Atqui folebas duabus foîlfs fédère*
Vterq? elegantfffîme,fod neuter in hoc génère foruat modum. Ab hfs huîus ftudij dif/
fufa eft în plures imftatfo.Sed ut ad controuerfîam redeam , C A S S IV S SEVE R V S
aiebat placere fîbi illum colorem,Mori uoluï,Et quafdam dixit inter difputandum fon
tentias*Tertio,ïnquit,curn abdfcarer, afebam,nihil tanti eft ,i'nfelfcem hanc anfmam,
quam toties exagitat pater ÔC infefta.3fomeIrecipfat,Sedfllud rurfus dïcebat,Mihf fer
Ua iftû anfmûjfacfes quod uoles abfolutus. Quare ergo nûc nô moreris,dicet aliquis?
Primum no femper idem miferis Iibet , nonnunquâ iuuat cum fortuna fua côcurrere,
îîlâfatfgare. Defnde uerû ufs quare nô moriar fnterim?quia puto te uelle . OT HO I V
IS I V S fneptam fontentiam uidebatur dixiffe, non multum intereft mea,aut enim me,
aut filium meum uoluit occidere. . \y
Controuerfîa uicefîma.
LIberi parentes alant,aut uinciantur,Quidam cum haberet uxorem, ÔC ex ea filiû,
peregre profedus , ÔC à piratis captus , fcripfît de redemptione epiftolas uxori ÔC
filtb, Vxor flendo oculos amifit, filium euntem ad redemptionem patris alimenta po/
fck,non rémanente alligarï uuît . C A E STI I P 1 1 . Non eft quod mulieris affedû Iege
aftimetis,quç minatur,omm'a fécit,ne fïlius alligetur,nauigaturus relïquit uxori filiû,
nec adhuc caca erat.ALBVTil SYLli .Deducïte filium,itaq? tene,compledcre:au/
deo dicere, hoc par ne pirata quidem dïuïderenrifi uellet filium allîgare , pateretur ire
quo properat.Ergo i adolefcês , matri tua nec decem menfîum quidem alimenta red/
des?fî pafeere non uïs matrem,expeda fàkem ut efferas,T Ri A R H.Legê attulit, qua
catenas rninetur, caufa eft quia timet. M A R CELLI E S ER N I N I . Si perfoueras,me
quoq? ad piratas trahe,impetrabo ab illis alimenta'ÔC uirum meû.F VLVTISPARSI,
Jvîatet fi non pafcitur,morïtura eft, Pater etiâ fî nô redimitur , pafeitur tamen I V L 1 1
B ÀSSI. Patri tuo fuperfunt S^oculi ÔCaîimenta. altéra PARS CAESTII
PII . Matrë meam imitari uoIo,amare me docuit,unis uinculis dups alligauit. Si ma/
tris exemplo plus effe uoluero, etfam oculos patrf debeo. ARELLII FVSCI PA/
TRiS.Defertoremtuum apud patrem inuenies.V A RU G EMiNI.Qualis fortuna
eft#cui Uindo mater catenas denuncfas?eundum eft uidbri ad piratas, Omnfa Ifcet pa
tri praftem, melforem tamen habuit uxoremiq multi me putât, qufa nolo ad patrê re/
dfmendum fre,nunc cum matre colludere .FVLVII S P A R S 1 Matri nihil timeo, fi
eâ apud uos relinquo. Patri quid timeo, fî eum apud piratas relinquo? B V TEO N I S ,
Oculos certe eruam mfhi , ne plus marfto praftiterft uxor . L A TRO hanc contro/
uerfîam quafî effet tota offiefj declamauit . Nullas quaftiones iuris inferuit, fed com/
parauit inter fe incommoda patris ÔC matris,c\. tanquam quareret,dixit. Vtrum ad re
dimendum potius captum patrem fiîius ire deberet,an ad alendû cacam matrem fub/
fiftere, Etfîc eam diuifit,ut diceret,hoc quod pater defîdera.,utile eft patri.Nouiffîme
tradauit,ne patri quidê utïle,utiq? fi feiat matrê in hac effe fortuna,non paffurû.In epi
logis uehemens fuit. APOLLONIVS GRaëCVS ETBVTEO fatuâ queftionê
mouerun..Primam,anlex qua de alendis parentibus lata eft,ad patris tantum nomen
pertineat. Illi funt omnia priuilegia data, ÔC ipfam p non alentium, fîgnû effe non
mulfebrfs poteftatis.Res eft ineptior g ut coarguenda ftt,itaq? tranfeo.Illud unû quod
Ee z dicebat
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

Éb-4» LIBER àVARTVS
dfcebat P OLLïO A S INIV S. referam. Nunquam tentari deberein caufauérecuftdà
improbâ quaftionem.HI SPO ROMANVS illam mouit quaftïonê, an Iex de alen/
dis patentions nô pertineret ad matres : ut ufuis parentibusjïlius. inquit,familia nulli
poterit feruire nifî patrf, omnf alfa feruftute liber eft.Puta em te alimenta petere ab eo9
quem pater mfttat peregre, quem nauigareiubeat*Prima partes funt patris, focund«e
matrfs.A LBVTI V S nô furfs fecit illam quaftionem , fod aquitatis^'ta tamen^ut iurj
adiungeret,c\"matris prfus effe, q patris offïcfû. S YLO POMPEIVS illam fecit quae
ftfonem,An quotfes duobus cômunfs effet poteftas, dus tota fieret qui prafens effet*
Puta,fnquit,te foruû effe cômunem,hufc domino foruies,qui praefens eft: puta fundîs
eflecômunê,fs frudus percfpfet qui prafens eft * Illa quaftionêhuic durâfubiecft, ara
nunc pater nullû ius in filiû nabeat,Quomodo,inquit,ciuis ïura habeat, qui liberi ho/
minis non habet?patrê habet ille nulîâ in poteftatê,habet matrem ïn totïus ïegïs poffèf
fionem.Eft fam non cômune illf fus in te,fed proprium.v A Rivs GEMINVS fîedï
uïfît,An nonfemper fiîius cogi poffet,ut matrê alat.Defnde,an nunc cogendus nô fît*
Non fomper,inquit,filius cogitur.Tranfeo illos qui non poffunt,agros ÔC inutiles,aïi
quis ad propellendû hoftem proficifoit, ïn cuius unius milîtia polka eft falus publica*
Hune retfnebft mater3puta îegatû,de fumma Repub.puta fcederis.Huic mater uincu/
la infjciet.Per partes comparando utrum cf? officïû:IIIe,inquft, peregre eft»tu domf,iIlg
captus,tu libera,ille interpiratasjfu inter ciues, ille allfgatus, tu foluta es,at tu caca es?
ille hoc infelïcïor quod uidet*Quid ern uidet ? catenas fuas ÔC cades,ô£ uulnera ÔC cm
ces eorurn qui non redîmuntur:at periculofum eft nfhil,nîfî domi manere ÔC flere.L A
TRO dixit,pro matre fubmiffe ÔC leniter agendû,Non enfm uindidam,fnquft,fod mi
fericprdiam quarit,ô-" cum eo adofefeenteçorafî_lft,_n quo ita exigit pietatem ut impei
diat.Afebat ftaq? uerbis horridïoribus abftfnêdû,quoriês talis materia incïdiffet ïpfamt
oratione ad habitû eius, que mouere uolumus ad affedus , molliendâ . In epflogis nos
quoq? uocem de induftrfa infrfngere , ÔC uukû defjcere , ÔC dare operâ, ne dîflîmflis fit
oratiQniorator,compofïtionêquocj?iIl_s minorem côuenïre,CALVVS,qui diucuni
Cicérone infquiffîmam lîtem de pr^neipatu eloquentia habuit ufq? eo ufoîentus acetï
fator,&. eôcitatus fuit,ut in média adione eius furgeret Vatinius reus,ô£ exdamaret,
Rogo uos ïudfces.num fi ifte difertus eft,îdeo me damnari oportet? Idem poftea cura
uideret, à ckentïbus Catonis rei fui Pollïonem Afînium circumuentum in forïte , im/
poni fe fupra cippum iuflît. Erat enim paruulus ftatura , propter quod etiâ Catullus iij
hendecafyllabis uoeat illum falluputfum difertum, ÔC ïurauft fîqua iniuriam Cato Po!
lioni Afînïo aceufatori fuo feciffet,fe ïn eum iuraturû caîumniam,nec unquam poftea
al,puttrea.Pollio à Catonê aduocatfsq? efus aut re,aut uerbo uïolatus eft, Solebat f poftea exce/
dere fubfeîîfa fua , ÔC impetu Iatus ufq; in aduerfariorû partes tranfcurrere.Et carmina
quoq? eius quamuis ioca fînt,plena funt ingentfs animf,Dfcït de Pompeïo,dîgfto uno
caput fcalpk,quo credas fîbf hune uelle uim . Compofîtïo quoq? eiusin adfonfbus acl
, .exemplû Demofthenîs rfget,nihil in illa placidum,nihil Iene eft,omnîa excïtata ÔC flif/
duantïa.Hïc tamen fn epilogo quem pro Meflîo3tunc tertio caufam dfcêtehabuiViS
tantû Ienïter componït , fod cum dîcït,Credfte mihi.no eft turpe mffererf, ÔC omnia ïn
illo epilogo ferè nô tantû emoîlïta compofîtïonis funt.fed infrada.In hac cotrouerfia
publianam fententia dedit. FET V S quidâ rhetor ftatura pufiîla,in quam Eudemon
homo uenuftfffïmf ingenfj Grâcedixit, Antequam te uiderem nefcfo rhetor an fora/
tos effes.Fuft autem C A E sT11 fententfa.Captus eft,fnquft,pater,fî te capti mouene,
ÔC hac capta eft: ÔC quafi nô intellexiffemus aft,nefcftfs dici captos lumfnibus:c\: illud
dixft,Mittes tamen epfftolâ fnfruduofam,odfffe illam debes,hac eft qua matrê tuam
excacauït: ÔC illam falfiffimâ in quam multi incïdût,Propter hoc ipfum, ïnquit,magis
flebilis eft,quod non poteft flere,Et fterum fnquït,Lachryma matri défunt, caufa fu/
perfuntjtan^ eacf flere nô foleant . Memfnf CR I S P V M quendâ antfquû rhetorê m
illa cotrouerfia uïri fortïs,qui tertiû filiû retfnet,cfî alter fiîius in tyrânicidfo perdidiffet
oculos,alter fn acfe manus:Exurgite nûc ufua cadauera, rogate pro fratre, Sed qd ego
meos derideo.alter quod roget no uidet,aker qd'roget non habet, Mukfs compofitio
belte
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM 6o$
belle fonantis fentêtfa nomen fmpofuft. Itaq? memfnf LATRONEM PORTIVM
ut exprobraret hanc audfendi fcholaftfcfs neglfgentiam , maxime qufa Triarius com/
pofîtione uerborum belle cadêtfum mukos fcholafticos deledabat , omes decfpfcbat,
in quadam controuerfîa cum magna quafî fluerent & concitata , fîc locum côclufîffe,
Inter fepulchra monumenta funt. Et cum fcholaftfci magno dambre laudarent, inue/
dus eft fn eos ut debuft, ÔC hoc effecit ut in reliquû etfam qua bene dfda erant tardfus
laudarent,dum fnfîdfas uererentur.G LY CO N dfxft.
HYBREAS inhaccon
trouerfia dixit. In quibufdam corruptum uidebatur,
ROMANVS tamen,
Controuerfîa uicefimaprima,
MOrtua quidam uxore, ex qua filium habebat duxit aliam , fuftulit ex ea filium,
Habebat procuratorê in domo fpetiofum,Cum fréquenter effent iurgia nouer/
ca ÔC priuigni,iuffft eum emfgrare.IIle trans parietem habftatfonem côduxït, Rumor
erat de adukerio procuratoris ÔC matrisfamilia,Quodam tempore paterfarnilia in eu
bfcuîo oceffus inuentus eft, uxor uulnerata, communis paries perfoffus, puer iubetur
pereufforem cognofcere,Ille procuratorem digito denotauit,accufat fiîius procurato'
rem cadiSjilîe filium parricidfj.ARELLII FVSCI PATRis.Vtaudiuiclamorem,
fi qua eft fides.deprehenfos à pâtre adulteros putaui,Quis ferret te uolûtarïam teftem
în forum uenientem , etfam fî uenfres dfdura pro filio ?mifèrrime puer quamuis péri/
cîitor,plus tamen pro te timeo, nimfum fraternfs fnfiftis ueftfgfjs3ftaq? iam tfbf cû ma/
tre non conuenit,Quamdiu mater uixit» pater me fuit procuratorê contentus » nec fa/
die fit parricidium.Vis foire quantum natura poffit? etfam fnfans pro pâtre loquïtur,
TR 1A R 11.Viuo pâtre adukera,morfente côfofa,mortuo teftis , aliquis uno tefte con
tentus eft,dabo populum, ob-jcitpriufgnoparrfcfdîum.filîo mendacfum3fntrat procu
rator quà fblebat.Dic puer,quis patrem tuum occiderit?dic audader : eundem nomi/
nas3quem populusmox placet fceleri,prorfus adukeri tempus: habui patrem tam bo/
num.utcum uxorem habere uellet.tamen me nouercam habere noIuerit.Quo mfhi lu
men?ea tantum admiffuro nefas optanda nox eft.Quid,inquit,ante peccaui?diffïmile
eft,memento enim de homicida quarï , poteft tyrocinium effe homicïdïum , parricï/
dium non poteft.Lumen attulifti ut difcerneres,erat illic quem Ieuiter uulnerare debe/
res,Videmus adadum ïnpracordïa gladium , fie ego nouercam utilneraffem ? frater
quarb, an ufderfs procuratorem proxfma node ? nihil de prioribus quaro . V I B 1 1
G A LLI .Ego taceam de adukerio quod perfoquitur ÔC populus ? ego taceam de par/
t-Cidio quod perfequftur puer? Teftor uos iudices faîuum patrem rek'qui . 6 magnam
ïn contrarium foculï noftrf peruerfitatem , inuentus eft qui patrem poffet occfdere, ÔC
nouercam non poffet.Etfam fi quis occidere patrem nonpoteft,nouercam poteft, SE/
PVLLIIBASSI. Dumperfodfo parfetê,aliquis fontfet Cuius uis leuiffîmû fomnff,
|_.ueri,an fenfs,an medig atatfs?Puerf?frater fentie..fonfs?pater. Media atatis?nouer;
ea.Quarerem quàm fordida domo natus effeufi ullam habuiffet, nunc inquifitionem
noftram humilitatê effugit.NÔ mfror fi nefcis,quàm difficile fit patrem occïdere,cum
incertura habeas patrem.A L B VTI I S Y LIl.Quero à te mulier , an filio tuo creden/'
dum putes . Liceat mihi nutrire puerum, ne cum matre illi , ne cum tutore queat con/ .-.
Uenire.Très in cubïculo funt , patrem occfdfs3puerum contemnis , adukeram non tû
mes,fînguli fe foruf libertid} offerebant,puer ftabat ante omnes, pereuffor latebat poft
adukeram.Qufd ante peccauf?cufus uxorem corrupî?quodfï feciffem,homfnem oc/
cfdere,fed patrem non poffèm , homfnem occfdere bonos habeo teftes, tfmet hune în
aliéna poteftate . Afpfce corpus patrfs quàm graufs plaga , quàm alte adadus eft gla/
dfus, fie ego nouercam percuffïffem? C AESTII PII. Aduîterum te effe, non unum
teftem dabo,non corruptum,dabo mukos , dabo etfam pueros . Patrem tam grâuker
percuffi.quàm debuf nouercam. Nouercam ne fie quidê,quemadmodum patrem. IV
LU B A S S r.Tibf fuerit neceffarium lumcn,ne eam occideres, propter quam occide/
bas,mfhi fuperuacuum erat,ne inftrumento parrfcîdfj detegerem parrfcfdium. Si rerû
s Ee 5 natura
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

6o6 LÏèER Q.VARTVS
natura patereti.r3obîiuffcendum mihi erat patris dum occiderem.Minbre .ieê.fâ,qus_.: :
non uidemus agimus, ÔC. quamuis no minor fit atrocftas facfnorfs, formîdo minor efiv
Si patrem occidï,totus mîhiledus purganduseft,tibf parcam3 parricidium nô habeo.
non poffum gloriari ukîone patrfs,frater illam meus occupauft.B L A N D i quàm dif/
ficiîe eft fiîfo patrem uulnerare, ÔC quàm facile prfufgno nouercam occfdere, VARIE
G Ë'M i N i,Patrem,fnquft,occfdiftf . teftor uos fudices nihil Ieuiter ha manusfaciunt,
utrum non habui poteftatem?atquf uuînerata eft-uî nolui te occidere , non habui po/
teftaten.,atqui uuînerata es , Ieuiter uuînerata es. quàm diligenter feruata es,Tu teftf/
laoniû die, -^"ofténde uulnus, pereuffor ille quàm timuk,ne occideret, P OR Cil LA
TR O N i S quare lumen affero?fortius parricidium faciam,ff non uidero patrem,occi/
dere alfqufs patrem antequam nouercam poteft, nouercam ne poft patrem quidê po/
teft ? T R iA R II alfqufs parrïcfdîo puras manus feruat , ÔC inde incipit quo peruenïre
difficile eft?D IVI S i O .Has controuerfîas qua ÔC aceufationem habent,non eodê or/
dîne omnes declamauerunt , quidam fuerunt qui ante defenderent quàm aceufarent» .
ex quibus Latro fuit * Fufous AreIlfus,Debet,fnquit, reus ih epilogo defïnere,optime
autem epiîogum contexit defenfîoni , ÔC homines magfs defendentf quàm aceufanti
fauent.Vltimafît pars qua iudïcem fauentem poflît admittere.Qufdâpermffoueruns
aceufationem ac defenfionem,ut per comparationem duorum reorum irent, ÔC crime
fimul repuîiffent ftatim transferrent,ex quibus fuit Cçftius. Hoc non femper expedit»
utiq; qui imbecilliorem partem habent,non eft utile cominus congredî, faciîius latent
qua non comparantur.In hac controuerfîa duo uel très reï,nouerca enim procuratori
coniungkur,Itaq? à filfj parte utiq? aiebat prius aceufandum , quia unum debebat cri/
men defendere,duo obrjcere,S_" aduîterij ÔC cadis: fî qua funt ex utraq? parte di-iï'cilia».
noncolorem3fedargumêtatïonem defiderant:itaq? ne modû excéda prateribo. Circa
uulnus nouerca quidam bellas res dïxerunt, quidam ineptas, immo muîtï ineptas*.
Prius illa qua belle dida funt referam . F V S CV S . Vt deftrfda leui uulnere eft cutis, -.
ïjon credas fadum,manu priuigni,credas amatoris. P A S S ïe N V S AIT, Sed leuïteK
te uulnerauit dextera illa,cui nec paries obftitit nec pater,V A RIV S G E M I N V S dû
xit,da ferrum teftf meo,fortïus feriet.C AE S TIV S dfxft,cum dëfcripfiffet quàm leue
uulnus effet.Nocueras,fnquît, mihi , fi arnica tua nocere potuiffos .NIGER BRV/
TID IV IV S quotfdiano uerbo fatis fignificanter ufus eft.Riualem, inquit.occidit,ami/ .
eam faucfauit.H ISPO ROMANVs eïufdem generis rem dïxït,oftende nouerca,©/
. ftendeïdquodamatortuusuelIicauit.BASSVS SEPVLLIVS dfxft, Maritum oc/.
cidït,adukeram ftrfnxit.ExiîIis qui res ineptas dixerant, primus ibi anre omnes M V/.
S A ridetur,qui cum uulnus nouerca dëfcripfiffet adfecft,At Hercules patermeus tan
quam paries perfoffus eft*MVRRHEDIVS patroefnium putat effe3quod caufa fu_e
fanguinem mifît.N EP O S LICIN IV S aft,Non eft iftud uulnus,fod ludentfs adulterï,
morfus,S E NI A N V S ,Ex fila ftukorum nota fontentiam protulit.Non uuînerauït,in/
quft,nouercam,fod uiri fuf fanguine afperfît , cum illic uulnera tantum ponantur.V1/
N I TI V S exadiffimf ufr fngenij , quf nec dfeere res îneptas, nec ferre poterat , folebat
banc fontentiam Senfani deridere , ÔC fîmilem flîf referre in oratione didam Montant
Votieni.S ENI AN VS ïn hac eadem cotrouerfia dixerat,NihiI puero eft telle certius»
utiq? quinquenni . Nam ÔC ad eos peruenït annos,ut ïntelîigat, ôC nondum ad eos qui
bus fingar. Et hac diffînkio,inquft,ridfcula eft,nihil effe puero tefte certfus.utiq? quin
quenni,puta nec fi quadrimus puer teftïs eft, nec fî fox annorum.Ilîud uenuftiffime ad
-jciebat,Putes,fnquit,alîquîd agi', omnfa fn hac fententia cfrcumfpedf-hominis funt, fi
nftio,exceptio.NfhiI eft autem fnamabilfus quàm diligens ftulticia.M O NTANI VO
f, oratione TI E N I fontentiam huiraiebat effe fîmilem,c\f derïdebat hanc in^omnescV experredg
eft animal canfs utiq? catenarîus paratus: erat autem nô aquus ipfî Montano, aceufa/
uerat illum apud Cafarê à Cplpnïa Narbonenfî rogatus: at Montantts adeo toto ani/
mo fcholaftfcus erat,ut eodê dfe quo aceufatus eft à Vfnitio,decertauerit,in Vïnitfj a/
dionê fontentias fuas referebat,Elegantèr illud dixit SVRDINVS. Rogo nûquid pu
tas illum altéra partem declamaffe?Grauis fohoîaftieos morbus inuafît, exemplacum
dïxerunt.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTR-O VER.8IAR VM 607
dfx-rUnt,itolentes illâ ad aliquod controuerfîa thema redfgére.Hoc ut aliquâdo. facié
dum eft cum res patitur, ita ineptiffîmû eft ludari cum materia ÔC longe arceffere , fîc
quomodo fscit in hac controuerfîa,quf cum dïceret pro filio locum, de indulgentia lu
berorum in parentes,uenit ad fflfû Crufîj&. ait,Mutus in periculo patris naturalfa ub
eis impedimenta rupit, qui plus q*? qufnquennio tacuerat : quia qufnquennfs puer po/
nkur,putauft ubicunq? nominatum effet quinquennium, fententia fieri, quiaLatroni
benecefferat: qui cû diluiffet uulnus exiguû,dixit, Afpicke iftam uixapparéntê cica/
trfcem,rogo uos, nô putetis puerulû feciffe.cx. ne puerulû quidê qufnquehnê * G AL/
L VS VïB I V S ïmprobam dfxft fententiâ,cum eadê deferiberet, Occidit. inquft,tha/
ritum^nouerca Iafit,puero pepercit,etfâ hûc putabat fuû , Valde enfm pudo Caftius
aiebat parcendum.Itaque dixit cum laudaret eius teftimomiim, procuratori natus es*
HERM.AGORA S hune fonfum decentius pofuit.. Blandifentêtia
laudabatur,cum dëfcripfiffet à puero demonftratû procuratoremj digfto,multa fîgni/
fïcante.EVC T E MO N dïxït.
MVRRHEDIVS Mïmïco génère fatuam fententîam dixit, cum dt'xif/
fet nouercam difputare contra filfj fui teftimoniumi FaCit,ïnquit,quod folet pro ama/
tore,fanguini fuononpepercit*NiCOCRATES LAGON aridus, fod ÔC uetus de/
clamator dixit, HERMAGORAS cum
miferabilem dixiffet puerf condftfonem effe,qui infeftus nouerca ÔC procuratori red/
deretur,dixit iam procuratorem clamare* hrixh
Vicefïmafecunda controuerfîa, ,
TYrannus permifît feruis,ut dominïs interemptis domfnabus fuis nubant . Profu/
gerunt principes ciuïtatïs.Inter eos qui filium ÔC filiâ habebat profédus eft père/
gre:cum omnes feruf domfnas fuas ui_iaflent,feruus eius uirginem feruauftjoccffb ty¬
ranno reuerfi funt principes, in crucem feruos fuftulerût, Ille manumïfît, ÔC filiam col
locauit,accufatur dementia,AR GENT A RII. Haberemus folatfû, fî has nuptfas fe/
ciffet tyrannus,non pater:habe hune illi honorera , fac dotalem , fine dominam eufto/
diat.Sanum putatis effe qui mauult tyrannum imit^ri quàm feruum?pater nofter ho/
neftis parentibus natus , qui enfm aliter conditionern maoris noftra habere potuiffet^
fi tantum ingéniais fuiffet ?C AESTU PU , Soror opto tibi perpetuam fterilkatemj
çum dicerem,manumktamus feruum,aiebat, expedemus fororias nuptias. Ergo tfbi
foror ut honeftos habeas liberos adukerandum eft.Fecft fo fîmflem tyranno, filiam râ
pti'Sjlibertum crucïarfjs,Plus foruo domfnus permïfît quàm tyrânus.Quï facit has nu/
ptias,infânus eft aut tyrannus.Quis hoç poteft credere,optandum filia fuiffe, ne fini'/
retur tyrannis,ne rediret pater?Si interrogauero patrem, quodgrauiffîmum in tyran/
nide fuerit fcelus,fî fanus eft3refportdebit , quod domina feruis collocata funt;F V L/
VII SPARSI* Eligitur maritus quem fanus pater dotalem dediffet , gêner tuus ïpfrss
nuptfjs crucem meruk.Egregïum generum , cui nihil eft glorfofîus, quàm quod fntei*
cruciarfos non eft,Graufffima quoq? ipfi feruo fada eft ïniuria,dominam fuam nonlk
cuit illi feruare uirginem,B La N D 1 . Fecit etiâ feruo iniuriam cum detraxk abftfnert
tia gloriam,nuptfjs fufs manumiffus eft.O matrimonium omnf adukerio turpius.i v
LU B A S S i.Liberata Repub.quod me triftem uidiftfs , noîite mirari, nobis etiamnû
uiuit tyrannus * Virgfnitatem quam fub tyranno feruauerat, perdfdft fub pâtre Dïc
furcifer cuf fororem meam ufrgfnem foruaftf ? die fî placet,mihi.Non uitiauft, inquità
eum Iiceret illijta ne dignus eft nuptfjs,qufa fndfgnus eft cruce?ex cella,fua dominât
migrabit in cubiculum,uel domina ex cubïculo fuo migrabit in cellam.C O R N E/
LII HISPANI. Melioris conditionis funt uitiata quàm uirgo , illis mutare nuptias
contigit. Quare tyrannicida pramïum accepifti ? etiamnum alfqua ex edido tyranni
;nupta eft.-qui edidum tyranni fugerat, redit cum edido . Dementia hoc patris fadum
eft,ne tyrannum accufare poffet,Quod ille,inquit,filiam meam uirginem aîteri ferua/
uit,nunc maritus eft:quf fub tyranno quoq? nihil aliud potuit quàm raptor effe, is qui
dotalis deftfnatus erat,cuftos relfdus eft:propofîtum eft edfdum , quod ne ferremus,
..fogimus, nihil per totum publica feruitutis fpacium ïndignius uifum eft, nihil dfjs
- " Ee 4 homi/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

*û8 L I BE R Ql V A R T V S
homfnîbus-f? minus ferendumn'taq? tyrannus poft hoc occifus eft3defponfa eft.pueïfe,
bmfa ex edido tyrâni fada funt.albvtiisylii* Egregius gerter, cuius hac una
gloria eft,quod côparatus crucfarijs frugalfor efimeïîus feruus cuftodiuit domina, q*i
pater filiam fuam coîfocauittquemadmodum katus tyrannus. alienos inimici tibi ne/
potes precanturicum fanus pater fuit,ne has uideret nuptias,fugit, Parum putatis ma
gnum argumentum démentia,quod egft tyrannum in mortem,patres ïn exilium3fer/
uos fn crucem?quomodo quf fîc fugfs,fîc collocas ? Honeftius exul es quàm focer, Si
uoles inuenire generi tui propfnquos,ad crucem eundû eft.ARELLII F VS CI PA/
TRis .Ex feruo gener,c\. ex domina uxor,ex domino focer eftfadus, quis has nupti/
as non tyranni putet?patrê tyranni criminibusaccufo,tyrannû patris,quid de tyranno
loquor?patris fimilïs eft.Quid,de pâtre non querar?tyranno fimilis eft.Miferr_ma fo/
ror fub tyranno patrê defiderabas,ïd in filia tua coegifti, quodtyrannus tantû permife
ràt.Nûc nobfs pater,fî fanus es, exuïandû eft:quid enim miferius accidere poteft, ô*? is
flatus ïn îfbertate,quê caterf ufx fertint fn foruftute ? fugimus ne feruîremus, felieitatê
noftra ïn caîamitatê conuertit,a!iquando enfm fugït.Satïus cum catéris contumeliam
ferre, ô*? îiberatis omnfbus folos ïn tyrannidem retjci Seruo libertatê dedit, filia feruï/
tutem, feruo filiâ dedit,innocentiâ abftulit,Nefcio quid fîbf uelit, quod forui meritum
laudat.Tyrannû enfm laudare debebat. Seruus non ftultus,tergum, ÔC capiit fuum de
Ikfjs prafentibus pratuîftfff dfxfffet^îmuïiTe tantû,laudabo,& hanc illf etfam nunc op
tabo mentê.Catera honeftos inuenerunt feruos, hac talé habet, quales illa iatyran/
nide habuerunt.Soror mea ancilluîa pellex eft, fod ut domina nuberet , conferuula de
ceîîula exada eft.NuîIum in tyranno maius fcelus fuit, quàm quod tibi .ïbuftimïtari»
O te foror mïferam,quod ifta non fub tyranno paffa es,iam enim pati defîffes + Hoc tui
putas pramium effe,quia domina non uioîauit?uioIet quantum uolet.lfte uero,utdi/
cis,iniuriam tfbi fecft,qufa affînitatê tuam moratus eft,Si non ceffaffet iam fortaffe ex
illo nepotes haberemus:habebimus generû,fîpoffumus,patrifîmiIem, fin minus non
erubefcendum,cui cognatus fît aliquis, cui facra aliqua ÔC penetralfa , in qua deducat
uxor,quem adïungamus addomum,non quem extenfum doîeamus * PO RTII LA/
T R o n is .Qui omnfa tuleramus,hos fugimus . Vocat feruum , ÔC quia crucem non
meruerat mereri fubet . Ita nefurcifer tu potuifti dominam compledi ? putaftï autê te
per tyrannum ufdurum,aut femper futurum patrem ? felfcfffîmi ufdebuntur , quibus
contigerit raptus tyrannus.Ita fine dubïo.benefïcium dedit,qui cuftodiuit dominam à
ftupro, fo à cruce Cum infelfci face ad dotalem fuum noua nupta deduceretur , fîqua;
fides eft exhorrui.quafî repofîtum effet edidum,cogitabam quem forori uirum elige/
rem,fîmplïciter fatebor,faftfdfebam fam eas condftfones,qua ante profedfonem fue/
rant,afebam,fIIo tempore ÔC alfa ufrgfnes erant,Non uftiauït,inquit, fub tyrannide.a
nos feîfces5fî ne nunc quidem , TR I A RIV S Age,hoc non eft pramium, unum fpe/
dare omnium cruces? Certum habeo fî habuiffet tyrannus filiam , non fcripfîffèt edf/
dum , Indicft feftum dïem , aperïrïïubet maiorum imagines cum maxime tegendaa<
funt,v A Riî GEMINI .Eadem hora ôC lïbertum fecït,c? génerum,hoc fecit quod ty
rannus non cogft,nffî cum irafcitur,feruus ne tunc quidem facit cum cogitiïr.Generil
habes,qualem?ut illi laudationem fuam reddam,nempe frugi foruum,foruïs tuis part/
tura fratres,Quantum ad expofîtionem ferum pertinet , funt quidem acerba tyranni/
dis mala,tamen triftiora exponam , qua poft tyrannidem gefta funt , non dubitabam
quin effet tyrannicidç nuptura: fîfub tyranno uitiata effet,haberemus,hoc nô tfbi uni*
accidît:nondum tyrannum occifum puto,etiamnum tyrannicas nuptias uideo. MA/* '
R Yll 1 1 ,Nunc fcfam, an merfto libertatem acceperfs » fi liber non meruerfs crucem*
hoc quod obijcio, qui fn pluribus fecftocdfus eft, L, VINITII * Nunc fn domo no/
lira matrimonium eft,cufus me puderet , etfam ff raptus effet * Quàm miforos putatis
tudfces effe eos, qufbus qufdem duo qua mfforrima fuerût optanda funt , tyrannus ÔC
raptor , Vna generf tuf commendatio eft , quod fe alïquando ifta puella putauit indi/
gnum,VALLII S Y R I A CI,ïn eadem conditipne iudices fumus,ut confoîari debea/
mus fororê,quod aut raptanô _ir,a.ut.nupfcrit;ô_: tamen quidille meruit, quamdfupe*
domfnS
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERS IARVM- '6û)
cïbminumlicuit,innocenti'ffîmus feruus?SEPVLLIÏ B ASSLNnptïas datifa domo
fecimusun contubcrnium deduda forui domina eft, ita ifte dexteram forons mea nffî
dum manumittit non contigit. POLLIONIS A S i NU. Inter nuptias fefcenninos in
criîcem generi noftri iocabantur* Miferrfmû egiffe me diem memïni^quo feruire cce/
pit R,P, Miferrimum diem egiffe memini. quo in exflfum fugimus Inter hos dies fo/
toris nuptias numero.Miferrima foror fortaffe uernularum tuorum nouerca es, pater
uolo ducere uxorê.dic quâ mihi ex ancillis defpondeas. Côtra ALBVTII S Y LLII*
Seruauit dominam,fi quis tyranno indicaffet , folus in cruce pependfffèt* D IVI SI O*
LATRO in has quaftiones diuifît.An étiam fî non dcbuft filiam fîc colloeare , dam/
narî tamen ob hoc non poflît démentie.,Lïcet,'ïhquitjtnihi filiam meam cui uelim col/
locare,ïfto modo ÔC repudfum remiforo genero,Accufor.,male collocaftifiIiâ,Ss. multi
alij.Quid tibi uîdentur hi,qui abdfcant filias fuas?auari,fod mala caufa eft, nec ob hoc
damnabor.Tu patrem debes dementem accufare,nô fanum regere Ego iftud an fine
ratione fecerim, uidebimus , fatis eft fî fana mente feci Deinde an fie filiam colloeare
debueritjHoc in hac diuifît,an etïam fî mertiït feruus,non tamen fîc illi referenda fue/
rit gratia . Deinde an bene meruerit De fado forui primum difputauit Deinde ani/
mo fadum quali.Nô dominam conftuprauit * Auge benefïciasnec dominum occidit,
nec adultéra dominam iienundedit.Nô eft beneficium , feelere abftfnemEt tyrannus
permifît dominam rapere,non coegit . De hoc beneficio non èft quod laudes feruum*
alioquin iniuriam fecit, fî non fubduda eft ïniuria, fed referuata.tunc tamen folatium
fuiffet cum multis pati.Deniq? quod alia* in tyrannide paffa funt,hac in Iibertate,ca/
fera abfontibus fuis,hac prafentibus.In alfjs ftuprum uocabatur,in hac matrimoniûi
ïn alijs finis expedabatiir iniuria, in hac nullus , Deniq; iïlarû ftupratores fuffîxi funt,
huius manumiffus.Deïnde de animo forui LATRO colorem à parte filfj , quare npn
iiitiaffet feruus.hunc fecit, timuiffe fllum fupplïcïû,fciffe futurum, ut liberata Repub*
omnes p qui contamfnaffent dominas fuas darent , ÔC aduentare fam tempus ul/
tfmum tyrannidfs uidebatur, cum ad furnmam effet perduda rabiem , qua nunô"? nffî
ex defperatione fitjtaq? cum uideret,inquit,fuffïgi cruci feruos clamabat,hoc egp fu/
;turum feiebam. In uïtima oratione L A TRO dixit j Serui quoq? nomine tecum queri
pofliim,quem qui frugi fuerat,nequam feciftï* ALBVTIVS hoc colore ufus eft,im/
matura etïamnum puella,nec adhuc iniuria _donea,&f ideo illam nô abduximus.quïa
atatis beneficio tyrannidem fontire non poterat , C AË S TI V S dixit , Ego plane non
fum detradurus feruo fuam îaudem,habuit bonam mentem , fperauit poffe fieri ,utfi *
uirginem feruafler, nuptfjs domina manumitteretur,V ARIVS GEMINVS ait,For
taffîs amicam habebat, hac deledatus abftinuft , nam qufdam ufrginû concubkum re/
fugiuntffortaffc fciuit illam non effe paffuram,8

éio LIBER CL VA R TV S'
infurfjs patrfmonfum,nô habiifffe fo dotem quam daret , A R G ENTA RI V S ", uofùff
uideri puella uolentefofeciffe,Vifaeft,inquit,indulgereilli,cértedebuit,CAïVS SA''
B I N V S hoc colore ufus eft , ut inquantum poffet dignitatem fuam deftrueret .ÔC hu/
mtîitatem confîteret,^ ideo,inquit,faciIius potuit.Non uitiaui quia nemo in domûm
noftram oculos dirigebat , ÔC fueram, inquit, facere cui collocarem , quarendus mihi
erat gêner aliquis libertïnus.quid ergo? alieno potius liberto? hune iam noui,fcio ca/
ius affedus in nos fit:fî moriar,fcio me meâ filiam apud hune tutorêrelidurû. Et haric
fontentiam adiecit;qua ualde excepta éft,eum noncontempfi generû , qui tyrannum
contempferat. A CTI V S P O S TH V M V S hoc colore ufus eft.NihiI eft,ïnquit,inuï/
dfa periculofiiîSjhanc fapientes ufri ueluti peftiferâ uitandam effe pracfpfunt,hanc îtà
' ufncens fnuidiam eram.Hic nunc nobis obfjcit fortunam Iiberorum noftrorû,oderant
filiam meam fumïna , me patres quafî publici maîi fe^regem exprobratorê,quo uno
modo hQt .elle potuï,feci filiam meam cateris fîmilem, fortuna mea publica partis de
trada omnis inuidïa eft,,filiam non hâbeo honeftiorem quàm uos , feruum frugalïorê
habui quàm uos. HISPO ROMANVS dixerat, Maritum autem ego ïftum uocem,
foccupantis raptorem ferotinumîuerbum hoc quafi "i*amputandi, quod non erat ufurpatum » qui/
bufdam difpkcebat : eiufdem uerbi explïcatibne , ut extra reprehenfionem effet , u/
fus eft > cum dïceret nondum effè confiimmatâm aduerfus feruos publfcam uindû
dam, etfamnum in domo noftra refiduuS raptor eft. S A T V R N I N V S F V R 1/
V S > qui uolens uel condemnauït, mafus nomen in foro quint indedamationibus ha/
buftjfolebat tamen tam honefte declamare,ut fefres illum huic materia nô minus ido/
neum effe,fed minus familfarem, Is in hac cbntrouèrfia cum L. Lamia filio déclama/
ret,dixit fencentiam,
- Ex tabelfis emptïonis multi fon/
tentiam trahere tentauerunt . A L B VTI V S dixit, Profer mihi tabeli as , quid hoc eft?
generum focer mancipio accepit, TR I A Ri V S dixit,Fugkiuum erronem non effe,fî
tam malum autorem habemus, gêner nofter fugftiuus eft.B L A N D V a dixk,Reïega/
mus autoritatis tabellas , furtis noxaq? folutus, hac generf noftri laudatio eft? G a C/
LI O dixit, Furtis noxaq? folutus eft, SPA R SV S dixit, Oftende tabellas,qufd nobfs
cum ffto genero prior dominus promïfît, fugftfuum non effe,Gratulor uobis pofterï,
patrê fugitîuum non habebiris.v ARIVS GEMINVS dixit.Erronem non eflè,ad_j/
ciOjfugitiuum non effe,ad_jcïo_furtïs noxaq) folutum. Tum nunquid de generi tui no
bitïtate detraxïrP O L L i O aiebat ridere fcquod declamatorés decreuiffent hune utiq?
emptitium effe.Mirari uos puto,quod in hac controuerfîa omnes declamatorés men/
tis fua fuerint.Non fuerunt.NEP O SMANVUVS cum hortaretur lîbertum ad re/
pudium fororis dixit.Refer nobis gtatiam,ÔC tu fororem meam manumïtte. N E PO S
LI C INI V S illi non ceflît,dîxft enfm, Sub fila fubfollia tranfîte ferui,tratifîte Iïberi,em
pta cognatio:^ tum illum fonfum elegantem , ÔC ab omnibus iadatum , fed corrupit,
foror opto tibi fterilitatem: adiecit/nec eftquod mirerfs me tfmere partum tuum» ha/
beo fie nafci tyrannos, .-_
Vicefîmatertfa controuerfîa,
)Rodftfonfs fît adio . Pater ÔC fiîius imperium perierunt . Pralatus eft patri fîlius,
T>1
Bellum commifit cum hofte,captus eft:miffi funt decem legati ad redfmendû im'/
peratorem,euntibus illis occurrit pater cum auro , dixit filium fuum crucifïxû effe , ÔC
fe aurum ad redemptîonê tuliffe,illf péruenerût ad crueffixû imperatorem, quibus ille
dixit,cauete prodirionê,accufatur pater proditionïs, A L B V Ti I S Y Ll , quid defide/
ratis uki arimperator fuppliciû tulft,proditor-preciû,triftiorê iftû uidimus, cû fiîius im
perator renunciatus eft,c| cum captus.Redde ratione quemadmodû redierïs tutus, fe
nex,folus,cû auro,cum etiâ ïmperatores capiant.Imperator adolefcês renunciatus eft
omibus latis prater patrê. C A E STU P 1 1 .Plus accepit aurï,cj quod poffet abfcondi,
nolire mir^_i,&_ imperatorê,&. filiû uendiderat.Cauete proditïonè,fam comftfjscauf/
mus . Abîtiiliffent tfbf aurû hoftes,nifî dediffent* Cû deredemptione ageret, ornes ïn
curïafuerunt,prater competitorem.Indicium fuit , morientfs bretie,fil_j uerecûdum,
Blandï;
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROYER'S IARVM : #11
B L A N D I .Quomodo te dimiforunt?fi nihil alfud, ÔC ducèm genuifti'iSÉtU effe uoïuk
flï.Sf nondecreueramuSjCÔfiliuiTi noftrum expedarf debuft,fi decreueramus, pfficiû*
ARELLILFV.SCI P.A TRI S.Vnde tam grauespaternifînus?nunqufd offa filfj re/
,, portant?expedat uïdelicct iudicia ueftra reus , tanquam nefciat, qufd de illo fentfatîs*.
Non tu femelapud hoftem fuiftf.fed nos fomel legatos mifimus.Imperator nonaudet
; nominare te tanquam patrem. I vnii gallio NIS. Fuft adolefcens optimus,ue/
: recundiffîmus,quf patri fuo ceffîffet , fî falua pietate potuïffet . Iterum uobfs fnterpa/
, ttem^ôC filium fudfcandum eft . Candidatus proceflït contra patrem, fi fîlentium eius
intellïgerefciffetis3Ô(. tunc uobfs uerecûde fndiçauk.Habebas apud hoftes autorftatê.
apparebat te Rei'pub+ifafcf,Legati noftri aurum ferebant,pater auferebat, Dixeras il/
. los foro uenturosjhbnne peruenerunt?fero imperatore noftrum conuenerunt.Impera
; tor iftum accufat.nos fubfcribfmus,hoc fuit fmperatoris noftri teftamentum, Obfjce,
tnquit,aliqua anteada ufta crimfna3non poffum.Verecundum competftorem habui
] -lf,multû tacebat,quod poffum tfbi maius crimen obijcere?filfus tfbi tuus credi Rem/
,' pub.noluît. Non eft quod dîcas, quem mifi ad hoftes,tanquam ipfe ire non poffesïcur
tam cito reuerteris?Diutius nos cotra filium rogafti,qpro filio hoftem , Num immo/
j bilis ftetifti?num flli quafi ÔC ipfe affixus hafifti?quid tam cito recedis? etiamnum uû
'] uït.etiamnam loqakur,receffurus interroga fî qufd uelft mandare , uoee proditionem
coargukjfilentïo proditorem.Intelligo quanto periculo iftum oftendam,quemadmo/
dum enim ifte aceufationem uindicauft cruce. Omnibus argumentis premitur , dabo
qui uiderïnt,dabo qui audierin.,daboaurum,dabo teftêjSf. ne qufd de dfgnftate dubk
tari poffit,imperatorê.De hoc utrum uolet.dïcat,inimicus eft,hunc fndicauït. Aurum
tantum habuerat,ut appareret etiam non quarentibusttantû fufpedus erat, ut quem/
uis potius quàm uos admoneret.Prodftionê cauete. Optimus adolefcês,optimus im/
'. perator,qui Refpub.curam agere ne in cruce quidê defîjt . Dignû te nô putain't fiîius,
cuf diceret,caue proditionem.V A RU G E MIN i.Nolite omnia expedare abaceufa
tore,&. occupato ÔC uerecundo,reum intelligite,crimina audiftis,quaritis anteadgui
. ta crimina?nô habet,nfhil unquam tibi fiîius obijeere uoluit. Tam cito Iaffata preces
tua funt, qufd facfet mifercNec imperator poteft tacere proditionem, nec fiîius Ioqui
; proditorê*PORTIl LATRONIS,Quidabi.is?ïtaq? iam peruenit ufq? ad crucem*
Vereor ne tam foro caueamus,quàm imperator nofter , qui non ante intellexit prodû
tionem,quàm proditus eft:nec unquam prafentius pericuîum fuit,Refpub,fine impé
ratore eft3prodftor fine cuftode.Quid eft quare tibi hoftes pepercerût, cû fmperatorfs
noftri pater effes? Aurum habes,S£ Iegatus non es , Sf tibi dicam , expeda dum legati
mittunturffiiius tibi publice remittetur,dices, paternus affedus non fuftfnet morâ, ra/
pit me defîderium fïîîj,etiam fi redimere uimim non potero,mortuum redimâ. Nunq*j
tam durus hoftis fuit,ut paternis ïachrymis nô flederetur.Vt ignofeam tibi quod tam
cito ifti,obfjcfam,quod tam efto rediftf: dfc qufd dfxerit tibi ? an nihil cum pâtre Ioqui
uoluit ? Cauete proditionem, hoc dixit, uidete ne quis node infcfjs euftodibus exeat*
ne quis Republica ignorante ad hoftem perueniat , ne quis exhoftium caftris grauis
auro reuertatur. Nihil deeft indicio . Si quid de proditione quaritis , imperator uo/
bisdicet . Si qaid de prodkore, legati .PARS ALTERA, ARELLII F V/
SCI.P. Quantum eft precium quo uendo ,ut filium pater fpedem in cruce, fiîius
patrem de cruce, tanti ÔC imperatorera ÔC parricidium uendidi , Gratulabuntur om/
nés repuîfo magis quàm defignato nimis ambitiofe Nunc peenitet , ÔC filium ÔC pa/
trïam uendidit,tam exiguum auri accepit,ut unus fenex portare poffet. In hac contro
nerfia,etiam fi conieduralis effet,habet quafî certum tritumej? iter,fuit tamê aliqua in/
ter dedamanteis diffenfîo.LATR O femper contrahebat,c\. quîcqufdpoterat tuto re/
ïînquere prateribat . Itaq? ÔC quaftionum numéros mfnuebat , ÔC locos nunquam at/
trahebatjillos quoq? quos occupauerat,nô diu dicebat,fod ualenter.Hoc erat itaq; prg
ceptum eius,quadam dedamatorem tanquam pratorem facere debere,minuenda Ik
, tis caufa,quod in hac contronerfîa feck:nô enim curauit dicere, nuliam effe fadâ pro/
ditionem,fed fe proditorem non effe,Et fufpedusanquit , ïudfci eft , qui plus cf fo de/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
fendit

m LIBER a V A R T V S
fendft:cV noîo,înqaft,cum filij uoee pughare , ut imperatorem ÔC filium mentitû âk%
prafefrim cum pdfum aduerfus filfum obijefatur patri , A L B VTI V S in duas parteis
declamatfpnem diuifît, primum negauit illam effe prpditfpnem , defnde ut effet , ad fe
non pertfnere. Colorem cpntra patrem S Y L O P O M P EIV S h une introduxk,odfo il
lum Reipub,à qua repulfus erat fecfffe, ÔC odio ipfîus filfj quem pderat , ÔC qufa com/
petiuerït,c\: quia uicerit, VARIV S GEMINVS dicit ftatim petfjffe patrem hpc pro
ppfitp ïmperïum,ut proderet,hominem auarum ÔC Iucro inhfantem:&. quia noti mo/
res dus erant,uidumab ep cpmpetitpre,à qup uincf fas non erat,nffi hpminem turpff
fimum.Ante comîtfa,fnquft,paratus erat ÔC pecunfam accfpere, ÔC filiû prodere , poft
co mftia paratus erat pecunfam dare,ut filium proderet Vt captus eft dux,aïebamus.
inquit,non poteft hoc fine proditfone fierf,exeufauimus nos fmperaton.dixfmusper/
feueraffe ad redemptïonê,quamuis deterruiffet pater.Hoc loco file refpondft , Cauete
proditionem.B LAN d V S dixit, agreferentem pudorê repulfa , uoîuiflê occidi filiû,
ût ïn eius locum fubftitueretur ipfe.H ISPOROMANVS. Vltionem,inquit, fuâ ho
fit uendiditjtam facile,inquif,exfjt,node peruenit ad hofteis3redijt,ut foires illum non
tunc primum feciffe A R G E N TA RI V S dixit , perfer ad fonatum mandata filij tui,
neceffe eft tfbf multa dfxerftjegatfs quoq? aîfqua mandauft,fortaflèprodftoris nomen
patrf dixitjndïca nobîs.NïhiI,inquît,dfxft mihf.Sublata pmnïs quaftfo eft, Quarftis
quem dixerit ? uidete cui nihil dixerit , Pro pâtre de comitfjs hic color LATRONIS
fuit,ne quis filium meum uinceret,timufîitac£ profeffus fum,ut autoritate mea deter/
rerem futuros competitores,deindeïpfefiIiomeoceflî,ALBVTIVS hoc coloreufus
eft,aiebat,ïnquït,taîem imperatorem fieri debere,qualis Scipio fuiffet,talem fenê, qua
lis iViaximus fuit, fonem nihil temere fadurum , utrïufq? populo copiam feci , c a e/
S TïV S hoc colore ufus aft.Noueram uitia filfj mei, fcïebam effeacrem adoîefcêtem,
for.em,fod ïnconfïderatum,ternerarfum.Itaq? petfj fmperfum Reipub. caufa filfj meî,
quem ïdoneum ad tantum fuftfnendum onus non putabam.F VSCVSARELLIVS
dixïr,în hoc fe eompetiffè , ut hoftium animi frangerentur cum audïflent poffe Rem/
pub.uel in una domo duos eligere. HISPO ROMANVS fîmplîcfterputauftagen/
dum,Ineptï,inquk,hï colores funt,componantur competitores : hoc itaq? egit colore,
ut quereret.de exitu comitiorû adolefoentulos omnes côfpfraffe, quafî de atatis com/
paratfone ageretur,facile flaque uidum fonem non ambîentem, De me, fnquft, queri
non poteftfs, clamaui , non eft uobis utilis huius atatis imperator , Manfît itaq? illiôC
poft comkia eadem contumacia,nihiI referebat ad patrem.nihil communïcabat, itaqy
captus eft,ÔC cum deforipfîffet quàm fmperite difpofuïffet acfem , quemadmodum în
expîoratfs locorum fnfîdfjs oppreffa eius temerftas effet, adfecft, hoc erat quod uobÎ9
clamabam,ducem fonem eîigïte.OTHO IVNI V S PATER , prafagijs qufbufdam
ÔC înfornnîjs hâc fortunam pranunefantibus agitatur , re comperiffe dixit:erat autem
ex fomnfatonbus totus,ubfcunq? fllum defecerat cplor fomniû narrabat. De ep quod
infcïo fonatu egreffus eft,LATRO fie colorauft,amentem ÔC attonïtum protinus pro
curriffe,A L B v TI V S hoc colore ufus eft. Semper de duce efto conftftui , longû erat
expedare,ad fummam feftfnauf,nec occurrf.v ARIVS GEMINVS dixit. Maïuiffe
folum fré , hoftes enim autoritate legatorum npn moueri , ad lachrymas patrum fape
fiedi. S Y L O P O M P E I V S ait. Putaui utflfus effe , prfuata illum pecunfa redimi, mû
norïs enfm poffe aftfmari , quàm fi tanquam imperator redimeretur.ARGenta/
R I V S ait, riihfl tam iniquum erat, quàm legatos ad redemptionem mitti, nunquâ eut
teddfdiffent,quê fîc deffderarf publiée iudicaffent , Itaq? pracucurri rogaturus ÔC hoc
didurus.Exercftus contemnft f{lum,Refpub.reIi'nquft.BL AN D V s ait,cogitantf mi
ht" qufd facerem , contentas ne effom paternfs Ïachrymis , an comftatu publico preces
meas adiuuarem, tandem uenft fn mentem, Prfamum regem ad redemptionem filfj
fine IegatisiffeSc* cum auro. SEPVLLIVS BASSVS aft,non expedaffe focurfam,
qufa putauerft futuros quf redimendum negarent . quod fadum apud Romanos fa/
pius eratn'tac^ ante fe uoluifie redimere , quàm poflêt aliquid de non redimendo con/
ftftuûc A e sTiV S dixit,non quafîui fectetos tramites,é^ occultum iter, proditor foi
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
kcet

. iicet
CONTRO VER SI ARV M .6.5
eadem uia ueni qua legati.De uoee filfj colorem albvtivs hune fecît,pude»*-
bat illum,inquit,quod captus erat, quarebat aliquod fortuna fua patrociniû , uoluit
uideri non culpa fua, fed proditïone hoc fibi accidiffe,ftaque nomen adfjcere non po/
tuft.F V S C V S ARELI V S dïxit,alienatum iam fupplicijs anfmû ÔC errâtem has uo/
ces effudiffe fine argumêtfs fine reo,VA RIV S GEMIN VS omnfa côplexus eft, po/
teft,fnquft,propter hoc,poteft propter illud , ego uobis idem fuadeo,cauete proditio/
nem,hoc fi cauere uuîtis,imperatores fenes tacïre, Illud ÔC in hac controuerfîa ÔC in o/
mnf uitandum aiebat CAESTIVS, quoties aliqua uox poneretur , ne ad illam quafi
ad fontentiam decurramus,fïcut in hac apud Caftfum quidam auditor hpc m odo co>
pit.Vt uerbis ducis ueftri fciIïcet,iudices,incipiam,Cauete prpditipnem: fîc finïuit de
clamationem ut diceret,in quibus uitam finit imperator,cauete prodïtionem.Hocfoa
' tentia genus CAESTi VS hoc uocabat,cVdicentidifcipulo ftatim e;xclamabat
, defîjt.Aft
ut ïn illa fuaforïa ïn qua délibérât Alexander, an oceanum nauïget,cum
çxaudita uox effet,quoufq? înuide ? ab ipfa upee quidam ceepît declamare,cV ïn hanc
flli Cafiius definentî.
Et alter cum defcriptîs Alexandri ufdorfjs, gentibus perdpmîtfs , nouiffîme poneret,
quouftg inuide,exclamauit Caftius,tu autem quoufq??o THO P ATER hoc colo/
re ufus eft pro patre,dixitenim moleftum fuiffe imperatori, quod fllum fuffixum lega
ti intuebantur, itaq? ut ab hoc illos fpedaculo urgeret , ÔC exoneraret uerecundiâ fuâ,
id dixiffe,qiio audito feftinarent, Itaq? dixiffe illû,non Caueantproditionê,fed Caue/
te,quafï ïpfîs Iegatis effet pericuîum ne proderêtur.
Controuerfîa uicefima quarta,
RApta raptoris aut mortem,aut indotatas nuptias optet.Quï dïcebatur raptorne
gauit fe rapuiffe,iudicio uidus uuk ducere,illa optionê petit, A LB V T 1 1 S Y L/
. LI. Prater^q>in omni diferimine piculofa libertas eft, meruitpuella ut taceremus,
, mori
miforiçors in nos etiam antequam rogaremus fuit , inhumana libertas eft, fi uïncimus
aduerfus fudices,Non oportet tibi amplius quàm fomel optare,omnis nimia potentia
faluberrïme breuïtate conftringeretur:qui poteft condemnare,poflît fomekquipoteft
occidere,poffitfemel,autff quafteratfo recfpf poteft,fn pcenitentfam mortfs recfpfen/
da eft,Proponïre uobis iam fupplicfj caufam,facfam carniffcem,fîcuf tamen hpc fomel
liceret,meû eft,exorata fum,côde gladium , ïrata fum,repete optionem,^ non fomel,
fatius eft,occide iam non uitiatorê,fed uirum P O R Ti i L A TRO N I S ,Pericu/
ïofîus eft negare raptum quàm commififfe,fn hanc perturbatfonem aduîefoens perdu
. dus erat,ut fgnoraret,quid fecfffet,non refugiebat tamen puella nuptfas,fauebat tari/
tum fïbi.ut innoeês duceret : itac^ nihil aliud petit quàm libertatem,ut honeftius duce
retjta apud nos iudices , tutius eft peccare quàm erubefcere.Digniorp erat , fi id
. peccaffet,quod meminiffe poffet . Exurge aduîefoens ÔCfine ulîo refpedu pudoris ad
pedes te puella demkte , accedfte ÔC uos amici propinquiq^,cV tu mater ÔC pater,qui,ç_
te puella hac,6c quid te horum lachryma mouent? Non eo inquit,ad illum magiftra/
tum,nô diffimulo,metuo te puella,fî nufquam rogarf uis,nifî ubi occidere potes. Gra'
uius punior nûc , cû me peccaffe pudet,quàm cum p.ccaui.Qua poft iniuriam igno/
foit,perditmifericordiam.CAESTII PII . Venitaduos ueftro beneficio retenturus
puella benefi'cium,optauit nuptias , neq? adhuc feiebat, quàm uerecundum maritum
effet habitura . Vitiatorem dimifîftf,uirum occides? aiebat iudex,quid habes,quod ta
pertïnaciter neges? nuptias optât, minus eft ergo quod ukïauït , quàm quod negauït.
Q..H ATTERII.Nôfum, inquit, optaturamor_em,foduolo mihi licere&. mortem
optare,quâ poteftas ïfta deledat crudelis eft . B L A N D I , ergo nos fnfurfâ giculofius
negauimus qfecimus. I VNII GALLIONIS Quadâ node , quïd dfcâ? fam negare
nô audeo , non dilfgêter caufa mea ada eft,dû nihil timetis,facilius me puella credïdiV
ftis. Confïtendum eft uitium noftrum , nos nuptfjs fecimus moram. Sfue adhuc effet
uitiatafiue non effet, uifa eft fndfgna matrfmonfo , qua hominem poffet occfdere.
Tfbf confulebam,ne dfeereris uitiatorf nupta ,fi pet te licuiffet, honeftiorem marïtuni
habuiffes,tu negafti.O homine impudentem, ita tu iâ ante magiftratus,tribunal,in co
Ff fpedu
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

*l"4 LIBER. aVARTVS
fpedu popuïf.in medio foro clamitafti»ego uirginem rapuf? nemmem habere tam ofa
fequentem maritum potes,hic fam nihil negauft.V ARI I G E M INI.exponam upbfs
rerum prdinem fic,tanquam ab ep didicerim3qui quid fecerit,nefcit,VIBII G A LLL,
Vbi eftfs qui dicebatis , nihil intereft tua ,cofftere, côfîtere,qufa honeftius putafti ra/
ptpri nubere. Sft,inquit,mihi hares»fî qufs fntra decem menfos natus fuerit,nunquam
negat,Surge adolefcens,dfc rapui,uitiaui , incfpe foire quod nefofs , miraris fi tibi non
credft?mukûeftdequorfmet,PARS ALTERA P,ASPREN ATIS , Nefcfo urro
iudfcfo aduerfarius fuerit improbïor :prïoreïd egit , ne quam orimino plnâ ftuprf pê
dererihpc id agit,ut ïpfo pptet,ex duobus alia Iege conftftutfs fupplfcfjs,utrû uelft pera
dere.Fatetur enfm fmpunefe habere maluîfîè, quàm ducere uxprem , uxprem ducere
malle quàm mprkantea legem uîtfatfonfs euertere conatus eft, nunc transferre uuît,
aduocatps rogat , iudices rogat,omnes potius quàm uïtiatam , Vtinam non hoc il/
lum Iïberaret metu,quod indicés mouft clementia fuknobfs clamabat fe ïnnpcentem,
etiam fî quid peccaffet mprf npn recufare , Aderat raptprf pppuîus,nec quifquam ma
gis fufpedam facfebat uitiata caufam, quàm lenftas optiôfs, Sf tibi iam de ftupro tuo
Ifquet,eft quadam prpxfma innocentia uerecundia» prçbere fe Iegfbus:tu uero mer12
ifti quidem mortem » illa inficiationê : ignorafti an peccaffes,fnnocês effe uoluiftf, eau
fam haberes, reuertere ad partes puella , quandoquidem toties fam rogas, qua rogarl
ipfadebueras.LATRO très fecit quaftionesjanïllaïnterrogatioiufta fuerit, NôfuïË
inquit iufta :nô enïm côftabat te raptorem effe, Nihfl refert,fnquft, an negauerît, erag
ein raptor etfâ fta fî negabat,&* fufta fuft optfo. An fî îniufta optfo fuft reuoearf poffit»
optio ïnqtjfemel puella datur,immutabil_s eft, fomel emiffa eftjudex quâ tulit de reo
tabellâ reuoeare nô poteft,quafitor nô mutauit pronuntfatfonê fuam, Nihfl ta ciuile»
tam utile eft,quâ breuem poteftate effe, qua magna eft: fi uokt ÔC alteram fuam optio
nem reuocare>cV deinde tertiam»nunquam conftabït quïd futurum fît, cum illa quodf
bptauerit, poffit foquenti femper optione refofndere . Tertfam fecit quaftionem,aîî
fi poffit aliquando reuoeari oprio»nunc debeat, Hac defenfîo adulcfcentfs quf nega/
uitfeui'tfaffe .FVSCVS ÔC ordinem mutauit quaflfonum ÔC numerum auxit: fecit
enim primam quaftfonem,an rapra non poflît amplius optare c*? fomekpoteft inquit,,
lex enim non adiecft quotfes optet,fod ex qufbus,Aut hoc,inquft,aut illud,nô adijcïts
neq? amplius quàm femekContra afr,Iex fubet te akerutrum optare.Tu hodie fi mor/
tem optarïs,facies quod nunquam fadum eft,utrunc$ optaueris, etiam lï non îïcet,fn/
quit, amplius quàm fomel ÔC mortem optabïs ÔC nuptias * Ego nondum optauï,optio
eftenim,qua legfttime fit,illa non eft fada legïtfmeifî prator defufffe.,nunqufd opti/'
onem uocaret?Si rapta defuiflet,raptor non fuit.Non eft fila optib,fermo eft * An pre»
ximo iudicio confîrmata fit optfo,rap_a ait, agebatur apud iudices, utrum deberet ra/
pta effe optfo ,non iudfcatum eftraptam effe debere,rapta fft.Nô inquit puelîa,qua/
ifîtum eft enim an eg-oin raptorem ius haberem , iudicatum eft habere me , uti debeo
Non poffum ante legem habere quàm raptorem.Nouiffîmam quaftionem fecit aquâ
tatis,an rapta debeat effe optio.P A s S I en V S hâc ultïmam partem fîc diuidebat , ara
fi aduîefoens malo aduerfus pueflam animo infîcïatus eft raptumut nuptias effugé/
ret,dïgnus fît qui iterum fortunam fubeat optiôis reeufata, deinde an malo anïmp fe/cerit*
VARI VS GEMINVS uïtima quaftipni uel parti, inquït,quid debeat fierf»
queritur.Duo hac adijefebat que. per fo querïputabat,an fî puella pro certo aduîefcers
tfs mortem optatura eft,non debeat illi permittf pptfp tam crudeliter ufura fua ppte/
ftate:deinde,an mprtê pptatura fit . Quid eft inquit , quare uelfs pptare nffî quod nu/
prias non uis?Hoc non tantum patfmur, fod rogamus.CoIor pro adulefoente introdit
dus eft à Latronê talfs,ut diceret,fe ebrium fiiîffe,S

CONTROVERSIARVM «.5
Varfum Gemfnum confftentem,fe non rapufffe apertfus negauit, Vtrum,inquft,fn/
uenire non poterat iudfces.Tertiam fontentiam focutus eft* Sfrapuftfndfgnum eft pu
eîlam inuftam raptam effe,fî non rapuft, nonne fndignum eft fieri illum marïtum?
SYLO POMPËIVS dixit adolefcêtem uerecundum natura c\.ruftïcipudorisnôfu
ftinuiffe côfeffionem.Non placebat Latroni coIor.Minus, inquit, ïgnofceret illi fi foit
fe rapuiffe,8

6\6 LIBEJI Q.VINTV,S
mus.utïeuetunQiïod cernfmus in fcholafticfs decIamatïonibus,co.ra uenft, omnfno
molliora ÔCfolutiora funt,in foro partem accfpfunt,fn fchola e_ïgunt,illïc iudfcf blandi
untur,hic ïnferuiunt, illic inter fremitum eonfpnantis turba intendendus animus eft,
uox ad aures iudicis perferenda eft,hïc ex uultu dicêtfs pendent omnium uukusjracp
uelut ex umbrofo ÔC obfturo",pdeû.es locp clara lucis fulgor obcacat,fîc iftos à fcho
lis in forum tranfeuntes,omnia tanquam noua ÔC ïnufîtata perturbant,nec ante in pra
tore'm corroboranturjquàm multis perdomiti contumelfjs puerilem animum fchola/
llïcfs delftfjs languidum uero labore durarunt, L E P I D V S ,uir egregius ÔC qui decla/
matorio non ftudio* at-TUs
Controuerfîa ufcefîmaqufnta »
ÂDukerum cunl adultéra quf deprehenderit,dum utîunq) corpus interffcfat,fîne
fraude fît, Ingrati fît adfp * Milcfades peculatus damnatus fn carcere allïgatus
deceflît,Cfmon fiîius eius ut eum fepeliret uicarium fe pro corpore patrïs dedit* Cat/
lias fordide diues natus redemït eum à/epub , ÔC pecuniam foluit , filiam ei fuàm ipfe
coîlocauït , quam ille deprehenfam in adukerio deprecante pâtre occidit. Ingrati reus
eft.A LBVTIISYLLI* Non me mouet pericuîum meum,fomper nos in malis no/
ftris non fortunam , fed caufam fpedauimus , Non dubito quin Callias redempturus
Milciadem,_i iam habuiffet filiam nubflem.M V S A E alfud àlfuspatf non poteft,mflîi
adulteriu carcer eft.A S E LLII F V S C I P ATRI S .Nihil fnquit filia plus ppffum da/
re quàm Cfmpnem ufrum , quandp mihi cpntfngerent ex eo nepotesfferrum ex Iege
mfhf tradftum,ad tifndidam pudfcftia.prpfjdam?Perdidfftf pecuniam Callïas.fî taies
foluifti manus : dânatus peculatus nfhil alfud haredf fuo relïnquft q*? fo patrê + C A E /
S TII PII.Non poteft generofus anïmus contumeliam patf.Meritp tu ex Cfmpne ne
potes habere cpncupifti Quid magis fn me prpbaftf quàm carcerém?npn fum fnnb/
céntfor quàm pater,nec Iiceor, qua liceor quidem. Hoc unum intereft inter parêtis ÔC
fflfj fortunam,qtiod illius calamitatum exitus fuit carcer, mearum initium , Exponam
uobis quàm in nemînem meorum ingratus fîm , Vnius Milciadfs cenfus inuentus eft
Cimon filius.nec hic quidem quicquam habuit, quod dare pro pâtre prater foipfum
poffetjn Cynegyrf domo fperare nuptias poteram,fn Caîlimachf ,nec uerebar,ne Cy
negyrus pluris fuas aftimaret manus, Redemptus Cimô redemptoris infelicitas eft.
VOTIENI MONTANI , faciat,dicat , non accepi benefïcium,alterreddidt't:certus
reddam cû tam honefte defyderaris quàm dedifti.Ego adulteros dimittam?quid aliud
facerem,fî aîîïgatas habei-em manus? egit me attonitum dolor. Non me hercule fie ex
. oraffet Mikiades pater , Nihil Calîia debeo nifi Ifbertum.Eft ufr egregfus Callfas, eft
mffericors.Sed utinam tantum aduerfus bonos maïorum infurfa effet. Si nunc manus
Cïmonis allfgantur,quâtum fuft beneffefum quod tunc foluta funt?Non ifte,infquf/
ore animo filiam amifit quàm ego uxorem , fed aquiore animo impudfcam pati ub/
luit. Vis diuitias tuas abfcondere, cum ïn eos inciderïnt qui mendicitate cenfontul'?
Nihil habet domus noftra melius quod oftendat quàm paupertatem. Da pecunïâ Mil
Ciadi,qua damnationem luat, noces erft, da Cîmonf qua patrem redfmat,pîus nô erit.
VIBII GALLI .Nuîlibi mihi felicior uideor quàm quod Milciadfs preefum fui,alli/
gatus iacebat Perfica potentfa uindexjlibertatfs publfcç affertor,iacebat crime ingra
ta cfuftatis.Adukeram dimfttam patrf,adûîteram cufnon tam glorfor»quod fiîius fîm
Milciadis,quàm quod uicarius.Quid tu p putas, pro Milcfade allfgari?ff adut/
terum folum dimkterem,exulâdum eft , Quid faciam? occidam?plufquam praftkïfti
exigïs,pro carcere exilium.Non occidam?pîufquam praftitïftï exïgïs.Vnum benefi
cium dediftf,duo petïs . Vterq? magnum beneficium dediftfs.Tantundem datfs rece/
pfftîSjCîmon quod Mflcfadem redemft,tu quod Cfmonê. Videbatur mihi omnfs nia
iorum meorum circa me turba fremere dfcentfum , Vbf funt ïllg manus qua foîuere
Milciadê ? Non mfhf occurritïnduïgêtia uxorfs, non Callfas focer,nonuIlfus,aiit rei,
aut beneficfj memoriaffeci quod foleo , nihil aliud afpexi quàm patrê.M E N T O N I S .
Cogita adulteros effo pro quibus rogas, cogita qualiûmifereri foleas.Turpe eft ab eo
dem mitti ÔC adulteros ÔCCimonem.Ego fum qui referre gratia ne mortuïs quidem
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM 617
defîno. Ita mihi ueros habere Ifberos cpntfngat , quod quantum fit , Mffcfades expef/
tus eft.PO RTIl Latronfs.Ego adulteros dimittâ? ardet cupiditate uindfda anfmus*
Has manus côtfnere non poffît Milciades,quas allfgare potuit.Si in hoc folutus fum,
redde me carceri.IIIe Gtxcix feruator ÔC Perfarû uindex orfêtisCj? domitor, cui modo
tam infîgnê trîumphum fortuna de hofte detulerat,damnatus eft peculatus, ob hoc ui
delfcet fpfum,ut innocentia eius,qua alioquin Iatere potuerat, ipfa damnatione often
deretur,damnatus eft innocens , Quis in ciuïtate mïforicors eft?nûc occafio miforicor
dix uenk,Milciades redimendus eft. Redemi corpus tuum Mïlciade,ne funerï quidê
interfuturus,in quod meipfum impenderam.Mifereor accufatoris mei,non quia per/
dfdft fiîfam,fod qufa habuit . Dignus erat Callias habere taies quales redemit , quod fî
me fn hanc ftuprorum patfêtiam redemifti,matrimpnïo carcerem prafero.Honeftius
patri aïligor,quàm adultero foîuor . Vt audiui effe qui pecuniam numeraret , mîratus
fum fuiffe in cfuitate noftra quenquam qui Cïmonem redimere quàm Miîciadem ma
luiffet. Ego ne patrem quidem meum nifî innocens fuiffet redemiffèm, B L A N D I,
Obtjcîat licet uincula3nunquam tamen effîcfet, ut non magfs carcere glorfer cp matri/
monio.Dfuerfi funt hpmfnû affedus. Tu fortaffe Callfa uincula ferre non potes , ego
adukeram uxorem, Effugfent ergo adukeri tahquam alligatas Cimonis manus? A R /
G ENTARII.Redemptum me protinus appellare ccepit de filia nuptfjs. Statim incf?
Callias experitut an gratus fîm, habes Calliâfïne Cimone, pro uno rogat duos eripit,
F VL V II S P A R S i.Dïc nunc,te carcere exemi,dum ego refpondeam,ego me cayce/
ri tradidi: nunquam effici poterit ut melius adum putem quod à Cailla redemptus
fum,q*? quod pro Milciade alligatus * Filia tua abftulk tibi generû Cïmonem ,Dudus
eft pater meus in carcerem etiamnumcaptîuisfuisplenû*iVNli GAllïONIS*.
Beneficium, inquit,tibi dedi quod filiam tibï collocaui , nunc uero Milciade grauïorê
fortunam carcere fuftines,Calliàs técum communicare dignatus eft Ego me redem/
ptum putabam3fiîia ïftius emptus fum * Steter'unt ante oculos meos maiorum imagû
nes,emiffusî"j? fede fua Milciades maieftate impératoria refulfït, ÔC îterum meas intio/
cauft manus.IVNII BASSI. Calk'g filiam uxorem duxi. Hanc tibi pater iniuriam fe
ci dum ingratus effe nolo . Pîaceàs tfbi licet ÔC iftas iades diuitias ,tantidem tamen re/
demi patrem,quanti à te redemptus fum.D I V I S l O ,L ATR O in has quaftiones dû
uifît,an quffqs gratia non retuîit cum pbffïtfngrariterteatur. Mukajfnquft,fnteruenf/
unt propter qua non debeam facere etïam fî poffum. Si non tenetur quifquis non re/
tulit gratiam cum poffet,an hic teneatur. Hoc in hac diuifît, an poffit ob id damnarf,
quod Iege fecit,deinde an facere debuerit.Nou_u.me an fi affedu ÔC ïndignatione ab/
latus>nonfuïtin fua poteftate, ïgnofcendum illi fit* Hoc non tanquam quaftîonem
fed ut illi mos erat pro tradatione autlocp. MONTANVS Vorienus quaftîonem
hanc adiecit,an gratiam retulerit CimonCalIïa.Tuliinquitffiliam tuam uxorem.filia
tua Miïciadis nurtis fada eft,rtort putas benefïcium,habere communes cum Milciade
nepotes?G ALLIO illam quaftionem duram mouït,fod diligenter executus eft,qua
folet effe fngratf fn controuerfïjs prfma,an beneficium acceperk.Non erat ïnquït,mf/
hf pna fn carcere efle,mea uoluntate illo perueneram : ita putas libentfus fn cubfcu/
lo iacuiffe ? Nullus tû erat locus Athenfs honeflfor, cf? qui Miîciadem habuerat,Dein
de ÔC illam fubfunxft quaftîonem.an teneatur fs qui beneficium acceperit quod non
petïuït.Nô rogauijïnquït, te,dediflf iftud fadatfonf tua, putafti ad gloria tuâ pertfne/
re,ita tu nô accepiffes beneficiû,fî tibi foluere Miîciadem contigiffet. SYLO POM/
P E I V S à parte Callia duo bénéficia dixit dediffe, quod redemiffet,c\. quod egentî fi/
îfam collocaffeuhoc quod focundû pofuit,nemo alius pro beneficio imputauit,in quo
adeo non eft dubium an beneficium non dederit , ut dubium fit an receperit . NI/
G ER Brutidius illas praterea quaftiones fecit , an fî fua caufafecft hoc Callfas , ut
redimeret Cimonem,an fit beneficium: beneficium enim eft,fnquft, quod totum eius
caufa praftatur in quem confertur. Vbi aliquis ex eo aut fperat qufd aut praparat,
non eft beneficium,fod confilium iôC diu executus eft, ÔC argumentïs ÔC exemplis,
Deinde an fua caufa fecerit Callias , Voluifti inquit opinionem fordium illuftrï fado
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Ff } effugere,

fl8' LIBER Q.VÏNTVS
effagere.petffti ex hoc aternam memoriam . Non magfs potefat ignotum efîe,a qtïé
- Cfmon folutus effet,quàm pro quo alligatus* Voluffti habere generum nobilem,pfg.
HISPO Romanus duram quaftionem fecit. an retulerit gratiam hoc ipfo quod occi
dft.Liberauf inquit,te dedecore fummp,inuïtp tibi beneficium dedi,non eft quod mû
rerfs.Nam ÔC metum non rpgantem redemïfti : hpc Ipcp commemorauit illos patres,
' qlîifiKasuiti'atasoccfderunt,qufïncluferunt.Colorc\:GALLIONI ET LATRO/
NI ET MO NTA NO placuit, ut nihil in Caîliamdfcereturcontumeliofe&Tredem/
. ptbrem ÔC focerû ÔC infelïcem .CAESTIVS multa in auarum ÔC in funeratorem, ÔC
menfuïarium ÔC lenpnem dixit,dum uuît illud pro&are,reddidïffe fe beneficium,quod
talem focerum habere fuftinuïffet.L ATR O dîxit,fïîîatn tuam dimfttam,quid adulte
ro facïam?pro una rogas,duos erïpfs.Hanc H y b R EA S aliter dfxft fontentiam*
Hac tota diuerfa fententia eft à prfore , etfam
fî ex eadem eft petfta materia.Iîla non eft fimiffsjfod eadem ,quam dfxft prior ADDE
VSrhetorexAfîanfsnpnprpiedinomïnïSjdeïnde ARELLIVS FVSCVS
fîc putauit ARE LLI V S FufciiSjNondices me
Caîîia ingratum,unde redemeris cpgita,merui* Deinde Fufcum cum hac à difcipulïs
fententia ei pbijceretur,npn infïcïari , tranftuliffe fo_eamirt latinum, ÔC aiebat non
cpmmendatipnis fe id aut furti , fod exercïtatipnis caufa facere, Dp,inquit3operam m
cum optimis fontentfjs certem,nec illas corrtumpere conpr,fod uincere* Tum deinde
retylit quandam Thucydidfs fententfam, ,
defnde Saluftfanam.Res fecûda mfre funt uîtijs obtentukcUm fit pracipua
in Thucydide uirtus breuitatis, hac eumSaluftius uicit,cV in fuis illum caftris ceci/
dit.Nam in fententia Graca tam breui habes, qua faïuo fenfu detrahas,deme uel
ueî deme
conftabit fenfus etïam fî non aque comptus, aque tamen integer,At ex Saluftij fonte
tia nihil demi finedetrimentis fenfus pbteft.T.aut Lïuius tam iniquus Saluftio fuit,u£
hanc ipfàm fontentiam ÔC tanquam translatant ,_*" tanquam corruptam dum transfer/
tutjobfjceret Saluftfo.Nec hoc amore Thucydidis facft,ut fllum praferat -laudatquë
non tîmet,&: facilfus putat poffe à fe Saluftfum uinci, fi ante à Thucydide uïncatur.
CAES T IV S colorem hune pro Callia habuit,obiecit ultro Cïmoni,quod paffbs efî
uxorem fuam adukeram fierf,quod non cuftodiffet,quod expedaffet dum fuperueni/
ret pater,ut fpedator calamftatis fuç fieret . Iam,inq,uit,etiam fi dimiforis ingratus es,
ego non expedaueram dum rogarer, HISPO ROMANVS hune colorem fecutus
eft,ÔC dfxft adulefcêtem tumfdum,c\. nobflftatïs fua cogftatione infolentem,inuifa ha
buïffè bénéficia fua,molefte ferentem focerum fuum dfci Callfam . Item omnem ope/
ram dediffe,ut mores puellain uitia non tantum labi pateretur, fod ipfe impelleret,ut
haberet iuftam dimfttendi caufam, nec eam occafîonem intermifîffe , fed expedaf/
fe etïam dum fuperuenïret pater:hoc fe cogïtaffe,expedat me.uuït mecum pares rati/
ones facereffeciffet fi non oftendfffet patrf adukeram filiam , G O R G O N IV S in hac
controuerfîa f génère cacozelfa ufus dfxit,ifti.dpubïfc3 adulterium eft,fub Mil/
ciadis trppheis côcumbere. Do R I O N cum dëfcripfiffet glpria fibi fuiffe carcerem»
nunquam non fo illam fortunam oftentaffe dfxft,
Maieftatfs Ixfx fit adfp,
FLamf nfus pratpr fnter clnam à meretrice rpgatus , qua afebat fo nunquam de/
cpllari hpminem ufdiffe,unum ex damnatfs pccfdft,accufatur maieftatis, MEN/
TO N î S ,Iam etïam perkuri dprmiebant,peragitur totus ordp fupplicfj,ne quid fe me
retrixnegaret uidiffe, O miferum fi quis meretricem offendït. O miferam matrera
familia , fî cufus fcemfna meretrix inuidet .nihil petentiprator negaturus eft,
M V S A E . Hic eft Flaminius qui exiturus in prpuinciam uxprem à porta dïmïfîf,
argentarii, Obfjcip Iuxurïam , obijcio lenocinium , obïjcio hiftrionicam, ïo/
cosmimicos, in cônuiuio nihil aliud quàm occidit: qui incarcère uixerunt,incon/
uiuio perierunt. B LAN D î. Ferfatur fn foro , omnes ufdeant , meretrix audfat. Re/
Ifqufa pratorfs unco trahebanwr Maieftatem tefam dixfffem a fî exeuntï obilidor
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
àco

CONTROVERSIARVM 6Ï9
â cohfpedlu meretricem nô fummoùiffet.VI B 1 1 R V F FI * Paratus erat àccufator eu
cômentar_js,afebat,quid fi meretrix defyderarit?In hoc te cum uxore non mffîmus3ut
falua prouincia fft,optemus meretrfci bonam mente, Dedïmus tfbi legatum»dedimus
quaftorem , ut tu cum meretrice cnares? meretrix uxpris loco accubuk§.mmo^r^
toris.P . ASPRENATIS. Vni fortaffe pfculp dpnauft homicidium,etiam carnifïces
ccenaturi manus abluût. PORTlILATRONIS.Neà fobrio quidem lidore pereuf
fus eft.Non ïnquiro in totum annum , una node côtentus fum Bibe Iïdpr,ut fortius
ferias.Ecquid intelligkis quomodo damnatus fîf,qui fîc occifus eft?qufd fcio,an fn eu
ius gratiam occifus eft,in efufdem etfam damnatus fît ? quantum tfbi perdfderat, tan/
tû tu merètrief dedifti.Si negaret,quos teftes haberem ? qufs enfm fn îllo côuïuïo fuft,
cui tecû fit credendû? faciîius eft, ut qui meretrici dederït homïcïdïum,neget,quàm ut
qui hoc quoq? dedit ,quic§ inde minuerit , Nunq iftud mulierum oculis oftendf folet.
aut ffta fam faépeufdfffet, IVLII BASSI .Inter temulentas relfqufas fumptuofiffïma
cnna , ÔC faftfdfofos fub ebrietate cibos, modo exeffum caput humanû fertjnter pur
gamenta ÔC iadus c,nantiû,&" fparfam in cônuiuio feobê, humanus fàngufs éuerriu
Gratulor forti tua proufncia,quod defiderantetale fpedacuïîrméretriee, plénum car
cerê dânatîs habufftî.Seruû fî uerberare uolufffes extra conufuiû abduxïfîes. RO M A
NIHXSPONIS. Quis ferret te fi in triclinio tuo ïudïciû coegiffes? Scelus eft în co/
uiuio damnarf hominê,qufd occfdere ad arbftrfû meretrfcîs ? de reo pronuntîaftï, nïfii
forte-faciîius in honorem eius décollas cf? fudicas, FVLVII SPARSI .Côtadam fans
guine humano menfam loquor,ftridas in triclinio fecures.Quis credat ifta aut conçu
piffe meretricem, aut feciffe pratorem?Cadauer,fecures,fangufnem Ioquor,Quis ïn/
ter hac de conuiuïo cogitât. Hominem,inquit,occidi,nunquam uidkalïo Cf Flaminio
pratore,omnia alia uïdïfti.S Y LO NIS POMPEI .Vïrum nobïliffîmû ÔC tantfs hono
ribus fundum turpiter meretrix clementem feciffet,crudelê fecit, Nuncfj uidï,adfjce fi
ui's,necaIfopratoreufderepotes,ALbVTlI SILI , Si qufs aût eft iudfces,qui défi/
deret,ut pratoris refera crudelitatem, quot prater hûc iuguïauerit,quot innoxios dâ/
nauerit, quot carcere incluforit,huic ego mefatisfadurû polliceor uno côuiuio,cû fua
praetura reum euoluam. Inftkuuntur ab ifto in prouincia epula,& magnifie© apparat
tu extruitur conuiuiû,diftinguuntur argenteis poculfs aurea, qufd multa? è carcere fn
conuiufum pratoris,cui ftupenti mïfero meretrix arridet , Intérim uirga promuntur,
ÔC uidima crudeîïtatis ante menfam ac deos trucfdatur.Me miforuma'mperfj Romani
terrore ïufïftf.O quf crudelkate fuperaftî çmnes tyrânos.foli tibi inter epulas uolupta
tf fuft morîêtïum gemitus,hic uîtimus apparatus c fuft,In eodem trfcîînio ufdeo
pratorê ,amatorê,foorta,cades,meretrix pratorï, prator prouincia ïmperatJn côui/
tifo conftîtuit catenatus,quï cum languenteis pratoris iftius afpexftoculos,exfftfmâs
ipfum pratoris beneficio dimittkgratias ifti agere,ÔC utrifq? manibus mêfam tenens,
Dij,fnquit,immortales tibi parem gratia référât. Quicûcg in eodê triclinio accubabat^
alius ubertim demiffb capite flebat, alius auertebat ab fila crudelkate ocuk>s,aIfus ride
bat,quo gratior effet meretricï.Hic ifte inter uarfos conufuarum uultus fubmoueri iu/
bet miferû,ftare ad prabendas cerufees in focû.Interfm dfflinguitur mora pocuIis,nec
fobrij quidê carnfficis manu, ciuis Rpmanus pccifus eft. Npn petoquo minus fecuri
percutiatur.Illud rogo , legf potius cfj feorto cadat.Memêto terrorem imperio quart*
non obledamenta mulierculis. Quid ego nunc referam iud.Iudorum genera,fàItatfo/
nesiÔC illud dedecoris certamê,prator ne fe mollius moueret an meretrixX A P I T O /
NIS ,Exurgite nunc Bruti,Horatij,Dec_j,8

tzo LIBER aVINTVS
. Heu quàm dffffmilfs exitus initijs adeft *Accufauit te,a,uïs?Po*Ro.Iudicarunt te qui?
teprator damnatum pronuntiauft}occfdît meretrix, B VTEONIS.Vtiftecum ami/
, ca cccnaret fucundîus,homo occifus eft.Nunqufd iudices unquam pro roftris uidiftis
. corrupït,dû
prâetorem cum meretrice cnnantem?V OTIENIMONTAN I.Qui fîc conuiuatur,
quo modo irafeitur ? Damnaturi iurant nihil fe gratfa,nfhil precibus dare. PoftuIo,uc *
in hanc legem iures, Maîeftas Po.Ro. per omnes nationes,per omnes diffufa prouin/
cias ïn finu meretrfcïo facet . Ea fmperat pratori noftro . qua prpftitit:cufus pfeulo
nemp fo abftfnuît. nffî quf pepereft fuo. Conuïuas tuos ïpfa narra,fuere credo tribunf,
fuere prafedï,fuere équités Romani,cum ijs ergo prator.C AS SU SEVERI.Nede
feruo qufdem aut captfuo omni Iocp aut omni génère, aut per qups libebit,aut cû qui
bus libebit.fupplicium fumi fas eft,adhibeturc|? ad ea magiftratus pb euftpdiam nô la
titiam.TR I A R 1 1 -, Qup crimine damnatus eft? cçdis,non tamen in cpnuiufo occfde/
ratjAnfmaduerte diligenter,meretrix,neïterum homiçidium roget. MON TAN VS
VOTIEN V s has putabat quaftiones effe,an quod qufs in magîftratu peccauit pro/
les uindicari poffît,maïeftatïs Iafa reus . Vnum enim quod tueri fe fadp nô ppteft ad
ius confugft,&. dicte fe hac Iege npn teneri, Num quiequid peccauit ïn magîftratu ali/
quîs,mafeftatem ladft,Puta aliquem , dum magiftratus eft patrem fuum pccïdere,ue/
neno uxprem fuam necare puta, npn hac Iege caufam dieet3fed illis parricidfj ÔC uene/
fîcij* Vis foire non à quo fiât ad rem pertinere , fed quid fiât? prfuatus poteft accufari
maieftatîs lafa , fî qufd fecerft quo populi rpmani mâîeftatem laderet,Puta amicam
habet proconful. ideo maieftatîs damnabitur ? Quod amplius dicp, puta matronam
prpcpnful eft,adukerfj caufam dfcet nô ma-éftatisê,fîngula,inquft. aftima
qua obfjcfs,Si tantum amicam habuiffet, nûqufd aceufares ?qubd animaduertiffetïni
aliquê nullo rogante , nunqufd accufari poffît ? Si npn omne nô redéfadum hac Iege
uindicari poteft,an fd quod fub autoritate publica geritur?Nam Cum adulterium com
iriîttît tanquam ciufs peccat,item cum ueneffcfum,ctim animaduertit autoritate pub/
Ifca utitur , In ep autem quod fub pratextu publica maieftatîs adione uindicandum
eft.Dic enim mihi, fi cû animaduertere debeat, nec legitïmo cultu ac more fblênï ufus
interdiu, tribunal confeenderit conuîuialï uefteffi cum claflïcum canere debeat , fym/
phonfam canere iufferit,non ladet maïeftatem?atqui quûd fecftfcedfus eft,ÔC compa
rauit.Deïnde fî poteft uindicari maieftatis Iege id quod proconful, maieftatîs publica
ÔC iuri ÔC apparatus eft , peccauit,an hoc ppffit? non poteft,fnquft,nihfl enim detrada
' eft populi romani magnïtudïni.Is Iadit populi romani maieftatem,qui aliquid pubîï/
co nomine facit, tanquam fi legatus falfa mandata affert. non aliter quàm pppulus ro/
manus dederïtjmperatprfdus pereuffît, uidetur pppulû rpmanû percufîïffe,8£cpn
tïnetur fnito fndere:nûc nec uiribus quicquam populi romani detradum eft,nec opi/
nïoni eius ïmputatur,fî quïd fecit, non pppulus romanus* At ex te cateros âeffimant*.
Nonne 8£ ante hune alfj fuerunt ex qufbus aftimarippflït?&ppft hune erunt.At fin/
gulorum uitia nemo urbibus aferfbit . Attamê fadum ipfum turpe eft: fed multa alia,
nec ideo illis populi romani maieftas ladftur . Nemo penè fîne uftfo eft,flle fracundus
eftjflle îfbfdfnofus eft,non tamen fî cum aïiquo imitatum eft malis , eo ftatim maieftas
Iadit: deinde ad fadf fpfîus aftïmationê uenït,£

CONTROV,ERSÏARy M 6il
fed fîc agére debemus, tanquam pro fado non emendatp, non foeïerato tamêjtem ne
gabat fe pro Fiamfnfp narraturum MO N T A N V S ,fed hfs qua obtjcfuntur refponfii/
* rum, Afebat autem illam fontentiam Ruffï Vïbfj,cplprem adipnis effebpnum, Sene/
tionfs effe,bonum fo habere anfmû pro reo , fn quo libido omnis fntra meretrice effet,
crudelitas fntra carcerem.Ipfe Montanus fllum locum pulcherrfme tradauît,'_*j multa
populus romanus ïn fuis imperatoribus tulerït,In Gurgite Iuxurïam,ïh Manîio fmpo
tentïam,cui non nocuit ÔC filium ÔC uidorem ocddere.in Sylla crudelitatem,in L* Lu
cullo auaririam. In pratore,fnquit,cum illi conftiterit abftfnentia,dilfgentfam excu/
tiatis quo modo una node canauerft, utrum tamen,inquir, iniquf eft quod obrjciunt,
quod damnatus perierit meretrice ppftulante. pratori perire damnato, Colorem
FVSCVS A R E L LIV S hune imroduxit,ebrium fuiffe,nefciffe quïd fecerit, S Y L O
PO M P EI v S hoc colore ufus eft,non putauit ad rem pertïnere,ubï aut quando perk
ret qui perire deberet.TRI A RI VS ineptum introduxit colorem. Sermo erat,inquir,
in cônuiuio , contemni nimiam pratoris lenitatem : alios fuiffe pratores qui quotû
die animaduerterentjhuius anno nullum fuiffe occifum.Dïxït aliquis ex conuiuis.Tù
ergo nunquam iratus?dixit ÔC muîier,ergo, nunquam iratus, quod clementia fua Con/
temptui elfet.Curabo , inquit , fcïant non deeffe mihi fceîeratum, quem uidere Iucerrt
ultra non oportet : occifus eft, qufa damnatus fub pratorfo fuerat . Quo tempore?
Eft enfm ullum tempus quo nocens perfre non debeat? GALLVS VIBIVS dixitj
meretrix orauk,timebam me hercuks,ne exoraffet ut occfderetur,aut indemnatiis ui
ueret. Ex altéra parte multa bene dfda funt , miika corrupte: ïn deforiptfone fupplicfj
utiq? illi qui uoîuerût omnia légitima fupplicfj uerba infentêtias trahere, in uitia fnci
derunt:tanquâ dixit TRIAR1VS , Summoue,audfslidor,fummoueàpratoremere
tricem:hoc loco non maie adieçit,tierbera,fed uïde ne m'rga tua pocula noftra diftur/
bent. SYLO PQMPEIVS dfxit,defpolia,meretrix agnofcïs hoc uerbum?certe pro/
uîncfa agnofcft , Sylo Pompeius homo qui iudicio cenfobatur ,ÔC ipfe ad hanc defori/
ptionem acceffît, nimium tamê maîi fecit , ait aniniaduerte meretrix,àge Iege, quicc*?
enim Iege hic agit ?HISPANVS dixit , âge Iege , tibi dicit Flamïni,uiue fîne meretri
ce, cïna fine carnifîce , A R G E N T A R l V S in qua folebat fchemata , attredatio/
nem uiolêtiffimam fregit, âge Iege,fcïs,ïnquit,quid dfcatjnterdiu age,fn foro age,ftii
petlidor,id eft,quod dicit meretrix tua nunquam fo uidiffe .MONTANVS VOTI
EN V S dixit,percuffurus lidor ad pratorem refpexft , prator ad meretricem. : ;
VIBIVS GALLVS dixit, îidori quia bene percufferat propinatum eft . Illud quod
tanquam Latronfs circumfertur, non effe Latronfs pro teftfmonfo dico, ÔC Latronem
à fententia inepte tumukuofa uindico : fpfe enim audiui Florum quêdam auditorem
Latronis dicentem,non apud Latronem,neq? enim illi mos erat quemcunq? audire de
clamantem :declamabat autem ipfo tantum3ôc. aiebat fe non effe magiftrum,fed exem
pîû,nec Iuh'o, nec alfj contigiffe fuo.quàm apud Gracos Niceta,apud Romanos La/
tronf. ut à dïfcip ulis non audiri defyderarent, fod contenti effent audïre.Initio contu/
melia. caufa à derfdentibus » difci'pulf Latronis auditores uocabantur, deïnde in uftl
uerbû effe cpit,cV promïfoueponi pro dffcïpulo audkor,hoc erat nonpatientiam
fuam , fed eloquentiam uendere. Vt ad Florû reuertar,ille dixit in Flaminïo,Refulfîc
inter priuata pocula publica focurïs acies , inter temulentas ebriorum relïquïas hu/
manum euerrkur caput , Nunquam Latro fîc compofuïffet , ut quia publicam fecii/
rim didurus erat, diceret, priuata pocula : neq? in tam molle compofîtfonem eius fem
tentia euanufffet , neq? tam incredibileis unquam figuras compingebat, ut in ipfo tri/
ciinio inter ledos&. focosc\*menfaspercuf_um defcriberet Ille cum in hac contro/
uerfîa defcrïpfiffec atrocitatem fupplfctj,adfecft,quid exhorruiftfs iudices,meretrïcïo_î
lufus loquor.Et ille dixit, minus notam fententia, fed minus bonam.In fockim noftfS
. prator populî romani anfmaduertft,cum prfuata uoee, tumukuario tribunaïi, ebriuss
fortaffenec çalciatus quidem,nifi fî ut omnfa expedaret meretrix, diligenter exegit.
RVFFVS ViBIVS erat qui antiquo génère diceret :belle ceflît illi fentêtia fordfdfo
ris nota:prgtpr ad occidendû honrinê foleas popofcft*Àlterâ;efufdern generis3fed no
, " dufdem
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

6ZZ LIBER Q, VINT V S
eiufdem fucceffus fententiam,cum deploraffetconditionemuioïatam maieftatîs, con
fuetudinem maiorum defcripfiffet,qua femper uoluiffent ad fupplfcfum aduocariVfen
tentfâ dixiuàt nûc à prçtore Iege adû eft ad lucernâ,P OLLIQ TAMEN ASINIVS
afebat hanc fe fententia recipere,V I B IV S de oratoribus , qui uerba antfqua ÔC foidû
da confedatur,8

CONTROVERSIARVM ?..

(,24 . LIBER Q.VINTVS
in ïrrftum reuocarf qua gefta funt, dono quod fndfcauerfm * A R G ENTA RIV S dû
xft,ex altéra parte,miferforem fe nunc effe , quàm cum ignoraret fuos,ÔC cum tormen
ta patrij animi dëfcripfiffet, ait, etiam nunc pacffci uolo, qufd do,ut Ifberos meos recf/
piam?qufd do ne agnouerfm? Indfgnabatur c A ES TIV S detorquerf ab fHo totfes,&:
mutarî fontentias fuas,qufdputatfs,afebat, Argêtarium effe,certiffîmum fus eft.So/
lebat ÔC grâce dicere , Fuerat enfm Argentarfus Caftfj audïtor,
ÔC erat imitator,* Afebat inuiçê. qufd putatfs effe Cafti'um , nffî Caftfj cfneren_:&. fîc
folebat iurare,per mânes praceptorïs mei Çaftij3 cum Caftïus ufueret. Omnibus aut
ïnfîftebat ueftïgfjs Caftfj , aque ex temppre dïcebat,aquecontumel'ofe,muIta fnter/
ppnebatjjllud tamen optfma fide.prejlitit., cum uterq? gracus effet,ut nunquam gra/
ce deeïamaret,illps fomper admiraretur qui nô fuerunt côtenti unius lïngua elpquen/
tia,cum latine dedamauerant,tpga pofita fumptp palk'p , quafi perfona mutata redi/
bât,6«. grâce declamabât, ex quibus fuit S A B i N VS CLO DIVS, in que unp die ÔC
grâce ÔC latine declamâtem multa urbane dida funt. Dixit Aterïus quibufdam.qu.ae/
rentibus pufillas mercedes eum accepîffe cum duas res dpceret,nûquam magnas mer
cèdes accepîffe eos, quîErmeneumata docerent.MOEÇENAS dfxft,
CASSIV S, SEVERV S uenuftiflîmam rem ex omnibus , quf ab auditione eius cum
rediret,interrogatus quomodo dfxfffet,refpondft maie uïdt+.G LY C ON dfxit,
.GALLIO autem elegantiffîmedixità parte patris,cumi'nuîtfma parte fe
ftamentf fi'guram tradaret, quandp egp mprtuus erp, tunc mfhf hgresfit, uis interrp/
gem uter?TR I ARI VS dixitjà parte educatoris. Ergp egp tpllerepptuijeducarepo/
..tui. tacere non pptui*
Vfcefîma foptfma controuerfîa.
QVi patrem pulfàuerft,manus ei pracidantur . Tyrannus patrem in arcem cum
duobus filfjs accerfit ,imperauk adulefcentibus, utpatrem caderent , Alter epc
his pracipitauit fe,alter cecidit,poftea in amicitiam tyranni açceptus occïfo tyranno,
pramium acçepit,petûtur manus efus,defendit pater.c A E S TI I PII. Felicïo.r effem
fi plureis reos defenderem. TRIARU .Hac uulnera qua in ore uïdetis meo, poftea
JFeciquàmdimiffusfum.IVNli GA'LLIONIS Gratias ago fïîio,quod me npn re/
lïquit folum tyranno,quod manus illius funt,ego iuflî, ïtaq? crïmïhï meo affum,Amf/
cus,inquft, tyranni fuît , âge hoc tantum fïlïus meus in arce ffmulauït ? Procumbo. ad
genua ueftra iudices,ille côtumax,qui cum uapularênon rogaui . M.y SA E, Occifus
eft: tyrânus , à quo putatfs , nifi ab eo qui patrê pulfare no poterat ?pracfdetîs tyrânici
, dx manus?qd hoc eft?integer tyrânus iacet, pracidunt tyrannicida manus:pa_riprae
cidite,neuindicem filiû prppter quem ne à tyrâno quidem ïmpuneuapulaui:poftqp
occupauit arcem,focuti funt illû homicida,fecutf ueneficï, fecuti quifquis pulfare pa/
trem poterat: neceffe fuit patrem cadere,tam hercules quàm neceffe fuit fpolfare tern
pla,ufrgines rapere,Aiebâ,fili fortius feri,tyrânus fpedat > Si talis erat fiîius meus qua
Iem defcribitis,nefcio cuf magfs expédient tyrannum ufuere , O quantum iftis debe/
mus manfbus,per quas fam nihil neceffe eft, Occidit tyrannumjfic huius ïratg manus
feriût. Cum occideret tyrânmn ,fîc afebat, Pater te fnterffcft,pater ferît,fîc feriunt qui
uolunt.Tecum filï ïnconfiderata pïetatis queror , Valfdfus patrem cecfdiftï qua m,
iuffît tyrannus ïratus,iacêti fpfas cadauerïs manus ïn me fngeflîfti, F V LVII ,S p A.R.
SI. Taies fuerût ex qufbus poffet alter contemnere tyrannum , alter occide're,tVL ï.I
BAS S i.Compreflas filij mantis fn os meum împegi, çadentem confolatus.fum. :
PO R T II LATRONIS. Cade , inquit,patrem dum ego négligés fum,occupauit fe
ex arce fiIius,hoc non eft patrf parcere fod fîbf* Dura fïli, ad tyrannum tibi per patrem
eundum eft.Tenent ecce cruentum tyranni' caput, nunc illas pracidite. BLANDI*
Vt uidi tyrannicidam exarcedefcendentem,nihïl prius quàm manus ofouîatus fum
POMPEI SYLONiS .Vtrum ex filfjs mefs probatfs?aker fopccidît3alter tyrannum*.
nemo ïus habet ïn iftas manus, mee. funt ifta.Etfam cum tyranno feruirent. mihi paru
erunt,ita mihi fuperftïte fïh'o mori Ifceat,ut ego fllum qui morimaluftparricidam uo/
caui.A REll 1 1 .
y §cI. PATRI S *Rogo uos per fecuritafer_ipublicani,per modo
F
-:,...-'' .,.

CONTRO VERSÎ A RVM élf
iteftitkta îibértatfs latïcianiiper Cohiuges Iiberosq? ueftros: nemo tam fuppïiciter ali/
diuit me rogante cum uapùIare\Quàm languida cadentis erant manus,non putares
illas tyrannicidiû poffe facerefiftae mihï falutares porrexetût cibos,ifta potioncs, nun
«jiiàrri tamen indulgentiores fenfî manuS,quàm cû me caderent. V O T I E n I MON
;TANÎ*Pereànt,inquit, potius quàm fînt, qui tam fortiter loquantur. Vix inuentus
eft qui tyrannum occïderet*Filïrortius,ïnquït,fcrï, ne nos colludere tyrannhs intelli/
gatffufpêfas Ieuiter admouebât manus filîus,fîmulabat idus,pater gemkus.Sf qua eft
fidesjïratus filïum extulï,qtiod me no ceciderat, Neceffitas magnum iitimaha ïmbe/
Cillitatis patrocïnium efi.Htec exCufat Saguntïnps , quam uis nph Cecfderïnt patres*
fed occiderint, hac excufat Rbmanps qups ad foruilem deledum Cahêfïs ruina cpm
puîït,qua quîcqufd cpegft défendit. Illequoq? mfhi pegciffet fî unfcus fufffèt, ille me
fratri relfnquebatjhfc tyrâno. Etiamnum,fnquft3in facie tua uulnera apparent, Fîlî no
cet tibi quod tamcito occidfftf tyrannû* M ENTON I S * Quaerftfs qufs hac fecit ùuU
liera? ille cuius cecfdftme ïn funere mànus.Ita mihi liberoÔC uiuere tontïngat ÔC mô/
rkïta oculos meos filij manus operfant,ut ego fnter liberos meos fortiof ftetf.Ex altéra
parte ARELLII FVSCI PATRIS *Tamdfu Cecfdit patrem donec placeret tyran
rib fatèlles,quid tu? Tu tyrannicidïum facere non pbtesi nifî fn pairrfcfdfb exefcueris
jrriâhus ? Pater, inquit, adeft:malo, non énim tantum patrem, etïam patronum cecïdf/
fti, îVLlt BASSI. Quonïameb foelerum peruentum eft,ut parricida pater adfîc,
non ïftius àdubcationi adfum, défendit enim quamuis nocentem, Ecquid agnbfoitis
indulgentïam ïllfus? Frater qui maluit perire quàm patrem cadere,infelïx Caufam fu/
am cum fratre itingébàtfoxdamat ifte,nihil illi mâdaui,ego tibi ÔC pro illo fatïsfacïam.
Ut ualidiu$,fnquit,Caede_-et* Pro Repub, inquit»feci. Vis tu pudorem habere, nec im/
putare Reïp.idem quod tyranno? Pater, inquit,mihi adeft. At meheïcuîes frater non
adeffet* HabUïfti",fnquftjquod tyranno iadares, Frater maluit mori, quifquis cadeh/
dus erat,quamuis quifquis ifte ttadébatur.Tyrannum,inqm't,occidi,at patrem quan/
tulomïnusquàmoccidifti? PpMPEU SYLONIS* Gaudeo in fubfellfjs iftius effe
patrem,quomodo enim aliter effïCefe potuiffom ut uulnera éïus uideretïs ? Non mul/
tum refert mea ubi fit,ab hac parte crimen bbtjcftur, ab illa ofténditur * Grauior teftis
effo folet q à reo furgit. Talis prorfus pater, que nemo alius pbffet càdefe,nffî amicus
effe poffet tyranrti , Frater perijt ne parricfdfû aut faceret aut uidefet,In illa praécipitia
non minus inquam fratrem fugit quàm tyrântim; CORNELli HISPÂNI* Defoen
débat cruentus pater,uexato Iaceratocp corpore uix agnbfoendus,piitares duos fuifle
quf cécidiffent:!ecit quod debebat qui patrem ceciderat, amicum occidit. C A E S T J I
PII* Ego,inquit,cafusfum,pànâremftto.Mirarer nffî pfp tam bpnp pâtre fuiffet ç|
mori uelIet.Dfgnus eft quem înuftum uindicetis,quia apud uos tantum crudeles pa/
ires uïndicantur,Pater,inquit,iufîît,ergo frater tuus impfus fuit,quf patri non paruft*
Si quando lente parebant fatellkes, aiebat tyrannus,non fpedatïs quemadmodum pa
ttem céciderft * Qui patrem cecfderft, manus eius pracidantur, hanc legem mpfiens
laudauft tyrannus,Nouiffîme inter filïum ÔC patrem tyrannus interceflît, an nô quif/
quis patrem cecïderïtpuniatur*Inîege, inquit5nihilexcïpitur,féd multa quamuis no
excipfantur întelIigûturJEt fcrfptum legis anguftum eft,interpretatio diffufa eft,qua/
dam Uero tam manifefta funt,ut nuliam cautionem defiderent, Quid legis ïntereft,ex
cipere}ne fraudi fît ei qui per fnfanfam patrem pulfauft , cum illi non fupplfcîo fed re/
medio opuS fit. Qufd opus eft Caueri lege,he puniatur infans fi pulfatierit patrê?quid
opus eft caueri,ne puniatur, fi quis aut patrem fopftum, aut fubfta corporis grauitate
collapfum excftauit,cum illa non iniuria. fed medïcina fuerit ? Nondum de proprfa,
fed de communi Câufa loquor. Si officiofo quis cecidit patrem non pulfauit»puhkt
débet? Hanc quaftionem in partes plureis diuifît,ari tutus fit qui tyranno iubenté fe/
eit.Cogftate quàm multa tyrannus exegerft. Pro publica innocentia eft,nô licere hoc
quoq? tyrannis,ut nos faciant nocenteS.Tyrânno iubente fecit, miferior fuit ipfo ua/
pulante.îlle non dicitur facrilegus qui deorum immortalïum dona manibus fuis tulit
ad tyrannum,aut qui funeftas tyranni imagines inter effigies deorum immortaïium
G g confe/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

M .LIBER Q.VINTV3; >
confecrauit.An tutus fît qui pâtre ïubentefedtnon cecfdït3fed parut.:&_ï.i.d dixftflt
narrationfbus,Stabat côtumaci frater uultu,fntellexft nô ppffe cpgf à tyranno. An tu/
tus fît q pro patria facit,an hiqp patria feceritJtê an illo tûc tge cogitationê tyrannici/
dfj habueritjcV hoc anfmo cecfderft,ut adftû faceret fibi ad amicitia tyrânf. m o NTA
NVS ÔC illam quaftîonem ultfmam fecit,An etiam fî quïd peecatum eft,tanto mérité
reclemptum fît? G A LL i O illâ quaftionem prima fecit . An uitio exfi patris, nullius
fît nifi patris. Inuitû, inquit, me nemo ufndfcaret, fî à quolibetalieno cafus effem, ÔC
noîlem agere fnîurfarum,nemo nomme meo ageret: atqui nihil intereft: prna maior
eft eius qui cecïdït,itis idê eius qui cafus eft, Côtra aft pmnibus adfonem dari, nô em\
priuatam effe iniuriam fed publicam:ïtaq? nec taxatïpne defungï damnatum, aut fnia
riarum pfna,fed manus pendere:ad omnes patres pertinere hoc exemplum, ad om>
nés fïlips,a. ad ipfam Rempub,taies effequi fiant tyrannf,certe quî tyrantiprum ami/
ei.Et ultimas has fecit quaftiones.An fî pïoanimo fecft non teneatur3an bono anfmO
fecerft.Et ïn illa quaftfone Latronfs,an tutus eft quf pâtre uolente fecerft,Nunc.fncjk
fïngïs in filfj patrpcfnfum,fod tunc npîuiftf. Et adiecit,ne dïxerïs ïdem uplufffe patrem
quod tyrannum, Quarïtïs utri paruerft? Tyrannus illû amauft tâquam fîbf paruïffet*
Pater,ïnquït,upluit:fta tu npn tyrannp tantum,fod patri parrfcfdfp dignus es,Cum dé
fcripfiffet ïmpîum in fratrem,impium in patrem, adieeït, Tyrannum qupq? tunc cum.
amare deberes occidîfti, MONTANVS partem accufatprfs decIamauï^cV hoc colo
re ufus eft:ïndulgentiffî'mum fuiffe in fiîios patrem , nîmfam pietatem eius fuiffe no/
tam tyranno.Itacp _Hum qui quareret pudïcïs dolorem ex impudicitia, contumacïbus
p_feruïtute,pijffimo patri tormentum quafiffeexfiliorum impietate:8£ dixit ilîuni
anfmofe îoquentem,quf iuffus eft prior patrem cadere, Qufd fî non cecidero, inquit»
quïd fadurus es?tprquebïs?occïdes?pIus eft quod râperas, quàm quod mfnaris. Cer
tamê erat fn uno homfne,utrum plus poffet natura an tyrannus. Cade,fnquk,non cas
do:uerbera,nonferio.Hac fratre audfente. Etflluddfxitcum promitteret amicitiam
tyrannus,magis pramium extfmuit tyrannici imperfj quàm fmperium.Et cilm defori
pfîffet cfcatrfces pulfati patris, Et forma eft adhuc facfei, dixit, ab utroque cafum pu/
tes. MONTANVS tamen aiebat , nihil poffe melius dïcï, Ex hac parte tyrannus iu/
bet, ex akeralex uetat,morieris fi cecideris, morere ne cadas. C AE sTI V S dfxft,T$
rannus fmperat utpatrem cadas, non eft n8uum,noîuiftî facere. Laudaturum mepu
tas? ego uero non Iaudo,akerius ifta gloria eft,tu fratrem ïmftatus es, ARGENTA/
RIV S dfxft,Tu patrem cecfdiftf,cû ÔC legem nofles,cx: fratrem, MON TAN V S di>
?»it,Parricida effê uoluifti.ufolaftî patris corpus,fratris beneficiû, Ab altera,hoc colp/
repmnesdedamauerunt tanquam pâtre ïubente feciffet. TRIARIVS dixït,Infilf|
mef manus fncurrf, B A S s V S I V LI V S-* Ego me filfj mef manu cecfdi. H A T E R 1/
V S dfxft,Agp gratias tyrannp, qupd alterum filïum meum cuftpdirf iuffît, ne mpri
ppffet, cAE STI V S ait fn narratfpne*Tyrânus iubet cadere,exppfîta tprmêta funt,'
quid faciat?morïatur inquis?hoc dicis,ne cadat patrem, occidat, F V S CV S A R EL/
LI v S dixit, Compledi uolo iftas manus optime de me etiam ante tyrannicidïum me
ritas, GALLIO dixit,Vïderit quantum fibi fo putet debere Refp.ego plus me quant
illam debere fibi iudico,diffîcïlïus eft quod me ïubente fecifti. MONTANVS VO/j
TIEN V S dixit in narratione, Si perfeueras filï,fra.rem fequar.Viderïs utrum patrem
cadere malis an occidere, Hanc controuerfiam ÔC ab Iulio ÔC à Sabino bene déclama/
ri memïni,cum deferiberet tyrânum occifum3&. cum ïngêti gîorïa ex arce dedudumi
O te parricidam,nifî poft tyrannïcïdïum qupque ïntelligas,quantp melius frater tuus
beneficio perierit quàm tu occïderïs,Illud non probauï>quod multa în re fouera tenta
uït falfo dicere.Erat autem urbanïffïmus homo3ut uobis fape narrauf, ut quiequid illi
in eloquentia deerat,urbanitatepenfaret*Memfnfmus cum fllum Syrfacus Vallfus hc*
mo difortus accufàret,cV ufderet latînum Calumniam teftem cîrca coronam fudfctj ob
uerfarï,&: toties occurrere euntf Syrfaco,ô_" quarere,quid haberet fpei,deinde poft im
dieium,cum Syriacus gratias illi ageret,quod tantam curam fui egïffet, At mehercu/;
lesjinquit, timebam,neuno rhetoreplus haberemus:2C teftis produdus eum interro^
... . - " gatisa
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM éi?
gatus effet,an accepfffefà pâtre feftertia ? dixit quod accepfflèt, an haberet, negauif*
Deinde interrogatus an Calumniam haberet, Ipfe,inquit,negligêtiam meam noftf,an
habeamnefcfo,accepfffemefcfo:c\rïn Domitium nobilfflîmum ufrum in confulatu
cum thermas profpicientfs uïam facram adifïcaffet.cepiffet deinde rhetores circum/
irec\.decIamare.Ego,inquit,fciebamhoctefadurum,S_: matri tua quarenti de tua
defîdïa dixeram Duas eius urbanas res pra
terire nort poffum,fecutus erat în prouinciam Cretam Occium flamam procôfulcm.
Graci cceperunt in theatro poft_ilare,ut Sabinus maximû magiftratum gereret.Mos
autém éft barbam capfllumq? magt'ftratuf Cretenfi'Um fummittere. Surrexit Sabinus
ÔC filentïum fecit,deinde aït.hunc magiftratum ego Roma bis geffî,bis caufam dixe/
rat*Gracî non bene intellexerunt,fed bene interpretati à Caefare petebant, ut hono/
rem Sabinus ÔC tertio gereret* Poftea defnde offendit illos tota comïtum cohors, op/
preffî funt irt ternplo ab omni mukitudïne qua poftulabat, Ut Romam Sabfnus cum
Turdo proffcifceretur.Bfâtînter fnfames maxime ÔC inuifos homïnes Turdus. Cum
Turdus promftteret ïturum fe^tit inde poffet exfre, Sabinus filentio fado, ait, Ego ad
Caefatem nort fum kurus cum mattea* Poftea hoc Sabfnb cum caufam dïceret obie/
dum eft.Mukâ illum diforté dïxiffe memini, cum introdudus effet ex éâtcere in fena
tum poftuIaturus,ut diatiam âccïperet. tunc dixit de famé queftus, nihfl onérofum à "
uobis peto,fed ut me aut mori uelftis aut Ufuere: atq? illud dixit, Nolfte.inquft, fuper/
be audire hominem calamîtofum * Sape qui mi'fererf potuit, mifericordfam rpgat. Et
cum dixiffet Senianus locupletes in carcere effe,hOmo, ïhquit, adhuc indemnatus, ut
poffîm uitiere5pariîcidas panem rogo. Cum mouiffet homïnes ÔC flebflf Oratione ÔC
dïforta,redrjt tamen ad fales,rogauït ut ïn Latumïas trahsferretur,ne,inquit,quêquani
Ueftrum decïpiat nomen ipfum Latumïa, minime Iauta res eft: hoc retuli ut ôC ipfum
homînem ex alfqua parte noffetfs, ÔC illud foïretis quâ difficile eft, nattiram fuam effu/
géré. Qliombdo poffet àb illo obtineri ne in declamationibus ïocaretur quiiocatuf
in mïforfjs ac peri'cLilis fuis, in quibus iocari eum non debuifle quis nefcit ? potufffe.
quis crédit ?MVRRHEDlVs non degenerauit in hac controuerfîa, nam colorera
ftukiflîrntim induxït. Voluit,inquït,&" hic fratris feqUi exetnplum,dum reti'neo, dum
ludorjtiîfus eft patrem cecidfffe, Vnumexhfs quos audfuf déclamantes fcio MEN/
T O N E M ufum non patrono patre,fed aduocatoj ipfum tyrahnicidam induxït dïceri
tém,c\. colore ufus eft.Non ïuffum foàpatre, qufa aiebat inçredibîle omnibus uideri
patrem coram tyranno cadi fe iuflîffe,fed fn ijs effo tyrannïcida. confilium, ut per hoc
ad amicitiam perueniret,per amicftfam ad tyrannicidïum.Hac eius fententia îaudata
eft, cum deforiberet fe patri manus afferentetn. Nihil in toto tyrannicidio diffîcilius fe
ci. Illud dixit, iam tum fadum effet tyrannfcfdfum . fî me frater non reliquiffet * Et il/ <
luddixft. Vos ego tunc refpexftempla,Ieges,Refpub.namfî me tantum fpedaffem*
facile tyrannum effugiffem,illà.qua frater effugerat*
VICESIMAÔCTÂVÂ C O N TR O V ER S I A,
QVïdam duos filfos fub nouerca amifît,dubfacrudïtatïs ÔC ueneni fîgna înfecutà
funt.Tertium filium maternus auus rapiift>quf ad uifondos agros non fuerat
admi_Tus:quarenti per pracbnem,dixit apud fe effe, accufatur de ui, IVNH GAL/
L I O N î S . Violentus ÔC fmpotens fenex hominem liberum è finu meo rapuit, quod
feruare tibi difficile eft.auodona, Quoties miferum me puer audies ? nouerca j quis
eft ? fugitiue rédudus es. Habui filiam, quamuis ïfte unus fiîius fuperfît fcundam,
Q uâm indtitgenter puerperia diuifit, natus eft filfus, dfxft, fflfus hic meus eft: natus
eft aker,dixït,hic matris eft:natus eft tertius* dixit, hic aui eft , Cum quareret filfum,
erant qui fuaderent ÔC dicerent, tace, meruit excludi. CAESTII PII* Quam eau/ :
famrapiendi habebat impotens fenex, nunquid fratres eius occideram ? Ignofoite
mihi fi tanrum filia meà mandata narro,hanc folam ex meis morientem uidi , habui
filiam , de omnibus meis habui dicendum. Habitu uàgabatUr lugubri fordidaq? pra/
texca,omnes illius miferebantur,quofdam etiam dïcenteïs audïui,quid ? ifte puer ma
G g * trem
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

61$ LIBER Q.VINTVS
. .
trem nbnhabet ? patrem non habet ? auum non habet ? A RELLli FvS c'ï P"_*_>
TRIS* Très fiîios filia mea debes, unum mihi, fine apud me nutriatur * Qufd tiffies
." ne admfttare cum uenerfs? expofufffe hadenus fuuet.Iam nunc fortuna, aut nouerca
. narranda eft,ut ufdft me,hafît complexibus meis.puerum ofoulabar mifer,ïntetroga/
' bam de fratrïbus,dum interrogo, dum fleo, perueneram domum, Rogo ne hoc eau/
fam meam peïorem fecerit, quod ille quem rapui unfeus erat. VO TIENI MONTA
Ni* Mïttis pracpnem,adijce illi pmnïa infignfa,hfc puer matrem perdidftffratresàmi
fît,nouercamhabet*A_firmotibfnonfndicabit quffqufs fuerit, erras ÔC ueheméfi.er
erras,filios quos perdfdiftf,non quaris,quaris quem non perdfdiftf. Vtra tandem fu/j
ftforquerela eft? pater ab aUô unum repetft,auus duos à pâtre. VIBII RVFFI.Ra/'
ptor ille ÔC fmpotens,dum morfuntur nepotes meï,ad fanuam fteti, plus habep , quod
auo,quàmquodreotfmendum fit. FVLVII SPARSI. Vnus périt, alter périt, to/
tfes fortunam accufas,nunqtiam nouercam. Facïnus indfgrtum, puer ad fuppîicïum
indicariàpatrequaritur. Ad agrotantem nepotem tient', norifum admïffus, haduïs
: uera fuit, AR G EN TA R I I, Pater qups confcïps habuït neftïo,dpmi npn fuï,anifffa
, conueniffe,fuasueroprofeffasfnfmicftfas
filia uolui aliquem adoptare ex hépotïbus,fed aiebam,quid neceffe éft ? quoties uide/
reupjam ïn domum ueniam,quoties uolam in domum abducam , agamus tanquam
affines* Très habes fiîios, dïuidam us, ÔC uide quàm non imprpbam dïuifionem défi/
derem, ex tribus unum pofoo* Vtinam omnésquos perdidit,quareret, BLANDt;
Cum tradere uellem puerum, nefoïo quis exdamauït , puer nunc perifti , nihil uôbis
fubtraham? quid ni ?praconi omnia indicaui* MENTONIS* Rapui nepotem, ha/
beo,redderem,fî pater quareret, DIVISIO, MONTANVS VOTIENVS fnhas
quaftiones dfuifît,an fn reufs fit,nullà, inquit, uis eft, qua arma, qua pugnam, qua
uulnera non habet. Volo mihi defcrïbi comitatum ïftius tumultus,qua turba eft? U/
nus puer ÔC unus fenex, Rapuifti,inquit3fïlïum meum,ïmmo nepotem fuum fuftiilït,
immo uenïentem non potuit exdudere.An fî prp illo fuit,fîeri uim qua fada diciairi
non teneatur qui fecit ? Vis iniuriofa damnatur, folet enïm eflê ÔC falutarfs. Cumla/
trônes aliquid obfiderent,fi perfodiffem uillam armata manu,coniugem, liberos eius
rapuiffem,accufari ppffem.Qupd uiuit puer beneficium meum eft. Et medici alligât,
ôC cprppribus npftris,ut medeantur uim afferunt.An prp illo fuerit rapfHoc loco ac/
cufatfo npuerca,c\: fnfedatfp patris tam patfêter fuos perdentfs. G A LLIO ÔC illam
quaftionem fecit, ÔC prius fumendam quaftîonem putauît ex perfona quàm ex re*
An cum auo nepotis nomine agi poflît? Non magfs,inquft,quàm prp pâtre filfj nomi
ne,npn magfs quàm cum matre.Habetfua iura naturae hpc inter auum patremef in
tereft,qupd aup fups feruare Iicet,pâtri etiam pecidere. Non potes,fnquft, fîc mecùm
agere tanquam cum alfeno,ut dfcas,quid tfbf cum illo qui eft înteftatî filfus ? tuus has
res futurus fît,quem dementem alligaturus es:quadam iura non Iege, fed natura no/
bis attributa. Si nepotem fuum auus peccantem alïquïd» ÔC fnter Iafoiuos focos peiW
lantius lafciui'entem ferfret, num fniurfarum quifquam cum illo ageret? Et ultimam
illam GALLIO fecit,cum tradaffet ïlla3licet mihi ut prpfi'm facere,defnde huic prp

CONTROVERSIARVM 6t$
Controuerfîa repugnaret: dixit enfm uenfffe auum ad fmbecillum puerum, ad agroâ
non fomper proximos admïtti. utiq; ad eos qui grauïter agrotant, fape ÔC patrem no
admifîîim.Sic auo quoq? intempeftïue Uenienti didum, nunc non potes, ftatim cum
conuitio abïffe,in akero idem feciffe. LATRO aiebat hune colorem optimum effe,
fi recitaffet,fe recfpi non poffdqufa ponatur,non eft admiffusXub hoc themate intelli
gère nos,non hoc illi didum,nunc non potes, fod ex toto nô potes, GALLIO utrû/
que mffeuit, ÔC hoc colore, qui uideri non poteft alfoqufn thema euértere,parcfus u/
fus eft.Dfdum eft,înquk3flli.qufefcft puer,paulum cômorare,medïci uetuerunt quen
quam admîttkfoftis folere dicere ilIos,nec fi pater uenericprotïnus ifte clamare crpit,
teftor me non adrni_tf,&. tantum non tabellis fignatis denuntiare, Auum diftuleram,
accufatorem excluff,Iterum,inquit,uenitcum conuitio,iam unum occidiftis, alterum
occidiftis, Nihil eft miferius,quam ubi alïcui ex mïferïa fua inuidia quaritur. Non eft
admfffus,cum dfeeret fe nepotem fuum,non ufdere uelle,fod infpfcere.Sfc egit. Vent
non ut iftum accufarem,fed ut me defenderem. G ALLio hoc colore ufus eft. Non
admffî auum,qufa didum eratmihi,hoc illum animo uenire, ut raperet.Ex altéra par/
te colorem hune CAESTIVS introduxk, Timuiffe fe de puero: fruftra,inquit,duos
occiderat nouerca,ô_ ait, uellem ad uos nocentior uenïrem reus,uellem très raperem,
A R G E N TA RI V S hoc colore ufus,Rogatum à puero auum:negabat, inquit, poflè
fe uiuere fi fn illa reîinqueretur domo. HISPANVS hoc colore ufus eft, affedu effe
ablatum. Suftuli.fnquit3nepotem meum,non potui, inquit, fatfarf ofculfs , non potui
abfllo tam efto diftrahi, nolite mirari, poft longum tempus illum uideram, ALBV/
Ti V S hoc colore ufus eft,ut diceret,Noluifle illum fn tam fnfaufta domo educari,ex
qua duo iâ fratres elatf effent,ef qui poftea deceflît fnter caufas morfendf cafum fratrïs
fuiffe.Et feruauft hûc coIorê,ne qd in nouercâ,ne qd in patrê dïcereriaïebat iufti-ïïmû:
futurû auum, fi tantum fe defendere uoluiffet . quid ergo ? quare rapuifti ? amabam,
huic maxime ab initio animum meum addixeram. In domo ueftra nihil praeter ïpfam
domum tïmuï-Sï apud me duo deceffiffent.ex domo mea illum tranftuliffem. Ma R
CEllvm Zv\ARTIVM aiebat fie narraflè,puer me fecutus eft,non criminor uobis
fllum, quiequid eft potius quàm illius periculo fiât, ego rapui. Vbi eft, inquit. Vïuït,
faîuus eft,ueniet cum uoles afpïcere:rcdde,inquk,patri fuo, ego afper, âge, monftra/
bo fi ufs, quis ante me tibi fiîios abftulerft. VARIVS GEMINVS eundem fonfum
dixit. Qua eft ffta autoritas praepoftera, quarere duos, à tertio incfpfs. MONTA/
NVS V O TI E N V S , homo rarfffîmf etiam fi nô emendatiffimi ingenfj,uitium fuum
quod fn orationfbus non euitabat,in fcholaftïcis quoq? euitare non potuit: fod in ora/
tionibus,quia ïaxior eft materfa,mfnus earundem rerum annotatur fteratio. In fchola
fticis eadem funt qua dicuntur,quia pauca funt, notantur. Memini illum pro Galla,
non nifi apud centumukos tyrocinium ponere. Ex uncfahçres erat patris fui Galla,
obijciebatur illi ueneficium, dixit rem difertiffimam ÔC omnibus feculis duraturam,
qua nefeio, an quicquam melius ïn eo génère caufarû didum.Vnciam nec filia debe/
ri,nec uenefica.Non fuit contentus,adieci.,In paternis tabulis filia locus,aut fuus de
betur,aut nullus, etiamnum adiecit,Relinquis nocenti nimïum,ïnnocentï parum. Ne
fie quidem fatiarefe potuit, adteck, Non poteft filia tam angufte paternis tabulis ad/
harere,quas aut totas poftïdere debet,aut totas perdere.'cY plura multa qua memoria
non repeto,Ex eis quadam in oratione contulit, ÔC alia plura quàm dixerat adiecit,ni/
hil non ex eis bellum eft,fi folum fit,nihil non rurfus ex eis akeri obftat. Idem ïn hac
declamatione feciffe eu memini,Erras pater,inquit, ÔC uehemêter erras,quos perdidi/
lli non quaris,quem quaris non perdidifti,Deinde,puer ifte inuentus périt. Deinde,
quifquis puero fauet,ne inueniatur optet.Deïnde,puer nifi auum fequitur, fratres fo/
cuturus eft.Define quarere,quê fi inueneris,fic perdes,ut inuenire non poffïs.Et dein
de,rapuit iftum auus,ne raperet nouerca,Et deinde,unum tantum pater ex Iiberis fuis
quarït quf faluus efi. GLYCON hune fonfum fomel dfxk,fod génère corrupto,
Habethoc MONTA/
NVS uitium, fontentias fuas repe.endocorrumpit,dum non eft contentus, unam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Gg % tem

éjo LIBER aVINTVS
rem fomel bene dfcere3effîcft, ne bene dfxerit -ÔC propter hoc ÔC alia quibus orator po
teft poeta fimiîis uideri,folebat Scaurus Montanum fnter oratores Oufdfum uocarev
Nam ÔC Oufdius nefoft quod bene ceffît relinquere. Non multa referam qua Monta
niana Scaurus notabat. Vno hoc contentus ero, Cum Polyxenc effet abduda, ut ad
tumulum Achillfs ïmmolaretur, Hecuba dixit, Cïnfs fpfe fepuîti In genus hocpu/
gnat: poterat hoc côtentus effe, adfecft, tumulo quoq? fenfïmus hoftem, Nec hoc
contentus eft,adiecit, iEacida ffcunda fui,Aiebat autem Scaurus rem ueram,non
minus magnam uirtutem eflè.fcfre definere, quàm foire dicere.
VICESIMANONA C O N T R O V E R S I A,
VEneffca torqueatur,donec confcfos dicat.Quidam mortua uxore ex qua filium.
habebat,duxft uxorem,cV ex ea filiam fuftulfndecefîït adpîcfcês,accufauft ma/J
ritus npuercam ueneficij:damnata cum tprqueretur dixit fîbf cpnfofam filfam effeipe/
titur ad fupplfcium puella,pater défendît, CAESTIi pu, Npn eft quod putetis has
' lachrymas filia effe,aut me patrem, Non prodeffet tibi puella ne hoc quidem,quod te
frater amauït,nffî mater pdiffet:hpc me odifti npuerca , quod foiftf confeiam me, elfgi
püna, Dfxft ante adam efus uitam excutfam us, FVLVII SPARSI. Nefariamu/
lier filia quoq? nouerca,ne morf qufdem potuit,nifi ÔC occideret.Inter gladiatores uû
doris quoq? conditio peffîmaellcum moriente pugnantis. Nullum magis aduerfa/
rfum timeas , cf? qui uiuere npn ppteft,pccfdere poteft, VIBII GALLl.Concfta/
tfffîma fn mortem rabfes eft,defperatfone uïtima in furorem animus împellitur.Qua/
dam fera tela omnia commordent, ÔC ad mortis autorem per uulnera fua ruunr. Ab/
feiffa mffîîone gladfatorquem armatus fugerat, nudus fnfequftur, Pracfpitati non
quod impulft tantum trahunt,fod quod occurrit,cV naturali quodam deplorata men/
tis affedu morïentibus gratiffimumeftcommorf. VOTIENI M ONTANI, Dum
filium uindico,ubi grauiflîme mihi nocere poffît oftendft, Venefîcfum fîmiîe eft men
dacio.Si incredibile effe in forore parricidium credîris,non timeo,ne quis hoc in foro/
^ re credat, quod ego ufx probauf fn nouerca.Natam mihi filiam quafi futura pacis ob/
fidem fuftulf3aiebam dum matrfs memfnft,obliuïfcetur nouerca.at illa dum nouerca;
memfnit,matris oblita eft,Filia,inquit,mihi confoia eft,poft hanc uocem remfffa puta
res tormenta,fîmiîfs fada torquentf efkforor fratri uenenum dedït,quamdfu ludati ftt
mus,ut crederetur nouerca priuïgno dedïffe. Nouerca quod uoîueras confecuta es,da
mnaffe fam p AR G ENT A RII. Facïo rem iudices non nouam,lfberos meos
à nouerca ufndfco.Peto ne, qufa filium uindicaui, filiam perdam: nifi fuccurrftis, no/
uerca uicït, ego uidus fum . Duxf nefeio peïorem uxorem an nouercam,hoc mfhf ca/
rior eft quod tam fnuifa matri fuit. CORNELII HISPANI. Si confofa effet nemi/
nem expedarem,fcftfs quemadmodum ueneficam oderim, ïnftabam tormentis» aie/
bam morere peius quàm odiftf.Non fatfs mfhf ardere fgnes ufdebantur,non fatfs fnfî/
dere uerbera,di'xf,fi quid adîjcere tormentis tuis poffum , puto iubebo filfam afferrf,
Vocet hue aliquis matrem,quid expauifti puella ? quid ad finus meos refugifti ? quid
extimuifti tanquam nouercam ? M A R Y LLi , Ne ïnter fupplfcia quidem defîjt occi/
dere,ÔC hanc quifquam putet nonpotuiffe uenenum fine confeia dare pueîla:qua oc/
cidiffe fratrem dicitur , quid ante peccauit? Nouercaquoque non ante occfdit priuû
gnum quàm fiIïam,Ô- bona fpeieft.quaritïs argumentum? matri fua non placet,
ARELLil FVSCI , etiam cineribus tufs infefta eft nouerca,quod unum poteft per/
fequftur fororem tuam . Qufd adhuc poteft noffe nifi fratrem ?Prpfîtîifî apud ups
qupd illam pater îaudat,& profit quod talis mater aceufat, m EN TO NI S. Non mile
ireris huius3mïferior eft quà m frater,ille habuit fîne dubio nouercam torqueri, Confe/
cuta es mulier quod uoluïfti, folus omnium magis fenfï,cum nouercam perdidi*.
PORTII LA TRONJ S. Habui filïum tam bpnum,ut illum amare poffet etiam no/
uerca,nifi in eam incidiffet qua poffet etfam filfam odiffe. Hue mea foelera reciderunt
ut parricidium puellare fit , ita fi magnirudinem rei non intellïgit , non eft fdonea par/
rfcfçjïo. Sed uenefica,ïnquit,fili'a eft, Sf parentes infpfcîuntur, cur non potfus patri ui
deat fimflfs çixi placet, quàm manf cui difplfcet ? Deniq? non reeufo quo minus fn iîîà
uel
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM 651
uel matrfs exfgatur îmftatfo,îlla cum huîus atatïs erat,nec nouerca erat nec ucnefica*
ALBVTII S Y LU, duxi uxoremnuîîïsadhucinquïnatam fabuîïs, nec mirorinno/
centê tunc fuiffe,adhuc puella erat. B L A N D I, Vt foelerata fît,nempe matri fux ïîmi
lis eft,anté ueneficium oportet facïat,qua parrïCïdium,Filïa ,ïnquït3confoïa eft, Dfj te
perdant,etiam cum torquerïs occidifti» Scruus tortus Catortem confcium furti dïxk,
quïd agïtis? utrum plus creditis tormentis anCatoni? BVTEONIS, Sïconfciusà
te puella quaret,nomïnato patrem. Quod nouerca tam foro, puella tam cito,FïIïa,ïn
qukjconfcfa eft. Maie pereas, at ego te putabam unfus npuercam. TR 1a R II, Filia»
ïnquitjtuà cpnfoia eft, Videbatur fibi ppft hanc uocem uicïffe, Amiffum fratrem fte/
uit in funere, tonus populi habftû Ïachrymis fuis expreffit, itaq; illam nouerca peius
perire uoluit quàm priuignum.Filïa, inquft,côfcïa eft. Hoc ultimum fuft nouerca ue
neficfum. Q_ H A T ER 1 1 . Succurrite quafo ne cum torta fit qua filium meum occt
derat,filiam etiam dum torquetur occïderit,Liberos femper effero, unius mulieris aut
mendacio,aut ueneno. Non flet quantum rea fatfs eft, quemadmodû illi extorquebo'
lachrymas? affèrte mihi imaginern fratrïs , uideo fubito defiderio flétris concïtatos,
nunquid talem uultum cum mater torqueretur habuït?PARS ALTERA TRIA/
RU. Si odiffèmus tcpateremur cum eiufmodi filia uiuere? Quarundam ferarum ca/
tuîi cum rabie nafcuntur,uenena ftatim à radicibus peftifera funt,Quantum illi ad fce!
ïéra atas adfjciet,quod illâ nouerca peperit, Quid illa qua fratrem in moram patri fo/
quenti .parfit? Habemus exemplum quod ÔC forori conueniat ôC uirgini. DIVI SIO.
CAESTIVS ïnduas partes conïeduram diuifît, Et prim um quafîuit, an confcïailli
opus fuerfridefnde fi opus fuit,an hanc habuerit. Non foruauit autem modum, Nam
ôc" illum locum diu tradauit,non poffe fororem in mortem fratrïs impeîïi. Et iterum
tam puella uoluit uideri, ut nulli effet idonea mïnifterio.Itaq? elegantiffïme deridebat
MONTANVS VOTIENV S in hac controuerfîa ineptias rhetorum, quod fîc decla
marent,tanquâ hac qua nomfnata eft fnfans effet,nec intelligerêt fî talis effet,ne futu
ram qufdem ream.Itaq? hoc debemus, fnquk,proponere nobis puellam eius atatfs,i_i
quà torta,credibile foelus illud quidem,fed intolerabile effe aiebat. Induxerat Caftîus
matrem dfcentem fik'a,da fratri uenenum. TRIARIVS multo rem magis ineptam,
quia non inuenit illam,fed concupïuït,nam exceffus fententia traxitJnduxerat nouer
eam dfcentem,da fratri uenenûFeck illâ refpondentem, Mater ÔC mihi da.quïd em eft
tam abfurdum,^ matrem fie locutam cû puella?da fratri uenenum.Non ferebant nec
illam Trfarij fontentiam, qua aliter HATERIVS ufus eft, cum ad epilogum perue/
niffet,hoc loco debebat reus flere,non flet puella,fnuenfat queadmodum fleat alfqufs,
hoc eft fmagfnem fratris.IIla enfm fi tam puella eft ut dicat, mater quid eft uenenû, no
poteft tanta pietatïs effe,ut eam imago fratris in lachrymas concitet. Tantus autê er/
ror eft fn omnfbus ftudfjs maxime in eloquentia, cuius régula incerta eft, ut uftia qui/ '
dam fua ÔC intellïgant ÔC ament. CAB STI V S pueriîiter fedixiffe inteliigebat.Mater
quid eft uenenum? Deridebat enfm Murrhedium qui hanc fontentiam imitatus eft in
epilogo,cum alloqui cpiffet puellam ÔC diceret, Compone te ïn periclitantïum habi
tum,profundeIachrymasJmanusadgenulademitte,reaes:feceratrefpondentêpue!Iâ,
Pater quid eft rea?Et aiebat Caftius,quod fî ad deridendum me dixit,homo uenuftus
fuit.Et e^o nunc fcfo,me îneptam fentêtiam dicere. Multa aût dico non quia mihi pîa
centjfed'quiaaudientibusplacitura funt. Et illud RVFFIVIBII tolerabilius aiebat
effèjfod ÔC ipfum aliqua obiurgatione dignum:dixerat in epiIogo,Nutrix ream toile,
Illud in Haterio qui ÔC promifit oratorê ÔC prçftitk, negabat fo perferre quod dixerat,
Hac rea non mittenda in exi!ium,fed ferenda eft,Cum fciret,inquït,in exilium expor
tandos locari folere.quid enim inteiligi uult hac fentêtia,nïfî ex toto puellam ambuîa/
re non poffe ufq?in exilium? Verû eft,fed nec mater efus potuiffet. _ Y LO à parte pa
tris comparationem fecit inter fo matris ÔC filia,totâ hac figura decîamauit.Non fum,
inquit,uobis didurus qualis debeat effe uenefica,operam perdâ fî cpero defenbere^
debere effe atate prouedarn,ufu exercftatam,inuïfam uiro,qiia poflît etiâ filiam occt
dere,Superuacuum eft uti pluribus uerbis, in hac ipfa caufa habemus uenefïca exem
G g ^ plar,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

6$Z LIBER Q.VINTVS
pîar,comparcmus fnter fo duas reas:nec eft quod quaratfs aliquem quf cognftfonem
ueftram per omnes comparatïonïs partefs ducat .Ego uobïs dicam, quomodo illam
accufauerim. Ego illi obïeci ante adam uitam, uos illi poteftïs obfjcere. Et fie pmnïa
circumijt,cV comparando défendît illam quaftiunculam, qua in prima parte tradata
. erat à quibufdam. Nôilli utiq? fuiffe opus ÔC confcia,fïc tranfcurrit,aiebat,inqui.,tota
adione rea,hac,quam confeiam habueram, ego negabam illi opus fuiffe, aïebam in
eadem domo eras,uenenum notum erat,nouerca occafïo facïïïs conm'uentï,non eras
fufpeda,nemo te tïmebat propter fororem. Ex altéra parte hoc ufus eft coIore.Nouer
eam uïdeo uenenum dediffe , ut filia fua fola hares effet , eandem illi ÔC confeiam fu/
iffe uenefîdj ÔC caufam. Omnes declamatorés aiebat uoluiffe aliquid noui dïcere,eolo
co quo nominabat nouerca filiam confciam,dixït inquit H YB REA S
Hanc fontentiam
FVSCVS ARELLIVS cum effet exAfîa non cafu dixit , fod tranftuîït ad uerbum
quidem.Quid ergo,fnquft,mentita eft de filia fua,ïmmo de mea? Modeftius hanc fon
tentiam uertit H AT ER IV S quid ergo,mentitaeft,qua nihil Iamentabatur de accu/
fatoris fui filia? CAESTIVS dixit, Nomînauitpriuigni fui fororem. ALBVTIVS
dixit,quid habuit quod dobitaret,an parceretfilia eius à quo occïdebatur, forori eius
quem occiderat. TRIARIVS dixit. Quid ergo mater menitita eft ? toile matris no/
men,poftdamnationem nouerca eft, BLANDVS dixk. Nominabo iftam qua pa/
tri af.uk, iftam qua mortuo fratre ac matre non fleuit, SYLO POMPElVS dixit,
8rilia,inquit,mihi confda eft,poft hoc eundem uultu m eius notauf,quem ufderam mo
rfentepriufgno. MONTANVS VOTIENVS Marcellum Martium amicum fu/
um cuius fréquenter mentionem in fcrïptis fuis facït,tanquam hpminïs diforti, aiebat
hanc dixiffe fontentiam.Inuenit quomodo damnata accufaret_moriens occfderet,tor/
ta torqueret:non eft hoc indicium, fed alterum nouerca uenefïcium . Labro dïxerar,
cum def -ripfîffettormêta3înftabam fuper caput non aceufator, fodtortor, îpfoigneis
fubfjciebam,ipfo ad intendendum eculeum manus admouebam. Egononbibam fan/
guinem iftfus,non eruam oculos ? filium mihi eripuit,nifi cftfus fîlam oppreflîffem ÔC
filiam abftuliffet. TRI ARI V S dixk, cum aceufarem, obfcci uenefïcium . In ultïma
parte ïnter preces meas excitaui puellam ad ultionem fratrïs fui. Hac res maxime iu/
dïces mouit,hac maxime nouercam offendit. ALBVTIVS dixit.Poftquam nomï/
nauitfiliam admerefpexit,uidelïcetutfcïret,anfatïs torfiffet. NICETES egrcgfedt
xit in eodem loco* MONTANVS cumdû
ceret illum locum, quam uis feeleratos parentes, Uelle tamen innocentes liberos cfle
fuos.dixit, Poteft ffta filfam ueneffeam fîngere,fî poteft facere, dfffkilfus eft fiîios in/
quinare quàm perdere:&" illud,fauete foculo iudices,cum ïngentïa foelera ferat,ne etï/
am immatura tulerit, fauete,nullum feelus commiffum _ït,nifï quod foïct,fauete ut po
tïus non defierïtnpuerca parricidium facere quàm foror c illum po/
tuï,effugerenonpotui,Serofeciftf nouerca. Si hoc ante dfxiffes, potuifti prauarïca/
tioncm pacifci,rede cum damnarerïs animofa eras, rede nihil potes facere: fi qua fû
des.accufator infîdfas rea timuî,nufquam à finu meo dimifi puellam, ïpfo omnes pra
guftauî cibos. O incauta futuri mortalitas , Poftquâ ad tortorem perduxi nouercam,
timere de fih'a defij. Omnes illo colore ufi funt, Nominatam à nouerca filiam ïn dolo/
rem patris, gallio plura dixk . Fortaffe, inquit , hanc nominauït , ut ueros con/
fcïos calaret,fortaffe ut qufa acei rime inflabat aceufator, hpc metu territus finem tor
mentis imponeret.fortafïe fn dolore tormentorum ftupefada nefciuit qufd loquere/
tur,Nouiffime dfxit,fortaffe ïn hoc, ut qua ptnas uenefïcfj dabat, accufàtionis exû
geret, Illum fonfum adfecît.Ex meis hoc affedïbus aftimo3cû tum ira, tum odio fure/
rem,circumfpiciebam omnes ultionis uias,oblitus innocentïa,fî proprïos habuiffet Ii
beros nouerca occidiffem.Inhanc ipfam quoties impetum facere uoluiffem,propter
hoc à me tuta erat,quod à matre non erat,
Libri quinti controuerfiarum finis*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

tVCÎÎ ANN'El SENËCAË CONTRO VER/
SIARVM LIBERSEXTVS ET VLTIMVS*
e N e C A Nouato Séneca ac Mêla filfjs falutem . Quod ultra
mihi moleftf fîtis, non eftJnterrogate,fî qua uultis. Sinite me ab
iftis iuuenilibus ftudfjs ad fonedutem meam reuerti. Fateor uo/
bfSjiam res efttedfo.Prfmo libenter affilui, uelut optïmam uita
mea partem mfhi redudurus, defnde fam pudet,tanquâ dïu non
forïam rem agâ. Scholaftfca ftudia Ieuiter tradata deIedant,con
tredata ÔC propius admota,faftidio fût, Sinite ergo me fomel eX
haurïte memoriam meam, ô-dïmittite uel adadum iureiurâdo,
quod ferme dïxiffe memini me qua fciui,quaq? audiui,quacjj ad hanc rem pertinere
iudïcaui.Pertinere autem ad rem non puto,quomodo Lucius Magius gêner T. Liuf}
declainauerit,quamuïs alïquo tempore fuum populum habuit,cû illum homines non
in ipfîus honorem Iaudarent,fod in foceri ferrent,quomodo L. Afprenas aut Quinti/
îianus fenex declamauerit,tranfeo iftos quorû fama cum ipfis extinda eft. De Scatiro
fi me interrogatifocû illum mecum audierïtis, iniquï eftfs. Non noui quenc*? , cuius iri
genfo P.R.pertinacfus ignouerit.Dfcebat neglfgeter in ipfis fubfellfjs,fape dû amicft
dfcebat: deinde litfgantf fimilfor cf agentf,cupfebat euocare aliquam uocem aduerfa/
ri'orum,&" in altercatfone ufres fuas noueratmihil état îllo uenuftfus,nihil paratius,ge
nus dicêdf antfquum,uerborum quoq? non uulgarfum grauftas, fpfe cultus habftusq?
corpbris,mfre ad autoritate oratoriâ aptatus.Sed ex ijs omnibus foire pofîès nô quan/
tum oratorê praftaret Scaurus,fed quantû deforéret.PIeraq? adiones mala,fn omni/
bus tn-aliquod magni neglediq? ingenfj ueftfgfum extabat,raro aliqua adio bona,fed
quâ fortuna ïmputares.Sed illû longa immo perpétua defidïa eo perduxerat, ut nihil
curare ueîlet,nihil poffet. Orationes foptê edidit,qua deinde fenatufconfuko côbuftg
funt.Bene cû illis ignis egerat.Sed extant libelli,qui cû fama eius pugnât,muko "}? folu
libres ipfîs adionibus. Illas em cum deftituerit cura, Iabor adiuuabat, ij caloris minus
habent,negligentïa nô minus.Declamantê audïuimus, nouiffîme quidê lepide ita, ut
quod diffîcillimû erat fibi dïfpliceret. DeLabieno interrogatis. Declamauit nô quidê
populo,fed egregie.Non admittebat popuIû,&. quia nondum hac côfuetudo erat in/
duda,é_"quïaputabat turpe acfrïuola iadationis , affedare cenforium fupercïlium,
cû alius animo effet,magnus orator,qui per multa impedimenta eludatus ad farnam
ingenfj,confftentfbus magis hominib us guenerat, cf uoléntibus. Summa quidem âge
fias erat,fumma infamîa,fummû odium.Magna aût débet effe eloquêtia, qua ïnuitis
placeatjcum ingénia fauor hominû oftendat,fauor alat3quâtam uim effe oportet,qua
ïnter obftantia erumpat?Nemo erat quin cum homini omnia obiecerat,ingenio mul/
tum tribuerit.Color oratïonis antiqua,uïgor noua.Cukus fnter noftrum ac prfus fe/
cuîum medius,ut illû poffet utracp pars fîbf uendfcare.Lfbertas tanta, ut libertatfs no/
men excederet.ut qufa pafîîm ordfnes honores^ Ianfabat, Rabfenus uocareriammus
per uitia ingensA ad fîmilitudinë fui ingenfj uïplentus,&. q Pompefanos fpfrftus no/
dum in tanta pace pofu'ifletjn hune primû excogitata eft noua pna. Effedû eft em
per fnfmfcosjiit oês eius libri incenderent.Res noua ÔC infueta,fupplicia de ftudijs fu/
mi,Bono hercule pubIico,ifta fn p ingenfofa crudelitas poft Cfceronem fnuenta
eft.Quid enïm futurû fuit,fi triumuiri libros,fî ingeniû Ciceronis profcriberent?Sunt
dfj immortales lenti quidem,fod certi uindices generïs humani, ÔC magna exempla in
Caput ïnuenientiû regefferunt,ut îuftfflîma patiendi uïce,quod quïfq? alfeno excogita
Uit fupplicio,fape excfpfat fuo.Qua uosdementifffmi homïnes tanta uecordia agi/
tat ."parum uidelicet in púnas nota crudelitatïs eft?Conquirite in uofipfos noua, qui
bus pereat ôC fi quid ab omni patientia rerum natura fubduxiY, fîcut ingenium mémo
riamq} nomïnïs3fnuenke quêadmodum perducatis ad eandê rem corporis, Malam fa
ce ftudijs fubdere,&. fn monumenta difcfplinarfl anfmaduertere, quanta ÔC quàm non
contenta certa materia fauftia eft?Dij melfus,quod eo foculo ffta ingembrum fuppk'/
cia
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

654 HBER s ext y s
cia cfperunt,quo 6. ingénia defîerunt, Eius qui hanc in foripta Labieni fontentiam
dixerat,poftea ufuentis adhuc forfpta combufta funt, Iam non malo exêplo, qufa fuo.
Non tulit hanc Labienus contumelia, nec fuperftes effe ïngenio fuo Uoluit, fod fn mo
numenta fe maiorum fuorû ferri ïuffït,atq? ita ïncludkueritus neïgnis quïnomini fub
fubiedus erat,corpori negaretut:non finiuït tantû feipfo, fod etiam fepeliuit, Memini
aliquâdo cum reçkaret hïftoriâ,magnam parte illorû librorum conuoIuiffe,&: dfxfflè,
hac qua nanîèp poft mortem meam legentur.Quanta illis libertas fuit,quâ etiam La
bïenus extimuit? Cafffj Seueri hominis Labïenq iundïffîmf belle dida res ferebatur,
Ilîo tempore quo libri Labieni ex S, C,urebant,nunc me inquit, m'uû uri oportet, qui
illos edidicï. Monftrabo uobis bellû Iibellum,quê à Gallione ueftrp petati's,R_ecitauft
refcriptu Labieni ,p Batillo Mîcenate,in quo fufpicïetïs adokfoêtïs animû,ilIos den/
tes ad mordendû prouocantis.Puto iâ nihïl,qupd interrpgetis,reftat.Mufà rhetor que
interdum foletis audire.Iicet Mêla meus côtrahat frontê, mukû habuit ingenfj, minus
cordîs.Omnia ufq? ad ultfmû tumorem perduda, ut nô extra fanîtatê, fod extra natu/
ram effent. Qufs em ferret homfnê de fîfpnfbus dicêtem,clp repluerunt,de fparfionjî
bus,odoratos hymbres,8£ in cultu uiridiû,calatas fyluas,$£ ïn pfdura,nemora furgen
tia.Aut illud quod de fubftfs mortibus memini eum dfcentem,cû uos me illo perduxe
ritis,Quicquïd auiû uolitat,quiequid pifeiû natat, quiequid ferarû dïfcurrit, noftris fo
pelft uentrfbus. Quare nunc,cur fubito morfamur.Mortibus uiuimus.Nô ergo ÔC fî
iam manumfffus erat,debuit de corfp efus nobfs fatisfîeri. Non fum ex iudicibus feue
riflîmis,q oïa ad exadam régula redigam,multa donâda ingenijs puto,fed donanda ui
tianonportenta font. Si qua tamen tolerabilfter dida funt,non fubtrahantur,non plu
ra uideantur, uos fubijciatïs. Ofous non incômode dixit,fod fîbi nocuiticum nihil fine
fchemate dicere cupït3oratio eius nô figurata erat,fed praua. Itaq; non inurbane Paca
tus rhetor,cum illi Maffflfa mane occurrfffêt,fchemate illû falutauit. Poteram3inquir,
dicere aue Ofoe.Ipfo ab eloquentia mukû aberat,natus ad côtumek'as omniû ingenijs
inurendas, Nulli non impreffit aliquid, quod effugere non poffet. Ille Paflîeno prima
eius fylîaba in gracum mutata obfocenum nomen impofuit,dedamatori fubtili ÔC ari
dotille Sparfo dixit fcholam cômunem cum rhetpre qupdam habenti» tu pptes côtro
uerfîam intellfgere,quf non in.ellfgfs te laterêlauare.Sparftis aût dicebat ualenter, fod
dure,Ad ïmïtatïonem Latronïs fo addixerat,nô tamen unquâ fîmilfs illi erat, nifi cum
eadem dicerer.Vtebatur fuis uerbis,Latronfs fententfjs.Cum Baffo certamen illî fuit,
quem uos quoq? audiftfs.homfne diforto,çuï demptam uelïm quâ confedabatur ama
rïtudinem,c\T fîmulatîonê adionis oratoria, Nihil indecêtius, .,_| ubi fohoïaftïçus forû.
qd*non nouit imitatur.Amabam itacp Capïtonê,cuîus decîamatip eft de Popilip,hac
qua meo Latronf fubfjcit,Bonaffde foholaftfcus erat, fn hfs decîamatfonibus qua flli
bene cefîerunt,nullî non poft primû Tetracolum praferendus, Primum Tetracolum
quorum faciam quaritis, Latronis,Fufci, Caftfj,Albutij.Gallfonfs, Hf quoties confli
xiffent3penes Latronem gloria fuiffet,penes Gallfonê palma, relfquos ut uobfs uidet
componite.Ego uobis omniû feci poteftatê,hoc minus nobiles fînite ïn partem abïre,
Paternum, Moderatum, Fabïum, ÔC fî quis eft nec dari nominis,nec ignoti.Dum in
his ad fatietatem ueftram mepraftiterïm,permittite me mihi et alïquos ex finu profer
re,quibus quo minus ad famâ peruenerint,non ingenium defiiit,fed locus,Bene decla
mauit Caïus SyIo,cui Cafar Auguftus,cum fréquenter caufas agentê fn Trachfnenfi
colonia uîdi_Ièt,plenûteftimonium reddfdft,dfxit efh,nuncf audfufpatremfamilfas di
fertiorem,Erat quipatremfamik'as praferret,oratorem fubduceret, Partem enfm elo/
quentia putabat,eloquentïam abfcondere.Solebat deçlamare ftudïofo Turrinus CIo
dïus,cuius fiîius fraterno uobis amore coniundus eft, adolefoens fumma eloquentia
futurus,nifî mallet exercere quantum habet,quàm confequi' quantû foqui pollet* Sed
Turrinus Clodius multum de uiribus remiferat,dum Apollodorum fequitur,&* fum/
mam legem dicendi' eum putat,Tantum tamê ïllifuperfuit uirium, quantum tialeret,
etiam fî ars abeffèt,Sententias dicebat excitatas,infîdîofo aliquid petentes.Nunquam
nô de colore Latroni cpntrpuerfîatn fecit,Latro nunquam folebat dïfputare ïn conui/
IHP,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM 6$$
ufb,at aliquando decîamare ex tempore folebat, Dicebat quofdam effe colores prima
facfe duros,afperos,eosnô poffe,nifi adione probarf.Negabat nifî aditata quoq? illj's
placere poffe,nifï totû noffentffe ÔC fuas uires noffe,St* illarû fïducïa altjs metuenda ÔC
prarupta audere.Muka fo non gfuadere iudicï fed auferre,Turrinus contra nihil pro
bare,nifï tutiim,non quia imbecillus erat, fed quîa cïrcûfpedus:caufas nemo refpôdit
paratfus:8
nem paterna mortis adiuuêt,&. ad tua genua diues ueniflem nifî timere, ne inuidiam
tibi fieri dïceres,8£ ïam pridem hoc animo fequor,occafîonem loquêdi capto:nec me/
hercules poffum dicere inhumanitate tua fieri quod non audeo, quod uitium me meu
fequitur.Taceo,utïnâ hoc uitium meum habuiffet ÔC pater, dum libère Ioquitur mul/
tos offendit:neq? te puto folum ïn ciuftate habuït ïnïmïcum.Vt ffte aït,caufam meani
populo probauï. IVLIIBASSI. Quando autem ïftïs diuitibus nô fordïdati fumus,
Accufà, inquït,pauper diuitem, egês candïdatum.Ego accufèm? ambulare mihi meo
arbitrio non licet.In ius uocauit:reum,inquït,me perage, perora,quis hune locupletê
auderet accufàre?cur, inquit,me fequeris?quafî aliud iter pauperes, aliud diuites ha/
béant. C AES TU PU. Non effem reus fî accufaffem,barba demfffa,fordfdatus cum
crfmfnibus mefs ad uos uenf. Omnfa licet fiant nô defînam inquirere percuflôrem, ÔÇ
fortaffe iaminueni.Cum fubito pater meus in média ciuitate, quid me ïntueris ? quïd
obforuas?quiddicârfubduduseft. ARELLiI F VSCI PATRIS, Incedere magno
comftatu,fplêdido cuku,non eft fortuna mea,ffta diuïtes poffunt,fatis eft fî uiuimus.
Cum fpoliatum cadauer non fît, quis fuerit percuffor,nefcio, quifquis fuît quafî dû
ues fpolfa contempfit , Quare,inqin't,me foqueris per pubk'cû?facinus ïndignum com
miffum eft,dfues ÔC pauper eadem ueftfgfaincefffmus, O S CI, Accufa,inquit,ubieft
qui primo ccperat? Vellem pater meus quoq? à te non dïfceffiflèt.ufueret.Quare,in/
quit,me reum facis, qui accufatorem me non times? Mortuo pâtre,timeo ne quis ïn/
iuriam fîbi fieri putet,fî dixero,occifus eft pater meus, à quo ? fî permittis , neftio, I V
Nil GALLION1S. Quid ifte aceufanti feciffet qui perfequftur tacentem ? cur noii
agis ? qufa ufs tecum agf . Nunquid nunc tibi iniuriam facïo fordidatus ? quod reo lu
cet,lugenti non licet? Quid potui patri meo minus praftare?fn honorent efusue/
ftem mutaui, FVLVII SPARSI. Sordidatus es, inquit, fles, hoc dicis pauperis
occifî fïlïus pauper es. Pater meus ïn medïa cïuïtate faluïs legibus occifus eft, quis
hoc fîne ïachrymis narrare poffît? non deponam has fordes, nffî inuenero cui indu/
am.Quis occidit patrem meum?nefcio.Nihil amplius teftarf poffum,quàm hanc uo/
^em meam*Adhuc nefcïo.Delibero intérim ut induara ueftem quam patri meo reli/
querit
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

6}$ LIBER SEXTVS
qiierit pcufîbr, Cur me foqueris? Magiftratus feruos poft terga fua nô fummouent* ;
ARGENTA RI I, Non uis patrê meum fléam?Iaceffere nos ultro non folebat, CLO
DU TVRRlNl PATRIS. Quare,fnquft,fordesfumpfîftf? quïd fgftur? Ne luge/
bo qufdem quem tiindfcare non poffum?Nulli iniuriam fado nifî patri quem adhuc
tacitus fleo. PORTU LATRONIS. Cufufsneceffàrius,ftacrudeli'terïnterêptipa/
tris dolor eft.Ni'hfî fortfus eft quàm quod gémit,Accufa,fnçjt, me, Vnde tam fecurus
es? inueniffe Ufderfs qufs alfus occfderft, Non erat prada quam graffator foqueretur,
federatfîrmjfffmum ignotf monuméntum,contumax aduerfus faftfdïum diuitiarum
innocentia,Hac ab inimico petita funt fpolfa* Nefcio quo modo miferum effe inter/
dum iri miferia iuuat,c\. pïerunq? omnis dolor perlachrymas efflait* Nimium funete
meo extiîtat.Nbn folebat uiuo illo proUPéare hôû ut reus fietet* Si quis omniUm mor
talium mifériarum inter neceffarias fuper oecifum patrem lachrymas> ïnereditam ad/
. hue ïnertiam miratus eft,in hac indïgnftate prafontïs périculi omnem fUâm pphat âd
miratïonem* Si pauper accufatidi diuitis animos nort fumpfît,miramfnf?quïatacet,
reus eft.Per has IachrymàSjpér hune fquaîorem, per hac neceffaria omnfbus periclû
tantibUS inftrurhenta.non fnufdfpfum ueftra milericordia pramium petimus, ut ab/
foluto fîc effe tanquam rep Ifceat.Potens ifte ÔC gratiofus, ÔC quod ne ipfe quidem ne/
gat diues fuit. Ô. qui" nihil unquam fîbi putaret timendum,etiam reo. Crefoere deinde
indïes odium alterius impotentia,akerius libertatê,Diues nihil aliud quàm nos paupe
res e_ri'ftïmare,nos nihil aliud quàm innpcentes, inter quptidïanas acies femper inui/
di:quis de npftra intérim mprte cogitauerft,nefcfo» quod dffîîmularf non poteft, fcio
quis optauerit. Venit ifte cum turba dientium8v.parafîtorum,8_' aduerfus pauper/
tatem totam regiam fuam effundit.Cur me non accufas? non poftuîas? uix tempera/
bat qùfn dfeeret,Qufd egp fn te aceufatorê non audeam,quf occidendum eum ciiraut
qui tantum mecum Iitigauerat? Cfuftates pïerunq? ffnftfma inter repentînam dffcor/
dfam bello tument, Inter ciuilia bella tantum in ukïOnem fatis eft^quantum quifq? ad
maïedicendum occupauit* M, Cïcerp qua tiioîerttîa ïn abfontiam Metelîi ftrepit,M*
Cato Puîchro obfjcïente furtPrum crimina audiuft, Qua mafpr ïndïgnftas effê pptuït
illius foculf,quàm aut Pulcher aecufatPr, aut reus Cato ? In Cn* Pompefum terra ma/
ri($ ufdprem fuit qui Carmen cpmponeret, uho^ Ut aft, digito caput fcalperttern* Fuit
aliquis qui Iicentia Carmiftïs très aura tos currus contemneret. M.Bruti facratiflimam
eloquentiam Iacerat,ctim quidam eius ciuili fanguine non înquinatas folum martus,
fed infedas ait:atq? ille tamen cum très confulatus, ac très triumphos feinderet, adeo
non tfmuit,ne effet reus,ut etfam dffortus effe curauerit.Solus hic eft in ueftra ciuitate
innocentipr Catpne,npbfIfprMeteIIo,fortforPompefp, LATRO fîc diuifît, an fnre
ïnfurïa fît? nulîa,inquit,infurïa eft3fordïdatus fum inquam,multi faciunt, omnia iniu/
n'a gênera comprehenfafunt,PuIfare non Ifcet3conuitïum facere contra bonos mo/
res nô lïcet. Hoc loco S c AV R V S dixk. Noua formula iniuriarum compoti-tur,qc?
nihil contra bonos mores fuit, etiam fî ïn re iniuria eft.An fi non ttiaîo animo fecit, tu
tus fît? An malo animo faciat,Hoc Latro in duas quaeftiones diuifît, an fî credïdït, ob
hoc fpfum patrem ffïum occïfum,ô^ propter hoc fecutus eft,ïgnbfcendum illi fit. De/
inde an credidït g A Lli o illam prïmam fecit quaftionem*An quod lïceat cuïquam
facere fî faciat,iniuria non teneatur.Licet,inquït,flere,licet ambulare quà uelïs,fume/
re nihil,ïnquït,ut et alienum iniuriarum facere.Sordïdatus es, no queror: fed fî fordes
tua inuïdïam mfhf concîtant,queror,De colore quafitum eft.Qufdam aperte inuedi
funt in dïuitem,quidam ex toto nihil dixérunt,quidam fecuti funt medïam uiam:cum
prater hac nihil fît, latro folebat uideri inueniffe quartum genus, ut hoc modo
in diuitem diceret.Tu quidem non fect'fti.fed tamen ego habui caufas propter quas
poffemdecfpk&rdetealiqiu'dfruftra fufpfcarf , qufa înfmîcus eras, quia infpoîiatus
pauper inuentus eft.Hoc eft autem médium illud genus, nec dimittendi diuitem nec
accufandï.Nam&.dimittere non débet quem diftulit,&: accufare propter hoc fpfum
non debet,qm'a diftulft. ALBVTIVS nihil dixit in dïuitem.Hoc colore declamauït*
Committit iniuriarû,inquit,fi qui non poftulauit accufat*Quare,ïnquit,feq«eris me?.
' " ' uC
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM 637
lit alfquando mei miforearis,ut defînas afflfdam domum perfequi , ut feias me in hoc
habitu accufare non poffe.ût concupffcas gloriam uindicatg mortis . Tu folus potes fî
uoles inuenire qufs occfderit»tu accufare.At me quidam propter hoc fufpédû habent*
Potes dffeutere iftam fufpftîonem,quare quis fecerit*Vt fcfas,înquft,te ïnuïdiam mû
hi facerecum dixiffem:accufa me,non negaftf te aceufaturum, fod refpondffti,accufa
bo cum potero. Ignofcemfhf non magfs adhuc quêquam accufare poffum quàm ab/
foIuere*Quaro qufs fecerît.Hac leuia argumenta funt, hac uana funt qua alios tan/
gunt,quod inïmicus eft,quod ille infpoliarus ïnuéntus eft, non eft quare aceufem , eft
quare fufpicer.RVF F V S V IB ï V S hoc colore pofuit. Sordt'datus fum,Iugeo,fequor
te,ut tutïor fîm,tfmeo nefeio quem illum quï patrem meum occïdit.Scïo me quamdiu
tecum fum perire non poffe.Dum hune colorem fequîtur MVRRHEDIVS ineptif/
fime dixit, quare te foquorrpater meus quia folus inambuIabat,'occifus eft.O S CI co/
lornon placuit Gallipnf. Sequor inquit ut ïnuenïam quis fecerit , hoc mecum cogïto.
quifquis eft file quf fecft,uolet hoc inimico imputare,ad diuite uéniet . Multo, ïnqm't,
hoc ïnïuriofîus eft,fï inquirendi caufa facit , fî non tâtum fn conuftfû fed ÔC pericuîum
diuitis fequitur. GALLIO fubtilïteragendumputauït, &Tadpofîtionem controuer/
fig colorem adionfs dfrigendum,utdfceret_fufpfcor à te patrem meum occifum. quis
enïm fllum alius oderat magis ? quis impotens alius eft? ueftem enïm illius fine dubio
nefoio qufs geuffor nô côcupffcebat. Dfcet alîqufs,quid ergo?fî ïnimïcus eft,protïnus
interfedoreft?non,ïdeononaccufo.HISPO R OMANVS palàm aceufauk &" dixi^
Non caufam fibi effe,fed fure etfam hanc fontentiam in prodmïo magno cum affenfu
hominum d_xk5eum accufatorem habeo quf fo reum non effe mfratur, BASSVS IV
LI V S in hac controuerfîa dïxt't.Quare me foquerfs per publïcum? facinus ïndignum
iudices fadum cft,pauper ÔC diues eâdem terram calcamus. Côfedari autem folebat
res fordidas,,ôC inuenïebat qui illas unïcefufpîceret, Memini illum dedamantem de/
cîaraffe controuerfîam de lenone, quï decem ïuuenibus denuncïauït,utïn lupanar ac/
cédèrent ÔC foueam ïgne repletam terra fuperieda pbruït,ïn quam adulefoentibus lap
fis ÔC confumptfs accufatur Reïp.îafa,Apud illum déclamante ALB V t IV s faftfdt
ofus auaitor,eos quibus inuidere ppterat admirabatur.Hanc Baffi fententfam npn me
hercules referrem,fî canem ad oflfum ail-gaffes . Idem Latronîs illas fontentias aiebat
tumidas magis effe quàm fortes.Summa hominû admiratione cïrcumferebatur , Lu/
gent argumenta patres &T offa Iiberorum confeduram dfufdunt:ô£ illam, Produda
facerdote ftatuam:& illam , Super cineres Iiberorum noftrorum lupanar de quantum
eft. Ipfo utiq. laudabat:hac aût dociierat*Nam in hac ipfa controuerfîa ne Baffus qui/
dem uidebatur aliquid dfxfffe,fordîdius dfxft ipfe. Itâne peribunt decem iuuenes pro/
pterdïpondfostuos EVKTEMON à filfj parte cum patrem fuum narrâffetfolum fî/
ne comîte pppreffum ÔC occïfum dfxft,
HERM AGORAS dfxit. :.
Illud in narratione, ARTEM ON dfxft,
Trfcefîma prima controuerfîa* .
VIr fortis,quod prgmfum uolet,optet.Sf plures erunt iudfcfo contendant.Pater ôt
filfus fortiter fecerût,Petit pater à filfo,ut fîbi cederet,ïlle nô uulyudfcïo conten/
dit,uïcit patrê, accepit prgmio ftatuas patrïs,pater ipfum abdïcat.1VN II g ALL Iô /
1. 1 S .Dubko quid de euentu huiufce iudïcfj optem,cû crfmen meû fït,uiciffe. Videtïs
quemadmodum ïn hoc quoq? iudicio opéra fua fadat, ÔC miratur quifquam fî hoc pa/
tre natus gloria cupidior eft, Facileis habetis patres , ufros fortes fungite.Diffîdemus
quia nimïum fîmiles fumus.cum exiremus in acïem,aiebat, fî adulefcens effem,nema
pugnaret fortius.Maiorum quoq? fuorum uirtutes referebat,fed omnibus fe prafere
bat.Cum ad atatem tuam peruenero , non contendam cum aîiquo:quamuis fî exem/
plum tuum foquf uoluero, etiam cum filio contendam. Quia patria ïudkïum ha/
beo,patris perdidi.Dïcam abdicanti,non luxuriabor, non amabo:hanc emêdationem
crïminum meorum non poffum promittere.Ego uero pugnabo,^ fortiter ÔC fortiffî'/
me, Vïdïpatrem iam fenem loricam înduen.em,multum eftpugnare cum exempIo,
. H li ludf/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

4$$ LIBER S EXT V S
Iudicium uocatur quo pater ÔC fiîius fpolïa contulimus.Ecee ammft.o,ego tibi cedere
poffum,feni non poffum.Quod contendi legis , quod uicf fudfcum,quod pugnauf pa
tris eft:uoIui cedere,concurreruntfuuenes,atatfs caufa agebatur, Vici non fiîius pa/
trem,fed iuuenis fenemEgo uickfed omnes patri gratulatf funt: paruf adiilefcens.ma/
gnfsexemplîs deceptusfurn,dum cpgito mecum Horatfum Hetrufcas acfes corpo/
re fuo fubmo uêtem , ÔC Mutium in hoftilia arma ruentem, ÔCdum te Deci cogito>qui
ÔC ipfe noluifti patri cedere : tranfibo in fubfellt'a tua , compledar inuitum, licet repu/
gnesfortiorfum.FVLVli SP ARSI NeceffVfuit mihi fortiter militare,pugnâduna
. habebam non imperatori tantum fed patriSi tu uiciffes,diceretur patri ceffït, abdica/
, tionem
enim timuit,SoIebas enim optare femper,ut côtingeret tibi habere filium me/
! ïioremjudicium uoeas duplicem domus noftra triumphum,CLO DU TVRRIN-I
Tu Mutio dfceres,non eft quod oftendas iftam manu , ni Scipioni poft deletam Car/
çhaginê,tace.Loquax eft uirtus,nec oftendit fe tantû fed ingerit Aïunt,ecce nûc qui/
1
hoc loco belle dixit*Plures tibi inuidere cbperunt » poftq uidus es, Itaq; noui generis
res accidit, fiîius uïceratjOmnes aiebat, O felicem patrem.Nouiffîmam fecit quafti^
nem, An etiâ fî quid iudicio peccauit,pramio ernêdauerit. Hoc loco dixit G A LLI O
illam fontentiam qua ualde excepta eft: cum dïu deprecatus effet, ait, fî nihil profece/
ro,quid me fadurum putas?ad tempîa iturum, aut ad deos fupplicem?ad tuas ftatuas
confugiam. SYLO POMPEiVS tentauit ÔC in hac controuerfîa illam quaftionem,;
quam in omnibus uirprum fortium abdicatibnibus putabat effe tenendam,An ufr for
tas abdicari poffït,aiebat in nulla magïs controuerfîa illam poffe tradarf . Non potes,,
mquit, eu abdïcare,qui te poteft uincere.Mïraris fi patri ac legi fubducitur,qua ÔC co.
paratur ÔC prafertur?Colorem pro aduIeftente.G ALLlO illû dfxft , Meae,fnqiift.iiM
N" l ,,( ' ' uenfs
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM 659
tienîs,atatfs caufa agf ufdebatur,cùm dubitaret ex ordine fuo quem dicentem, nr'hil a/
gis, ego tibi cedo ,illi non cedo * CA E STI V S hoc colore ufus eft, putaffe fe ipfi patri
honeftiushoc effe,certe domuf,laudes utriuscp fnforo ïnfpïci.MONTANV S VO/
Tl E N V S aït,cognoui nô quïd ïmperares, fed quïd pracepiffes: dfxeras femper,cum
me hortarerfs ad gloriam,ut nulli cederem * Inufdfofa omnibus in îllo iudicio fortuna
tua uidebatur,cum quareretur,utruin pugnaffes felfcius an genufffes ? Non eft quod
putes me uffum illis fortforem,deceptf funt pater,fudfcaUerunt non quod erat,fed qd*
te malle credfderunt.ARGÈNTARlVs aft,occaffonem beneficfj qugftu non conçu
piui accipere, pramium habet âîter, alter accipit* FVSCVS ARELLÎVS Pa/
TER ait,fî nauigare imperaffes,per hybernos Audits egifîèm ratem,fî peregrfnarf,nf/
hil fuiffet fubente te durum:hanc rem imperabas diffîcflem forti uiro , uinci * B l a n /
D V S hoc colore narrauit.Pater mfhf obfecït,quod illi una re non ceffèrfm? Ego mul/
tfplfcabo Crimfnamea. Nunquam ilIi,quotïes rede faciendum fuitjceflîjfemper uolui
ufderf frugaIfor,uïderi uoluf Iaborïofi'or: nam cum ad Uïres Uentum erat, etïam ïpfo ce
débat, non ego fllum ufncebam fod atas.TVRRIN V S hoc colore ufus eft.Voluï ïn
quït cedere , fed erant qui dicerent non lïcere. Hoc enim modo legem faluberrimam
tolli.Difputaturi contra prçmïum patrïs uïdebantur ÔC diduri fcilicet , non licet inter
fe cedere fortibus,non ipforum tantum caufa agitur fed publica. Omnium intereft foi
re,quis fît fortiffîmus .Hfs uocfbus hominû miffus fum ad id certamê, ïn quo ad iftum
utraq? pertineret uidoria, Qufd putatfs me dfduru?fortforem me uifum ? faîfum eft,
cum hoc quoq?,quod ego fortis eram,iftfus effet,Qufd ergo?quare ufcerfm quaritis?
Vffum eft ad ruborem totïus iuuentutis pertinere , nemfnem pugnaffe fortius,quàm
fenem.Et cum dixiffèt,fe prgmïa in patrem contuIiffe3dixft,ufcf te pater,fed nempe ui
citibi,ALB VTIV S hoc colore narrauit3nokiit,fnquftufderf per collufîonem patri ti
tulum fortiffïmi ufrf cpntigifle , Npn ceffï ante iudicium,ut in iudfcfp cederem effeciV
Nihil aliud quàm laudaui patrê,uirtutes eius retuli, uifus fum prppter hpc ipfum pra ,
mïpdignus.SYLO CA VI VS ait.fplebas mihi pater inter dfgnprum ufrprum exem
pla narrare quadam etiam domeftfca:afebas autemjpatrem fortem ufrum habufftf,ui
de ut tu fîs fortfor,procéffî tecum fn âcfê,nec fllfnc inulti redfmuS,omnis gloria ïn una
domo erat.Iubebat Refp,fortes uiros recognofeere * O quâtâm ego cupiditatem glo/
n'a in patré meo uidi , quàm iuuenilem contentïonem, me ïnuitabat imperio,iubebat
exemplo Verttû eft in iudicium omniû quos égô noui j res inuîdiofîffima quareba/
tur de pâtre meo,utrum fortïor effet an felïcïor.O S c V S hoc colore riarrauit, Accède
rent ÔC dicerêt,roga patrem tuum, cedat tibi,non eft utile reip , hoftïum excitare ani/
mos.Excitabuntur fi foierint , nemînem in hac ciuitate effe fortîorem quàm fonem,illi
me coegerunt, quafî tunc quoq? aliquid praftfturus effem reïp.uenïre ïn fudfcfum,in
quo quïd habet ? ego fum ïudïcatus iunïor . D EN TÔ dixit , timeo ne ob hoc ïpfum
patri uiliorfiam, ego foiam an ufquam gloriofus fit. TRIARI VS hoc colore ufus
eft.In iudicio uolui tibi cedere,ut nô imperare uidereris fod uiciffe ÔC ceflî,defundorie
caufam meam egiflem,notum fît illû cedere,qufa paru eft illf nô putabat. N I c ETE S
in hac cpntrpuerfiadïxft,
SCAVRVS hune fonfum fonfum aliter dixit.O dixit.O fi fi auus meus meus inter/ inter/
effet iudicio . quàm libenter fpedaret ÔC dffcordfam noftram . Clamaffet mfhi , non
eft quod cedas,ipfe mfhf nunquam ceflît.L A B IE N V S , partem patrïs declamauït, ÔC
dixit quod etiam defertorîbus licet Nolo habitare cum aduerfarfo meo,non capit idë
contubèrnfum fortem uirum ÔC uidum. Statuam _ inquit, tibi pofukimmo ne pbffem
unquam me uidum pbliuifcf,fgnomfnfam meam in as ïncidi'ftî,
Tricefîmafecunda cpntrouerfîa.
DEmentia fît adio-Bello ciuili quadam uirum focuta eft,cum in diuerfa parte ha/
béret patrê: uidis partibus fuis ÔC occifo marito,uenit ad patrem, non recepta in
domum,dixit:quemadmodum tibï uis fatisfaciam?ille refpondit morere :fufpendït fe
ante ïanuam eius.accufatur pater à filio dementia,P O R T 1 1 L A T R O N I S . Sic fibi
fatîsfîeri neuidor quidem uoIuit,excufauit uidos qui reftitufttQuoniam repofcfs ui
H h 2 tam,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

*4o LIBER, S EX TV S
tam,quâ dedifti accfpemullû fuit in prbforfptione muîiercula caput.O S Cl.ïngnaftïfi
lix fanguine penates,quanq quidegP dico pénates tanq~? in domo gferft? Allatû ad fo
Cafar Pompefj caput fleuit,hoc illi propter filiâ praftitit. A RELL1I F VSCI ,quem
admodû tibi uis faciâ fatis ? hoc ipfo fatïsfeciffe debuerat, filiâ habuit pïâ, ÔC in maritû
ÔC ïn patrem. Akerû ufq? in mortem focuta eft, aîteri etiam per mortem fatisfecincf pè
riculofoeum offendo.quf fimulirafcfcfpk,nefcftfgnofcere. CLODII TVRRINI
PATRIS .Morere. Qufd alfud meruerat, ft fatisfacere noîkt, Nifi occupaffes foror^,
fortaffe pater tibi fatïsfecïffet * Hoc certû habeo, unufquifctj ueftrum fuadebat puelle;.
ad iratum patrem uenis3in quas potes te compone bîandftfas, roga, deprecare,fînfhiî
proficiesjhabes quemadmodum cogas,morituram te denuncia:hoc quodïgnouïfti u!
dor,ad uiros pertinet,illi tibi gratias agût, nam fumînas ne fi irafceris quidem profori
pfiffes.Quare focuta es uirum.Adeo tibi uetera exempla excïderunt bonarum coniti
gum,quibus filfam tuam fokbas fanus hortari? Aliqua fpiritum ufrf redemït fuo , aîf/
qua fo fupra ardentfs rogum mifît,impendiffet fo. puella uïro,nïfi feruaffet patrf.F V L
VII S p a R SI .Filia ante îïmen paternum fn cruore ftro uolutatur, qufd exhonuiftis?
paterna fatisfadïo eft.Noftfs domus noftra legem, aut dicendum mihi aut morkneiu
eft . Qualis eft ifta farïsfadïo qua filia exoratum patrem fibi non fentit^ A L B V T 1 1
S Y LI Vtra melipres partes effent foli uidebantur iudïcare dfj poffe. Si uis fatfsfacere
mfht,rnorere.Quod ad me atti.nct,irafcere malo. Si parricïdiû eft fuiffe in diuerfîs par/
tïbus.nuncf? defendïffet apud Cafarem Lfgarifl Cfcero.Marce Tuîli cf leue iudicafti
crimen de quo confeffus es, Donafilîam fi mifericprs es deprecanti,fi hoftis adfdo,ft
pater natur _ ,fî iudex caufa,fi iratus es fratri , B V TE O N i S ,Ante ipfum îîmê domus
deceflït,ne dubftarf poflît utrû marito periffet an patri: ubi ftuduifti?ubi audifti?nego
te iftuc ïn bello didictffe.M AR Y L LI I .Meruerat inquit mori.etiamnum accufas?cet
te iam tibi fatisfadum eft. O nouum môftrum,itato uïdpre uiuendum eft,exprato pa
tre moriendum eftpASSIENI, Vtinam interueniffem.non fatisfeciffes fola patriffu/
riofum te dicerem,fi pro genero non rogaffes. Secutus eft gêner dïuerfas partes, uxor
fuas.L A B ien I.Ho.c obfequfo confequafur,deniq? ut fntra domum moriatur.M.Cà
to quo uiro nihil fpedofiùs ciuilis têpeftas abftulit, potuit bénéficie Cafaris ufuere,
ficut Tullfus fî uoluiffet.Optima cuilis belli defenfio, obliuio eft.M V S A E.Allatp ad
fe capite Cn.Pompei Cafar auertiffe oculos dicitur,qupd tu ne in morte filia quidem
fecifti.C O RNELil HlSPANi. Peruagata eft fila crudelîs belli fortuna omnem or/
dinem,& ufcp ad ukfma plebfs fupplfcïa defeendît, nihfl în cfuffate npftra immune ut
dpris ira prater fmînas fuît.Hanc laudem mifera urbf feruare Ifcuft,At tu paterno
lier ut uidor infanfs.M ENTO NIS. Semel repulfa iterum redit, iterum repulfa tertio
rogat:non fatïgatur , foit exorari etiam hofteïs . O te crudelem nifî iam tibi ÔC pro ge/
nero fatisfadum eft . Non ïgnoro in quanto periculo fîm . Nefcit pîacarf iratus, &!
hoc etiam fi filia excanduit.TRiARïl. An non exorares uidorem pro alio patrem?
Morere , illf quoque quibus animaduertere in damnatos neceffe eft,non dfcunt,Mo/
fere , fed âge kge , crudelitatem fmperij uerbo mitiore fubducunt. DI V I S I O * LA
TRO ufus eft in hac cotrouerfia illâ calcata quaftione-An poffit agi cum pâtre ob ui/
Iam aliam rem,quam ob dementiam.Impotens furn,imn_ftis,non tamen démens. Mo
res tuos patri debes approbare , non patris exigere , Die defîpfs , nihil ïntelligïs . Ego
fanitatis mea fi potuero argumenta coîligam, dicam in fenatu non ftulte fontentiam;
Quid tibï uideor feciffe dementer . Partes maie egi ? damnare non potes patrem pro/
pter uerba immo propter uerbum . Si damnari dementia aliquis pater etiam non de/
mens ob aliquod improbâdum fadum poreft,ai_ hic poffît. Hoc fn duo diuifît.An etfa
fi hoc animo dixit,ut filiam mori uellet,damnandus tamen non fit.Hac accufatfo filig
contrarias parteis à pâtre fequentis , cUm illam ipfa natura pubîïcis excepiffet malis*
Animaduertit Maniius in filiû 6. ui.dorem,animaduemt Brutus in liberos nô fados
hofteis,iéd futuros.Vidé anfub ijs exemplis fortfus Ioqui Iïceat.Deinde an nô eo ani/
mo dixerit, ut eam mori uelkt Dixit inquit iratus cum uellet caftfgare non occidere*
TVRRINVS^CLODIVS belle dixit, nokte mfrari fi durïoribus utar,non fum pro
/ ceffurus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM 64I
ceffurus ultra uerba,mfnabor,deinde ignofeam, fecft ÔC ufdor.G All Io ôC illâ que/
ftionem fecft,an non ob id puella perferit, quod pater flli tam dure refponderit. Perfjr,
inquk,propter deffderïum uïrï,aIioquin unius uerbï amaritudinê morte pêfaflet? Imo
mulfer praceps,temerarfa,infano flagrans amore ÔC attonito,qua uirum pâtre relido
focuta fuerat res uiri confocutâeft.SYLO POMPEIUS hufc quaftionf prarpone/
bat illâ ex qua in hanc tranfitus fit, an etiam fî propter hoc uerbum patris perfjt, dam/,
narf tamen pater non debeât,nec enfm euêtus imputari débet cuiufcp reiffed confîliû,
Sipofthoc uerbû puella uïxiffet nûquîd patrem dementia damnarepoffes?atquf hoc .
uerbo fî qufd fadû eft,nbn à pâtre fed à puella fadû eft.Non oportet aût illius temeri/
tatem demêtiam uideri patrïs . Poft hanc quaftîonem facfcbat illâ,an ob hoc perferit.
Coloràparte accufatorîs fîmplex eft, aftpatrem durûfufflè , crudeIem,bono publfcb
eum fufffeperfturum,dixit dure i'nqiift.eouuku,eaaffirmatione,ut uideretur non iu/ .
bere tantum,fed occidere.Hoc loco dixit TVR RIN V S C LO D I V S .Hoc poft bel/
lum immo poftedidum : cYàdi£'cït,hûc ïntelligit Refpub.ïmperator quantum tibi dé
beatam' fine fangufne fatisfadum eft Omnes enfm dixerunt pâtre nolente illâ ufxif/
fe.G A L L i O dfxit,nondum mihi m'debatur foire qufd meruiffet. Voluf illam intellû.
gère crïmêfuû.CAESTlVS hoc loco ,Côtiîmacker,inquit,rogauit,fic quomodo pé
rijt,non uultu demfffo , non fummiffîs otïbus, nondum tancp uida,Primum quate ad
me non fratre fuû mïfi't, an etiamnû fratri irafeït?AR G E NTAR 1V S .Nos duces ex/
orauïmus quorum Iiberï iri diUerfîs ^artibus fuerant, diximus, igrtofce nobis foueriâ
effe,ff Ifcuerk effe focuris * Quïd peccaui quod filiam ex hoftfum caftris uenientê non
primouerbbfecepi?TVRRlNVS CLODIVS ait. Volui fratri fororis dare benefi
ciû,eo dun'Us lbquar,ut ille me pro forore fua deprecetur.Primû quare me folû rogat.
cum debeat duobus fatïsfacere?S Y LO GAVlVS dixit, Volui inquam mora tor/
quefe . fine inquam iterum ac tertio rogct* Née mitiflîmus quidem uidor ftatim igno
uït.LABIENVS ait,Nbn fum ftatim exbratUs^cV" fî uixfflét, hon effem fradus pri/
mis uOcibus eius , ne tertio quidem togatuS aut quarto . At uidor cito exoratus eft.
Noli mïrari,facilfus eft fgnofcefé bello quàm parricidio. H I S P AN v s de morte eius
hocdixitJterumillamnobïsuirabduxit.ÀLBVTlVS Tuto mè ait, putaui Ioqui
fortïuS,nbn dubitauï enim quin frater illi didikuâ effet, non eft quod tfmeas,exofabf/
tur,fî difficilïor erk,i'IIum ego fbgab0,5

$4-" LIBER SEXTVS
des eft,poteft formofus mendïcus effe , relfqua membra ïnuaîfda fînt, ut fortuna inf/
quîtas in bénéficia fua fauientis magfs homfnum animos peruellat. Sine fatellitibus
tyrannusjcalamitates humanas difpenfat .VIBll GALL I.Intuemfni debilia înfeh>
cïum membra , nefoio qua tabe côfumpta,illi pracifas manus,.îîî erutos oculos,illi co
trados pedes.Quid exhorrefcitis?fîc ifte miferetur, tôt membra franguntur,ut unùm
uentrem impleant,cVonouûmonftrû,fnteger alitur,debilesaîût* ALB VTH SILI,
Periffent înquit,ita nô fîc infeïfcfus fuperfunt,qui perituri fuerant? Periffent inquït,in
terroga patres.utrû maluerïnt,Eruant ïnqt oculï iljius,huïus pracïdant manus , Quid
fi aliquis ex iftis futurus fit tyrânfcida? quid fi facerdos? Nec puto incredibile Ioquor,
ex hac fortuna origo Romana gêtfs apparuit , Egregius educator plus accepta crude
litati,q"? expenfum mifericprdia refert.TRI A R 1 1 .Periffêt fnquft,puto.Expfrerfs nos
nô effe crudeles, tamen nemo npn noftrû, cû iftis ftïpê porrigeret, morte precatus eft:
Surge tu debilïs,conat ÔC corruit. Surge tu mute-fed quïd excitaris ?rogare nô potes:
furge tu cace,fed ad quorû eas genua nefois: o te ïnter omnes débiles ante hoc iudicîu
feliciff_mO,c|> iftû dominû non uidebas,in hoc iudicio infelïciffimû, quod iftû reû non
uides.Expofîtos aluerunt etiam fera,fatis futura mites fîprateriffent. CORNELII
H I S P A N I .Ergo fi illis têporibus ifte carnifex apparuiffet,côditorem fuû Roma non
haberet.Timeo ne hoc profit reo, quod nemo exhïs quencj" uideri uuît fuum, IVLII
B A S S I.Intuemini utranq? partem , ÔC ei fuccurrite,qua miforabilior eft,liceat uiderë
mercenarios fuos:hic cacus eft,hic debilïs , hic mutus,his tu mori non permktis?Vïs
tnteïudïces more tuo mifericordes fînt,tuo exemplp.ARGENT ARU.Quorûcum
ubicp audfantur preces,fn fua caufa tantum ceffant Adijcfamus aliquid ad quaftum»
deme huïc pculos,flIf manus.AREL LU FVSCI PATRIS ,Pracïdatur,fnquft, Ifri
gua,genus eft rogandf rogare nô poffe.Mfferemfni horum omniû iud.ôC mffereri etiz
fingulorum foletis.c AESTUPII.Vt hanc caufam fufcfperém,ne ab eis quidem rO
gatus fum,pro quibus ago,quid enim miferi rogare fcifît,nifî ftipem? quid ïnfeîix ifte
peccauit aliud.cfj quod natus eftCCLO DIITVRRINI P ATRI S .Age fi quis agno
tierit fuum,petes alimenta tancp a!ueris?non eft quod timeas, nemo cognofcet.O mû
ferumdî qufs alimêta fuo dat,o miferum fî negat. Ita nos iftis uindidam negaturos pis
tas ,quibus ne id quidem negamus,quod tibi daturi fint? Et quod eft indîgniffîmû.cru
delis cum fît,mifericordia publica alit. Venite miferi, ÔC hodie primum uobis rogate,
MENTONIS, Errât miferi circa parentum fuorum domos,& fortaffe aliquis à pâtre
alimêta non impetrat.Nulli plus reddunt intégra mâcïpia,Cur tu tam exiguû refers?
m'a elle quas poterat , ut npn rpgares , ut non acciperes:fpiritum tamen relfnquerem
tibf,nifî crudelior futurus effem ïn relfnquendp.Tîbi captura quptidiana non refpon/
det,apparet nondum hominibus fatis miferum uiderï.G A VII SILONJS.Tufngt9
in illa uicinia mendicabfs.tu ad limen accedes,cV crudelis miferis parentum domos de
monftrat:hic non facile ftipem impetrat,etiamnû aliquid fllf detrahatur . I V N 1 1 GA
lio N I S .Sema ocuIps ut ufdeat quem rpget, ferua manus ut habeat quibus ftfpë ac/
cipiat. Occurrût nuptis omina dira ; facris publiçis triftia aufpicia, feriatis maxime ac
folennibus ÔC hilaritati dicatis diebus fomianimes ifti grèges oberrant,à te fortaffe ait
qufs acceptam ftipem portât ad deos. F V Lv II S P A R S I .Scïo, iudices, uarijs qucq?
caufîs ad accufandû folere compelli , quofdam ambitio gloria , quam ex damnato pe
tferunt,prouocauft,alios odia ÔC fimultates protraxerunt . Nô dubito fuiffe quofdam
qui pramium peterent:ego omnibus caterosimpellentibus caufis uaco.Qua enïm
gloria eft in tam fordido reo?qua fimukas , ijs ut noceas quos côtra exïffe pudeat?aut
qupd pramium , cum ftimulant fj quf fo alere non poffunt ?*Non is eft qui rogare ne
fciat,etiâ docere folet .Quos affedus ueftros optare debeâ , nefcfo, fî miforicordia pro
piores fueri.fs,crimîna rei upbis pftendam fi pcium fuerit, At reum hune publiée paf/
cknus.Exigitur à te taIio,non habes totidem membra quot debes , Lupa oblita ferita/
tis placidior uelut ftibus fuis prabuiffe ubera fertur.Sïc lupa uenit ad infantes,expe
clemus hominê,gratulor tibi Roma quod in conditores tuos homo nô inciderit.Ergo
eu de publica mifericordïa cogitares ta audelis effe potuifti. Proxima,inquit» die hic
plurimum
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

CONTROVERSIARVM Ê.4J
plurimum retulit,faciendus eft huic fîmflfs alter : hfc fatfs retuïft , fiât ÔC aïfus mifor ad
hoc exemplumJte nunc inquit,&. alimenta mfhf quarite.Tu fnquft,qui oculos nô ha
bes,per oculos rogato , Tu inquit qui manus perdïdïftï, per manus rogato: tu per illa
membra qua trahis debilîa:per ea quffq? qua non habet,ambfat, O mfforos quf fîc ro
gât,miforfores quf fie rogâtur.Ecce nefcfo qufs, meus,fnquft, fiîius fi uiueret, huic for
taffïs fîmïlïs effet:num, inquit, ego meum tranfoo. Alfus fnquit,potuit meus in eundê
incfdere dpminum,qufd ff fncïdït ? pmnes pmnïbus cpnferunt,dum unufquïfq? timet
ne fuo neget.Pars altéra a RELLiI F V S CI, Debïïïtafti ïnquït,plus illis patres npeu
crant,L ATR O fîc diuifït,anlafa fitrefpublïca , Primum quod Refp.crfmen conftare
opprtet,in hune reum quari An lafa fît refp.npn folet argumentfs prpbarï . Manï/
fefta ftatim Réïp .damna funt,fî mûri dfruti funt,fî clafffs încenfa eft,fi exercitus amïf/
fus,fî uedïgalia dïminuta: hpc damnû qcFtu pbijefs ,nô uidebat . Die mihi quâdo rêp;
îafit?cû unû expofîtû debilïtauit?atqui etiam qui occidit unû, non tamen Reip . lafa
tenetur reus,fed cadis , etiam qui duos,etiam qui plures.Dic mihi,quïs numerus effû
ciat,utlafa uideàtur Refp?duo debilkâtur, nondum Refp . Iuuenes quf fuadere înfan
tes perdidk,&" infelices , Potuerût,inquït duces fïeri,potuerunt etïam facrilegï effe ÔC :
homicidg,potuerût &T perire.Attamen crudelem rê facft ÔC lanffta,nec damnât Reip,
lefxiôC leno qui cogït inuitas pati ftuprû , nec Ixdit Rêp , Ego nunc nô Iaudari reû de
fidero,fod abfblui,noceat hoc illï,cû honores petit. Poteft alïqtiis ÔC non effe homo ho
neftus,ô_" effe innoeês reus.Deinde an lefa fit Refp.an ab hoc lafa fît:nô à me ingt,fod
àparentibusqufprofecerunt.Hfc crudélis ut mukû illis abftulerft-,uitâ reddïdft. Côtra"
aît,illi fînguîos exponût,tu omnes debfIftas:illf fpê, tu inftramêta uiuêdf detrahis . De
inde an teneat Reipub.lafa.fi fecit quod eî facere Iïcet.Nô potuit ïnquït, ulla res Iege
dânari,que legi innitit. Si domû meâ dfruâ,nunqufd dices me Remp.ladere ? Et pote
ras deforïbere,c~? inhunranû fît,fllos parietes maïorû ïn noftra ufq? perdudos memoria
*n hoftilem modû defjcf. In agris meis arbufta fuccfdere uelim, Defnde an hoc Ifcuerif.
illi facereJfcuit ïnquït,Expofiti,inquit,fn nullo numéro funt,foruï funt:hoc legû latorf'
uifum eft,denfcg fi nô licet,habêt legê talfpnfs » agere fînguïi infurfarû poffunt . Refp»
qufdê lafa no poteft agi eorû nomine q extra Rêp funt.Nô poteft pro omnibus agi,
pro quibus fingulis nô poteft. Scio quofdâ putarequaftionêefîè,an poflît à prfuato
homine ladi refp. S Pa R S V M certe fta declamare memini'.Quod fî quifq? recfpit,

444 LIBER S EXT V S ,
aîfquam partem corporis pro toto dependeret .LABIENVS tam dfforte dedam auit
partem eius,quï debilitabat expofîtos , cp nemo alteram partem,cûillam omnes difef
tiffîmi Uiri,uel ad experimêta fuarum uiriiim dixerint . Illum autê locum uehementif/
fime dfxft , uacare homines huic cogitationi, ut curent quid homo mendiais inter mê
dicos faciat.Princïpes inquit uiri contra natura diuitias fuas exercent, càftratorû gre/
ges habent, exoletos fuos utad longïorem patfentiam impudicïtïa fdonef fint, ampu/
tant Et quîa ïpfos pudet ufros effe,id agunt,ut quàm pauciffi'mi fint.His nemo fuccur
rît delicatïs ÔC formofîs debilibus .Curatis quis ex folitudine kffâtes auferat,perituros
nifî auferantur,non curatis quod ifti beatï foîitudines fuas ingenuorum ergaftulfs ex/
colunt,non curatis q> iuuenum miferorum fimplicitatem circûueniunt, ÔC fpeciofîflî/
mû quemq? ac maxime idoneû caftris in ludum confjcîunt , In m enté uobis uenit mû
fereri horum q> membra non habeant?quïd illorû q. fruftra habent? Hoc génère foculï
uitio , egregia figura,inquinatû ÔC infamê reum,maiorum criminû impunitate defen/
dit .Celebris hac apud Gracos cotrouerfia eft,Multa ab illis pulchre dida funt,à qui
busnonabft!'nuerûtnoftrfmanus,multacorrupte,quibusrioncefferût,NlCETEsdt
xk.hunC dfxft fonfumP.ASPRENAS , eodê modo uno uerbo magfs propfore ufus,
hos alît,qui alimêta pofcft,quibus crudelis eft qui negat. Circa hune fonfum eft ÔC ille
à Q_V1NT1LI ANO didus * Nefcio utrum ne uPS miferabik'ores dicam, .q? alimenta.
accïpïtïs,an q> huic datis. Accfpftis enim * qtiïa débiles eftiS*Ei datis per quem débiles
eftïs.ADDEVS rhetor
.Hune fonfum quidam Latïni dïxerunt,fed fîc, Ut putem iîîos hbn miituàfos hanc fon/
tentiâjfod fritatos, B L A N D V S dixit,Porrigït aliqua mertdico rogata ftfpem,utfc# ft
peperftjfî exppfuk.O te quàm mffora cogitatio porrigentis eft , hfc fortaffe meus eft*.
OSC VS dixit,Quf fam porrexit pluribus ftfpêffuo negat* ARE LU V S FVSCVS,
dfxft , Alft rogata filium mater mifora , fi feit fuum effe,mifera fî nefeit, a RTE MON
dixit. Hanc fontentiam LATRO
PORTlVSuirilius dixit, qui non poteft furto fufpedus effe,Gracos enim ÔC con/
iemnebat ÔC fgnorabat:cum deforipfiffet débiles artus omnium , ÔC alios incurfantes,
âlios repentes,adiecitj proh Dfj boni' ab hfs alfqufs alitur fntéger? Î) A M A S S CO M/
BRENVSdfxit, .'.
Huncfonfum CAEST IVS tranftulit.Effeciftf fnquft,ut maius pericuîum effet educa
ric^exponi.FVSC VS ARELL1VS aliter dixit, Illa adhuc in mifera fortis infantia
timebâtur,fera ferpentesc^ ÔC inimîcus tenerïs artubus rigor, ÔC inopia,inter expofito
tum perfculaiiô numerabamus educatorê * G LI C ON corruptam dixit fontentiam*,
Sed noftri quoq? bene infanîerunt , M V R REDIV S dixit, Producitur mfferorû Ion/
gus ordo,maior pars fe fine fe.trahft.ET LICINIVS NEPOS,utfoIuendofîsfnpce
nas,quotiestibïrenafcendum eft?lilud SPARSV S dïxk,quodnoncorruptumtan/
tum,fed contrarium dicebat effe Montanus.Solus plura habes membra,quàm tôt ho/
minibus reliquifti.Ita enim hic poteft uideri lafiffe rempublfcam,fî multi funt débilita
ti * Apparet autem non mukos effe , fi plura habet membra quàm debilitatis relïquit.
Et illud aque ab illo aiebat corrupre didum,prodiderunt plures membra. Gracas fou
tentias in hoc refero,ut poffitis aftirn are primum qjfacilis graca eloquentia ïnlati/
num tranfîtus fit,& quam omne quod bene poteft dfcf * commune omnibus gentibus
fit. Deinde ut ingénia ingenijs conferatis ÔCcogitetis latinam linguam facuîtatis non
minus habcre,licentia minus .LABIENI fentêtiam foparaui, quia locuti de illa ho/
mines erant. Sed ubi quotidianumdiurnumôY. mendicantium quaftus recognofçïj:,
tu hodfe mfnus attulifti.cedô lora,gaudeo me non omnes emancaffe . Qufdfles?qufd
rogas?plus retuliffes,fi fie rogaffes. Dixerat ÔC illam fontentiam , Date miferis , quod
Unum percipere gaudium poffunt. Alfqufs ex illis damnatum iftum uideat,aliqui-i au
diat G Lie ON dixit Vniçus fummus amator
Oufd_j,hunc aiebat fonfum difertïffîme apud Nafonê Ouidfû effe ppfîtû, quem ad fin
gêdas fîmiles fentêtias afebat effe memprfa tenendû :occîfo Achille hoc epfphonema
apponie
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

C ON T R 6 V E R S I À R V M ' (,45
âpponft,Quod Prfam us gaudere fenex poft Hedora poffet,Hoc fuît,cassivssB
VERVS dfxerat.Oftendenobfscaptiuos.iVLiVS bassvs dfxerat, Oftende no
bfsmerendarïostuos.LABlENVS commodfus ufdebatur dfxfffe . Oftende nobfs
alumnos tuos.P.A SP REN ate s dixit, Cum induxiffetflfpem porrfgêtem mendi/
co,0 felfcem patrem,cV hoc qui dicit fortaffe pater eft,
Controuerfîa tricefîmaquarta, «
LAefa religionîs fît adfo.Parrhafius pidor Âthenïenfîs, cum Philippus captïuos
Olynthïos uenderet,emït unum ex his fonem, perduxit Athenas,torfît, 6V ad ex/
emplareïuspïnxït Promethea. Olynthïus in tormentis périt, ille tabulam ïn ternplo
Minerua pofuit, accufatur religionîs lafa. G AVII Sylonis. Infeïix fenex uidït
iacentïs dïuuîfa patria ruirias,abftradus à confuge fuper exufta Olynthï cïnerem fte
tftjfam ad fîgurandum Promethea fatis triftîs eft,quo proh Iupîter,quem enïm melius
inuocem aduerfus Parrhafium , quàm quém ïmïtatus eft? Olynthum tantum pïdura
tua exci'pfo. Numquis ut naufragïum pïngeret, merfit?caditur,parum eft,fnurïtur,
etiamnum parum eft,lanfatur, hoc inquit în irato Philippo fatis eft,fod nondum in ira
ioIoue,IVLii B AS SI,Produciturpuér,fuperuacuum efi fnquk,nondum quantum
iatfs Promethep ppteft cernere.Vltïma Olynthfj deprecatïp eft, Atheniêfis redde me
Phfiippo.Non eft fftud donum,fàcrilegfum eft, Seruus ïnqtiït meus fuit. Putes Philip
pum Ioqui.Aedem Mïnerua tartquam caftra Macedonum fugiunt.c lodh TVR
RIN I .Parum inquit triftîs eft,nifi quîa Athenfêfem domïnum fortitus eft . Dabo tibi
Parrhafî maiora tormenta,duc fllum ad iacentem Olynthum , duc illo ubî Iiberos,ubf
domum perdidit,fcis certe quàm triftem fllum emeris.Oîynthfjs urbem aperufmus,tê
pIapracîufîmus:ergo minime Olynthïus tortus effet,fî omnes illos Macedones emïf
ient,Tprqudur,hoc nec fub Philippo fadum eft,moritur,hoc nec fub loue, A R G E N
TARI I ,Hoc hofpftfo Olynthïus Athenïs exceptus eft:tâtUm ergo Olynthïus poffît,
Parrhafîus quid non?St oculos noftros torquet, ibi ponit tabulam ubi fortaffe nos ta/
bulam faderfs pofufmus,Hoc Promethea facere eft,non pingere, Aiebat tortoribus.
Sic intenditCjfîc cçdite, fîc ïftum quem fecft,cum maxime uultum feruate , fît fïbiipjfî
exemplar.c AESTII Pil.Emi,inquft, immo ff Athenïenfîs es redemifti,finefçfs Par?
rhafî in ifto ternplo pro Oîynthfjs dona folu untur , Crudelis ille Gracïa Carnïfex,iftiï
tamen nîhfl amplius quàm uendïdït: producitur nobilïs fonex,îonga mïforïarum tabe
confedus,redudïsintrprfus pculis tam triftfs, quafî iam tprtus effet.Vt admouerï fibi
catenas uidït,fuperuacua inquit funt,fî ad alium dpminum peruenifîèm, Athenas fu/
gerem.Iftud tfbi in nulîp Olynthip permîttp,nifî Lafthenem emeris, TR I A R II. Cpr
rupfftf duo maxima Promethei munera ignem ÔC hominem. Quemcuncp preeo flen/
tê uiderat, fcïebat te emptprem, miferabantur omnes. Te fortaffe ÔC Philippus reduci
iuffîffet,fî Athenfenfom uïdiffet emptorem,quodego fabulofum effe non dubito.Sed
utrum uuît Parrhafîus elf^at, parum pfe, aut fnfamfaudfone imitatus eft. Clamabat
ifle,nondum fatfs triftîs és,nondum fatfs fnquam adïecfftiad priorem uukum,talïs in
audione Philippus . M V S A E. Narraturus fum Olynthfj fonfs fgnes, uerbera, tor/
menta, aliquis me nunc queri de Philippo putat . Dfj dexcp te perdant, miforicordem
Philippum fecifti.Si ifti creditis , ïratum Iouem ïmïtatus eft,fî nobfs,îratum Philippû
uicit. Pinge Philippû cruddem,oculo effoffb,iaculo perfradum, per tôt damna à dfjs
immortalibustortum.CORNELlIHISPANI.Vkimamembrorum meorum tabès
tormêtfs fmmorftur . Parrhafî quid agfs?nô foruas propofitum:hoc fupra Promethea
eft:tantum patiendum eft,pfngête Parrhafîo,quantû irato loue. ARELLII FVSCI
PATRIS .Pinge Promethea,fed homines facientem.fod igneis diuidentê,pinge, fed
inter munera potius ô*? inter tormêta.Inter akaria , Olynthfj fonfs crucê pofuk.Mifor/
rime fenex , forte ex feruis tuis aliqs felicius feruït ,utiq? felïcior eft,qfquis Macedoni
fertrit.P v LVI I S P A R SI.Si ad fuccurrendu profedus es , queror^cfutïnâ Philippe
his audïonê cû exceptione fociffes,ne qufs Athenïenfîs emeret. Non uidït Phidias lo/
uê,fecït tamê uelut tonantê.Nec ftetit ante oculos eius Mïnerua,dignus tamê illa arte
anfmus ÔC concepit deos, ÔC exhibuît, Qufd fadurf fumus,fî bellum uolueris pfngere,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
dfuerfas

646 LIBER SEXTVS
diuerfas uirorum ftatuemus acies, ÔC in mutua uulnera armabimus manus,uidi foquê
tur.uidores cruenti reuertentur?Ne Parrhaftj manus ludat temere coloribus,interniti
oni humana timendum eft?Si neceffe eft aliquem tprqueri.eme npcentem feruum,ut
epdem temppre ex ep exemplum fumas ÔC fupplïcium , Statuitur ex altéra parte Par/
rhafïus cum cploribus,ex altéra tortor cum ïgnïbus.flagellïs , eculeïs, Ifta aut ufden/
tem,aut expedantem Parrhafî parum triftem putas ? Dfcebat mifor, non prodidi pa/
triam, Athenienfes fi nihil merui, fuccurrite,fi merui, reddite Philippp. Inter ifta Par/
rhafius dubium eft ftudfofius pfngat,an ille fauïat3torqueat,uerberet.Sïc ifte carnifex
colores temperat.Qufd afs?parum triftîs uidetur,quem Philippus uendidk.cmit Par/
rhafîus.Etiamnum torque,etiamnû, bene habet, fie tene.ïfte uultus effe debuit lacera
tf,hïc morientis.PORTIl LATRONIS. Si uidetur tfbi,iftîs muneribus aram mffo/
rfcordfa orna*Nemo ergo ex Olynthfjs mfforius feruft,quàm qui Athenienfem domt
num fortitus eft.Mffer ubicunq? Philippû non uiderat, pacem putabat,Allfga inquit,
aiebat.Soïutus apudPhiîippumfuit.ALBVTII SYLLI . Expeda dû Euthycrates
autLafthenes capiatur,Pythia fomnia Parrhafî me tortor effeck.Phiîippus quoq? uen
didiffe contêtus eft.Producft fenex nobilfs:flens,refpfcfês patriam , placuit iftf uultus,
habuït alïqufdPrometheffimile., etiâantequâ torquea.,diIigêter agit caufam, ut Phi
lippus Olynthïo non eft, ego pecuniam perdidi,redi adaudorem, Propter hpminem
Prometheus diftortus, propter Promethea homïnes ne torforis , Philippus fîc roga/
batur.lïceat Olynthfjs uïuere,Parrhafîus aliter rogatur,Olynthfjs mori lieeat.Triftem
uolo facere. Nemo faciet,fî Philippus nô fecit.Hanc controuerfîam magna pars deda
matorum fie dixit.utnon controuerfîam diuideret, fod accufationem,quomodo folêt
ordînare adionem fuam in foro,qui primo Ipcp aceufant. In fchplaftica,quia nô duo/
bus dicitur Ipcfs,femper non dfcendum tantum,fod refpondendum eft: obijciûtquod
homfnem torferft , quod Olynthium, quod deorum fupplicia ïmïtatus fit» q> tabula in
ternplo Mïnerua pofuerit. Si Parrhafîus refponfurus non efl,fatïs bene dïuidunt,Ni/
hil eft autem turpius ,quàm aut eam controuerfîam declàmare , in qua nihil ab altéra
parte refponderi poterft,aut nonrefellere , fi refponderi poteft.G ALLIO ferè fimilê
dïuïfîonem in Parrhafio habuit , ei quam faabuerat in illa controuerfîa , cuius mentio
eft ïn hoc ïpfo Iibro,debilïtabat expofîtos, detradis quibufdam. .Diuifît autem fîc,Ail
lafa fît reIfgfo,quid perdidit inquit?nihil. Nondum de fure controuerfîam facfo. Per/
didit unum fenem Olynthus , fac Athenienfem , non âges mecum reîpublïca lafa, ft
Athenienfem fenatorê ocefdero, fed cadfsîfta uero Athenienfium corrûpitur opinio.
miforicordfa fomper cenfi fumus . Nûquam unius fado publica fama corrûpitur, Soli
dior eftopinio Athenienfium,quàm utlabefadari ulîo modo poffit.Lafa eft ïnquït re
fpub.Si qufs Olynthf depofftum negauerft,ufdcbftur, ut exfftîmo nô remp.fod homi/
nem Iafîffe.Oîynthijs hoc trîbuifti.ut eodem loco effent, quo Athenienfes.Lgfiffï in/
quït rêpubîicam.Iadunt rempub, qui aliquid illï auferunt,non quf adfjciunr.qui dïru/
unt templa,npn qui prnant. Peccauerunt ergo ÔC facerdotes,qui tabulam receperunt,
quare tamê non reciperêt?Deorû adulteria pfda funt, pofîta funt pfdura Herculfs lu
héros occidentfs * Defnde an ob id accufari poffit lafa refp.quod ef facere heuit . Ea
Iege perfequere,quia non lïcuïudîcis mihi,hoc facere non oportet : huic rei aftimatio
immenfa eft,I.a

CONTROVERSIARVM «47
..qmfquis Olynthiûm feruum habuït. accufabitur, q>cfuem fn fua forifîtute tenueritSt
qufd tunc fnter neceffaria foruilfum offi'ciorum mfnffterfa pcrcufîît aut cecidit, iniurï/
arum accufabïtur.Atqui quantum ad ius attinet nihil intereft occident , an ceciderït;
i Nam aut neé cadere licuit aut occidere , A parte Parrhaffj fecit hune colorem, emptû
- effe à Parrhafio fonem,inutilem,expfraturû , Si uerum uultis inquit, non occidit illum
; fed deficientiSjcV alioquin expïraturi morte ufus eft. Toriît inquit tamenffi lucri eau/
h,obi]ce, nempe crudelitatis precium Athena habent . In argumentis dixir,quantum
femper artibus licuiffet, medicos ut uim ignoratam morbi cognofeerent uifeera refei/
dïffe,hodiecadauerum artus refcindi,ut neruorum articulorûcp pofitio cognofeï pof>
i. fit*. ALBVTIVS hoc colore, calamitofum fuiffe,orbum,paIàm mortem optantem..
. t
nec aliter illum Philippus uendfdfffet,nifi putaffet illi pfnâ effo uîuere. S Y lop O M
JPElV S , putabât commodius effeffi hocanimo ïffét Parrhafîus ad audionem, ut alk
quem inhunc ufum emeret îpoterit enfm uideri elegiffe uiliffîmum ÔC maxime inutû
le* F.VS C O A RELLIO placebat,emptû quidem illûin alios ufus,fed cum deficeret,
,ÔC mori uellet.in fd quod unum ex cadauere artifex poterat impenfum. G ALL I O ad *
peutrum fo alligautt,nec dixit quo animo emiffet. G A L l I O N I S color intolerabilis
eftjidïxit enim fonê ex noxijs Olynthfjs emiffe,quod fî Ifcet illf ffngerejnon ufdeo qua
re nô eadê opéra dicat, ÔC confofum proditfonis Laftheni fuiffe, ÔC fe pna caufa tor/
, fiffe.H ISPO ROMANVS ignorantiam illam exeufauit, Pfdor inquam fntra offîei
nam fuam claufus, quï hac tantum uulgaria iura nouerït,ïn feruum nfhfl nô domfno
4fçere,pidori nihil nô pfngere,mancfpfû fuum operï fuo ïmpendft,NÔ omnfa ïnqt nar
ras, Olynthïus fuft file quf perfjt . Qufd autem ad rê pertinet,cufus nationis feruus fu/
erit?Audes inquit feruum dicere Olynthïum,etiam poft bdlum,&. ante decretû?aîïo/
quin quod uos ïHïdediftisbéneficium,nifi quod iam illos nec torquereliceretjnecoc/
çïdere?Graci nefas putauerunt,pro Parrhafio dicere,omnes illum accufauerût,in eps
dem fenfusfncurrerunt.GLICON dfxft, TRIARIVS hocexalfquapar/
j te cû furriperet, inflexit . Hos aiebat SEVERVS CASSIVS, qui hoc facerent,fimï/
les fîbi uideri furibus,alienis poculis anfas mutantibus.Multï funt qui detrado uerbo.
autmutato,aut adiedo putant fe aliénas fontentias lucrifecifte, TRIARIVS autem
Tic uertit , Corrupiffe duo maxfme Promethei munera,ignê 'ÔC hominem , fed egregïe
illam furripuerunt.E V C TE M O N qui dixiti fanfus $ G LY CO N
DAMVScorruptiffîme hïceftCRATON uenu/
ftïflîmus homo,ô^ prôhomo ÔC profeffus. A S I NIVs qui bellum cum omnibus Atti
fis gerebat, cum donaret flli Cafar talentum in quo xxiifj feftertia funt Atheniêffurri
priore hic Cafarf quod illum nunq^ nifi menfeDecembriaudï/
fet.dixït :&TcommendareturàCafare,PASSlENVsNeccuraretinterrogâtï.
quare non complederetur tanti uiri gratiam Sape folebat apud Cafarem
i cum imagine confligere hominem acidalingua,ô_:qui nimis liber erat, puto quia
diunonfiieratexcaptiuP cpcus,excpcp Iedicarius, ex ledicarip ufq? adamïcitïâCa/
faris,felix ufq? eo utranq? fortunam contempfît,ôi: in qua erat,&: in qua fuerat,ut cum
illi multis de caufîs iratus Cafar interdixiflèt domo.combureret hiftorias rerum ab il/
ïo geftarum,quafî ÔC ipfî ïngenio fuo interdiceret, difertus homo ôC dicax,à quo mul/
ta fmprobeffed uenufte dfda, ne modum excedam , excurro ÔC ad Parrhafium reuer/
tor.NlCETES dïxft Kl SPO ROMANVS dfxft.fgnes, ferrû,tor/
mêtapidorf ifti à Phflfppo offfeina eft , S P A RS I fentêtia in deferiptione pïdura ha/
bet aliquid corrupti,&" ubïcunc^ fanguïne opus eft,humano utitur,dixit enim quod ft
eri non poteftJllum locum omnes tentauerunt, quid fi uolueris bellum pingere?quid
fi incêndium?Quid fî parricidium?A Gracis D O RO N furiofe dixit,
Sed nihil eft quod minus fieri poflït,q1 quod à ME TRO D ORO didumeft,
TRIARIVS dixit,Nondû dignumirato loue
gemufftf, H A TE RI V S dfxit fanfus, Nondum uultus ad fabulam conuenft:â_ illud,
Parrhafî, ut omnfa fiant ad exêplum -, m'uat q tortus eft,Si uultis audire fupra quod no
poffit procedere infania, LtCÎNlVS NEPO S ait, Si uultis digne punireParrhafîû,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

64% LIBER S EX TV S
ipfo fe pingat,Non mfnus ftulte A E M ilI A N V s qufdâ Gracus rhetor,quod genus
ftudforum amabilfffîmû eft, HEXARID A fatuus dfxft,
O T H O P A T E R cum pro Parrhafio dfeeret , hoc colore derffus eft,qufa concfderât
inquit per prodftores Olynthfj, uolui pingere ïratum prodïtori fuo Iouem, GAR/
G i V S multo ftultius,quare Prometheï Parhafius fupplïcium pinxïffet? Egosïnquit,
ardente Olyntho non odiffem ignium autorem , LA TRO NIS illa celebris fententia
eft,quamSPARSVS quoq? fubtradis quibufdam uerbis dixit in deforiptione mor/
tuorum, Parrhafî emorïor , fie tene : hanc fententiam aiunt &* di o CLE m c a Ri/
S TIVM dixiffe non eodem modo ^ HISPO rideon honefte
ROM An V S fecit,multo enim uehementius infanit quàm noftri fanatïci, Voluit uk
deri uolturios ad tabulam Parrhafij aduolare , fabula elegantf , ad turpem fententiam
perducîus traditur z EV S î N ut puto pinxiffe puerum,uuàm te
nentem,2C cum tanta effet fîmïlftudo uua»ut etfam admfratïonem faceret operf,quê/
dam ex praceptoribus dixiffe,aues maieexiftimare de tabula, non fuiffe enfm aduola
turas,nffî fîmilis eflèt.Z EV SlN aiunt obleuiffe uuâ,ÔC feruaffe ïllud,quod melius erat
ïntabuIa,nonquodfîmiIïus S YPIRIDIO aque familïariterïn templû uokuriosfu/
bfre putauft,quàm pafferes aut columbas.Dfxft enfm,
Sednolo Romanos în ulla re uinci *Reftftuet acfem MVRRHEDlVS,quidïxît,
Pinge Triptolemum,qui iundis draconibus fulcauit auras, Inter illos, qui de Ptome/
theo corrupte aliquid dixerant, ÔC APATVRIVS locum fibi uindicat, dixit
enïm,0
Controuerfîa tricefimaquinta ,
FVr concîpne prohibeatur.Qufdâ cum diuitem proditïpnïs poftuïafTet.nodu pa/
rietem eius effodïtjcVfcrinfumi'n quo erant miffaab hoftfbus epiftola fuftulit,
damnatus eft diues. Aceufator concïonari cum uellct à magîftratu prohibïtus agit
tnfurfarum.P ORTULATRONI S,id folum fuftuIit,quod fur reliquifîet,nihil
tam fur timuit ,quàm ne dominus res fuas non agnofceret*Fac mihi ïnuïdian.,prodi/
di furtum meum : ago magiftratui ifti gratias , cum ad illum furtum meum detu/
ïiffem » furem fummoueri non iuffît. Ruentem ciuftatfs ftatum unfus parietis ruina ré
pofui . o S, C I, Sollfcftus erat , ne quod perdfderat»quareretur Indicium profiteor,
mukos furti confeios habeo, at illud tuto illi oftendî, hoc furtum nô folus habeo.Fur
tûeft quod timet dominus agnofcere?potut nô effe pauper, habui qcPmagno uende/
rem,Teneo ecce epiftolas,fn qufbus manifefta prodïtionis argumenta funt, ïn quibus
hoftiû confflfa,Te fnterrogo,fî furtum eft,repono.MV S A E .Furtum uocas,quod qui
perdfderat,negabat fuum?furtum feciffet ex hoftibus.C LODII TVRRINI ,Furtû
uoeas, quod quf perdfderat3fiippliciumtulit,qui'furrfpueratpramfum? Vtripermi/
fîffetfs Ioqui, fî eodem temppre fur ueniffet ÔC dpminus ? Pptui rempublïcam magno
uendere uel proditori . ARELLII FVSCIPATRIS. Mille nauium domini Graci
furto Troïam cepiftis. Si bene furto euertuntur urbes , quanto melius feruantur?
Sinon ïndicauero cufus fît,nemo cognofeet. VIBIIR VF F I, Cuius ego fi po/
tuiffem,nonparïetem tanium,fod pedus ipfum perfodiffem.Nondum totum conium
mauf officium,npn eft tam angufta refpublfca,ut ab uno opprimi poflît» C A E S TI I
PII.Noliteà me omnia exigere qua fcïo,muka funt, quadam ôC in concione dicêda.
Hoc furtum liberos noftros docete, Rogo uos iudices per furtum meum , quo/
ties furtum meum protuli,tacet dominus,ego fur.Ecce altéra iniuria,non
tu inquit perfodiftf domum.Tace,ego noui ifta melius,Narrare
foIeo,non negare qua foip*
Libri fexti ôC ultimi controuerfîarum finis*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

64*
BEATI RHENANI SELESTADIENSIS, IN LVDVM L.
ANNEI SENECAE DE MORTE CLAVDII
CAESARIS, SCHOLIA,
Vid adû fît , ) Claudius ante eidus odobrfs » Afînîo Marcelîo,Act
Cafar Drufî Germanici lio Auiola Coff, Ixiifj. atatis imperfj xiifj,
fïlïus, qui Caio proxime anno. Ac ueneno quïdê occïfum côuenït,
fucceffit, talem egit prin ubi aût, SCper quem dato diforepat, Autor
cipem , ut nefoias flul / Tranquillus ÔC Tacitus . Eidus autê per ei
tior ne fuerit , an crude/ diphthôgû Grecâ fcriptû eft,qua utebant
lior. Hûc Anneus Se
necahocltbelïo, que
ludûde morte Clau/
dfj Cafarisinfcrïpfît,
LVCII ANNEI SENECAE
in mortem Claudq Ca/
faris,Ludus,
antiqui in hfs , qua i
extenfum habent, ïd
qcr
ptionibus etiamnum
mire taxât ÔC fuisse?
aîunt)coloribus gra/
phice depîgit.In cau->
Via a&u fît in ce uifîtur, Felïcïffîmf.)
Io ante dîem tertiu ob Clauduim fubla/
tum. Ego fcio me H
Eidus odtobris,A/
berum fadum.)Innu
fînio Marcello, Act
fa autem nonnihil fu
iffe credfderfm, quur
fie Gaudium infeda
ret,quod fub eo exu/
ïauit* Cuius rei ipfo
meminit in li+ De ore
uitate uita ad Paulf/
\io: Auiola , CoflT.
Anno nouo , initio
feeuli felfdflffm! , uolo memoriae ita./
dere.Nihil offenfe uel gratia. dabit .
it tyrannfdê Claudfj,
uel optfmfs optima,
cum Ioqui tum agere
prohibentis* Autre
gem, aut fatuû, ) Hfc
ftllh{dam aaud^ no
nû hfs uerbfs de Ca/
(are bîandfufcuîe lo'
Haec ita uera fîquis quaefîeri.t unde
fciam.Primum,0 uoluero.no refpon
tat, neq? fd falfo. Na
mater Antonfa por/
quens , Nec enim fie ^ebo . Quis coadurus eftC Ego fdo ' têtum eura hominis
me deieeït . ut nollet 11 r __. mec_eieu[,uinuuG_ me deieeït . ut nollet me 11 hberum fadum r __. mec_eieu[,uinuuG_ me hberum fadum , ex ^.»r-J;^ quo luu die dictitabat,nec abfokl
erfgere, immo ne de/ ,* , - ^ tum à natura, fed tan
obqt ille » iecft quidem, fed fm/ obqt ille » iecft quidem, fed fm/ qui uerum prouerbium fe/
_ .
tum fnchoatum,ac ft
puîfum à fortuna ÔC cerat , Aut regem , aut fatuum nalci que focordïa argue/
cadêtem fuftinuft, ÔC oportere . Si libuerk refpondere, di/ ret, ftukïorem afebat
in praceps euntê, le/ cam qU0Cj m^i ia buccam uenerit. filio fuo Claudio. A/
nifdiufna manus u/ * q s ui.8u.uFiuy
uia ui.8u.uFiuy
uia Auguftaprode/
fusmoderatfonede/ / ~ fpedffîîmo fomper
pofuit. Hadenus Seneca . Caterum cum habuft:non affari, nifi rariflîme: non mo/
Agrfppfna Claudio nupfiffet,ne malis ta/ nere , nifi acerbo ÔC breui foripto , aut per
tumfacinoribus innotefeeret, ueniâ exilij internuncios -«--". .n_-.r* fnf.'.-. folfta.Soror fnf.'.-. folfta.Soror Rnror ILfuilla ILfuilla imlla noir quûau/ noir quûau/ .»/
pro Anneo Seneca fîmul praturam fmpe
trat, latum in publicum rata ob claritudk
nem ftudiorû eius , utcj? Domitfj pueritfa
talf magiftro adolefceret, ÔC confîlfjs eiufe
dem ad fpem dominationis uteretur, quia
Seneca fidus in Agn'ppinam memoria be
diffet quâdoq? fmperaturum, tam fnfquâ,
tam indfgnarn fortem populi Romani pa
làm ÔC clare deteftata eft , ut fcrîbît Tran/
quillus.Hoc autem prouerbio, Autregê,
aut fatuum nafci oportet.antiqui regû ue/
cordiam taxabât . Nam quemadmodum
ftefictj.cY infenfus Claudio dolore iniurie.
credebatur. Hac Tacitus, In ccelo.)Rt
in fatuis , rifu , quacunq? fecerint,excipt>
mus , fîc regû quoq? fada nemo non pro/
dicule ccepit,pollicens fo traditurum,qug bat . Proinde uerîflîmû eft facultatibus 1k
in clo ante diem tertiû Eidus Odobrïs centiaq) ÔC adfontatfonibus ali principum
ada funt, quafî illic fînt Calenda.Sfc Ho/
merus fubinde deferibit , quid interea dfj
fecerint in clo . locus eft ex imkatione:
uitfa,quod de Antonio VelleiusPatercu/
lus fcriptû relïquit. Cateru nifi ftuîti fuif/
font ohm reges , non effent tôt hbrf illorû
nam ita exordimur annales. Ante diem fetuitatibus refert., hoc eft,fadis , nô tam
tertium.) Exceflît enim Claudius tertium ftultis fapenumero quam fceleratis,ac im
Ii pns
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

éov LVDV S ANNEI SENECAE
p_js cadibus ÔC belîfs, quibus in hoc mun deliflîma affïciebat anfmaduerfîone , Hïc
do nihil ftukius . Qui huius prouerbfj ex igitur DrufiUam , quidam cum effet uia_
pîicatïorem interpretatïonê légère cupit, Appia curator,in qua fopelfebantur Ro/
Erafmf Roterodami3quem equidê ut pr_e mani,ut gratificaretur Caio , calum ade/
ceptorê ÔC ueneror ÔC fufpïcio, Chilïades untem fo uidiffe fn fenatu furefurando af/
' adeat. Illic enim pra firmauft, quod cûil
ter eruditionem,qug Qufs unquam ab hiftorico iuratores If nemo crederet, fed
huic nufquam deeft, exeRitcTamé fî neceffe fuerit autore rideretur potius, fan
etfam ad uitâ redfus S , tV r*i depromiiit, ienihil
Sftftuêdam,faluber
rimâinueniet cohor
producere,qu^,teabeo,qmDmfiI/
m euntem in cqlum uidït* Idem
ampfenefîhomi/
nem quidem in me/
tationem. Quis un Claudium uidiffe fedi'cet iter facieti dio foro occifum uû
quam ab hïftorfco.) tem,nonpaflîbus.equ.s.Velit.nolit, diffet, deincepsjndk
Saîfiffime taxât uani ne>rprfp A i\\:ntr.ni::;,.,- ~n»vin catumm* Nopal/
» n. neceue eit A nu i\\:ntr.ni::;,.,- omnia uidere,
~n»vin
quae irt /«-,,..
catumm*
in»,..,vit Nopal/
» n. neceue eit nu omnia uidere, quae irt /«-,,.. in»,..,vit
tatem hiftoncorum, i _. A n _. hbus aquis,) Farticu
qui foribût quîcqufd c,loagatur. Appia.ui.ecuratoref__ h eftCarminis Ver/
uolunt, nullo fïdeiuf qua fris ÔC diuum Auguftum , ÔC Ti gflfani in Aeneide ,
fore. Autorem pro berium Ca.farem ad deos ifïe. Hune Refpexft autê ad id.
ducere * ) Autor eft, fi {riterrogauer_s.fo__ narrabft, coram Wodc Trâqufilus de
non folum is, cuius .- .u

DE MORTE CL A VD II CAE SARIS «CI;
frequentffffmo foro , in meridfe. Iam cipfjs rerum difputât, nonne diucrfîffîma
Phibus,) Chronographia eft. Et tacite- fontire uîdentur f Anaximenes Milefîus,
notât poêtas quofdam, qui" huiufmodi de aërem effe rerum prfncfpfum , aftruxft,
fcriptionfbus expient Uoîumina.Quos ta Thaïes aquam, Anaxagoras Clazomen»
sauit ÔC Horatius in arte poëtïca, Cum lu us partfculas fimfIares,Heraclftus ignem,
eus & ara Diana, Et Archelaus Athénien*
properâtis aqua per foro hominem uidiffet occifum . Ab fis> aèris

6$z LVPVS ANNEI SENECAE
ma, nonne pugnantia ftatuiffe ufdent. Py iorem Stoici cêfent,Parmenïdes foli gqua
thagoras animam deftn_jt,numerum feip/ Iem effe côtendft, Sed qufd hac uerbofîus
fum cientem» Ariftoteles entdechfam pri perfequimur, cum bona pars Iibrorû uttû
ma corporis, Dicearchus quatuor elemen ufq? lingua , id genus opinionibus fit re/
torum harmoniam, Thaïes naturam irre/ ferta , ÔC quidâ luculenti foriptores de his
quie.am,fefemouen ex^feffo tradarint,
tem,Afclepiadesme
dfcus,fenfuûcoexer
Etpropiornodf feffusquatiebatha
£ r n
Satisfuper4?fît,è.an
ta copia nosunoatcp
cftationê, Plato fub/
ftantiâ intelledu prg
benas,
Obliquo fiexam deducens tramite
item akero argumen
tobreuiterfndfcaffe,
ditam , Stoici fpiritu lucem. ô*? nihil inter ueteres
fcruidum, Anaxago Claudius admam agere ccepit , nec phflofophos ufpfam
rasaerifimfîem,De/ . , . . ,,_JL, t.,~. WA**, conueniat , In quorû
mocritusïgnkûqufd muemre ex.cum poterat,Tum Mer/ Iocum ^
dâ, Epicurus elemen cunus , qui femper ïngenio eius dele/ recuh*Sj Scotus,Tho
tarem temperaturâ. (ftatus effet -, unam de tribus Parcis mas,Aegidius Ro/
Neq? uero fecius de eduxit,& ait» Quid fpmina crudelif/ manus, alfj(fî dfjs pla
anima principatu, fîmahominê roiferum torqueri pa/ ceofuccefferût, inter
qua uidehcet m par/ ' _ . j* . quos no minus _f? an
tefit,longeIa.edj?dif tcnsCnun» mentum.uttarad.ucm J fflog d£re/
fident.Herophilus e/ ciaretur.Annus fexagefîmiis ÔC quar patjUt uei hac re pri/
nim ïn uentriculo ce tuseft,exquocum anima ludatur. foos Academïcos,
rebri fedê anima po/ Quid huic inuidesCEt refpondiVPa Stoicos , Peripateti/
nit, Plato ÔC Démo/ tereMathemadcos a*'quando uem coscf maxime refor/
crttus m toto capite,
Erafiftratus circa mê
t. . . n i , f
dicere,qm illum poftqua princeps fa
reuideàtur. Proinde
neut^ abfurd0 ¤r -^
branam cerebri, quâ dus eft,omnibus annis, omibus me fi f0cû Seneca uerte
Epicranidem uocat, ' fîbusefferunt. Et tamen nô eft mirû rimus , ut dicamus , '.
Strato in fupercilio/
rumintcrftitïo,Par/
fî errant. Faciîius inter horolo
gia côuenire,q? inter
mcnidesôc Epicurus ïn toto pedore.Dïo/ philofophos,
gènes î atteriaco cordïs uentrïculo,Stoïci Nimis ruftfce.) Exadam poëtarum eu
in toto corde uel fpiritu,qui efrea cor uer/ ram , e.tfam fn minimo temporis artfculo
fatur.Nonnulli in cerufeecordîs, qufdam defcrfbendo rfdet.
in pracordrjs , Empedocles in fangufnfs Animam agere.) Agere anima , eft nid
coacretione. Ad hac nonne de foie ÔC lu/ ad mortem . Tacite uero rïdet Claudïum,
na inter fe ridicule propemodum euariât, qui crebro uêtn's crepitum folebat edere,
Anaxagoras , Democnt? ÔC Metrodorus Nam anima pro uento quoque ponitur,
folem effe aiunt globumferri câdentem, Agebat igitur animam, uerum ea non po
uel faxum ignïtum , Phïlolaus folem uitri
modo peîlucentem,ab ïgne c
dorem accipere, Xenophanes nubem fia/
tuit erumpere,quod aliquoties accidit, co
nanti uentrisexprimereflatum,
Qui fomper fngenfo,)Propter cognitïo
grantem . Lunam uero Heraclftus terram nés caufarum , qufbus expilabat populû*
dixit nebula obuolutam , Stoici tempera/ Eft enim Mercurius à>cj ca(§K >
mentum ex igné aered), Pythagoras ignk Nunçj meritû)Locus eft ex ambiguotna
tum luna corpus, Xenophanes effe nube utruncp poteft inteiligi, indïgnû îôgo cru/
conftipatam, Democritus conglobationê ciatu, ÔC dignû prafentaneo , fubitoej? exi
ignitam.Sic de magnitudine horû difeor/
des funt. Anaxagoras enim folem putat
tio, Cum anima ludatur.; Rurfum allu
fit ad crepitum. PatereMathematicos.)
Peloponefo maiorem. Heraclitus îatïtudi
ne pedali , Anaximander terra aqualem,
Verba fût Clothus.Notat Genethliacos»
q mêdaciffimi , mendaciorû praffdê Mer
circulum uero-quo uehit, fepties ÔC uicies curiû colût,quê ne offendât.rarius uera di
terra maiorem. Lunam fîmiifter terra ma cunt .De Mathematicis non minus foite
qu.im
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE MORTE CLAVD II CAE SARIS

654 LVDVS ANNEI SENECAE
Augurino ÔC Bada.' Abrupft, )Mortem lent leges fnter arma, A carcere .) Sum
Claudïj fîgnfficat, Regalia tempora. )
Rurfum allufit ad prouerbfum,Aut regê,
pta eft à certamfnfbus equorum metapho
ra,în qufbus repagulum illud,unde fit ink
aut fatuum nafci oportet. Régis enfm no/ tfum curfus,carcer dicitur, quemadmodû
men apud Romanos,ut tyrannicû ÔC bar/ meta ubi fiftitur.Hfnc a carcere, fiue à car
barû , fnuffum habe/
batur. Et Lacheffs.) Pieria crinë laum front% corotiâs.
ceribus,pro eo,quod
eft,ab initio, prouer/
Poetfce natiuftatem
Nerofs defcribk.Sed
6 uanum auguré. Pu
tabas optïme Sene /
ca, morte Claudij lu
Gandida de niueo fubtegmineuel/
l r
leralumit,
Felici moderanda manu, qua. ducla
colorera
biali figura iadatum.
Carcerem in hac fîg/
nfffcantiaGracigaV
g,'__.a appellant. Pie
na,manu,)Hoceft,
bertate obuenfffe Ro
manfs. At quâdo Ro
ma faufor unquâ ty/
rannis fuit,quâm fub
Nerone,de quo tu ta
Affumpfere nouum , mirantur pen/
rr ........
faforoes.
Mutât ouïs preciolo lana métallo.
Aurea formofo defcédût fecula filo,
largiter ÔC copfofo.
Prouerbiumeft,quo
utitur Cicero ad At/
t{cum jiDro focundo,
At hercle alter fami/
men adeo praclara, Nec modus eil: illis.felkia uellera du/ liaris tuus Horatfus,
fed plane falfo Apok
-j?
cunt,
plena manu,tf or/
line uatidnarfs.Id qcP
nate noliras laudesï
Et gaudent impïere manus, funt dul
tâdem ipfe expertus
aftrafuftulit.
es , dum ad necem te cia penfa.
Defîjt
compuh't. Vfncût Sponte fua feflinat opus3nulloc^ labore,
Tithonï.)Tithoni&. Mollia contorto defcendunt (lamina fufo,
Neftoris longauftas
uel uulgo nota eft, Vincunt Tithoni,uincunt ôl Neftoris annos.
Intentas câtu,)Pro Phnbus adeft,cantuc|? iuuat,gaudetcp futuris.
câtuï, paffïm id apud *Et l^tus nunc pledra mouet,nunc penfa miniftrat.
poëtas obuium. Mi Detinet intentas cantu.fallîtq-î Iaborem,
._?SrPB°"-.n Dumcpmmisc,-th-tam.fater_a^catmmalaud_nt.
pfno-ût. Talis in thea ^ius lo"to neuere matiusthumariaq? rata,
tro fape uïfus eft Ne
ro,Qui etiam ftatuas
fuas ckharudfco cul
Laudatum traafcendit opustne dimitte Parcx»
Phbus ait,uincat mortalis tempora uita.,
Ilie mihi fîmiIis uuItUjGmil{s^ décore.
tu pofuit. Nec can *_t _. . rT. . 1 rr-
tu.)Neroneminprf/ ^e"3"^ nec uoee minQr.tehc_a_an'S
mis mufîca ftudiofû Secula pra_ftabit,_egumÇ-, fîlentia rampet»
fuiffe , neq? quicquâ
eorum omfffffe, qua
Qualis difoutiens fugientia kicifer aftra»
Aut quafis furg{C redeuntibus hefperus aflris»
g».^ Q^isCBmpnnumtenebnsaarorafoluti.
feruanda uocfs eau/ Induxït rubicunda diem, fol afpicit orbem
fa,uel augenda fadi/ L-jcidus,& primos à carcere concitat axes.
tabât, teftis eft Tran/ Talis Cafar adeft,talem iam Roma Neronem
£U$ ufarare^ AfPidet'fl3§rat nitidus fuIgore reraiffo
tu!so!em aurigando
uideri uolebat, Le/ X^ï* faî°S¤ix formofa CaPill°'
c Apollo , At Lachefîs quas ôl
gumq? filentia. ) Ele/ ipfa homini formofîffïmo faueret,fe
ganter oppreffas le/ cit illud plena manu, ÔC Neroni mul/
u^aaStoTs tosan.sder___oa,Cla«_iau
tem iudent omnes x^p'H* Et ilfe
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE MORTE CLAVDII CAESARIS 655
Defîjt uiuere uideri.) Et ille quidem animam ebullrjt, ÔC eo decîmum laborem, )
PmS^" cnCX deffjt uiuere uideri. Expirauit autem Duodecim labores
SÏSSfiïfc dumcomadosaudijtfciasmeno H-cuksànuIlopoê
uwi dure eum tume , ' , ta non funt celebratï,
non homine, fod fom «ne caula illos timere . Vltima uox fye nfs dC Vergiltj tû
nium homfnfs. Nâ fo eius ha.c inter homines audita eft,ciï tulo carmen extat.
quitur paulo poft,ui/ maiorem fonitû emifîffet illa parte, Graculo,)Nam non
C-SofaX) 1« W-loqaebam,. V_ «ne,*,., -f^ftu-W.
Quiper fimuïatfonê to.concacaul me. Quid ante fecerit, quums efh Acf
fuerant indudf,uelut nefcio , omnia certe concacauit , Nec {n fenatu legatfs per/
defîderâtem obleda/
turf. Autor Suetonk
poft boletum opiparè medicamétis
con^mm p\as cibi fumpfît. Qua. po
petua oratione refpo
ait -Mukû uero pro
us. Illa parte. ) Fcc n . ) , - fitriPriMmiim «ibunali etiam heroi
ditatê affidue pedêtfs lt.f mc terr's ioîît açtaJuperuacautn cfa locu . u_ eft ^ .
innuit : id uel ex hoc eit reier_e._xit.s enim optime.nec pe buSj lIt fcribl-£ Sueto/
intelligas, quod edû riculum eft, ne excidanc memoria., nius. Ait, ) -m, w0V
. dum meditatus eft , q^ publicum gaudiu impreffit. Ne $~/> £rate,quorum
horainum eiTet> Tum Hercules, pri/
- _ r , n. _.
«o afpe&u fane permrbatus eft , ut
hoc cognomêtû fibt
^TomaT^
^tems rtoma tem/
pore Saluftfj, quem/
re erat,ut refert Tran qui etiâ nô omia môftra timuerit.ut admodû
quillus. Bene canû)
fuit enim fpecie canf
uidit noui generis fadem , infolitum
inceffara, uocem nullius terreftris animaîis , fëd(qualïs eflfe
cieaj Pl»chra* Cz/ ïnarinis beluis folet)raucam ÔC implicatam,putauit fîbi ter/
^m cSu^pSï tiumdecimum laborem ueniffe. Diligentius autem intueti,
cum femper , tum in uifus eft quafî homo.Acceffit itaq) , Ôc" quod facillirnû fuit,
quantuîocunq? adu, Gra;cuîo aien.. -co "h/j lis a./v

6$6 LVDVS ANNEI SENECAE
admodu refert Trâqufllûs de clans Gram
matfcis.Hîc de Gracis dicit» tanquam lo/
eft urbs amccnfffîma , necnon optt'mfs iw
xta ciuibus ornata,Munfcfpes funt,qui in
quacfbus,aut uerborum phaleras fodanti ciuitatê Romanam recepti, muneribus ca
bus. Hiftorfjs fuis.) Scrfpfit em ÔC Gra peffendfs apti fiunt- Iocatur itaq? in Clau/
cas hiftorïas Thyrenicon xx . Carchedo dïû5perinde ac fi Munatio honores confit
niconodo. Home lares debeat,non pa/
rico uerfu . ) xr^/ fu£0fet ilîic Febris , qua; fano fuo reli/ jentfDrufo.Si marci
v©-"Êetf!*-ua,«.»z-u. r i ... ^ fc ru._. legas, Ancum Mar/
uU^iLlid eft, a° fola C«m ll° uenerf CxtC' tium intelligas, quar
Sceptra ferês rex fû, ros omnes deos Komas rehquerat. tum Romanorû re/
rerum à loue tradfta Ifte , inquit , mera mendada narrât. gem.Memfnft ÔC T,
cura eft , Carmê hoc , Ego tibi dico , qure cû ipfo tôt annos LfufusMarci Corne
exprimoIiiadosHo ug{jLugduni natus eft.Mard muni ^XTJZ^t
men comeduram fo , ° .. , ... jj ; tertiadecadis,proro
quuti,reftituimus, cipem audis,quod tibi narro,ad dect ga£o imperio, Galliâ
Erat autê foquens) nwmfextum lapidem à Vienna na/ prouinciam obtinu/ ,
diï. oyt

DE MORTE CLAVDII CAESARIS, 657
cttur.Taxat Claudium,quicum in Gallia tor eft(ut refert Plinius Iibiodauo, Capite
natus effet , Gracus uideri geftiebat , ut quinquagefîmo feptimo)mures in GyarO
quem patria fira puderet. Rhodanû.) ïnfula, cum incolas fugaffent, fçrrum ro/
Rhodanus fluuius eft Gallia notiffîmus, fîffe,Hi'c autê ridicule de c5lo dic*iû,quaft
quï exalpibus nô longe quidem à Rhem. ÔC illic oporteat effe mures, fod praftâtio/
Danubfj^ fontibus ; resi Alogias.) Stut
oritur, ac Lugdunû
Iatus, Ararïm ibi fu/
icip_ens,moxIlaram
Druenriamcf?, -r tribus
oftijs î mare Tyrrhe/
num inftuit . Huîus
Audï me,inquit,tii,& defîne fatuari.
uen{fti huc ûbi mures f rodunt,
r-»cV Graci
eam anima parte dk
cût,qua rationis ex/
pers eft. Tragfcus)
Et hoc,ut alia multa*
ad rifû iocofe dixit.
Strabo memfnft ÔC'
Cafar. Ducï. )D u
cuntur hi proprie, c|s
carnifices ad fuppli/
cfa rapfût.Suetonfus
qua genitum dicas,
Hoc ne peremptus ftfpite ad terram
âeddas.
Hac daua reges fsepe ma&auit ferof
Nota eft Tragfcorû
amarulentia,tumidk
tasep, Exprome.)
Carmen eft lambicS
qU0d confiât fn locis
in Caligula, Stâs tan
tummodo intra por/
tidim mediam, à cal
uo ad caluûduci im/
pèrauit. Soluta
manus. )Innuit C!au
Quid nunc profatu uoeis incerto fo/
nasC
Qua. patria , qua. gés mobile eduxit
caputj
Ediftere , equidem regrta tergemini
paribus fomper ex la"
bo aut tribreuijin im
paribusindiforimina
tim exIambo,Spon/
deo,Dadylo,Anape;
fto,Tribreui.
dïû figno (bluta ma/
nus,ut homines capi
te truncarentur,_u/
bere foîitum.BelIe û
gitur dicit, folutam
etiam manum Clau/
dfj,in hoc fatisadhuc
petens
Longinqua regis,unde ab Hefperio
mari
Inachiam ad urbem mobile aduexi
pecus,
Vidi duobus imminés fluuns iugu,
Hoc ftipite.) Cia/
uam obiedat, Mo
bile caput.) Supra re
tuîimus Claudiû _ fuif
fe capite admodum
tremulo. Tefgemi
ni' re* ) Note eft quo
fuiffe firmam,ut ho/ quqcj ph b f obaw pado feules Ge/
tninem capite pnua ç j ryoni tncipiti boues
ret. Putares ornes -7, et'f eripuerk, ÔC fecû in
effe libertos.) Notât Vbi Rhodanus ingens amne pra,/ Gracia duxerk.Qui
îîic Claudiû , ut qui rapido fluit, fabula origine nbffe
nïmium in libertos Arar5 dubitans quo fuos curfus à/ uolet.Patep_.at3e/
f.ms fuos f.ms fuos indul_rens indulgens indul_rens indulgens effet. effet, effet. effet, v ^ uoluat.Arnanuquo tquo
gat,
Vnde fiebat , ut ab
q? légat de geftîs Aie
bis, quos non modo
Tacitus quietis alluit ripas undis. xandri Magni, li, fo/
pramijs ingentibus, Eft ne illa tellus fpiritus akrix tui? cundo , qui Hecatai
fedcVquafturispra Hsec fatis animofe , ÔC fortiter . Ni/ Abderfta fentêtfam
torrjscj? ornamêtïs or
de Hercule ÔC torrjscj? ornamêtïs or
de Hercule ÔC Gery/
hilominus mentis fua. non eft , ôC tv
nari patiebatur, qui'/
one refert, Hefpe/
met,
busq? multa g phas
rio mari) Hifpanico,
&:nephasacquire/
Claudius Inachiam ad ur/
re rapereq? permittebat, contemneretur, bem.)hoc eft,ArgosPeloponenii caput.
défpiceretur, illuderetur. Vbi mures Inachia (autore Stephano) Peloponefum
ferrum rodunt,)Hoc ad excitâdum rifum fignfficat, non tantum Argos , ab InachO
didum , fîgnificare autem uuît magnam fluuio.Vnde gentile Inachius.Verba Ste
rerum mutationem , lociq? diuerfïtatem.
Quafi diceret, Si mures hic forrû rodunt,
quales nos effe putas f Theophraftus au/
phanï hac funt,i v*x«V_ wïAqwoWo,ç,o. ao
wP tf -»?y>ç «f- Î--*X* -ns ?*ol«w , i&mbp
ivc»*'.-.» Nobile pecus,) Boues Geryo/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

6^Si LVDVS ANNEI SENECAE
nïs. Vfdf.)RedfensexHifpanfa. Iugû) deus fiât Claudius*. ^ Snc capîte, fine,
Cacumêmôtfs, Ararô).Ararfs fluufus, praputio,) Nam negat Stoicimeffedeo
quiperconcifîonem humana forma lu
Araî* din'rnr nritiir , . neamenta. locatur 1/
non longe à monte Claudius Ut uidït uirum uaïentem, caquenon tam tarai
Vofego(qut Germa oblitus nugarum , intellexit nemi/ ) perfedum Stoicorâ
niam à Gallia hodie nem parem fîbi Roma. fuiffe, illica deum,quam in Glati
gSffiSSÊ «onhaberefeidemgrati^Gaîlum taZ^ïfet
S£|!StoSïï mfuofterquilinio plurimum poffe. qUodftukusPeiTet,^
per Eduorû , Sequa/ «aq; quantum inteUigi potuit , na.c carentem praputio,
norûq? fines. Lugdu
ni Rhodanû influit,
Nunc Sagonam uo/
cant.
nifus eft dicere. Ego te fortiffime de/
omm Hercules, fperaui mihi affutu/
, ,. £,. .x *_
tum apud alios, ôl G quis a me t no/
torem petiffct , te fui nominaturus,
qui me optime nofti. Nam fî mémo
ria repetis , ego eram qui tibi ante
«d ob morbum , uel
^od lam ob &#**
ad uenerem mutins
fomt
Gaîîum in fuo templum tuum ius dicebam totis
fterquïlinio, ) Simili diebus menfe Iulio ôl Augufto .Tu
£SS2«S?qS fcis quantum illic miferiammeon/
Nec cor, nec ca/,
put,) Quia Stoici de
um facitint incorpo/
in fuo fterquïlinio, fî tulerim.quum caufîdicos audirem,& reum,c\" mente dun/
ue in fuarum adium diem Ô_ nodem . In quos B incidif/ ^tra^Id itorquet
ueftibuio ferocforê^ fes , ualde fortis îicet tibi uidearis, Stick. ÔCamen/
nGaUiuoc bdl^ ma-uififes d°acas Augise purgare.
iLmS!NUamta Muko plus ego ftercoris exhauff.
GaîliaLugduniuide "Sed quoniam uolo, Non mirum,
tiam Cîaudfj . Apud
Gracos obfccenus
fermo, «K-^A©>d./
licet natus eft Clau/ quod impetum in Curiam feriftkni/ a£ur' ** cpj ïos uo
dius,ceu fupra quo/ hlj tibi cïauff eft . Modo die nobis camusPruaemes»
assssuS ****** *«» w-efcto
ie tribuit eam Hercu ^&^i0^ non potclt elle, outiow.».
li fortftudfnem ïnter th 7r$&yiJ.

DE MOkTÊ CL^AVDII CAESARIS 6$$
ita ut fntra quinque, aut quum plurimum rem eft întemperans , ut ad Ifbfdinem fuo
feptem dies finirentur . Claudius autem nos exêplo incitet.Etenim ut Claudianus
qui nunquam temere(quemadmodum te ueriflime cecinït,Mobile mutatur fomper
ftatur Tranquillus) triclinio abfceflît, nifî cum principe uulgus. Corrigere eft emen
diftentus ac madens , toto anno uifus fuft dare, eft ÔC redum facere,arcp am'gere,
Saturnalfacelebrare.
Defaturnaîib'* Clau luam .elhuillimam omnium puella
Incubîcu,)AlIudit
ad hoc qcPrefert Sue
dij Cafarfs ad.Lucî rum,quam quoniâ omnes Venerem tonfus. Morte ufdeli
jiumhfs uerbisfonv uocarenè: maluit Iunonem uocarc. «teiuscaîatamfuif
Dit Seneca nofter q -%__.''. _ r - fe , donec omïa circa
mïrefaciuntadhunc Quare.nqu^ qua.ro tantum fororê f^cefforCem
locum , Decêber eft l«am itulte Itudere , Athenis dimf/ rentur, Iacuit itaque
menfîs , inquit , quo dium licet,Alexandrie totum. Quia corpus mortui Clau
maxime ciuitas defu Rom*«,inquit,mureSmoîasIinQunt, dij dies aliquot in eu
dat, ius Ïuxuria pub h fc nobis mma CQni -t ^ Qufd m eu/ !_lcrulo+Et h*c «erba
lite datum eft.ingeu , , * X &*fuperiora,&qu.e
apparatu fonant om D1CUI° luo raaac ' eg° neiao. » cnam proxïme foquuntur*
nia , tanquam quic / cceli foutatur plagas, deus heri uult. intellige Roma fuif
quâ inter Satumalïa Parum eft quod templum in Britan fe in fenatu dida, cû
non interfît , ÔC dies nfa babet, quod nunç barbari çolût, deliberarent, effet ne
rerum aaendarum, o» ^ j«,* * in numerum deoriï
Adeo nihil intereft, Ç^feum orant. referêdus Claudius,
ut no uideàtur mihf x andem loui uenit in mehtem,pn/ (d quod etïam ex fo/
erraffe, q dfxit oîim uatis intra curiam morantibus fen/ quentibus magis pa/
menfom Décembre tentiam dicere,nec difputare.Ègo,in/ tefcet Ping" autet»
fuiffe^nunc annum. quit.p,C. interrooare uobis permifo Çunam -Pb ^oAi/. _. oifç, i,E ci
citent. Mures enim urbani farinam abfu/ uitate rus facis. Quaîifcûq? eft.) Q? con/
munt* ÔC delfcatifffmfs ad fatfetatem ufq? temptfm hoc de Cafare dicit Iupiter, Di
uefountur , cum rureftres intérim, frutfcu
lus depafeantur . Quin adeo molles funt,
mfffo.) Secedere iuffo, Ianus pater.)Per
IanÛ hfc aliquê fonatorê întellîgît . Sed ÔC
ut nec cafeum arrodant , fed lingant moli Acron in Satyrâ Horatfj , cuius initiû. Sic
tam farinam Apparet hoc didum fuiffe raro feribfs , teftat Iano tris in foro fufffe
familiare Claudio , de muribus ferrum ar ftatuas:ad unâ conuenfebât credftores, Ô£
rodentibus. Hic nobis curua corrigfr.) feeneratores , ad altéra, qui fnus redde/
Subeft,ut opfnamur,fonfus obfornus,ue rent.ad tertiâ,qui locarent f
lut fi diceretur, Claudius adeo circa Vene igk hic fuiffe maximû quaftum Claudii.
Sempeç.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

66o , LVDVS ANNEI SENECAE
Semper uidet , >Vel quod biffons , uel memoria dicata . Vnde qui atteftanttir,
quod très haberet ftatuas.Et addiditridû aut admonent, aurfculam uellere dfcûtur.
cule,quantum uia fort, quafi uidere fît uû Ad diuum Auguftum fanguine. ) Fuit
deri. Quod ïn foro iuuat )Notat artibi/ enim nepos Augufti , Nam patrê Claudij
tionem fori , quod à patrono iam non ue/ Cafaris Drufum,cû Liuia Augufto graui
ritas, fod eloquentia da nupfîffet,fntra mê
exigeretur,cV. iudex émperui*det W«soV«H9».S-r/«c.Js -^m tertium peperit*
notantum docericu ,_£. Aif^t^ ,.,.,... in tkMf innat Au Autor 1 ranqmllus,
peret,fod etiam dele/ multa dlierte.fFod «J *oro f}' Quam ipfo deâ effe
dari. Quemadmodû xit,qua. notanus perlequi no potuit, iuffît.)Am'a enfm Li
indicat ÔC Qiifntïlia/ ÔC ideo non refero,ne alfjsuerbis po/
nus. Ne alfjs uerbis) nam , quàm qu_e ab îllo di&a funt.
Ridïcula religio in re Mujta d{xit de magnitudine deoru,
uia Cut refert Sueto/
nius)diuinos hono/
res, ÔC Cïrcenfî pôpa
cofïda , fed feftfuïter '", ****T £"""/*~ """f»""*T"77 ~ currum elephantorû
fîmuîata. De ma/ «on debere hueuulgo dari honore. decernendû curauit,
gnitudïne , ) Subno/ 01im,inquit,magna res erat , deum ER. P , ) ex ufu Rei/
tat Iocos communes,' fieri,iam famaminimum fecit.etiam publica Romana,
in quibus oftentandi pefffmum quemqte illum affetfare.
ingenr, caufa, nimïu Itaq? ne ufdeann perfonam , non kl
foIentimmorariRhe s. _- T. .-, _-
tores, Iam fama mi rem dicere lententia, Genfeo ne quis
nimum fecit * ) Duo poft hune diem , deus fiât ex his qui
notât, paffîm colle/ afyxz mfvsop £

DE MORTE CLAVDII CAESARIS - '
tnutuum praftanda , Grâce fîc effertur, inquit Tranquillus, Duas amitas, ) Nâ"
fcaj X §Vulcanusquf for
^_"h _* » *4»M _- r-l »^UA *m «*. '_* ____. ^.__. d
te tum adera.,accur/
rens Iunonf fubfidû
um ferre uolebat. At
Iupiter iratus , hune
Etpronuncfandum
cum exclamatfone.
Openbus.)Vtfo/
ro cum ade Martis
ultoris,Têpîo Apok
deus fadus fum , nullum uerbû me
^fl^per meUm negocium ago.
nnt ^ rtl_;_, Al,-
daui, operibus ornaui . Et quid dicâ
P.Gnon inuenio,omrtia infra indi/
gnationem uerba funt . Gonfugien/
clum eft itaca à me ad Meffala. Cor
. . -,.r -rt > - -n r
uim difertiffimi uiri illam fententia.
Pra.cidit ius imperfj hic P. C. Qui
uobis non poffe uidetur mufeam ex
fulamCmancenim de
iedusfaerat)fub ue/
fperam Iapfus,ïbï fta
tfm ab ïndigenïs fub
ïeuatus eft. Quod a/
pud Homerû his car
J^"^ jpfe^efta5'
dum Iunonem mo/
net, ne marito adirer
fetur_ fin ,nlus in fe
furorêconeftet, Vul
canum nequaquam
biguitate.Nam pra/ cftare,tam facile homines oecidebat, fîippetias laturû , ut/
SqalmmlSex . detocaaibus.amd,cam^Nonua, ^eakoflOBftlc^
poneré. De tôt y cat deplorarepubhcas dad.es, mtueti a-m-»
dibus ïurïs , ) In co/ domeftica mala Itacg illa omittam, ha.c referam. Nam tks
gnofoendo enim ac « ^js xgre fondât hvoVos. nuj-yo.roAi.wxi. s ifte, quem uidetis,
decernendo mira ua annos fub meo nomine latens, hanc mihi gtatiam
rietateanimifuit, ut r * j^ tetulit,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
¤$\

66z LVD V S AN NEI S E NE CAE .
/x./ji«wTot, p''4-.-sfoc!.j ko^iV-xv
-ru wïo-o vt« , Quos uerfus fie nos,ut fenten
Ka&'o/Jo.su^VuQ^îT-KEKjsM-^^ailK^Hja^xS1*
erm StAi. a-sc.^ x?woepavs. % ix\p tJ"3/.e.W5.W»
tempore latfnos feci retul.t , ut duas amîtas fuas , prone/ '^rj%TKK,£!f^
musrMefiauidêla/ * t t r î yw-àMonu7wx*'Ttw$cc
fenupe.tW.deft. Ptts "f5 °c^etet* alfam 6m%al *-*»*V* *»*. «-
uoîentem, teram ferro Vnum abnepotem L. TM$ "â»? tutforfyfcp
Arreptû pede de ma Syllanum,Yiderfs ïupiterfan in tua fcwotnxc_c&Zu,a. cPtw&u-'
gno defecit olympo,
Atq? diem totum de
îapfus abatheretan
dem în Lemnon
certe ma{a uenîts(î hic inter nos futu/
-_/! n.Vn.ihid.'nCClaudi auare
^eltUicmibidiaeUaudi.qaaie
quenquam ex his, quos,quafq? occt/
J^Ç* antfqua fâbii
** »'deWr,inquit.po»'
m hoc afferre , qua
ïouê fabulabatur , lu
çecidi , exanimi uix difti»antequam de caufa cognoferes, nonem aureis cate/
pedorefpirans. atïtequam audkes , damnaftî C hoc nfsfufpendfffKneni
Hfc ubf me pfa gens fai fû!et itl cceioCnon Ht . Ecce Iupk Pe q«°dauri fuïgo/
delapfûattolere eu/ , \7 . rem, ftella poffide/
rat.HuiusfabuIafîc ter.qut tôt annos régnât, umVulca/ ^^ad^etai
meminftPhurnutus, no crusfregit, quem |/> woJ-Js t_.ci>»/j appendiffe duas in/
fimulq? ratione red/ 3c.ro sa» Sw-oïW.Et iratus fuit uxori, cudes,mare uiddicet
dit,#D5Ma.cc« *". Ù7> -ro S^fufpendit illam, nunquid occiditC &.terram, à quibus
2»(û.c/lou?«vSî.5riu5AÊ t-,_ \/.(r.i* ..;,._. ,_,!,,._. .,,.,,...._. deorfum teditur aer,
mM*Tw*fài<
\/.(r.i* ..;,._. ,_,!,,._. .,,.,,...._. deorfum teditur aer,
mM*Tw*fài< TuMeffaIinam,cuiusa_queauuncu, ricutabhommnciï
W. Ssxo/Jîtwe x?S

DE MORTE CLAVDII CAESARIS 665
crédit, flf fauftfa aduerfus omne genus ho relfgionem(fnquit Suetonîus) apud Gai/
mfnum graffàtus eft. Quem rerum natu/ Ios dira immanfratfs , ÔC tantum cfufbus
ra (uelut alio loco foribit Seneca) non nifi fub Augufto ïnterdidam penïtus aboie/
in exitium , opprobriumq? humani gène/ uit , De Dryudibus Gallorum facerdoti/
risedïdk, bus, multa memïnït
Occiderat ille fo/ R - . " Cafar in foxto,
çerum.) Syllanum ^aihomam,A{Tanonem,nobiîesta Immanemrelîgfo
enim focerum Caius men . Craffum uero tam fatuum, ut nem.)Nam pro uidi
àd necem,fecandafq? etiam regnare pofTet.Coaitate P.C. mis homines mada/
nouaculafaucescô/
pukt,caufatus ineo
quodingreffum fo
quale pottentum in numerum deo/
* r « * * *r> . . .
rum fe reapi cupiat, Prinapes pieta/
bant,ut refert C|farv
VtRomanimti
arîïJSe^useftj£
turbatfus mare non te-& îultitia df] huncùcilicet hic pius dïus hanc ob caufam
effet féquutus,ac fpe &Z iuftus,qaoniamD_yudarumpcr, Dryudarum reîïgio/
occupandï urbem fî/ fîdse gentis Gallica: immanem reli/ **ê deleuit . ut fratrïs
qufdfîbfpertempe/ g{onem>àqua dues fubm0ueram, l]lifih'am AgrippinS
ilatemaccidereti,re/ & r .*. .y.- ducere poffet, quod
manfîffet, quum ,Syï Pdas ex_tirpaua.ut Roma_nuptii nonhcebatante. Nâ
lanus împatfenrïam
naufoeukaffet,ô_:na
arum facra elTent, quibus ipfe,cum
fîbi Agtippin.a nuberet X XX.Se/
Claudius fenatum
ingreffus, decretum
tn'gandfmoîeftfam, ftâ£oribus , innumeris Eq . Ro . ma/ poftulaufti quo ïuftg
Autor Tranquillus. « , brindDiiim dédit Hune nunc inter Patmos - fra'
Hic generum.) cwtis,prinapiumdeait.Muncnunc trumq,f1iiaS5nupt^
L.Sy11anum,dequo deum iacere tuiltis ? Videte corpus etfam in poflerû fta/
"ante ÔC paulo poft. ei-us dfjs iratis natum » Adfummam tuerêtur,Extatapud
Craffi filïum ue/ tria uerba dieat,& feruum me ducat. Tackum,inhâcrem
^foSta^u? Hune deum quis coîetC quis cre/ %^h£° C0
Pmgn?cTgnlt7n de£ * ^H tdum «^ deos fed/ xTx.'senatores.)
Cafus ademit, ut me tis, nemo UOS deos elle credet. bûmt £)e ll0c çtc Suetonk
mfnit etiam Suetp / mam rei P. C . fî honefte inter uos us , Die ipfo Cîaudff
«fus. Hic nomen) oeiîi.fî nulli durîus refpondkuindica &*Agrippîna nupti
Fecfoenimgenerum le iniar-as meas . Ego pro fententia tT^&ïl
ïuùminamAntonta _. . r a* _. u n X X X . benatores ,
frlïam maiorem , flli mea hodceiifeo.Atque ita ex tabella trecentoSc£ amplius
ruxorem dedit. recitauit . Quandoquidem diuus équités Ro. tanta fa/
Caput tulit,)Am/ Claudius occidit confocerum fuum cilkate animaduer/
bfguum eft . Poteft
enfm fnteliigï, caput
Appium
rr
{um> m de nece con'
fularfs ufrf renunci/
.tulitjhoc eft, exeruft caput, ÔC ad honores ante centurione , fadum effe quod fmpe/
eîeuauït , ÔC caput tulit , hoc eft, amputa/ raffet,negaret Claudius quicquam fo im/
uit. Tam fMuum,ut etfam regnare poP peraffe,nihilomïrius rem comprobaret,af
(et.)Alîudit an uulgf dfderfum, quoregû ffrmâtfbus Iibertfs officîo milites fundos,
flukiciam paflîm notabantjn quam ÔC ab quod ad ultionem imperatorïs ultro pro/
Erafmo declamatum eft ïn prouerbio, curriffent. Tria uerba*)Quod balbus
Aut regem , aut fatuum nafci oportet , effet, ÔC tamen iudïcis eft , tria uerba dice/
quod ïn huius ludi exordio ftatim ufurpa re,qua diebus nefaftfs non licebat. Eft au
uft Seneca. tem iucunda î-oo-oi/o/wccrj'a. fn dicat ÔC du/
Scilicet'. ) Ironia cum fnficiatione ac/ cat. Summam rei.) Imperfj.
commodata eft parcicula. Quemadmodû Ex tabella recftauft.) Alludft ad confue
ÔC illud apud Poêtam, fcilicet , hic fuperfs tudinem antfquam, qua in fenatu cenfen/
Iabor eft. Dryudarinn,) Dryudarum tes , de feripto fontentiam proferebant,
Kk z ÔCteci
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

664 - Ly.DV.S ANNEI. SBJJP-CAB
ÔC recîtare uerbum hoc fîgnificat, ci funt qui opinantur , pedarios fenanv
Appium Syllanum,)Quem cum Mef/ res appellatos, qui fententiam non uerbis
falina ÔC Narciflus,confpiraffent perdere, dicerent , fed in alienam fententiam pedk
diuiffs partibus , alter ante îucem fîmflis bus irent, inquit Gellius Iibro tertio. Vn/
attonito, patroni eu/ . de dfdum eft fnfon/
______-_____&*_, App-^m Syll-num. gen.r..d.o., %£?£££%
ufm eiabAppfo illa/ Pompeium Magnum Antonia. Cylîenîus. ) Mer/
tam. Altéra in admk
ratione firmata, fîbi
quoque eandem fpe/
ciem aliquot iam no
dibus obuerfari re/
tulit.Nec multo poft
ex compofito ïrrum/
ex PetinaX. Syllanum Odauia. ex
Mer v r cv~.c~.n-~c
efïahna , focerum hua. fuas Lrai/
fum frugi hominem,tam fîmiîem fi/
bi,quàm ouo ouum, Scriboniam fo
crum aifa. fua. , Meffalinara uxorem
curius,à Cyflene m5
te Arcadie fie didus.
Vnde negant , >
Verfus eft Catulli s
de paffere mortuo
***** l}luc unde
negant récure quen/
-père Appius nuncïa fuam * f caztcros quorum numerus quann
tus, cui pridie ad id inueniti non spotuit, placet mihi in
temporis, ut adeffet, eum feUere animaduerti , nec illi te/
S^lmereprSttîî
tur fomni ffdes , ar /
mm «dicandamm uacationem da/
ri . eumqï quamprimùm exportari
ceffï ftatim ac mori
iuffus eft , Hac Sue/
ccelo.intra dies xxx , excedere olym/
fa dkm t pedibus fa
tonms, f .
hanc fontentiam ttum e_t . Nec mo,»
Craffum frugi )
Huius memfnït quo/
dâ loco Trâqufllus,
Tam fïmilemfî/
bi, quàm ouo ouû.)
Prouerbium eft, quo
*
ra Cylîenius illum collo obtorto tra/
hit ad inferos è ccelo , unde negant
redire quenquam.Dum defeendunt
per uiam faeram, interrogat Mercu/
dus, quid fîbi uelit ille concurfus ho/
minum ,num Claudij funus effet C
,-, . r r^rr- «
et erat omnium tormolilhmum ,ôl
Vt foires deum ef
ferri.) locus eft à ftuî
titia Nâ hoc ipfum
pugnat cum ratione
dei.efferri mortuû,
Vt etiam Clau/
dîus,)Tam ftupidus
^fomnolentus, de/.
nique mortuus.
Pauci caufidicl
utimur3propinquam
fîmilitudinem indi/
cantes.Vïde Chilia/
des Erafmi Rotero/
impenfa cura plenum.ut feiresdeum
efferri, tibicinum , cornicinum , om/
«;' > _.
n,scP getlE«s a~neatorum tanta tur
pîorabant ) Merito
fagehât caufîdfci ob
mortuum Claudiû,
?qùi qui in fe n|V
dami, ba,tantus conuentus , ut etiam Clau mia facilitate ufus ef
. . « _7
Viam facram , )
Via eft Roma fîc di
da,In hac apparet il/
lum fuiffe fepulcum»
' », -. . dius audire poffet» Omnes kd,hila fot.ScribitenimTrâ
Nec illi rerum m/
dicandarum uacatio
p R flV.. _!.._»..rannnawî îiy
fes* *;* Ko-ambulabat tanquam lu
qufllus,feànatuma/
?orib^auduTe, cau/
nem.) Quemadmo/ ber.Agatho , & pauci caufîdid pïora fidicos adeo patien/
dum ipfo uïuens pro bant , fed plane ex animo . lurifeon/ tia Claudij abuti fo/
^ÏÏS^E fulti è tenebris procedebant , pallidi. Ikos,ut defeenden/
cims uacationem ïe/ _ . , F tem è tribunaît non
gis Papïa conftïtue/ graciles, utx habentes animam , tan/ foïum uoce reiï0ca/
rat,hoc eft,ut ea Iege quam qui tum maxime reuiuifceret, rer_t, fed ÔC lacinia to
non tenerentur; Ex his unus cum uidiçret capita cotl gç retenta, interdum
Pedibusïnhâcfen Rentes , S2 fortunas fuas deplo / g£*Prehenfo «*
tentiam, ) Non pa«/ rantes caufîdicos , accedit , 62 ait, s ed plane ex anf/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Dicebarn mo.)

DE M
rno,)Obitêr taxatpu
Dicebam uobis non femper, Satur/
OR TE 'iC D A V D 1 1 C AE S A R! I s 66$
blicum morem , quo
lugebant etiam con/
dudi.IuuenaliSjPlo/
ratur Ïachrymis amif
(a pecunia ueris,
nalia erunt . Claudius ut aidit funus
fuum , intellexit fe mortuum effe, In
genti enim W/Tao-a x°$'*$ç Nenia
tonius^â Gefforiaco
(nunc Calefîum uo/
cant ) in Britanniani
tranfmifît, ac Cn,
Sêtfj ÔC Auli Plautfj
* Dfcebam uobfs
non fetnper, ) Hoc
eft, pradfcebam uo/
bfs,non femper adeo
fauentem Cafarem
-habebitisjcuius abu/
tamini patientia,Sa/
turnaliorum Iicentia
nota eft , In quibus
ferui quoque lïberta
tegaudebant,ô^do/
mini uïçiffim feruis
jminiftrabant Sub
Claudio plus pote/
rant aduocati quàm
iureconfukï t Sapit
prouerbium fîmileil
li, 8ûf&1i xaeîs o'uK Vt -
Hoc dixit propter
Orcadas îfulas, quas
Claudius imperio
Romano primus ad
iecit,ut teftaturEu/
fobïus.
Tremete Oceanum . deflete uirum,
quo non alius
Potuit citius difeere caufas, Una tan/
Non alius citius.)
Locus eft ex ambû
guo + Nam cito cog/
nofoit , quï ftatim im
telligit, &I abfohn'V
tum
Parte audfta,fa.pe 6. neutra *quis
nunc iudex
Et cito cognofeit,
qui pronuncïat non
auditis partibus , ita
ut Claudius folebat.
Toto lites audiet anno ? tibi iam Toto anno,) lus
casdet
enim laboriofîffïmc
dfxit, etiam fuis fuo/
Sede re/ rumd) diebus folêni/
b us nonnunq*?, feftis
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Kk 5 quoef

66C LVDVS ANNEI SENECAE
quocg anttquitus S£ reïigïofîs,Autor Trâ eleganterappellat, ConcûîTo fritillo,)
quillus, Qufdat,),IudexfnferorumMi Nam(autore Suetonio) Claudius aleaftu
nos, quf quondam Creta prafuit Hune diofîfffmelufît, de cuius arte librum emi/
poft mortem ob iuftftfâ fuam poéta apud fît.Solitus etfam erat in geftatorio îudere,
inferos ius dicere fin ita effedo alueoq? a/
xerunt*AtCretêfes, t j dapîa.fs,neîufusco/
ut quos ciuilitate ÔC Sede relifta, qtï. dat populo lUra II/ funderetur. Tal/
moribus erudijt , ad Iqntî, thybius,)EftTakhy
Iouem tanquam pra
ceptorem itafle me/
Creta.a tenens oppida centum,c.edi/
«. tl
bûs,preco apudHo
merum in primo Uia
morant, in Ida mon/ f d .... . , dos,quemAgamem
te fpeluncam often/ Pe&ora palmis , o cauhdici uenale non \d temoria A/
dentés, atq? illi ïn no genus. chillis mifît ATti 07s
num annum confuef Voséft poeta; lugete noui, uoss i« t«ABvJàioj. t.,e -fyr&o.
fe,necnondidfcfffe, Dr{mis tïw i*.û

DE M'Oftt* ÇLA VDîI^CÀfegÀRis 667
quït, Demfttitàtras beïfuacenticeps Au àrationfbus CIaudfj,fqkem ÔÉNafciffun.,
res,cYintortiscapiî!fsEumenfdumrecre/ de quo paulo ante , decireto quoque fena
antur angues, Nec qiiem uelfs.)Super/ tus non modo, pramfjs fngentfbus, fod ÔC
ititioia fîquidem antfquftas nfgrf fou de/ quaftorfjs pratorfjsq? ornamehtis ornart
tormisoccurfum, in libenter paffus eft.
ielicis ôminis loco
pOnebat.EttepUSno
duraum alioqufper
informiseft.necquéueî.st.bimtenë
* -r
krisoccurrere.Etmagna,inquit,uo/
Tantum prgterea ac
auivere _Y nnét* ».*
quirere^rapere,ut
fe fublfauZ ha/ ce Claudius Czfar uenit, Eccé exté/ qu^-nte eo ^onâ*
de fffoï exïguita.te,
beh Hinc illud apud pïo cum plaufu procedunt cantari/
Satyrographum > Et tes * ; . - Hic erat Cof.
hiftoricis memoria
proditum eft,quo pa
do quidam impera/
|nus,HeIuius Trogus,Corioteto,
Valens r ulidius , bqU . Kom. quos
Narciffus duci iufferat. Médius erat
obus liberti? ïn con/
Xs?etS
jje ^is % pn^^ m

66%
Ifbro Pandedarura
quadragefîmo oda/
uo, quf hominem oc
cfderft, cufufuedoîo
malo incendïum fa/
dum erft, qufiie ho/
minis occîdendf fur/
tfuefaciêdi caufa cû
telo ambulauerft ,
Pcçna huius legis ê,
in ïnfulam déporta/
tio , ÔC omniû bono/
rum adêptio ; Sed fo
lenthodfe capftepu
niri, nifî honeftfore
loco pofîti fuerint,
quàm ut legis panâ
fuftfneât, ut habetur
eodê tituio. Mire ue
ro hic expreffît mo/
renvpriftînum fudî/
ciorum, Claudiana
lingua,)Sfue qd*Gal
lus effet, fiue qcPbak
bus, fiue quod fomg
ageret Claudij nego
cia, locus eftexam/
phfbologia, Homo
iuftiffîmus, ) Iuftum
ein par parf referre,
Sfc ille tradauerat re
os, Alioquiïnïuftiffî
mum eft, reum non
fînere Ioqui, No/
uftate refjQuod uû
delfcet una tâtum ac
cufationis parte audi
ta,ftatîm iudicaffet,
Quam nouum, )
Sape em inauditos
feos damnauerat.
Tâtalum fiti. Tan
talus ftagno apud in
feros labrotenus im/
merfus, ÔC pomïs cïr
cum os ex arbore £/
pendentibus , fiti ta/
men ÔC famé torque'
tur;nam fi bibere ue/
Iit>refugïtaqua,fîp.o
mum ampère têtet,
arbor furfum refîlit,
Ouidius .Quanta/
LVDVS ANNEI SENECAE
lata eft, qua.rebat.poftuIat , nomen quas in aquis,8C po/
cifos SeLtores xxx. Equités Ro. £$&,$£*
cccxv, atque plures. Ca.teros fljud ingens apud ity
CCXXI çtfoc4.cc/ao-"}o'ç7.«û'i'i57t.Extem feros, ubi ïnmôtem
tus Claudius oculos undecunq? circu
fert.ueftigat aliquem patronum, qui
fe defenderet, Aduocatum non inue
protrufum fuerit,fta
tim delabitur,iterum
ïnaniconatu furfum
ferendum. De huius
* eius recïpit,a.dit fubfcriptionem. Oc i*a fagacia captât
nit. Tandem procedit P, Petronius,
ÔC Tantali pceriis le/
uetus conuidor eius,homo Claudia ge Homerum xi, O
na linoua difertus, ÔC poftulat aduo/ dyffe&drca finê,ub£
cationem.Non datur. Accufat Pedo
r» . , , .. T -
Pompeius magnis damonbus. lnci/
Vlyxes refert .qua:
apudmferosuident,
Ixionis mifed ro/
pic P. Petronius uelle refpondere. tam fufflamfnandâ",.)
i£acus homo iuftiffîmus, uetatiîliï Ixion apud inferos
Ioqui.Altéra tantum parte audita co r,otîe alliants , affi/
A'JLM*ar-î* duecircûfertur.Me/
demnat K ait, mûiithuius Luciâus
Ingens fîlentium fadum eft .Stupe mDiaîogis deorum,
bant omnes nouitate rei attoniti,ne/ Ex ueteranïs miffi
gabant hoc unquam factum . Clau onem,) Vtitur meta
dio iniquum magis uidebatur cf? no phora militari . Mili/
cf? no phora militari . Mili/
tibus enim datur mif
uum ,' De génère pcenx difputatum
fiô , cû cftra ignomk
eft, quid illum pati oporteret . Erant niam exaudorantur»
qui dicerent,1, fî minus dij latura fecif Aléa Iudere.) Qua
uiuens adeo ftudfofè
fent.Tantalum fiti periturum,nifî illi
fuccurreretur . Non unq? Sifyphum
i -ai- -j"t "
onere releuan,Ahquado Ixionis mi
lufît, C.CafarjNa"
Caligula Cefar Clau
^ eg fratr| n
feri rotam fufflaminandam.No pla
cuit ulli exueteranis miflîonem dari,
hune(ut fcrfbït Sue/
tonfus)non nffî ad lu
ne uel Claudius unquam fîmile fpe/
raret.Placuit nouam pnam excogï
tari debere , inftituendum illi labore
irritum , ôt alicuius cupiditatis, t fpes
dfbrium referuauït;
quid mirum igitur fî
à Gaio in feruitutem
pofeatur, Ab illo
flagrïs,)Dehfs,qui
fîne fine effedtus,Tum iEacusiubet
iuffît
illum aîea Iudere pertufo fritillo .Et iam cceperatfugientes.
femper tefferas qua.rere,8£ nihil profîcere.
Nam quoties miflurus erat refonante fritillo»
Vtraqj fubdu&o fugiebat teffera fundo.
Cum _£ reeolledos auderet mittere talos,
Lufuro fîmilis femper, fempercp petenti,
Decepere fîdem,re_ugit.digitosc*? per ipfos
Fallaxaffîduo dilabitur aléa furto.
Sic cum iam fummi tanguntur culmina montis*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DE
iuffu Caligula uapu
larunt, in hûcmodû
fcribit Seneca rtofter
libroifj.de ira, Mo/
do G » Cafar, Sextu
Papinfum cui pater
erat confularis , Be>
thenû Baffum, qua/
ftorem fuum procu/
ratoris fui filium.aliV
osq? ÔC équités Ro/
manos, ôC fonatores
uno die flagellis ceci
MORTE CLAVDII CAE S A
Irrita Sifyphio uoluuntur pondéra
eollo
Âpparuit fubito C. Ca.far ÔC petere
iltu in feruitutem cfpit, producit te/
ftes,qui illum uiderât ab illo flagris,
feruîis,coIaphis, uapuîanté. Adiudi/
catur C. C_efari , illu Aeacus donat.
Is Menandro liberto fuo tradidit,ut
a cogitationibus abeflet.
Fini:is» Fini:is»
BEATVS RHENANVS f-ECTORl S, D,
Ris, 669
dit. Cognîtionîbus
Cognitfôes funt eau
farum , ut cum dicû
mus,SenatusRoma
nf cognftfonem cet/
taleginonfufffeob
noxfam, Ac procuk
dubfo Cafum hic no
tat,ut qui cognofcê/
di prouincfamfape
libertïs fuis comitte/
ret, quo magis à eu
ris liber altiori ocio
frueretur.
NVHf parentes aque uehementer lîberos fuos charos habent, ac forfptores ingô
nfj fui monumêta amant .Ipfe fane Ifbellf iftfus autor nônfum,fod quando olfm
interpretandum duxï adiedis fchoIfjs,iîlum quoq? iuris mei feci, hoc eft tuendum or/**
nandum emendandum cj? fufcepf.Porrd femper optaui ut intérim alicuius exempîaris
manuferipti copia mihi fïeret propter coïlationem, qua non folum diîïgentia fod ôC tê
pore ïndiget.Id uero uix tandem ÔC admodum foro nadus fum, quum uidelïcet operû
Seneca aditio ifta focunda iam non procuî àfîne abefferiScriptura erat plane mitera/
bik'sjfod qua tamen aliqua ueftfgfa haberet uerborû Gracorum.Qufbus quum ïn prt
mfs opus fît ad autorem intellfgêdum,dedf operam ut fila reftftuerem.Et quoniam ex
Tlomero uïdebam quadam eue citafa, perlegi totum Homeri poema, Reperi nonnul
Ia,quadam nïmio inuenïendï ftudîo inter feftfnandû fefellerunt , neq? enïm certa erât
tieftigia ïn codice forfpto,fod în qufbus coieduram foqui oporteret. Porro multa meo
marte felïcïffimereftftuf ,quûGraca,tum Latfna, qua hic fubdemus unàcumconie
durfsnoftrfs.Necpfgebft&dfuerfamledfonemannotare, *
Annonouo.) In exemplari manuferipto Iegitur, Anno nono,
Ab hiftorfeo iuratores exegît.) Melius diuifîm leges , ab hiftorfco îurato res exegît*
Ab hoc ego quacunq? aud,) Videtur huiufmodi continere Jedïonem manufcrïptus
codex,Ab hoc ergo qua tum audiui, certe claraaffero. ' ,
Crefcebât tempora fomnf.) In exemplari uetufto feriptum cornua,
Augebat Cynthïa regnum.) Illic Iegitur Iignum non regnum . Sed utt-unc-? mendo ^y^ttmle/
fe.Tufcribe Iychnum. Eleganter autem uocatlychnum Luna, quod alieno lumine Zettdum Pr0
egeatnempèSolfs. nn s TCgnm
Vnam de tribus Parcis , ) In codice ueteri non eft Parcis fed lacuna uacua , fortaffis
grâce forïptum fuit^o'?*"-?
Nunquam meritum.) Vêtus habet,Nec unquam tamdfu crudatus effet.
Patere Mathematicos.) Confjcio legendum , Patiar Mathematicos.Nam funt uer/
r.__[ _r'_^r_r__î*
Omnibus annis.) Non eft in ueteri
Horam eius nemo n .) Sic illic Iegitur. Et tamen non eft mirum fi errant, ÔC horam
e.n.n.Nemoenimip. .
Sauromatas ÔC fi qui ultra glacialem Boream mcolunt Barban .) Hac uerba non
funtin codice Vufffonburgêfî, Dodus aliçjs adfecft ad explendâ fortafffs fîbri lacunaû
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
__K Mollia

67^ "' ' ' AN NOTATION ES
Mollia" contorto dfftêdunt .) Caftfgaufmus defcendunt exemplar antfquum feqtttl
tï.Tametfï diftendunt quoque poflît legf, fi quis ad Parcas référât.
Felicia lapfîs.) Repofuimus laffîs.Sfc enfm in ueteri libro feriptum eft. Intelligitau,*
tfemlaflbs incommodfs ÔC calamitatibus temporum Claudianorum,
Vultus ÔC affufo,) Non difplfciift adfufo pro effufo,Ceruicf capillus adfundftur,
Quid autem fecerit.) Correximus,Qufdantefe.
Nec poft boletum o,m,c,p,c,fumpfit,) Hac fententia non eft in codice Vuiflëiï/
burgenfî,
Scitfs enfm opt.) Vêtus. Scitis enim certiffîme, n,p,e, tie excidant, qua mémorise
pubîfcum gaudium imprefferunt,Vbf legendum âut impreffk,aut publica gaudïa.
Et ïmpofuerat Herculi mïnimo dife, fabulam,) Manufcriptus codex non fabulam
hâbet,fod fabros, Eam didionem dodus aliquis mutarat in fabulam in adïtione Ro/
mana quam nos primû fecuti fumus. Caterum antequam uidiffem librum uetuftum
pro fabulam putabam fubftftuendum rabula. Verum pofteaquam fabros iïifc fort/
Aïïporox ptum comperf,pIanè puto legendum Allobrox. Sunt autem Alîohroges ad Rhoda/
Claudius num uergentes Galliarum populi. Vbi natus eft Claudius, quorum caput eratofîm
Vienna.DeIphinateis hodfe uulgus appelîat,Nec caret contumelia nomê, quod cum
primis ea gens quondam Romanis infefta fuerft.Porro facile potuit in fabros uerri in
cognitum uoeabulum Allobrox. Sic autem malim légère quàm Vafer, Omnino nec
fabulam nec fabros hue pertinet,Nam impofuerat Herculi, hic eft deceperat Hercu**
lem.Id enim impono fîgnifïcat abfolute cum datiuo conftrudum,
Marci municipem audis) Liber uetuftus habet, municipem audes,6Z mox pro,Hûc
ego reddo tibi,Hunc ego tibi recipio Lugd.n. Caterum fndfcauimus alfas ufderi no/
bis hic legendum Munatij pro Marci,ut de Munatîo Planco fntellfgatur qui colonias
. ïn Gallia deduxit Lugdunum ÔC Rauricam qua fupra Bafileam uno milk'ario Germa
infcnptio a/ nt-Co fita eft,Ef Munatio nuperrime huiufmodf memoria pofita eft hic in foro non pro
fm t«\i\t* cuj ^ Curia,me autore.L.Munario Planco,ciui Romano, uiro confulari ÔC pratorio,
oratorio) ac M. Ciceronis difcïpulo.qui poft deuidos Rhetos xde Saturnï de manu»»
bijs extruda,non modo Lugdunum,fed ÔC Rauricam coloniam deduxit, qua Augu/
fta fuit appellata,ab Odain'o Augufto tumrerum potfête , S.P.Q.Bafîlïenfîs tametfî
Alemanorum tranfdudi coloni,fubadis Rauracis Romanfscp depulfîs,amore tamei»
uirtutis qua etiam inhofte uenerationem meretur, uetuftiffîmo tradus huius illuftra
tori,cuîpa temporum prorfus abolitam memoriam depoftlinunio renouarunt, Anno
M. D, XXVIII,
Cîtius mfhi ii,n.t.alogfas exeutiam, dfefto) Dfcito non eft in codice manufcrfpto.
Dodus aliquis adfecft, Venuftfor erit oratio fi fubaudïatur Nam tratîs fermo breuis
cYabruptusconuenït.Ita^ uerbum fuftulimus. ' >
Expromepropere,fodequagenitumdicas.) Exemplar uetus habet, Exprime pro/
père fed qua genitus clùas.Hoc carmen nefcio quis mutauit in aditfone Romana qug
admodum ÔC nos légère coadi fumus,fed prorfus infeliciter. Nam quid opus erat pro
^ ekgâtïffîmo ÔC ueteri uerbo duas , fupponere dfeas. Ego carmen fie reftituendum ar/
bïtror,Exprotriere properes qua gente natus duas.
Ad terram ocefdas.) Vêtus habet accfdas,Et mox, régna tergeminf petens, qua le/
dio nobis quoq? probatur.
Et fi quis à me notorem petiffet.) Non admodû mihi placet notons uoeabulum,
Jmuv Quando uero tâtopere Claudius lingua graca deledabatur, quid fi putemus hic non
* à me notorem , fed amyntorem à Seneca fuiffe feriptum , Significat autem 'cvaVvtwj
Gracïs defenforem ÔC uindïcem , nifi libeat autorem légère pro patrono Pauîopofî
A«gf

IN I/VDVM SENECAE 671
çiê.inpiouerbiumzbierit,quotieshominem fîgnïfïcare uolunt aut fem fupra modum
ramundam. Augia memïnït Philoftratus lïbro vin .
Sed non mïror quod i.in cf. quonïam uoîo.) Hic locus fîc Iegitur in libro uetufto,
hed quonïam uoîo nô mirum quod in curiam impetum fecïfti, nihil tibi clufî eft, que/
admodum ÔC nos repofuïmus . Caterum aut mendofus eft locus,aut,quod potius cre
dp,Graca hic défunt, ÔCdiuerfas fentêtias îibrarius confudït.Fuit autem in hune for/
Caffis fonfum aliquid feriptum . Sed bono animo fis, quonïam uoîo tibi patronus elfe*
Et funt uerba Herculfs Claudio refpondentîs . Intérim irrumpït Hercules fn Curiam
quam Seneca fingft in cedo , ne

ANNOTATIONES
MfkorU chut andrïa.curarîtredtandas fingulis annis,8_" quidem opus utrumq?totum,perufcesle/
dij caf. totas oriïm fn duobus Mufofs ,inftitutis ftfpendfjs, ueluti eôtempta Roma.Quam rem htjs
reâuUntur uerbis narrât Suetonfus,Denfcg,inquk,c\. Gracas fcripfît hiftorias Tyrrhenîco X X.
fingulxs amis, Charchedonicon VIII. Quarum caufa ueteri Alexandrfa Mufço addition ex ipfîus
Alexandrie:, __omine,fnftkutumq? ut quotannis in akero Tyrrenicon libri, in akero Carchedonf/
con diebus ftatutis uelut in auditorfo recitarentur toti à fingulis per uices Hadenus
ille. Vides libros illos hiftoriarum autore Trâquillo totos fuiffe ledos fingulis annîs,
Id ergo eft quod dicit Seneca , Alexandria totum.Fortaflîs alterum tantum uolumen
fingulis annis apud Athenas recitabatur non utrunq?,utfit quod ait,Athenis dimidiû,
Porro ualidû argumentû,fi dijsplacet, aduerfus Claudiû , q> Gracfs plus fauere uffus
fît.quàm Romanis. Iam à nobis caftfgata fententia fîc poterunt legi,cx_ diftïngui.
g ïuftiffîme hercle à Saturno petiffet hoc beneficium.cuïus menfom toto anno célébra/
uft Saturnalfa. Cafus princeps non tuliffet fllum â-Tofeouà}_,quf(quantum qui/
dem in illo fuit ) damnatû incefto Syllanum generû fuû occidft , eo quod fororem fulï
5 feftiuiffimâomniû puellarum , quû omnes Venerêuocarent, maluit Iunonêuocare,
Quare inuidit Rom.hiftorias fuas f Aufoukare Athenis dimidiû licet Alexâdrke
totû. Quia Roma, inquit, mures molaslingunt Hic nobis curua corrigk.
Quid in cubfculo fuo faciat,e,n,e.c.f,p,Deus fieri uult» Parum eft quodtemplum
5 _nBritan,ôi.quafoquuntur,
6 Porro efus fententia qua fncipît,Caius princeps non tulfffet,hic eft fenfus. Cafus Ca
ligula Cafar nunquam permififfet Gaudium recipi fn numerum deorum, uel ob hoc
quod generum fuum L, Syllanû fncefti ftatim damnauit accufante Vïtellïo fod Agi-fp
pfna fubornante, quod illicito fororfs fualunfa Caîuina amore teneretur,quum
eidem crimini Cafus Cafar longe magfs fuerit obnoxiusobomnefsfororesfuas ad/
. amatas , non unam tantum Nam ut Suetonfus fcribit, Cafus Caligula cum omnibus
: fororibus fufs ftuprf confuetudinem fecit.Pleno_j, cônuiuio fîngulas infra fe uiciffim
collocabat,uxore fupra cubante. Soient autem fures furibus,incefti inceftis fauere.
.Blandimur enim hoc modo uitfjs noftris , Porro non occiditClaudius generû fuum
Syllanum, fed ipfo conniuente per edidum Vitellfj, ordfne fonatorïo motus eft ÔC eiu
rare magiftratum coadus , quum forte eo anno prator effet ,ÔC prfdfe fenatus ledus
Claudius Ca. foret luftrum4? coditum.Praterea affi'nitatem Cafar diremit ,!Quibus rébus offenfus
syllanogene ot*nari_ïïmus iuuenis ÔCaliâ s clarus infîgni triumphalfum ÔC gladîatorrj muneris ma
rofMo cmfon gnificêtia,quo die Claudius inceftas illas nuptias cum Agrippina celebrauit , ipfe fîbi
prtebuitutfi/ mortem confciuit,fîue eo ufcp fpem uita produxerat, fou deledo die ad augendam in
bi moné con u{diam.Uî: a(£ Tacitus . Atq? hoc eft quod hic Seneca uult hfjs uefbis,Quantum qui/
[tifceret, ^em in illo fuft,damnatum incefti Syllanum generum fuum occfdï_,Nfmirùm ob pne
h+$ylhnusjo fj-ftam mortis occafîonem. Iam fatis apertum puto qufd fîbi uelfnt illa uerba ,*eo quod
rorempû wo fororem fuam fo.p^quum omnes Venerem uocarent.maluitlunonemuocare.Signt
«fba.tiMoKë f{catera-m per Venerem non admodum caftamfceminamluniam Caîuinam,quam
ah dlijs Vene ^ Tacitus decoram fed procacem appellat , à fratre Syllano,uxoris penè loco habftâ»
rem pdjjim jcj qU0Cj per [unonem Ioui nexu coniugialf copulatam déganter ïnnuit,
éppdUtdm porro dicîcrïum CIaudfj,Roma mures moîas lingunt,quo fréquenter uti folitus uide
mficrium £Ur,perftringit Romanos tanc*? deîicatos ÔC faftidiofos quf non qufbuslibet fcrïptîs te.
chu ij>Mu/ cftancijs inîereffe pofffnt,precibus iam ÔC pretio corrogandi ,
r«Rom_.mo, r r r °
hs Ungunt Hic nobfs curua corrigit.) Siquishocfîmplfcfteraccipiêdum putat, erit î/juv.?» in
Cenforiam Claudij feueritatem.Sireferêdum ad proxime pracedens diderîum , quid
* fi legas,Hic nos fourra Cafar régie ,ut fît alieufus Mimi daufula.
Tandem Iouf uenft in mentem priuatfs.) Fortaffis legendum , primateis fntra Cu/
rfam morantefs fontêtiam dicere n,difp,Vt intelligas uoluiffe Iouem fonatores primas
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
* . .autorita**1

IN LV'D-VM SENECAE
* àutorftatfe fententiam dicere omiflà ifta pedariorum fenatorum dïfputatiorte,
Homo quantum uia fuafert.) Oftendimus alïàs quo fenfu fîc accipiendum id,
' quantum ma fua fert,qufa tamen pracedft , homo , qufd fî Iegas quantumuis uafor ÔC
qui femper utdet,c.Acc ttjoVo. mi omcsa , hoc eft fîmul ante ÔC poft. Qua Graca uerba «/*« «50 .o-w
reftituimus ex ueftigijs qua erant in codice manufcripto, Claufula eft quaHo/ ^ »w»
merus fape utitur , Vt Uiados a , ÔC rurfum Iliados r ,
'olc/^oyi^cùpM-irk-ntpa^A^ooso^Wi^^ Et Iliados 2.
0-jfljp o/cç 0 jVtOdyffea 1, _b_\»jo»
Eft uero ../d"cojos terra epithetum» _
Eum dedi larufs.Sedproxfmomun.internouosautoratos.) Repofuimus
exmanufcrfpto codice pro dedo, dedi. Et pro noxios.nouos . Porro fententia ad/
Ïîuc eft fmperfeda , nifî pro fed legamus , ÔC prox. Sic aût reftïtuidebet , Qui con/
tra hoc S C .deus fadus , dudus,pidusûe erit, eum dedi laruis , &*proximo mune/
te inter nouos autoratos,feruIis uapulare placet. Nam ad hoc uerbum placet
infine, etfam fuperiora referri debent. Ex hoc loco ueterem fpedaculorummo/
rem animaduertere lfcet,quo ferulïsuerberabantur qui nuper fe Laniftts addixiflent:
kk l nam
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

67° ANNOTATIO'NES
nam hos uocat autoratos,ubi rudes adhuc primum iti harenam prodfffent. Soient au/
Tyrones pri/ tem fn nulla non arte ludfcro aîfquo tentari rudes. Sic mostentandinouosfcho/
mu tenuntur lafticos Athenis obferuatus narratur in uita Magni Bafîl_j,deBafiIio ôCGtegotio
Nazianzeno,
Cof, numulariolus.Hic quaftu fe fuftinebat,uendere ciuitatuîas foïebat,Ad hoc uelle
acceffît Hercules») Hune locum aufim iurare corruptiffîmûm effe , Nam iftx dû
diones,Ad hoc ueîle,pîanè portenta quadam funt mendarum , Diu hic laboraui. nec
quicquam uenit in mentem quod prorfus probem Inter catera,uifum eft ïegi poffe,
Cof.numulariolus , hfc quaftu fefuftfnebat,ûendere ciuitatulis folebat oîeiculleos,
Acc-jTk Hercules ÔCc . Tum ufdendum an pro nummularfolo legendum fît , cullea/
riolus-Sed hac coniedura efto;
Sitq? neceffe è R.P,) Caftfgauîmus,SitCj?èR,P,
Qui cum Romulo poffttferuentfa reparare.) Exemplar manu feriptum habet,
, . r Qui è Romulo poffît feruentia râpa notare. Ego caftigaui uorare, Caterum ufden
E rbom o fer ^m an ^q Romulo foribêdum fît rhombu_a,Vt hic fît fenfus.Expedire effe aliquem
uentu râpa ^ . fementl-a rapa uoret £ rhombulo,hoc eft uafo efus figura cuius eft rhombus. Fie/
uorare f . p0îe^ ut huiurmodi uafo peculiariter ufus fit Claudius , Boletorû ÔC fimfliumcibo/
rum quibus ÔC rapa annumerari poffunt,auidum illum fuiffe Suetonius tradit.
Et ufdebatur Claudius fententiam uincere.) Vetuftior codex habet fententia Con
ijcio feriptum à Seneca fuïffe,Et uïd.Clau,una ufncere, fubaudi fententia. Pars Clau/
dio fauentium uno tantum calculo uincebat partem dfuerfam Attende Gaudium
paucis fuiffe probatum.
cams exta Qu^m Canis fruftû abfcidit.) Emendauk Quàm caneis excidït,exemplar manuferf
c

ÏN LVD VM SENECAE *7I
Mtr-tdïemterras.) Vêtus liber habet infra diem tertium. Obinorlegendumdntra
diem terra,- . , ""* '
O mnflq? generis fonatorû.) In exêplarf rrianufcrîpto Iegitur fonatorum pro fona/
toru.Ego caftfgauf Aeneatorum. Sunt autem Aeneatores, tubîcines, quod tuba ex Àeneatorèi
a.re fiant, ^ :;' {
Pt R,,ambulabat tanquam liber.) Vêtus codex habet ameutât . Malim iubîlat fiue
lubïîabat, ' ' ' '"-:..
Tanquam quf tum maxreui.) HïceratinuoIummeVuiffenburgenfîïacunu-aqua
dam,Verbum reuiuifcerentjintegre erat perfcrïptum,
Ingenti enim . Wj-mcra
xoj

6,7* AN NOTAT ION ES :
Equités Romanos,) Hune locu fîc arbitrorlegi debere,EquîtesRomanos CCXXI,
Cateros o «ra ^a^aOo'ç ts xovis n,id eft innumeros.quorum uidelicet numerum nonmi/
"Mr, i ' , . . nus difficilefit inire quàm aut arena aut pulueris . Eft Iliados i,».
fo defenderet.) Hac uerba non funt in codice
Vuiffenburgenfî, / :
T£ xa W £ Exterritus Claudius o,u*c,i.*a»p . qui
semidei Ur/ g; mfnus dij latura fecfffent.) Hic locus deprauatiffîmus multum mihinegocijexhl
m faccj^erct buit.Liber màntifcriptushal3ét,fîunidrjlaturamfeciffent.Conijcio legendum, Serai/
àei laruam facefferet,id eft abijeeret , fubaudi Claudius, Nam fîc ÔC Liuius hoc uerbp
faceffo utitur. ,
I , . ,
Nonnunquam fifyphùm.) Hac claufula non erat in codice Vuiffenburgenfî, ;
Aliquando Ixionis m.r.fufflaminandam,) . Quid fi leges fublaminandam,à lamina
dedudouerbo, ...'.'. :-' :,,.-:;. .... .
Non placuit ullis ex ueteranis,) Vetuftus Ifbellus non habet ha?c duo uocabula , eX
ueteranïs,fed horum loco Iacunam, -"':>
Pnnam excogitari deb, inftitu,) In manufcriptouoluminelegitur,conftitui debere,
excogftandum illi,
Alicuius cupi Et alicuius cupfditatis. fpes fine fine effedus ) Propemodum certus fum fie fcrîpfîf
d, fpecîmé [ife§enecam,Et alicuius cupidftaus fpeCimen fine effedu» ^ «
ne^ffeftu .'.'.' ,,,. ;
Habes candide ïedor annotatiuncuïas noftras in Seneca IibeIIû,quantum qufdem
in ifta temporis anguftia feribere licuk.Porro gratulandum eft bonis ftudijs quod que
admodum catera Senece. opéra maximis Eraftni noftri fudoribus adamuffïm ca
ftigàta,nunc in lucem prodeuhtffic Sfrhoc opufeulum aliquanto fadum
emendatius ÔC magis quàm ante fcholtjs flluftratum una cum
illis fn publicum exft.Qua res abfcp labore con
. x fedânoneftïBeneVale.Bafîlea,
* Caleri.Februarfjs An,, ,
; ).- , M,;D» XXIX. ,., .
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
,|

DE Q.VÂTVOR VIRTVTIBVS 67%
Q-Uod fequicur opufculû fine cotrouerfia non eft Seneca-, licet ad mixta fint permuîta ex eius
libris dfccerpta, ftudio hominis Chriftiani. Nam in ipfo ftatim initio occurnt . Scire debes qu'a
funt. Ac mox, ex rébus tranfitorrj's. Rurfum Cap.de Continentia, a corpore ad fpiritum Mox in
eodem.Scito quiaprofuit-Ôifcito quia prodeffe uolui.,Ha.cnimirum chnftianifmum oient Nec
tamen eiufdem hominis uidetur confarcinatio. Nam appendix de moderatione fin

6-7 4 LIBER VNVS
quando remfffum animum nunquam folutum. Accélérât tarda,perpîexa expedït, du
ra moîlk,exaquat ardua.Scit enim quid qua uia aggredf debeat,&: efto fîngulf,Ô_ dif
ftfnde cunda uidet,Conffîfum peritorum,ex apertis obfcura aftimat, ex paruulfs ma
gna,ex proximïs remota,expartibus tota.Non temoueatdfcentfs autorïtas,nec quis,
fod quid dicat intêdko.Nec quàm mukis,fod qualïbus placeas cogita. Id quare quod
inuenire poffis.Id difee quod potes foire.Id opta quod optari coram bonis poteft.Nec
aîtiori te rei imponas, ïn qua tibï ftanti tremendum. afeendenti cadendum fît. Confî/
lia tibi faïurifera aduoea. Cum tfbf alludit uita profperftas,tunc te uelut ïn lubrico re/
tinebfs ac fiftes,nec tfbi dabfs impetus liberos, fed circumfpfcfes quo eundum fît, ue!
quoufque.
De magnanimitate,
MAgnanfmitas uero qua ÔC fortitudo dicitur,fî infît anfmo tuo cum magna fidu!
cia uiues liber,ïntrepidus,aîacer,Magni animi hominis bonum eft non uacilfa
re,conftare fibi.cY finem uitx intrepfdus expedare.Nil alfud magnum fn rébus huma
nis, nifî animus magna defpiciensCSimagnanïmus fueris,nunquam iudicabis tibi con
tumcïiam fieri, Deïnimico dices, non nocuit mihi, fed animum nocendi habuit ; ÔC
cum illum in poteftate tua uiderïs, uindidam putabis ufndfcare potufffe , Scïto enim
honeftum ÔC magnum genus uindida effe ignofoere. Nemînem fufurro appetas,ne/
mfnem fuffodfas,palam aggredere, non gères conflfdum nffî fndfxeris,nam fraudes
6^dolfimbecfllumdecent.Erfsmagnanfmus,fipericuIanec appetas ut temerarius,
nec formides,ut timidus,nam nil tfmidum facft anfmum, nîfîreprehenfibiïis ufta con
fcientia.Menfura ergo magnanfmftatfs eft,nec timidum effe hominem,nec audacem.
De continentia.
COntfnentiam uero fî diïîgis, circumeide fuperflua,et in ardum defîderiatua con
ftringe.Confidera tecum quantum natura pofeat, ÔC non quantum cupiditas ex
petat.Si contfnens fuerfs,eo ufq? peruenies,ut tefpfo contentus fîs.Nam quf fîbijpfî fa
tis eft,cum diuitfjs natus eftjmpone concupffcentfa tua frenum ÔC modum,omniaq?
blandimenta qua occuïtam uoîuptatem trahunt reijee. Ede cftra crudîtatem. bibe cû
tra ebrietatem. Obferua ne fn cônuiuio aut in qualibet uita communitate, quos non
tmitaberis damnare ufdearfs,nec prafontfbus delitfjs ïnharebïs, nec defîderabïs abfcn
tes.Vidus tibi ex facili fît,nec ad uoîuptatem, fed ad cibum accede.Palatum tuum fa
mes excket,nonfapores,Deffderfa tua paruo redfme, qufa hoc tantum curare; debes
utdefînant,atq? quafi ad exemplar compofîtus dïufnum, à corpore ad fpiritum quant
tum potes te feftina reducere, Si continentia ftudes habita non amcene,fod falubriter,
nec dominum effe uelfs notum à domo, fed domum à domino. No tibi aferibas quod'
non erfs,nec quod es, nec maius quàm es uideri uelis. Hoc maius obferua, ne pauper
tas tibi immunda fît,nec parfîmonia fordfda,nec fîmpîicitas negleda,nec lenitas lan/
guidai fî tibi res exigua funt,non tamen fint angufta.Nec tua defleas,nec aliéna mi
reris.Si contfnentiam diligis,turpia fugito antequam accidant, nec quenquam alium
uereberis plus quàm te . Omnia tolerabilia prater turpitudinem crede,A uerbis quo/
que turpibus abftfneto,qufa eorum Iicentia ïmprudentïam nutrit-Sermones utiles ma
gis quàm facetos ÔC amabiîes ama,redos potius quàm obfecundantes.Mifcebïs inter
dum ferijs ïocos,fed temperatos,& fîne detrimento dignitatis ac uerecundia,Nam re
prehenfîbilis rffus eft fî immodicus, fî puerilfter effufus, fî mulfebrker fradus,Odibi/
Iem quoq? hominem facit rifus,aut fuperbus,aut clarus,aut maîfgnus cYfurtiuus, aut
alfenis malfs euoeatus, Sfergo ipfos focosexfgis, hoc quoq? cum dignitate fapientia
gere,ut te nec grauent tanquam afperum, nec contemnant tanquam uilem. Non erit
tibï fcurrilïtasjfed grata urbanïtas. Sales tuf fînt fine dente, foef fîne uilitate, rifus fine
cachinno,uox fine clamore, inceffus fîne tumultu, quies tibi non defidia erit, ÔC cum
ab alfjs luditur, tu fandf aliquid honeftïq? tradabis , Si continens es adulatïones em'/
ta,fîtq? tibi tam trifte laudarf à turpfbus,quàm fî Iauderis ob turpïa . Latior efto quo/
tfesdifplicesmaîisj&malorumdete exiftîmationes malas,ueram tui laudatïonem
afcribe.Diffîcillimum continentia opus eft, affentatfones adulatfone repellere, qua/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
rum

DS Q.VATVOR VIRTVTIBVS
fitm fermones anfmum uoluptatê refoluût*Nuîlfus per affentatfonem âmicîtîam me/
rearfs,nec ad tuam promerendam per hanc aditum pandas . Nort eris audax nec arro/
gansjfubmft.es te.non profjcfes,grauftate feruata,Admorteberfs îibenter.&. reprehert
derfs patfenter.Sf merito obfurgabft aIfqufs,fcfto quia profuit. Si fmmerfto,fcfto qufa
prodeffe uoluit. Non acerba fod blartda timebis uerbâ^Efto uftforum fugax fpfe, alio/
rum uero neq?curîofusforutator,nec£acerbus reprehenforj fod fîne exprobratione
correptor,ita ut admonitione hilaritâte praueniâs,&. errori facile ueniâ dato.Nec ex/
tollas quencf? neq? detjcïas, Dïcentiû efto tacitus auditor, audientiû proptus receptori.
Requirenti facile refponde,Contemnenti facile cedes nec in iurgia execrationesq? di>
fcedas.Sicontinens es,animi tui motus corporisq? obforuajneïndecori tint. Nec illos
ideo contemnas quia latent* nam nil differt , fî rtemo tiïdeat * cum tufpfe illos uïdeas*
Mobilis efto,non leuis,conftans non pertinax. Alicuius rei fofentiam habere te > neC
tgnotumfît>nec moleftum, Omnes tfbi pares faciès * fed ïnferiùres fuperbïendo non
contemnes>Superiores rede uiuendo non metuas. In reddenda offîciôfitate, necg ne/
glîgens, neq? exador appareas.Cundîs efto benignus.nemfnî blandus* paucfs fami/
liaris,omnfbus aqutis.Seuerior efto in iudicio quam in formone,ufta quàm uultu, cul
tor clementia, deteftator fauitia,bona fama neq? tua fominator, neque aliéna inui/
dus.Rumoribus,criminfbus,fufpftfonibus mfnfme credulus uel malignus, fed potius
hfs quf per fpeciem fîmplicftatfs ad nocendum alfqufbus fubrepunt * oppofîtffffmus*.
Ad iram tardus,âd mîforicordiam pronus,in aduerfîs firmus,in profperfs cautus et hit
tnilfs,occukator uktutum fîcut alfj uftforum.Vana glorfa. contemptor, ÔC bonorum.
quibus praditus es,nort âcèrbus exador. Nullius fmprudentfam defpfcfas Rarf fer/
tnonis ipfojfedloqiientium patiens, Seuerus non fatius, fed hilarem non afpernanâ*
Sapfentfa cupidus ÔC docilis,qua nôfti fîne arrogantia poftulanti imparties, qua ne/
fois fîne occukatfone ïgnorantfa tfbf poftula fmpartirï,Non conturbabït fapïerts mo/
res publïcos>nec populum info uita nouftate côuertettIufticfa poft hae ufrtus eft*
Q
Vid
De Iufticia,
eft ïuftiCia.nïfi natura tâcïtâconuentioïn âdfutoritim muïtorum inuenta*
-.^^ Iufticia non noftra confti'tutfOjfed dftifna lex eft, ôC Uinctilum focietaris huma/
na.in hac non eft quod aftïmemus qufd expedîat, expedït tibi quiequid illa dïdaue/
rit.Quïfquîs ergo hatic fedari defideras j Detim time prius ÔC ama j ut amerfs à deô*
Amabilis eris deo*fî in hoc illtim imitaberis,Ut uelis omnibus prodeffe ÔC nullf noce/
re.Et tunc té iuftum Uirum âppellabtihl omneSjfeqiientur,Uenerabuntur j ÔC diligent*
ïuftus enfm ut fis non folum non nocèbfs.fed etiam nocentes prohïbebis, nam nil no/
cere non eft iufticiajfod abftfnentfa alieni eft,Ab his ergo incipe ut non auforas, Xit ad
maiora prouehârisj&t alfjs ablata reftftUas.Raptores quoq? ipfos ne alijs timendi fînt,
cunq? de ueritate tradatur,nam fî iureiurando deus fnuoceturj ÔC non inuoeanti teftis
eftjtamen non tranfîes uerïtatem,ne iuftîcfa tranfeas legem.Quod fî alfquando coar/
derfs utf mendacfo.Utete non ad falfîjfed ad ueri euftodiam * ÔC fî contfgerît fidelita/
cem mendacfo redfmi, non mentïeris, fed potius exeufaberfs, quia ubi honefta caufa
eft,iuftus fecreta non prodft,tacenda enfm tacet, Ioquenda loquftur, atq? illi aperta ÔC
fecura tranquiîlftas,ut dum alfj ufnCântur à malis, uincantur ab illo mala, Hac ergo ft
ftudere curauerfs, Iatus ÔC intrepidus CurfuS tui finem expedabis, profpfcies hac ttû
(lia huius mundf hilarfs,tumultuofa quietus.extrema fecurus.
De menfura ÔC môderatione prudentia, -
His ercro inftitutionibus obferuatis quatuor uïrtutum fpecies perfedum te faciêt
ufrum,fî menfuram redftudfnfs earum aquo uiuendi fine feruaueris, Nam fî
prudentia termînos fuos excedat,callida ÔC paufdacommiferis, înueftïgatorlatetium
ÔC forutator qtialiumcunq? noxarû oftenderis, notaberfs timfdus,fpeciofus, attentus,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

67& LIBER VN V S
Semper alfquîd quarês,femper alfquîd tfmens, femper aliquid dubïtans, ÔC fubtiliffï/
mas fufpftfones fuas ad anfmf tuf apprehenfîonem impïnguas, monftraberis digito
aftutfa pîenus,uerfîpellfs ÔC fïmpïicitatis infmïcus, contemplatorq? cuîparum, ÔC po/
flremo uno nomine uocaberis à cundfs,malus homo. In has ergo maculas prudentia
immeniûrata perducet, qufcunq? in fila medfocrf lance perfiftït,nec obtufum ïn fo ali/
quidhabeat,nec uerfutum.
De moderanda fortitudfne,
MAgnanimitas autem fî fo extra modum fuum extolïat, facïet ufrum minacem,
înflatum , turbfdum, ïnquietum, ÔC in quafounq? extollentias dïdorum, ado/
tumq) negleda honeftate feftinum,qui momentis omnibus fupercilia fubrïgens ÔC be
ftiarïus etiam quieta excitat,alium ferit,alium fugat, Sed quamuis audaxfîtïmpugna
tor,tamen multa extra feualentia ferre non poterit, Sed aut miferum appétit finem,
aut erumnofam fui memoriam derelïnquït.Menfura ergo magnanimïtatis eft, nec ti/
midumefîèhominem,necaudacem, .
De modo temperantia,
COntinentia deinde his termïnïs teaftrfngat,caue ne parcus fis, ne fufpftfofe ÔC ti
mide manum contrahas. Ne in minïmis quoque fpeculum ponas.Nam talis ÔC
tam cfrcumcffa uilis putabitur integrïtas, Hac ergo medïocrïtatis linea continentïam
obferualbïs,ut nec uoluptati deditus , prodïgus ÔC luxuriofus appareas , nec auara te/
naa'tate fordïdus,aut obfcurus exiftas.
Qualïter fît moderanda iufticia,
IVftfcïa poftremo eo mediocrftatis tfbf ftfnere regenda eft,ut nec dudufugiter le/
ui immotam fomper animi ratione negîigentia fubfoquatur. Dum neq? demagnis
neq? de minïmis errantïum uitfjs corrigendi curam gerfs,fed neq? Ifcentiam peccandï,
aut alludentibus tibï blande,aut illudêtibus proterue permittfs, neq? rurfus nimia rigi '
dîtate,ô

de: morib vs, £77
qùàm multis pîacèas,fed qtialfbus ftude.Inhoc tantum incunibe3ut Ifbentfus audiasj
quàm loquarïs,Mukos uitam differentesjmors iunda prauenit. Itao^ omnis dies ue/
lutultïmusiudïcetur.Trïfticiam fîpotes,neadmfferfs,fînmfnus,neoftenderis.Ami>
eos focreto admone,paîàm autem lauda. Verba rébus non perfonis aftfmanda funt*
Oratorem te puta, fî tfbf ante omnes, quod oportet perfuaferis, Vt licentiofa manci/ 4
pia animi imperio coerce,îïnguam,uentrem. &T libidinem.Quod tacïrum effe ueîïs,né
mini dixeris.Sï tibï non ïmperaftf, quomodo ab aîfo fîlentïum fperas f Ridicuîum eft
aliquem odio nocentis,innocêtiam perdere,Monftro fîmilïs eft auaricia fenilis.Quid/é
enim ftultius eft quod dïci folet,quam uia déficiente uîaticum augere,' Omnes infan/
tes terra nudos excîpït.Non pudet te fortfus nafcf quàm ufuere f Qufd duleflis quàm yhabere
amïcumcum quo audeas ut tecum omnia Ioqui f Magnarum uirium eft ne/
gligere Iadentem.Quid fis fntereft,non qufd habeas.Nondum es felîx fî te turba noa*deriferit.
Si uis beatus effe, cogita hoc primum,contemnere,cV contemnï.Prfufquam^'
promfttas,delfberes,8£ cû promîferfs,facfas.Id agas,ne quïs merito te oderft,&. fi nul/j*
îos fnimicos tibi faciès ïniuria,muîtos facit inuidia, Solïtudïnê quarat,qui uult cû in/
nocêtibus uiuere. Optimus ergo animus, 8t* pulcherrim'* cukor dei eft.Abftfnebïs ab
alieno matrimonïo, PrasIlabfiqjarêtilxiJLpïej^tê^^ indiffgentiamjomnïbus a/
qukatemJ___a__kabfs crudelitatem-, ÔCjniniftram crudelitatis iram. Non aliter uiuas in
folitudine, aliter in foro. Nihil petas,quod negaturus fuïftïmihïl negabïs,quod petïtir
rus fuiftf. Pacem cum hominibus habebis, cum uitfjs bellum. Hoc habet omnis affe/
dus,ut fn quod fpfe infanit, in id putet etiam cateros furere. Maximum ïn eo uitium
eft,qui non melforfbus uult placere.fed pluribus. Vis omnfbus effe notus C prius effî/
ce ut nemînem nouerfs.Bonum eft non laudari,ÔC effe laudabilem.Stultum eft timere
quod uftare non potes.Male opfnêtUr de te homfnes,fed mali. Malis dffplfcere eft Iatt
darf.Male de te Ioquuntur homfnes,bene autem Ioqui nefoiunt, non quod merearïs,
fed quod folent ipff.Homfnes de te malaIoquuntur, Sf merfto,non quod Ioquunt mo
leftum eft,fod quod non mentiuntur.Si ïmmerïto,ïnnocentia mea nunc maxime gau/
deo, Apparet enim illos uera obieduros,fî poflènt. Non es fn patrfa tua.Patrïa tua eft
ubicuncp bene es,illud enim per quod bene eft,no eft in loco,fod in homine.Nfhïl ma
gnum,nffî magno anïmo defpicias.Qua funt maxîma dfuftfa ? non defîderare dfuf/
tfas.Qufs plurimum habetf is qui mfnfmumcupft. Qufd eft dare beneficium f deum
\ imitari.Honeftfus eft cum fudfcauerfs amare,quàm cum amaueris.fudïcare.Dïffenffo
ab ako incïpiatjà te autem reconcfîfatfo.Succurre paupertati amicorum,ïmmo occur
re,Amfcos fecûda res parant,aduerfa certiffîme probat, Peïora funt teda odfa quàmK
aperta.Itaq? te minus loquaxïnfmfcusoffendït quàm tacïtus.Mïra ratîo eft qua non
uult pradicarf, quod gaudet fntellfgf.lgnofci amat, qui quod odft oftendft. Eleemofy
na non tam accipientibus quàm dantibus prodeft.Et fpes pramij folatfum fit laboris*
Qua eft maxima egeftas^auaricia. Pecunia imperare oportet non feruire. Nullum
confeium peccatorum tuorum magis timueris quàm temetipfum. Alium potes effu/
gere,te autem nunquam.Quis eft pauperCqui fîbf uidetur.Qui à multis tïmetur,mu./
tos tïme_.Infelfcftatem erige.fubmitte felicitatem . Vera félicitas, innocentia eft. Ne/
quitia ipfa fui peena eft.Mala çonfcfentfa fape tuta eft,focura nunquam.Lfbîdinïs ini
tia contïnebit,qui exitum cogitabit. Beneficfj acceptf nunquam oportet obliuifci,dati
protinus.Inhonefta ufdoria eft fuos ufncere.Satis eft ptnarum,potufffe punfrfJnfmi
citias tarde fufcîpe, amieftfas exerce moderate. Sïmukates depone. Imago anfmf for/
mo eft. Qualfs ufr, talis oratio. Magna res eft uoeis ôC filentfj temperamentum. Qui
aquo animo malis immifcetur,malus eft.Nemfnem laudauerfs, nemînem efto aceufa
risjfemper puta te cum dfjs teftîmonfum dfeere,Vftfum eft omnfa credere,uftium nû
hil credere. Vtendum eft dfuftrjs;non abutendum.NuIIû putauerfs locû fîne tefte.Ex/
cufatïonem quarere uïtïum.Eombj_d__

6?S DE MORÏBVS
ftior eft quem fenedus ad ocium retuïk,quàm quem in ocio inuenit, ÔC tunc indpist
ïaborare.Turpe fpedaculum prabet animus ager, Nunquam fît triftîs facïes tibiin/
commodo alterius , Homo fum , quomodo deuitabo fecundarum rerum ïnuïdïam f
Si felfcitatem ïadauerïs cum multfs diues eris . Quomodo optime potentfam tue/
borf impotentia occafîonfs, Locum tenet innocentia proxïmum confeffîo. Vbi con/
feffîo,ibf remiflio. Ira fouerftas fn uitio eft. Boni iudicïseft dffpenfare, non tantuni
quiddamnandum fît, fed quafenus,Proxïmusiuftfcfa modus feuerftas, Quietiffi/ ,
mam uftam agerent homines fn terris, fî hac duo uerBa à natura omniumrerum toile
rent,meum ÔC tuum » Qui paupertatem timet, timenduseft. Vires tuas amici magis
fendant beneficfjs quàm îniurijs, Pecunia non fatïat auaricïam , fed iritat.Homo fem/
per ïndigens pecunia,foit cum eius moribus conuenire , Mihi eréde, non potes diues
effe,ÔC fête.Aurfbus frequetfus quàm Ifngua utere , Quiequid didurus es antequant
alfjs dixerïs dïcïto tfbf,Nihil intereftinter iratum S_"infanum,nifî unus dies,Alter non
femper ïrafcïtur,alter fomper infanit,FaciIlime bonis frueris , fî ea ukaueris qua aims
peraueris.Cum alienos tïmueris.teipfum uerere, nam fape fîne alfjs effe potes, fîne te
nunquam. Si bene te inftruXeris3pudeat détériora facere*Quod perfuaferïs erit dïutur
num,quod coegerïs»erït ïn occafïone.Alterï fomper ignofcito,tib-jpfï nunquam. Tan
tum ad uirtutem adïjcies,quantum ex uoluptatê abftraxeris. Stultum eft fomno dele/
dari,ô£ quafî mortem molirï.Bonis nocet,qui malis parcit.Muïti cum aïtjs maledïcûf,
fîbtjpfis conuitium faciunt.NihiI furpius quàm-quiobfjâtaîteri fîbi ohfjdeiidum, Vt
lïcentiofâ mancipïa,animï împerïo rege5Îinguam,Iîbidfnen.ïuentrem, cupiditatemqft
comprime:.! non potes,pau!ulum remitte. Sape ea quâ. fanarï ratione non poteratit..
fanata funt tempore.Qui proprer pecunia amorem &lîb.dinum moritur, oftendîtfe
nunquam fui caufa ufxïffê, Turpia ne dixeriSj paulatim enïm pudor per uerba dffou/
tftur. Sic habïta,ut potius îaudetur dominus quàm domus, Confuetudinaria tes eft in
, noeent_a,non damnatfo fod caufa hominem turpem facit, Merito damnari peena eft,
damnatio ïmmerïtà.damnantïseftcalamïtas, Si aliquid cogifaueris 5 cito appârebit
' conuerfantïbus,Videri uis ab omnibus , nunquam bona honeftans fïmuîatîo fonga
eft,Quod de alfenfs tradas, ex tufs indices, Multi funt oblfgandï, pauci offendendfs
nam memoria beneficiorum faciîîs eft * iniuriarum tenax, Obiurgatioaifemperali/
quïd bîartde .tdmff__e^adlius^nii___^^ uîa^uàiftafpe/
raJMemCi£-_t___±i&i-^^ Quotïes feribens aliquid dïdurus es,
feito moriim tuorum te hominibus chirographum dare* Qui in feruos irafeitur ÔC cru
défis eft,fatïs oftendftpoteftatem aduerfus alfertos fîbi defufffe, Qui nefoft tacere, ne/
feit ÔC loquf. Facflfus eft pauperi contemptum effugere^quàm diuiti inuidian.. Bonus
fruftur bona confcientiae Malfs hominibus tutffffmum eft cito fugere, Nulla pufîlîa
ddmus qua mukos amfcos capk.Scke uti paupertatê,maxima félicitas, Aeuft imen/
tïOjfrartgit animum remiflio* Nunquam feelus feelere uïncendum eft , Bonus uïr eft,
qui eo perduxk affedu animumj ut non tantum peccâre non uelit, fed etiam non pof/
fît. Regnantibus peius multo perïculum,quàm his quïïudïcantur , hij enim fînguîos
tïment,illi uniuerfos.Nunquïdfortïs fortem fegtorïabkui-, quem Corporis àgritudo
effet infïrmumf Nunquid diues in opïbus fuis gloriabitur,cuïus fpem fur uel tyran/
nus abrupitf Nunquid nobilitas glorïabittir affeda , nonnunquam indïgnïs ÔCmifer*
bihbus feruiensf Dfabolus aliquando fe gloriabatur ïnterfedorem tua mifericordfa,
nunc intergèmifoft focios tus beatitudinis, Fugienda font omnibusmodis, ÔC abfoïn
den_fcMgnfji_L_-j^ HriperitiaabLa&ïmo,
ïuxuria àmetV£JLcknïiie.fedir.îa*àdQrn$4ifrdia i àHT"d's r^ts 'nfpmprrarrri^.
Dixit quidam amicorum omnia effe com unia, Se" amicum foipfum effê alterum. Duo/
rum temporum maxime habedam curam,cV_" eorum qua aduri fumus, ÔC eorum qtiàe
geffîmus.Poft deum ueximetnccdendam^i3tMaJ3^mine& dfjsproximosfacft»
Libri de moribus finis.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

DIVI HIERONYMI DE SENECA
TESTIMONIVM,
V CIVS Anneus Seneca Cordubenfîs Photinf ftoici difcipulus, patruus
Lucani poeta,continentifïïma ufta fuit, Quem non ponerem in catalo
go fandorum,nifi me illa epiftola prouocarent,qua leguntur à pîurimïs
__,_ ______ Pauli ad Senecam, ÔC Seneca ad Paulùm , In quibus cum effet Neronis
magffter ÔC illius temporis potentiffîmus,optare fo dicit eius effe loci apud fuos,cuius
fit Paulus apud Chrïftïanos. Hic ante biennium quàm Petrus ÔC Paulus martyrfo co/
ronarentur,à Nerone ïnterfedus eft.
LECTORI ERASMVS ROTER, g4
His tpiftoîis non uideo quid fingi poffit frigidius aut inepcius.8. tamen quifquis fuit aûtor*
hoc egit,ut nobis perfuaderet Senecam fuiffe Chriftianû, Diuus Hieronymus non igna/
rus fwci,abufos eftfifflpîicium creduïitate,uc Senecae Iibros,lec*tu cumprimis dignos commen/
daret Chriftiartis,qui tamen maiorê cum frutfhi kgentur,fi legantur ut hominis pagafii, quem/
admodum iiiitio prsefari fumus. Cum autem hacfcribantur clanculum inter ipfos. qûamnihif
eitin Paulinis epiftolis ilîo Pauli fpiritu dignum,quam uix ufquam audias nomê Chrifti,quum
illenon foleatahud crepare quam lefum Chnftum. Deinde illum fortifïîmum Euangelij propu
gnatorem quam facit in his epiftolis formidolofum.Obiurgat Senecam quod Neroni indicarit
epiftolas ip_ius,quas in hoc fcripferat,ut in omnibus ecclefrjs legerétur , atep adeo feipfum redar
guit Apoftolus. quod epiftolis fuis nomen fuum foleat fubfcribere,& hue fcilicet allegatur illud,
omnibus effe placendum,8. dornino,nempe Caefari gerendum morem. Paulus cuiquam place/
ret diffimula.0 Euangelio,quum multo ante Romanis mififfet liberam ac prolixam epiftolami
AuthocdocuitPaulus-celandum chriftianifmum.utplaceâs impio domino. Deinde Seneca
nuntiatPaulo-quodC-e'farimmanibus fupplictjsfaeuiretin Chriftianos. quafi hoc Roms cui/
quam effet ignotum.Ad haec fiquid metuebant,tutius poterant ore colloqui quam epiftolis,Nec
Paulus amorc E'uangelt) grauatus fuiffet,uel m Saluftianos hortos uenire , fi Seneca metuebac
uenire Rorûam. Q_uanra copia,quanto affeftu Paulus feribit uni Philemoni de re uuîgari ,& Se
necae tam celebri uiro feribit,tam ieiune tam frigide de amplecftendo Chriftum.hoc eft de re om/
nium maxima? CXuando uero fie loqueretur Paulus, ô* û fors profpere annuerit. Non aufus eft
nominare deum,qucm Seneca paganus toties nominat in feriptis fuis? Iîlud infignita. cuiufdam
ftultiticE eft,quod Seneca mittit Paulo librum de copia uerborum,quo pofthac melius fcribatRo
mane. Atqui fi Paulus nefciebatla-_ne,poterat gr_.ee feribere, quum greece noffet Seneca, CLui!
conuenitautem,ut cum Seneca doceat philofophi didionem fententi|s grauem potius c$s uerbis
ornatam effe debere,nunc in Paulo requirat Romani fermonis copiam. Illud omnium impuden
tiffimum, quod quum faciat Senecam in Apoftolo defiderantem copiam 6" cultum fermonis,ta
mê in his epiftolis nihilo cultius feribit Seneca quam Paulus.Sed par eft utriufqj balbuties,& (en
fuum frigus atq? ineptia.Saltem aliqua ex parte Senecasphrafim -tmulari debuerat, aliquid ex
Paulinis epiftolis effingere.de uehementia 8" fublimitate di

68o EPISTOLAE SENECAE ET PAVLI.
SENECA PAVLO SALVTEM,
P^^P^^-f REDO rfbf Paule nuntiatum effe, quod heri cum Luciîio noftrOde
*^^BS^é apocryphis ÔC alfjs rébus formonem habuimus. Erant enim quidam
»î|»^^ difciplinarum tuarum comités nobffoum, Nam in hortos Saluftia/
WlwWÈÊÊ nos feceffèramus, quo în loco occafîone noftri alïô tendentes. hi de
"" '*"'"* ' quibus dïxï,uïfïs nobïs adïundi funt . Certe tui prafontfam optaui/
__._. mus.Et hoc fcfasuolojlibello tuo ledo,fdeft,cum legiffemus.de plu/
i_^Saï^TOS~epiftoîas,quas ad aliquam ciuïtatem,feu caput prouincia dïrexifti,mïra
exhortatïone uitam moralem continentes, ufq? refedi fumus , Quos fenfus non puto
ex te dïdos. fed per te, certe, aliquando ex te ÔC per te, Tanta enim maieftas earum eft
rerum. tantacf. generofîtate clarent,ut uix fuffeduras putem atates hominum,qufbus
inftituî perfide p'oflînt, Bene te ualere frater cupio,
SENECAE. PAVLVS SALVTEM,
L Itéras tuas hilaris heri accepkad quas reforibere ftatim potui.fîprafontiam iuue/
nis,quem ad te miffurus eram,habufffem,Scfs enfm quâdo, ôC per quem, ÔC quo
cempore,&.cuî quid dari comittiq. debeat, Rogoergo neputestenegledum.dum
perfona qualftatem refpfcfo,fed quod literis meis uos bene acceptes alicubi fcribïs,fe
ïïcem me arbïtror tanti uiri iudicio, Neq? enim hoc diceres cenfor,fbphîftaj magffter
tantiprincipis,etfam omnium.nifî quia uere dicfs. Opto te diu bene ualere.
SENECA PAVLO SALVTEM*
QVadamuoluminaordïnaui,&.diuffîonibus fuïs ftatum eïs dedi. Ea quo c$ le/
gère Cafari fum deftfnatus, ÔC fi modo fors profpere annuerit, ut nouas aures
atterat,erïs forfîtan ÔC tu prafens, Sfn alfàs,reddam tfbi diem» ut înuïcem hoc opus ïn
fpfcïamus,cV poffim non ef prîus edere hanc foripturam, nifî prius tecum cQnferam,.!
modo impune hoc fieri potuiflèt,ut foires ÔC te non prateriri, Vale Paule chariffîme,,
SENECAE PAVLVS SALVTEM,
QVotiefcuncj. îfteras tuas audfo, prafontiam tuam cogfto, riec alfud exiftfmo.^
quàm omni tempore te nobffoum effe,Cum primum ftaq? uenfre cceperis, ïn/
uicem nos de proximo uidebimus. Bene te ualere opto,
SENECA PAVLO SALVTEM,
NImïumtuoangfmurfoceffu,quideft,ueïquares te remotum facfunff'Sffndï/
gnatïo domfnî,quod à rftu ÔC foda ueteri recefferïs,S_' aliorfum couerfiis fîs,erit
poftùlandi Iocus,ut ratione fadum,non Ieuitate hoc exiftimetur, Vale,
SENECAE ET LVCILIO PAVLVS SALVTEM
DE hfs qua mfhi feripfîftfs,non lfcet harundine ÔC atramento doquf, quarum alte
ra res notât ÔC defîgnat aîiquid,akera eufdenter oftendft,pracipue cum fcfam in
ter uos efle,fd eft, apud nos,6Y in uobfs qui mè inteîligant: honor habendus eft omni/
bus , tanto magis quanto indignandi occafîonem captant : quibus fi patïentiam de/
musjomnfmodo eos quaqua parte ufncemus , fî modo hf funt , quf poenitentfam fui
gérant, Bene uaîete,
ANNEVS SENECA PAVLO ET
Theophilo falutem,
PRofiteor bene me acceptum in ïedione Iiterarum tuarum, qu'as Gaîatïs, Coriri/
thïjs,ô_" Achaîs mififti,Et ita ïnuicem uiuamus , ut etïam cum honore diuino eas
exhibeamus.Spiritus enfm fandus in te excelfîor ÔC fubk'mïor, ÔC fuper te excelfos ÔC
fubîimiores fatis uenerabffes fenfus exprimït , Velîem iraq? cum res exfolias profe/
ras,ut maïeftati earum cukus fermonis non defk.Et ne quid tibi fraterfurripiam, aut
confoientia mea debeam,conn'teor Auguftum fonfibus tuis permotum, cui ledo uir
tutis in te exordïo ifta uox fuît,Mirari eum fîc poffe Ioqui.ut quï non légitime imbu/
tus fîtjtalïter fontiat,Çui ego refpondi ,foîere deos ore ïnnocentium effarf, aut eorum
qui prauaricaridodrina quidem fua poffunt , ÔC dato ei exeropîo Vatfcani hominis
rufriculï,cui cum duo uiri apparuiffent in agro Reatïno, quï poftea Caftor ÔC Pollux
funt nominati/atis inftrudus uidetur, Vale*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Paulus.

M
EPISTOLAE SENECAE ET PAVLI* «81
LIcet
PAVLVS SENECAE SALVTEM*
non ïghoî*em Cafarê noftrumfrerum admirandarum fî quando defi'd'et ama./
tore eflë,petmîttes tamen te non ladï,fed admoneri.Puto enim te grauifor feciffe
quod eiirt notitiam perferre uoluïfti, quod ritui ÔÉdffofpIfna eius fîtcôtrarium. Cuni
ÔC ille enim gentium deos colat, quid tibi uifum fît,ut hoc eum foire uelles noh uïdeo9
nifî nimi'O amore meo facere te hoc exfftfmo. Rogo te de futuro,ne id agas, CauendS
eft enfm , ne dum me diligis , offenfam domini fadas , Cuius quidem offenfa, nec ob/
erit,fîperfouerauerit,nec£ fîno fft,proderft. Si eft regfna,noindfgnabitur,fî mulier efti
offendetur, Bene Vale, SENECA PAVLO S A L V TE M,
SCio te non tam tui caufa commotum litteris, quas ad te de aditione epiftolarum
tuarum Cafari feci,quàm natura rerum,qua ira mentes hominum ab omnibus ar
tibus ÔC moribus redis reuocat. ut non hodie admirer, Quippe ut is qui multis docu/
mentis hoc iam notiffîmumhabeam,IgfturnoUeagamus,fî quid facile in praterk
tum iam fadum eft,ueniam irrogabis Mifï tibilibrum de uerborum copia, Vaîë
Paule chariflîme, PAVLVS S EN EC AE ,
S AL V TEM,
QVoties tibi fcribo,ô_" nomen meum tibffubfcribo,grauem ÔC feda mea incofi
gruentem rem facio,Debeo enim,ut fape profeffus fum, cum omnibus omnia
efte,ÔC idem obforuare ïn tuam perfonam,quod lex Romana honori fenatus coceflît.
perleda epfIlOla, ultimum locum eligere, ne cum aporia ÔC dedccore cupiam efBeerej
quod mei arbftrfj fuerit, Valedeuotiffïmemagifter* Data V.Cal, lulrj Nero/
ne 1 [II, ÔC Meffala Confulfbus, SENECA PAVLO s A L v T e M*
AVe mf Paule chariflï'mcPutas me haud contrîftarï,cVnon ïuduofum effe,quoc_
de ïnnocentïa ueftra fubinde fumuntur fupplicia Dehinc quod tam duros, tâè$
obnoxios uos reatu omnïs populus iudfcet,putâs à uobis effici,quicquid in urbe con/
trarium fit, Sed feramus aquo animo , ÔC utamur foro , quod fors conceffît , doneC iri
uida félicitas finem malis imponat, Tulit ÔCprifcorum atasMàcedonem Philippifi/
liû, ÔC poft Darium, Dïonyfiû, noftra quoq? Caium Cafarê, Quibus quiequid libuit,
IfcuftJncendfû urbs Romana manifefte fape unde patiatur, collât, Sed fî effari humi
litas humana potuîffe.,qufd caufa fîtiô_ impune in his tenebris ioqui liceret, iam om/
nés Omrtia tiiderent. Chriftfani ÔC ludai quafî machinatores incendij , fupplfcio affïci
folent,Graffator ifte quifquis eft,cui uoïuptas carnificïna eft,ÔC mendacium uelamert
tum,tempori fuo deftinatus eft , ÔC optimus quifqj unum pro multis donatum eft ci./
putJta ÔC hic deuotus pro omnibus igni cremabitur. Cltum trigintadua domus,Infii
la quatuor,fex diebus arfere, feptimus paufam dedit, Bene te ualere frater opto*
Data V, Cal, Àpril, Apronio ÔC Capitone cofll
SENECA PAVLO SALVTEM*
AVe mf Paule chariffîme,Nffî mfhi nominidj meo ufr tâtus ÔC àd id diïedus om/
nibus modfs.non dico fueris iundus, fod neceflàrfo mixtus,adû erit de Seneca
tuo, Cum fis igitur uertex,8£ altfffîmorum omuïnû montium cacumen,noIi Iatere^ ita
fîm tibf proxfmus,ut alter fîmilis tui deputer,haud ita^ te indignû prima facie epiftO/
larum nomînandum cenfoas,ne tam tentare mejCf. Iudere uidearis. Quippe cum feias
eiuem effe te Romanû.Nâ quf tuus eft apud tuos locus,ueIim,ut apud meos fît meus*
Vale mi Paule charffffme.Data x. Cal. Aprîl.Apronîo ÔC Capftone Cofl*
SENECA PAVLO SALVTEM*
AVe mi Paule chariflîme.Allegorfce ÔC anigmatfce multa à te ufq* quaqj opéra
coduntur,cV ideo rerû tâta uis ÔC numeri tibï tributi , non ornameto uerborum»
fod cultu quodam decorâda eft;nec uereare quod fapius te dixïffe retïneo, mukos qui
talïa affèdent fenfus corrûpere , rerum uirtutes euifcerare.Caterû mihi concédas ue/
lïm,latinïtati morê gerere,honeftis uoeibus fpecîê adhibere,utgenerofî muneris cocef
fiojdigne à te poffit expediri. Bene uale. Data II NonJuI.Catone ÔC Sabino c of£
PAVLVS SENECAE SALVTEM*
PErpendenti tibi ea funt reuelata,qua paucis dïuinïtus conceffît. Certis igitur ego
in agro iam fertili femen fortifffmû foro , non quidê materia qua corrumpi uide/
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Mm tur,

6ti EPISTOLAE P AVLI ET SENECAE,
W,fed uerbû ftabile def dcrfuamentû crefcent_s,S_ manentfs fn a.ernû,qiiod prudêtia
tuaaffecutaeft, inden'ciensforedebebit,Ethnicorum Ifrahelïtarumcj. obferuatîones
cenfere uitandas,Nouû te autorê feceris, Chrifti Iefu'praconfjs oftendendo rhetorïcïs
irreprehenfibiîem fophïam,quam propemodû adeptus régi temporaIi,eiusc| domdli
eis atq? fïdis amicis infînuabfs, quibus afpera ôC incapabflis erit perfuafîo , cum pleriq?
eorû minfme fledantur ïnfînuatfonibus tuis,quibus uitale commodû fermo dei inftfl/
latus,nouum homine fine corruptela perpetuam animam parit ad deum fftfnc prope/
rantem, Vale Seneca chariffime nobfs. Data Cal, Aug.Latone ÔC Sabfno Coff*
O^RATIO ANNAÉI SENECAE Q.VA NERONI STV/
duft perfuadere.ut fîbf ïfeeret omnem fortunam refîgnare. Ex Tacito*
QVartufdecimus annus eft Cafar,ex quo fpei tua admotus fum,odauus,ut impe
rium obtines, Medio temporis tantum honorum atq; opum in me cumulatifs ut
nihil £elfcïtati mea defft,nifî moderatio eius, Vtar magnïs exêplïs,nec mea fortuna*
fed tua.Àtauus tuus Auguftus, M,Agrippa Mytilenëfefocretû, C, Meccenatf urbe
i'n ipfa,uelut peregrinû ociû permifît,quorû alter bellorû focîus, alter Roma pluribus
laboribus fadatus,ampla quidê,fed pro ingêtïbus meritis pramia acceperât-Ego quid
aliud munificêtia adhfbere potuf q ftudia,ut fîc dixerim,in umbra educata, èqbus da
ritudo uenftfquod iuuêta tua rudîmêtfs affuiffe uideor,grâde huius rei pretiû At ta
gratfâ immêfam,innumerâ pecunia dedifti. adeo ut plerûqp intra me ipfo uoluâ,ego ne
equeftri ÔC prouinciali loco ortus,proceribus cfuîtatis annumerordnter nobiles ÔC 15/
ga décora praferêtes,nouitas mea enituît-r'Vbi eft animus ille modicis cotêtusfTaies
liortos inftruft ÔC pet hac fuburbaha fncedft,ô

AD,' LECTOREM*
STudiofu's aliqs ceperat , ex Publff Lâberrjcp Mimis infignes aliquot colligere fentêtias. narri
hi duo mimographi magnam in hoc génère laudê o_imtukrant,pra_ce31ebattamêPublius;
Sedincertum,anhiccolkcT:Ordeftiterit inlitteraN.àn aliquis opus contaminant, Nam abhac
nullum fere carmen eft.Etiam in caeteris admixts funtfententia. oratione foîuta. ex Senccselibris
pleraecp decerptae. Verfusautfenarijfuntiambici,auttrochaici tetramctri cata]ectici.pauciffimi
iambicitetrametri. quorum aliquot nomine Pùblrj&Laberijreferuntur. abAulo Gellio & Ma/
crobio,nonnullireperiuntur8.apud Senecaiii, omnes prodigiofe deprauati.qnos maximaex
parte reftituimus, Opufculumhoc Cântabrigia-regimusin membranis accurate defcriptum,
literis initialibus,eolore & auro piftis.fed deprauatiffime. Adietfh erant commentai fj deum im/
mortalem q. abfurdi.Neq? clum quod àiunt,necp terram attingebânt» Singulis commentariô
lis fubieftum erat diftichonhexametrumjeaijdem fententiam alfjs fcilicet uerbisexplicans,ad
oftentationem opinor copia.. Taies neniae tum uiris etiam praekgebantur, talibus ineptijs difcru
dabanturingeniapuerorum.Ëtfunthodieq. quiindignantur linguarum peritiain &bonaslitè
ras reuocâtas in ludos literarios»
SËNTËNTÏAÉ ÏVXTA
Iftérarum ordfnem,
Lienum eft omne quic/
quid optâdo euenit.
Ab alio expedes -, aîteri
quod feceris,
Animus Uereri qui fciti
feit tuto ïrtgredï,
Auxïlia humilia ,fïrma confondus facit.
Amor anfmf arbitrio fumitur, non ponit.
Aut amat. aut ôdït mulier, nihil eft tertiû*
Ad triftem partem ftretiuâ eft fufpftfo
Ames parenté, fîaquus eft,fîaliter,feraS,
Afpïcere oportet quod poffîs deperdere
Amici uitia fi feras.facis tua.
Aliéna homini ingenuo,acerba ê foruittiS
Abfontem Iadit, cum ebrio quïlïtigat*
Amans iratus mukâ mentftur fîbf,
Auarus fpfe miferia caufa eft fua.
Amas quid cupiat feït, qd fapïat no uidet.
Amans quod iufpicatur,uigilans fomnïat
Ad calamitatem quilibet rumor ualet,
Amor eXtorqiierï non poteft, elabï poteft
Ab amante Ïachrymis redimas iracundia.
Aperte cum eft mala mulïer,tum demum
eft bona.
Auarum facile capfas, ubi non fis fdem,
Amare ÔC fapere uix deo concedïtur,
Àuarus nifîcum morituf,niî rede facit,
Aftute crines dum Calantur, atas indicat
fortefîc. Ajîute dum c£ldtur,fe tas indiedt
Auarus dam no potius quàm fapiês dolet*
Auaro quid mali optes.ni Ut uiuat diu,
Animo dolentï nihil oportet credere*
Alienum nobis,noftrum plus alfjs placet»
Amare iuueni frudus eft.crimen foni.
Anus cum ludit,mor.i delitïas facit.
Mf
Âmôrïs uuîrius idem quï fanat,fack.
Ad pfnkendum properat,cko q ïudïçat,
Amicos res opïma parât, aduerfa probat
Fortefîc legendum ut conftetfenarius
Amicum opitn fuPerefc
aut feuendicat,aut alium* '' p
Is eft gratum quod opus eft, ukro f?
offeras. ^
IBonarum rerum confuetudo pefîîma eft*
Bénéficia dare qui nefeït, iniufte petit.
Bonû eft ftigfêda afpïcere in alieno malo;
Beneficium accipere, libertatê uêdere eft.
Bona nemini hora eft,ut nô alieuf fît mala
Bis ênîm mori eft,akertus arbitrio mori.
Bénéficia plura recipit qui foit reddere.
Bis peCcâs. cum peccantf obfoquium ac/
commodas.
Bonus anfmus le/us graufus multo îrafoijp
Bona mors eft homini, ufta qua extin/
guftmaia*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Mm i ' Bene/

PROVERBIA
Beneffd'û dando accepft, quf dîgno dédît
Bîandftfa,non fmperio,fft dulcfs Venus
Bonus animus nunquam errâtiobfoquf/
um accommodât*
Bénéficia fe dediffe qui dicit,petft*
Beneuolus animus maxima eft cognatio.
Bénéficia fape dare, docere eft reddere
Bonitatfs uerba imitari maior malitfa eft*
Bona opinio homini tutiorpecunia eft
Bonû tametfi fupprimitur, non extinguït
Bis uincit qui fo uincit in uïdoria,
Benignus etiam dandi caufam excogitat
Bis interimitur,qui fuis armis périt
Bene dormit, qui non fentit quàm maie
dormïat,
Bonorum crimen offîciofus eft mïfor, f
Bona fama ïn tenebris proprium fplendo
rem obtinet*
Bene cogitata fî excidunt,non occidunt
Bene perdit nûmos, iudici cû dat nocens.
Bonis nocet,quifquis pepercerit malis,
tiéliçiui fex Bonus iudex eft, qui nouit difpenfaré qo?
non funt tur/ dandum eft,ô£ quatenus.
fws,excepta Bono iufticia proxima eft foueritas
wproximo Beneficium eft eo carere, quod inuitus
poffîdeas.
Beneficiû ê femg reddere bonitatis uerba
Bônû-ê reddere bona uerba, etiâ inimïcis,
Bona qua ueniunt,nifî fuftineantur.ca/
dunt ut opprimant,
* uerfus Bona,imperanteanimo,fîet pecunia,
Bonû apud uirû,cito morftur iracundia,
Breuis mens ipfa eft memoria iracundia,
Bonaturpitudo eft,qua periclû uindicat,
Bona comparât prafïdïa mifericordfa
Bénéficia dignis ubi das,omnes obligas*
COnfueta uitia ferfmus,nffî reprehen
dimus,
Crudelis in re aduerfa eft obfurgatio
Cauendi nulla eft dfmittenda occafîo
Cui femper dederis,ubi neges,rapere im/
peras,
Crudelem medfcû fntêperans ager facft
Cuius morte expedant ciues.ufta oderât.
Cum inimico nemo in gratia cito redit
Citius uenit periclum cum contemnitur*
Cafta ad uirum matrona parêdo imperat,
Cito ïgnomïnia fît fuperbf glorfa
Confilio melius uincas quàm iracundia,
Cuiuis dolori remedium eft patientia.
Cottidie damnatur qui femper timet,
Cum uitia profunt,peccat qui rede facit*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Contumeîfa,riec facere fortis poteft , nec
ingenuus pati. non efi carmen. ^
Confoientia amici nullius inuenit Iinguse
preces.
Contemnf eft leuius ô*j ftulticia percuti
Cottfdfe eft deterfor,pofterîor dfes
Cornes facundus in uia pro uehïculo eft
Cfto fmproborû lata ad pernicfem caduc
Crimen reîinquit uïta,quf morte appétit*
Nonfunt uerfus excepto ultime
Clemêtia in quâcunc^ domû uenerit,feli/
cem eam tranquïllamrj? praftabït
Clementia eft temperantia animi in pote/
ftàteuîcifcendi*
Clementia eft lenftas fuperioris aduerfus
inferforem*
Confuetudo peccandi , multitudfnem fa/
cftpeccantium*
Coniundio animi maxima eft cognatfo*
DIfcfpulus eft priorfs pofterfor dfes
Damnare eftobîurgare,cumauxi/
lio eft opus,*
Diu apparandum eft bellum, ut uincas ce
Ierius,
Dïxerfs maïcdfda cunda , cum ingratuna
hominem dixerîs. trochaicus.
De. fupereft.
de Inimfco non loquaris maîû,fî cogites*
Deliberare utïîia, mora eft tutiffîma.
Dolor decrefeit,ubi quo crefcatno habet*
Dedifoere flere f eft mendacium
Dïfcordia fit charfor concordïa
Deliberandum eft dfu, quodftatuendun»
eft fomel,
Dfffîcfle habere oportet aurê ad crimina
Dum eft uita grata, mortis conditio opti/
ma eft,
Dari bonum quod potuit auferrï poteft
Damnum appellandum eft, cum mala fa/
ma lucrum,
Ducfsfncofflfopofita eft ufrtus militum
Diues qd* donat tfmeas,cito raptû uenft
Dîmîffum quod nefcftur, non amittïtur
Difficilius eft moderari, ubf dolori débet
ukio, § ubi exemplo, nô efi carmen.
Défunt kixuria muka,auaricia omnia,
hic citatur controuerfîa. 19.
ETïam innocêtes cogit mêtïri dolor .
Etiam peccato redepraftatur fides
Etïam celeritas in defiderio m ora eft
Ex uitio alterius fapiens emendatfuum
Et deeft ÔC fuperat miferis cogitatio,
Etïarri

SENECAE 685.
Ëtfâoî>lfuffciquodfîs,tnterdûexpedft*
Ex hominû quaftu, fada fortuna eft dea*
Fpmina natura regere,defperare eft oîm
Fer diffîcïlia.facilïa ut leufus feras*
Effugere cupiditatem regnum eft ufncere Fortuna nulli pîus,quàm conftliû uaîet
Exuliubfnufquam domus eftj fîne fepuk Fortuna uf.reaeftjCflfplendetfrangftur
chro eft tanquam mortuus* Feras quod !a.dftj ut quod prodeft,jbferaâ
Trochaicus conftabitfî legas, Exuli cui nufquam dâ Fortuna quam nemo fnuidet gratû facit '-.
tnus eft fine fepulchro eft tiiôrtuii*>Sendrimfifîc, Faciîius prîuatfs ignofoitur, pertfnaciter Ko» f/» ttcrfus
Cui nufyua domus ejl finefepulchro eft mortuus . fe iudfCàntfbus,
Etfam quf faciunt odio habent iniuriam Freqitens ui'ndidas paucorum odium re/
Eripere telum non dare,irato decet. primit, omnium irritât. Mo» eft carmen^
Exiîiumpatit qui fe patria denegat nijîuelis effe trochdieu, vindiâafrequenspau/ <
Verfus iu uidetur inuetfus+
Se denegdre patria exilium e|i pati*-
torum odium reprimit omnium ekcitat^.
Etfam capillus unus habet umbram fuam /*****1 Raue praïudfcfum eft, quod iudici/
Eheu cfmiferû eft fïeri metuendo fenem* \Jf um non habet
Etiâ hofti eft çquus,^ habet in côfîlfo fîdê Grauïflïma eft probf hominis iracundia
Excelfïs multo faciîius cafus nocet.
Errât fî qufs exfftfmat tutum dfu effe te/
Graufs anfmf pcena eft, que poft fadum
p*nftet*
gem* noneftuerfm ^ Grauîsanim us dubfa non habet fententia.
Ex feua animaduerfîoe nulla régi gloria e Graue eft malû orne, qd* fub afpedu latet
mn funt uerfus Graufus nocet, quodcûq? fnextJtû accidit.
Euadere poffunt pufîHa mala, ÔC uerba da Grauîor inimicus,qui,latetfubpedore
reïngëtibusobuiâitur, Graitiffimûeftimperium confuetudinîs*
Excufationem quarere uitium e_l,omnïa Graue crimen etiam cum didum eft km"/
ad deum relfnque, ter nocet*
Eleemofyna non tam accfpiêtfbus> quàm Gradusàmagnfsadmaiorafî't* H tiuerti
dantibus prodeft* . '','**'
Ex fpe pràmij folatfum fit laboris, T T Eu quam difficile e gîorfa cuftodia
F Idê quï perdit quo fo feruat fn reîfquû JTjL Homo extra corpus eft fuum , cum
Fortuna cû blanditur, captatû uenit, irafcftur,
Fortunam cftfus reperfes quàm retîneas Heu c*? eft tïmendus.qui mori tu.fi putat,
Formofafacïes,mutacôrnendatioeft Homo qui in homine calamitofo eftmffo trochaicus ejl
Fniftra rogatur,qui miforerî non poteft rfcors,memfnît fiti*
Fortuna unde aliquid fregit,Càfus eft Honefta turpftudo eft p bona Caufa mori
Fraus eft accipere qcP non poffîs reddere. Habet fn âduerfîs auxiîîa j qui fn fecundfs trochaicus. eft
Fortuna nîmfu quem fouet,ftukum facft* commodat*
f âtetur facïnus ïs,quï iudicium fugit. Heu quàm mïferû eft difeere fertiîre >, ubi non eft uerfus
Félix iriiprobftâSjOptîmorû eft calamkaS* fis dodus dominarf
Feras, non culpes, quod mutarî nô poteft Heu quàm mffcrû eft ladi ab illû -, de quo
Futura pugnant ut fo fuperari fînant*
Ftîfôrfitjafa fapius patienrfâ*
non poffîs queri
Homme experfri multa paupertas fubet
Ffdâ cito ad naturam reciderint fuam Heu dolor quàm mifer eft, quf fn tormen* trochaicus
OrdoinUerfuseft,CitoddnatWrdfiéiareciderufuL to UoCem non habet
Fîdê quf perdit,perdere ultra nihfl poteft.
Facflf tas animf ad partem ftukicïa rapit
Heu quàm multa peenftenda incurrunt,
uiuendodfu*
Ffdes ut anima unde abijt.eô nunq redit Habet fuum uenenum,blanda oratio,
Fide nemo unquâ perdit,nffî q non habet Homo toties morit, quoties amittit fuos
Fortuna obeffe nulli contenta eft fomel Homo fomper in fefe aliud fert,in alterum umticus te/
Fulmen eft,ubi cum poteftate habitat ira aliud cogitât, trametet
. cundia. trochaicus Honeftus rumor akéru patrimonium eft,
Fruftra cum ad fonedutem Uentum efl,re Homo nefoft, ff dolore fortuna inuenit,
petes adolefcentiam. trochaicus Honefteforiiit,quffuccutt_bittempori
Faîfum maledidû, maleuolû mêdaciû.eft Homo ufta cômodatus , no donatus eft ,
; Mm j Haredfs
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

\
6U , P R O V ERB'IA
Haredfs fletus,fub perfona ri'fus eft,
Haredem ferre utflfus eft quàm quarere,
Habent locum maîcdïdi crebra nijptïa
Ko eft uerfus Hac clementia princïpem decet, ut quo/
tiecyu&fe/ - cunqHienerit,mâfuetiora omnia facïat
quuMur, Haud minus turpïa fût principi m uita fup
plicia,quàm medico multa funera
Honeftius eft, cum iudicauerïs amare, c|
* cum amaueris iudfcare.
li
T1
' Nferîor horret, quicqd peccat fuperior
. Inïmieû ulcïfof,uitâ accipere eft akerâ
Id agas,tuo te merito ne qufs oderft
' Inuitum cum retineas, exire incitas
Ingenuitatem ladis,cû indignum rogas
In nullum auarus bonus eft,in fe peffimus
Inopi beneficium bis dat, qui dat celeriter
Inopia parua defunt,auaricia omnia,
Carmen inuerfum drbftror ita, legendum, -
Défunt inopiné multa, audricia omnia
. , Inftruda inopia eft,in diuitfjs cupfdftas,
Inuftat culpam,quf peecatum praterft *
lucundum eft nihil, nifi qcPreficit uarietas
Ingenuitas non recipit contumeliam
Impune in eum pecces,quï peccat rarior
, Ingratus unus miferis omnibus nocet
In miferi uitia nulla contumelia eft,
Ita amicum habeas , poffe ut fieri inimi/
» cum putes,
Inuidiam ferre, aut fortis aut felix poteft
In amore fomper mendax fracundfa eft
Inuidïa tacite, fed minute irafeitur
Iratum breuïter ukes.ïnimicum diu
Iniuriarum remedium eft obliuio
Trochaicus Iracundiam qui uïncit,hoftem fuperatma
ximum,
locum tacentem crimen facïat acrius
Trochaicus In malis fperare bonum, nifi innocens, ne
mo folet
In uindicando criminofa eft ceïeritas
Hi quatuor Inhonefta res eft fuos uincere, faris eft po
nonfunt uer/ Iulffe punire
fm Imago animifermo eft,qualis eft uir, talis
* oratio.
In fclïcitate fo erïgere, eft felïcitatem fub/
mittere.
In felïce félicitas eft innocentia , nequitia
*- ipfa peena fui eft
Inïmieû quâuïs humilê,dodi eft metuere.
In calamitofo,rifus etiam iniuria eft
Iudex damnatur, cum nocens abfoîuftur,
Ignofcere humanû,ubi pudet cui ïgnofcit
In rébus dubtjs,plurïma eft audacia
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Illo nocens fe damnat,quo peccat,dfe
Ita crede aniïcQ.ne fît inimico loçus
Iratus etïam facïnus confilium putat
Inuidïa loquit,non quod eft,fod qçPfubef|
Irïtare eft calamîtatem, cû te felïce uoeas*
lus omnem fupra iniuriam pofîtum feias.,
Trochaici duo funt
Jmbecillûs oculos effe,qui ad alfenam lip/
.pitudinem fuffunduntur .
*
LOco ignominfa. eft, apud indignum,
dignitas.
Laus noua nifi oritur etïam uetus amîttif
Lafb doloris remedium,ïnimici dolor.
Leuis eft fortuna,cito repofcït quod dedit
Lex uniuerfî eft,qua iubet nafoi ÔC mori*
Lucrû fîne dâno alterius, fieri non poteft,
Lafciuïa ôC laus nunquâ habêt concordiâ
Legem nocens ueretur, fortuna innocens
Libido indicium eft,quo leuitas fâpit
Lfbido etiam cundos fub uultu domat
Laffa crudelitas,non eft uoeanda de/
mentfa. non eft uerfus .
MAlfgnû fferi,maxfme ingrati docêt
Mukfs minât,qui uni facit iniuria*
Mora pmnïs odio eft,fod facft fapientiam
Mala caufa eft, qua requirit miforicordia
Mori eft felfcis, antequâ mortem ïnuocet
Mifçrum eft tacere cogi, quod cupïas ïoc|
Miforïma eft fortuna,qua fnïmïco caret
Malus eft uocâdus,qfua eft caufa bonus
Môftro fîmfh's eft auaricïa unica. nofunt
Maîïsdffplfcere,laudarfeft, uerfus
Malus ubi bonû fe fîmulat,tûc eft peffîm^
Metus dû uenft,rarû habet fomnus locû ;
Mon' neceffe eftjed non quoties uoluerfs
Maie geritur,quicgd gerit fortuna fide
Mortuo quf mittft munus,nfhil dat ilîi,_î/
biadïmit, no eft carmen
Mfnus eft q feruus dns,quf feruos timet*
Magis hares fidus nafoitur quàm feribit*
Malo in confilio fcemïna uincunt uiros
Mala eft uoïuptas alienis affuefoere,
Magno cûperfclo cuftodïtur,quod mul/
tis placet trochaicus.
Mala eft medfcîna, ubf alfqd natura périt
Mala natura, nunquâ dodore indigent
Miforiam nefcire*propriam,fine periculo
eftufuere trochaicus.
Maie ufuunt, quf fe femg uiduros putant
Maledidû interpretando faciès acrius, ;
Maie fecum agit ager, medicum qui ha/
redem facit, .
Minus

- SENEC'AE -. 687,
Minus dccîpitur,cuinegaturceïeriter
|Mutat fo bonitas, cum frites iniuria
Mulier cum fola cogitât, maie cogitât,
animus magna defpfciens»-
Nihil intereft quo animo facïas, quod fe/
ciffe m'tfofum eft
Àïale facere quf uult, nufquam non eau/ Nam fada cernuntur,anfmus non uidet
fam inuenit, -* Non g multis placeas,fod qufbus,ftude*
Maleuolus femper fua natura uefcftur Nequftfa ipfa pâma fui eft.
Multos timere débet, quem multi tinrent Nam mala cofoientfa fape tuta eft,fecura
Maie imperando,fummû imperiû amittit Nemfnê cito aceufauerfs. (nunquâ,
Mulier que. nubïtmultis,multis no placet Nemînem cito laudaueris.
Reliqua non funt carmina. Nullum putaueris effe locum fîne tefte
Mffora eft agrftudo animi, ob alienarum Nulla pufîlla domus qua mukos recipit
fpeciem miforiarum amicos .
Miforicordia no caufâ fed fortuna fpedat Nunquâ fceîus feelere uindicandum eft i'
Magnam fortunâ,magnus animus decet. Nimium akercando ueritas amîttitur uerfus eâ et
Magni animi ê propriû effe tranquillum* Non multum fupra eum eminet quis, cui terinemaq.
ÔC iniurias atep offenfîones fg dcfpicere. ... fe irafçendo exaquat
Muîiebre eft,furere in ira _ Nobilis profeffîo fapientia eft,qua diftri/
Miforicordia eft ufcfna miferia, habet efh buta fufcfpït fncrementum,auarum de/
aliquid,trahîtqj ex ea. dignata poffefforem, cito nifî publiée/
Malouerïsoffendere,c|p{acereadu_âdo tur,elabftur* : ;
Morbum effe fofas,non hilarftatê, fomper Non alfa facfes eft quîeti moderaticp im/
arrîdereridentfbus,8(. ad omnium aftï/ perij, quàm fereni cceli ÔC nitentïs
mationem ipfum quoq? os diducere.
T, _ . n. n .
NI?/ a§ere-femR mfe*1C1 ef* °Ptimu
L \ Nil peccent oculi, fi oculis animus
Nullû ex omnibus clemêtïa magis, quàm
regem aut pralatum decet
Nemo poteft perfona diu ferre fidam, fû
da dto fn na£uram fuam recidunt
imperet. Nunqliquidûfyncerû ex turbïdo uenit
fïihiIpropnuduças,quodmutaripoffit* NunUîn m0rofîus eftanimal, maiorkàar
Noncitopentruina,quiruinamtimet tetradandum quàm homo,ô^uîli ma
NulIusefttantuSquaftus,quameoquod. g,'s parcendum quàm homini*
habes carere non eft carmen* * "
Nefciasquidoptes,auçquidfugias4talu/ x-vMne peecatum eft adio
^dftdies trochaicus i^/Omnfsadfoeftuoluntari^tamho/
Nunquâ pendum fîne perido uinatur ^fta quàm turpis
Nonefttuum,fommaqiiodfecittuum Omne ergo peecatum uoluntarium eft
Nihil Meft didiaffe,fi ceffes benefacere ûmft£e excufationê,nemo peccat inuitus
Nulla eft tam bona fortuna,de qua nihil Omneuitiumhabetpatrocinïumfuum
queri poffîs No» eft uerfus^ ^ Odïamultorum fub uultu,muîtoriim fub
NufquS melius monmurhomines,quam ofculo latent
ubi libenter uiximus trochaicus Omnia tum panduntur,cû non dico fi ce
Negandi caufa nunquam auaro déficit
Nondû folix es,fï nondu te turba dendet*
dderi-S3fed fî turbauerfs
0mms affedus habetjUtm eo,in quo ipfe
Non eft uerfus,fîcut necfequentes ïnfanït.ïn idem putet caeteros furere
Nam fî nullos inimicos tibi parit iniuria, Oês uitâ differêtes, mors incerta prçuenit rrociA\m
mukos tamen inuidïa,
Non afpicfas quàm plenas quifq?manus
Omnis dies uelut ultimus ordïnandus eft SeMrim
Opfnantur de te homïnes maie, fod malî, nUc.uinm
deo,fed quàm puras admoueat difplicere enim malis îaudabile eft. cmtuerfu&
Non enim aliter nifî optimus anfmus, pul Oratorem te puta, fi tibfjpfî, quod opor/ ; '
cherrimusdeictiltuseft.
Non aliter uiuas in folïtudine,aliterï foro
Nihil petas,quod negaturus es.
tet,perfuaforis.
Odium oportet peccândi no metu facias*
Obiurgationi fomg aliqd blandï admïfoe,
Nihil negabïs,quod petïturus es Optimum eft femper ignofoere,tanquam
Nihil magnum eft ïn rébus humanis, nifi fî ïpfo peCces quotidie.
7 Mm 4 " Optû
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

622 PROVERBIA
Optimum eft maiorum ueftfgfa foqui, fî Hic nuM uerfus*
rede pracefferfnt.
Omnis dodor in uita ratione peccâs,tur/
pfor eft, ob hoc quod in offïcïo , cuius
/*""\Vidam quofdam occidût .nimicos*
V-^non qa habeant, fed quîa meruerût,
Quam inimicum eft nocuiffe, uel quia o/
magiftereffeuuît,Iabitur. défis ïadere*
Omni rei moderâtïo eft adhibenda, qua Quanto iniquïtis eft odiffè qufa îaforis
fanabilfa ingénia dfftfnguere à déplora
tis feiat*
O uita miferoIonga,felici breuïs* Bicfe/
Quâmagnarûuirïûeftneglfgereîadente
Qui enim uindicat, fontk,
Quis fis intereft, non quis habearïs
narius Vublij nomine citatur,Controuerfîa.i^. Quamuis agas id,ut ne qufs merito tuo te
PEccandi duo funt generajâlfud ex prô oderit,erunt tamen fomperqui oderint
pofko, alfud ex negîigentia* Quâmagnuênôlaudari,eteflelaudabilê
\ïit uerjus pierjc|. metu ceffant peccare,no innocen/ Qui fuccurrere perituro poteft, cum non
tia,profedo taies rimidis non innocen/ fuccurrit,occidft*
. Principium
tes funt dfcendf, - Quid eft homini inïmfoiffîmûr'aker ho
Prius quàm promïttas, délibères , 6c*cum
promiferisjfacias,
Prius fî negaueris,fociffe poftea fallere eft
Qui propter pecunia uel Ifbidinis àmore
morit,oftêdît femme"? fui caufa tiixïffe»
Qua funt maxima diuitiae f non defide/
Propter caufam multa amico dabfs, mul/ rare diuitias*
ta etiam caufa contra amicum* . Quis plurimû habetfïs qui mfnimu cupït
Pro eo relfgiofîor eris-.quo melior, Quid eft date beneffciumdmitari deum
Praffabis parentibus pietatem* cognatïs Quis eft pauperC qui fibi uidetur diues
diledionem*
Praftabis amicis fïdê,omnibus aqukate*
Quidam ïnïmicigraues funt, amici feues*
Quietiflîme uiuerent homïnes in terrfs, fi
Pace cû homfnibus habebfs,bellû cû uitfjs duo uerbâ tollerentutXmeum -ÔC tuum
Pecunia imperare oportet, non foruire. Qui paupertatem rimet,_iî_.endus eft
Pecunia fi uti feias ancilla ê,fî nefcïa,dna e
Pecunfa nô fatfat auarum, fod îritat
Putandus eft rede fortfor,qui cupidkateji
quàm qui hoftes fubfjcff*
Patria eft ubicunq) bene uixeris
Quod tacitum effe tiïs,nemïnïdïxerïs
Quia non pûteris ab alio fîlentium exige/
re,fitibijpfo nonpraftâs
Qui aquo animo malis m ifcet,malusefi'
Quf forufs crudelis eft, oftêdit ïn alios uo
luntatem non deefle,fed poteftatem*
Peiora funt teda odia quàm aperta .
Propterea loquax infmïeus minus quàm Qui ob hoc iniuria faci_3 quia poteft, cito
taciturnus offendit* defînet. quiafecit
Proximum ad innocentiam tenet îocS ue
recundapeccariconfeflîo,
Pleriq? cum ftultïs maie dicunt,ipfî fibi co
Quid dulcïus quam habere amfcum,cunt
quo Omnia âudeas* cui fîc credes uttû
bï, Cui (îc ïoquarïs quafî tecum*
uitium faciunt. Quâmiikî taies amicos habere uoîuerfir,
Perturpe eft enim quod obrjcïtur, in obfj/ ÔC ipfi taies effe non poffunt.
ciente cognofof. . Quo fo fortuna ÔC fauor inducit hdffiïnê*
Pulcherrimû ê oia pràftare, nihil exïgêtî* Quîcqufd gquo plus futurû eft,m partem
Princfpftim difcordïa eft,alïquid ex com/
muni proprium facere,
humaniorem inclina uel prâïponderà
Quid eoinfelicius,cui iam malam effe ne
Pleriqj fama, pauci confoientiâm tierent, cefleeftf'
Poteft nô elle honeftû quod nô eft liberû Qufd poteft âb eo quffquam fpérare, que
Parcendum eft improbandfs cfufbus, non malum effe docuit '
aliter quàm membrïs ïaftguentibus
fauitfa bellum eft-
Quotidie damnatur qui fomper timet,
Quotidie eft deterior pofterior dies,
Peftifera uis ualere adiiocendum, Quàm miforû eft ab illo ladi, de quo non
Prope eft ut libenter damnet qui cito poflïs queri.
Prope eft ut non aque damnet quf nfmfs, Qufd refert quantum habeas,multo illud.
Peccandf uerecundiam facit ipfa elemen/ plus eft,quod non habes, Hune tro
tiaregentfs* thaicum citât Gettius.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Repelli

*"*_*-/'
SËNËCÂË1 620
Piïechicfunt uerfus. ' > Seueritasaffkïua,amk_ftatitOi-tajtettî,
REpeîlï fe homines faciîius, quàm de/ Sicut formofa pidura eft cufus nulla para
cfpf ferunt. errât, fîc formofus homo in quo nullâ
Refpue crudelîtatem,& matrem crudeli/ peccati macula eft3(pinde hoc domi.hoç
taris iram foris,hoc omi génère ufta teneamus, ut
Reuera memorfa beneficiorum fragilfs nobfs fnexorabiîes fîm^ , exorabiles iîk's.
i eft,ïniurfarum tenax
Rfdfculum eft odïo nocentfs, perderein/
qui non nffî fîbf dare ueniam nefci'unt
Si inuftus pares foruus es,fî uolês mînifter
nocentfam, trochaicus
Resueraêqàmukistïmet,muItostfmet,
Scfas eum multis uirtutibus abûdare, qui
alfenasamat,
Regibuâ eft peius multo cf? feruientfbus, Si non ïnm'deas maior eris, nam qui mui/
reuera qa ifti fîngPos>illi uniuerfos timêt det minor eft,
Res ipfa ut ipfa fe pofîîmus effi'cïet, fîpol Scïs quïd eft fnufdfaf dolor animi eft ex _ -
licerîpropcramus honefta, alïenîs c©mmodïs.
Rem maximam promittït fapientia, ut te Scitp etenfm fîîud,qufa nulli ïnuïdetur,nl.
-* reducat tfbf fîpradftobonkate. ^
Reda ingénia débilitât uerecundïa,praua Sunt multï qui" plurimû uerbis, no re con/
confirmât audacïa
Res optima eft non fédérâtes extîrpare,
fed foelera
tênunt,fod ipfa qua fpernût clam furant
Seuerftatem abditam,dementfam ïn pro/
cindu habet,
Rede parêtem ÔC ïnforïorem laudas,qm'a Sapiens nihil facit quod non débet, ÔCni/
pertinet ad gloriam tuam hflpratermktft quod débet*
Hes magna dementia eft.indulgêdo cor Semis imperare moderatejaus eft.
rfgere peccata magfs quàm ufndicando Si uisamariama,
Rege incolumi mens oibus una ê amiffo Sapfens ÔC fî contentus eft fo, tame amicS
rupere fîdê, ha ha he maronk carmê eft uuît habereffed hoc ob nihil aliud nifi ut
Regibus certior eft, ex manfuetudine fe/ exerceat amïcitiâ,ne ta magna ufrtus ia/
curftas, ceat;non ad hoc ut dfcït Epïcurus,utiia/
Nonfunt uerfus, beat qui fîbi afli'deat,fuccurrat;fed ut hâ
SVnt quorum corpus innoxiû eft, ÔC beat cui affïdeat quando lïbet.
in mille facïnorum furïas mens ocio
fadifeurrit,
Si in clientelam felicis hominis potentis(|
peruenerfs,aut uerïtas,aUt amicitia per
npImiduscau£umfeuocat,fbrdidus Kofutucrfui
_L parcum,
Tutffffma res eft nihfl tfmere,prater deû,
dendaeft, Tenefomp u,ocisc\rfilêtfj tempéraments
Si uis beatus effe,cogita hoc primum con Tamen ÔC fn hoc incumbe,ut libêtius au/
temnere ÔC contemnï, dïas quàm Ïoquarïs,
Si multis placuerït uita tua, tibipîacere Tacere qui nefcit,nefcït Ioqui,
non poterit, Trifticïam fî potes,ne admïferïs,
Solitudïnem quarit, qui uult cum innoce
tibus ufuere,
Turpe prabet _pedaculu_n,anïmus ager
Turpfa ne dfxerîs, paulatfm enïm pudor
Stultum efttimere,quod ukari nôpoteft, rerum per uerba dïfcutïtur,
Semper diffênfîo ab alio incipïat , à te re/ Tranfîbït fermo in affedum, fî honefta lo
conçiliatio, , quamur,
Succurre paupertati amicorum.immo po Tolerabfîfor eft qui mori iubet,quàm qui
tiusoccurre, n maie uiuere.
Secrète amïcos admone,Iauda palàm Tolerabfîforp no poffe ufuere quàm
Sibeneteinftïtueris.pudeattefieridete/ nefeire,
riorem, . Talem dïlïgentiâ exhibe in amicitijs com
Si quis irafeitur peenas ab alio expetit,| parandïs, ne incipïas amare quem deïn
feexigit,
Seueriflune enim nos aduerfum peceâtes
ceps poffîs odîffe,
Tu primum exhibe te bonum,'x" fîc qua;/
gerinu.s,&ipfî eadem cômittimus* ras alterum tui fîmilem,
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Turpïus

NmBkw eft
carmen
6$o PROV ERBÏA
Turpius nihileft quàm cum èo bellum ge Vt alfquîd auri extrahamus , terram per/
rere,cum quo familiariter uixeris, uertfmtiSjUt fummum bonum occupe/
Tam omnibus ignofcere , quàm nulli cru
délitas eft*
Tam diu à periculo aberftpopulus quàm
nius,fcrutari pedus pfget,
Vfrtutem cuius progreffum ufderis, noà
exitum eius fïnemcjj defperes,
dfu foiet ferre frenos,
Vlcera animi magis quàmcorporfs fanaa
Tyrânus à rege dfftat fadfs,nô nomme,
Tam deeft auaro, quod habet, quàm qd1
dafunt,
Volunt homines ita praceptum effe ut ui
non habet,
uunt,non ita uiuere ut praceptû eft,
Laudatur hic uerfus controuerfîa.i?»
VIx quifquam inbonum, nifî ex ma/
lo tranfît.
Vis omnibus effe notus,prius effîce ut ne
minem noueris*
Vis habere magnum honorent, dabo tibi
magnum imperium.ïmpera tibf.
Vide fi adhuc maîus es,fimilibus parce, >
Verû fi effe defijftf,quare alfjs locû emen/
datfonfs abeidas,
Vftfû prfus fuft obferuatîo,nunc mos eft,
Verum non dicimus nec audimus»
Vtilïs educatfo ÔC difcïplina, mores facit,
Vnde SC bona confuetudo excutere dé/
bet,qua mala ineuffit,
Viriliter feras que. neceffe eft,doIor enim
patïentïa uincitur,
Verba rébus non perfonis accipiêda funt
Vkes tuas amici beneficfjs , inimici iniu/
rrjs fontiant.
Vita omnfs, breuis eft, ideo immortalitas
eft mors honefta.
Vir eft bonus qui intantum perduxit ani/
mum fuum,ut non modo nolitpeccare
fed etïam non poffît.
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Vtendum eft diuitfjs ÔC non abutendum,
ut nec à fuperforibus contemharfs,neç
ab fnferiorfbus tfmearis,
Vbf ufîtata remédia non procedunt, ten/
ta contraria,
Vbi diferimen fnter bonos maïoscj? fubïà
tum eft, confufio fequitur ÔC uitiorum
eruptfo.
Venia eft peena debfta remfffîo,
Vt fulmina paucorum periculo cadunt,
omnium metu,fîc animaduerfîones ma
gnarumpoteftatum terrêt latius quant
nocent.
Vtinam ea lex homfni effet , ut cum telo
fuo frangeretur, nec fapius liceret, no/
cere quàm fomel.
Eîurn de deo tantû habeas,non con
JL-J j tra homines.
Zelari autem hominibus uïtiofum eft,
Chriftianiefententitc ne z.ncn haberet locum
Prouerbiorum Seneca finis*

,
I N D E X
RERVM ET VOC VM APVD*
Senecam notâtu dfgnarum index*
.hfjs ddrtâtuâ
Alexandri ftulticia ih dohancio
fè>onvp 452 Alexander in quo glorïabatut
Academicorû fcfentfa, nihil Alexandro femper defuït
Alexandrina bïbliothecâ
foire 191
Accipfendûàqb.bene_îciûi5
2,17
Alffus Flaufus -
Aliud agere qufd
Adio reda
Adamantïs natura jdi
/i^/iwpoja qua fînt 172,155
AdmonerïquiferantjÔ^quinon
Admonitionis ufs
Ad paululum
$16
io8
91.
Ad pfleum udcarë ri?
Adùerfus,în bonam partenl 49
Aduerfîs obludandum 87.174
Adulatfonem uitandam 107.1^5
AduIatfonem,amicitia fimillimam 117
Adulatfonfs remedium v 45°
Adulter ' r 5

1 N D B X
. .
Animus nofter quando rex, quando ty/
rannus 249
Attalus
Attalidida
X58*4?»
81,15a* 145, 155. 17?
Animû dolentem aut atgrûquid fedet 4-°
Animo unde robur uenïat 474
Animo âdébnoliquere de cateris rébus,
Attilius^ Regulus
4°7
Atteni feruus quomodo fe ÔC fuum domi
num feruauerit xs
Attoniti 4*8
ut adhuc ipfe fe quarat 48"** ,
Annus 85
Atylius Buta " x«4
Antigonus n*5n. Auaricia 105,4*0
Antonfj Cof.magnitudo 49 Auaricia taxatur i}f*n$
Anulorum impreflîonem,perfidia argu/ Auariciam effe fngratam
mentum effe
U Auariciam fundamèntum cflê muïfebriil
Apftfus
Appion grammaticus ;
A7roj»'«
81
405
190
187
uitiorum 491*
Auguftus Cafar si7*m*&**w>***5*Wé
4

,1 N
Beneficium,^ pro eo ferre gratias, num
res fint expetenda 50*31 .
Beneficium ex quibus rébus conftet 58
Beneficfjs uinci,num turpe fît '+*".
Beneficiû neminê fîbi poffe prafta*4*,47
Beneficiû non poffe eripi 55
Bènèfîdum quando fit,ÔC quâdo non 5°*
' 55* 55* 5*5
Bénéficia ex tribus caufîs 5*
Beneficiorum duo gênera 71
Beftïarius à leone que nutrieratlêruatus 1$
Bïori 555
Bïonîs didum 558
Bladaria balnea "85
Bonum quid iS7«,x.r**x*7*x*S
Bona uera quae 107* 141,15s
Bona falfa »4*»
Bonorum tria gênera 14*"
Bonaomnia3aqualia effe i4v
Bohiim omne, nurri optabile fît '44,
Bonum ÔC honeftum differunt ' 15*'
Boni honeftiq? notitia quomodo ad nos
perueniat * ' 15?
Bonum cur no infît animalibus mutis aut
: ârbofibus 1*7
Bonum ufrum fîne deo hëminern «4* *55
Boni uiri praftantïa 154
Bonus quo différât à deo 274
Boriis,nihflmaliaccedere X79
Boni mores «-s»-
Bona uoluntas ~* . P
tâ
Bonitatis magnam &Te partent utile fie^
ri bonum ' no, 1*8
Botularius 150
Breuiarium '""-
JJfutUS . «75*593
CAdere formula Ho
Caduca hominis omnia ' *x«;
Caciliusf-nerator . 155
Cacitatem partem innocentia: effe 185
Cacum fuf iudicium 549
Calius orator . 507
Cafar ' «*4'
Cafarïsmagnitudo 4?
Çaius Cafar 78* *7*-* x*°» *-** -W* 502»
511, 5«J7,577*385*595* 4°':
CarjCafcrudelitas 3M
C*Cafar*Pompeio pedem (Mirum exhi
buit ofculandum »
CMarius **°
GCaliguïa W
CSilo . 55o
D B X
Çalamitatem,uirtutïs eflèoccafîbnê 177 v
Callifthenes 471'
Caluus '
.* 519;
Caluifîus Sabfnus ' io>
Calixtus feruus y m
Cambyfes )o9.$u
Cambyfîs exercitus in Ammone àrena
oppreffus 42»
Camillus 4.9
Canopus ' 123;
Caniuslulîus 157*558
Capite agere ' '
P
Capito r ' 559
Carminé magfs çxcitari animos quàm fo
luta oratione . *5$
Gaffius Seuerus , 17**497* 550
CaftorisôCPoIlucïsfteI_a_ 415
Caftfgatfomagiftratus,parentum,prace/
; ptorum ÔC iudfcum quomodo acd**
pfenda ° ' '
' ' 509
Cafus nominumfex . 4*1
Catilina . ... 'sa
CatO 4?» 87* 88, 89* tooi 145, 173* »?*
221, 255, 275* J174 555* 5f8. 35?*
Caudix
Caudicata. .
574
ibidc
Caufa quid 158
Caufa rerum,îuxta uarios (biiçtn
Cecinna '" * 454.
Cenfus homines honore donat
Cernere ferro
494
jîo
Ceftius 499
Chafînata 420* 4*7»
XocAa'JocpûXaKfe ' 454
Chelr'donius .8$
Chereas f*T
X?"'0'" . . ' ' " ?tf7
Chryfîppus- ^ ' j.lzg
Cibi parfintonià qualis eê debeat 157,1*5?
Cïcero 558.57o*4?f
Cicero qualis fuerit in oràndo
Cïceroni ingrata fuit patria
Circûfcriptores qui
fi$
49
^I$
CiuitatispoIit.a qualis fit $%%
Claritas quid
Cleanthes ;'
ti8
79* n*
Clementia
Clementia bona
1x4.551
?u
Clementiam innocentes etfam eolerç ?i«
Clementia quos maxime deceat 52»
Clemens uere 525
Cleopatra 17?
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Na Clod&

ï N D . B
Cîcelia , 5?4 >
Cn*Lentulus , , l5
Cn.Pifô **»-..
Cn, Pompeius 49,210.
. 595* 59

I N D
Defundï uita quomodo lugendi 156
Delphinorum cû Crocodflfs pugna 452
Demades Athénien, 55
Demaratf Laconfs prudens confiliSapud
Xerxem . *^
Dem etrfus Cynicus *5, 68*69* 200
Demetrius Poropefanus 554
Demochares Parrhefiaftes 5ïx
Democritus 279, 295, 558
Democrïti inuenta 197
Depudere , :- . 567
Defpondere animum 18
Defpicere nemînem decet 27
Deum foquere ; . JJ9
Deumfyncereorandum 85
Deo dignus 95
Deo propofîtum qufd 159
Dei animus erga bonos qualf» ' 275
Deo fngratus,nemini gratus 17
Dei natura / . . 403
Deo uaria nomfna poffe tribut 52
Deorum uera cultura 21*
Deos libérales dîci 31
Deos nemo fanus timet '35
Dij fncreando qufd foquantur 37
Deos hominibus tû propter maiores,tum
.ppter minores ÔC bene ÔC malefacere 5*?
Deos uota noftra non exorare,fed admo/
nere- -;* _ -' -^î
Defîdfa 485
Didymum quatuor millia librorum fcrû
pfiffe .
. ' 190
Dies ÔC nox qufd 250
Dies feftus quomodo agendus 91
Dilacïonem,uita maxima iadura effe 571
Diîuuij defcrfptio
Diodorus philofophus
445
540
Dfonyfius tyrannus 594
Diogenes 44* "95* 517.555* 554
Difoendum ' ; ** ' -. ..." 15k. «58
Elementa,eorum6^ poteftates 298
Ëlementorum akernos effe recurfus 439
Eloquentia quomodo uitiata fît 219
Emêdare ÔC agnofcerè uitia noftra Cur nb
'-.! lïmus ' iz*, 110*252.
Ephorus hfftorîcus 480
Epicurus ' . ' 1*8*5**
Epicuri dogmata ÔC infîgniter dida So, 8j
85*' .x-*'- 97. 98; aoi, 18c. loj* '558
Epicuri conuerfatio multos magnos ui>
: ros dedit -79
fcpicurei ,5»
Epicureprum ÔC Stoicorum diflîdïûf 545
Epilepticos morbû fuû prafentifcere ' 508
Erafînus "
Eripere ;' ':' » " '"""&*'&
' *: '* ^'^ 44c
i.fi
31**" 31**"
X06
SAy.Al).
Erixfon
Error
Error quorum grauior cateris "*"",'"tf*
Etefîa , *'*"jV;455* 459
Etefijs flantfbus Ni! us crefcit ":X ' ' '"" '%&
Eùentum omném ûatam habere diétri 455
Éuiratio " .7,44
Euphrofyné J/'' -* ' ! ''["'"
*
Eurynome unde dida . ' 8
Enrfpfdfs carmïnà quadam pubî 'ce'pts
EU/JUM'ûC . " .. _
549
Ex cômentarïo fapere, turpe 'f! 109
Exemplisdocere,breue&' efficax ','' ''79
Exilium quîd,ô

I N D
' Abianus* 84, «5* ix5* -3o* 215* 493
_ Fabius cundator xss
4* s
Frudus rede factorum ï"*»
Frugalitas quid '$_ xsa
Frugalftas quomodo fît 7»
Fudnuslacus 41»
Fulguratïo feu fuïgur 415* 4*5*
427, 454
Fulgurum ratio , 4x°* 4*"4*f
Fuïgur cur citius appareat quam tonitrii
audïatur l

I N
Gratiarum feu Charîtum defcrfptfo x
Gratia num fomper referenda 41
Gratiam referri poffe uarijs modïs *o
Gratiam referre quibus opus fît 20 21 20 21
Gratiam referre nemînem foire, quàm fa
pîentem 170
Gratorumdùo gênera* 55
Grati nimis quomodo peccent 59
Grati animi iudicium 15
Gratitudinis frudus 35*171
Gratior eft pulchro ueniens à corpore uir
tus,male didum effe à Vergilio 140
Graufffîma împrecatfo qua 141
Gubërnatorem duas perfonas habere -81
HAbere fe,pauciffimis contingere 115
Habemus diuitias ut febrim , hoc
eft.ipfa nos habent . 158
Halo feu coronae ftellarum quomodo fû
>an.t 415,414
Hanaibaï 457
Hannibalundeufdus 115
Hannibalfs crudelitas , 1^4
Harpalus 510
Hecaton 7
HepheftiosLiciaregio 1*7
Heraclitus *95* 358
HeraclitiScotinidi'dum
Hercules cur di

INDEX
Indoïentfam,non effe, bonum 1S5
Indifferens fou médium quid 172, 255
Inertes quomodo maforum fuorum glo/
ria fplendeant 58
ïnertfa natura 55°
Infelicîtatis affîdua qua bona 4°*
Inferos negat Seneca 59*
Ingenrj ufs fn qufbus exercenda. 117
Ingeniorum diuerfitas , 124
Ingenium praftantiffïmum fub qualibet
cute poflê Iatere 14°
Ingenijs ,qua condonanda 550
Ingenium inueteratum fnemendabile
effe 244
ïngratitudocurtam crebro accidat i
ïngratitudfnis mala ' * 55
ïngratitudînfs pHna 25
ïngratitudinis non effe adione . 5 i»
ïngratitudînfs caufa non effe à berieffcfjs
Ceffandum ' 1*9
Ingrato qui fceîeratïores ûnt 5
Ingratos qufd facfat .
15,75
Ingratum ÔC inuifum dïfferunt 18
Ingratorum multa gênera 19
îngratï qui fuerint in patria, ÔC in quos pa
tria fuerit ingrata 48,49
Ingrati quomodo ferendi '.* 75.
îjri.uria,2_" in quem cadat 5*2
Iniuria uulgf 5 i6%
ïniurïarûakïorem effè memoriam quàm
meritorum 1
Iniuria ïn uxorem qua grauiflîma
Iniuria pfna maxima
215
515
ïnnocêtïam prîncfpfbus non adeflê 520
In ordfnem cogère . j
ïn finu gaudere :'.
Infolfdum
In folfdo effe
254
5*2
20
Infolentfum mores 502
Inuentïones rerum, fagaçïtati hominum,
-non fapientia adfcribendas,cV fnibf de
uarijs fnuentîs ": 195
Iouem non plus poffe quàm beatum uû
rum,dfdum Sextfj philofophi 154
louis aliquot cognomina : -, 452
Iphicrates ,'''.- 5-3-8
Iraquid,eiusq^dïfferentïa 2s5.28tf.295
Ira affedus qualis 284,290
Ira deformitas 505
Ira quomodo obftandum,8£ occurrendû
' eïuscp remédia 5o4.5o*,5o8*5°?.5i5
Ira quo modo tïmeatur : , %9i$
Iram uehementiorem, caufam effe infàî
nia 95
Ira carere omnia animalia prater homi/
nem 28*
Ira num aliquando admittenda 287
Iram non eue heceffariam,nec bonam,cp
tra Ariftotelem ibidem;
Ira num fecundum naturam fît xs«
Ira unde initium fumât ÔC incremen/
tum ,.* . X91
Ira num quid generoiî in fe habeal X97
Ira omni abftinendum 505
Ira aliéna quomodo lenfenda 317
Iram omnibus affedfbus ÔC uitfjs fripe'
rforem 5*->4* >?
Iraincomoda 185. 18*, 2S8,5°*"
Iracundia caufa, ÔC qua res concïtent
299*f5oi*. - _.-
Irafci ïn quafdam res, ftukum 5o>
Irafcentium eadem indiciaqua furien/ «
tfum X84
Iratus &.iracundus differunt ' x8es
Iris uïde Arcus
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Ifbcrates 355
Itidex quando maxime placidus debeat
effe . . 19*
Iudicfo fauorem offfcere 545»
Iugurtha ...... 55ô
IuI.Cafar. 49* 5*» 5*5* 58ç
luk'us Gracinus ' 14, ioç
Iuffo, antiquum pro iufîèrQ . 150
Iuftitfa %47
LAbfenus 503*51?
Labienus cur Rabienus uocitat.475
Laberfj uerfus %$&
Laberfj ÔC CicérPnis inter fe fcomata 51?
Laboris contemptus ôC tolferantfa 107
Laconis cuiufdam ingenuus animus, r**
Lacedamonij 45,^77,45^
Lachryma 514!
Lachrymandum,non plorandum effe 1. £
Ladon flu. 472,
Lalfj focus -...'-, 475
Lampades , 4x0
Latfna lingua inopia 15s
Latina lingua aliam couenfreoratibnem
'
ÔC pronunciàtionê quàm Graca , __$
Latro Porcius . > 55s
Latronis Porcij laudes '437
Laus ÔC Iaudatio dïfferunt , 21g
Ledio quid profit ^77
Légère autores quomodo deceat 7*,n7
Leiî

.
t N D E X
Lentulus ,..-. 517 MAcrobios didos Aethiopes ji'i
Leonïdaôratfo ad milites fuos , 174 Magnitudinis indicium certfffïmïî
Leuitas " 357 quod 50*
Lex beneficfj inter dantem ôC acdpien/ Magnitudinis fîrmamentum 192
\ tem ,.; : 10 Magnitudinis proprium 515, 511
Leges quid xos Magnitudinem certis conftare modfs 1*5
Leges Philofophiae breuesçïîè
Legis natura termfnï qui
xc*
xSa
Magna raro gfgni s**
Magna ingénia in uno tantum praeftare
Leges annofîsparcere
Legumlatores primi qui
578
-94
. opère
Malitia.
49s
. 119
Libarfus 150
Liber pater
Liber cur dfdus Bacdius ..-,.'.
51
î**"o
Liber uere quis 145,45s
Libertas quid 5*8
Libertas phîldfophica8£ certa 109, 115, 159
Libertas liera quomodo affequatur 1*8
Liberàîia ftudia cur dfda,ea$nonad uir
. tutemducere,fedpraparare tantû 187
Lfberalia ftudia dolorû effe remédia 409
Liberalitim ftiidiotum negledum info/
., datur .,........ , ,,..... 484
Lfbefi num mafora bénéficia parentibuS
. dare poflînt quàm acceperint , 1*^
Libïdp in quem ufum homini data 4
Marcellus Eforninus .505
Marcelliuitainexilïo qualis,8£ quatope/
re fuerit defîderatus 4°*4
Marcellïnus . , , . , 10$
Maris oras terramotibus obnoxias _..,,.
y ejffe;..,.. - _ 47J
M.'Àntonfus. -77*58?
M. Agrippa 17*2091
M. Brutus ij:
M* ÇatO*, ,..,._ 49* 87* 88* 89* 145»
184*218." 255* X75*JÔ2* 3*r* 56** 597. $9$*
- 4o7*5i5*5i°* ... r,ti
M. Catonis diuitiae 541
Marullus ,, » 48S
Materia q\M » '38
Mecanasf; .. 104* *47, X76
Mècanatis didum 95
MeCanatïs uotum .. , 227
Media uel indïfferentia f72, 255
Mediorum difcrfmen ., , "7*
Medfcfs nonrei,fod opéra preci^ni pen/
* di, ' 5*, 57
Megfftana 104
Melasflu, - - . ., 444
Memorfa,ôir quanta fuerit Seneca 485
Memoria praftantes uiri ,.-.,., 488
Memoriam nihil perdere,ni_î quod faejte
- no refpexit \9
Memïniffequkf, to?
Mendacium,res tenuis eft - i*g'
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
Nn 4 Menez

I N D
Menenius Agrippa ' 407
Mens hominîs 401
Mercurius cur deus nomïnatus 51
Merfdianus circulus 4*
Metuere,fnutileeffe 87*157
Metus mala 475
Minifterîum 25
Mïrt'des .. , . . '. , £og".
Miferïcordfam effe ufcinam miferiae. 551
Miforos,etiam fuperftitïofos effe fif
Mithridates 55*
Modus '
> .141
Monere omnes num conuenïat _o'f*io7
Montanus Iulius Poeta ; 2*4
Montanus rhetor ..?..:' * 518
Moralfs philofophiae partïtio 191
Moralfs philofophia num neceffaria 105
Moralia,muîtorum effe generum 2*1
Mores eemollicfem fua atatis taXat Se/
neca 48*
Morum ïndicia ex minïmis etiâ capi 125
Morofï,de_icatum iracundia genus 28*
Morbus quid 159,179
Morbum quae effïcfant grâuem tria
funt ...-: iI4
Morbi tam uarfj undeproueniant 215,214
Mors quid - 12*, 282,475
Mortis metus 475
Mortis contemptus ad quïd coducat «i
Mors ex gaudio 5lI
Morti obnoxiam omnem' atateni 397
Mortem non efîètfmendam 49,77,
98+ ioo, 102. io*+i_.i+_45, j^j+ 474
Mortem condffcendam 105.175
Mortem fîbi confcifcere , non improbat
Seneca _47+ I48
Mortem nec bonum, nec malum efîè
172, 2** ,
Mortem ubiq. expedandam. nufquam ti
mendam . 46^
Mori bene qufd 155,147
Morfmur ut nafofmur" 98
Morïmur quptïdïe I0I
Mortalftatem, maximum mortis foîatiû
r/1^ 4*5
Mortalium omnium omnia operà morta
litate damnata effe ï99
Mulieris natura ^6
Mulier qufd taceat 49^
Mullus in quanto luxu fuerit 44i
Mukicudinem feu uulguin fugïendum
8c» 105
EX'
Mundus -
Mundi caufa ; i^g
.-- iîi
Mundi ÔC ftellarum curfus ÔC monté 4*1
Mundi ruina deforïptio .44*»
Mundum alium poft huius exitium fo/
' re ''')-' 448
Mundus nurri terra fiante cfrcumeat, an
ferra mundo liante Uertatur ! 47*
Munerarfj ','"' . ', f^î
Munus non ftatim mufiefepdifandû 41
Mufa rhetor 5J0
Mutius Sceuola 70* 99+ 144.*
... in. 17*, 523 ' .".; .: ' *
Aralfa ïéç'
NataPïnarius x*4
Natura &rdeus,idem i %%
Natura defîderium quale s?.* loi
135, 40* ; .' ' :_ ;.- ' K -;
Natura Ieniri poffe,uinci no poffe 84,198
Natura defedutn non accufandûm i°x
Natura quàm non conueniat uita; no*'
lira x*5
Natura quatuor ; .j ^ 2*7
Natura duce utendum ^ $$&
Natura feroci &_impa_ienti quid fugien/
: dum "
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
351
-
Natura def ÔC noftra. dïfferentia 4" x
Naturaîis philofophia partïtio 195
Naulius carcer 5:94
Neceffaria à fuperuacuis quomodo di/
gnofcas
Neceffitas _'
241
355,505
Neceffîtatem effugere nemo poteft,uince
re poteft -'.'' ni'
NemïnïcrederecY omnibus,£eque uitio/
fum* 77
Nemînem in fofe defoendere 501
Népotari 8
Neptuno cur maris mouendi potentia da
ta fît 472
Nequitia qua maxima pcena 114
Nero
Nihil agére quid fît
yji* 4*7;
75
Nfhiîcuicp fè uilius *"5
Nihil ftabflefn rerum natura 199
Nil mortalibus arduum $9
Nilus cur aftate abundet 451, 452
Nflfaqua , . , 444
Nilicatarada . - 45!
Nilf uena ÔC oftîa - 45i
Nilus quibus de caufîs agros iuuet 452
Nflo Aegyptus fua fertiîïtatê débet ibide
b\ix~

I N
Nîx qufd,ôf_ cur hyeme ningat * 454
Nfxïn qua aërîs parie fîat 455
Nfx qualem de foprabeatluxurfam 45*
Nïnaîfsdïes ' 454
Ndbiîem fieri quemufs poffe. u*
Noceri " ' ' *o, 30*
Nofnina pro debftorfbus * 1,51
Non putaui, qualis excufatio i% ,
Xt&O'0K0{J.§0p ... * ' IO4
No xôC dies quid 250
Noua magfs quàm magna homines mi/
rari . ' 475
Nubes quid ; 479
Nubes non habere aquam ,fed aquae ma/
teriam ' ' 41*
Nubisuarîamefferefoïutionem 4*0
Nummusprobus,nummus âfpeîr 95
Numerus perfediffïmus 155
Nunquam nimis dïfoitur, quod non fatis
dïfcitur '''.-'' 105
Bryzum aitrum 94
Obfîgiîlare : 250
Ocium quomodo agendunt 14*
Ocium ignauum taxât 17X
Ocio nil melius 547
Ocium rébus mifoendum 55X
Ociofus 57j+ 574
Oculatiores quur fîmus iri alienis uitfjs qi
noftris 24.1.
Occupati' quf Senecae dfcantur 575
Occupatorum ufta 375
Occupaxorum qui miferrfmi .378
Occupationes quomodo relinquenda
* 97, 98
Occurrere fe fîbijpfîs quibufdâ uîdet 41 5
Odauîus Cafar
Odaufa Auguftf filia
17* n<
588
Oderint dum metuant,dfdum 191, 315
Oeftrus 150
Offenfîônfs uarias effe formas 30S
Offïcium 15
Offîcium fapïentfa 95
Offïcfofï 504
Omnfbuscredere,8c'nemfnï,aque uftfo/
fum ' 77
Omne tempus ferre malos , non omne
bonos
6/».tf
Opes quomodo intrépide poflîdeas
xZo
&
91
Opes non effe bona i^5» "8*
Opïnfo 3'f
Opfnfonerii,fnfatfabfIem effe 9*
D Ë X
Optfmf loco fumitur minime malus !"§
Oraculum quïd 48*
OratfuS Godes ' .. 3.5?
Orandus deus qriomodo,&_ qufd .1'.%
Oratio qualïs phïlofophu dece.it, ÔC. qua/
lis oratorem 115
Oratïonis ordinaria ÔC breufar_j dîne/
rentia - 112.
Orationem duplfcem efîè, eiuscf dfuifîo/
nés "''"'-' ' '.'..,;' .j9$
Orationem anfmi indicem effe, 147
Oratïonis uitia i4s+t49
Ofoîus rhetor ,;,,.' 550
Offatn olympo çphaefîffe 47*
ôftreofum eftié J ''-* " : * ' il4
OÙcfîàL , _. ' .15»
OdïdiW ; "'.'* '. " ' 'jf.95,528
PAcatus rhetor 550
Pâcuuïus , ......... 85
Pahîs codïo quomodo primum inuenta,1
iuxta Pofidonium .-..'_.' 19$
Parelïa quid "r 4"?
naja/ii£T/KH philofophia num fufficfat con/
fummanda fapientia «x-
Pariafacere

I N D
Paufarfus us* «o
nc^o-oA» ... xo.
Peccâtes quomodo fo excùfare foleat ni
Peceatf pqna maxima qua no
Pecunia motus optïmus 354
Pecurifàm non facere diuitem 257
Pedo Albfnouanus i«*4
Peregriiiàtiones nihil ex fe prodeffe 7

Proffteri as aïfenum
Protnitto 8_TpondeO
Promiffa quando Ifceat negare
I .' N D v E ' X
5§ Quod npn opus èft.affe charum éflè xof'
9? Quorfus , 295
" 4° Ï? ^oquidô^ ufs eius 141, 145, 1*0,290
Promfffum qualecunq? foruâre3ftiiïtû 41 £\Rationis ÔC affedus collatio 29a
Propofîtum deo quid - ; 139 Ratio,çorrjes honefti
... 31
Prorito 9Si 515 Ratio quantum poflît
m, m
Profpfcere 85,121 Ratio quamdiu fui poteris
xà7
Profperitatem rem rioxiam elfe 277 Rede fadum
' - ?
Prouidentia dei num mundus regatuf Rede fadorum uerus friïduâ
519
274 ôC deinceps Receptuï canere
«29
Prudentia , . 145 Reddere quid fît...
54* 7**"7o
Prudêtiam ducem effe ad beatitudinê 178 Redde quod debes, qualis uox*: .- , 22,
Prudentifolitudinemuitandam 85 Reddere gfatias^non bene dici
Ptolemaus -.. . ' 55,5 Redite ôC reditus - :
Publius Mimus ibidê Reforre quid ...
Pub,Vinicïus 115 Referre gratiam,in malam partent
Pueri quomodo educandi - 298,299 Regelari ,
170
'' 70;
170
.52*
*44
ÎPuerum ftatura uirïlïs Roma uifum 598 Regere non poffe,nifî qui régi fefant 297
Pîigïlnemo bonus nffî qui fape perfcu/ Régis cuiufdâ Perfîa facinus crudeîe 511
ïum fecerit 8* Reges à natura datos 527
Pulufllus 395 Regem quid faluum reddat tbideni
Puniendi malos ratio .191 Regum ingénia **
Purpura tindura 415
Puteolanus puïuïs attadu aquae fit fa/
Regnare nolle cum poflïs,regnumefo 29Î
Regulus in, 27*
xum - 445 Reïpublica uarie profunt homines 551
Pylades .
* *« 498 Rerum gênera duo ' , ';, 1*5;
Pyrrhus gymnicorum certaminum pra/ Rhenus 44*.46

I N D EX
Sapiantfs animum folfdum inexpugna/
bilan 5

I N D
Spes quid maïi info habeat* 79
Speufîppué i8d
Spiritusquid 413*4x4
Spfritus ÔC uentus dïfferunt 4*0
Splcndor 69
Spoliarfum . 17*
Stater 3x
Stabilis
Stariliaufta
ibidem
.54
Stellas non deeidere nec quidqp exeis4i5
Stellaru curfum intra fîgniferû effe 479
XTifâK&iç 1*7
Stflbon phflofophus 85*5*2
Stili exercitatio «77
Stojci «X9,35X
Stoicoscautforesquàmfortiores 97
Stoicorum error ÔC peruerfa dogmata x**
Stoici qufbus difcrcpent ab alfjs philofo/
phis 345
Studiaclarumreddunt 9*
Studiorum ratio 554
Studiofum uere,no impedki ftrepitunec
occupationibus
Stultitiaquîd
128,15*
«24
Stukitiamfomperincipere uiuere 87
Stygis aquae mortiferae
Subducere
445
g^9l
Sub manu nafci 149
Sudorem per laborem,nonfudat

I N D
Tuîlîus Marcellfnus i

I N
Voluptatis mâîa t»% ni* 142
Voluptas qua homine ÔC uiro dfgna 6*
Voluptatesduplfces effe 1**
Voluptatis ftudfum 559
Voluptates fapientum qua; 558
Vota profîcerefaluis fatfs 451
Vdta noftra deos admonent,no exorât 51
Vota hominum impia *o**5
1*2
Vfus frudus *
D B X
P 1 N ï s;
Errata ©perarum fie caftigatç»; ,
Vulgus #4
Vulgiiniurfa. $*g
Vxorqualfsducenda
XEnocrates
284
139
Xerxes 510
Xerxis confultores tnaîi iri oppu/
gnanda Gracia *t
ZEno 4"t-7f.*'î5^57t4o*
Zenophantus i?j
...
Citez finem libri deIra primf,eft Iacuna fn qua defïderatur lîerlus Hom©"
ricus* Hune fufpicor eum effe qui habetur Odyflèae*»v .
Zev/1 7raT£j,o'uT(Ç tfS-G.S^ oAoejT-jog c_>_".oç.
Folio 2i5,lfnea à fine 19* *fj ex famé macies Fo.*xx4,lfn*7.quàm muîtis ul
talia. 5n,lin,xo,una nox 5"5*lin,i8, Prudentiori cedamus 515* lfn.à fi,x«;
poteftatem paternam 345*lin. 15- alterna inter tfUlinMine _4*exui/
uorum numéro 3*7* Iin.i*nos îni'urijs Ibîdemlin* à fine u. contumê/
liofus 4xr,lfn àfine 2,negocium negocium,expunge alterû* 418, lin»
à fine n.attritu fuo 470, lin, 15, perferendfs hfs 478.Ifn.15 qua fenisl
499.1in. s.Ceftium fuum praferrent 5ox*lin, x8, contra reum concurfus
5i5.1in.à fine itf.facflîusputar 5X9.u'n.i4.quorum&ffia. Ib_den*i.-ir_*î5*
tfuolentibus 53-*unt«.fin-*-7,graffator
Index ternionum*-
â b c d é f g h i k 1 m n o p q r s t d x y s
ABCDEFGHIKL M N O P-Q.R êtTVX Y ^
Aa Bb Ce Dd Ee Ff Gg Hh ïi Kk îcx U Mm Nn terntort-S.
Excipîuntur primus omniû ÔCuïtimusqua/
tetnionesjÔ-. Kk kk LI duerniones;
gfeASILEAE ÏN OFFICINA FROBENIANA
petHieronymum Frobenium ÔC Ioannem Heruagûimj
Menfe Martio* Anno m* d, xxix*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

'r'
(> '
K *
.: ,",. ..;. t'; i /;>S>
Ai
( ' * ". .V
\*7n. L! PPr
l t
" «V »
*r - »
J " '
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
î .u.
? n
. .\.ii,{. ' t . il

© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

.-^3
O-O'-iV-
c? vin.
«^SJ s*
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours

» 'hn'
-&':.
*. _»»*"
© Centre d'Études Supérieures de la Renaissance - Tours
'-4
» ''i
*
ft_