-f, -v^ - JScholarship

-f, -v^ 

' • • • • ^ . ,

i 

i 

1 5^ 

a 

^ 

i 

m 

ht 

ft^^J 

feS^^ 

^g^^^J^^Kra

ET 

INSTITUTIONUM 

REGULARUM lURIS ROMANI 

SYNTAGMA 

EXHTBENS GAI ET lUSTINTANI INSTlTUTIONUM SYNOPSIN 

ULPIANl LIBRUH SINGULAREM REGULARUM 

PAULI SENTENTIARUM LlBROS QU1N(5UE 

TABULAS SYSTEMA INSTlTUTIONUM lURlS ROMANI TLLUSTRANTE8 

EDIDIT 

PRAEMT8SI8 DUODECIM TABUEARUM FBAGMENTT8 

ET BREVI ANNOTATIONE TNSTRUXIT 

RUDOLPHUS GNEIST U. 1. DE. 

BDITIO ALTERA AUCTA EMENDATA 

m 

LIPSIAE 

IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI 

MDCCOLXXX

T Kf 

//,.,v'éO 

Class ie al* 

LIP.STAE: TYPIS E. U.'TEUENI:!;;.

PRAEMONENDA. 

I. de huius syntagmatis ratioue. 

IL de Gai institutionum codice Veroiiensi, 

III. de Gai institutionum editionibus. 

IV. de vario genere litteraram et de signomm in bac editioue usu. 

V. de lustiniani institutionibus. 

VI. de Ulpiaui libro singular! regularnm. 

VII. de Paul! sententiis. 

Vili, de tabulis systema institutiouam illustrantibus. 

IX. de duodecim tabularum fragmeutis. 

Quod pi'imus Gai Commentsriorum editor praevidit, bis repertis studiorum 

iuris Remani veteris nevum seculum incipere, id eatenus veruni 

est, guatenus docteres nostri in kisteria et aatiquitatibus iuris Romani 

explicandis novo koc adminieulo adiuti mirum in modani prefecerunt el 

Institutionum iuris Remsai trsetstie iade ab ilio tempere penilus niulals est. 

Eximia opera ad ipsas Gai Institutiones adernsndss s nestratibus adkibita 

est. Pestguam Goesckena, llollwegii, Bkikmii laberibus indefes,3is 

editionum fundameata posila erant, celeberrimi viri artem criticam in singulis 

eius kbri articuks exercuerunt, eosqoe commentatienibus ilIuslraveK t- 

Accedit nane Codicis Veronensis denue collati apegrsplium a Guilekiie 

Studemund ediluiii, tsm prudentise, quam sluda ac laboris eximium uienumeatum. 

Accedunt novae universi iuris tam Anteiustinianei guani Insliuianei 

editiones prioribas lenge praestaates. 

Si vero speravimus, etiam studiesam legum iuventutem uberrinios 

fructus e Gaie nostre percepturam esse, ea quidem spes nes akguatenus 

fefelkt. laiquus fuarit, qui potissimam culpara in lectioues uaiversitatum 

lillerariarum cenicial; sed tamen exegesin studiaque privata apud nestrales 

iuste magis neglegi, satis certuni est. Maiores nostri lustiniani Institutiones, 

ut Romae pueri leges XII tabularum, inde a principio sludierum ediscere 

el memoria teucre assuefacti ersnt. Nostra aetate tirenes lustiniaaum neglegere 

el paene contcmnere coeperunt, sed Gaium in eius lecum succedere nen 

videmus. Non formaatur iuvenes aestri simplicibus illis iuris aucterum 

primis liaeis, quae animos raliene iaris Remaai imbuant el 

quasi in pcctus descendant. Iuris Romani sucteres etismnunc kudamus, 

discerpta ex eoi'um scriptis membra kbris aeslris et praelectioiiibus iiiteximus; 

sed lecos inde desumplos una cum reliqua litlerarii apparalus mele 

facillime ex animis cffluere videmus. Denique Ckresloniatkisriim guani 

a*

IV PRAEMONENDA. 

exigiia utilkas sit, vix credideris. Certe nen bis, sed simplìcieribus 

scientiae neslrae elemeatis ia succam el sanguinem versis iuris sudilores, 

postquam ad forum aecesserunt, ia litteris retinebuntur. 

Sane meliorem kbrum sludiisgue privalis magis adaptslum gasai Gai 

Cominentaries etiamaiinc nen kabemus, cum lustiniani libro ita ceniungendum, 

ut perpetua utriusque Institutionis ceaiparatio et kistoriae iuris et 

perpetui in utramqae [astitutioaem cemmentarii loco kabeada sit. Quod 

ut oculis simul et animis iuvenum une sdspeclu imprimeretur, viri deelissiaii 

Klenze et Boecking nevas Institulienes e Gai et lustiniani kbris conipenere 

(Berekni apud Reimerom 1824. IV°) studuerunl; quae tamen neque 

commode cempositae erant, aeque quod ad lextum attiaet, kedie safficiunt. 

Idem fere dicendum est de neve Synlagmale Institiitienum B. I. Poleaaarii 

(Lugd. Rat. 1876), licei secundum Studemundi apegrapbum non siae arie 

critica edito. Mibi certe ia asum scbolarum cditie synoptica alia ratioae 

inslitueada videliatur, qaam parare ausus sum, non ut cum tsntis viris 

in arte critica certareai, sed ut adolescentibus faciliorem gratioremque ad 

fontes iuris Remani patefacerem sdituni, cui etiamnunc lusliniaai verba iaseribi 

posseat: „si statini ab initio rudem adkuc et inlirmum snimum studiosi 

multiludine se varietale rerum oneraverimus: duorum alterum, sul deserterem 

studiorum efficiemus aut cum magno labore eias, saepe etiam cum 

diffideatia quae plerumgue iuvenes avertit, serius ad id perduceaius ad 

guod levioi'e via ductus, sine magno labore et sine ulla diffideiitia maturius 

perduci potuisset." (Inst. 1, 1. § 2.) 

lam de singuks epuscuk partibus breviter ratienem reddam. 

IL Codex manuseriptus Veronensis membrsnsceus ex quo nunc 

Gai commentarios editos kabemus, aane MDCCCXVI a Niebuhrie inventus 

est. Qui cum in transcursu bibliotkecam capituk episcopalis Veronensis 

lustrabst, in kunc codicem incidit, eiusgue unum felium s sese Irsnsscriptuni 

cum Ssvinio communicsvit. Quo fscle slslim apparuit kunc codicem rescriptum 

sub guibusdam S. Hieroiiymi scriptis genuinas Gai institutiones 

continere (vide Zeitsclir. fiir gesck. Rw. Ili. 129 seg., 140 scp, 165 sg., 172). 

Aesdemis Scieat. Regia Borussica codicem tanti kabuit, ul vires doctos 

Verenam millere constiluerit, ubi opus studio Goestbenii et Hellwegii 

ita perfectum est, ut pleraque omnia quae temperis iniuria non piane evanueranl 

in scbedas suas conferrent. Goescbenio simul operis edeadi muaus 

iniuuctum est, et auspìcus academiae neslrae prodiit editio princeps 

anno 1820. 

Membranarum ipsarum ralle talis est. Recentissima scriptura, litteris 

uncialibus exarata, S. Hieronymi partim epistolas parlim alia quaedam 

exkibet. Sub liac, et in parte cedicis sub media scriptura, exceptis tribus 

fere fekis, reliqua Gaiana predunt, eague sola in magna Teki II parte extant. 

Primitivus codex folia fermae guadratac mediae 129 cemprekendisse 

videlur, ex quibus Iris e codice ut nunc est deperdila sunl: unum tamen 

extra codicem alia via nobis servatum est. Felium caim siagulare, Codici

PRAEMONENDA. V 

\'eroaensi olim iunetum, ia quo de praescriptioaum et interdictoriim lare 

e.xponilur (aunc Gai IV. § 136 — 144. med.), iam MslTeius in epuscnks ecclesisslicis 

(kisteria teologics Trento 1740. p. 61. 90.) pubkci iuris fecerat. 

Ex bis 251 psginis sexaginla inlegrae, daae ex parte, bis rescriptac 

sani, et ila quidem, ut saepissime altera scriptura slteram legai. Praelerea 

li qui niembraaas ad rescribeadum praeparabaat, nen ee se continuerunt, ut 

veterem scripturam abkiendo delerent, sed eam in averss cuiusque fere felli 

pagina, quae pilesa olim fueral, cultro ut videtur eraserual. Quo factum 

est, ul magna pars folierum ter scriptorum, et nonnulla etiam bis seripta, 

nuac ani penitus legi aoa pessint, aut nikil iiisi verba abrupta incertosgue 

ktteraruiii ductus exkibeaat. Restant post tei tantesgue virorum docleraiii 

laberes in universum 37 fere paginae desperalae, guas suis locìs adnotavimus. 

Caiani eperis scriptura ktterarum uacialium antiguitale et elegsntia iasignis 

est; litteraram forma, siglarum indoles el frequentia nec non initialium 

figura talis est, ut Niebukrius cedicem lustiniani tempere antiquierem 

srbitretur assentiente geaeratim Keppio. 

In codice etsi tam inilium guam finem cemmentariorum Gai superesse 

coiistat, tamen titulus eperis universi nen reperitur: siagulerum guinetiam 

kbrerum inscriptiones desideranlur. Rubiicae hic illic inveniunlur, 

plerumgue numero apposito, guasi tilulorum divisieaem iadicantes. Quas 

valde dubiuni est a Gaie ipso prefectas esse. Sunt enim parlim non apio 

positae (v. gr. ad Gai I. § 13.), ia universam auteni in primis paginis 

ultra modum cumulatae, cum ia akis eperis partibus, ubi vel maxime necessaria 

erat articulorum distinctio, nulla emaine reperistur. Multo frequentius, 

ubi aevs iacipit materia, vacua kaea praecedit. In articulorum 

exitu unum, aliguando due pancia pesila iaveaiuntur. Praeterea nuko emnino 

interpuageadi genere nsus est kbrarius: nec singula quidem verba 

iatervallis distinxit, sed omaia UBO tenere perscripsit ex sntiquissimo librsrlorum 

mere. Singulse paginae 24 versus centinent, circine ut videtur dimenses, 

excepto une folio guod 23 versus kabet. Singuli versus plerlque 

39 literas compleclunlur. Prima cuiusque paginae, et iailiaks caiusquc 

arliculi kttera maiore forma, ultimae versuum ktterae miaere plernmque 

forma scriplae sunt. 

III. Ex kec igitur codice prima predai edilio ita inscripta: „Gaì 

Institutionum Cemmentarii IV e codice rescripte bibliolkecae capitularis Veronensis 

suspicns Regiae Seleni. Acad. Berussicse aunc primom editi. Berelini 

apud G. Reimerum MDCCCXX". Poslksc Frid. Blukmius cedicis leces 

dubies vel omnine non explicstes denue inspiciendi coasilium cepit, cuius 

sckcdalas annotationesque Geesckenius diligentissime in usuai secundae editieais 

(a. 1824) convertii. Secata est lertia editio quam Goesckeuii merle 

inlerruplam sbsolvil Csr. Lackmaanus. (Dennae apud Marcum. 1842. 8.) 

Editienes Geesckenianas in pkirimis seculi sunt posterieres editercs, et 

paragrapkeram guogue distinclionem Gocsckenii aucteiitale intreduclam retinuerunt, 

guae in poslerioribus editionibus passim auclae el litteris a el b

PRAEMONENDA. 

^' . reeschenius «bique fere ad Cedicis 

.ibckvisae sunt. In ^'-^^f-^^r::;^relkmil vel minus usitatani atgue 

exemplum se conformavit ^J^'j'^^'^^^^,, collegit in Praefatione (ed II.) 

adeo ioconstantem. !"-« '''" ^^..''"el na.tus, eis et ns, .rciscere et 7.er- 

V. g. praegn«. et praeg«««^.^^^ d

PRAEMONENDA. VII 

retinuit aut nevas proposuit. Nec utigue neglexi, guae Polenaar in Syntagmate 

Institutionum Gai (Lugdani Batav. 1876. sgq.) praeeante Geudsmit 

propesali, quem non raro seculus sum in expledendis glessematis, licei sexcenties 

glossemata in codice Verouensi latere nen crediderim. 

Ceinpkira tamen, quae a prieribus editienibus in usum vocsts crani in 

koc Syntagmate, nec necessaria nec apta visa sunt. Gaianam scriptaram nec 

pagiais codicis indicandis, nec lineoks, nec asteriscis onerare vekii, guibus 

animus adelescentium a verborum teaere avertitur; neve complicata lacunarum 

indicatiene lecleres delerrerentur, lecos desperatos in annotatienem 

reiicere maini. Qaibus lectieais impedimentis remotis spero me oralioaem 

ad legeadam faciliorem reddidisse. Sequer praeterea rationem a Goesckeaio 

traditam, ut verba minus certa, ubi de sentenlis censtat, admitterem litteris 

cursivis disliacta. — Sed illam regalam „ut rerum aovarum et incerlarum 

aihil Gaio adfingeretur aisi quod aut dare scriptum, ani aliorum scriptorum 

certis lestimoniis confirmatum esset," aen stride tenui. Nimirum ipsi qui 

cani sequi veluerant, vili gravissimi, nen selum vecabula, sed integres versus 

et Gemmata ex ceniectura suppleverunt. Qaae ratio panie aadscius adkibcri 

polest editioni usui tirenum accemmodalae, quibus multa cemmata inutilia 

sunt, ni lacunas expleveris. Id selum cavendum est, ne supplemeida taka 

prò certis kabeantur. Permulta igitur ex mera, graviorum certe aucterum, 

ceaiedura supplevi, sed ea litteris minuscuks cursivis ita distincta, ut primo 

adspecta cuius eriginis el generis sint pianissime psleat. 

Triplici igitur typorum genere usus sum: 

1. typis gui vulgo vecanlur antiguis, seu rectis vulgaribus, ia 

iis reddendis guae in codice certa et indubitala extanl; guibus ia kac sccunda 

editione et ea expressi quae sola ratione ortkograpliica vel aotarum 

vel meiiderum librarli consueterum respectu correda sunt et piane ccStdq)OQa 

videntur; 

2. i]/23t.s cursivis seu italicls, ad ea exprimenda, quae in Codice non 

extant, sed vel duclibus codicis aUqualenus indicata, vel ex oralionis 

tenore salis certa, vel locorum cognalorum testimoniis firmata videntur; 

3. typis CMrsims minuscuìis, in iis quae ex mera coniecttwa recepta sunt. 

Uncìnis [] mere solito ea inclusi, guae in codice scripta guidem sunt, 

sed eiicienda videntur. 

In lecis difficikoribus libera ex ceniecturis alierum eligendi facultate 

etiamnunc usus sum. Ubi gravioris momenli videbantur, variaram ceniecturarum 

delectum addidi signis *) **) ff) appesitìs. Apparatum criticum, 

lironibus semper odiesum, iam multe simplicierem prodire, Studemundi indefessis 

laberibus debemus. 

Ut in annetaliene critica cavendum erat, ne netae texlum premerent: 

ita subnotandis lecis simikkus el akis gui akguid kicis afferant, guas litteris 

a) b) e) significavi, Gaium illustrare institui, nen lengius arcessita materia 

onerare. Prexime cognalos loces iam Geesckenias iadicaverat, uberriaiam 

cellectionem Beeckingius cemposuit, plura etiam ex Sckraderi lastitutionum

Yjjj PRAEMONENDA. 

editione maiere adderò poteram. Sed quamvis 'f^y^^*^!,;' '^^'tid'em'ai'c 

lecos annetemus, tamen nimis eerum liberiate f^'Z^'^^Z^Z. effldeet 

infirmum anìmum studiosi onerabimus et ^l-;f;;''^,f;:'\" uutionum 

ouis." Saepissime Digeslorum frsgmenta - ^ ^ ^ Z Z s ^ „ Regufines 

nen multum egredianlur; frequenter ^f'^.^^b.ê'neslrae inserlarum 

et Pauli Sententias guibus ^^P- /^'t,/Epitemes verba supviunt; 

rarius fragmeata Vaticana el Coliate 1 ^„^^ ^^^ ^^.^^ 

plendsrum Iscunarum causa appesili, â' «"^J * ^ Librerum adita 

Ciceronis lecos plerumgue ad verbum exprimerc maini. 

diffidliorum mentionem lacere consulte vitavi. Semper m mente letmui 

ipsam utriusque Institutionis synopsin commeatarii perpetui loco esse Lacunis 

minoribus expletis suaviorem et fructuosiorem kbrum sludiosae legum 

iuventuti praeberi aen posse, guam Gaium nostrum cum Institutionibus lustiniani 

apte corapesitum, persuasum kabeo. 

V. lustiniani Institutiones cum Gai Commentariis ita composui, 

ul singula commala utriusque libri sludiosae legum iuventuti arliculalim 

ante ocules ponerentur. In ciuarum recensione, ut fas est, nunc Pauli 

Kruegeri lextum recepì, ratione tamen kabita Ed. Sckraderi editioiiis 

(Berci apud G. Reimerum 1842. 4.) eiusque cemmentarii. Milli vix 

qiiidquam superfuit, quam ut variaruni lectioaum satis tenuem delectum exkiberem, 

(guas uncis inclusas et litteris cursivis expressas in ipsum conlextum 

inserui); item locorum cognalorum delectum, praecipue ex Digestis 

deprempterum, gues in margineni conieci, ne cum annetstiene ad Gaium 

confunderentur. Quibus cur Ulpiani et Pauli libelles addiderim, iam ratio 

reddenda erlL 

VI. Ulpiani liber singularis regularum iam prideni guasi cenipendium 

kabilum est Institutionum, guibuscum ille in summis rebus rerumque 

divisionibus convenit. Novos guesdsm lecos cenlinet gues ex tabulis systemalicis 

facile colligas: Gai arliculi gai akcuius momenli sunl, apud Ulpianuiii 

plerique omnes redeunt. Et recle Memmsenius menci Gai rationem et Ulpiani 

nen sliter fere dilTerre, se dilTersnt Institutiones ab Regulis, id est 

iuris civilis rudimenta a summis prseceptis iaris enucleati. Gai igitur sermo 

commodus et facilis est, tamquam scholarum: Ulpiani regulae „ea brevitale, 

perspicuitate, proprietale conscriptae sunt quam adkuc secati sumus omnes, 

assecutus esL nemo." 

Persuasit mibi idem auctor Ulpiani librum non casu et iniuria librorum, 

sed Consilio akcuius gui eum data opera in compendium redeo-isset 

imperfectum ad nes pervenisse. Desunt in libro, ut nunc est divisienes 

fere omnes, atque ipsae gravissiraae: divisio kominum, divisienes rerum divisienes 

adquisitionum, divisio successionum in lestamealarias et quae sb 

intestato veaiant: ciim tamen ia ee iVagniento regularum guod ia Digestis 

rekquiim ìiabemus (fr. 25. D. de 0. et A.) a divisione actionum incipiat 

more .solito. Maioris momenti est, quod nbicungue Ulpianus ius quod li'adebat 

in desuetudinem abisse cenl'essus crai, ibi in kbre qualem iiabemus

PRAEMONENDA. IX 

biatus apparet: ut in successioae ab iatestalo gentikciae kereditales (XXVII. 

1. 6.) et in enarralione anliquissimorum testamentorum. (XX. 2.) Sunt etiam 

commala manifeste detruncala iis lecis, ubi verbum guoddam anliguatum in 

Ulpiani sermone emergebal, velai XI. 28. I. 6. IX pr. Disceptare kcel de 

Consilio guod sibi brevialor proposuerit: sed guodcunque id fueril, „cempendium 

dedimus libri regularum, non librum ipsum", ul dolere 

non liceat quae addiderit epitomater, eliamsi primitivi kbeki rationem et 

ordinem pervertant. Quo pertinent permullae rubricae praeter veruni ordinem 

interieclae, guas suis lecis netavimus. In conlexlu ipso perpauca interpolata 

esse omnes consenliunt: multa guidem brevialor omisil, omne ius 

ebligationum et actionum resecuil, panca commutavil. 

Ut Gai ila etiam Ulpiani unicus exstat codex bibUetkecae reginae 

Ckristinae Vaticanae, saecule decimo vel undecime scriptus, guem gravissima 

Savina srguments tsntum nen evincunt eundem esse, stgue eum ex 

guo Tilii prednl edilio princeps. Nova gusedam srguments ad eam senlentiam 

firmandam affert Vaklen ia sua editioue (D. Ulpiani ex libre singulari 

excepla ree. Io. Vaklen Bonn. 1856) ex quo nonnuUis lecis Cuiacii 

testimenis de Tikano Codice recepì. Qui prseterea extant, due Codices, 

quos vocant Auredani et Gervasu, nikil nisi apegrapka Vaticani seu Tiiiani 

esse salis constai. Pleniora de codicum et editionum ratione praebet Vskieii 

pag. VII—XV. 

In recensione textus Boeckingii, Vaklenii el Pauli Kruegeri editiones 

seculus sum. Hic illic tamen codicis Vaticani scripturam restituì et 

unam alteramve priorum editerum ceniecturam praetuk, eedem genere litterarum 

et signorum usus atgue in Gaio edendo. De Ilugonis, Sckillingii, 

Lackmanni akorumgue meritis et de adminicuks criticis atgue exegeticis 

pleniora praefalus est Beeckingius in editionibus suis. In annetaliene locorum 

simikum eandem guam in Gaio rstionem seculus sum, vel etiam simpkciorem. 

Ut tamen institutiones iuris Romani „totius dectrinae substantiam continere" 

eporlet: ita et Ulpiani Regularum compeadiam, a librario foede 

mutilalum, aliquateaus suppleri ex Pauli Senlentus, aoa a re esse videbalur. 

VIL lulii Pauli Sententiarum (ad filium), guas in lege Romana 

Visigotborum sive breviario Alariciane reliquas kabemus, multe magis depravates 

esse constai, guam Ulpiani librum singularem. Cempesiler enim et 

tilulos cenfudit et excerpendo multa cerrupit, fertasse vix quarta parte operis 

servata. Coniungi possunt fragmenta quae in Cellatione Legum Mosaicaruai 

et Remanarum, ia Ceasullatieae, ia Digestis lustiaisai el alias passim eccurraat. 

Qaae conipilstio complementa quaedam mioistrat, caque brevissima regularum 

fojma expressa, in iis partibus iuris, guae de obligationibus el aclienibus 

ex Ulpiani regulis reseda sunt, passim etiam in akis, quae ex tabulis 

adiectis celligere kcet Qua ratione niotus in prima libri mei editione breviorem 

deledum Sententiarum exkibni, eacpie contractione vix dici poterai 

libellum mutilalum esse, quippe gui inde ab initio nikil nisi abruplas sen-

X PRAEMONENDA. 

tentias sub certis titulis collectas continuerit. Cum tamen aliqâ^'"'""' '^'^J^Jj 

cilis viderelur et modus et ratio deligendi et ne consuctum o«'"^^" .^ 

turbarera in bac secunda editione lextum inlegrum secundum oimi i 

rum editionum recepì, ommissis tsatummodo titulis lodsgue «1 '^"^'^^J.^ ^^ 

spcdantibus, a systemate Galano piane alienis, Sententias in , , 

servatas litteris currentibus dislinxi. In recensione textus praetcì Araaisn 

cditioaem recentissimam Pauli Kruegeri editionem (Ulpiam liber singularis 

Pauli libri quinque sententiarum recens. P. Krueger Berol. 1878) secutus 

sum, varietale scripturae quam adiecerunl Haend el Kraeger rare usus. 

VIIL Tabulas systemalicas Boeckingii exemplum secutus addidi, in 

secunda tamen tabula, divisionibus et signis apud Bocckingium nimis onerala 

viam simplicissimam secutus sum, ut articulorum seriem secundum 

Gaianam arguraeatoram dispositieaem et ipsa lastitutionum verba reddercm. 

IX. Fragmeata XII tabularum, iuris civilis fuadamenla, adieci, 

quia guadragiata fere locìs ia Gai commentariis alTeruntur et non minus 

frequenter in Inslitulionibus lustiniani et in Ulpiani regulis. Et cum Dircseuii 

opus saepe laudari solcai, sed rare in manikus adelescentium nostrorum 

sit, kis consuk videbalur si eius recensieuem repeterem litteris rectis 

exciisam, servato etiam ordine Dirkseniano, adiede tamen numero lacobi 

Getliefredi. Eoruai tamen, quae ex artis pkilologicae ratione sub examen revocavit 

Rudolphus Schoell (Legis XII tabularum rekquiae 1866) iastam rationem 

kabai. In iis fragmentis, quorum sensum l'ere, nen verba novimus, litteris 

cursivis sententiam breviter expressi. Copiesissimus delectus fontium commentarli 

loco crii. Ciceronis lecos ex Orelliana, Gelili ex llertzisna editione 

attuli. 

Scribebam Berekni mense Decembri MDCCCLXXIX.

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. 

TABULA I. 

fr. 1. Si in ius vocat ito. ni it, antestator: igitur em capito. (Getk. I. 1. 2.) 

Porpbyrio ad Horat. Satyr. I. 9, v. 76. Adversarius molesti ilIiu.'B Horatium 

consuluit, an permittat se antestari, iniecta mauu extracturus ad Praetorem, 

quod vadimonio non paruerit. De liac atitem lege XII tabularum bis 

verbis cautum erat: „Si vis vocationi tantestamini igitur en capito, Antestari." 

est ergo ante(te)gtari, soilicet antequam manum iniioiat. 

Cicero de Legg. II. 4. § 9. A parvis, Quinte, didioimus, Si in. ius vocat, 

atque alias eiusmodi leges nominare. 

Luoilins Satyr. XVII. /v* non it, capito, inquit, eum; et si ccdvitur, ergo 

fur dominum. (apud Nonium Marcellum de proprietate serra, v. calvitur, pag, 7.) 

Igitur nunc quidem prò completionis signifìcatione valet, quae est ergo; sed 

apud antiquos ponebatur proinde, et postea, et tum. (Festus h. v. Miill. p. 105.) 

Em, prò eum. (Paul. Dia], ex Pesto h. v. pag. 77. Miill.) 

fr. 2. Si calvitur pedemve struil, maaam endo iacile. (I. 3.) 

Pestus V. Struere (IMiill. p, 310. 312.) Struere antiqui dioebaut prò adicere, 

augere. — At in Duodecim quod est: ,,Si calvitur, pedemve struit, manum eudoiacito:" 

alii putant significare retrorsus ire, ali! in aliam partem, alii fugere, 

alii gradum augere, alii minuere. 

Festus T. jPedem struit, in XII significai fugit (Miill, p. 210,) 

„Si calvitur" et moretur et frustretur. Inde et calumniatores appellati sunt. 

(Gaius libro I. ad L. XII lab. fr, 233. pr. D. de V. S,) 

fr. 3. Si morbus aevilasve vitiam escit, qai in ius vecabit iumenlum date. 

si nolet, arceram ne sternite. (I. 4.) 

Gellius Noci Attic. XX. 1, § 24. Verba sunt haeo de Lege: „Si in ius 

vocat, s! morbus aevitasve vitium escit, qui in ius vooabit iumentum dato; si 

nolet, arceram ne sternito." 

Arcera plaustram est rusticum, tectum undique quasi arca. Hoc autem ve- 

Mculi genere senes et aegroti vectari solent. Varrò ysQOvroSLSae-iiixlco: „Vehebatur 

cum uxore vebiculo semel aut bis anno cum arcera: si non vellet, non 

sterneret," (Nonius Marcellus De proprie!, sermon. h. v. pag. 55.) 

Arcera, quae etiam in XII tabulis appellatur; quod ex tabulis vehiculum 

erat factum ut arca, arcera dictum (Varrò 1. lat, V, § 140. Miill.) 

Escit, erit. (Paul. Dial. ex Pesto h. v, p. 77. et Muli, p. 386.) 

fr. 4. Assidue vindex assiduus esto; proletario iam civi quis volet vindex 

esto. (I. 6.) 

Gellius Noct. Attic. XVI. 10. § 5. Ennius verbum hoc ex XII tabulis vestris 

aocepit, in cûibus, si recte commemini, ita scriptum est: „Adsidno vindex 

adsiduus esto. proletario iam civi quis volet vindex esto." 

Cicero Top. o. 2. § 10. Cum Lex Aelia Sentia assiduo viudicem assiduum 

esse iubeat, locupletem iubet locupleti: locuples enim est assiduus, ut ait Aelius, 

appellatus ab asse dando. (Adde de Bepubl. II. 22, § 40,) 

Proìetarii dioti sunt plebei qui nihil reipublioae exhibeant, sed tantum 

prolem. sufflciant. (Nonius Marcellus De propriet. sermon. b. v. pag. 67.)

XII DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. I. 5-9. 

Proìetarii cives dicebantur qui in plebe tcnuissima erant et non amp W" 1^' 

mille et quingentos aeris in censura deferebant (Nonius cit. pag. io .j 

Cf. Paul. Diao. ex Pesto v. assiduus (Miill. p. 9.) 

fr. 5. De Fortilms et Sanatilms. (IX. 2.) 

Festus V. Sanates. Sanate.s . dicti sunt qui ^f^^^^^: l ^ ^ t ^ t 

veruni: quod nomen bis fuit, quia oum defecissent '\;^)°3'' '%gf Ut idem 

erant in amicitiam, quasi sanata mente, itaque in Ali '"f^'ff 1 ,|'f„cerant 

iuris esset Sanatibus, quod Forctibus," !d est bonis et qui nunquam cteleceiant 

•a, populo Romano. (Miill. pag. 348.) j. j. i„io. in YTT 

Eiusrlpm alio loco CMiiller pao' 321) fragmentum extat taie. „• • • • ^"./^^^- 

^ Eiusdemâjro .locci^ (Mullei^ ?d%st bônor" . . . .." Quod Mueller ita restrtêre 

couatus est: „Nexi soìutiepiê, ac forti, Sanatis

DtTODEClM TABULARUM FRAGMENTA. I. 10, II. III. 1—4. XIII 

fr. 10. Vadcs — Snbvadcs, (II. 1.) 

Gellius XVl. 10, § 8. Sed enim eum proletari! et adsidui, et sanates, et 

vades et subvades, — evanuerint, omnisque illa XII tabularum antiquitas — 

oousopita sit etc. Cf. etiam Gai IV. 184. 

TABULA IL 

fr. 1. de sacramento quingenario et quinquagenario vid. Gai IV. 14. 

fr. 2. — Morbus sealicas — aut status dies cum lieste — quid liorum l'uii 

vitiam ludici arbitrove reove, eo dies diffensus esto. (IL 2.) 

Gellius XX. 1. § 27. Ceteroqui morbum vehementiorem, vim graviter nooendi 

habentem, legnm istarum soriptores alio in loco non per se morbum, sed morbum 

sonticum appellant. 

Sonticum morbum in XII, ait Aelius Stilo, certum cum iusta causa. 

(Pestu.s li. V.) 

Cicero de officiis. I. 12. § 37. Hostis euim apud maiores nostros is dicebatur, 

quem nuno peregrinum dicimus. Indieant XII tabulae, ut: ,,Status dies 

cum hoste," itemque ,,Adversus hostem aeterna auctoritas." 

Pestus V. Reus, nuno dicitur qui causam dioit; et iteni qui quid promisit 

spoponditve ac debet. — Capito Ateius exemplo adiuvat interpretationem, Numa 

[nam9] in secunda tabula secunda lege, in qua sci-iptum est: „Quid horuin fuit 

unu.m indici arbitrove reove, eo die diffensus esto," (Miill. pag. 273.) 

TJlpianua fr. 2. § 3. D. si quis cautionibus. (2. il,) Quemadmodum potuit 

se sistere qui adversa valetudine impeditus est? et ideo etiam lex XII tabularum: 

Si iudex vel alteruter ex litigatoribus morbo sontioo impediatur, iubet 

diem iudicii esse diffisum. 

Cf. etiam Gellius. XVI. 4. § 3. 4. (militibus scriptis dies praefiniebatur, 

— deinde iusiurandum, ut adessent, bis additis exceptionibus: — morbus sonticus, 

— status condictusve dies cum hoste, rei.) 

fr. 3. Cui testimonium defueril, is tertiis diebus ob portum obvagulatiim 

ito. (H. 3.) 

Pestus T. Portum, in XII prò domo positum omnes fere consentiunt: ,,Cui 

testimonium defuerit, is tertiis diebus ob portum obvagulatum ito." (Miill. p. 283.) 

Pestus V. Vagulatio, in lege XII tabularum significat quaestionem cum oonvicio: 

„Cui testimonium defuerit, is tertiis diebus ob portum- obvagulatum ito." 

(Milli. 375.) Cf. Haubold opuscula I, p. 147 sqq. 

Gaius libro I. ad L. Xll tab. fr. 18. D. de in ius voo. (2. 4,): Plerique 

putavemnt nullum de domo sua in ius vocari licere: quia domus tutissimum ouique 

refugium atque receptaoulum sit; 'eumque qui inde in ius vocaret vim inferre 

videri. (Sed etiam a vinca et balneo et theatro nemo dubitat in ius vocari 

licere. Gai fr. 20. eod.) 

TABULA IIL 

fr. 1. Aeris confessi rebusque iure iudicatis triginla dies insti sunto. (SII. 4.) 

fr. 2. Post deinde manus iaiectio esto: la ius ducilo. (IH. 5.) 

fr. 3. Ni iudicatum fscit siit quis endo eum iure vindicil, secum dacite, 

vincite aut nervo aut compedibus: guindecim pendo ne maiere [fnino?-e?], 

aut si volet minore \?naiore?] vincilo. (HI. 6.) 

fr. 4. Si volet, suo vivilo, ni suo vivit, qui eum vinctum habebit libras 

farri.s endo dies date. Si veld, plus date. (HI. 7.) 

Gellius XX. 1. § 42—45. Confessi igitur aeris ac debiti iudicatis triginta 

dies sunt dati oonquirendae pecuniae causa, quam dissolverent: eosque dies 

Decemviri iustos appellaverunt, velut quoddam iustitium, id est iuris inter eos 

quasi interstitionem quandam et cessationem, quibus diebus nihil cum bis agi 

iure posset. Post deinde, nisi dissolverent, ad Praetorem vocabantur et ab eo 

quibus erant indicati addicebantur, nervo quoque aut compedibus vinciebantur.

XIV DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. IH. 5-^7. IV. 1—2. 

iudicatis" et 

Sic enim sunt opinor verba Legis: ,,Aeris confessi rebusque iure lu^^^,^^ ^^^^^ ^^ 

e, quae supra fr. 1—4. scripta sunt. (in versu 4 tamen alii legunt:

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. IV. 3. 4, V. 1—4. XV 

fista Ss t>}v TDLzrjv nQctaiv uiirilccy.TO roi' Ttarfióg. Tovtov ròv vóîov — SéKcc 

ócvSgss oéfic! Toig alloig avéyQcetpav t'ó(i.ots' •Kcà ìlaxiv iv r-rj TSZCÌQTÌI rcòv Xsyofxéveav 

ScóSsKa Sélzcav. (Nam servus semel venditus, deinde libeitatem adeptus, 

in posterum est sui iuris; at filius a patre venditus, si liber fuisset faotus, redibat 

in potestatem patris: et iterum venditus et liberiate donatus servus patria, 

ut ante fiebat; sed post tertiam demum venditionem ex patris potestate exibat, 

Hanc Legem — Decemviri inter ceteras retulerunt; extatque in XII tabularum 

ut vocant qu.arta, Vid. ad h. 1. Schoell pag. 52. 

fr. 3. Si maritus uxori repudium miserìt. 

Cicero Philipp, IL 28. Illam suas res sibi habere iussit, ex XII tabulis 

claves ademit exegit. 

Gaius libro III ad XII tab. fr. 48. D. ad 1. luliam de adulteriis (48. 6): 

Si ex lege repudium missum non sit etc. 

Cf, Gaius fr. 2. § 1. D. de divortiis (24. 2.): In repudiis autem comprobata 

sunt haec verba: Tuas res tibi habeto, item haec: Tuas res libi agito. 

Varrò apud Non. 77. (Mulierem foras baetere jussit.) Plautus Cas. II. 2. 35. 

(! foras mulier.) 

Himo artioulnm a Dirksenio omissum merito XII tabulis revindioat Schoell. 

pag. 57. 

fr. 4. Postumum in decem mensihus proximis post mortem patris naiiim 

iustum esse. (IV. 4.) 

Gellius IH. le. § 12. Comperi feminam bonis atque honestis moribus, non 

ambigua pudicitia, in undecime mense post mariti mortem peperisse, faotumque 

esse negotium propter rationem temporis, quasi marito mortuo postea concepisset, 

quoniam Decemviri in decem mensibus gigni hominem, non in undecime 

scripsissent: sed Divum Adrianum causa cognita deorevisse in undecimo 

quoque mense partum ed! posse eto, 

Cf. Hip. fr. 3. § 9. 11. 12. D. de suis et legitim. (38. 16.) 

TABULA V. 

fr. 1. Virgines Festales a tutela liberas esse. 

vid. Gai l. 144. 145; (sunt liberae etiam a patria potestate Gai l. 130. Ulp. 

X. 5. Geli L 12. § 9.) 

fr. 2. Ptes mancìpi mulieris rpuae in tutela agnatorum sii, ne usucapianlur. 

vid. Gai IL 47. (cL Gai l. 167. li. 80. 81. et citt. Vat. fragm. § 1: propter 

Rutilianam constitutionem eum qui pretinm mulieri dedisset etiam usucapere.) 

fr. 3. Uli legassit super pecunia tulelave suae rei, ita ius esto. (V. 1.) 

vid. Ulpiani fragm. XI. 14. (L 9.) Gai IL 224. Inst. IL 22. pr. 

Pomponius fr. 120. de V, S. (60. 16.) Verbis Legis XII tabularum bis: 

„Uti legassit suae rei, ita ius esto," latissima potestas tributa videtur et heredis 

instituendi et legata et libertates dandi, tutelas quoque constituendi: sed id 

interpretatione coangustatum est vel lege vel auctoritate tura constituentium. 

Cicero de invent. II. 60. § 148, Paterfamilias ut! super familia pecuniaque 

sua legaverit, ita ius esto. 

Eh. ad Herennium I. 13. § 23. Paterfamilias ut! super familia pecuniave 

sua legaverit, ita ius esto. 

Novella lustin. XXII. e. 2. Ut! legassit quisque de sua re, ita ius esto. 

Paulus fr. 53. D. de V. S. (50. 16.) Nam cum dicitur apud veteres: ,,Adgnatorum 

gentiliumque," que prò separatione accipitur. At oum dicitur: „Su~ 

pra pecuniae tutelaeve suae," tutor separatim sine pecunia dar! non potest. 

De tutela testamentaria hac lege confirmata vide etiam Ulp. XI. 14. 

Paul. fr. 20. D. de testam. tut. (26. 4.) 

De manumissionibus testamento hac lege confirmatis vid. Ulp. I. 9. PauL 

fr. 80. de V. S. (60. 16,) 

fr. 4. Si intestato meritur cui suus heres nec escit, adgnatus preximiis 

familiam kabeto. (V. 2.) 

Ulpiani fragm. XXVL 1. et CoUatio Leg, Mosaic. et Rom. XVL 4,

XVt DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA V. 5—8, 

§ 1. (Ulpianus libro siugulari sub tit. De legitimis liereditatibus^ J°*^':|^"j'^^°; 

rum gentilitiorum hereditates pertinent prinium ad suos heredes. 

redes non sint, ad oonsanguineos, i, e. fratres et sorores ex eoclem P-^/îe^ M 

nec hi sunt, ad reliquos adgnatos: - bis enim cautum est l^ge Xll taouiamm 

hac: „Si intestatus inoritur, cuius heres nec escit, agnatus proximus iamiiiam 

' Verba: si intestato moritur repetuntur in Paulo fr, 9, 2, § 2. D- £8 J ) 

Liberorum appellatione nepotes et pronepotes ceterique qui ex bis e esoeudunt 

contiuentur: hos enim omnes suorum appellatione lex Xll tabulauim 

comprehendit. (CalUstr. fr. 220. pr. D. de V. S.) 

Respondit, qui post mortem avi sui concipitur, is neque legitimam heieditatem 

eius tamquam suus heres, neque bonorum possessionem tamquam cognatus 

aecipere potest; quia lex XII tabularum eum vocat ad hereditatem, qm moriente 

eo de cuius bonis quaeritnr in rerum natm-a fuerit. (lulian. Ir. 6. U. de 

suis et legitimis 38. 16.) .^ .., 

Pamilìae appellatio qualiter aecipiatur, videamus. Et quidem varie^ aocepta 

est; nam et in res et in personas deducitur. In res, utpata in lege XII tabularum 

bis verbis: „Adgnatus proximus familiam habeto," (Ulp, fr. 195. § 1. de 

V. S.) Cf, Paul. S. R. IV. 8. § 3. (CoUat, XVI, 3.) Gai IH. 9. 11. 12. (Collat. 

XVL 2.) Inst. IH. 1. § 1. IL 2. pr. § 1. 3. 5, 

Ir. 5. Si agnatus nec escit, gentiles famikam kabeale. (V. 3.) 

Collat, Legg. Mosaic. et Rom. XVL 4. §2. (Ulpian, libro ,sing. sub tit: 

De legitimis hereditat.) Si agnatus defuncti non sit, eadem lex XII tabularum 

gentiles ad hereditatem vocat bis verbis: „Si gnatus nesoit, gentiles familiam 

heres hanc," Neo gentilitia iura in usu sunt. 

Cicero de invent, II, 50. § 148. (et Rh. ad Herenn. I. 13. § 23.) Si paterfamilias 

intestato moritur, familia pecuniaque eius agnatorum gentiliumque esto. 

Cf. Gai IH. 17. (Collat. XVI. 2.) Paul. S, R, IV. 8. § 3. (Collat XVI. 3.) 

fr. 6. De legitim.a agnatorum tutela. (V. 7.) 

Gai I. 185. Quibus testamento quidem tutor datus non sit, iis ex lege XII 

agnati ,sunt tutores, qui vocantur legitimi. Cf. Gai I. 157. Inst. I. 15. pr. § 2. 

Ulp. fragm. XI. 3. et fr. 1. pr. fr. 5. D. de legitim. tut. (26. 4.) 

fr. 7. a. Si furiosus est, adgnalerum gentiliumque in ee pecuaiague eius 

potestas esto. 

Cicero de invent. IL 50. § 148. Lex est: si furiosus est, agnatorum gentiliumque 

in eo peouniaque eius potestas esto. Cf. Rh. ad Herennium I. 13. 

§ 23. Olp. fragm. XII. 2. Paul. fr. 53. pr. de V, S. Varrò de R. E. I. 2. (mente 

est cajitus et ad agnatos et gentiles deducendus). Ulp. fr. 3. pr. D. de tutelis. 

(26. 1.) 

b. item si prodigus sii — 

Ulpianus ad Sab. fi-. 1. D. de curatoribus furios. (27. 10.) Lege XII Tab. 

prodigo interdioitur bonorum suorum administratio. 

Ulpiani fragm. XII. 2. Lex XII tab. . . prodigum cui bonis interdictum est, 

in curatione iubet esse agnatorum. Cf. Inst. I. 23. § 3. fr. 13. D. de cur. 

furios. (27. 10.) 

C. AST BI ClISTOS NEC ESCIT. 

Festus V. Nec. Nec coniimctionem — ab antiquis positam esse prò non ut 

et in XII. est: ast ei ctistos nec escit. (Midi. pag. 162.) 

(Hoc fragmentum quo pertineat, incertum est) 

fr. 8. De legitima patroni successione. (V. 4.) 

Ulp. fragm. XXIX, 1. Civis Romani liberti hereditatem lex XII tabidarum 

patrono deferì, s! intestato sine suo herede libertus decesserit. 

Ulp. fr. 196. § 1. de V. _S. Cum de patrono et liberto loquitur Lex: Ex ea 

familia, inquit, in eam familiam." 

Ulpianus libro IL Instit. (in Collat. XVI. 8, 9. vid. infra pan- 176 not 

CL Gai HL 40. (46. 49. 51.) Inst IH. 7. pr. I. 17. et TheophiL ' ' 

lac. Gothofredus Legem ita restituere conatus est: Si libertus intestato mori-

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. V. 9. 10. VI. 1—4. XVU 

tìir, cui suus heres nec escit, ast patronus patronive liberi esci.nl, ex ea familia 

in eam familiam proximo pecunia adduitor. 

fr. 9. Nomina lieredilaria ipso iure esse divisa. (V. 5.) 

fr. 10. Hereditatem actione familiae crciscundae esse dividendam.. (V. 6.) 

Gordianus e. 6. C. famil. ercisc. (3. 36.) Ea quae in nominibus sunt non 

recipiunt divisionem: cum ipso iure iu portiones hereditarias ex lege XII tabularum 

divisa sint. Cf. Dioclet. e. 26. C. (2, 3.) Paul, fr. 26, § 9, 13, D, famil. 

ercisc. (10. 2.-) luatin. Cod. VII. 40. e. 1. IV. 2, e. 1. VHI. 36. e. 1. 

Gaius fr. 1. pr. D, familiae ercisc. (10. 2.) Haec actio (se. familiae crciscundae) 

proficisoitur e lege XII tabularum, Namque ooheredibus volentibus a 

communioue discedere, necessarium videbatur aliquam actionem constitui qua 

inter eos res bereditai-iae distribuerentur. 

I. Gothofredus haec tentai: Nomina inter heredes prò portionibus hercditariis 

creta cita sunto. — Caeterarum famijiae rerum ercto non cito, si voìent ìieredes, 

erctum citiim faciunto: Praetor ad crctum ciendum arbitros tres dato (coli. Pesto 

V. Erctum oitumque Muli, p, 82 GelL I, 9. § 12. et Servio ad Aeneid. Vili. 

V. 642. ,,Donatus hoc loco centra metrum sentit, dicens: citae, divisae; ut est 

in iure: ercto non cito, i. e. patrimonio vel hereditate non divisa; nam citus, 

cum divisus significat, ci longa est. Ergo citae veloees intelligamus.") 

TABULA VL 

fr. 1. Cum nexum faciet mancipiuiiKiue, uli lingua nuncupassit, ita ius esto. 

(VL 1.) 

Pestus v. Nuncupata. (Miiller p, 173,) Nuncupata pecunia est, ut ait 

Cincius in libro IL de officio iurisconsulti, nomina certa, nominibus propriis 

pronuntiata: „Cum nexum faciet mancipiuiuque, ut! lingua nuncupassit, ita ius 

esto": ita, ut! nominarit locntusve erit, ita ius esto. cf, Cic. de officiis III. 16. 

§ 65. cit. ad fr. 2. h. t. Cic. de Orat, I, 67. § 246. Vide etiam fr. 2. 48, D. de 

pactis. (2. 14.) 

Nuncupare, nominare valere apparet in legibus, ubi nuncuiiatae pecuniae 

sunt scriptae. (Varrò d, L, L. VI. 60. Miill. p. 95.) 

Cf. Gai I. 119. IL 100. Ulp. in fr, Vat, § 50. de Scheurl, Nexum p. 21. sq. 

Bacliofen, Nexum 12. Huschke, Nexum 23 sq. 

fr. 2. Adversus infitiantem eo nomine dupli poenam statuì. (VI. 2.) 

Cicero de officiis III. 16. § 65. Cum ex XII tabulis satis esset ea praestari 

quae essent lingua nuncupata, quae qui infitiatus esset dujili poenam subirei: 

a iureconsultis etiam reticentiae poena est constituta. 

fr. 3. Usus auctoritas fundi biennium, ceterarum rerum annus est. (VL 5.) 

Cicero Topica cap. 4. § 23. Quod in re pari valet, valeat in hac quae 

par est, ut: Quoniam usus auctoritas fundi biennium est, sit etiam aedium: at 

in Lege aedes non appellantur, et sunt ceterarum rerum omnium, quarum annuus 

est usus. 

Cic. prò Caecina e. 19. § 64. Lex usum et auctoritatem fundi iubet esso 

biennium, At utimur eodem iure in aedibus quae in Lege non appellantur. 

Cf. Gai IL 42. 54. Tbeophil. ad In.st li. 6. pr. 

fr. 4. De trinoctio usurpandì causa. (VL 6.) 

Gai. Inst I. 111. Lege XII Tabularum cautum est, ut si qua noUet eo modo 

in manum mariti convenire, ea quotannis trinoctio abesset atque eo modo cuiusque 

anni uSum interrumperet. 

Gellius III. 2, § 12. 13. Q. quoque Mucium iureconsultum dicere soktum 

legi, non esse usurpatam mulierem, quae cimi Kalendis lanuariis apud virum 

matrimoni! causa esse ooepisset, ante diem quartum Kalendas lanuarias sequentes 

usurpatum isset: non enim posse impleri trinootium, quod abesse a viro 

usurpandi causa ex XII tabulis deberet, quoniam tertiae noctis posterioris sex 

horae alterius anni essent qui inciperet ex Kalendis. (Eadem repetuntur apud 

Macrob. Saturn. I. 3. of. etiam Cic. prò Fiacco e, 34. § 84,) 

GNEIST INSTITUTIONES. b

XVIII DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. 

VI. 5-9. 

fr. 5. Si gui in iure manum conserunt — (VI. i.) ^^ disceptatm- 

Gellius XX. 10. § 7—9. „Manum consererC Nam '^'^J^'' .^g^.ârio simul 

in iure, in re praesenti, sive ager sive quid aliud est, cum ^.^^j^-û Cormanu 

prendere, et in ea re so/Zemnibus_ verbis vmdioare, la cs "^^^^^^^^^ ^^ ^11 

reptio (consertio?) manus in re atque m loco praesenti apu ^^^^^^ conserunt." 

tabulis fiebat, in quibus ita scriptum est: Si lî^"^ .jgaiotioni&MS negotiis 

Sed postquam Praetores propagatis Italiae finibus, datis u ^âbautur, 

occupati, proAcisoi viiidiciarum dicendarum causa ad jOn^q^ f^ i^,e „ 

institutum est centra XII tabulas tacito cowsensu, ut ^^^^^^f^K ^.„^^^^x. id est 

Praetorem manum consererent, sed „ex iure manum ôi^sertum vocaient la e t 

alter alterum ex iure ad conserendam manum m rem de q^^ ^gîctur vocaiet 

atque profecti simul in agrum de quo htigabatnr terrae ^li^"" « tamo' m h 

glibam, in ius in urbem ad Praetorem deferrent, et in ea gleba tamquam in 

toto agro vindicarent (adde Cic. prò Murena e. 12. cf. Ulp. m fragm. \ at. § oO,) 

fr. 6. Vindicias davi secundum lihcrlalem. (VI. 8.) 

vid. Pomponius fr. 2. § 24. D. de Or. lur, (L 2,) _ 

Livius III. e. 44. Advocati puellae, cum Virginium reipublioae causa dixisseut 

abesse, biduo adfuturnm, si nuntiatum ei sit; iniquum esse absentem 

de liberis dimioare; postulant, ut rem integram in patris adventum ditterat (Appius 

Claudius), lege ab ipso lata viudicias det secundum libertateni. ^ 

Dionys. Halic. XL 30. oraficcTOs slg SovUiav l'g èUvr^sgCag ayofierov, ui] 

tòv àcpaiQovîsvov rijr sXsv&SQiav, alla xov cpyldrtovTo:, %VQÌOV elvai. fii%Qt. 

ó'iMijs. È'cpii IS Sia Tcollàg aixCag xqoaT^KSivxà 'AimUo (fvlckrai.v^ rovro tò ÒYr.or.iov 

TtQmzov fl^^', o« ròv v6(iov tovxov S.iia rotg àlloi-g sv xaìg SmSsy.a Sil- 

•C01.S àvéyQaipsv K. T. l. [ut eius qui ex libertate in servitnteni asseritur, non 

is qui iu servitutem, sed is qui in libertatem asserii, dominus sit pendente lite; 

multasque ob causas hoc ius ab Appio servandum dicebat: primum quia hanc 

legem una cum eeteris iu XII tabulis soripserat etc] 

Gothofredus fr. 5. et 6. ita restituere tentai: Si cpui in iure manum conserunt, 

secundum ca.m qui possidet; ast si qui quem libercdi causa manu adserat, secundum 

libertatem vindicias dato. 

fr. 7. Tignuni iunetum aedibus vinesegue et eoncapet ne solvilo. (VI. 9.) 

In l'r. eum 8. qui iunxit actionem dupli dari. (VI. 10.) 

Quandogue fr. 9. 

sarpta donec dempta erunt — (VL 11.) 

Pestus V. Tignum, non solum iu aedificiis, quo utuutur, appellatur, sed 

etiam in vineis, ut est in XII: „Tignum iunetum aedibus vineave et concapii 

(Schoell: e concapi. Hugo: sei concapil) ne solvilo (MiilL p. 36-1', et 365, not,) 

Ulpianus fr. 1. ])r. D. de tigno iuncto. (47. 3.) Lex XII tabularum neque 

solvere jiermittit tignum furtivum aedibus vel vineis iunetum neque vindicare. 

t((uod providenter Lex (XII) elì'ecit, ne vel aediiìoia sub hoc praetextu diruantiir, 

vel vinearum cultura turbetnr; sed in eum qui convictus est iunxisse in duplum 

dat actionem. 

Pestus V. Sarpuntur, vineae i. e. putantur; ut in XII: „Quandoque sarpta 

donec dempta erunt." (MiilL ji. 348,) Cfr. 59. D. de rei vind. (6. 1.) 

Tigni appellatione in lege Xll tabularum omne genus uiateriae ex qua aedificia 

Constant significatur. (Gai fr. 62. D. de V. S.) 

Cf. Inst, IL 1. § 29. Paul. fr. 98. § 8. D. de solut (46. 3.) fr. 23. § tì. D. 

de rei vind, (6. 1.) fx. 6. D. ad exhibendum (10. 4.) fr. 63. D de donat inter 

vir. (24. 1.) 

Huschke in Comm. ad 1. XII tab. de tigno iuncto (Vratisl. 1837. 4. of Riohter 

krit. .lahrb. 1838. p, 395.) Pesti locos ita composuit: Tignum iunetum aedibus

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. VII. 1—6. XIX 

TABULA VIL 

fr. 1. Ambitus parietis seslertius pes esto. (Vili. 1.) 

Paulus Diac. ex Pesto v. Ambitus, proprie dicitur inter vioinorum aedificia 

locus duorum pedum et semipedis ad oiroumeundi faoultatem relictus. (Muli. 

p. 16. et eod. pag. 5: ambitus dicitur cireuitus aedifioiorum patens iu latitudinem 

pedes duos et seniisseni; in longitudinem idem quod aedifioium,) 

Varrò de L. L, V. 22. Etiam ambitus est quod ciroumeundo teritur; nam 

ambitus cireuitus, ab coque XII tabularum interpretes ambitus parietis cirouitum 

esse describuut. (Miill. p. 9.) 

Volusius Maeoianus de asse: Sestertius duos asses et semissem. — Lex 

etiam XII tabularum argumento est, in qua duo pedes et semis sestertius pes 

vocatur. Cf. fr. 14, D. de servii, praed. urb. (8. 2.) 

fr. 2. De finium ratione ad- exemplum legis Soloniae instiluta. (Vili. 3.) 

Gai libro IV. ad L. XII tab. fr. 13. D. finium regund. (10. 1.) Sciendum 

est in actione finium regundorum illud observandum esse, quod ad exemplum 

quodammodo eius legis scriptum est quam Athenis Solonem dicunt tulisse; nam 

illic ita est: 'Eav zig dljiaaiav iiaQ ccXloxgCco %o:>qCm ògvyfj, xòv ÓQOV fiij Tta- 

Qaâivaiv sàv xsi%iov, itótâ aTtolsiitsiv sccv &£ Oi%r]g.tt, Svo Ttodag' aav òs x 

epQov fi ^ói^Qov oQvxxì], ooov rò ^KOÔ? '^, xoGovtov ccTtolsCndiv sav Ss epgéaQ, 

oQyvidv ilfxtav òs %cii GVATJV svvéa TtoSag ano xof) CÌ.IIOXQIOV (pvxsvsiv, xcc ds 

alla dérSga Ttévts itóSag. [Si quis sepem ad alienum jjraedium fixerit infoderitque, 

terminum ne excedito: si maceriam, pedem relinquito: si vero aedifioium, 

pedes duos: si fossam aut scrobem foderit, quantum profunditatis habuerint, 

tantum spatii relinquito: si puteum, sex pedes: at vero oleam aut ficum ab 

alieno ad novem pedes piantato, ceteras arbores ad pedes quinque.] 

fr. 3. Hertus. — Heredium. — Tugurium. (Vllf. 6.) 

Plinius Hist. Naturalis XIX. 4, 50. In XII tabulis legum nostrarum 

nusquam nominatur villa; semper in significatione ea hortus; in borii vero heredium. 

Festus V. Tuguria, a tecto appellantur domicilia rusticorum sordida. — 

Quo nomine . . . tiene XII ait etiam . . . (Miill. p. 355.) cf. Pomp. fr. 180 de 

V. S. (50. 16.) 

Paulus D. ex Pesto v. Hortus, apud antiq. omnis villa dicebatur. (Miill. 102.) 

Idem v. Heredium, praedium parvulum, (Miill. 99.) 

fr. 4. 5. Finibus regundis tres arbitros dandos, si vicini ìurgant. (Vili. 4. 5.) 

Cicero de Legg. I. 21. § 55. Ex hac autem non rerum, sed verborum discordia 

controversia nata est de finibus: in qua quoniam usucapionem XII tabulae 

intra quinque pedes esse noluerunt, depasci veterem possessionem Academiae 

ab hoc acuto homine non sinemus; neo Mamilia lege singuli, sed ex bis 

(XII tab.) tres arbitri fines regemus. 

Nonius Marcellus de proprietate sermonis cap. 5. § 34. (pag. 430.) 

lurgium et Iis hanc habent distantiam: iurgium levior res est, siquidem inter 

benevolos aut propìnquos dissensio vel concertatio iurgium dicitur; inter inimioos 

dissensio Iis appellatur. M. Tullius de Republ. Lib. IV.: Admiror, nec 

rerum solum, sed verborum etiam elegantiam: ,,Si iurgant," inquit Benevolorum 

concertatio, non Iis, ut inimioorum, sed iurgium dicitur. Et in sequenti: 

lurgare igitur Lex putat inter se vicinos, non litigare. 

Theod. Aroad. in Theod. Cod. IL 26. e. 6. Gunotis motionibus et macliinis 

amputatis, finalibus iurgiis ordinem modumque praesoripsimus, ac deeo 

tantum spatio, hoc est pedum quinque, qui veter! iure praesoripti sunt, sino 

observatione temporis arbitros iussimus indicare etc. 

Cf. Rudorff Gromatische Institutionen p. 433 sqq. 

fr. 6. De viae latitudine. (Vili, 10.) 

Gaius fr. 8. D. de servitut. praed. rustie. (8. 2.) Viae latitudo ex lege XII 

tabularum in porreotum octo pedes habet; in aiufractum, id est ubi flexum est, 

sedecim. 

Varrò de L. L. VII. 15. Anfraotum e,st flexum, ab origine dupHci dictum, 

ab ambitu et frangendo; ab eo leges iubent in directo pedum octo esse, in an-

XX 

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. VII. 7-12. Vili- 1- 

fracto sexdecim, id est in flexu. (Muli. p. 124) Cf. Festus ^-^ **^g ^gi-v. praed, 

in fine D. quemadm. servit. amitt (8. 6.) lavol. ir. 13. S •^- •'• 

rnst, (8. 3,) 

fr. 7. Quomodo via immunita ulendiun sii. (Vili. 11-) . . , „)- (lex XII) 

Cicero prò Caecina cap. 19. § 54. Si via sit immunità, luu ^ - 

qua velit agore iiimentiim. omnibus lioet: 

Pestus V. Viae, sunt et publicae per quas ire, agere, venere o ^^ • 

privatae, quibus vetitum uti. . . praeter eorum quorum sunt priva _. 

est: Amsegetes vias muniunto: dionisam lapides sunt. omsamdi lap • 1 

volet iumenta agito. (Muli, p, 371,) cf. Zeitschr. fiir gescb. Rechtsw. Ali. dyj. 

XIV. 144. et nunc Mommsen ad Festum, qui locum ita composuit: viam muniunto: 

si sani (eam) dilapidassint, qua volet iumentum agito. Ci. restiim; 

Dilapidcda, lapide sfrata. 

fr. 8. Si agua pluvia noceS/t. (Vili. 9.) 

Pomponius fr. 21. D. de statuliberis. (40. 7.) Et quod ita scriptum est; 

,,videbitur," prò hoc acoipi debet: videri poteritj sic et verba XII tabulamm 

veteres in1;erpretati sunt: si aqvia pluvia noce&it, id est si nocere poterit 

Paulus fr. 5. D. ne quid in loco pubi. (43. 8.) Si per publicum looum rivus 

aquaeduotus privato nocebit, erit actio privato ex lege XII tabularum, ut noxa 

domino scw'ciatur. 

Cicero Topic. e, 9, § 38, 39. — ut aqua pluvia ultimo genere ea est qiiac 

de coelo vemens orescit imbri; sed propiore loco, in quo quasi ius arcend! continetur, 

genus est aqua pluvia nocens, eius generis formae, loci vitio et manu 

nocens; quarum altera iubetur ab arbitro coerceri, altera non iubetur. 

fr. 9. De arboribus circumcidendis. (Vili. 7.) 

Ulpianus fr. 1. § 8, D, de arboribus caedendis, (43, 27,) Quod ait Praetor, 

et lex XII tabularum efficere voluit, ut quindecim pedes altius rami arboris circumcidantur; 

et hoc idcirco effectum est, ne umbra arboris vicino praedio noceret. 

Cf. Pomponius fr. 2. D. eod. Paul. S. R. V. 6, § 13, Festus v, Subluoare. 

l'r. 10. De glande legenda. (Vili. 8.) 

Plinius Hist. Nat. XVI. 5. Cautum est praeterea lege XII tabularum, ut 

glandem in alienum fundum prooidentem liceret oolligere. 

Gaius libro IV. ad L, XII tab, fr, 236. § 1. de V, S,; Glandis appellatione 

omnis fructus continetur, ut lavolenus ait, exemplo Graeci sermonis, apud qnos 

omnes arborum species àv.qoSQva appellantur, 

l'r. 11. Fenditas res et Iraditas non aliler emplori adepuiri, quam si is 

pretinm venditori solverli vel alio modo ei satisfeceril. (VI. 4.) 

vid. Inst. IL 1. § 41, Theophilus h. 1. et Pompon, fr, 19, D. (181.) Sed ef, 

Ihering, Geist des rom. Eechts II. 568. Exner, Tradition 338. 

l'i-. 12. Stalli liberum, emplori dando pec, ad Uberlalem pervenire. (VI. 3.) 

Ulpiani fragm, II. 4.: Sub hac oonditione liber esse iussus, si decem milia 

lieredi dederit, etsi ab herede abalienatus sit, emptori dando pecuiiiain ad libertatem 

perveniet; idque lex XII tabularum iubet. 

Cf. Pomp. fr. 29. § 1. Modest, fr. 26, D. de statukberis. (40. 7,ì 

Statuhber est qui testamento certa oonditione proposita iubetur esse liber; 

et SI per heredem stai, quominus statulibev praestare possit quod praestare debet, 

nihilomiuus liber esse videtur, (Festus v, Statuliber Miill, p, 314,) 

TABULA VIIL 

fr. 1, Si quis malum carm.en incanlassit quod infamiatn faceret alteri 

eum fuslibus feriri. (VII. 8.) 

Cicero de Repnbl. libro IV. apud Augustinuni de civit d,r ir a 

Nostrae — XH tabulae cum perpaucas res capite saiixissent in hk hn,.„ 

sanciendam putaverunt: „Si quis occentavisset," sive oarnìeu cond d ?"°'^"? 

infamiani faceret flagitiumve alteri. (Orell IV 1 pao- 476) '^°""^'-"'^s«t q"od

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. Vili. 2—7. XXI 

Plinius Hist. nat. XVIII. 2. legum ipsarum in XII, Tab. verba sunt: QUI — 

IXCANTASSIT. 

Horatius Satyr. IL 1, 82: si mala condiderit in quem quis carmina, ius 

est iudiciumque — sed bona si quis? solventur risu tabulae. 

Horat, Epistol, IL 1, 162. lex — malo quae nollet Carmine quemquam deseribi. 

Cicero Tuscul. IV. 2. § 4: — quamquam id quidem etiam XII tabulae declarant, 

condì iam tum solitum esse Carmen; quod ne liceret fieri ad alterius 

iniuriam, lege sanxerunt 

Porpbyrio ad Horat. Salir. II. 1. 81. Qua lege cautum erat, ne quis 

in quemquam maledicum Carmen soriberet. Eleganter iurisperitus de Lege loquitur. 

Cornutus ad Persium Salir. I. 137. — propter quod lege XII tabularum 

cautum est, ut fustibus feriretur qui publioe iuvehebatur. 

Porpbyrio ad Horat. Epistol. IL 1. 162. Fustuarium supplicium constitutum 

erat in auotorem carminum infamium. 

Occentassit antiqui dicebant, quod nunc ,,convicium fecerit" dicimus; quod id 

dare et cum quodam canore flt, ut prooul exaudiri possit; quod tui-pe habetur, 

quia non sine causa fieri putatur. (Festus v. Occentassit Milli, p. 181.) 

Cf. Paul. S. R. V. 4, § 6. 

fr. 2. Si membrum rupit, ni cum eo pacit, tallo esto. (VII. 9.) 

Pestus V. Talionis mentionem fieri in XII ait Verrius hoc modo: ,,Si membrum 

rupit, ni eum eo pacit, tallo esto;" neque id quid significet indicai, puto 

quia notum est. permitiiit enim Lex parem vindictam. (Miill, p. 363.) 

Gellius XX. 1, •§ 14. Nonnulla autem in istis Legibus (so. XII tabularum) 

neo consistere quidem, siculi dixi, visa sunt, velut illa lex talionis cuius verba, 

nisi memoria fallii, haec sunt; ,,Si membrum rupit, ni cum eo pacit, talio esto." 

Cf. Gai IH. 223. (ad v. ,,paoit" supra Tab. I. 7.) et Calo apud Priscianum cit. 

infra pag. 240 not, Paul, S, R. V. 4. 6. 

Talio est similitudo vindiotae, ut taliter quis patiatur ut fecit. (Isidor. Origg. 

V. 27. § 24.) 

fr. 3. Manu fustive si es fregit libere CCC, si servo CL poenam subile. (VII. 10.) 

Paulus de iniuriis (Collat. IL 6. § 5.) Ininriarum actio legitima ex L. XII. 

Tabb.: qui iniuriam alteri faoit, V et XX HS p.oenam subii. — fuerunt 

et speciales velut: manifestos (leg. manu fustive, Lacbm.) si os fregit 

libero CCC, servo CL sestertiorum poenam subito, vid. Gai IH. 223. 

Inst, IV. 3. § 7. PauL S. E. V. 4. § 6. GelL XX. 1. 32. 

fr. 4. Si iniuriam faxit viginti guingue aeris poeaae suate. (VII. 7.) 

Gellius XX. 1. § 12.: Ita de iniuria punienda scriptum est (so. in Xll) „Si 

iniuriam. alteri faxsit, viginti quinque aeris poenae sunto." CL Gaius IH. 223. 

Paulus in Collat, IL 5. § 5. cit. Pestus v, Vigintiquinque poenae, in 

XII significat vigintiquinque asses. (Miill, 371.) 

fr. 5. Rapii — sarcito —. (VII. 2.) 

Festus V, Rupit[ias] in XH significat damnum dederit, (Miill. p. 265.) 

Festus V. Sarcito, in XII Servius Sulpicius ait siguificare: damnum solvilo, 

praestato. (Muli. 322.) cf. Ulp. fr. 1. pr. D. ad L. Aquil. (9, 2.) 

fr. 6. 7. Si quadrupes pauperiem fecisse dicatur; et de pastu. (VII. 5.) 

Ulpianus fr. 1. pr. D. sì quadrupes paup. (9. 1.) Si quadrupes pauperieni 

fcoisse dioetur, actio ex lege XH tabularum desoendit ; quae lex voluit aut dar! 

id quod nocuit, id est id animai quod noxiam commisit, aut aestimationcm 

noxiae off'erre. 

Ulpianus fr. 14. § 3. D. de praescr. verb. (19. 5.) Si glans ex arbore tua in 

meum fundum cadat, eamque ego immisso pecore depascam, Aristo scribit non 

sibi occurrere legitimam actionem qua experiri possim; nam neque ex lege XH 

tabularum de pastu peeoris, quia non in tuo pascitur, neque de iiauperie, ncque 

de damni iniuriae agi posse. 

Cf. Festus V. Pauperies. Noxia. Inst IV. 9. pr. et TheophiL h. L

XXII DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. Vili. 8—13. 

fr. 8. Qui fruges excantassit. — neve alienami segetem pellexeris. ( • • 0 

Plinius Hist. Nat XXVIH, 2. § 10-17. Quid? Non et legum U^saium. m 

XII tabulis verba sunt: „Qui fruges excantassit." Et alibi: „Qui niaium Carmen 

incantassit." , >T 

Seneca Natur. Quaest IV. 7. Et apud nos in XH tabulis cavetui: Ne 

quis alienos fructus excantassit. Rudis adhuc antiquitas credebat ^ et attraili 

imbres cantibus et repelli; quorum nihil posse fieri tam palam est, rei, 

Servius ad Virgil. Eclog. VIIL 99. Magicis quibusdam artibus hoc hebat; 

unde est in XII tabulis: „Neve alienam segetem pellexeris." 

Augustinus de civit dei Vili. 19. Eo quod bac pestifera scelerataque 

doctrina fructus alieni in alias terras transferri perhibentur. Nonne in XII tabulis, 

id est Romanorum antiquissimis legibus. Cicero commemorai esse conscriptum, 

et ei qui hoc fecerit supplicium constitutum? 

pag. 120 not) 

(cf. Huschke Gaius 

fr. 9. De furto frugum noctu comtnisso. (VII. 4.) 

Plinius Hist. Nat. XVIII, 3, Frugem quidem aratro quaesitam fuitim noctu 

pavisse ac secuisse puberi XII tabulis capital erat, suspensumcpie Cereri neoari 

iubebant; gravius quam in homicidio conviotum; impubem Praetoris arbitratu 

verberaii, noxiamque duplione decerni, (of. Geli. XI. 18. § 8.) 

fr. 10. De eo rpui aedes acervumve frumenti combusserit. (VII. 6.) 

Gaius fr. 9. D. de incendio mina. (14. 2.) Qui aedes acervumve frumenti 

iuxta domum positum combusserit, vinctus verberatus igni neoari iubetur; si 

modo sciens prudensque id commiserit: si vero casu, id est negligentia, aut 

noxiam saroire iubetur, aut si minus idoneus sit, levius castigatur, 

fr. 11. .De arborum iniuria caesarum poena. (IL 11.) 

Plinius Hist. Natur, XVII, 1. Fuit et arborum cura legibus priscis; cantumque 

est XII tabulis, ut cpii iniuria cecidisset alienas lueret in singnlas aeris 

XXV. — Cf. Paul. fr. 1. 11. Gai fr. 2. 4. D. arbor. furt. caesar. (47. 7,) Paul, 

fr, 28. § 6. D. de iureiur. (12. 2.) et Gai Inst IV. 11. 

fr. 12. Si nex furtum faxit, si im occisit, iure caesus esto. (IL 4.) 

Macrobius Saturnal. I. 4. Non esse ab re puto hoc in loco id quoque admonere, 

quod Decemviri in XII tabulis inusitate ,,nox" prò noctu dixerunt, 

Verba haec sunt: Si nox furtum factum sit [faxsit], si im occisit, iure caesus esto. 

In quibus verbis id etiam notandum est, quod ab eo quod est is, non eum casu 

accusativo, sed im dixerunt, 

Gellius I. 8. Decemviri in XII tabulis nox prò noctu dixerunt 

Gellius XI. 18. § 7. Decemviri — eccidi permiserunt, si aut cum faceret 

furtum nox esset, aut interdiu telo se, oum prenderetur, defenderet 

Paulus in Collat. VH. 3. § 2. — Proinde si furem nocturnuni quem lex 

XII tabularum omnimodo permittit oocidere, aut diurnum quem aeque Lex permittit, 

sed ita demum, si se telo defendat; videamus an lege Aquilia teneatur, 

Pomponius dubitat nunc haec lex non sit in usu. 

Seneca Controvers. X. e. ult Lex quae nootumum furem occidi iubet, 

quoquomodo iubet, non de damnato tantum, sed de furo loquitm- 

Cf. Gai fr. 4, § 1, D. ad L. Aquil. (9. 2.) Paul. S. R. V. 24. § g. 

fi'. 13. Furem equi telo se defendil iure caesum videri. (II 8 ) 

Cicero prò Tullio XX. 47: Atque ille mihi legem de XH. tab. recitavit, 

quae permittit, ut furem koeat noctu oocidere, et luci, si se telo dofo„rlnt 

Cicero eod. XXL 50: Furem _ luce occidi vetant XH tabulae - nis se 

telo defendat, mquit; etiamsi cum telo venerit, nisi utetnr telo ô n ^ 

puguabit, non ocoides; quod si repugnat, endoplorato hoc est oonclnmnto" 

trausque 

ut ahqui 

datur 

audiant 

et 

et 

endoque 

conveniant 

plorcdo. 

îûeiamauu, 

Festus, 

Priscianus Sub 

Gramm. vos placo, VL VI. 18. in 9St 9S 

precibus, Ennius iu — XVI. id 

^ 

quod annalium ..^..ium 

supplico • Q/ 7,/.; ni- :, • i -i 

Dubitavi Mianno ,1-,-:/.„..,: potest _ fla+,iv _j , o\: inde, • pnrlnmic 1. utrum 1 ...... ntm-Mr. Lex . furem T _

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. Vili. 14—20. XXIIl 

aliter oocidere lex XII tabularum permisi!, quam si telo se defendat. Cf. citi. 

ad fr. 12. supra et Gai fr. 233. § 2. de V. S. (v. teìum.) 

Gai ad Ed. fr. 4. § 1. D. ad L. Aquil. (9. 2.): L. XII. Tabb. furem — interdiu 

deprehensum ita permittit oocidere, si is telo se defendat 

Gellius N. A. XI. 18. 6. Xviri tum demum occidi (furem) permiserunt, si aut 

cum faceret furtum, nox esset, aut interdiu telo se defenderet 

Cicero prò Milone 9. XII tabb. nocturnum furem quoque modo, diurnum 

autem, si se telo defenderet, interfici impune volueruut 

Ulp)ianu3 ad Ed. (Collat. II. 7. 3, 2.) furem nocturnum, quem L. XH tabb. 

omnimodo permittit occidere, aut diurnum quem aeque Lex permittit, sed ila 

demum, si se telo defendat 

I. Gothofredus legem restituere vult ita: Si se telo defensint, quiritato endoque 

plorato, sei im cdiquis cum clamore occisit, ioure caesus estod. 

fr. 14. De poena furti ìnanifesti. (IL 5—7.) 

Gellius XI. 18. § 8: Ex eeteris autem manifestis furibus liberos verberari 

addicique iusserunt (se. Decemviri) ei cui factum furtum esset, si modo id luci 

fecissent neque se telo defendissent: servos item furti manifesti prensos verberibus 

adfioi et e saxo praecipitari ; sed pueros impuberes Praetoris arbitratu 

verberaii voluerunt, noxamipie ab bis faetam saroiri. Cf. Gai. IH. 189. et Huschke, 

Gaius pag. 121. not 

fr. 15. De furto lance et licie concepto. (IL 9.) 

Gai. Inst. IH, 191. 192. (ibique citt.) Concepii et oblati (se. furti) poena 

ex lege XH. tabularum tripli est. — Praecepit (Lex), ut qui quaerere velit nudus 

quaerat, linteo 'fc/'; oinotus, lancem habens; cpii si quid invenerit, iubet id Lex 

furtum manifestum esse. Cf. ibid. Ili, 186. 187. 

l'r. 16. Si adorai furto guod nec manifestum escit \duplione damnum decidilo.] 

(IL 10.) 

Gai Inst III. 190. Nec manifesti furti poena per legem XII tabularum 

dupli inrogatur. 

Festus V. Nec, coniunctionem grammatici fere dicunt esse disiunctivam —; 

eum si diligentius inspioiatur, intelligi possit eam positam esse ab antiquis prò 

non; ut et in XII est: „Si adorai furto quod nec manifestum escit." (Miill. 

p. 162.) 

Gellius XI. 18. § 15. Aliis deinde furtis omnibus, quae neo manifesta appellantur, 

poenam imposuerunt dupli (se. Decemviri). 

Cato de B,. R. Praef. 1. (cit. ad fragm. 18. infra.) 

Adorare, apud antiquos significat agere. (Paul. Diac. ex Pesto p. 19.) 

fr. 17. Des furtiva ne usucapicUur. (IL lo.) 

vid. Gai.. IL 45. 49. Inst IL 6. § 2. 3. lulian. fr. 33. D. de usucap. 41. 3. 

fr. 18. De unciario foenore. (IH. 2.) 

Tacitus Annal. VI. 16. Nam primo XII tabulis sanctum, ne quis unciario 

foenore amplius exerceret. 

Cato de E. E, praef. 1. Maiores ncstri sic habuerunt, itaque in Legibus 

posuerunt, furem dupli damnari, foeneratorem quadrupli. (CL Gai IV. 23. Huschke 

Nexum p. 116 sciq,) 

fr. 19. Dupjli condemnalio ex causa deposili. (IH. 1.) 

Pauli S. E. IL 12. § 11. (ex Collat. X. 7.) Ex eausa depositi lege XII tabularum 

in duplum actio datur. (cf Gai IV. 9. Eudorff' Zeitschr. fiir gescb, E. 

XIV. p. 461 sqq. Muther Sequestration § 20.) 

fr. 20. De tutore suspeclo, et de condemnatione in duplum. (VII. 16.) 

Ulpianus fr. 1. § 2. D. de susp. tut. (26. 10.) et Inst I. 26. pr. : Sciendum 

est snspect! crimen e lege XII tabularum desoendere. 

Tryphoninus fr. 55 § 1. D. de administr. et per. (26. 7,) Sed si ipsi 

tutores rem pupilli furati suut, videamus an ea actione quae proponitur ex lege 

XH tabularum adversus tutorem in duplum singuli iu solidum teneantur? 

Ciò. de offio. IU. 15. § 61, Atque iste dolus malus et legibus erat vindioatus, 

ut tutela XII tabulis et ciroumsoriptio adolescentium Lege Laetoria eto.

XXIV DUODECIM TABULARUM FRAGMEKTA, Vili. 21-27. IX. 1. 2- 

fr. 21. Patronus si clienti fraudem fecerit sacer esto. (VII. 17.) 

Servius ad Virgil. Aeneid. VL 609. Ex lego X 1 tabuhu^m _ vemt^,^.iu 

quibus scriptum est: „Patronus si clienti fraudem tecent,sacet,^ ^ ^^^^^^ 

clientes quasi colentes sunt, patrom quasi patres; tantum est enei 

filium fallerò. Cf. Mommsen Forschungen I 384. ^ . r.^,;,,,,,, 

fr. 22. Qui se sierit testarier kbripeasve fueril, ni testimonium lauatui, 

inprebus inleslabilisgue esto. (VII. 11.) . . . 

Gellius XV. 13. § 11, Ex iisdem tabulis id quoque est: Qui se Bieut testarier 

Ubripensve fuerit, ni testimonium fariatur, {fatiat-ur Schoell pag. J-.j mprobus 

intestabilisque esto. TT A J- • i 

Gellius VII. (VI.) 7. § 2. Et Taraciam quidem virginem Vestale luisse lex 

Horatia testis est, quae supra ea ad populum lata. Qua leige ei plurimi honores 

fìunt, inter quos ius quoque testimonii dioendi tribuitur, testabilisque una 

omnium feminarum ut sit, datur, Id verbum est legis ipsius Horatiae. Contrarium 

est in Xll tabulis scriptum: „Inprobus intestabilisque esto." 

CL Inst II. 10. pr. Gai fr. 26. D. qui testamenta fac. poss. (28. 6.) 

fr. 23. De poena falsi testimonii. (VII. 12.) 

Gellius XX. 1. § 53. An putas, — si non illa etiam ex XII tabulis de testimoniis 

falsis poena abolevisset, et si nunc quoque, ut antea, qui falsum testimonium 

dixisse convictus esset, e saxo Tarpeio deiiceretur, mentituros fuisse prò 

testimonio tam multos quam videmus V 

Cicero de offic. IH. 31. § 111. Nulluni enim vinculum ad adstringendam 

fidem iureiurando maiores arctius esse voluerunt. Id indieant leges in XII tabulis. 

fr. 24. De homicidio. (VII. 13.) 

Cicero prò Tullio. XXI. 51. Quis est, cui magis ignosci conveniat, quoniam 

me ad Xll Tabb. revocas, quam si quis cpiem imprudeus ocoiderit? — 

Tamen huiusoe rei veniam maiores non dederunt; nam lex est in XII Tabb,; 

si telum manu fugit magis quam iecit. 

Cicero de Oratore 111. 39. 158: Nonnumquam brevitas translatione conficitur, 

ut illud: si — fugit. 

Cicero Topic. XVII.: lacere telum voluntatis est, ferire quem nolueris, fortunae; 

ex quo aries subicitur ille in vestris actionibus, si telum manu fugit, 

magis quam iecit. 

Cf. Festum v. Subici. Subigere. 

fr. 25. De malo veneno. (VIL 14.) 

Gaius libro IV ad L. XII Tab. fr. 236. pr. de V. S. Qui venenum dicit 

adiicere debet, utrum malum an bonum; nam et medicamenta veuena sunt. 

fr. 26. Ne quis i?i urbe coetus noclurnos agitel. (IX. 6.) 

Porcius Latro Declamai, in Catilinam e, 19, Primum XII tabulis cautum. 

esse oognoscimus, ne quis in urbe coetus noclurnos agitaret, 

l'r. 27. Ft sodalibus legem sibi ferre liceat. (Vili. 2.) 

Gaius libro IV. ad L. XIL Tab. fr, 4, D. de collegiis. (47. 22.) Sodales 

sunt qui eiusdem collegii sunt, quam Graeci IxaigCav vocant, His autem potestatem 

facit Lex pactionem quam velini sibi ferre, dum ne quid ex public» 

lege corrumpant Sed haec lex videtur ex lege Solonis translata esse, rei. 

TABULA IX. 

fr. 1. Privilegia ne inroganlo. (XI. 1.) 

li'. 2. De caprìte civis, nisi per maximum comitiitm, ne ferunlu. (IX. 4.) 

Cicero prò domo o. 17. Vetant XII tabulae leges privis hominibus irrogari 

(Non sunt enim generalia lussa, neque de universis oivibus sed do singuks 

concepta; quocirca privilegia potius vocari debent, quia veteres priva 

dixerunt quae nos singula dicimus. Geli. X. 20. § 4.) ^ 

Cicero de Legg. IH. 19. § 44, Tum leges praeelarissimae de XII tabulis 

translatae duae: quarum altera privilegia toUit, altera de capite civis roo-ari 

nisi maximo comitiatu, vetat Et nondum natis seditiosis Tribunis pleh'^"' e

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA, IX. 3—6. X. 1—4. XXV 

cogitatig quidem, admirandum tantum maiores in posterum providisse; in privos 

bomines leges ferri noluerunt; id est enim privilegium; quo quid est iniustius? 

cum legis haec vis, sit scitum et iussum in omnes. Ferri de singulis, nisi centuriatis 

comitiis, noluerunt: descriptus enim populus censu, ordinibus, aetatibus, 

jilus adbibet ad suffragium cousilii quam fuse in tribus convocatus. 

Cicero prò Sestio e. 30. 8 65. Cur, cum de capite civis (non disputo ouiusmodi 

civis) et de bonis proscriptio ferretur, oum et saoratis legibus et XII tabulis 

sanoitum esset, ut neque privilegium irrogar! liceret, neque de capite nisi 

comitiis centuriatis rogar!, rei. 

(Cicero de Legg. III. 4. § 11. has leges proponit: Privilegia ne irroganto; de 

capite civis, nisi per maximum comitiatnm — ne ferunto.) 

Cicero de Republ. IL 31. § 64, ab omni iudicio poenaciue provocali licere 

indieant XII tabulae compluribus legibus. 

Cicero ibid. e. 36. § 61. — quod se legem iUam praeclaram negiecturum 

negaret, cpiae de capite civis romani, nisi comitiis centuriatis, statui vetaret 

fr. 3. Ne iudex arbìierve ob rem iudicandam pecuniam accipiat. (IX. 3.) 

Gellius XX. 1. § 7. Dare autem scriptum esse in istis Legibus (so. XII tab.) 

quid existimari potest? nisi duram esse legem putas quae iudicem arbitrumve 

iure datum qui ob rem diceudam [iudicandam? Huschke Gaius 131 sq.] pecuniam 

accepisse convictus est capite punitur etc, 

fr. 4. De quaestoribus parricida et de provocalione. (IX. 4.) 

Pomponius fr. 2.^ § 23. D. de origine iuris. (1. 2.) Quaestores parricidi!, 

ctuorum etiam meminit lex XII tabularuni, Cf, Cicero de Rep, IL 31. (cit. ad 

IX. 2.) Festus V. Parrici. Quaestores (ad Vili. 24.) 

fr. 5. De eo epui hostem concitaverit quive civem hosli Iradiderit. (IX. 7.) 

Marcianus fr. 3. pr. D. ad L. Inliam maiest (48. 4.) Lex XII tabularum 

iubet eum qui hostem concitaverit, quive civem hosti tradiderit, capite puniri, 

fr. 6. Ne indemnalus interftciatur. 

Salv. de Gubern. Dei Vili. 6. Interfici... indemnatum quemcumque hominem 

etiam XII tabularum decreta vetuerunt 

Cicero in Pisonem XIII,. indemnati civis — proscriptio. Coli. Cic. prò 

domo IV. 9. fr. 9. D. qui test, fac. p. (28. 1.) CL Schoek p. 68, qui hunc locum 

ad homioidium trahere vult. 

TABULA X. 

fr. 1. Hominem nierluum in urbe ne sepekle neve urite. (X. 2.) 

Cicero de Legg. IL 23. § 58: Sed quaero quidnam sit in legibus. — Sed 

ea non tam ad religionem spectant, quam ad ius sepulcrorum. „Hominem mortuum," 

inquit Lex in XII, in urbe ne sepelito, neve urito": credo vel propter 

ignis periculum. Quod autem addii: „neve urito," indicai, non qui uratur sepeliri, 

sed qui humetur. (Totum huius tabulae argnmentum tractat Cicero de 

Legg. IL 0. 23. 24. cL Zeitschr. fiir Oesch. E.Wiss. XI, 38—42.) 

fr. 2. Hoc plus ne facile. Regum ascea ne pelile. (X. 4. 5.) 

Cicero de Legib. IL 23. § 69, Iam cetera in XII minuendi sunt sumtus, 

lamentationiscjûe funeris, translata de Solonis fere legibus. „Hoo plus," etc. 

(cL citt. ad fr. 3 sq.) 

ir. 3. 4. IMukeres genas ne radunto, neve lessum funeris ergo kabenlo; 

et de funerum sumtu. (X. 6. 7.) 

Cicero de Legg. IL 23. § 59. Exteiiualo igitur sumptu, tribus riciniis, et 

tunioula purpurae, et decem tibioinibus toUit (lex XII T.) etiam lamentationem : 

mulieres genas ne radunto, neve lessum funeris ergo habento. — L. Aelius: 

lessum quasi lugubrem eiulationem, ut vox ipsa significai: quod eo magis indico 

veruni esse, quia lex Solonis id ipsum vetat 

Cicero de Legg. IL 25. § 64. Nam de tribus riciniis, et pleraque illa, Solonis 

sunt; de lamentis vero expressa verbis sunt: „Mulieres genas ne radunto, 

neve lessum funeris ergo habento." 

GrNKisT INSTITUTIONES. b"^''

XXVI DUODECIM TABUEARUM FRAGMENTA. X. 5—11. 

Festus V. Recinium, omne vestimentum quadratum, ii qui .^gj-g^^^jj^' 

tati sunt esse dixerunt. Verrius: togam cûa mulieres utebantur, 1 

davo purpureo. (Miill. p. 274.) ., lappavo 

Festus V. Radere, genas vetitum est in lege XH, id est unguibus lacerale 

malas, (Miill. 273.) , • . 

Plinius Hist. Nat. XI. 37. Infra oculos malae homini tantum, quas prisci 

genas vocabant; XII tabularum interdicto radi a feminis eas vetantes, 

Servius ad Virgil, Aeneid, XIL 606. Moris fuit apud veteres ut ante 

rogos regum humanus sanguis effunderetuv, vel captivorum, vel gla,aiatorum; 

quorum si forte copia non fuisset, laniantes genas suum effundebant cruoreni, 

ut rogis Ula imago restitueretur. Tamen sciendum cautum lege XII tabularum, 

ne mulieres carperent faoiem, his verbis: „Mulier faciem ne carpito." 

Cicero Tuscul. 11. 23. § 55. Eiulatus ne mulieri quidem (concessus); et hic 

nimirum est lessus quem XII tabulae in funeribus adhiberi vetuerunt. 

fr. 5. Homini mortuo ne ossa legito, guo post funus faciat. (X. 8.) 

Cicero de Legg, li, 24. § 60: Cetera item funebria quibus luctus augetur 

XII sustulerunt: homini, inquit, mortuo ne ossa legito, quo post funus faciat, 

Excipit bellioam peregrinamque mortem. 

fr. 6. De unclura, circumpjolalione, respersione, coronis. (X. 9. 10.) 

Cicero de Legg. II. 24. § 60: Plaeo praeterea sunt in Legibus de unclura; 

quae servilis unctnra toUitur, omnisque cireumpotatio. — Ne sumptuosa respersio, 

ne longae coronae, nec acerrae praetereantur [al. praeferantur]. 

Pestus V. Murrata pollone, usos antiquos indicio est, quod etiam nunc 

Aediles per supplicationes Dis addunt ad pluviiiaria, et quod XII tabulis cavetur, 

ne mortuo indatur, ut ait Varrò in Antiquitatum Libro I. (Miill. p. 158.) 

Plinius Hist, Nat. XIV. 2: Numae regis Pcstumia Lex est: „Vino rogum 

ne respergito." 

fr. 7. Qui corenam parli ipse, pecuniave eius, virtufisve ergo arduiter ei. 

(X. 11.) 

Plinius Hist, Nat. XXI. 3. Inde illa XII tabularum lex: qui coronam parit 

ipse, pecuniave eius, virtutis»e ergo arduitor ei. (cf. Schoell 155, Mommsen 

Staatsr. I. 143,) Quam servi equive meruissent, pecunia partam lege dici nemo 

dubitavit. Quis ergo honos? ut ipsi mortuo parentibusque eius, dum intus positus 

esset, forisve ferretur, ,s!ne fraude esset imposita. 

Cicero de Legg. IL 24. § 60. Illa iam significatio est, laudis ornamenta 

ad mortuos pertinere, quod coronam virtute jiartam et ei qui peperisset, et eius 

parenti, sine fraude esse Lex impositam iubet 

fr. 8. Ne wii plura funera fiant, neve ledi plures sternantur. (X. 12.) 

Cicero de Legg. II. 24, § 60. Ut uni plura flerent, lectique plures sternerentur: 

id quoque ne fieret Lege sanctum est. 

fr. 9. Neve aurum addito, cui auro denles iuncti escunt, ast im cum ilio 

sepeliel urelve se fraude esto. (X. 13.) 

Cicero de Legg. IL 24. § 00. Qua in Lege cum esset: „Neve aurnm addito;" 

quam fiumane excipit altera lex: „Quoi auro dentes iuncti escunt, ast 

im cum ilio sepeliet uretve se fraude esto." 

fr. 10. Cicero Ne de rogum Legg. buslumve IL 24. § 61. novum Duae propius sunt praeterea LX pedes leges de a dici sepulcris a tur aedes qua- 

alienas. im altera (X. privatorum 14.) aedificiis, altera ipsis sepulcris cavet. Nam quod roAim 

buslumve novum vetat propius LX pedes adici aedes alienas invito domino 

incendium veretur acerbum. (cf fr. 3. D. de mortuo inferendo. 11. 8 ) ' 

fr. 11. Ne forum (sepulcri) buslumve usucapiatnr. (X. 15.) 

Cicero de Legg. IL 24. § 61. Quod autem forum, id est vestibubim qp 

pulcri, bustumve usucapì vetat (so. lex XII), tuetur ius sepulcrorum 

Festus V. Forum, sex modis intellegitur. — Quarto, cum id forum f ' 

appellabant, quod nunc vestibulum sepulci-i dici solet (MfJll. p 84 \ ^"1"^ 

Festus V. Bustum, proprie dicitur locus in quo mortuus est combnst

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. XI. 1—3. XII. 1—3. XXVII 

sepultus, dicitm-que bustum quasi bene ustum; ubi vero combustus quis tantummodo, 

alibi vero est sepultus, is loous ab urendo ustrinà vocatur; sed modo 

busta sepulora vocamus. (Miill. p. 32.) 

TABULA XL 

fr. 1. Ne patribus cum. plebe conubium sit. (XL 2.) 

Livius IV. 4. Hoc ipsum, ne connubium patribus cum plebe esset, non Decemviri 

tulerunt? 

Dionysius Halic. X. 60. OC dì IISQI xòv "ATITCIOV xovg Xoiitovg ovyyQKìpavxsg 

vómovg èv Sélxoi.s Sval, KUÌ xa-óxag xcàg TIQÓXSQOV l'gsvsx&Eiaaig ngoasS-T]- 

%av — Iv alg '/.al oSs ò rófiog jjr, „fif; à^stvca xoig naxQi-Atoig Ttqog TOWS Sr]poxLv.ovg 

STCi.yay.iag Bvvatpai." [Sed Appius eiusque oollegae, cum reliquas leges 

in duabus Tabuks scripsissent, has quoque illis decem prioribus addiderunt; in 

quibus haec quoque lex erat: „Ne patriciis oonubia cum plebeiis contrabere 

liceret."] 

Cicero de Eep. IL 36. 37: Qui decemviri duabus tabulis iniquamm legum 

additis, quibus etiam quae disiunctis populis tribù! solent oonubia, haec illi ut 

ne plebei oum patribus essent inhumanissima lege sanxerunt; quae postea plebeisoito 

Ca,nuleio abrogata est. Cf. Gai ad L. X[I Tab. fr. 238 pr. D. de V. S. 

fr. 2. De intercalando. 

Macrob. Saturn. I. 13. § 21: Tuditanus refert, X viros cûi decem tabulis 

duas addiderunt, de intercalando populum rogasse. Cassius eosdem scribit 

auotores. Cf. Mommsen, E, Chronolog. 31. 210), 

fr. 3. De diebus faslis et nefaslis. 

Cicero ad Attic. VI. I. § 8. E quibus (libris de republ.) unum i(itoQiv.óv 

requiris de Cu. Flavio, Ille vero ante decemviros non fuit. — Quid ergo profecit, 

quod protulit fastos? Occultatam putant quodam tempore istam tabulam, 

ut dies agendi peterentur a pauois. (CL Mommsen, Chronol. 31, 210., qui h. 1. 

calendarium adiectis dierum fastorum nefastorumque notis propositum fuisse 

censet) 

TABULA XIL 

fr. 1. De pignoris capione adversus eum qui hostiam emit etc. (XII. 1.) 

vid. Gai IV. 28. (oL Huschke, Nexum p. 204.) Gai fr. 238. § 2, D. de V. S. 

fr. 2. Si servus furtum faxit noxiamve noxit, noxae dedendum esse. (XII. 4..) 

Ulpianus fr. 2. § 1. D. de noxal. act (9. 4.) In lege antiqua (scil, XII tati,), 

si servus sciente domino furtum fecit, vel aliam noxam commisit, servi nomine 

actio est noxalis, nec dominus suo nomine tenetur. — Sed si placcai, quod lulianus 

libro LXXXVI scribit: „Si servus furtum faxit, noxiamve nocuit," [noxit, 

Sohoell 96] etiam ad posteriores leges pertinere, poterit dici etiam servi nomine 

cum domino agi posse noxali iudicio, rei. 

Pestus V. Noxia, ut Servius Sulpicius Vmfus ait, damnum significat, apud 

poetas autem et oratores ponitur prò culpa, At noxa peccatum, aut prò peccato 

poenam, ut Altius. — Item cum Lex iubet noxae dedere, prò peccato dedi 

iubet, (MiilL 174.) 

Gaius libro VL ad L. XU Tab. fr, 238. § 3, de V. S.: Noxiae appellatione 

omne delictum continetur. Cf. Gai IV. 76. Marceli, fv. 5. D. si familia furtum. 

(47. 6.) Pomp. fr. 56. de 0. et A. (44. 7.) 

fr. 3. Si vindiciam falsam tiikt, si vekt is ter arbitros tres dato; eorum 

arbitrio fructus duplione damnum decidito. (XII. 3.) 

Pestus V. Vindiciae appellantur res eae de cpiibus controversia est — ut 

in XII: Si vindiciam f. (ut supra verba dedimus ex Miill. pag, 376), Quae Cuiacius 

observ. V. 21 ita interpretatus est: Si vindiciam falsam tulit, rei sive litis 

arbitros tres dato, eor. arb. fi-uctus dupl. damn. decidito. — Miiller (p. 378 not.) 

ita: Si vind. fals. tulit, silitis et vindieiarum. Praetor arb. HI. dato, eorum arbitrio 

possessor (sive reu.s) fr. dupl. damn. decidito.

XXVIII DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. XII. 4—6. 

Gaius libro VL ad L. Xll Tab. fr. 19. D. de usuiis (22. !•)= Videamus an 

in omnibus rebus petitis in fructus quoque condemnatur possessor. e . • [. 

fr. 9. § 6. D. ad exhib. (10. 4.) . . . . . 

Theod. Cod. IV. 19. e. 1. — Quod a nobis exemplo aequabik ex luns prisci 

est formulis introductum, ut, quia malae fide! possessores iu fi-uctus duplos conveniuntur, 

aeque malae fidei debitores simile damni periculum persequatui. 

fr. 4. jYe res litigiosa in sacrum dedicetur. (XH. 2.) 

Gaius libro VL ad L, XII Tab. fr. 3, D. de litigiosis. (44. 6.)^ Rem de 

qua controversia est prohibemur in sacrum dedicare; alioquin dupli poenam 

patimur. 

fr. 5. Quod postremum populus iussit id, ius ratum esse. (XI. 1.) 

Livius VII. 17. In secundo interregno orla contentio est, quod. duo patricii 

Consules oreabantur; interoedentibusque tribunis interrex Fabius aiebat: in Xll 

tabulis legem esse, ut quodcuuque postremum poiiulus iussisset, id ius ratumque 

esset; iussum populi et suffragia esse. 

Livius IX. 34. Nemo eorum [Censorum] XII tabulas legit? nemo id ius esse 

quod postremo populus iussisset scivit? Imo vero omnes sciverunt; et ideo 

Aemiliae potius legi paruerunt, quam illi antiquae cpia primum Ceusores creati 

erant, quia hanc postremam iusserat populus; et cûia, ubi dua,e contrariae leges 

sunt, semper antiquae obrogat nova. 

[Appendicela incertae sedis fragmentorum addii Schoell p, 163. comprehendens 

bos locos: Pesti v. Nancitor. Quando. Sub vos placo. Fonati 

ad Tarent Bunuch. HI. 3. § 9. Ciceronis de Eep. IL 31. de offic. 

HI. 31. Plinii Hist. nat VII. 60. 212. Gai I. 122. Gai fr. 237. 238 

D. de Verb. Sign. (50. 16.) Sidon. Apoìl. epist. Vili. 6.]

GAI ET lUSTTNIANI 

II^STITUTIONIIM 

SYNOPSIS. 

(Ì-NETST INSTITUTIONES. 1

INSTITUTIONUM D. lUSTINIANI 

PHOOEMIUM. 

IN NOMINE DOMINI NOSTEI lESU CHRISTL 

IMPERATOK CAESAK PLAVIUS lUSTINIANDS ALAMANNICUS GOTHICUS FEANCICUS 

CIEEMAMCUS ANTICUS ALANICUS VANDALICUS APKICANUS PIUS FELIX INCLYTUS 

VICTOR AC THIUMPHATOR SEMPER AUGUSTUS OUPIDAE LEGUM IUVENTUTI. 

Imperatoriam maiestatem non solum armis deceratam, sed etiam legibus 

oportet esse armatam, ut utrumgue tempus et belloriim et pacis recle possit 

gukernari, et Princeps Remanus victor exislat non solum in hostilibus proeliis, 

sed etiam per legitimos tramites calomniantium iniguilales expelleos, et 

fiat tam iuris religiosissimus, guam viclis koslibus triumphator. 

§ 1. Quorum iilramque viam cum summis vigiliis et siimma provideulia, 

annuente Dee, pcrfecimus. Et bellicos quidem sudores nostros barbaricae 

genles sub iuga nostra deductae cegnoscunl, et tam Africa gnam aliae innumerosae 

provinciae post tanta temporum spalla nostris victoriis a caelesli 

numine praestitis iterum dicionì Remanae nostroque additae imperio proteslantur. 

Omnes vero popuk legibus iam [al. vel] a nobis promulgatis 

vel [al. quam] composilis regunlur. (§ 2.) Et cum sacralissimas censtilutiones 

anlea confusas in luciilenlam ereximus consonanliam, lune nostram 

extendimus curam et ad immensa prudentiae veteris volumina, et opus desperalum 

guasi per medium prefimdum eunles cadesti favore iam adimplevimus. 

(§ 3.) Cumque kec Deo propilio peraclum est, Triboniaoo, viro magnifico, 

Magistre et Exquaestore sacri palatii nostri, nec non Tbeopliilo et Dorollieo, 

viris ilkistribus, Antecessoribus, quorum omnium sollertiam et legum scieoliam 

et circa nostras iussiones fidem iam ex muilis rerum argumentis accepimuS; 

convocalis speciakler mandavimus, ut nostra auctoritate eostrisgue 

suasionibus componant institutiones: ut kceal vobis prima legum ciinabula 

1*

non ab antiquis fabulis discere, sed ab Imperiali splendore appe , 

lam aures quam animae vestrae nibil inutile nihilgue perpeiai i , 

sed guod in ipsis rerum obtinet argumentis accipiant: et quot n 1 

tempore vix post quadriennium prioribus centingebat, ut tunc constitulienes 

ìmperatorias legerent, koc vos a primordio ingrediamini, digni tante konore 

lantaque reperti felicitate, ut et inilium vobis et finis legum eruditiems a 

voce Principali procedat. (§ 4.) Igitur post libres ciuinquaginta digestorum 

seu pandectarum in gues omne ius antigimm colla tum est, guos per eundem 

virum excelsum Tribenianum nec non celeros viros ilkistres et facundissimos 

confecimus, in kos quatuor libres easdem institutiones partiri 

iussimus, ut sint totius legitimae scientiae prima elementa, (§ 5.) in quibus 

breviter exposkum est, et quod antea obtinebat, et quod postea desuetudine 

inumbralum ab Imperiali remedio illuminalum est (§ 6.) Quas ex 

omnibus antiguorum institutionibus, et praecipue ex commentariis Gau nostri 

tam institutionum quam rerum cottidianarum, akisgue multis commentariis 

compesitas, cum tres praedicti viri prudentes nobis ebtulerunt, et legimus 

et cognevimus, et plenissimum nostrarum constitutionum rebur eis accommodavimus. 

§ 7. Summa itaque epe et alacri studio kas leges nostras accipite, et 

vosmet ipsos sic eruditos estendile, ut spes vos pulclierrima foveat, loto 

legitimo opere perfecto, posse etiam nostram rcmpublicam in partibus eius 

vobis credendis gubernare [al. gubernari]. 

Data undecime calendas decembrcs, Conslanlinepek, Domino nostro 

lusliniano perpetuo Augusto lerlium Consulc.

INSTITUTIONUM 

GAI COMMENTARIUS I. D. lUSTINIANI LIBER I. 

Tit. I. DE lUSTITIA ET IURE. 

1) es Ulp. fr. 10. D. de iust ot i. ' ^lustltia cst constaus ct perpetua veluntas ius 

suum cuique tribuens [al. lribue?id.i]. 

L') ex Ulp. fr, 10, cit, § 1. ^lurisprudentia est divinarum atque Inimanarum 

rerum notitia, insti atgue iniusli scientia. 

§ 2. His generakter cognitis, et incipientibus 

nobis expenere iura populi Romani, ita maxime 

videntur posse tradì cemmedissime, si prime levi 

ac simplici, post deinde dikgentissima atgue exactissima 

interpretatione singula tradantur. aliogui, 

si statini ab initio rudem adkuc et inflrmum 

animum studiosi multitudine ac varietale rerum 

oneraverimus: duorum alterum, aut deserterem 

studiorum efficiemus, ani cnm magno labore eius, 

saepe etiam cum diffidentia guae plerumgue iuvenes 

avertit, serius ad id perducemus ad guod 

levioro [al. leniore] via ductus sine magne labore 

et sine ulla diffidentia maturius perduci potuisset. 

.3) ex Ulp, fr, 10. cit, § 3. ^lurls pracccpta sunt liaee: kenestc vivere, 

alterum nen laedere, suum cuigue tribuere. 

i) ex Ulp, fr, 1, § 2, D. coi** § 4. *Huius studll duac sunt positienes, pubkciim 

et privatum. publicum ius est, guod ad 

statum rei Remanae special; privatum, guod ad 

singulerum uliklatem pertinet. Dicendum est igitur 

de iure privato, guod IripeFtitum est: collectum 

est enim ex naturakbus praeceplis, aut 

genlium, aut civilibus. 

*) Ulpianus libro I. Regularum: lustitia est constans et perpetua voluntas ius 

suum cuique Iribuendi. luì-is praecepta haec sunt: honestc vivere, alterum non 

laedere, suum cuique tribuere. lurisprudentia est divinarum atque humanarum 

rerum notitia, insti atque iniusli scientia. fr. 10. D. de iustitia et iure (I. 1). 

•'•*) Ulpianus libro I. Institutionum : Huius studii duae sunt positiones, publicum 

et privatum. Publicum est, quod ad statum rei Bomanae special, privatum, 

quod ad singidorum utilitatem; sunt enim epuaedam publice utilia, quaedam^ privatim. 

Publicum ius in sacris, in sacerdotìbus, in magistratibus consistit. ^ Privatum ius 

tripertitum est; collectum enim est ex naturalibus praeceplis, aut.geiUium, aut civilibus. 

fr. 1. § 2. D. de iustitia et iure (I. 1),

6 GAI I. § 1. IUST. I. 2. pr. § 1. 2. 

Tit. n. DB IURE NATURALI, GBNTIUM ET CIVILI. 

1) e-1 Ulp, fr 1, § 3, D, do iust. ct i.* ilus naturale est, guod natora omnia ammalia 

docuit nam ius istud non kumani generis proprium 

est, sed omnium aniraakum guae m caelo, 

guae in terra, guae in mari nascuntur. bine descendit 

maris atque feminae coniugano [al. coniunctio] 

quam nos matrimonium appeUamus; bine 

liberorum proereatio et educatio. videmus etenim 

celerà quoque animaka istius iuris perilia censeri. 

DE IURE CIVILI ET NATURjLi. § 1. lus autem CÌVÌIC, vel gentiiim 

§ 1. ** Ot7mes populi qui legibus ita dividitur. omnes popuk qui legiet 

moribus regunlur parlim suo bus et moribus regunlur parlim .suo 

proprio, partim communi omnium proprie, parlim communi omnium holiominum 

iure uluntur: nam quod minum iure utuntur: nam quod quisqiiis(.[m 

populus ipse sibi ius con- gue populus ipse sibi ius constituit, id 

stituit, id ipsius proprium est veca- ipsius proprium civitalis est, vocaturlurgue 

ius civile, quasi ius proprium que ius civile, quasi ius proprium ipsius 

civitalis; quod vere naturaks ratio civilatis; quod vero naluraks ratio ininter 

omnes kemines constituit, id ter omnes kemines constituit, id apud 

apud omnes popules peraeque custe- omnes populos peraegue custoditur voditur 

vocaturgue ius gentium, guasi caturgue ius gentium, guasi guo iure 

quo iure omnes genles utuntur. Po- omnes genles utuntur. Et populus itapukis 

itaque Romanus partim sue que Romanus partim sue proprio, parproprio, 

pai'tim communi omnium tim communi omnium kominum iure 

komimim iure utitMr. quae singula utitur. guae singula guaita sunt, suis 

gualia sint, suis lecis propenemus. locis proponemus. (§ 2.) Sed ius quidem 

civile ex unaguague cìvitate appellatur, veduti 

Atkeniensium. Nam si quis velit Solonis vel 

Draconis leges appellare ius civile Atheiiiensium, 

non erraverit. sic enim et ius que populus Romanus 

utitur kis civile Romanorum appellamus; 

*) Ulpianus libro I. Institutionum: Ius naturale est, quod natura, omnia animalia 

docuit; nam ius istud non liumani generis proprium est, sed omnium animalium 

quae in terra, quae in mari nascuntur, avium qtwque commune est. Hinc 

descendit maris atcque feminae coniunctio quam nos matrimonium vocamus, Mnc liberorum 

pirocreatio, hinc educatio; videmus etenim cetera quoqtie ammalia, feras etiam 

istius iuris peritia censeri. fr. 1. § 3. D. de iust. et iure (I. 1). Eandem notioneni 

iuris naturalis exhibet Ulp. fr. 1. § 4 (not. ** sequ.) fr. 6. D. eod • of Tryiihon 

fr. 31. pr. D. depos. (16. 3.) fr, 64 D. de cond. iudeb. (12. 6). •' • J 

**) Gai § 1. ita supplenda est e fr, 9. D. de iust et iure (I. 1.) . Gai. libro I. 

Institutionum: Omnes populi qui legibus et moribus reguntur partim"suo'proprio 

partim comm.uni omnium hominum iure utuntur. Nam quod quisque populus iv^'e 

sibi i-US constituit, id ipsius proprium civitatis est vocaturerue ius dm'?/ i,,r,c; À 

pnum ipsius civitalis; quod vero naturalis ratto mter omnes hom.ines constituit id 

apud om.nes peraeeque custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omne^ rientes 

utuntur." Cuius iuris exempla habemus in Gai 1 156. 189. II «5 co „„ ifi no 

132 sq. 154. 194. cf Inst h. t § 2. 11. IL 1. § 11. 12. ~ Ulpianus fr i' S A p 

eod. ius gentium et naturale ita distinguit: Ius gentium est, quo qentes 7 ' 

uluntur; quod a naturali recedere facile intelligere licei; quia iUucl omn 1^"^^^"^^ 

malibus, hoc solis tiominibus inter se commune sit. uious ani-

GAI I. § 2 — 4. IUST. L 2. § 3 — 5. 7 

vel ius Quirilium, quo Quirites utuntur: Romani 

enim a Quirino Quirites appellantur. Sed guetiens 

non addimus, cuius sit civitatis, nostrum ius signlficamus: 

siculi cum peétam dicimus, nec addimus 

nomen, subaudilur apud Graeces egregius Ileme- 

1) cf fr. 1—6, D, de iust. ot lur, rus, apud nos Vei'gilius. Ius autem gentium^ omni 

Immane generi commune est. Nam usu exigente 

el kumanis necessilalibus, genles kumanae [iura] 

guaedam sibi constituerunt. bella etenim orla sunl 

et caplivilates seculae el servilutes guae sunt iuri 

naturali contraria: iure enim naturali ab initio 

omnes bomines liberi nascebantur. Ex koc iure 

gentium et omnes paene centractus introducli 

sunt, ul emptio venditio, lecatie cenductio, societas, 

depesitum, mutuum, et alii innumerabiles. 

§ 2. * Constant autem iura § o. Censtat autem ius nostrum aut ex 

Populi Romani ex legibus, pie- scriplo, aut ex non [al. ime] scripto: ut apud 

biscitis, senaluscensultis, con- Graeces, tmv vóâv et fisv syyQctcpoi., ot 

slitulionibus Principum, edictis de ayQKcpoi,. Scriptum ius est lex, plebiscita, 

eorum gui ius edicendi kabent, senatusconsulla, Principum piacila, magislraresponsis 

prudentium. tuum edicta, responsa prudentium. 

§ 3. "Lex est quod populus iubet § 4. Lex est guod populus Remaalgue 

constituit. Plebiscitum est nus, senatorio magislratu interrogante 

quod plebs iubet atgue constituit. voluti Consule, constituebat.'^ Plebiplebs 

autem a populo ee distai, guod scitum est quod plebs, plebeio magipopuk 

appellatione universi cives si- stratu interrogante voluti Tribuno, 

gniflcantur, cennumeratis eliam pa- constituebat. Plebs autem a populo 

Iriciis; plebis autem appellatione sine eo differì, que species a genere, nam 

patriciis celeri cives significantur. appellatione populi universi cives si- 

Undc okm patricii dicebant plebisci- gnificantur, cennumeratis etiam palis 

se nen teneri, quia sine aucteri- trìciis et senatoribus; plebis autem 

tale eorum facta essent. sed postea appellatione sine patriciis el senalex 

Ilorlensia lata est, gua cautum toribus. celeri cives significantur. 

est ut plebiscita universum populum sed et plebiscita lege Hortensia lata 

tenerent. ilague ee modo legibus non minus valere quam leges coepeexaeguala 

sunt. runt 

§4.'^Senatuscensullum §5. Seiiatusconsultum est guod senatus iubel 

est quod senatus iubet at- atque censtituiL Nam cum auclus est populus 

gue constituit, idgue legis Romanus in eum modum, ul difficile sit in unum 

*) fr. 6. § 1. D. de iust et iure (I. 1.) Ulpianus libro I. Instit.: Hoc igitur ius 

nostrum constai aut ex scripto aut sine scripto, ut apud Oraecos xàv vófimv of fi-Èv 

tyygafpoi, ot Ss ayqatfoi,. cf. fr. 2. § 5. 12. D. de origine iuris (1. 2.) et Papin. 

fr. 7. pr. D. de iust. et iure (I. 1). 

a) cL fr. 2, § 8, de orig. iuris (1, 2,) fr. 1. 2. D. do Legg. (L 3). 

b) lustin. e. 12. § 1. C. de Legg. (1. 14,): leges condere soli Imperatori concessum. 

„ , .,. „ ^ .^^, 

e) et Gai IH 32. I. 83. fr. 2. § 9. de 0. I. (I. 2.) fr. 9. de Legg. (I. 3,) Ulp. : 

Non ambigitur Senatum ius facere posse.

GAI I. § 5 — 7. 

viceni optinet, guamvis 

fuerit guaesitum. 

§ 5. * Constitutio Principis 

est guod Imperator 

decreto vel edicto vel epistula 

constituit. nec umquam 

dubitatuni est, quin 

id legis vicem optineat, 

cum ipse Iniperaler per 

legem imperium accipiat. 

§ 6. ** Ius autem edicendi kabent magistratus 

populi Remani; sed ampkssimum 

ius est in edictis duorum Praetorum, urbani 

et peregrini: quorum in provinciis 

iurisdictionem Praesides carum kabent; 

item in edictis Aedikum Curukum, quorum 

iurisdictionem in provinciis populi Romani 

Quaestores kabent; nam in provincias Caesaris 

omiiino Quaestores non mittuntur, et 

ob id kec ediclum in kis provinciis non 

proponitur. 

§ 7. * Responsa prudentium 

sunt senlentiae et opiniones eerum 

quibus permissum est iura 

condere. quorum omnium si in 

unum sentenliae cencurrwnt, id 

quod ita sentiunt legis vicem 

optinet; si vere dissentiunt, indici 

kcet guam velit sententiam 

IUST. L 2. § 6 —8. 

eum convocali legis sanciendae causa, aequiiiu 

visura est senatum vice populi consuk. _ 

§ 6. Sed et quod Principi placuil legis Iiatiel 

vigorem: cum lege regia guae de impeno euis 

lata est populus ei et in eum omne suum imperium 

et potestatem concessit. Quodcumque igitur 

Imperator per epistolam constituit, vel cogiioscens 

decrevit, vel edicto praecepit, legem esse 

censtat: kae sunt, quae censtitutiones appellantur. 

piane ex kis quaedam sunt personales, guae nec 

ad exemplum trakuntur, guoniam nen koc Princeps 

vult: nam guod alicui ob merita indulsit, vel 

si cui poenam irrogavit, vel si cui sine exeiiiplo 

subvenit, personam nen egreditur. aliae àuteni, 

cum generales sunt, omnes procul dubio lenenL 

§ 7. Praetorum quoque edicta 

non medicam iuris obtiiient 

auctoritatem. liaec etiam ius 

konorarium solemus appellare, 

quod qui konerem gerunt, id 

est magistratus, auctoritatem 

kiiic iuri dederunt. Propoiicbant 

et Aediles curules edictum 

de guibusdam casibus [al 

cattsis], quod edictum iuris honorarii 

pertie est. 

§ 8. Responsa prudentium sunt sentenliae 

et opiniones eorum quibus permissum 

erat iura condere. Nam antiquitus institutum 

[al. constitutum] erat, ut essent qui 

iura publice interpretarenlur, guibus a Caesare 

ius respondendi datura est, qui iurisconsulti 

appellabantur. quorum onuiiura 

sentenliae et opiniones eam auctoritatem 

*) oL fr. 1. D. de Const Prino. (1, 4.) Ulpianus libro I. Inst: Quod Principi 

placuit legis liabet vigorem; utpote cum lege regia, cpiae de imperio eius lata est, 

populus ei et in cum omne suum imperium et potestatem conferai (§ 1,) Quodcunqiie 

igitur Imperator per epistolam et subscriptionem statuii, vel cognoscens decrevit vel 

de pilano interlocutus est, vel edicto praecepit, legem esse constai; haec sunt quas 

vulgo constitutiones appellamus. (§ 2.) Piane ex his quaedam sunt personales nec ad 

exemplum traliuntur; nam epuae Princeps alicui ob merita indulsit vel si auam 

poenam erogavit, vel si cui sine exemplo subvenit, personam non egreditur cf fr 2 

§ 11. D. de orig. iuris (1, 2,) De antiquo more legem de imperio ferendi vid Cicen 

de Eep. II 13. 17. 18. 20; de aetate Imperatorum Tacit. I. 47, l\ 55 jy -^ g 

et fragm. SCti de imperio Vespasiani. Lex imperii vocatur in 0. 3 C VI ''" ' cf 

fr. 14. § 1. D. XL. 1; Lex Begia in Const. Deo auctore § 7. ' ' ' • -°- • 

**) Interoidisse h. 1. quandam ediotorum dcfinitionem Huschke vepte ' /l' nt 

De re ipsa et fr. 2. § 10. de origine iuris (1. 2.) fr. 7 § 1. D. de iust. optimus et iure a senatu 

Ti 1) 

appellatus a) fr. 2, est, § 5. cui 47. publice de orig. domus iur. (1, data 2,) cL est, § 37. quo eodem.: facilius Qui consuléretur

GAI I. § 8. 9. IUST. I. 2. § 9—12. 3. pr. 9 

segui: idgue rescripte divi Ha- tenebant, ul ludici recedere a responso 

driani significatur. eorum non liceret, ul est conslilulum. 

§ 9. * Ex nen scripto ius veiiil guod usus 

comprobavit. nam diuturni iiiores consensu utentium 

comprebali legem imitantur. (§ 10.) Et nen 

ineleganter in duas species ius civile distribulum 

videtur. Nani erige eius ab inslitutis duaruni 

civitatium, Atkenarum scilicel et Lacedaemenis, 

fluxisse videtur. in kis enim civitalibus ila agi 

soktum erat, ut Lacedaemonii guidem magis ea 

guae prò legibus observarent memoriae mandarent: 

Atkenienses vero ea guae in legibus scripta 

reprebendissenl [al. comprehendissent] coslodirent. 

§ 11. Sed naturalia guidem iura guae apud 

omnes genles peraeque servantur, divina guadam 

providentia constituta, semper firma atque immulabika 

permanent; ea vero quae ipsa sibi quaegue 

DE IURIS DIVISIONE. 

§ 8. ** Omne autem ius 

guo utimur vel ad personas 

pertinet, vel ad res, 

vel ad actienes. et prius 

videamus de persenis. 

DE CONDICIONE HOMINUM. 

§ 9. *** Et guidem summa divisio de 

iure personarum kacc est, guod omnes 

kemines aut liberi" sunt ani servi. 

civitas couslituit saepe mutari seleni, vel tacito 

consensu popuk, vel alia postea lege lata. 

§ 12. Orane aulem ius quo utimur vel ad personas 

pertinet, vel ad res, vel ad actienes. Ac 

prius de persenis videamus. nam parum est ius 

nesso, si persenae quarum causa slalutnm est 

ignorentur. 

Tit. HI. DE IURE PERSONARUM. 

Summa ilague divisio de iure personai'um 

kaec est, guod omnes kemines 

aut liberi sunl aut servi. 

*) Cic. de Invent li. 22. §. 67.: Consuetudinis ius — quod voluntate omnium 

sine lege vetustas comprobavit. — fr. 32. D. de Legg. (1. 3.) lulianus libro XCIV 

Digestorum: De quibus causis scriptis legibus non utimur id custodiri oportet, quod 

moribus et consuetudine inductum est; et si equa in re hoc deficeret, tunc quod piroximum 

et consequens ci cst; si nec id quidem appareat, tunc ius quo urbs Boma utitur 

servari oportet. (§ 1.) Inveterata consuetudo prò lege non immerito custoditur, et 

hoc est ius quod dicitur moribus constitutum:. Nam cjuum ipsae leges nulla alia ex 

causa nos teneant, quam quod iudicio populi receptae sunt, merito et ea quae sine 

ullo scripto populus probavit tenebunt omnes; nam quid interest, suffragio populus 

voluntatem suam declarct, an rebus ipsis et factis? Quare rectissime etiam illud 

receptum est, id leges non solum suffragio legislaioris sed etiam tacilo consensu 

omnium per desuetudinem abrogentur. — fr. 33. D. eod. Ulpianus libro I. de officio 

ProoonsuUs: Diuturna consicetudo prò iure et lege in his quae non ex scripto descenclunt 

observari solet. — fr. 36. D. eod. Paulus libro VH ad Sabinum: Imo magnae 

auctoritatis hoc ius habetur, quod in tantum probatum est, ut non fuerit necesse 

scripto id comprehendere. 

**) Gai § 8. repetitur in fr. 1, D. de statu boni. (L 5.) cL fr. 2. D. eod. et 

Gai II. 1. IV. 1. 

***) § 9. repetitur in Gai i'iv 3. D. de statu hom. (1. 5.) Haec divisio exponitiu- 

in sqq. §§ 10-47.

10 GAI I. § 10. 11. IUST. L 3. § 1 — 5. 4. pi-- 

§ 1. Et libertas guidem est, ex qua etiam 

1) e Fior. fr. 4. D. de statu liom.' liberi vocantur, ^ naturaks facultas euis quod 

cuigue facere kbet, nisi si quid aut vi aut iure 

prokibetur. (§ 2.) Servitus aulem est constitutio 

iuris gentium qua quis dominio alieno centra 

naturam subncilur. (§ 3.) Servi autem ex eo 

appellati sunt, quod imperateres captivos vendere 

iubent, ac per koc servare, nec occidere solent. 

qui etiam mancipia dicti sunt, [eo] quod ab liosfibus 

manu capiuntur. 

a) e Marc, fr, ,1, D, eodem,-* §4. ^Scrvì aiitem aiit uascuntur, aut fiunt. 

nascuntur ex ancillis nostris. flunt aut iure gentium, 

id est ex captivitale; aut iure civik, cum 

komo liber maior viginti annis ad pretinm participandum 

sese venumdari passus est. 

§ 10. **Rursus libero- § 5. In serverum condicione nulla difl'erenlia 

rum kominum alii ingenui est In liberis niultae dilferenliae sunt: aut enim 

sunt, aki kbertini. ingenui sunt, aut libertini. 

Tit. IV. DE INGBNUIS. 

§11. Ingenui sunl, gui Ingenuus is est, gui statim ut nalus est libei 

liberi nati sunl; est; sive ex duobus ingenuis matrimonio editiis 

[esl], sive ex [duobus] kbertinis, sive ex altero 

libertino, altere ingenue, sed etsi quis ex make 

libera nascatur, patre servo, ingenuus nikilominus 

nascilur; quemadmodum qui ex maire libera et 

incerto patre natus est, guoniam vulgo conceptus 

3) e M.irc. fr. 5. § 2. 3, D. do et. . «J „„ ., , ,., e • , 

hom *** est. •'Sufficit autem liberam fuisse malrem eo 

*) Plorentinus libro IX. Institutionum : Libertas est naturalis facidtas eius cpwi 

cuicque facere libet, nisi si equid vi aut iure iwohibetur. (§ 1.) Servitus est constitutio 

iuris gentium, qua quis dominio alieno conira naturam subiicitur. (§ 2.) Servi es eo 

a.ppéllati sunt, cquod imperatores captivos vendere, ac p>er hoc servare, «ec occidere 

solent. (§ 3.) Mancipia vero dieta, quod ab hostibus manu capiantur. fr. 4. D. de 

statu bominum (I. 5.) cf. fr. 4. de iust. et i. (I. 1.). Eandem vocis originem affert 

Pomp. fr. 239. D. de V. S. (50. 16.) cf. Gai L 121. 

**) JWarcianus libro I. Institutionum: Et servorum quidem una est conditio; 

liberorum autem hominum quidam ingenui suni, quidam libertini. (§ 1.) Servi auten 

in dominium nostrum rediguntur aut iure civili, aut gentium. Iure civili si quis 

se maior viginti quincque annis ad prelium participandam venire passus est • iure 

gentium servi nostri sunt, qui ab hostibus capiuntur, aut qui ex ancillis nostris 

nascuntur. fr. 5. pr. § 1. D. de statu hom. (I. 5.) De eo qui se venumdari passns 

est vid. fr. 1. 3. D. quibus ad libertatem (40. 13). 

***) Marcianus libro I. Iiistitutionum : Ingenui sunt, qui ex maire libera nati 

sunt; sufficit enim liberam fuisse eo tempore, equo nascilur, licei ancilla concevit' et 

e contrario si Ubera conceperit, deinde anciììa pariat, pileieuit eum qui nascltur 

liberum nasci. Nec interest, iustis nuptiis concepii, an vidgo, quia non debet ealamiias 

matris nocere ei qui in venire est. Ex hoc quaeritur, si ancilla nraennans 

manumissa sit, deinde ancilla postea facta, aut expulsa civitate pepererit 11 

an servum. pariat? Et tamen rectius probatum est liberum nasci et suftJr •"in 

ventre est liberam matrem vel medio tempore habuisse fr 5 8 9!! 'f: ,* et qia 

hom. (I. 5.) cf. Gai I, 82. 83. Ulp. V, 8—10, ' ' ® -=• ''^ ^- de statu

GAI I. § 11. IUST. L 4. § 1. 5. pv. § 1. 11 

1) cf, e. 2, e. de iiigeu. maiiumiss. 

tempore guo nascilur, licei ancilla coiiceperiL el 

ex contrario si libera conceperit, deinde ancilla 

facta pariat, placuit eum qui nascilur liberum 

nasci, quia non debet calamitas matris ei nocere 

qui in utero est. ex bis el illud quaesitum est, 

si ancilla praegnans manumissa sit, deinde ancilla 

postea facta pepererit, liberum an servum parlai? 

el Marcellus probal liberum nasci: sufficit enim 

ei qui in ventre est liberam matrem vel medio 

tempore kabuisse. quod et veruni esl. 

§ 1. •'Cum autem ingenuus aliguìs natus sii, 

non officit ilk in servilute fuisse et postea manumissum 

esse, saepissime enim constitutum esl 

natalibus non officerò maiiumissienem. 

Tit. V. DE LIBERTINIS. 

(§ 11.) libertini, gui ex iusta Libertini sunl, qui ex iusta servitiite nianuservilule 

manumissi sunl.* missi sunt. 

2) ex Ulp, fr. i. D, de iust, et i.** Manuiiiissio ^ aulcm esl dalie liberlatis. nani 

guamdiu guis in servilute est, manui el potestà ti 

suppesitus est, et manumissus kberatur peleslate. 

Quae res a iure gentium originem sumpsil: utpote 

cum iure naturali omnes kberi nascerenlur, 

nec esset nota manumissie, cum servitus essel 

incognita, sed postea guam iure gentium servitus 

invasit, secutum est beneficium manumissionis. 

el cum une naturali [al. comìimni] nomine 

kemines appellaremur, iure genlium Iria genera 

hominum esse coeperunt, liberi, et bis contrarinm 

servi, et lerlium genus libertini qui desieranl 

esse servi. (§ 1.) Multis autem modis'* manu- 

*) haec repetuntur in Gai fr. 6. D. de statu hom. (1. 5.) 

**) Ulpianus libro I. Institutionum: Est autem manumissio de manu missio, id 

est daiio libertalis; nam quamdiu quis in scrvitufe est, manui et potestati suppositus 

est: manumissus liberatur potestate. Quae res a iure gentium originem sumsit, utpote 

rquum iure naturali omnes liberi nascerentur, nec esset nota manumissio, cum servitus 

esset incognita, sed postea quam iure gentium servitus invasit, secutum est beneficium 

manumissionis; et quum uno naturali nomine homines appellaremMr, iure 

gentium iria genera esse coeperunt, liberi et his contrarium servi, et tertium genus 

liberti, i. e. hi qui desierant esse servi, fr. 4. D. de iust. et iure (I. 1). 

a) de modis mauumissionum vid. Gai I. 17. Ulp, I. 6—10. Fragm. de iuris partibus 

et de manumissionibus ex Dosithei interpretamentis (ed Booting cum Ulp. 

fragm.) § 7. Ante enim una libertas erat, et manumissio fiebat vindicta vel testamento 

vel censu, et civitas Romana competebal manumissis; quae appellcdur iusta 

ac legitima manumissio. hi autem equi domini voluntate in libertate erant manebani 

servi: et si manumissores ausi erant in servitutem denuo eos per vim redigere, 

interveniebat Praetor, rei. — § 8. Sed nunc Habent propriam libertatem qui inter 

amicos manumiituniur, et fiunt Latini lunìani, quoniam Lex lunia quae libertatem 

eis dedit exaequavit eos Latinis coloniariis, qui cum essent cives Bomani liberti, 

nomen suum in coloniam dedissent. Ius novissimum vid, in Iust, e. 1, § 1. 2. C. de 

Latin, liberi. (7. 6.)

12 GAI I. § 12 — 17. IUST. I. 5. § 2. 

missio procedit: aut enim ex sacris constituliombus 

in sacrosanctis ecclesiis, aut vindicta aul 

inter amicos, aut per epistolam, aut per testamenlum, 

aut akam guamkbet ultimam ve un atem 

[inanumitlunlur]. Sed et aliis multis medis libertas 

servo competere potest, gui tam ex veteribus 

guam nostris constitutionibus introducti sunt." 

(§ 2.) ^ Servi vero a dominis semper [al. saepe] 

manumitti solent: adee, ut vel in IransUu marnimitlantur, 

veluti cum Praetor aul Preconsul aut 

Praeses in balneum vel in tbealrum eat 

§ 12. Rursus liberlinorum tria sunt genera: nam 

aut civesBomani, aut Latini, aut dediticiorum* numero 

sunt de guibus singulis dispiciamus: ac prius 

de dediliciis. 

DE DEZi/TICILS *= VEL LESE AELIA SENTIA. § 13. 

Lege itaque Aelia Sentia cavetur, yit qui servi 

a dominis poenae nomine vincti snit, quibusvc 

stigmala inscripta s/nl, deve quibus ob noxam 

quaestio tormentis habita sit el in ea noxa fuisse 

convicli smt, quit'e wt ferre aut cum bestiis depugnarenl 

traditi sint, inve ludum custodiamve 

cenfecli fuerinl, et postea vel ab eodem domine 

vel ab alio manumissi, eiusdem cendicionis liberi 

fi«iit, cuius cendicionis sunt peregrini dediticii. 

[DE PERBGRINIS DBDITICIIS.] (§ 14.) Vocantur 

autem peregrini dediticii hi qui quondam adversus 

populum Remanum armis susceplis pugnavenmt, 

deinde vieti se dediderunt (§ 15.) Huius 

ergo turpitudinis servos guocumque modo et cuiuscumque 

aelalis manumissos, etsi pieno iure'^ deminorum 

fuerint, numquam aut cives Renianes 

aut Latinos fieri dicemus, sed omni modo dediticiorum 

numero constitui intellegemus. 

§ 16. Si vero in nulla tali turpitudine sit servus, 

manumissum modo civem Remanum, modo 

Latinum fieri dicemus. (§ 17.) Nam in cuius per- 

*)_sio restii, ex Epit 1. I. et Ulp. I. 5. (Juare lustinianus hunc tractatiim de 

tripertito statu liberlinorum (§ 12—35) praeterierit vide inst. § 3 h. t infra. 

a) vide lustiniani o. 1. § 1. 2. de Latina liberi. Ioli. (7. 6.) 

b) fr. 7. D. de manumissis vind. (40. 2.) Gaius libro I. Rerum quotidiauaruiu 

s, Am\. Non est omnino necesse prò tribunali manumittere; itaque plerumnuc in transitu 

servi manumitti solent, quum, aut lavandi aut gesiandi aut ludorum aratia vrodierit 

Praetor aut Proeonsul legaiusve Caesaris. Pauli Ree. Sent, li 25 S " Emanciqxttio 

etiam die feriato fieri poiesi. ci. Gai l. 20. • - s o. 

e) de dediticiis vid. Ulp. 1. 11. Gai IL 25 — 27. HI. 74. of. fr 216 D de V S 

(.50. 16.) De origine Legis Aeliae S. vid. Sueton. Aug. e, 40;' cuius leo-is nuimlocim 

capita restituere conatus est Heineccius Antiq, Rom, I. 6. S 12 ^ 

d) i. e. ex iure Qniritium et in bonis. cL § 17, 36,

GAI T. § 18—23. JUST. L 5. 

sona tria haec "cencurrunl, ul maior sit annerum 

triginta, el ex iure Quirilium domini, el iusta ac 

legitima manumissione kberetur, id est vindicta"' 

aut censu" aut testamento, is civis Romanus flt: 

sin vero akguid eorum deerit, Lalinus erit. 

DE MANUMISSIONE VEL CAUSAB PROBATIONE.'" 

§ 18. Quod aulem de aetate servi reguiritur, lege 

Aeka Sentia introductum est. nam ea lex minores 

XXX annorum servos nen aliter voluit manumissos 

cives Remanes fieri, quam si vindicta, 

apud consikum iusta causa manumissionis adprohata, 

kberati fuerint. (§ 19.) Insta autem causa 

manumissionis est veluti si quis fikuni filiamve, 

aut fratrem seroremve naturalem, aul akimnum, 

aut p«erfagogum, aul servum precuratoris kabendi 

grafia, aul ancillam matrimonii causa, apud conskium 

manurailtat. [DE CON.SILIO ADHIBENDO.] 

(§ 20.) Censilium aulem adkibetur in urbe Rema 

quidem guingue senaterum et guingue eguitum 

Romanorum puberum; in provincns aulem viginli 

recuperalorum civium Romanorum. idgue flt ultime 

die conventus: sed Romae certis diebus apud 

censilium manumittunlur. Maiores vere triginta 

annorum servi semper manumitti solent, adee ut 

vel in transilu manumittantur, voluti cum Praetor 

aut Preconsul in balneum vel in t/icatrum eat. 

(§ 21.) Praeterea minor triginta annorum servus 

manumissitó' potest civis Romanus fieri, si ab eo 

domino qui solvendo non erat, lestamente eum 

liberum et keredem reliclum" — [24 versus in C. 

legi nequeunt].* 

§ 22. — kemines. Latini luniani* appekantur: 

Latini idee, quia adsimulati sunt Latinùv coloniariis; 

luniani ideo, quia per legem luiiiam libertatem 

acceperunt, cum olim servi viderentur esse. 

(§ 23.) 'Non tamen ikis permittit lex lunia ^ vel 

*) Scripturae quae in hac pag. Cod. Veron. sequitur panca vestigia extant. 

Gaius certe cooperai agere de altero genere libertorum, quod etiam Epitome I. 1. 

§ 2. h. 1. indicai: Latini sunt, qui aut per epistolam, aut inter amicos, aut convivii 

adhibiiione manumittunlur. cL Ulp. I. 14. Inst. I. 6 5. 1. 

a) cL DIp. I. § 6. 10. 12. 16. 

b) cf. Gai IV. 16. Ulp. I. 7. fr. 23. D. de manumiss. vind. (40. 2.) 

e) Ulp. I. 8. Ciò. de Orat. I. 40. Liv. XLL 9. (?) Dositheus § 19—21. (Laohm.) 

d) vici. Aug. Bethmann-Hollweg Diss. de oausae probatione. Berol. 1820. 8. 

e) de hac causa agit Ulp. I. 14. cf. Gai IL 154. 160. 276. Inst I. 6. § 1. fr. 42. 

57. 60. D. de hered. inst. (28. 5.) 

f) de hoc genere libertorum vid. Gai IH. 56. Inst 7. § 4. Ulp. I. 10. Dositheus 

cit ad Inst I. 5. § 1. 

g) cf. Gai IL 110. 275. IH. 72. 73. Ulp, XX. 14. XXU. 3.

14 GAI I. § 24 — 30. IUST. I. • 

ipsis testamentum facere, vel ex testamento akene 

capere, vel tutores testamento dari. (§ 24.) Quod 

autem diximus ex testamento eos capere non 

posse, ita intellegemus, ne quid directo hereditatis 

legatorumve nomine eos posse capere dicamus; 

alioquin per fideicenimissum capere possunt. 

§ 2,5. Hi vere qui dediticierum numero sunt 

nullo mode ex testamento capere possunt, non 

magis quam (piilibet peregrinus, wec ipsi testamentum 

facere possunt secundum id guod magis 

placuit "^ (§ 26.) Pessima itague libertas eorum 

esl qui dediticierum numero sunt: nec uka lege 

aut senaluscensullo aut constitutiene principak 

aditiis illis ad civilatem Romanam datur."' (§ 27.) 

Quin etiam in urbe Rema vel intra centesimum 

urbis Romae mikarium morari prehibenlur; et si 

centra fecerint, ipsi bonague eorum publice venire 

iubentur ea condicione, ut ne in urbe Roma 

vel intra ' centesimum urbis Romae mikarium serviant, 

neve umquam manumittantur; el si manumissi 

fuerint, servi populi Romani esse iubentur. 

et kaec ita lege Aeka Sentia conprekensa sunt. 

QUIBUS MODIS LATINI AD CIVITATEM ROMANAM 

PBRVBNiANT.* § 28. Latini vero multis modis 

ad civitalera Romanam perveniunl. (§ 29.) Statini 

enim ex lege Aeka Sentia minores triginta 

annorum manumissi et Latini facti, si uxores 

duxerint vel cives Romanas, vel Latinas celoniarias, 

vel eiusdem condicionis cuius el ipsi essent, 

idgue testali fuerinl adhibitis nen minus guam 

seplem lestihus civlhus Romanis puberibus, et 

fliiura procreaverinl, cum is filius anniculus esse 

coeperil, datur eis potestas per eam legem adire 

Praetorem vel in provinciis Praesidem provinciae, 

et adprobare se ex lege Aelia Sentia uxorera duxisse 

et ex ea filium anniculum habere: et si is 

apud quem causa probata esl, id ila esse prenunliaveril, 

tunc et ipse Latinus el oxor eius, si et 

ipsa eiusdem condicionis sit, et ipsorum filius, si ei 

ipse eiusdem** condicionis sit, cives Romani esse 

iubentur. (§ 30.) Ideo autem in persona filli*** 

adiecimus „si et ipse eiusdem condicionis sii" 

*) hic articulus (§ 28-35.) suppleri potest ex Ulp. tit IH. 

**) ita versus uuus, qui errore librarli excidiase videtur, SUDD]P,-J «nlol- ^ ^^v-\^\« 

articuli seq. De re ipsa cf. Gai L 66. 73. 80. III. 5. 73. Ùlp. JH 3 

'*'*'*) ita Polenaar ductus C. secutus. 

a) cf. Gai IH. 75. Ulp. XX. 14, XXH. 2. 

b) cf. Gai I. 67. 68. fr. 29. § 1. D. de test milit. (29. 1.)

GAI I. § 31—;M. IUST. L 5. 15 

quia si uxor Latini civis Romana est, qui ex ea 

nascilur ex neve senaluscensullo quod auctore 

divo Hadriano factum esl, civis Remanus nascilur. 

(§ 31.) Hoc tamen ius adipiscendae civitatis Remanae 

eliamsi soli minores triginla annorum manumissi 

et Latini facti ex lege Aeka Sentia kabuerunl, 

tamen postea senaluscensullo quod Pegaso 

et Pusione Consukbus factum est, etiam 

maioribus triginla annerum manumissis Latinis 

factis concessum est. (§ 32.) Ceterum eliamsi 

ante decesserit Lalinus, guam annicuk filii causam 

probaiêrit, potest mater eius causam probare, 

et sic et ipsa flet civis Romana, si Latina sit. 

quotisi mater causam probare noluerit, -permissum est 

tutoribus filii vel ipsi filio, posteaquam ad puhertatem 

pervenit, causam probare, gue casu ipse fliius civis 

Bomanus fit. item utroque parente mortuo filius debet 

causam probare, ul ip>se civis Bomanus fiat.* Quae 

swpra diximus de filio anniculo eadem ei de filia 

annicula dieta intellegemus.* Praeterea ex Lege 

Visellia tam maiores quam minores XXX annorum 

manumissi et Latini facti ius Quirilium adipiscuntur,** 

id esl fiunt cives Remani, si Romae inter 

vigiles sex annis militaverint postea dicitur 

factum esse senalusconsultum, guo data est illis 

civitas Romana, si Iriennium militiae expleverint. 

Item edicto Claudii Latini ius Quirilium conse- 

^Muntiir, si navem marinara aedificaverint, guae 

non minus guam decem milia medier?«« f?-u?nenti 

capiat, eague navis, vel guae in eius locum subslilula 

sit, sex annis frunientum Remam perlaverit. 

(§ 33.) Praelerea a Nerone constitutum est,*** 

ut si Latinus qui patrimoniM»? sestertiura ce inilium 

plurisve kabebit, in urbe Rema domum aediflcaverit, 

in quam non minus quam partem dimid'iam 

palrimonii sui inpenderit, ius Quirilium consequalur. 

(§ 34.) Denique Traianus constituit, 

ut si Latinus in urbe triennio pislrinum exercuerit 

in quo in dies singulos nen minus quam 

cenlenos niodio.s frumenti /?mserel, ad ius Quirilium 

pervenire^. [12 versus in C. legi non posst

16 GAI I § 35—37. IUST. I. 5. § 3. 6. pr. § 1- 

(§ 35.) Patronatus sane ius tibi in co conservatur,* 

guecunque modo ius Quirilium fuerit consecutiis. 

Ouius autem et in bonis el ex iure Quirilium sit 

manumissus, ab eedem scilicet et Latinus fieri 

potest et ios Quiritium conseciui. 

§ 3. Liberlinorum autem status triperlitus antea 

fuerat. nam qui manumittebantur, mode niaiorem 

et iustam kberlatem consequebantur, et 

1) of. Gai I, § 12—24. 

flebant cives Romani; modo minorem, et Latini 

ex lege lunia Norbana fiebant; mode inferiorem, 

el fiebant ex lege Aeka Sentia dediticierum numcro. 

"^ Scd dediticierum quidem pessima condicio 

iam ex multis temporibus in desuetudinem 

abiit; Latinorum vero nomen nen frequenlabatur. 

ideoque nostra pietas omnia augere et in meliorem 

statum rediicere desiderans, in duabus constitutionibus 

hoc emendavil et io pristinum statum 

reduxit, quia et a primis urbis Romae cunabulis 

una atque simplex libertas cempetebat, id 

est eadem quam habebat manumissor, nisi quod 

2)e3ttit.c.dodeditici.iiibert.toU, 

scikcet kberlinus flt qui manumittitur, licei manumissor 

ingenuus sit. el dediticios quidem per 

conslitutionem^ nostram expiikmus guam proniub 

gavimus inter nostras decisiones, per guas, suggerente 

nobis Triboniano, viro excelse, Quaestore, 

antiqui iuris aUercationes placavimus; Latinos 

autem lunianes, et omnem, guae circa eos fuerat 

3) est tit. C, de latina libertate toU, observantiam, alia constitutiene^ per eiusdem 

Quaesteris suggeslionem correximus, quae inter 

imperiales radiai sanctienes. et omnes libertos 

nullo, nec aetatis manumissi, nec deminii iiianumissoris, 

nec in manumissionis modo discrimine 

habite, siculi anlea observabatur, civitate Romana 

denavimus; multis additis modis, per quos possit 

libertas servis cum civitate Romana, quae sola 

io praesenli est, praestari. 

Tit. VI. QUI, QUIBUS EX CAUSIS, 

MANUMITTERE NON POSSUNT. 

§ 36. Non tamen cuicumque volenti Non tamen cuicumque volenU 

manumittere licei.'' (§ 37.) nam is equi manumittere licei, nam is qui in 

in fraudem credilerum vel in fraudem fraudem credilerum manumikil, 

patroni manumiltil, nihil agii, quia lex nihil agit: quia lex Aelia Sentia 

Aeka Sentia inpedit liberlatcm."' 

impedii kberlatem. (§ 1.) Licet 

*) ex coniect. Kruegeri; a,lii aliter. 

a) de toto .articulo vid. Ulp. L 12—25. 

b) cf. Gai 1. 47. fr. 55. 57. 60. 83. pr. D. de hered. inst (28. 5.) Dosithei

GAI I. § 38. 39. IUST. L 6. § 2 —5. 17 

aulem demino qui solvendo nen esl testamento 

servum suum cum liberiate heredem instiluere, 

ul flat liber heresgue ei selus et necessarius, si 

mode nemo alius ex ee testamento heres exlilerit, 

aut guia nemo heres scriptus sit, aut quia 

is qui scriptus est qualibel ex causa keres non 

1) cf. Gai L 21, exliterit. idque eadem lege Aelia Sentia"^ previsiim 

esl, el recte: valde enim prospiciendum crai, 

ul egenles kemines quibus alius keres extiturus 

non esset, vel servum suum necessarium keredem 

habeant cjui satisfacturus essel credileribu.s, 

aut hoc eo nen faciente creditores res hereditarias 

servi nomine vendant, ne iniuria defunctus 

afflciatur. (§ 2.) Idemque iuris est, el si sine 

liberiate servus heres institutus esl. quod nostra 

2) eat 0. 5. 0. de ueceas. serv. her. C0nStÌtUlÌ0^ UOn SOllim lu domillO qUÌ Solveudo 

non esl, sed generakter constituit, nova kuraanitalis 

ratione — ut ex ipsa scriptura institutionis 

etiam libertas ei competere videatur — cum non 

est verisimile, eum quem heredem sibi elegit, 

si praelermiserit kbertalis datienera, servum renianere 

voluisse, el nerainem sibi heredem fere. 

^' \,?n°;;,,=2' "' '"'" °' " ""'"'' (§ 3.) ='In fraudem antera credilerum manumit- 

IIIUIIIIZTLI ISSI, \ ^ / 

lere videtur, qui vel iam eo tempore gue manumittit 

solvendo nen est, vel gui datis kbertalibus 

desiturus est solvendo esse, praevakiisse tamen 

videlur, nisi animum quoque fraudandi manumissor 

liabuil, non impediri kberlatera, quamvis bona 

eius creditoribus non sufflciant: saepe enim de 

facullatibus suis ampkus quam iu kis est speraut 

komines. itaque lune intellegioius impediri libertatem, 

cum utroque modo fraudantur creditores, 

id esl et Consilio mauumittentis et ipsa re, eo 

quod bona non suffectura sunt creditoribus. 

§ 38. Item eadem lego minori xx § 4. Eadem lege Aeka Sentia domino 

annorum domino nen akter manumit- minori annis viginti nen aliter manumittere 

pcrmittitur, quam [si] vindicta lere permiltitur, quam si vindicta * 

apud censilium iusta causa mauumis- apud censilium insta causa manumissionis 

adprobala [fuerit].* (§ 39.] sionis adprebata fueril [al. fuerinl maluslae 

autem causae manumissie- numissi]. (§ 5.) lustae autem manumisnis 

sunl: veluti si guis patrem sionis causae sunt: veluti si quis patrem 

aul matrem aut paedagegum aut aut malrem aut filium flkamve aul fra- 

Interpr. § 16. (Laohmann): Servum pigneri datum civem Bomanum facere debitor 

non poiesi, nisi si forte solvendo sit. 

*) haec verba oontra Codicis Ver. et librorum Inst fidem transponenda censent 

Niebuhr, Goeschen et alii ita: non aliter vindicta manumittere, permiltitur, 

equam si apud; vel similiter. Malim oum Mommsenio si et fuerii quasi glossemata 

delere. 

GNELST INSTITUTIONES. 2

18 GAI I. § 40 — 42. IUST. L 6. § 0. 7. 7. 

conlactancuni manumillab sed et 

iOae causae, quas superius [§ i9-] 

in serve minore xxx annerum exposuiraus, 

ad hunc quoque casum 

de quo loquimur adferri possunt. 

item ex diverso hae causae, guas 

in minore xx annerum domine rettnlimus, 

porrigi possunt et ad servum 

minorem xxx annorum. 

§ 40. Cum erge certus modus manumiltcndi 

minoribus xx annorum dominis 

per legem Aeliam Senliam constitutus 

sit, evenil, ul qui xim 

annos aetatis expleverit, kcet testamentum 

facere possit, et in eo heredem 

sibi instiluere legataque re- 

knquere possit, tamen, si adkuc mi 

nor sit annerum xx, libertatem 

serve dare non 

potest* § 41. Et quamvis 

Latinum facere velit 

minor xx annorum dominus, 

tamen nikilominus 

debet apud censilium causam 

prehare, et ila postea 

Inter amicos" ma 

numillere. 

§ 42. Praeterea lege Fu/ia** Caninia certus me- 

trem seroremve naturales aul paedagogum 

aul nutricem, educatorem aut 

akimnum alumnamve aut cekactaneum 

nianumittat, aut servum precuratoris 

kabendi gratta, aut anciUam matrimonii 

causa, dum tamen intra sex menses uxor 

ducatiir, nisi iusta causa irapediat; et qui 

manumittitur precuratoris kabendi grafia 

ne minor seplem et decem [al. XVIII] 

annis raanumittalur. (§ 6.) Semel antera 

causa adprebata, sive vera sive 

falsa sit, non retractatur. 

(§ 7.) Cum ergo certus modus marnimillendi 

minoribus viginti annis dominis 

per legem Aeliam Senliam constitutus 

sit, eveniebat, ut qui quatuordecim 

annos aetatis expleverit,. licei 

testamentum facere possit, et in eo 

keredem sibi instiluere legataque relinquere 

possit,- tamen, si adhuc mi 

nor sit annis viginti, libertatem servo dare non 

poterai, quod nen erat ferendum, si [enim] is 

cui tetorum honorum in testamento dispositio 

data erat uni servo libertatem dare non perraif 

tebatur: quare nes similiter ei, quemadmodum 

alias res, ita et servos suos in ultima voluntate 

disponere quemadmodum volueril, permittimus, ut 

et libertatem eis possit praestare. sed cum libertas 

inaestimabiks est, et propter hoc ante vicensimum 

aetatis annum antiquitas libertatem servo 

dare prekibehat: ideo nos, mediam quodammodo 

viara eligcnles, non aliter minori viginti annis 

libertatem in testamento dare servo suo concediraus,"" 

nisi sepliinura et deciraum annum impleverit 

et octavum decimum tetigerit. cum enim 

autiquilas huiusmodi aetati et prò akis postulare 

concessit, cur nen etiam sui iudicii stabilitas ita 

eos adiuvare credatur, ut el ad libertates dandas 

servis suis pessint provenire [al. pervenire]! 

'nt. VII. DE LECiE rUBLi 

CANINIA SUBLATA, 

I-i^gc Furia [al. Fnfia] 

*) sic Cod.; idem soloecismus est in lustin, Inst li. 1.: «i poterai 

*«) Cod. Ver. h. 1, et ubique exhibet Pufia. cf. Act Pliibìog. Wirceburcr 1868 

pag. 127. °' 

a) cf. pag. 11. not. a. et Gai. I. § 44. 

b) novum ius hoc ipso loco introductum, mox denuo inutatum est nov 119 e 2

GAI I. § 43 — 46. IUST. I. 7. 19 

dus constitulus est in servis testamento manumittendis. 

(§ 43.) nam ei qui plures quam duos 

ncque plures quam decem servos kabebit, usque 

ad partem dimidiam eius numeri manumittere permiltitur. 

ei vero qui plures quam x neque plures 

quam xxx servos habebit, usque ad tertiam 

parlem eius numeri manumittere permiltitur. at 

ei qui plures guam xxx, negue plures quam cenlum 

habebit, usque ad partem guartani potestas 

nianuinittendi datur. novissime ei gui plures 

guam e, nec plures guam D kabebit, non plures 

manumittere permittìtur, qnam quinlam parlem. 

neque plures numeranlnr, sed praescribit lex, ne 

cui plures manumittere liceat quam e. quedsi quis 

unura servum oranine aul duos liahet, de eo hac 

lege nihil cautum est; et ideo liberam habet potestatem 

manumittendi. (§ 44.) Ac ne ad eos quidem 

omnino haec lex pertinet, qui sine testa- 

?fiento manumiltunt. itaque licei ns, gui vindicta 

aut censu aut inter amicos raanumiltunl, lotam 

familiam liberare, scilicel si alia causa non inpediat 

libertatem. (§ 45.) Sed guod de numero servorum 

testamento manumittenderum diximus, ita 

intekegemus, ne umguam ex ee numero, ex guo 

diraidia aut lertia aut guarla aut guinla pars libcrari 

potest, paucioves manuìnitlere liceat, quam 

ex antecedenti numero kcuil. ct koc ipsa lege 

iJiovisum esl. erat enim sane absurdum, ut x 

serverum demine quinque kberare liceret, quia 

usque ad dimidiam partem eius numeri manumittere 

ei cenceditur, domino vero xn servos kabenti 

nen plures licerci manumittere quam mi. item eis 

qui plures quam x negue *** [desunt Un. 24J.* 

(§ 46.) Nam et si testamento scriptis in orbera 

servis libertas data sit, quia nullus orde manumissionis 

invenilur, nulli liberi erunt; quia lex 

Fnfia Caninia quae in fraudem eius facta sint 

Caninia certus modus censlilulus 

erat in servis leslaraenle 

manumittendis. 

quam, guasi kbertalibus 

[al. libertalis] impedientem 

et guodammode invidam, 

tellendam esse censuimus, 

* cum satis fueral 

inkumanum, vives guidem 

kcentiam kabere totam 

suam familiam liberiate 

donare, nisi aka causa 

impediat kberlati [al. liberlalem 

\, merientibus 

antera huiusmodi kcentiam 

adimere. 

1) est tit, Cod, de Lege Pur. Cauin. 

toUeuda, 

*) loco huius pagina Cod. Ver. quae legi nequit Gai. Epit. I 2. § 2. haec 

exhibet: NOMI si aliquis in testamento plures manumittere vóluerit, quam cquot continet 

numerus supra scriptus, orcio servandus est: ut illis tantum libertas valeat, qu 

pirius manumissi sunt, usque ad illum numerum, quem explanatio continet superius 

comprehensa; equi vero postea supra constitutum numerum manumissi leguntur, in 

servitwte eos certum est permanere. Quodsi non nominatim servi vel ancillae in 

testamento manumittantur, sed confuse omnes servos suos vel ancillas is equi testamentum 

facit liberos facere vóluerit, nulli penitus firma esse iubetur hoc ordine data 

libertas. sed omnes in servili condicione, qui hoc ordine manumissi sunt, permanebunt. 

nam et si ita in testamento servorum manumissio adscripta fuerit, id est in 

circulo, ut qui prior qui posterior nominatus sii, non possit agnosci, nulli ex his 

libertatem vedere manifestum est rei. cL Gai. I. 139. IL §. 239. Ulp. L § 24. 25. 

2*

20 GAI I. § 47 — 53. IUST. L 

rescindit. sunt etiam specialia senatusconsulla, 

guibus rescissa sunt ea quae in fraudem eius 

legis excogitata sunt. 

§ 47. In summa sciendum est, cum, lege Aeka 

Sentia cautum sit, ul credilerum fraudandorum 

causa manumissi liberi nen fiant, hoc etiam ad 

peregrines pertinere (senatus ila censuit ex auctoritate 

Hadriani),* cetera vere iura eius legis ad 

peregrines non pertinere. 

§ 48. ** Sequitur de iure personarum 

alia divisio." nam quaedam personae 

sui iuris sunt, quaedam alieno iuri 

subiectae sunl. (§ 49.) Rursus earum 

personarum, quae alieno iuri subiectae 

sunt, akae in potestate, aliae in manu, 

aliae in mancipio sunt. (§ 50.) Videamus 

nunc de kis quae alieno iuri subiectae 

sint: nam si cognoverimus guae istae 

personae smt, simul intellegemus guae 

sui iuris sint. 

§ 51. Ac prius dispiciamus de iis 

gui in aliena potestate sunt. 

§ .52. In potestate ilaque soot 

servi dominorum. quae guidem poleslas 

iuris gentium esl: nam apud 

omnes peraegue gentes animadverlere 

possumus dominis in servos vitac 

necisgue potestatem esse, et 

guo^cumgue per servum adquirilur, 

id domino adquirilur.'' (§ 53.) Sed 

kec tempore neque civibus Romanis, 

nec ulks aliis hominibus qui sub imperio 

popuk Romani sunt, licet supra 

modum et sine causa in servos suos 

saevire. Non ex constitutiene Imperaloris 

Antonini qui sine causa servum 

suum occiderit, non minus teneri 

iubetur, guam gui alienum servum occiderit 

Sed et maior quoque asperi- 

Tit. Vili. DB HIS QUI SUI VEL 

ALIENI IURIS SUNT. 

Sequitur de iure personarum 

alia divisio. nam quaedam personae 

sui iuris sunt, guaedam alieno iuri 

subiectae sunl. rursus earum, quae 

alieno iuri subiectae sunt, aliae in 

potestate parentum, aliae in potestate 

dominorum sunt. videamus itague 

de kis quae aliene iuri subiectae 

sunt: nam si cognoverimus quae 

istae persenae sunt, simul intellegemus 

quae sui iuris sunt. 

Ac prius dispiciamus de his quae 

in potestate dominorum sunt. 

§ 1. In potestate itaque dominorum 

sunt servi, quae quidem potestas 

iuris gentium est: nam apud 

omnes peraegue gentes anìmadverlere 

possumus dominis in servos 

vilae necisgue potestatem esse, et 

quodcumque per servum acquivi 

tur, id domine acquiritur [al. acquiri]. 

(§ 2.) Sed hoc tempore 

nulks keminibus qui sub imperio 

nostro sunt licei sine causa legibus 

cognita el supra modum iu servos 

suos saevire. Nam ex constitutionc 

divi Pii Antonini qui sine causa 

servum suum occiderit, non minus 

puniri iubetur, quam qui servum alienum 

occiderit. Sed et maior aspe- 

*) ut glossema expellit Mommsen, Zeitschr. f. Kechtsg. IX. 68 

**) §§ 48-53, usque ad v. coerceiur repetuntur in Gai fr. ' i. 'p» ^Q jîg aà 

sui i. (I. 6.) 

a) Haec divisio oomplectitur §§ 48—141. h. C. Definitionem voteitrM^ = 1 ,ipouit 

.Paul. fr. 215. D. de V. 8. (50. 16.) potesiatis s. 1. piob) 

cf. Gai li. 86 sqq.

GAI I. 54. 55. IUST. L 8. § 2. 9. § 1. 21 

las dominorum per eiusdem Principis rilas dominorum eiusdem Principis 

conslitulionem coerceiur. Nam censul- censlilulione coerceiur. Nam cenlus 

a quibusdam Praesidibus provinsultus a quibusdam Praesidibus prociarum 

de his servis, gui ad fana vinciarura de his servis, qui ad aedeni 

deorum vel ad slaluas Principum con- sacrara vel ad slaluas Principum confugiunt, 

praecepit, ul si intolerabilis fugiunt, praecepit, ut si intolerabilis 

videatur dominorum saevitia, cogantur videatur dominorum saevitia, cogan 

servos suos vendere. Et utrumque recte tur servos bonis condicienibus ven 

flt; male enim nostro iure uti non dedere, ut pretinm dominis daretur. 

bemus: gua ratione et prodigis inler- et recte : expedit enim reipubkcae, ne 

dicitur honorum suorum administratio. guis rem suam male utalur. cuius 

rescripti, ad Aelium Marcianum emissi, verba 

1) ex Ulp. fr. 2. I». de bis qui sui. kaec sunt^: Dominorum quidem potesLalera 

in suos servos illibalam esse oportet, nec 

cuiguam hominum ius suum detraili, sed 

dominorum interest, ne auxilium conira 

saevitiam vel famem vel intolerabilem iniuriam 

denego tur his gui iuste deprecanlur. 

ideogue cognosce de gnerelis eorum 

gui ex familia lulii Sabini ad staluara confugerunl; 

et si vel durius hahites guam 

aegiium esl, vel infarai iniuria affectos 

cogneveris, veniri iube, ita ut in potestatem 

domini nen revertanlur. qui Sabinus, 

si meae conslilutioni fraudem fecerit, 

scie! me adraissura 

§ 54. ^Ceterum cura apud cives Remanes duplex 

sit dominium, (nam vel in bonis vel ex iure 

Quirilium vel ex utroque iure cuiusque servus 

severius executuruin. 

esse intellegitur), ita demum servum in potestate 

domini esse dicemus, si in henis eius sit, eliamsi 

simul ex iure Quirilium eiusdem non sit. nam 

qui nudum ius Quiritium in serve habet, is potestatem 

habere non intellegitur. 

§ 55. Item in potestate nostra 

sunl liberi nostri'' quos 

iuslis nuptiis procreavimus. 

1) cf. fr. 1. D. de ritu nuptiarum. 

Tit. IX. DE PATRIA rOTBSTATE. 

In potestate nostra sunl lìberi nostri 

quos ex iuslis nuptiis procreaverimus. 

(§ 1.^) NupLiae autem sive matrimonium 

esl viri el mulieris coniunctio, iudividuam 

a) de dapkoi dominio cf. Gai IL 40. 88. IH. 166. Ulp. 1, 16. 

b) c£ fr. 4. D. de his qui sui i. (I. 6.) Ulp. libro I. Inst : Nam civium Bomanorum 

quidam sunt patresfamiliarum, cdii filiifamiliarum, quaedam matresfamiliarum, 

quaedam filiaefamiliarum. patresfamiliarum sunt, qui sunt suae potesiatis,^ sive pu 

beres sive impuberes; simili modo matresfamiliarum. filiifamiliarum et filiae, quae 

sunt in aliena potestate; nam qui ex me et uxore mea nascilur, in mea potestate 

est; item qui ex filio meo et uxore eius nascilur, id est nepos meus et neptis, aequ 

in mea sunt potestate; et pronepos et proneptis, et deinceps celeri.

22 GAI I. § 56 — 58, IUST. I. 9. § 2. 3. 10. pr. 

cpiod ius proprium civium Romanorum 

cst* fere enim nulli 

alii sunt komines, qui lalera in 

filios suos kabent potestatem, 

qualem nes habemus. idque 

divi Hadriani edicto quod proposuit 

de bis, qui sibi kberisque 

suis ab ee civilatem Romanam 

petebant, significa/wr. 

nec me praeterit Galalarum 

genleni credere in potestatem** 

parentum liberos esse. 

1) ex Ulp. fr, 4, D, de liis qui sui, 

§ 56. Habent autem in potestate 

liberos cives Bomani,*^* si cives 

Romanas uxores duxerint, vel etiam 

Latinas peregrinasve cum quibus 

conubium habeant cum enim conubium 

id efficiat, ut liberi patris 

cendicionem sequantur, evenit ut 

non modo cives Romani flant, sed 

el in potestate patris sint. (§ 57.) 

Unde et veleranis guibusdam concedi 

solet principakbus constitulienibus 

conubium cum kis Latinis 

peregi'inisve guas primas post 

missienem uxores duxerint et 

gui ex eo matrimonio nascuntur, 

et cives Romani et in potestatem 

parentum fiunt. 

§ 58. Non la?nen omnes nobis 

uxores ducere licei: nam a quarundani 

niqitiis abstinere debemus. 

consuetudinem vilae continens (b 2.) Ius 

autem potesiatis quod in kberos habemus 

proprium est civium Romanorum; 

nuki enim aki sunt komines, gui talem in 

liberos kabeant potestatem, gualem nos 

habemus. 

(§ 3.^) Qui igitui" ex le el uxore tua 

nascilur in tua potestate est. item qui e.x 

flko tuo et uxore eius nascilur, id est nepos 

luus et neptis, aeque in tua sunt potestate, 

et pronepos et proneptis, et deinceps 

celeri. Qui tamen ex lika tua nascltur 

in tua potestate non est, sed in patris eius. 

Tit. X. DE NUPTHS. 

lustas autem nuptias inter se cives Romani 

conlrakunt, qui secundum praecepta 

legum ceéunl, masculi quidem puberes, 

feminae autem viripotentes, sive patresfamikas 

sint sive filnfamilias; dum tamen 

fìkifamikas et censensum^ habeant parentum, 

quorum in potestate sunt. nani hoc 

fieri debere, et civilis et naturalis ratio 

suadet in tantum, ut iussum parentis 

praecedere debeat, unde quaesitum est, 

an furiosi Alia nubere, aut furiosi filius 

uxorera ducere possit? cumque super 

filio variabalur, nostra processsit decisio 

[0.25. e. de nupt,]^ qua pormissum est, ad 

exemplum filiae furiosi flliuiii quoque 

posse el sine patris interventu matrimonium 

sibi copulare secundum datum 

ex conslitutione modum. 

§ 1. Ergo non omnes nobis uxores 

ducere libet. nam quarundam nuptiis 

abstinendum est.'' 

*) haec verba §i 55. repetuntur iu Gai fr. 3. D. de his qui sui (I. 6), Cetorum 

cf. fr. 4. 5. eod. 

**) iu potestatem est: sic Cod. Ver. — Docking in Addendis pa». 342. edit IV. 

pcnnultos looos collegit, quibus huius accusativi usus confirmatur, velut: in potestatem 

esse G. L 55. 57. 88. 132. Aes Salpens. e, 21; in libertatem esse Liv. XXXVIL 

56; in possessionem esse Gai IV, 153, et fr. 9. D. 41. 2. et Paulus Ulp ' Scaevola 

Ti-yph. in Dig.; in adopiionem habere lavolenus fr. 107. D. 45. l.'Gaiì'l 136 etc! 

***) ita prop. Goschen. Huschke duorum versuum spatium explere m'avult ita; 

lustas autem nuptias coniraxisse liberosque iis procreatos in potestate habere cives 

Bomani ita intelleguniur, si rei. De re ipsa et Gai L 67. 76 80 S'^ iTln V 

§ 1—6 8 fr. 19. 24. D. de statu hom. (I. 5.) ' **• '^'l'' 

a) cf, fr. 2, 3, D. de ritu iiupt. (23. 2.) fr. 25. § 4. D. de acrniir hered (W 

2.); de ritu nuptiarum vid. ad Gai. L 110 sqq. citt. ' "'-^''"' ^"^ 

b) of, ad. § 1-10, h. t. iT. 8. fr. 12, § 4. fr. 14. 15. 17. 39 40 5H n^ .« p 

do ritu niipt (23. 2.) ' "^'^- ''°- "•

GAI I. § 59 — 62. IUST. I. 10. § 2 — 5. 

§ 59. Inter eas enim personas quae 

parentum kherorumve lecum in ter se 

oplinent, nuptiae contrahi non possunt, 

nec inler eas conubium esl, veluti 

inter patrem et flliam, vel inter malrem 

et fikum, vel inter avum et 

neptem: et si tales personae inler se 

ceierinl, nefarias atque incestas nuptias 

contraxisse diciintur. et kaec 

adee ita sunl, ut guamvis per adoptienem 

parentum kberorumve loco 

sibi esse coeperint, nen possinl inler 

se matrimonio coniungi, in tantum, 

ut et dissoluta adoptione idem iuris 

maneat: itague eam guae milii per 

adoptionem fikae aut neptis loco esse 

coeperil nen potere uxorem ducere, 

guamvis eam emancipaverim. 

§ 60. Inter eas guogue personas 

quae ex transverso gradu cognatione 

iunguntur est quaedam simiks observatio, 

sed non tanta. (§ 61.) Sane 

inter fratrem et sororem prokibitae 

sunt nuptiae, sive eodem patre eaderaque 

maire nati fuerint, sive alteruli'o 

eorum. sed si qua per adoptionem 

seror mihi esse coeperil, 

quanidiu quidem censtat adoptio, sane 

inter me et eam nuptiae non possunt 

consistere; cum vero per emancipalienem 

adoptio dissoluta sit, poterò 

eam uxorera ducere; sed et 

si ego emancipatus fuero, nihil in- 

pedimenlo erit nuptiis. 

1) 0 Gai fr. 17. § 1, D, de ritu nupt. 

§ 62. Fralris filiam uxorem 

ducere licet: idgue 

primum in usum venil, 

cura divus Claudius Agrippinam, 

fralris sui flkara, 

uxorera duxisseL sororis 

vere flliam uxorem ducere 

non licet. et kaec 

ila principalibus constitutionibus 

signiflcanlur. 

Item amitam el mater- 

Inler eas enim personas quae parentum 

kberorumve locum inler se 

ohlinent nuptiae contraki non possunt, 

voluti inler palrera el flliam, vel 

avum et neptem, vel malrem el filium, 

vel aviam et nepotem, et usque ad 

inflnitum. et si tales persenae inler 

se ceierinl, nefarias atcjue incestas 

nuptias contraxisse dicuntur. Et kaec 

adeo ita sunt, ut quamvis per adoptionem 

parentum kberorumve loco 

sibi esse coeperint, non pessint inter 

se matrimonio iungi, in tantum, 

ut etiam dissoluta adoptione idem 

iuris maneat: ilaque eam quae tiki 

per adoptionem flka aut neptis esse 

coeperil non poleris uxorem ducere, 

quamvis eam emancipaveris. 

§ 2. Inter eas quocjue personas 

quae ex transverso gradu cognationis 

iunguntur est quaedam simiks ebservalie, 

sed non tanta. Sane enim 

inter fratrem et sororem nuptiae prokibitae 

sunt, sive ab eodem patre 

eademque maire nati fuerint, sive ex 

alterutro eerum. sed si qua per adoptionem 

seror libi esse coeperit, 

quamdiu quidem constai adoptio, sane 

inler le et eam nuptiae consistere 

non possunt; cura vere per emancipationem 

adoptio dissoluta sit, poleris 

eam uxorem ducere; sed et 

si tu emancipatus fueris, nikil est 

impedimento nupliis. el ideo constai: 

^si guis generum adoptare velli, deberc eum 

ante flliam suam emancipare; et si guis vekt nurum 

adoptare, debere eum ante fllium emancipare. 

(§ 3.) Fralris vel sororis flliam uxorem ducere 

non licet. sed nec neptem fralris vel sororis 

ducere guis potest, guamvis guarle gradu sint: 

cuius entra flliam uxorem ducere non licet, eius 

negue neptem permiltitur. eius vero mulieris 

quam pater luus adeplavil filiam non videris impediri 

uxorem ducere, quia negue naturali negue 

civili iure libi ceniungitur. (§ 4.) duorum autem 

fralrum vel sororum liberi, vel fralris et sororis, 

iungi possunt. (§ 5.) item amitam, kcet adeptivara, 

uxorem ducere non licei, item materleram:

24 GAI I. 63. 64. IUST. L 10. § 6 — 12. 

lerara uxorem ducere non 

licet. 

§ 63. Item eam guae 

niiki guondam secrus aut 

nurus autprivigna aut noverca 

fuerit ideo autem 

diximus guondam, quia 

si adkuc Constant eae nuptiae 

per quas talis adfinilas 

quacsita esl, alia 

raliene mibi nupta esse 

non potest, quia negue 

eadem duobus nupta esse 

potest, negue idem duas 

uxores habere. 

1) efr, 11, § i, D, do ritu nupt. 

2) cfr. 3

GAI I. § 65 — 67. IUST. I. 10. § 13. 25 

cepil. nani et Ili palrera kabere non ki patrem kabere intelleguniur, cum 

intelleguniur, cum is ciiam incerlus kis etiara [pcder] incerlus est: unde 

sii; unde seleni spurii fiki appellari, seleni filii spurii appellari, vel a 

vel a Graeca voce quasi SitOQddrjv Graeca voce quasi GTtoQccdfjv conconcepli, 

vel quasi sine patre fiki. cepli, vel [S. P.] quasi sine palre filii. 

Sequitur ergo, ut et dissoluto tali coitu nec dotis 

exactieni locus sit. Qui autem prohibitas nuptias 

coiiunt et alias poenas paliunliir, quae sacris con- 

1) 0, e. e. de incestis nupt, stitutionibus conlincntur. •"• 

§ 65. Aliquando autem evenil, § 13. Aliquando aulem evenit, ut liberi 

ul liberi equi statini ul nalì sunl gui slalira ul nati sunt in potestate'parcnparentum 

in potestate non fiant, tum non fiant, postea antera redigantur in 

ii postea lamen redigantur iu pò- poteslalem. Quaks esl is "gui, dum nateslatem. 

(§ 66.") Veluti si La- turalis fueral, postea curiae datus, polelinws 

ex lege Aeka Sentia uxoi-e stali patris subicitur. nec non is gui, 

ducla filium procreaverit, aut La- a muliere libera procreatus cuius malri- 

Linura ex Latina, aul civem Rema- moniuni minime legibus interdictum fuenum 

ex cive Romana,'' non kabe- rat, sed ad guam pater consuetudiuem 

bit eum in potestate sed si postea habuerat, postea ex nostra constitutiene'^ 

causaprobcda civitatemBomanam con- dotakbus inslrumciitis composilis in posecutus 

fuerit civem Bomanum cum* tesiate patris efficitur: guod et aki ex 

simul in potestate sua habere in- '•odera matrimonio si fuerint procreali, 

cipit. [al. e/uod el aliis liberis qui ex eodem 

2) e, 10.11. e. de naturai, liberis, ?natrimonio fuerinl procreati] simikler 

nostra constitutio praebuit. 

§ 67. Item ''si civis Romanus Latinam aul peregrinam 

uxorem duxeril per ignorantiam, cum 

eam civem Romanam esse crederei, et filium procreaverit, 

hic nen est in potestate eius, quia ne 

quidem civis Romanus est, sed aul Latinus aul 

peregrinus, id est eius cendicionis cuius et mater 

fuerit, guia non aliter guisguam ad patris 

condicionem accedit, guara si inter patrem ct matrem 

eius conubium sii: sed ex senalusconsulto 

permiltitur causam erroris prohare, el ita uxor 

guogue et flkus ad civilatem Romanam perveniunt, 

et ex eo tempore incipit fikus in potestate patris 

*) ita ex coniect Huschkii. Sententia coite haec est: filio anniculo facto et 

causa proba,ta Latinum, praeterquam quod civitatem adipisoatur tam ipse quam 

uxor eius et iìlius, si eiusdem condicionis sint, incipere etiam in potestate habere 

filium. (Gosohen.) 

A) oL Gai I. 29. 73. 94. 95. HI. 5. Hip. VII. 4. 

b) cf. Gai I. 30. 80. 

e) legitimationem per curiae oblationem introduxit Theodosius IL e, 3. 4. C. de 

natur. liberis (5, 27,) legitimationem per subsequens matrimonium primo Constautinus, 

deinde Zeno, Ana.stasius, lustinianus o, 5—7, 10. 11, eod.; legitimationem per 

rescripium principis et ius novissimum oontin. nov. 12. e. 4; 18. e. 11; 78. e. 3; 

74. e. 1. 2; 117. e. 2. 

d) cf. Gai H. 142. III. 5. 73. Ulp. VII. 4. V. 9.

26 GAI I. § 68 — 73, IUST. 

esse. Idem iuris esl, si cara per ignorantiam 

uxorem duxeril quae dediticierum numero est, 

nisi quod uxor nen flt civis Romana. (§ 68.) Itera 

"si civis Romana per errorem nupta sit peregrino 

tamquam civi Remano, permiltitur ei causam 

erroris prebare, el ila filius quoque eius et 

maritus ad civilatem Romanam perveniunt, et 

aeque simul incipit fikus in potestate patris esse. 

Idem iuris est, si peregrino tamquam Latino ex 

lege Aelia Sentia nupta sit: nam et de kec speciakler 

senalusconsulto cavetur. Idem iuris est 

akquatenus, si ei gui dediticierum numero est, 

tamguam civi Romano aul Latino ex lege Aelia 

Sentia nupta sit: nisi guod scilicel gui dediticiorum 

numero est, in sua condicione permanet, el 

ideo fikus, guamvis fiat civis Romanus, in potestatem 

patris non redigitur. (§ 69.) Rem si Lalina 

peregrino, cimi eum Latinum esse crederei, 

nupseril, potest ex senalusconsulto filio nate causam 

erroris probare, el ita omnes flunt cives 

Romani, et filius in potestate patris esse incipit. 

(§ 70.) Idem constitutum esl, ''si Latinus per 

errorem peregrinam guasi Latinam aut civem 

Romanam e lege Aelia Sentia uxorem duxeril. 

(§ 71.) Praelerea si civis Romanus, gui so credidisse/ 

Latinum esse, ob id Latinam uxorem duxeril, 

permittilur e? fliie nate erroris causam probare, 

tamguam si e lege Aeka Sentia uxorem duxisset. 

Rem his qui cum cives Remani essent, peregrines 

se esse credidissent et peregrinas uxores 

duxissent, permiltitur ex senalusconsulto filio nate 

causam erroris prebare: guo facto flet uxor civis 

Romana et fliius quoque ex ea non solum ad civilatem 

Romanara pervenit, sed etiara in poleslateui 

patris redigitur. (§ 72.) Quaecumgue de filio 

esse diximus, eadem et de filia dieta intekegemus. 

(§ 73.) Et quantum ad erroris causam probandam 

allinei, nibil interest cuius aetatis fliius sive 

filia sii [duo versus 1. n. p.].* si minor anniculo 

sii filius filiave, causa prebari nen polcsL nec 

me pracleril in aliguo rescripte divi Hadriani ila 

esse censtilutum, tamquam quod ad erroris quoque 

causa.m prebandam [desunt 2 Un.] Imperator 

. *) «î-

GAI I. § 74—78. IUST. I. 10. 27 

['''., Un.] dedit. (§ 74.) Sed si peregrinus civem 

Romanam uxorem duxeril, an [D/.Jin.] causam nen 

polest, quamvis ipse [Vo Un.] kec ei speciakter concessum 

est.* Sed cum peregrinus civem Romanam 

uxorem duxisset el Alio nato alias civilatem Romanani 

conseculus esset, deinde cum quaereretur an 

causam probare posset, rescripsit Imperator Anteniuus 

perinde posse eum causam probare, atque si 

peregrinus mansisset. ex quo colkgimus etiam peregrinum 

causam prebare posse. (§ 75.) Ex /ds quae 

diximus apparet, sive civis Romanus peregrinam 

sive peregrinus civem Romanam uxorem duxeril, 

eum qui nascilur peregrinum esse: sed siquidem 

per errorem tale matriraenium contractum fuerit, 

emendari vitiu?« eius ex Senedusconsulto licei 

secundum ea guae superius t§ es,] diximus. Si vero 

nullus error inlervenerit, sed scientes suam condicionem 

ila celerini, nulle casu emendalur vitium 

eius matrimonii. (§ 76.) Loquimur autem de kis 

scilicet inter quos conubium nen sii; nam alioquin 

si civis Romanus peregrinam cum qua ei 

conubium est, uxorem duxeril, sicut supra qiioque 

diximus, iustum matrimonium cenlrakitur, 

et tunc ex kis qui nascilur, civis Remanus esl 

el in potestate patris erit. (§ 77.) Itera si civis 

Romana peregrino cum guo ei conubium est, 

nupserit, peregrinus sane procreatur, el is iuslus 

patris flkus esl, tamguam si ex peregrina eum 

precreasset. kec lamen tempore ex senalusconsulto 

guod auctore dive Hadriano factum est, 

eliamsi non fuerit conubium inter civera Romanam 

el peregrinum, qui nascilur iustus patris 

filius est. (§ 78.) Quod antera diximus inter 

civem Romanam peregrinumque nisi coimhium. 

sii, qui nascilur peregrinum esse, ex lege Minieia 

descendit, qua liberi iubentur deterioris parentis condicionem 

.sequi. Eadem lege rursus alio loco cautum 

est, ut si peregrines civem Bomanam cum qua ei 

conubium non sit,** uxorem duxeril, peregrinus 

ex ee coitu nascatur. et est hoc maxime casu 

necessaria Lex Minieia: nam remota ea lege matris 

condicionem sequeretur, ex iis enim inter 

rquos non est conubium qui nascilur, iure gen- 

*) argumentum hoc fere est: Peregrinus si civem Romanam uxorem du.xerit, 

sive intei-veniente errore sive non, is qui nascltur peregrinus est; sed matrimonio 

per errorem contracto poterit admitti causae probatio, quam, ubi nuUus error iiitervenorit, 

cessare constai. (Goschen secundum Hollw.) .Plura tentavit Huschke. 

**) ita ex coniect. Mommsenii et Ki-uegeri (in epistola ed. Stud. praemissa).

28 GAI I. § 79 — 84. IUST. L 

lium matris condicioni accedit gua parie aulem 

iubel lex ex cive Remano el peregrina peregrinum 

nasci, supervacua videtur: nam el remota 

ea lege hoc utigue iure gentium fulurum erat. 

(§ 79.) Adeo aulem hoc ila esl, ut ex cive Bomano 

et Latina qui nascilur, Latinus nascatur, quamquam 

ad eos qui hodie Latini appellantur, lex Minieia non 

pertinet; nam comprehenduntur quidem peregrinorum 

apqiellatione in ea lege non* solum exlerae nationes 

et genles, sed etiara gui Latini noniinantur: 

sed ad alios Latinos pertinet, gui proprios populos 

propriasque civitates habebanl et erant peregrinorum 

numero. (§ 80.) Eadem raliene ex 

contrario ex Latino el cive Romana sive ex lege 

Aelia Sentia, sive aliter contractwm (uerit malrimeniuni, 

civis Romanus nascitui'. fuerunt tamen 

gui putaverunt ex lege Aelia Sentia contracto 

mairimenie Latinum nasci, guia videtur ee casu 

per legem Aekam Senliam et luniam conubium 

inler eos dari, et semper conubium efficit, ul qui 

nascilur patris conckcieni accedat:'' aliler vero 

contraete matrimonio eum qui nascilur iure gentium 

matris condicionem sequi et oh id esse 

civem Roraanum. sed koc iure utimur ex senalusconsulto 

quo auctore dive Hadriano signiflcatur, 

ul oìnni modo ex Latino el cive Romana natus 

civis Remanus nascatur. (§ 81.) //is cowvenienler 

eliam ikud senalusconsultum ''dive Hadriano 

auctore signiflcavil, ut qui ex Latino et peregrina, 

item centra qui ex peregrino et /alin« nascilur, 

is matris condicionem segualur. (§ 82.) Illud 

•^quoque kis consequens est, guod ex ancilla el 

libero iure gentium servus nascilur, el centra ex 

libera el servo liber nascilur. (§ 83.) Animadvcrlere'' 

taraen debemus, ne iuris gentium regulara 

vel lex aliqua vel quod legis vicem optinet, 

aliguo casu commutaverit. (§ 84.) Ecce enim ex 

senaluscensullo Claodiaiie" poterai civis Romana 

(|uae alieno servo volente domino eius coki, ipsa 

(ìx paclione libera permanere, sed servura procreare: 

iìa?n guod inler eam et dorainu?» istius 

servi convenerit, eo senalusconsulto ratum esse 

iubetur. sed postea divus Hadrianus iniquitate 

*) ex coniect JVIommsenii. De re cL Ulp. V. 8. et fr. 24. de statu hom 

a) et Gai L 56. 67. b) oL Gai I. 30. 66. (IH 73 1 

e) cf. Ulp. V. 9, (Inst, 1. 4 pr.) d) cL Ulp. fr. 24. D. de'stati hom 

e) cf. Gai I. 91. 160. Inst HI. 12. "°

GAI I. § 85—90. IUST. L 10. 29 

rei et Inelegantia iuris molus restiluit iuris genlium 

regulam, ul cum ipsa mulier libera permaneat, 

liberum pariat. (§ 85.) Item. — — — 

ex aMcilla et libero poterant liberi nasci: nam ea 

lege cavetur, ul si guis cum aliena ancilla quam 

credebat kherara esse ceierit, si guidem masculi 

nascantur, liberi sint, si vere feminae, ad eum 

perlineant cuius mater ancilla fuerit. sed el in 

hac specie divusVespasianus inelegantia iuris molus 

restituii iuris genlium regulam, ut omni mode, 

eliam si masculi nascantur, servi sint eius cuius 

et mater fuerit. (§ 86.) Sed illa pars eiusdem 

legis salva est, ut ex libera et servo alieno, quem 

sciehal servum esse, servi nascantur.''' ilaque 

apud guos talis lex nen est, gui nascatur, iure 

genlium matris cendicionem sequitur et eb id 

kber est. 

§ 87. Quibus antera casibus matris et non 

patris cendicionem sequitur gui nascitur, fisdem 

casibus in potestate eum patris, eliamsi is civis 

Romanus sit, non esse plus quam manifestum esl. 

el ideo superius t§ OT sq^,] rettulimus, quibusdam 

casibus per errorem non iusto contracto matrimonio 

senatum intervenire et emendare vitium 

matrimonii, eogue modo plerumgue efflcere, |ut in 

potestatem patris filius redigatur. (§ 88.) Sed si 

anciUa ex cive Romano conceperit,'' deinde manumissa 

civis Romana facta sit, et tunc pariat, licet 

civ/s Romanus sii qui nascitur, sicut pater eius, 

non lamen in potestatem* patris est, quia ncque 

ex iusto coitu conceptus est, negue ex ullo senalusconsulto 

laks coitus guasi iustus conslituitur. 

§ 89." Quod aulem placuit, si ancilla ex cive 

Romano conceperit, deinde manumissa pepererit, 

gui nascitur liberum nasci, naturali ratione flt. 

nam hi gui illegitime cencipiuntur, statura summit 

ex eo tempore quo nascuntur: ilaque si ex kbera 

nascuntur, liberi fiunt, nec interest ex quo mater 

eos conceperit, cum ancilla fuerit. at hi qui legilime 

concipiunlur, ex conceptionis tempore statum 

sumunL (§ 90.) Ilaque si eni mukeri civi 

Romanae praegnanli agua et igni interdictum fueril, 

eoque modo peregrina iacta tunc pariat, cen- 

*) cf. Gai I. § 55. not. 

a) cf. fr. 2. pr. D. ne de statu defunct (40. 15.) o. 3. C. soluto matr. (5. 18.) 

b) cf. Gai L 82. 85. 89. 

e) ad §§ 89. sqq. cf. Ulp. V. 8—10. fr. 18. 24. D. de statu hom. (I. 5.) fr, 2. 

§ 3. D. ad se. TertulL (38. 17.) ooU tit. J. I. 4.

.30 GAI I. § 91-96. IUST. L 10. 

plures distinguunt et putant, si quidem ex iustis 

nuptns conceperit, civem Romanum ex ea nasci, 

si vero vulgo conceperit, peregrinum ex ea nasci. 

(§ 91.) Itera si qua mulier civis Romana praegnans 

ex senatusconlte Claudiane ancOla facta sii 

eb id, quod alieno servo invito el denuntiante 

domino eius coierit, conpk/re,5 distinguimi, el existimant, 

si quidem ex iustis nuplks conceptus 

sit, civem Romanum ex ea nasci, si vero VMlgo 

concep/us sit, servum nasci eius cuius mater facta 

essel ancHla. (§ 92.) Peregrina quoque si vulgo 

conceperit, deinde civis Romana facta parlai, 

civem Remanum parit; si vero ex peregrino, secundum 

leges moresque peregrinorum conceperit, 

ita videlur ex senalusconsulto quod auctore divo 

Hadriano factum est, civem Romanum parere, si 

el patri eius civitas Romana donetur. 

§ 93. Si peregrinus sibi kberisque suis civilatem 

Romanam petierit, non aliter filli in peleslate 

eius flen^, guam si Imperator eos in potestatem 

redegerit. quod ita demum is facit, si 

causa cognita aeslimaverit koc fliiis expcdirc. 

diligentius autem exactiuscpie causam cognoscil 

de impuberibus absentibusque. et haec ita edicto 

divi Hadriani significantur. (§ 94.) Item si quis 

cum uxore praegnante civitate Romana donatus sii, 

guamvis is gui nascilur, ut supra diximus t§ 92], 

civis Romanus sit, tamen in potestate patris non 

flt: idgue subscripliene divi Hadriani significatur. 

qua de causa qui intellegit uxorem suam esse 

pracgnawlem, dura civitalera sibi el uxori ab Imperatore 

petit, simul ab eodem potere debet, ut 

cum qui natus erit in potestate SUA habeal. 

(§ 95.) Aka causa est eorum qui Lat/i iure cum 

liberis suis ad civitatem Romanam perveniunl: 

nani horum in potestate fiunt liberi, quod ius 

quibusdam peregrinis civitalibus datura est vel 

a populo Romane vel a Senatu vel a Caesare. 

(§ 96.) Huius autem iuris duae species sunt: aul 

maius est Latium aut minus. maius est Latium, 

cum et hi qui decurienes leguntur et ei qui 

honorem akquem aut magistratura gerunt, civitalera 

Romanam consecunlur; minus Latium esl, 

cum ki lantum gui raagistralum vel honorem 

gerunt, ad civilatem Romanam perveniunt. idgue 

conpkiribus epistuks principum significatur.* 

*) iam Niebuhr ex hoc loco duplex ius : „Laiii maiorit" d r ,•• 

'=•'' ai-icuii mtnons

GAI I. § 97 — 101. IUST. I. 11. pr. § 1. 2. 31 

Tit. XI. DE ADOPTIOjS^BUS. 

§ 97. Non solum tamen naturales Non solum tamen naturales liberi, 

liberi, secundum ea quae diximus, in secundum ea quae diximus, in pote 

potestate nostra sunl, veruni el ki gues state nostra sunl, veruni eliam ii quos 

adeplamus. 

adeplamus. 

§ 98.* Adoptio antera duobus medis fit, aut § 1. Adoplio aulem duo- 

populi auctoritate, aul imperio magistratus, vel?/// bus modis fit, aul principali 

Praetoris. (§ 99.) Populi auctoritate adepla rescripte,'' aut imperio mamus 

eos gui sui iuris sunt: guae species adogistratus. Impera terisaucleptionis 

dicitur adrogalio, guia et is gui adeptat rilale adoptare quis potest 

regatur, id esl inlerrogalur an velli eum quem eos casve qui quaeve sui 

adoptalurus sit iustum sibi fikum esse; et is iuris sunt quae species 

qui adeptalur regatur" an id fieri patiatur; el adeplionis dicitur adrogalio. 

populus rogatur an id fieri iubeat. Imperio ma Imperio magistratus ado 

gistralus adeplamus" eos qui in poptare licet eos eas ve qui quaeve 

testate parentium sunl, sive primum in potestate parentum sunt, sive 

gradum liberorum eptineanl, quaks est primum gradum liberorum ohtine- 

flkus el filia, sive inferiorem, quaks ant, gualis esl filius, filia, sive in 

esl nepos, neptis, pronepos, prò feriorem, gualis est nepos, neptis, 

neptis. (§ 100.) Et quidem ika ado pronepos, proneptis. 

pilo quae per populum fit § 2. Sed kedie ex nostra constitutiene,' cum 

nusquam nisi Romae fit: at filiusfamikas a patre naturali extraneae personae 

kaec eliam in provinciis in adoptionem datur, iura petestatis naluraks 

apud Praesides earum fieri patris minime disselvunlur, noe guicquam ad pa 

solet. (§ 101.) Itera per trem adoptivum transit, nec in potestate eius est, 

populum feminae nen ade- licei ab intestato iura successienis ei a nobis 

ptanlur; nani id magis pla tributa sunt si vero pater naluraks non extracuit 

Apud Praetorem vere neo, sed avo fiki sui materno, vel si ipse pater 

vel in provincns apud naturalis fuerit emancipatus, etiam avo paterno 

Precensulem Legatumve vel proavo simili mode paterno vel raalerne fikum 

etiam feminae solent ade- suum dederit in adoptionem: in koc casu, quia 

plari. 

in unam personam cencurrunt el naturalia el 

adeplionis iura, manel slabile ius patris adeptivi, 

1) est e, 10, C. de adoptionibus. el naturali vìnculo copulatum, el legitimo adoplienis 

modo (al. nodo\ constrictum [al. conlra- 

statuerat Nuper Mommsen die Stadtrechte der Lat. Gemeinden Salpensa eto. 

(1856) p. 406. not. 40. plenius rem traetavit De re ijDsa cf. etiam Gai I. 79. 131. 

IH. 66. Appian. B. C. IL 26. {Aaxiov SUaiov) coli. Cic. ad Attic. V. 11. § 1. 2. 

Gellius XVI. 3. Asconius in Pison. (ed. Orell.) p. 3: Pompeius — veteribus incolis 

dedit ius L.jalii, ut possent habere ius quod ceterae Laiinae coloniae, id est ut 

gerendo magistratus civitatem Bom. consequerentur. 

*) §§ 98. 99. 103. 107. repetuntur in Gai fr. 2. D. de adopt. (1. 7.) cL fr. 1. 

D. eod. Ulp. tit. Vili. Geli. V. 19. 

a) Ciò. prò domo o. 29: interrogatimi: auetorne esses, ut in te P. Fonteius 

vilae necisrque potestatem haberet, ut in filio? 

b) i. e. novo modo, qui pedetentim in locum adoptionis per populum succes,s,it 

Gek. V. 19. fr. 21. 38. 39. D. de adopt (1. 7.) Diocl. e. 6. 8. C. (8. 48) 

De. causae cognitione vid. fr. 15. § 2. 3. D. de adopt. (1. 7.) 

e) de ritu adoptionis vid. Gai I. 132.

32 GAI I. § 102 — 105. 

§ 102. Item inpuberem 

apud populum adeptari 

aliquando prehibilum est, 

aliquando permissum est; 

nam nunc ex epistula optimi 

Imperaloris Antonini 

quam scripsitPeiitificibus, 

si iusta causa adoptionis 

esse videbitur, cum quibusdam 

condicienibus permissum 

est. apud Praetorem 

vero, et in provinciis 

apud Procensulem Legatumve 

, cuiuscumque 

aelalis personas adoptare 

possumus. 

1) fr. 17—19. D, de adopt, e, 2, C, 

eod, fr, 13, B, si quid in fraud. 

patr. 

2) of, G, I. 10(j, fr, 16. 40, D. h, t. 

3) fr, 37. 43, D. eod. 

4) cfr. fi. 10. 11. D. eod. 

CJ) cfr. 0. D. do libris ot post. 

§ 103. illud vero utriusque adoptionis 

ceraraune est, quod el hi qui 

generare non possunt, quales sunl 

spadones, adoptare possunt. (§ 104.) 

Feminae vero nullo mode adoptare 

pessimi, quia ne quidem naturales 

liberos in potestate habent. (§ 105.) 

Item si quis per populum sive apud 

Praetorem vel apud Praesidem provinciae 

adoplaverit, polest eundem 

IUST. I. 11. § 3 — 9. 

Cium, V. conslructum], ul et in famika et potestate 

kuiusmedi patris adoplivi sit 

S 3 Cum aulem impubes per principale rescriplura 

adrogatur: causa cognita adrogalio permiltitur, 

et exquirkur causa adrogatiems, an honesla 

sii expedialque pupillo, et cum quibusdam 

condicienibus adrogalio fit id est ut caveal adroaater 

persenae publicae, hoc est tabularlo, si 

hilra pubertalera pupillus decesserit, reslitnlurum 

se bona illis, qui, si adoptio 

facta non esset, ad successionem eius 

venturi essent item nen akas emancipare eos 

polest adregaler, nisi causa cognita digni emailcipalione 

fuerinl, et tunc sua bona eis reddat 

sed etsi decedens pater eum exheredaverit, vel 

vivus sine iusta causa eum emancipaveril, iubetur 

quartam partem ei suerura honorum relinquere, 

videkcet praeter bona quae ad patrem 

adoptivum translukl, el guorura commodum ei 

acguisivil postea. 

§ 4.^ Minorem natu non posse maiorem adoptare 

placet: adoptio enim naturam imilalur, et 

prò monstro est, ut maior sii filius quam pater. 

debet ilaque is gui sibi per adrogalionem ve! 

adoptionem filium facit piena pubeiTale, id est 

decem et octo annis praecedere. (§ 5.^) Licet 

aulem et in locum nepotis vel prenepetis, vel in 

lecum neptis vel proneptis, vel deinceps adoptare, 

guamvis fikum quis non habeal. (§ 6.) Et 

tam fikum akenum quis in locum nepotis potest 

adoptare, quam nepotem in locum filii. (§ 7.*) 

Sed si quis nepotis loco adoptel, vel quasi ex 

eo filio quem kabet iam adeptalum vel quasi ex 

ilio quem naturalem in sua potestate kabet: in 

eo casu et fikus consentire debet, ne ei invito 

suus heres agnascalur. sed ex contrario, si avus 

ex filio ncpetera dal in adopiionem, non est ne 

cesse fikum consentire. 

§ 8. In pkirimis autem causis assimilatur 

is cfui adoptatus vel adrogatus 

esl, ei qui ex legitimo matrimonio 

nalus est el ideo si quis per Impcralerera, 

sive apud Praetorem, vel apud 

Praesidem provinciae non exlratieum 

adoptaverit, potest eundem alii in adoptionem 

dare. (§ 9.5) Sed et illud 

utriusque adoptionis commune esl, quod 

el hi qui generare nen possunt, quales

GAI I. § 106 — 111. IUST. I. 11. § 10 — 12. 33 

alii in adoptionem dare. (§ 106.) 

SefZ et ika quaestio, an minor 

natu maiorem natu adoptare 

possit, utriusque adoptionis 

eonirauiitó' esl. 

1) cf. Diocl. e, .'>, C, de adopt, 

§ 107. Illud proprium esl eius 

adoptionis quae per populum fit, 

quod is qui liberos in potestate habet, 

si se adrogandum dederit, non 

selum ipse potestati adrogaleris subicitur, 

sed eliam liberi eius in eius 

dem filini potestate /(anquara nepotes. 

sunl spadones, adoptare possunt; castrati 

autem non possunt. (§ 10.) Feminae quoque 

adoptare non possunt, quia nec naturales 

liberos in potestate sua habent: sed 

ex indulgenlia Principis ad solatium libero- 

rum amissornm adoptare possunt' 

§ 11. Illud proprium esl illius adoptionis 

quae per sacrum eraculum fit, 

quod is qui liberos in potestate liabet, 

si se arrogandum dederit, non 

solum ipse potestati arregaleris subiicitur, 

sed etiam liberi eius in eiusdem 

fiunt potestate tamquam nepotes. 

sic enim el divus Auguslus nen ante Tiherium 

adoptavil, quara is Germanicum adeplavil: ut 

prolinus adoptione facta incipiat Gerinanicus Augusti 

nepos esse. 

§ 12. Apud Catenem bene scriptum refert antiquitas, 

servi [al. servos] si a domine adoplati 

sinl, ex hoc ipso posse kberari. unde et nos 

2) tit, e. de Latina liberi, ton,(§ 10,) eruditi lu uostra constitulione^ etiam eum servum 

quem dominus aclis intervenientibus filium suum 

nominaverit liberum esse consliluimus, licei kec 

ad ius fiki accipiendum ei non sufficit. 

§ 108.^ Nunc de his personis videamus quae in manu 

nostra sunt* guod el ipsum ius proprium civium 

Romanorum est. (§ 109.) Sed in potestate quidem 

el masculi el feminae esse solent: in manum 

aulem feminae tantum conveniunt (§ 110.) 

Olim ilaque tribus modis in manum conveniehant, 

usu, l'arreo, ceemptiene. (§ 111.) Usu in manum 

cenveniebal quae anno continue nupla perseveraba/; 

qM«e enim veluti annua possessione 

usucapiebalur, in familiam viri transibal flkae- 

((ue locum optinebat itaque lege duodecim tabularum 

cautum est, ut si qua nollet eo modo in manum 

mariti convenire, ea quelaimis Irinoclie abesset 

a^que eo modo usum cuiusque anni interrumperet. 

sed hoc telum ius partim legibus sublalum esl. 

*) ita suppl. Goschen. 

a) De his quae in manu sunt vide Ulp. tit. IX. Gai IL 118. 136. IH. 40. 41. 

Servium ad Georg I. v. 31. et ad Aeneid, IV. v. 103. 214. 374. Cicer. prò Fiacco 

e. 34. § 84. prò Murena 12. § 27. GelL HI. 2. §, 13. X. 23. XVHI. 6. § 9. Taoit 

Annal. IV. 16. Cic. Topic. cap. 4.: Genus est uxor, eius duae formae, una matrum 

familias quae in manum convenerunt; altera earum quae tantummodo uxores habentur. 

— Boethius ad Top. e. 3. § 14. (Orell. 299.): quae autem in manum per 

coemplionem convenerant, hae malrcsfamilias vocabu.nlur. Quae vero usu et farrealione 

minime. 

GNIÎST iNR'rri'UTIOKES, '*

34 GAI I. § 112 —lisa. roST. L 11. 

partim ipsa desuetudine ebklteratum est. (§ 112.) 

Farreo in manum conveniunt per quoddam genus 

sacrificii quod Jovi farreo fit: in quo farreus 

panis adhibelur: unde etiam confarrealio dicitur.'* 

conplura praeterea huius iuris ordinandi gralia 

cum certis et sokemnibus verbis, praesentibus 

decem testibus agunlur et fiunt. qmd ius eliam 

nostris temporibus in usu est: nam flamines 

maiores, id est Diales, Martiales, Quirinales, item 

reges sacrorum,nisi ex farreatis nati, ?(oo leguntur; 

ac ne ipsi guidem sine confarreatiene sacerdotium 

kabere possunt. (§ 113.) Coemptiene vero in manum 

conveniunt per mancipatione???, id est per 

quandam imaginariam venditionem: nam adkibilis 

non minus quam V leslibiis, civibus Romanis 

puberibus, item Mbiipeiide, emit is mulierem, 

cuius in manum convenit.'' (§ 114.) Potest 

aulem coemplionem facere mulier non solum 

cum marito sue, sed etiam cum extraneo: scilicel 

aut inalrimonii causa facta coemplìo dicitur, 

aut fiducia e. quae enim cum marito suo 

facit coemplionem, ut apud eum filiae loco sii, 

dicitur malrimonii causa fecisse coemplionem: 

qoae vero alterius rei causa facit coemplionem 

aul cum viro suo aut cum extraneo, veluti lulelae 

evilandae causa, dicitur fiduciae causa fecisse 

coemptiooem." (§ 115.) Quod est tale: si qua 

velit gues kabe/ tutores deponere, et alium nancisci, 

ikis azreloribus coemplionem facit; deinde 

a coemplionalere remancipata ei cui ipsa velli, 

el ah eo vindicta manumissa, incipit eum habere 

lu/orem, a quo manumissa est:'' gui tutor fiduciarius 

dicitur, sìcnl inferius t§ iss] apparebit 

(§ 115a.) Olim eliam lestameoti faciendi gralia 

fiduciaria fiebat ceemplio." lune enim non aliler 

a) Servius ad Geòrgie. I. v. 31: nuptiae fiebant— farre, si per Pontificem 

Maximum ct iJialem, Flaminem, per fruges et molem scdsam coniungeòantw, mule 

confarreaiio appellatur ; ex quibus nupjtiis qjcdrimi nascebantur. 

b) Boethius IL ad Cic. Topic. e. 3. § 14. rem ita describit: Coemptio vero certis 

solennitatibus peragebatur, et sese in eoemendo invicem inierrogabant: vir ita, an 

m,ulier sibi malerfamilias esse vellet? illa resjmndebai, velie. Item mulier inter 

gabat, an vir sibi paterfamilias esse vellet? ille respondebal, velie. Itaque nmliet 

viro conveniebat in manum. — Quam solenniiatem in suis Instiiuiis Ulqnanus refert. 

Kadem fere habet Servius ad Aeneid. IV. 214; ad Georg. I. v. 31. vero de antiquo 

ritu loquitur, quo se maritus et uxor invicem, emebantf?), et similiter Isidorus V. 24. 

§ 26. (Lindem.) ritus, equo se maritus et uxor invicem. cmebant. 

e) et Gai 1. 118. 136. 166. Cicero prò Mur. e. 12. § 27 cit 

d) cf. Gai lì. 137. 195. 

e) et Gai IL 112. 113. 118. 121. 122. IH. 43.

GAI I. § 115b —119. IUST. L 11. 35 

feminae testamenti faciendi ius habebanl, exceptis 

guiJi(4dam persenis, guam si coemplionem 

fecissent remancipataeque el nianumissae fuissenl. 

sed hanc necessitatem coemptienis faciendae ex 

auctoritate divi Hadriani senatus reniisil. (§ 115h.) 

Extraneo coemptionatori femina fdiac loco non fit; 

sed quae''' fif?uciae causa cum viro suo fecerit 

coemptionem, nihilominus filiae loco incipit esse: 

nam si omnino qualibel ex causa u.-cor in manu 

viri sii, placuit eam filiae iura nancisci. 

§ 116. Superest ul exponamus quae personae 

in mancipio" sint. (117.) Omnes igitur liberorum 

personae, sive mascukni sive feininini sexus, 

quae in peleslate parentis sunl, mancipari ab 

koc eodera mede possunt, que etiam servi mancipari 

possunt (§ 118.) Idem iuris esl in earum 

personis quae in manu sunt. nam feminae a 

ceemplienatoribus eedem mode possunt mancipari 

equo liberi a parente mancijoantur; adeo guidem, ut* 

quamvis ea sola apud coemptionalerem filiae 

loco sit quae ei nupla sit, tamen nihilo niinus 

eliam guae ei nupta non sit, nec ob id filiae loco 

sit, ab eo mancipari possit (§ 118a.) Plerumgue 

autem selum et a parenlihus el a coemptienaleribus 

mancipantur, cum velini parentes ceemplionatoresque 

ex sue iure eas personas dimillere, 

sicut inferius evidenlius apparebit. (§ 119.**) 

Est autem mancipalie, ul supra quoque diximus, 

imaginaria quaedam venditio: guod el ipsum ius 

proprium civium Romanorum est. eague res ila 

agilur.'' adhibitis non minus quam guingue testibus 

civibus Romanis puberibus, el praeterea alio 

eiusdem condicionis gui lihrain aeneam teneal, 

gui appellatur kbripens, is qui mancipio accipil, 

aes*'** tenens ila dicit: IIUNC EGO HOMINEM EX 

IVHE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO, ISQUB 

Mini EMPTUS ESTO HOC AERA' AENEAQUE 

*) ita fere ad sensum su]3pl. 

'^*) §um 119. exhibet Boethius IH. in Cic. Topic. e. 5. § 28 (p. 322. Orell.) 

***) ita Huschke, ut apudBoethium: aes tenens; apud Van-onem: assem tenentes. 

a) de mancipi! causa cL Gai I. 49. 123. 138. 140. 141. H. 160. IH. 114. IV. 

79—81. Liv. XLL 8. in fin. Festus v. deminutus capite appellabatur, — qui liber 

alteri mancipio datus est. -— De acquisitionibus per eos quos in mancipio habemns: 

Gai IL 86. 90. 96. IH. 114. Ulp. XIX. 18. 

b) cf. Gai I. 132. 134. sqq. II. 104. IH. 167. Boethius I. e. in Top. 5. § 28, 

Ulp. XIX. 3. 4. Theophilus I. 12. § G. Varrò de L. L. IX. 83. (Mulier): Pro assibus 

nonnuncquam aes dicebant antiqui, a quo dicimus assem. tenentes: hoc aere 

aencacque libra. Festus von Ilodus (Mullev 265): in mancipando, cum. dicitur: 

nalusculo libram ferito, asse tangitur libra. 

3*

36 GAI I. § 120 — 123. 

LIBRA: delude aere perciitit libram, idgue aes 

dat ei a guo mancipio accipit, guasi pretu loco. 

(§ 120.) Eo modo el serviles et liberae personae 

mancipantur. animaka queciue guae mancipi sunl, 

quo in numero habentur boves, egui, muli, asini; 

item praedia tam urbana guam rustica, quae et 

ipsa mancipi sunt, fiualia sunt Itakca, eodem 

modo solent mancipari. (§ 121.) In co solo 

praedioruin maiicipatio a ceterorum mancipatione 

differì, quod personae serviles et liberae, item 

animaka quae mancipi sunl, nisi in praesenlia 

sint, mancipari nen possunt: adeo quidem, ut 

eum qui mancipio accipit adprekendere id ipsum 

quod ei mancipio datur necesse sit: unde etiam 

mancipalio dicitur, quia manu res capilur. praedia 

vero absentia solent mancipari. (§ 122.) Ideo 

autem aes et libra adhibelur, quia okm aereis 

tantum nummis utebantur; et erant asses, dupondii, 

semisses, quadrantes, nec uMus aiireus vei 

argenteus nummus in usu erat, sicut ex lege xn 

tabularum inteUegere possumus; eorumque nummorum 

vis et potes/as nen in numero erat, sed 

in pondero nummorum; nam et asses librales erant, 

et d«/.pondu tam erant hilibres;* unde eliam diipendius 

dictus est quasi duo pondo:** quod nomen 

adhuc in usu retinelur. semisses quoque et quadrantes 

prò rata scilicel porlioiie ad poiidus cxamiuali 

erant. Quam,obrem, qui dabat olim pecuniam 

non mimerabal eam, sed appemlehal. unde 

servi quibus permittilur at/minislratio pecuniae 

dispensatores appellati sunt et adhuc appellantur. 

(§. 123.) Si tamen quaerat aUcquis, quare si 

equa coemptiewei» fecit, differat a mancipatis, illa 

quidem quae coemplionem faci/f, non deducitur in*** 

servilem cendicionem, a parentibus vero et a coemqjtionatoribus*** 

mancipali niancipalaeve servorum 

loco conslituuntur, adeo quidem, ut ab ee cuius 

iu mancipio sunt neque hereditatem neque 

legata aliler capere possint, quam si simul eodem 

leslamento liberi esse iubeanlur, sicut iuris est 

in persona serverum. sed diflerenliae ratio manifesta 

est, cum a parentibus et a coeraptionatoribus 

fisdem verbis mancipio accipiantur quibus 

servi- quod non similiter fit in cocmplione. 

IUST. I. Il- 

*) bilibres ex eouieot. Holwegii et Huschkii, — Laohmann: duas libras powU 

tOe re cf. Varrò L. L. V. 169. (Miill.) Paul D. ex Festo v. Gra^ve aes. 

**) ex coniect, Huschkii. Alia proponit Rossbacti II. Ebe 68 sq. 

***) ex coniect Husohkii,

GAI L § 124 — 128. IUST. 1. 12. pr. § 1- 37 

§ 124. Videaraiis nunc, que mede hi qui 

alieno iuri subieclì sunl eo iure kherentur." 

(§ 125.) Ac prius de his dispiciamus qui in 

potestate sunl. (§ 126.) El quidem servi quem 

admodum potestate kberentur, ex his 

inlekegere possumus guae de servis 

manumittendis superius exposuimus. 

§ 127. Hi vero gui iu potestate 

parenlìs sunl mortuo eo sui iuris 

fiunt. Sed hoc rf/slinctionem recipit'' 

nani mortuo patre sane omnimodo filii 

flkaeve sui iuris efficiuntiw. mortuo 

vero avo non omnimodo nepotes neptesve 

sui niris fimtt, sed ita, si posi 

mortem avi in patris sui peleslalem 

recasuri non sunt. itaque si morienle 

avo pater eorum et vivai et in potestate 

patris sui fuerit, tunc post obitum 

avi in peleslate palr/s sui llunl: 

si vero is, guo tempero avus moritur, 

aut iam mortuus esl, aut exiit de 

Tit XII. QUIBUS MODIS IUS POTE- 

STATIS SOLVITUR. 

Videamus nunc, guibus medis 

ki gui alieno iuri subiecLi 

sunt eo iure kberanlur. 

Et guidem servi guemad- 

modum potestate kberanlur, ex kis 

inlekegere possumus guae de servis 

manumittendis superius exposuimus. 

Hi vere qui in poleslale parentis 

sunt mortuo eo sui iuris fiunt. 

Sed hoc distinclionem recipil. Nam 

mortuo patre sane omnimodo filii 

fiikaeve sui iuris efficiuntur. mortuo 

vero ave nen omnimodo .nepotes 

neptesgue sui iuris fiunt, sed ita, si 

post mortem avi in potestatem patris 

sui recasuri non sunt itague si morienle 

avo pater eorum et vivit et in 

potestate patris sui est, lune post obilum 

avi in potestate patris sui fiunt; 

si vero is, quo tempore avus moritui', 

aut iam mortuus est, aul exiit de potestate 

patris, tuoc hi, quia [al. qui] in 

potestate patris, lune hi, quia in pò 

leslatem eius cadere nen possunt, sui potestatem eius cadere non possunt, 

iuris fiunt. (§ 128.) Cum aulem is cui sui iuris fiunt. (§ 1.) Cum aulem 

ob aliquod malefìcium velut ex lege Cor- is qui ob aliquod maleficium in 

nelia aqua el igni interdicitur civitatem insiilara deportatur civitatem amil- 

Romanam aniillat," sequilur, ut quia di, seguitur, ut gui ee modo ex mieo 

mode ex numero civium Romanorum lollilur, mero civium Romanorum 

proinde ac mortuo eo desinant liberi in pote toiktur perinde [est] ac si 

state eius esse: nec enim ratio patilur, ut pcre- merino eo desinant liberi 

grinae condicionis home civein Remanum in po in potestate eius esse. 

testate habeal. Pari raliene et si ei gui in pari raliene el si is qui 

potestate parentis sit aqua et igni interdictum in potestate parentis sit 

fuerit, desinil in peleslate parentis esse, quia in insulam deporlatus fucaeque 

ratio non patilur, ut peregrinae condicio- lit, desinit in poleslale 

nis homo in poleslale sit civis Romani parentis. parentis esse. Sed si ex 

indulgenlia principali restituii fuerinl, per omnia 

1) cf, fr, d, D, de interdiot, otrei, pilstinum statum rccipiunt (§2.') Relegati aulem 

patres in iusulam in potestate sua liberos 

retincnt. et ex contrarie liberi relegali in pele- 

2) cf, Inst, 1,16, § 1, (HOT, 22, o, 8,) stalc parcntum remaiienl. (§3.^) Poenae servus 

a) oL Ulp. tit. X. Qui in potestate manu mancipioque sunt quemadmodum 

eo iure liberentur. 

b) cf Gai 1. 146, Inst, H. 19. § 2. Ulp. fr. 5. D. de his qui sui i. (1. 6.) 

e) cf. Gai L 90. 161. 111. 153.

38 GAI I. § 129 - 132 

IUST. I. 12. § 4 — 6. 

efl'cclus filios in poleslale habere desinit Servi 

antera poenae efficiuntur qui in metallum damnanlur, 

el qui bestiis subuciunlur. (§ 4.) Filiusfarakias 

si raiktaveril, vel si Senalor vel 

Consul fuerit faclus, manel in patris potestate, 

militia enim vel censularia [al. constdaris] dignilas 

de patris potestate filium non liberal. Sed ex 

1) est e, ,5. O.de ConGUlibus(nov.81). 

2) ef fr, 12, § 1, fr. 18, D, de oaptivis, 

3) cf, Paul, fr, 19. D. eod. 

4) cf fr. 26, D, eod. 

constitutiene nostra ^summa Palricialus dignitas 

illieo ab imperialibus cedicilks praestitis a patria 

poleslale kbcrat quis enim patiatur patrem 

quidem posse per emancipalionis modum suae 

petestatis nexihus fllium relaxare, imperatoriam 

autem cclsitudinem nen valere eum quem sibi 

patrem elegit ab akena eximere potestate? 

§ 129. Quod si ab koslibus captus § 5. Si ab hostibus captus fuerit 

fueril parens, quamvis servus hoslium 

fiat, lamen pendei ius liberorum propter 

ius poslliminn, quo hi qui ab 

liostibus capti sunt, si reversi fuerint, 

omnia pristina iura recipiunt. ilaque 

reversus habebit kberos in potestate. 

si vero illic mortuus sit, erunt quidem 

liberi sui iuris; sed utrum ex hoc tempore 

quo mortuus cst apud hostes parens, 

an ex ille quo ab hostibus captus 

est, dubitari polest Ipse quoque 

fliius neposve si ab hostibus captus 

fuerit, similiter dicemus propter ius 

peslliminii poteslalem quoque parentis 

in suspense esse. (§ 130.) Praelerea 

parens, quamvis servus kostium I 

tamen pendei ius liberorum propter 

ius peslliminii, quia hi ((ui ab 

liostibus capti sunl, si re\ersi fuerint, 

omnia pristina iura recipiunt. idcirco 

reversus el liberos habebit in potestate, 

quia postkminium flngit eum 

qui captus esl semper in civitate 

fuisse. si vere ibi decesserit, exinde 

ex que captus est pater, filius sui 

iuris fuisse videlur.^ Ipse quoque 

filius neposve si ab bestibus captus 

fuerit, similiter dicimus propter ius 

peslliminii ius quoque petestatis parentis 

in suspense esse. Dicium esl 

exeunl liberi viriks sexus de parentis aulem peslkminium^ a limine et post, 

poleslale, si flamines Diales inaugu- ut eum gui ab koslibus captus in fines 

renlur, el feminini sexus si virgi nostros postea pervenit peslkminio renes 

Veslales capiantur. (§ 131.) versum recte dicimus. nam limina sicut 

Olim quoque, que tempore po in demibus finem guendam faciunt, sic 

pulus Romanus in Latinas rcgio- el imperli finem kmen esse veteres vones 

colenias deducebat, qui mssu luerunt: kinc el limes dictus est,, quasi 

parentis in coloniam Latinam no finis quidam et lerminus. Ab eo postif 

men dedissent, desinebant in po minium dictum, guia eodem limine releslale 

parentis esse, guia efficevcrlebatur quo amissus erat. Sed* et 

renlur alterius civitatis cives. 

qui viclis hostibus recuperatur pestìiminio 

rediisse exislimatur. 

§ 132. Praeterea emancipaliene de- § 6. Praelerea emancipalione quo- 

sinunt kberi in peleslalem parentum quo desinunl liberi in peleslate paesse, 

sed fikus quidem tribus man- renlum esse. Sed ea emancipatio 

cipationibus,"' celeri vere liberi, sive anlea quidem vel per antiquani legis 

a) cf. Gai I. T35 1V 79. Ulp. fr. XL fr. 8. § 1. D. de iniusto (28 3 ) Inst 

IH. 2. § 8. \ • -J

GAI I. § 133. IUST. I. 12, § 7, 39 

mascukni sexus sive feminini, una mancipatione 

exeunl de parentum poleslale: 

lex enim xii tabularum lantum in persona 

filii de tribus mancipalionibus le- 

((uilur, kis verbis: si VATER FILIUM 

TER VESCMBUIT, A P.4TRE FILIUS LIBER 

ESTO. eaque res ila agilur."" mancipal 

pater fikum alicui: is eum vindicta 

manumillit: eo facto revertitur in potestatem 

patris. is eum iterum mancipal 

vel eidem vel aki; sed in usu est 

eidem mancipari: isque eum postea 

simkiler vindicta manumiltil: quo faeto 

eum rursus in potestatem patris fuerit 

reversns tertio pater eum -mancipat 

vel eidem vel aki; sed koc in usu est, 

ul eidem maueipetur; eacque mancipalione 

êsiniif ia poleslale patris esse, 

eliamsi nondum manumissus sii, seti 

adhuc in causa mancipii duvet [Un. 24]* 

§ 133. Liberum autem arbilrium 

observalionem procedebat, quae per 

iinaginarias venditienes el inlercedenles 

manumissiones celebrahatui', 

vel ex imperiali rescripte. Nostra 

aulem providentia el koc in melius 

per constitutionem reformavil, ul 

Hclione pristina explesa, recta via 

apud compelenles iudices vel magistratus 

parentes intrent, el filios suos 

vel filias, vel nepotes vel neptes, ac 

deinceps, sua raanu dimitlerent et 

lune ex edicto Praetoris in liuius filii 

vel filiae, nepotis vel neptis bonis, 

qui vel quae a parente manumissus vel 

manumissa fuerit, eadem iura praestantur 

parenti quae tribuunlur patrono 

in bonis liberti; el praelerea 

si impubes sii filius vel filia vel celeri, 

ipse parens ex manumissione 

tutelara eius nanciscitur. 

§ 7. Admonendi autem sumus libe- 

*) in pag. Cod. Ver. quae sequitur fere nihil legi potest. Prioris partis argumentum 

tamen oolligi potest ex Epit. I. 6. § 3: Tamen cum tertio mcmcipatus 

fuerit .... succeda : quae verba infra not. a. signis || |j inolusimus. — Posterior 

pars eiusdem paginae, quod etiam Epit. indicai, band diibie ea oontinebat quae 

leguntur in fr. 28. D. de adoptionibus (e Gai libro L), quae verba § 133 inseruimus. 

a) Gai Ejiit. I. 6. § 3. h. I. notatu digna haec de emancipatione fili! exhibet: 

Emancipjatio autem, hoc est manus traditio, quaedam similitudo vendiiionis est: quia 

in emancipationibus praeter illum, hoc cst certum ptatrem, alius pater adhibelur, qui 

fiduciarius nominatur. Ergo ipse naturalis pater filium suum fiduciario patri mancipat, 

hoc est manu tradii: a quo fiduciario patre naturalis pater unum aut duos 

tiummos, quasi in similitudinem piretii accipit, et iterum eum acceptis nummis 

fiduciario patri tradii. Hoc secundo et tertio fii, ei tertio eum fiduciario patri manciqiai 

et tradii, et sic de qìatris potestate exit. Quae tamen emancipatio solebat ante 

Praesidem fieri, modo ante curiam facienda est: ubi quinque testes cives Bomani in 

praesenti erunt, et prò ilio qui libripens adpellatur (id est siateram tenens) et qui 

antestatus adpellatur alii duo, ut seplem lestium numerus implecdur. \\ Tamen cum 

tertio mcmcipatus fuerit filius a pìatre naturali fiduciario patri, hoc agere debet 

naturcdis pater, ui ei a fiduciario patre remancipeiur, et a naiurcdi patre manumittatur: 

ut, si filius ille mortuus fuerit, ei in hereditate naturcdis pater, non fiduciarius, 

succedat. Feminae, vel nepotes masctdi ex filio, una emancipatione de patris 

vel avi exeunt potestate el sui iuris efficiuntur. Et hi ipsi quamlibet una mancipatione 

de patris vel avi exeant, nisi a picdre fiduciario remancipjati fuerint et a 

naturali patre manumissi, succedere eis naturalis pater non poiesi, nisi fiduciarius 

a equo manumissi sunt. Nam si remancipatum cum sibi naturalis pater vel avus 

manumiserit, ipse eis in hereditate succedit. |j Quodsi habeat quis filium, et ex eo 

nepotes, et vóluerit filium emancipare, et nepotes in sua potestate retinere, in arbitrio 

eius est: aut si vóluerit nepotes emancipare, et filium in sua potestate retinere, et 

hoc ei prò iuris ordine licere manifestum est. Quod non solum de nepotibus, sed et 

de pronepotibus similiter facere potesi. — Do antestato, cuius hic quasi septimae 

personae mentio fit cf. Zeli Inscr. Rom. Nr. 1779. 1780. 1785. Huschke, Plavii 

Syntrophi instrumentum donationis pag. 6. 7. 43 sqq. — De fiducia vide citt ad 

Gai IL 59.

40 ().\1 I. S 134, 135a. IUST. L 12. § 8—10, 

est ei qui jìlium ct ex eo nepotem 

in potestate habebit, filium quidem 

rum esse aibitrium ci qui fihum el ex 

co nepolcm vel neptem in poleslale ha 

potestate dimillere, nepotem vero bebit flli'im ci""'"'^ ''"^ peleslate dimil 

in lìoteslate retinere; vel ex dilere, nepolcm vero vel neptem retiverso 

filium quidem in potestate nere- et ex diverse filium quidem in 

retinere, nepotem vero manumit potestate retinere, nepotem vero vel 

tere; vel omnes .mi iuris ef lìcere. neptem manumittere (eadem ct de pro 

eadem el de pronepote elicla esse nepote vel pronepte dieta esse intelle- 

ivUcllegemus. 

gantur), vel omnes sui iuris efficere, 

§ 134. Praeterea parentes liberis in adoptionem § 8. Sed et si pater 

datis in potestate eos habere desinunt; et in filio rqui- filium quera in peleslate 

dem, si in adoptionem datar, ires mancipationes* el habet avo vel proavo na 

duae intercedenles manumissiones proinde fiunt, turali, secundum nostras 

ac fieri solent cura ila eum pater de potestate constitutiones^ super bis 

dimillit, ul sui iuris efficiatur. deinde aul patri kabilas, in adoptionem de 

reraancipalur, et ah eo is qui adeptat vindical derit, id est si hoc ipsum 

apud Praetorem filium suum esse, ci ilio centra aclis intervenientibus apud 

non vinfZ/canle a Praelore vindicanlì filius addi- cempelenlem iudicem macilur; 

aul non reraancipaUir patri, sed ab eo vinnifestavil, praesente co ipii 

dical is qui adeptat, apud quem in lertia man adeptalur, el non conti'acipatione 

est: sed sane commodius esl patri redicente, nec non eo qui 

mancipari. in eeteris vero liberorum personis, seu adoplal, solvitur quidem 

mascukni seu feininini sexus, una scilicel manci ius potesiatis patris natupalio 

sufficit, el aul remancijiaHlur parenti aul ralis, transit autem in Ini- 

non rematicipawtur. Eadem et in pi'ovinciis ajiud 

Praesidem provinciae seleni fieri. (§ 135.) Qui ex 

iusmodi parenlem adoplf 

filio semel ilerurave raancipalo concejitus est, licei adopiionem plenissiiiiani 

post lerliain mancipalionein patris sui nascatur, esse anlea diximus. (§ 9.) 

lamen in avi poleslale esl, el idee ab ee el Illud aulem scire oportet 

emancipari el in adopiionem dari polest. Alis qui quod si nurus tua ex Alio 

ex eo filio conceptus esl qui in lertia manci luo conceperit, ci filium 

patione esl, non nascilur in avi poleslale. sed eum postea emancipaveris vel 

Laheo quidem exislimal in eiusdem mancipio 1) sunt co. 10 ot 11. C, do adoptio 

esse cuius el pater sit utimur autem hoc iure, nibus cf fr, 5, 25, D, eodem, 

ut quamdiu pater eius in mancipio sii, pendeal in adeptienem dederis, 

ius eius; el si quidem pater eius ex manci- praegnante nuru tua, nijiatione 

manumissus erit, cadal in e/us potestàhilominus quod ex ea nalem; 

si vero is, dum in mancipio sit, decesserit, scilur in peleslate tua na 

sui iuris fiat (§ 135a.) Eadem scilicel dicemus scilur; quod si post cman- 

de eo equi ex neqjote semel manciqxdo necdwm manucipatienem vel adoptionem 

misso conceptus fuerit. nam ut supra diximus, fuerit conceptus, patris sui 

(|uod in filio faciunt tres mancipationes, hoc emancipali vel avi ado- 

facit una mancipalio in nepole 

ptivi potestati subucitur; 

2) e Marciani fr. 3L B, de adopt, (§ 10.)^ ct quod ncquc uaturales liberi, ncque 

adeptivi ullo paene mode possunt cogere parenlem 

de poleslale sua eos dimillere. 

*) ita lero ex conieotura Gooschenii. CL ad hunc artioidum Gellius V 19 

Cic. do fin. 1. 7. § 24. fr. 1. § 2. D. do rei vind. (6. 1.) Gai IL 141. m. ^ ly. 79]

GAI 1. § 136—140. IUST. I. 12. 

§ lo6. Praeterea mulieres quae in manum conveniunt, 

iìi patris qjoiesiate esse desinunt. sed in confarreatis 

nuq^tiis de Flaminica Diali Senalusconsulto 

ex rclaiioìie* Maximi el Tuberonis caulura est, ut 

haec quod ad sacra tantum videatur in manu esse, 

(pied véro ad ceteras causas perinde habealur, 

a^que si in manum non convenisset Cocmplione 

aulem facta mulieres omni modo* peleslate parenlis 

liheranlur: nec interest, an in viri sui niauu sint, 

an exlranei; quamvis hae solae lece flkarum kabeantur 

quae in viri raanu sunt. 

§ 137. In manu autem mulieres esse desinunt 

iisdem modis quibus filiaefamilias potestate patris liberantur; 

sicut igitur filiaefamilias una mancipatione 

ex qìotestate patris exeunt, ita eae quae in manu suni 

una mancipatione** desinunt in manu esse, et 

si ex ea mancipatione manumissae fuerint, sui 

iuris eKìeiuntur. Inter eam vero quae cum extraneo, 

et eam equae cum viro suo coemplionem fecerit, hoc interest, 

quod illa quidem cogere coemptionatorera potest, 

ul se renianc?/3et cui ipsa velli, haec autem 

virum suum** nikiloraagis potest cogere, quara el 

filia palrera. sed filia quidem nulle mede patrem 

polest cogere, eliamsi adopliva sii: haec aulem 

virum repudio misso proinde compellere potest, 

alque si ei numquam nupla fuisset. 

§ 138. li qui in causa mancipii sunt, quia 

servorum loco kabenlur, vindicta, censu, leslamento 

manumissi sui iuris fiunt. (§ 139.) Nec 

lamen in hoc casu lex Aelia Sentia locum habet 

ilaque nihk requirimus, cuius aelalis sit is qui 

manuniillil, et qui manumittitur: ac ne ikud quidem, 

.an patronum credilererave manumissor habeat 

Ac ne numerus quidem lege Enfia Caninia 

finilus in his personis lecum habet (§ 140.) Quin 

eliam invito quoque eo cuius in mancipio sunl 

censu kherlatem consequi possunt, excepto eo 

quem pater ea lege mancipio dedit, ut sibi remancipeiur: 

nam quodammodo Inni pater poteslalem 

propriam reservare sibi videtur eo ipso, 

quod mancipio recipil. Ac ne is quidem dicitur 

invite eo cuius in mancipio est censu libertatem 

consequi, quem pater ex noxali causa mancipio 

dedit,***) veluti quod furti eius nomine dainnatus 

*) ita ex conieotura Kruegeri (aliter Huschke) et Gai I. 114, 115 b. 

IH. 24. GelL X. 15. XVHI. 6. Tacit. Ann. IV. 16 

**) ex. coni. Kruegeri et Huschkii. 

***) verba mancipio dedit expellit IVIommseu cL Gai, IV. 75. 79.

42 GAI I. 8 141 — 145. IUST. 

I. 13. pr. § 1--3. 

est, et ewm mancipio adori dedit: nam kunc aclor 

prò pecunia kabet (§ 141.) In summa admonendi 

sumus, adversus eos quos in mancipio kabemus 

nibil nobis contumeliose facere, liceie: 

alioquin iniuriarum lenebimur. Ac ne din quidem 

in ee iure detinentur bomines, sed plernmque 

koc fit dicis gralia" uno cemento; nisi scilicet 

ex noxali causa mancip«nlur. 

§ 142. Transeamus nunc ad aliam 

Tit. XIII. DE TUTELIS. 

Transeamus nunc ad akam divf 

divisionem.*' nam ex his personis, quae sionem personarum. nara ex his per 

ncque in potestate neque in manu nesonis quae in potestate non sunl 

que in mancipio sunl, quaedam vel in quaedam vel in tutela sunt vel in 

tutela sunt vel in curatione, quaedam curatione, quaedam neutro ime 

neutre iure lenentur. videamus igitur lenenlur. videamus igitur de his 

quae in tutela vel in curatione sinl: quae in tutela vel in curatione sunt: 

ila enim inlcllegeraus ceteras personas ila enim intellegemus ceteras perso 

quae neutro iure lenenlur. 

nas quae neutro iure lenenlur. 

§ 143. Ac prius dispiciamus de his Ac prius dispiciamus de his quae 

quae in tutela sunl. 

in tutela sunt. 

l) ex Paul. fr. 1, pr. Il, de tutelis. § 1. Êsl aulem tutela, ul Servius definii, ius 

[al. vis] ac potestas in capile libere, ad luendum 

eum qui propter aelalem se defendere nctpiit, 

2) ex Paul, fr, 1, § 1, P, eod. iure civili data ac permissa. (§ 2.^) Tutores aulem 

sunt gui eam vim ac peleslalem kabeut, ex 

gua re ipsa nomen ceperunt. itague appellantur 

tutores, guasi tuilores atgue defenseres, sicut 

aedilui dicuntur gui aedes tuentur. 

§ 144. Permissum esl ilaque parentibus liberis § 3. Permissum est 

gues in poleslale sua habent testamento tutores ilaque parentibus liberis 

dare: mascukni (piideni sexus inpuberibus,/"e?wmm?' impuberibus quos in 

aulem sexus cuiuscumque aelalis sint, et tum equo-poleslale 

habent. lesta- 

que* cum nuptae sint. veteres enim voluerunt meulo tutores dare, et 

femina.s, eliamsi perfeclae aelalis sinl, propter animi hoc in Alio fliiaque 

levitatem in tutela esse. (§ 145.) Itaque si quis omnimodo procedit; ne- 

Alio flliaeque lestamente tutorem dederit, et ambe potibus tamen neptibiisad 

pubertatem pervenerinl, filius quidem desinil que ila demum parentes 

hah(u-e tutorem, filia vero nikilominus in tutela possunt testamento tupermanet: 

lantum enim ex lege lulia et Papia lores dare, si post moi- 

Poppaea iure liberorum tutela kberanlur feminae." lem eorum in patris sui 

loquimur aulem exceptis Virginibus Veslakbus peleslalem non sint re- 

*) ita ex coni. Kruegeri. De re ipsa cf Ulp. XL 1. Gai fr. 1 D. de testam, 

tut (26. 2.) Paul, in fragm. Vat. § 229. 

a) cf Gai. I. 116. 118 a. 132. 134; de noxali causa IV. 78. 79. 

b) haec divisio complectituf §§ 142—200. (et supra I. § 48. I. § 9 ) Ubi tit 

XI. de tutelis, XIL de ciirationibus. 

o) cL Gai 1. 194. Ulp. XI. 8.

GAI I. § 146 — 153. IUST. I. 13. § 4. 5. 43 

quas eliam veteres in konore?» sacerdelii tutela casuri. ilaque si filius 

liberas esse voluerunt: ilaque etiam lege xii la- luus merlis luae teinbularura 

caulura esl. (§ 146.) Nepotibus autem pere in peleslate tua sii, 

neplibusgue" ita demum possumus leslamento luto- nepotes ex eo non pores 

dare, si post mortem nostram in patris sui terunl testamento tuo 

potestatem iure recasuri non sint. itague si fliius tutorem habere,guamvis 

meus merlis meae tempere in potestate mea sit, in potestate tua fuerinl; 

nepotes ex eo non polerunt ex lestamente meo scilicel guia, mortuo 

habere tutorem, guamvis in potestate mea fuerint: le, in patris sui polescikcet 

guia mortuo me in patris sui potestate futuri stalem recasuri sunt. 

SMiit. (§ 147.) Cum tamen in com- (§ 4.) Cum aulem in compluribus aliis 

plurihus akis causis postumi prò iam causis postumi prò iam nalis hahennatis 

habeantur, el in hac causa tur, et in hac causa placuit non niiplacuil 

non minus poslumis, quara mis peslumis, quam iam natis testaiam 

nalis testamento tutores dari mente tutores dari posse, sì mode 

posse: si modo in ea causa sint, ut in ea causa sint, ut si vivis parenlisi 

vivis nobis nasc«nlur, in poleslale bus nascerentur, sui el in poleslale 

nostra fiant hos enim etiam eorum fierent. (§ 5.) Sed si emancipato 

heredes instiluere possumus, fike tutor a patre lestamente datus fuei-il, 

cum extraneos poslumos heredes confirmandus esl ex sententia Praesidis 

instiluere permissum non sit omuimode, id est sine inquisilione.'' 

(§ 148.) Uxori quae in manu est'' proinde ac 

filiae, item numi quae in filii manu esl preinde 

ac nepli tutor dari potest (§ 149.) Rectissime 

autem tutor sic dari potest: LUCIUM TITIUM LIBE 

RIS MEis TUTOREM DO. scd ct SÌ ìta scriplum 

sit: LIBERIS MELS vel UXORI MEAE TITIUS TUTOR 

ESTO, recte datus inlellegìlur. (§ 150.) In persona 

lamen uxoris quae in manu est recepla esl 

etiam luloris oplie," id esl, ul liceat ei permilraitlere 

quem velit ipsa lulerera sibi optare, koc 

modo: TITIAE UXORI MEAE TUTORIS OPTIONEM DO. 

quo casu kcel uxori eligere tutorem* vel in omnes 

res vel in unam forte aul duas. (§ 151.) Ceterum 

aut piena optle datur aul angusta. (§ 152.) 

Piena ila dari solet, ut prox«'me supra diximus. 

angusta ila dari solel: TITIAE UXORI MEAE TUTO- 

RIS OPTIONEM DUMTAXAT SEMEL DO, aul DUM- 

TAXAT BIS DO. (§ 153.) Quac opliones plurimum 

inler se diffen

44 GAI I. § 154 — 156. IUST. L 14. pr. § 1—5. 15. pr, S 1- 

nem habet potest semel et bis el ter et saepius 

tutorem optare, quae vero angnslam habet optionem, 

si dumlaxal semel data est optio, amplius 

quam semel optare non potest: si dumlaxal bis, 

amplius quam bis optandi facultatem non habet 

(§ 154.) Vocantur autem hi qui noniiuatim teslamento 

tutores danlur, dativi; qui ex optione 

sumunlur, optivi. 

Tit. XIV. QUI DAIU TUTORES TESTAMENTO 

POSSUNT. 

Dari autem potest tutor [testamento] non so- 

1) efr, in. gd. 22, as, §1. -.yi. §2, ](ini palcrfaraikas, sed etiam fikusfamikas. (§ 1.') 

D, de test, tut, ' ^ ...^ ^ 

Sed et servus preprius leslamente cura liberiate 

recte tutor dari potest sed sciendum esl eum 

ci sine liberiate lulerem datura tacile kberlalem 

dii'ectam accepisse videri, et per kec recte lutorem 

esse, piane si per errorem quasi liber Inter 

datus sii, aliud dicendum esl. Servus autem alienus 

pure inutililcr leslamento datur tutor: sed 

ila, cum liber crii, utiliter datur. Preprius 

autem servus inutililcr eo mode lutei' datur. 

2) cf fr in, § 3 D de test, tut, (S2.^) Eurlosus vcl miiior vigiuliqulnquc annis 

Inst. I, 2;i, § 13, \o y O l i 

tutor leslamento datus, lune tutor erit, cura 

compos mentis aut maior vigintiquinque annis 

faclus fuerit 

3) cf Ulp, fr,s D.eod. Gai lì, 231, § 3.^ Ad ccitum leiiipus vcl cx ccrto tempore, 

vel sub condicione, vel ante kercdis instilulio- 

1) e fr. 12—li D. eod, riciii, possc dari tutorem non dubilatur. (§ 4.'^) 

certae autem rei vel causae tutor dari non potest, 

quia personae, nen causae vel rei dalur. 

S) ex Ulp, fi. 5, e. 16, D, eod. §5.^ SI qulS fillabuS SUls VCl fillls tulOl'CS 

dederil, eliam peslumae vel postumo videtur dedisse, 

quia filii vel filiae appekaliene el poslumus 

et postuma conlinenlur. Quid si nepotes sinl, au 

appellatione fikorum el ipsis tutores dati sunt? 

dicendum est ut ipsis quoque dati videanlur, si 

mede liberos dixil; ceterum, si filios, non conlinebunlnr: 

aliler enim fiki, aliler nepotes appellantur. 

Piane si peslumis dederil, lam filli postumi, 

quam celeri liberi continebunlur. 

Tit. XV. DE LEGITIMA AGNATORUM 

TUTELA. 

§ 155. Quibus lestamente quidem Quibus aulem lestamente tutor datuler 

datus non sii, iis ex lege xii tus non sii, his ex lege duodecim 

tabularum agnati sunt tutores, qui tabularum agnati sunl tutores, qui 

vocantur legitimi. (§ 156.J Sunl aulem vocantur legiliniL (§ 1.) Sunt autem

GAI I. § 157 — 159. IUST. I. 15. § 2. 3. 16. pr. 45 

agnati per viriks sexus personas 

cognatione iuncti, quasi a patre cognati: 

veluti frater eodem patre natus, 

fralris filius neposve ex eo, item pa- 

Iruus et palmi fikus et nepos ex eo.* 

Al ki qui per feminini sexus personas 

cognatione coniunguntur non 

sunt agnati, sed alias naturali iure 

cognati, itaque inter avunculum el sororis 

filium non agnatio esl, sed cognalie. item 

amitae, materterae filius nen esl mihi agnatus, 

sed cognatus, et invicem scilicel ego 

illi eodem iure coniungor: quia qui nascun 

tur patris, nen matris familiam secjuuntur. 

(§ 157.) Sed olim guidem, guantum 

ad legera xii tabularum allinei, eliam 

feminae agnatos habebant tutores." 

sed postea lex Claudia lata est cpiae, 

guod ad feminas allinei, tutelas 

agnatorum sustukt ilaque raasculus 

quidem inpubes fratrem puberem aut 

patruum habet lulerera; feraina vero 

talem habere tutorem non potest. 

(§ 158.) Sed agnatienis quidem 

ius capitis diminutiene perimilur, 

cognationis vero ius eo 

modo non commutalur: quia 

civilis ratio civika quidem iura 

corrumpere potest, naturalia 

vero non potest. " 

§ 159. Est autem capitis diminulie 

prioris status** permulalio. eaque 

tribus modis accidit: nam aul maxima 

est capitis diminulie, aul mnier quam 

quidam mediam vocant, aut minina.'' 

agnati per viriks sexus [personas] 

cognatione ceniuncli, quasi a palre 

cognati: veluti frater eodera palre 

natus, fralris filius neposve ex eo, 

item patruus el palrui filius neposve 

ex ee. At qui per feminini sexus 

personas cognatione iunguntur non 

sunt agnati, sed alias naturali iure 

cognati, ilaque amilae tuae 

fikus non esl libi agnatus, sed 

cognatus, el invicem scilicet 

tu illi eodem iure coniungerls; 

cpiia qui nascuntur patris, 

nen matris familiam sequunlur. 

(§ 2.'') Quod aulem lex, ab intestato 

vocat ad tulelam agnatos, nen hanc 

habet significalienem, si omnino non 

fecerit teslamentura is qui poterai 

tutores dare, sed si, quantum ad tutelara 

pertinet, iuleslalus decesserit 

quod tunc quoque accidere inlekegitiir, 

cura is qui datus est tutor vive 

testatore decesserit. 

§ 3. Sed agnatienis quidem ius omnibus 

modis capitis deminulione plerumcpie pcrimitur: 

nara agnatio iuris [civilis] esl nomen. 

cognationis vero ius nen omnibus 

medis commutalur, quia civilis ratio civika 

quidem iura corrumpere potest, naturalia 

vere non utique." 

Tit. XVI. DE CAPITIS MINUTIONE. 

Est aulem capitis deminulie prioris 

status commutatio. eaque Irihus 

raodis accidil: nam aut maxima 

est capitis demimilie, aut minor quam 

quidam mediam vocant, aul minima. 

*) haec verba §i 156. repetuntur in Gai fr. 7. D. de legit, tut. (26. 4 ) et Gai 

IH. 10. Hip. XL 4. XXVL 1. 

**) in Cod. est capitis. Bocking status, ut in Inst. et in Gai fr. 1. D. h. t 

a) cf. Gai I. 171. Hip. XL 8. Leo o. 3. C. de legit. tut. (5, 30.) 

b) cf. Paul. fr. 6. D. de legit. tut (26. 4.) 

0) cf. Gai HI. 27. fi-. 8. D. de R. I. (50. 17.) Inst. HL 1. § 11. Gai. fr. 25. 

D. de usufr. ear. rer. (7. 4.) Gai fr. 8. D. de cap. minut (4. 5.) 

d) iure novissimo tutela legitima ad cognatos translata est novella 118. e. 2. 

e) de cap. deminut vid. Ulp. XI. 9—13. Paul. fr. 11. h. t (4. 5.) et Boeth. 

ad Topic. 4. § 18. (Orell. p. 302.): Capitis deminutio est prioris status permutaiio. 

Id multis modis fieri solet, vel maxima vel media vel minima. 3Iaxima est, cum et 

libertas et cirilas amittitur; velut deportatio; media vero, in cpia civitas amitti

46 GAI I. § 160 — 163. IUST. I. 16. § 1 — 6. 

§ 160. Maxima est capitis diminutio, 

cum aliquis simul el civitatem et libertatem 

amiltil; quae accidit incensis, qui ex forma 

censuali venire iubentur, quod ius [i un,] ex 

Lege qui conira eam legem in 

Urbe Rema domicikum habuerint; itera 

feminae quae ex senalusconsulto Claudiano 

ancklae fiunt eerum dominorum, quibus 

invitis et denunlianlibus cum servis eorum 

coierint 

§ 161. Minor sive media est 

capitis dim/«i/lio, cum civitas amittitur, 

libertas retinelur. quod 

accidil ei cui aqua et igni interdictum 

fuerit. 

§ 162. Minima capitis diminutio esl, cum et 

civitas el libertas retinelur, sed status hominis 

commutalur.'' quod accidit in his qui adeplantiir, 

item in his qui* coemplionem faciunt, et 

in his qui mancipio danlur, quique ex mancipatione 

manumittunlur; adeo quidem, ut quoliens 

quisque raancipelur, aul manumillatur, 

Loliens capite diminuatur. (§ 163.) Nec solum 

niaior/5(c,s' diminutienibus ius adgnalionis cerrumpitur, 

sed eliam minima.'' et ideo si cx 

duobus liberis alterum pater emancipaveril, post 

obilum eius neuter alteri agnatienis iure tutor 

esse poterli. 

1) cf, fr, 3, § 1, 1). eod. 

1>) cf Inst, I, 15, § 3. 

unde cognati. 

§ 1. Maxima esl capitis 

deminutio cum aliquis simul 

et civitatem el libertatem amitlil. 

quod accidil in his qui 

servi poenae efficiunlur airecitate 

sentenliae, vel liberti 

ut ingrati circa patronos condemnati, 

vel qui ad pretinm 

participandum se venundari 

passi sunl. 

§ 2. Minor sive media esl capitis deminutio, 

cura civitas quidem amittitur, 

libertas vero retinelur. quod accidil ei 

cui aqua el igni interdicluin fuerit, vel 

ei gui in insulam deporlatus esl. 

§ 3. Minima capitis deminutio 

esl, cum el civitas 

et libertas retinelur, sed 

status heniiiiis cemmulalur. 

quod accidit in his qui, 

cura sui iuris fuerunt, coeperunt 

aliene iuri subiecti 

esse, vel centra [^veluti si 

filius emancipatus fuerit a 

palre, est capile deminutus 

vel simil.] (§ 4.1) Servus 

aulem manumissus capile 

non minuitur, quia 

nullum caput habuit (§ 5.) Quibus autem dignitas 

magis quam status permulalur, capite non 

minuuntur: et ideo senatu melos capite non 

minui constai. 

§ 6.^ Quod aulem dictum esl raanere cognationis 

ius et post capitis deminulionem, hoc ila 

est, si minima capitis deminutio inlervenial: manet 

enim cegnalio. nam si maxima capitis deminutio 

incurrat, ius quoque cognationis perii, ni 

retinetur libertas, ut in Latinas colonias transmigratio ; minima, cum nec civitas nec 

libertas amittitur, sed status prioris qualiiatis immutatur, velut adoptio etc, Paul. 

Diac. ex Festo (Mueller. pag. 70): Deminutus capite apipellabaiur qui civilcde 

mutedus est; et ex alia familia in aliam adoptatus; ct qui liber alteri mancipio 

datus est; et qui in hoslium potestatem venit; et cui aqua ignique interdictum est. — 

Do_ servilute poenae vid. List. I. 12. § 3.; de SC. Claudiano Gai 1. 84. 91.; de his 

qui se venumdari passi sunt Inst 1. 3. § 4. 

*) ((ui Cod. habet: quod ferri potest ut apud Gai II. 98. Ulp.IX. rubr. et alias. 

a) cf. Gai III. 82—84. IV. 38. de coemptione I, 110 sqq. de mancipio datis I. 

116 sqq, de manumissis ex mane. I. 132. sqq. 

b) cf. Inst. f. 15. § 3. Paul fr. 3, fr. 7. pr. D. de cap. minut (4. 5.) fr. 2. D. 

de legit tut (26. 4.)

GAI I. § 164—165. IUST. 1. 16. § 7. 17. 18. 47 

1) cf. Gai fr. 9. D. do legit. tut. 

§ 164. Cum autem ad 

agnatos tutela pertineat, 

non simul ad omnes pertinet, 

sed ad eos tantum 

qui proximo gradu sunt 

[desunt Un. 16,]'* 

2) cf, fr, 1, D, de legit. tut. 

fr. 10, 73, de E. 1, 

pula servitule akcuius cognati, el ne quidem si 

manumissus fueril, recipil cognalionem. sed etsi 

in insulam deporlatus guis sii, cognalie solvitur. 

(§ 7.1) Cum autem ad agnatos tutela pertineat, 

non simul ad einnes pertinet, sed ad eos tantum 

qui proximiere gradu .sunt, vel si eiusdem gradus 

sint, ad omnes, [veluti si plures fratres 

sunt qui unuìn gradum obtinenl ideoeiue pariter 

ad, tulelam vocantur.] 

Tit. XVII. DE LEGITIMA PATRONO- 

RUM TUTELA. 

§ 165. Ex eadem lege duodecim Ex eadem talege 

duodecim tabubularum 

kbertarum et inpuberura liberlarum libertorum el kbertarum tutorum 

tutela ad patronos''' kberosque tela ad patronos kberosgue eerum 

eorum pertinet, quae et ipsa legitima pertinet, guae et ipsa legitima tutela 

tutela vocatur: non (quia nominaliìn ea vocatur: non quia nominatim ea lege 

lege de kac tutela cavetur, sed quia de hac tutela cavetur, sed quia per 

perinde accepta esl per interpretatioinde accepta est per interpretationem, 

alque si verbis legis inlroducla nem, alqiie si verbis legis inlroducla 

esset. ee enim ipso, quod hereditales essel. eo enim ipse, quod hereditales 

libertorum libertarumgue, si intestali libertorum khertarumque, si intestali 

decessissent, iusserat lex ad patronos decessissent, iusserat lex ad patronos 

liberosve eorura pertinere, credide- liberosve eerum pertinere, crediderunl 

veteres voluisse legem etiam turunl veteres voluisse legem eliam 

telas ad eos pertinere, guia el agna tutelas ad eos pertinere, cum el agnatos 

guos ad hereditatem vocavil, eostos quos ad hereditatem vocat, eosdem 

el tutores esse iusserat. 

dem et In lores esse iussit: quia plernmque, 

uhi successienis est emelumenluni, ibi 

el tulelae onus esse debet idee aulem diximus 

plernmque, quia, si a femina impubes manumillatur, 

ipsa ad keredilalem vocatur, cum alius 

erit tutor. ^ 

3) cf Gai I. § 106, 172, 175. Ulp, 

XL 5, fr, 3, § 10. D, de legit, 

tutela. 

Tit XVIII. DE LEGITIMA PARENTUM TUTELA. 

Exemplo palrenorum recepla esl el alia tutela,^ 

quae et ipsa legitima vocatur. nam si quis 

filiura aul fikam, nepotem aul neptem ex filio, el 

deinceps, impuberem emancipaveril, legilimus 

eorum tutor erit 

*) pag. haec de legitima gentilium tutela egisso videtur (Gai IH. § 17); posterior 

pars ex lustiniani Institutionibus restitnta (§ 165 — usque ad verba: intestati 

decessissent) in textum reoipi solet. 

a) de legitima patronorum tutela vid. Qai I. 175, DIp. XL 3. et fr, 1, 3. 5, 

D. de legit tut, 26, 4.

48 GAI L § 166 — 172. IUST. I. 19. 

DB FIDUCIARIA TUTELA. 

§ 166. Exemplo patronorum receptae sunt 

el akae tulelae* quae fiduciariae vocantur, id 

esl quae idee nobis compelunt, quia liberum 

caput mancipatum nobis vel a parente vel a 

coemptionatore manumiserimus.'' (§ 167.) Sed 

Latinaruni et Latinorjww inpuberura tutela non 

omni modo ad manumissores eorum pertinet, 

sed ad eos quorum ante manmnissienem ex 

iure Quiritium fuerunt: unde si ancilla ex iure 

Quirilium** tua sit, in bonis mea, a me quidem 

sole, nen etiam a le manumissa. Latina fiei'i 

polest, et bona eius ad me pertinent, sed eius 

tutela libi competit: nam ila lege Inula cavelur. 

itaque si ab eo cuius et in bonis et ex iure 

Quirilium ancilla fueril facta sit Latina, ad eundem 

et bona el tutela pertinent 

§ 168. Agnatis et patronis et liberorum capilum 

raanumissoribus permissum esl feminarum 

lulelam alii in iure cedere:'^ pupillorum autem 

tulelam nen est permissum cedere, quia non videtur 

onerosa, cum tempore pubertalis liniatur. 

(§ 169.) Is autem cui ceditur tutela cessicius 

tutor vocatur. (§ 170.) Quo mortuo aut capite 

deminuto revertitur ad eum tutorem tutela qui 

cessit ipse quoque qui cessit, si mortuus aul capile 

diminutus sit, a cessicio tutela discedit et revertitur 

ad eum, qui post eum qui cesserai secundum 

gradum in ea tutela kabueri/. (§ 171.) Sed 

quantum ad agnatos pertinet, nihil hoc tempore 

de cessicia tutela quaeritur, cum agnatorum 

tulelae in feminis lege Claudia sublatae sint. 

(§ 172.) Sed fiduciarios" quoque quidam putaverunt 

cedendae tulelae ius non habere, cum ipsi 

se oneri subieceriot quod etsi placcai, in parente 

tamen qui filiam neptemve aul proneplem alteri 

ea lege mancipio dedit, ut sibi remanciparelur, 

remancipatamque manumisit, idem dici non debet, 

cum is et legilimus tutor habealur, et non minus 

buie quam patronis henor praestandus s/t 

Tit XIX. DE FIDUCIARIA 

TUTELA. 

Est et alia tutela, guae 

fiduciaria appeUatur. Nani 

si parens filium vel iikam, 

nepotem vel neptem, vel 

deinceps, impuberes manumiserit, 

legitimam nanciscilur 

eorum lulelam; guo 

defunclo si liberi viriks 

sexus extant, fiduciarii tutores 

fikorum suorum, vel 

fralris, vel sororis, et ceterorum 

efficiunlur. Atqui 

patrono legitimo tutore 

mortuo, liberi quoque eius 

legitimi sunt tutores: quoniam 

filius quidem defuncti, 

si non esset a vivo 

palre emancipatus, post 

obilum eius sui iuris efficeretur, 

nec io fralrum potestatem 

reciderei, ideoque 

nec io tulelam; libertus 

aulem, si servus mansisset, 

utique eodem iure 

apud liberos domini posi 

mortem eius futurus esset 

Ila tamen hi ad lulelam 

vocantur, si perfeclae aetatis 

siet. quod nostra 

constitutio •'generakter in 

omnibus tutelis et curationibus 

observari praecepit. 

I) e,st e, U. C, do legit, tut. 

*) Krueger excidisse censet h, 1. talia fere: quae et ipsae legitimae vocantur. 

na.m si quis filium aut filiam, nepotem aut neptem ex filio et deinceps alteri ea lege 

mancipio dedit, ut sibi remanciparetur, deinde remancipa,ttmt remancipiatamvc m.anumisit, 

legilimus eorum tute»' erit. sed sunt et aliae tulelae quae fiduciariae rei. 

*'*) ita ex coniect. Huschkii. 

a) of. de fiduciaria tutela Gai I. § 114. 115. 195. Ulp. XL 5. fr, 3, § 10, fi-, 4, 

D. de legit, tal. (26. 4.) vid. etiam fv. 1. pr. D. si a parente. (37, 12,) 

b) de tutela cessicia vid, Ulp. XI, 6—8, coli. Gai I. 157, 

e) cf Gai I. 166. 175, 192, 11. 122.

GAI I. § 173 — 18-4. 

§ 173. Praeterea senalusconsulto mukerihus 

permissum esl in absenlis" tutoris locum akum 

pelerò: quo petite prior desinil. nec interest 

quam lenge absit is tutor. (§ 174.) Sed excipitur, 

ne in ahsenlis patroni lecum liceat kbertfS'e 

tutorem pelerò. (§ 175.) Patroni antera loco liaberaus 

etiam parenlem'^ qui ex ee, quod ipse 

sibi remancipalara flliam neptemve aut proneplem 

manumisit, legitimam tulelam naclus est. sed 

kuius quidem liberi liduciarii tutoris loco numeranlnr: 

patroni autem liberi! eandem lulelam 

adipiscuntur, quara et pater eorum habuit (§17G.) 

Sed akquande eliam in patroni ahsenlis locum 

permiltitur tutorem pelere, veluti ad hereditatem 

adeundara. (§ 177.) Idem senatus censuit el in 

persona pupilli patroni fiki. (§ 178.) Nam el 

lege lulia de maritandis ordinibus ei quae in legitima 

tutela pupilk sii permittilur dotis constituendae 

grafia a Praelore urbano tutorem petere. 

(§ 179.) Sane patroni fikus eliamsi inpubes sii, 

kber/ae efflcielur luôr, quamquciìn in nulla re 

auctor fieri polest, cum ipsi nihil permissum sii 

sine tutoris auctoritate agere. (§ 180.) Item si 

qua in tutela legitima furiosi aul muti sii, perrailtitur 

ei senalusconsulto dotis constituendae 

gralia tutorem pelere. (§ 181.) Quibus casibus 

salvam raanere tutelam patrono patrouique filio 

manifestum est. (§ 182.) Praeterea senatus censuit, 

ut si tutor pupOk pupillaeve suspeclus a 

tutela remolus sii, sive ex insta causa fuerit excusalus, 

in locum eius alius tutor delur, quo 

facto prior tutor amiltet lulelam. (§ 183.) Haec 

omnia similiter el Romae et in provinciis observanlur, 

scilicel ul Bomae a praelore el in provinciis 

a praeside provinciae tutor peti debeat. 

(§ 184.) Okm cum legis actienes in usu erant, 

etiam ex illa causa tutor dabatur, si inler tuterem 

et mukerem pup illum ve lege agendum crai: 

nara quia ipse quidem tutor in re sua auctor 

esse non poterai, alius dabatur, quo auctore legis 

actio peragerelur: qui dicebatur praelorius tutor, 

quia a Praelore urbane dabatur. sed post sublalas 

legis actienes quidam putant hanc speciem dandi 

tutoris in usu esse desiisse, aliis aulem placet 

adhuc in usu esse, si legitimo iudicio agatur." 

a) oL Ulp. XI. 22. fr. 10. D. de tutor, dat (26. 5) 

b) et Gai I. 166. 172. 

e) cf. Ulp. XI. 21, Inst, I 21. § 3. Gai IV. 30. 103. sqq. 

GNEÌST INSTITUTLONJW.

50 GAI L § 185 — 187. IUST. L 20. pr. § 1 — 6. 

§ 185. Si cui nullus omnino tutor sit, 

ei datur* in urbe Rema ex lege Atilia 

a Praelore urbane el maiore parte Tribunorura 

plebis, qui Atikanus tutor 

vocatur; in provinciis vero a Praesidibus 

provinciarum ex lege lidia el Tilia. 

(§ 186.) El ideo si cui testamento 

tutor sub condicione aut ex die certo 

datus sit, quamdiu condicio aut dies 

Tit. XX. DE ATILIANO TUTORE VEL 

EO QUI EX LEGE lULIA ET TITIA 

DABATUR. 

Si cui nullus omnino tutor fuerat, 

ei dabatur in urbe quidem Rema 

a Praelore urbano el maiere parte Tiibunorum 

plebis tutor ex lege Atilia; 

in provinciis vero a Praesidibus 

provinciarum ex lege lulia et Titta. 

(§1.) Sed el si testamento 

tutor sub condicione aul die certo da 

tus fuerat, guamdiu condicio aut dies 

pendei, tutor dari potest; pendebal,'' ex Msdem legibus tutor dari poterat, 

item si pure datus fuerit, Item si pure datus fuerat, quamdiu nemo ex tequamdiu 

nemo keres exi- slamente heres exislat [al. existebal], lamdiii ex 

stai, tamdiu cx his legibus tutor peteu- usdeni legibus tutor petendus erat: 

dus est: qui desinil tutor esse posteaquam 

aliquis ex testamento tutor esse 

coeperit. (§ 187.) Ab koslibus quoque 

tutore capto ex his legibus tutor 

peli debet, qui desinit tutor esse, si 

is qui captus est in civitatem reversus 

fuerit: nam reversus recipil 

tutelam iure postlimiiiii. 

1) cf fr. 1. 3. 19. 23, 21, D, de tut, 

dato. 

2) est e, 30. C.deepiscDp,audicntia, 

qui desinebat tutor esse, si condicio 

exliterit aut dies venerit aut heres 

exliterit. (§ 2) Ab hostibus quoque 

tutore capto ex his legibus tutor pelebalur, 

qui desinebat esse tutor, si 

is qui captus erat in civitatem reversus 

fuerat: nam reversus recipìebal 

tutelam iure postUminii. 

§ 3. Sed ex his legibus lutores pupillis desierunt 

dari, posteaquam primo Consules pupillis 

utriusque sexus tutores ex inc[uisiliene dare coeperunt, 

deinde Praetores ex consliluLionibus. nara 

suprascriptis legibus neque de cautione a tutoribus 

exigenda, rem salvam pupillis fore, neque de 

compeHendis tutoribus ad tutelae administratienem 

quidquam cavelur. (§ 4.^) Sed hoc iure utimur, 

ut Romae quidem Praefectus urbis vel Praetor 

secundum suam iurisdictionem, in provinciis aulem 

Praesides ex inquisiliene tutores crearent, vel 

magistratus iussu Praesidum, si non sinl magnae 

pupiOi facultales. (§ 5.**) Nos autem per constitutionem 

nostram el kuiusmedi difficultales hominum 

resecantes, nec expeclata iussionc Praesidum, 

dispesuimus, si facultas pupiki vel adulti 

usque ad quingentos solidos valeat, Defenseres 

civilalum una cum eiusdem civilatis religiosissimo 

antistite, vel apud akas pubkcas personas, id est 

magistratus, vel luridicum Alexandrinac civilatis. 

a) de L. Atilia vid. Liv. XXXIX, 9. Ulp. XI, 18; de tutoribus iu municipiis 

dandis Aes Salpensanum e, 29. (Mommsen). Cf. Suet Claud. 23: ut pupillis extra 

ordinem tutores a Gonsulibus darentur. 

h) cfr, 11, pr. D. de test tut. (26, 2,) iv. 9. § 2. 3. D. do ration. distrah. (27. 3.)

GAI I. § 188-19-2. IUST. L 20. § 6. 7. 51 

tutores vel curatores creare, legitima cautela secundum 

eiusdem censtitutionis nermam praestanda, 

videkcet eerum pericnlo qui cara accipiant. 

§ 188. Ex his apparet quot sinl species lulelarum. 

si vero quaeramus, in quot genera kae 

species deducanlur, longa crii dispulalio: nam de 

ea re valde veteres dubitaverunt,* nosque dikgenlius 

kunc tractalum exseculi sumus el in 

edicli interpretatione, et in kis libris quos ex 

Quinto Mucio fecimus. koc lantisper sufficit admonuisse, 

quod quidam quinque genera esse dixerunt, 

ul Quinlus Mucius; alii Irla, ut Servius 

Sulpicius; aki duo, ut Labeo; aki tot genera esse 

crecliderunt, quel etiara species essent. 

§ 189. Sed inpuberes quidem in tutela § 6, Impuberes aulem in luesse 

omnium civitatium iure conlingit; quia tela esse naturali iuri conveid 

nalurak ralioni conveniens est, ul is niens esl, ul is qui perfeclae 

qui perfeclae aelalis non sii alterius tutela aetatis non sii alterius tutela 

regatur. nec fere ulla civitas est, in qua regalur. 

non licet parentibus liberis suis inpuberibus tesìamenlo 

tutorem dare; quaravis, ut supra diximus, 

sek cives Romani videanlur liberos suos 

in potestate kabere. (§ 190.) Feminas vero perfeclae 

aetatis in tutela esse fere nulla prellosa 

ratio'' suasisse videtur. nam quae vulgo creditur, 

guia levitate animi plerumgue decipiuntui', 

et aeguum erat eas lutorura auctoritate regi, 

magis speciosa videlur quara vera, mulieres enim 

quae perfeclae aetatis sunt ipsae sibi negolia 

tractanl, et in quibusdam causis dicis gralia tutor 

inlerponil auctoritatem"' suam; saepe etiam invitus 

auctor fieri a Praelore cogilur. (§ 191.) 

Unde cum tutore nukum ex tutela iudiciura § 7. Cum igitur pupUlerum 

mulieri datur: at ubi pupillorum pupUIa- pupikarumque tutores negolia 

rumve negolia lutores tractauif, eis post pu- gerunt, post pubertatem tutelae 

bertalem tutelae iudicio rationem reddunt iudicio rationem rcddunt 

(§ 192.) Sane patronorum el parentum legitimae 

tutelae vim aliquam kabere intekegunlur eo quod 

hi neque ad testaraenlura faciendum, neque ad 

res mancipi akenandas, neque ad ebligalienes 

a) et Ulp. XI. 2. PauL fr. 7. pr. D. de cap, minut (4, 5.) 

b) et Gai I. §. 111. Cato apud Livium XXXIV. 2: Maiores nostri mdlam, ne 

quidem privatam rem acjere feminas sine auctore tutore voluerunt, in manu esse 

parentum, fralrum, virorum. — Cic. prò Mur. e. 12. § 27: Mulieres omnes propter 

infirmitatem consilii maiores in tutorum potestate essent voluerunt. — Isidor. Origg. 

IX. 7. § 30: propter ipsam animi levitatem. — Ulp. XI. 1. et propter sexus infirmitatem, 

et propter forensium rerum ignorantiam. of. Ulp. fr. 1. pr. D. de legit. tut 

(26. 4.) 

e) cL Ulp. XI. 25. 27. Gai IL 122. 

4*

52 GAI L § 193 — 194. IUST. L 21. 1 — 3. 22. 

suscipiendas'' auctores fieri cogunlur, praeterquam 

si magna causa akenandarura rerum mancipi 

obkgalionisque suscipieudae iulerveniat eaque 

omnia ipsorum causa constituta sunt, ut quia ad 

eos inteslfl/arum morluarum hereditales pertinent, 

neque per lesLamenlum exchidantur ab hereditate, 

neque akenatis preliosioribus rebus susceploque 

aere alieno minus loc^qiles ad eos heredilas 

pervenial. (§ 193.) Apud peregrines non 

similiter, ul apud nos, in tutela, sunt feminae; 

sed lamen plerumque quasi iu tutela sunl: ut ecco 

lex Ritbynorum, si quid mulier co«trakat, maritum 

auclorem esse iubel aut filiu?« eius puberem. 

1) of. Gai fr, li, D, de auet, tut, 

Ulp. XL 34—27. Inst, III, 19, § 9, 

2) cf Gai l, 184. Ulp, fr, 1, 7, D. de 

auct, tut, e, 1, C, de in lit dando. 

Tit XXI. DE AUCTORITATE TUTORUM. 

Auctoritas aulem tutoris in quibusdam causis 

necessaria piipilks est,-'^ in cpiibusdam non esl necessaria. 

Ut ecce si quid dari sibi slipulelur, 

non est necessaria tutoris auctoritas; quod si 

aliis pupkli proraitlant, necessaria est: namque 

placuit meliorem quidem suam condicionem licere 

eis facere eliam sine tutoris auctoritate, 

delerierera vero nen aliler quam tutore auctore. 

unde in kis causis ex quibus mutuae obkgatienes 

nascuntur, in emptionibus vendilionibus, localionibus 

conductienibus, mandalis, depesitis, si luloris 

auctoritas non inlerveniat, ipsi quidem qui 

cum his contrahunl obliganlur; al invicem pupilk 

non obkgantur. (§ 1.) Neque tamen heredilateni 

adire, neque bonorum possessionem petere, 

ncque hereditatem ex fideicommisse suscipere 

aliler possunt, nisi tutoris auctoritate, quamvis 

lucrosa sit, neque ullum damnum kabeat (§ 2.) 

Tutor aulem slalira, in ipse negelio praesens, 

debet auctor fieri, si hoc pupille prodesse exislimaverit. 

post tempus vero aul per epislelam inlerposila 

aucLorilas nihil agii. (§ 3.^) Si inler tutorem 

pupillumve iudiciura agendum sii, guia ipse 

tutor in rem suam auctor esse non polest, non 

praelorius tutor, ut olim, conslituitur, sed curator 

iu lecum eius dalur, guo interveniente iudiciura 

peragilur, el eo peraclo curator esse desinil. 

§ 194. Tutela antera kberanlur ìngenuae gui- Tit. XXII. QUIBUS MODIS 

dem Irium liberorum iure, libertinae vero quatluor, TUTELA PINITUR. 

a) do causis in quibus auctoritas tutorum necessaria videbatur cf Ulp I 17 

XL 20—22, 24, 27. Gai I. 176. 178. 180. 184. 195. IL 47. 80 sq. 85. IH, 91. 108. 

171. 176, Cic. prò Caco. e. 25. prò Fiacco e. 34. Vat. fragni, § 1. 45. 269.

GAI I. § 195—196. IUST. L 22, § 1. 2. .53 

si in pcdroni* kherorumve eius legitima tutela sinl. 

nam ceterae guae alterius generis tutores habent, 

velut Atikanes aul fiduciarios, trium liberorum iure 

kbcrantur. (§ 195.) Potesi autem pluribus medis 

/iber//na alterius generis tutorem kabere, veluti si 

a femina manumissa sit: tunc enim e lege Alika 

pelere debet tutorem, vel in provincia e lege lulia 

ei Trlia: nam in palrenae tutela esse non potest 

(§ 195a.) Itera si a masculo manumissa fuerit, et 

auctore ee ceemptionera fecerit, deinde remancipata 

el manumissa sii, patronum guidem habere tutorem 

desinil, incipit antera habere eum tutorem a quo 

manumissa est, qui fiduciarius dicitur. Item si patronis 

sire fd.ius eius in adeptienem se dedit, debet 

liberta e lege Atilia vel lulia el Tìtia tutorem potere. 

Similiter ex /isdem legibus petere debet tutorem 

liberla, si patronus decesserit nec ullum 

viriks sexus liberorum in famkia reliquerit. 

§ 196. Mascuk" autem Pupilli pupillaeque cum puberes esse ceepee^^/rt 

puberes esse coeperint, rint, tutela kberanlur. Pubertatem autem veteres 

tutela liheranlur. Puberem quidem non solum ex annis, sed etiam ex habitu 

autem Sabinus quidem et corperis in mascuks aestiraari volebant Nostra 

Cassius ceterique nostri autem maiestas dignum esse caslitati temporum 

praeceptores eum esse pu- noslrorum bene putavit, quod in feminis et antilant 

qui habitu corpei'is quis impudicum esse visura cst, id est. inpubertatem 

estendi/, id cst spectionem habiludinis corporis, hoc etiam in 

eum qui generare potest; masculos extendere; et ideo sancta coustitutione 

sed in his qui pubescere promulgata^ pubertatem in mascuks post quarnon 

possunt, quales sunl tum decimum annum cemplelum Olico initiura 

spadones, eam aelalem esse aecipere dispesuimus, anliquilalis nermam in fespectandam, 

cuius aetatis niinis [al. femininis] personis bene positam suo 

puberes fiunt sed diversae ordine rekuguenles, ul post duedeciraum annura 

sckelae auctores annis pu- coraplctum viripotentes esse credantui'. (§ 1.^) 

tant pubertatem aesliman- Itera finitur tutela, si adrogali sunt adhuc impudam, 

id est eum puberem beres, vel deportati, item si in servitutem pupilesseexistimant, 

quixmiftM- lus redigatur [iil ingralus a patrono] vel ab henos 

explevil — [îUneae.'f-* stibus fuerit captus. (§ 2.^) Sed et si usque ad 

1) est 0.3, e, quando tutor esse dcsin, ccrtam condlcionem dalus sii lestamente, aeque 

2) ct Ulp, fr, 14, D, do tutelis. 

*) ita sup2olet unum versum qui excidisse videtur Hollweg; do re ipsa cf Ulp. 

XXIX. 3. Gai 1. 145. IH. 44. 

*) iu huius paginae Cod. Ver., quae nunc legi non potest, priore quidem parte 

de causis fìniendae tutelae porro egisse videtar; posteriore de Cura, cuius argumentum 

in Epit. I. 8, ita exhibetnr: Pcraclis pupillaribus annis, quibus tutores 

absolvuntur, ad curatores ratio minorimi incipit pierlinere. Sub curatoribus suni 

minores aetate, maiores eversores, insani. Hi qui minores sunt, usque ad viginti el 

quinque annos impletos sub curatore sunt. Qui vero eversores aut insani sunl. omni 

tempore riiae suae sub curatoribus esse iubentur, quia substantiam suam ralionabiliter 

gubernare non possunt. 

a), quibus modis tutela impuberum flniatur, vid. Gai I, 171, 173. 182. 186.

54 GAI I. § 197. 198. IUST. I. 22. 5-6. 23. § 1 

1) cf, Paul, fr, 4, D, do tutelae et 

ratiouibus, 

2) of, Ulp, fr, 2, fr, 5, § ,"), D, de legit, 

tut. 

3) cf, Ulp, fr, 14, § 3, D. do tulelis. 

§ 197. aetatera 

pervenerit in qua 

res suas lucri possit. siculi 

apud peregrinas gentes custodiri 

superius indicavimus. 

(§ 198.) Ex iisdem 

causis el in provinciis a 

Praesif//bus earum curatores 

dari solent'' 

•1) ci", fr, 1, § 3, D, do confimi, tut, 

5) cf, fr, 1, 13. D, de cur, furiosi. 

i;) cf Ulp, fr, S, § 3, fr, 12, pr, D. 

de tutor, dat. 

7) cf fr, 13, pr, D, de tutelis. 

S) e Trj'pli, fr, 27. pr, D. de test, tut. 

evenit, ut desinai esse tutor existente condicione. 

(§ 3.^) Simili modo finilur tutela morte 

vel tutorum, vel pupikorum. (§4.^) Sed el capitis 

deminulione luloris per quam libertas vel 

civitas eius amktitur omnis luLela perii, minima 

antera capitis deminulione tutoris, vekili si se in 

adopiionem dederit, legitima lantum tutela perii; 

ceterae non perenni. Sed pupilli el pupikae capitis 

deminutio, licei minima sit, omnes tutelas 

lellit (§ 5.^) Praeterea qui ad certum tempus 

lestameule danlur lutores, finito eo depennili 

Lulelam. (§ 6.) Desinunt antera esse tutores qui 

vel remeventur a tutela eb id, quod suspecti visi 

sunt, vel ex iusta causa sese excusant, et onus 

adminislrandac tutelae deponunt, secundura ea 

quae inferius propenemus. 

Tit. XXIIL DE CURATORIBUS. 

Masculi puberes et feminae viripotentes usque 

ad vicesimum quintura annura cemplelum curatores 

accipiunt; qui [al. quiaA^, kcet puberes 

sinl, adhuc tamen huius aetatis sunt, ut negolia 

sua tueri non possunt [al. possint]. (§ l.**) Dantur 

aulem curatores ab iisdem magistratibus a 

quibus el tutores. sed curator testamento non 

datur, sed datus confirmatur decreto Praetoris vel 

Praesidis. (§ 2.) Item invili adolescentes curatores 

non accipiunt, praeterquam in litem: cura 

tor enim et ad certam causam dari potest 

(§ 3.-'') Furiosi quoque el prodigi, licei maiores 

vigintiquinque annis sint, lamen in curatione sunl 

agnatorum ex lege duodecim tabularum. sed 

seleni Romae Praefectus urbis, vcl Praeter, el 

in provinciis Praesides ex inquisiliene eis dare 

curatores. (§ 4.'') Sed et mente captis el surdis 

et niutis el gui morbo perpetuo laborant, guia 

rebus suis superesse nen possunt, curatores 

dandi sunt (§5.'') Inlerduni autem et pupiki 

curatores accipiunt, ut pula si legilimus tutor 

nen sii idoneus, guia kabenti tutorem tutor dari 

nen polest*^ item si leslamente dalus tutor, vel 

a Praelore vel a Praeside, idoneus non sit ad 

187. 194—96. Ulp, XI. 7. 9. 17, 21—23. 28; de termino pubertalis Ulp. XI. 28 cit. 

Festus s. V. pubes. Qumct. Inst IV, 2, 5 (pubertas annis aut habitu corporis aestimatur?) 

Servius ad Aen. VII. 53 {in iure ei ex annorum ratione et ex liabitu corporis 

aetas comprobatur). 

a) of Ulp, XII, fr. 2. D. de curai, furiosi (27. 10.) fr. 12. pr. D. de tutor. 

dat, (26, 5,)

(lAl I. § 199. 20(1, JUST. I. 23. § 6. 24. § 1. 55 

1) cf Pomp, fr, 13, D. de tutelis, 

fr, 21, pr, D, do adm, tut. 

§ 199. Ne tamen el pupillorum 

el eorum gui in curatione sunt 

negolia a tutoribus curaloribnsgue 

consumanlur aul deminuantur, curai 

Praetor, ut et tutores et curatores 

ee nomine satisdent" (§200.) Sed 

hoc non est perpeluum. nam et tutores 

testamento dati satisdare non coguntur,^ 

guia fides eorum etdiligentia 

ab ipse leslalere probata est; el cura- 

sì cf Ulp, tr, 17, D, de testam. tut, 

Ulp, fr, 5, § 2—1, do legit, tut, 

Ulp, fr. 3, de administr, et perle. 

adminislralionera, nec lamen fraudulentcr negolia 

administrat, solel ei curator adiungi. item in lecum 

tutorum gui nen in perpeluum, sed ad tempus 

a tutela excusanlur, seleni curatores dari. 

§ 6.^ Quodsi tutor adversa valetudine vel aka 

necessitate impedilur, guo minus negolia pupilli 

ad ministrare possit, et piipikus vel absit vel 

infans sii, guem velit actorem periculo ipsius 

Praetor, vel gui provinciae praeerit, decreto censliluel. 

Til. XXIV. DE SATISDATIONE TUTO 

RUM VEL CURATORUM. 

Ne tamen pupillorum pupillarumve 

el eerum gui quaeve in curatione 

sunt negolia a tutoribus curaloribusve 

consumanlur vel deminuantur, curai 

Praetor, ul el lutores et curatores 

ee nomine salisdent" Sed kec non 

esl perpeluum. nam tutores lestamente 

dati satisdare nen cogunlur, quia 

fides eorum et dikgenlia ab ipse 

testatore probata esl; itera ex inqui 

lores ad quos non e lege curatio pertinet, scd qui silione tutores vel curalovcl 

a Consule vel a Praetore vel a Praeside prò- res dati satisdalione nen 

vinciae danlur, plerumque nen cogunlur satis- oneranlur, quia idonei eledare, 

sckréet quia salis honesii electi sunt* eti sunt. (§ 1.^) Sed et si 

ex lestamenle vel inquisitione duo pluresve dati 

fuerint, polest unus ofi'erre salis [-datioìietJi] de 

indemnitate pupilli vel adolescenlis et contutori 

vel concuratori praeferri, ut solus adminislret, 

vel ut conlulor satis offerens praeponalur ei et 

ipse selus adminislret itaque per se non polest 

].»etere satis a contutore vel concuralere suo; sed 

ofi'erre debet, ul elecLiouem det cenlulori suo, 

utrum velit salis aecipere, an satis dare, quodsi 

nemo eorura salis offcral, si quidem adscriplura 

fueril a testatore, quis goral, ille gerere debet: 

quodsi non fueril adscriplum, quem maior pars 

elegeril ipse gerere debet, ul edicto Praetoris 

cavelur. sin aulem ipsi lutores dissenserint circa 

ekgendum eum vel eos qui gerere debenl, Praetor 

partes suas inlerpenere debet Idem el in pluribus 

ex inquisiliene datis prebandum est, id est, 

"••) reliqua huius pag. Cod. Ver. pars, linearum 10 spatio, vacua est. 

a) cf. Gai IV. 99. fr. 5. § 1. 3. D. de legit. tut. (26. 4.) 

b) fr. 17. pr. D. de testam. tut. (26. 2.)

56 GAI I. IUST. I. 24. § 2—4. 25. pv. § 1. 2. 

ut maior pars eligere possit per quem administratio 

fieret. 

1) ef fr. 1.3. D.demagisirat, con- S 2. ^ Scicndum cst autcm uou soluni lutorcs 

veu. e. 2, 0. eod, (?) of. Basilica. '-' .,,. . i.. , • 

vel curatores pupillis el adultis ceterisque persenis 

ex administraliene teneri; sed eliam in eos 

qui satisdaliones accipiunt subsidiariam actionem 

esse, quae ultiraum eis praesidium possit afferre. 

subsidiaria autem actio datur in eos qui vel 

omnine a tutoribus vel curatoribus salisdari non 

cnraverinl, aul non idonee passi essent caveri. 

quae quidem lam ex prudenlium responsis quam 

ex constitutionibus imperialibus et in heredes 

2) e. 3, e. de snBpecti3(?) corum cxleudilur; (§ 3.^) quibus censlilutionibus 

et illud exprimitur, ut nisi caveanl lutores vel 

3) fr. 1, § 1, D, de magistr, oonv, curalorcs, plguorlbus capUs cocrceautur. (§4.^) 

Neque autem Praefectus urbis, neque Praetor, 

neque Praeses provinciae, neque quis alius cui 

lutores dandi ius esl, hac actione leuebilur; sed 

hi tantummodo qui satisdalionem exigere seleni 

[al. debent]. 

Tit. XXV. DB EXCUS.ATIONIBUS TUTORUM VEL 

4) cf Vat. fragm. § 113—247, CURATORUM.* 

,5) cf Modest, fr, 2. D de excusat. 

tit. U, de numero liberorum, 

Excusanlur" autcm lutorcs vel curatores varks 

ex causis. plerumque autem propter kberos, sive 

in potestate sinl, sive emancipati, si enim tres 

liberos superstites Romae quis habeat, vel in Italia 

quatuor, vel in provinciis cjuinque, a tutela 

vel cura possunt excusari exemplo ceterorum 

munerum: nam et tutelam vcl curara placuit publicum 

munus esse, sed adeptivi liberi non presunl; 

in adoptionem autem dati naturali patri ])i-osunt 

item nepotes ex filio prosunt, ut in locum 

6) ef Ulp, fr. 18, D, eod. 

patris succedanl; ex filia non prosunt fiki aulem 

superstites tantum ad tulelae vel curae muneris 

excusaliouera prosunt; defuncti nen prosunt sed 

si in beUo amissi sunt, quaesitum est" an prosint 

el constai eos solos prodesse qui in acie amiltunlur: 

hi enim, quia prò repubkca ceciderunt, 

iu perpeluum per gloriam vivere intekegunlur. 

7) fr, 41, pr, D, eod. 

(§ 1.') Itera divus Marcus in seniestribus rescripsit, 

eum qui res fisci administrat a tutela 

vcl cura, quamdiu administrat, excusari posse. 

fr, 10, pr, § 1—3, fr, 45, pr. eod. 

(§ 2.''^) Itera qui reipubkcae causa absunl a tutela 

el cura excusantur. Sed el si fuerunt tutores, 

vel curatores, deinde reipubkcae causa abesse 

coeperunt, a tutela el cura excusantur, quatenus 

reipubkcae causa absunl, et interea curator loco

GAI I. IUST. I 25. § 3 — 15. 57 

eorura datur. qui si reversi fuerint, recipiunt 

onus tulelae, nec anni habent vacalionem, ut Papinianus 

libro quinte responsorum rescripsit: nam 

1) fr, C, § IS, fr, 17. § 3. eod. 

hoc spatium habent ad nevas tutelas vocali. (§3."^) 

El qui potestatem aliquam kabent excusare se possunt, 

ul divus Marcus rescripsit, sed coeplam tule 

2) fr, 21. pr, eod. 

lam deserere non possunt (§ 4. ^) Ilem propter litem 

quam cum pupillo vel adulto tutor vel curator 

kabet excusare se nemo polest; nisi forte de 

omnibus bonis vel hereditate controversia sit. 

3) fr. 2. § 9, fr. 6, pr, 17. pr, cod. (§5.^) Iteiii Illa ouera tutclae nen alTectatac, vel 

curae, praestanl vacalionem quamdiu adminislrantur: 

ut tamen plurium pupikorum tutela vel cura 

eorundem bonorum, veluti fralrum, prò una com- 

4) fr, 7, eod. putctur. (§ 6.*) Scd ct proptcr pauperlatem excusalionem 

Iribui, tam divi fratres, quam per se 

divus Marcus rescripsit, si quis imparem se oneri 

3) fr. 10. §s, eod luiuncto posslt docerc. (§ 7.°) Item propter adversam 

valetudinem preptei- quam nec suis quidem 

negetiis superesse potest, excusalio lecum 

6) fr, 6. § 19, D. eod. habct (§8.*') SlmOitcr eum qui literas nesciret 

excusanclum esse divus Plus rescripsit; quamvis 

el imperili kterarum possunt ad adrainislrationem 

7) fi-, 6. § 17. fr. 13. § 1, eod, negoliorum sufficere. (§9.') Item si propter 

inimicilias akquem testamento tutorem pater dederil, 

hoc ipsum praestat ei excusatienera; sicut 

•S) fr. 15. § 11, eod. 

per conlrariuin non excusantur qui se lutelam patri 

pupillorum adminislratures promiserunt (§ 10.*) 

Non esse autem admitlendam excusatienera eius 

qui hoc solo utitur, quod ignelus patri pupillorum 

9) fr, 6, § 17, eod, gjt^ jjvi fratrcs rcscripseruut. (§ 11.'^) luimici- 

Liae quas quis cura patre pupillorum vel adullorura 

exercuit, si capilales fuerunt, nec reconcikalie 

inlervenil, a tutela vel cura seleni excu- 

10) fr. 6, §18, eod, ggj-i. (§ 12.^") Itcm SÌ quls slatus cenlroversiam 

a pupillorum palre passus est, excusalur a tutela. 

11) fr. 2, pr, fr, ic, § 7, eod, (§ 13.^^) Itcm malor septuaginta annis a tutela 

vel cura se potest excusare. Minores aulem vi 

12) est e. 5. 0. de legit. tut. 

ginli et quinque annis olim quidera excusabantur: 

a uostra autcm censlilulione'^ prehibenlur ad lutelam 

vel curam aspirare, adeo ul nec excusalienis 

opus fiat, qua constitutiene cavetur, ut nec 

pupUlus ad legitimam lutelam vocelur, nec adullus; 

cum erat incivOc eos qui akeno auxilio in 

rebus suis adminislrandis eger(; noscunlur et sub 

aliis regunlur, aliorum lutelam vel curara subire. 

13) e. 4, e, qui dare tut. (§ 14.'^) idem et in milite observandum est, ut 

14) fr. 6. § 1—12, D, de exotis. nec volcns ad tutclae raunus adrailtatur. (§ 15.^'*)

58 GAI I. IUST. I. 25. § 16 — 20, 26. 

1) fr, 13, eod, fr, 8, de V, S. 

2) e, 11, C, de oxcus, fr, 21, §2, eod, 

3) fr, Vat, § 200, Paul, II, 27, § 2, 

4) fr. Vat, § 202, ^. 4, C, li, t 

5) cf, tit, C, si tutor falsis. 

Itera Romae grammatici rhelores et medici, el qui 

in patria sua id [artis] exercenl el intra numerum 

sunt, a tutela vel cura habent vacalionem. 

§ 16.^ Qui autem se vult excusare, si plures 

habeat excusalienes, el de quibusdam non probaverit, 

aliis uli intra tempora nen prokibetur. 

Qui antera excusare se volunl non appellant, sed 

intra dies quinquaginta continuos, ex quo [se vocalos] 

cegnoverunl, excusare se debent, cuiuscumque 

generis sunl, id esl qualitercumque dati 

fuerint tutores, si intra centesiraum lapidera sunl 

ab ee loco ubi lutores dati sunt; si vere ultra 

centesimum habitanl, dinunieratione facta viginti 

milkura diurnorum el amplius triginta dierum. 

quod tamen, ut Scaevola dicebat, sic debet cempnlari, 

ne minus sinl quara quinquaginta dies. 

(§ 17.^) Datus antera tutor ad universum palri- 

moniura dalus esse creditur. (§ 18.^) Qui tute 

lam akcuius gessit invilus curator eiusdem fiei'i 

nen compelklur, in lantum, ul, licet pater qui 

testamento tutorem dederit adiecit se eundem curatorera 

dare, tamen invitum eum curam suscipere 

non cogendum divi Severus et Antoninus rescripserunt 

(19.'*) lidem rescripserunt maritum 

uxori suae curalerem datura excusare se posse, 

licet se immisceat (§ 20.^) Si quis aulem falsis 

allegalionibus excusalionem tutelae meruit, non 

est kberatus onere tutelae. 

Tit XXVI. DE SUSPECTIS TUTORIBUS VEL CU 

6) (ef Gai I, 182,) 

RATORIBUS." 

7) ex Ulp, fr, 1, D de suap, tut. 'Sciendum est suspecti crimen ex lege duedecira 

tabularum descendere. (§ 1.') Datura esl 

aulem ius remevendi suspectos tutores Romae 

Praetori et in provinciis Praesidibus earum et 

Legato Precensulis. (§ 2.') Ostendinius qui possunt 

de suspeclo cognosccre: nunc videamus qui 

suspecti fieri possunt. El guidem omnes tutores 

possint, sive leslaraentarii sinl, sive [wo??,, seîf] 

alterius generis tutores. quare etsi legitiraus sii 

tutor, accusari poterit quid si patronus? adkuc 

idera erit dicendum; dummodo memineriinus famae 

patroni parcendum, licei ul suspeclus remolus 

fuerit. (§ 3.') Conserpiens esl, ul videamus 

qui possinl suspectos posluku'c. El sciendum 

esl quasi publicam esse kanc actionem, koc est 

omnibus patere, quinime el mulieres admiltuntiir 

ex rescripte divorum Severi et Antonini, sed

a. 0, eod. 

GAI I. IUST. I. 26. § 4 — 13. 59 

kae solae quae pielalis necessiludine ductae ad 

kec procedunl, ut pula mater; nulrix quoque el 

avia possunt, potest el seror; sed et si qua mulier 

fuerit, cuius Praetor perpensam pietatem intellexerit 

non sexus verecundiam egredienlis, sed 

pielale productam non continere iniuriam pupil- 

1) fr. 7. pr. eod, o 6, c. eod, lorum, admiltil Cam ad accusationem. (§ 4.-^) impuberes 

non possunt tutores suos suspectos postulare; 

puberes autem curatores suos ex Consilio 

necessarierura suspectos possunt arguere: el ita 

2) fr. 3, §5, fr, 7. §i.D. e, 2 3, eod, dlvì Scvcrus ct Antoniiius rescrlpseruut (§5.^) 

Suspeclus esl antera (jui nen ex fide tutelam gerii, 

licei solvendo esl, ut lulianus quoque rescripsit 

Sed et ante cjuara incipiat gei'ere tutelam tutor, 

posse eum quasi suspectum remeveri idera lulia 

nus rescripsit, et secundura eum constitutum esl. 

(§ 6.^) Suspeclus autem remolus, si quidem ob 

dolum, famesus est; si ob culpam, nen aeque. 

4) e, 7, e. eod. (§ 7.*) Si quis autem suspeclus poslulatur, quoad 

cognilio flniatur, interdicitur ei administratio, ut 

5) fr, 11, D, eod, Papiniauo visura est. (§ 8.°) Sed si suspecti cognilio 

suscepla fuerit, pesteaque tutor vel curator 

6) fr. 7, § 2, 3. eod. dccosserit, exlluguitur cognilio suspecti. (§9.'') 

Si quis tutor copiam sui non faciat, ul akmenta 

pupille decernantur, cavetur epistola divorum Severi 

et Antonini, ut in possessionem honorum 

eius pupillus mittatur; et quae mora deteriora 

futura sunl dato curatore distraki iubentur. ergo 

ut suspeclus remeveri poterit qui nen praestat 

7) fr, 3. § 13. D, eod, akincnla. (§ 10.') Sed si quis praesens negai 

propter inepiam akraenta posse decerni, si hoc 

per mendaciura dical, remiltendum eum esse ad 

Praefectum urbis puniendura placuit, sicut ike 

remitlilur qui data pecunia ministerium tulelae 

8) ex Ulp, fr, 2, eod. redemit (§ 11.**) Libertus quoque, si fraudiilenler 

gessissc tutelam Aliorum vel nepetum patroni 

probetur, ad Praefectum urbis remitletur 

0) e fr, ,3, 6. eod, punicndus. (§ 12.^) Novissime sciendum esl eos 

qui fraudulenlur tutelara vel curara administrant, 

etiam si satis otferant, removendos a tutela: quia 

satisdalio propositum luloris malevolum nen mutai, 

sed diulius grassandi in re famikari facilitalo) 

ex Ulp. fr, 8, eod. lem pracslat. (§ 13.-"') Suspectum enim eum pulamus 

qui moribus laks esl, ul suspeclus sit: 

enimvero tutor vel curator, quamvis pauper est, 

fideks lamen el diligens, removendus non est quasi 

suspeclus.

INSTITUTIONUM 

GAI COMMENTAEIUS IL D. lUSTINIANI LIBER IL 

INDEX. 

Gai IL § 1 — 11 = Inst IL 1. pi-.-§ 10, Iust IL L pr.-§ 10 = Gai II. § 1—11. 

Gai IL 12-14 = Iust IL 2. Iust IL 1. § 11-24 = Gai II. 65-72. 

Gai — Iust. IL 3. 4. 5, Iust IL 1. § 25 = Gai IL 79. 

Gai IL 15-41 = Iust - Iust, IL 1. § 26-29 Gai — 

Gai II. 42—61 = Iust, IL 6. Iust II. 1. § 30—34 = Gai IL 73—78. 

Qai — Iust. IL 7. Iust IL 1. § 35-38 Gai — 

Gai IL 62—64 = Iust. IL 8. pr. 1, Iust. IL 2 = Gai IL 12—14. 

Gai IL 65—72 = Iust IL 1, § 11—24. Iust IL 3. 4. 5 Gai — 

Gai — Iust IL 1. §26-29, Iust IL — = Gai IL 15-41. 

Gai IL 73-78 = Iu,st IL 1, §30—34. Iust IL 6 = Gai IL 42-61. 

Gai IL 79 = Iust. IL 1. § 25. Iust. IL 7 Gai — 

Gai - Iust IL 1. § 35—48. Iust. IL 8. pr. § 1 = Gai IL 62—64, 

Gai IL 80—85 = Iust IL 8. § 2. Iust IL 8. § 2 = Gai IL 80—85. 

Gai IL 86-100 = Iust, II. 9. Iu,5t. IL 9 = Gai IL 86—100. 

Gai IL 101—108 = Iust. IL 10. Iust. IL 10 = Gai IL 101—108. 

Gai IL 109—111 = Iust IL 11. Iust IL 11 = Gai IL 109-111. 

Gai IL 112. 113 = Iust IL 12. Iust IL 12 = Gai IL 112. 113, 

Gai IL 114-122 = Iust — Iust. IL — = Gai IL 114—122. 

Gai IL 123—137 = Iust IL 13. Iust IL 13 = Gai IL 123—137. 

Gai IL 138—151 = Iust IL 17. Iust IL 14 = Gai IL 185—190. 

Gai — Iust IL 18. Iust IL 15 = Gai IL 174-178. 

Gai IL 152—173 = Iust IL 19. Iust li. 16 = Gai IL 179—184. 

Gai IL 174-178 = Iust IL 15, Iust. IL 17 = Gai IL 138-151. 

Gai lì. 179—184 = Inst IL 16, Iust lì. 18 Gai - 

Gai II. 185—190 = Iust IL 14, Iust. IL 19 = Gai IL 152—173. 

Gai IL 191 — 223 = Inst IL 20.pi-.—§24. Inst IL 20. pr,—§24 = Gai IL 191-223. 

Gai — Iust IL 21. -Iust IL 20. §25—33 = Gai IL 238—245. 

Gai IL 224—228 = Iust li, 22. Iust IL 20. §34—36 = Gai IL 229—2,37. 

Gai IL 2.9—237 = Iust IL 20, §34—36, Iust IL 21 Gai— 

Gai II, 238—245 = Iust IL 20. §25—33, Inst IL 22 = Gai IL 224—228. 

Gai li, 246—259 = Iust li, 23, Iust, li. 23 = Gai IL 246- 259. 

Gai IL 260-289 = Iust IL 24. Iust IL 24 = Gai IL 200—289. 

Gai — Iu.st. IL 25, Iust, IL 25 ' Gai —

GAI IL § 1 — 3. IUST. II. 1. pr. § 1- 61 

§ 1. Superiore commentario de 

fur e personarum exposuimus; mede 

videamus de rebus: quae vel in nostro 

patrimonio sunt, vel extra no 

strum patrimonium kabenlur. 

Tit I. DE RERUM DIVISIONE. 

Superiore kbro de iure personarum 

exposuimus; mede videamus de rebus: 

quae vel in nostro patrimonio 

sunl, vel extra nostrum patrimonium 

kabenlur. quaedam entra naturali iure 

§ 2.* Summa ilaque cemmunia sunt omnium, quaedam^ publica, quae 

rerum divisio in duos ardam universitalis, quaedam nukius, pleraque sinticules 

diducilur: nani gulerum, quae variis ex causis cuique acquirun- 

aliae sunl divini iuris, lur, sicut ex subieclis apparebit. 

aliae kumani. ^ 

§ 1.^ Et quidem naturali iure cemmunia sunt 

1) ox Marc, fr. 2. D. de rer, div, 

2) e fr, 2. 4. D, cit. 

omnium kaec: aér et aqua prefluens, el mare, et 

per koc litora maris. nemo igitur ad klus maris 

accedere prokibetur, dum lamen vilks el menumentis 

el aedificiis abstineal, quia nen sunt iu 

3) cf fr, 4, § 1. D. cit. 

ris genlium sicut et mare. (2.^) Flumina aulem 

omnia el porlus publica sunt ideoque ius piscandi 

omnilius commune esl in porlu fluminibus- 

4) of, fr, aG. 112, D. de V. S. que. (3.*) Est aulem klus maris, quatenus ki- 

5) e Gai fr. 5, D, de rer. div. bernus kuctus maximus excurrit. (4.*^) Riparum 

quoque usus publicus esl iuris gentium sicut 

C) of. Gai fr. 5, § 1. cit, ef Paul. 

fr, 51. B, de contr, emt. 

ipsius fluminis: itaque navem ad eas appekere, 

funes ex arboribus ibi nalis rekgare, onus aliquid 

iu kis repenerc, cukibet kberura est, siculi per 

ipsum flumen navigare, sed preprietas earum ikorura 

est quorum pracdiis haerenl: qua de causa 

arbores quoque in iisdem natae eorundem sunl. 

(§ 5.'') Lilorura quoque usus publicus iuris gentium 

est, sicut ipsius maris, el oh id quibuskhet 

liberum esl casam ibi iraponere in qua se recipianl, 

sicut relia siccare et ex mari deducere [al. 

reducere], preprietas antera eerum potest inlellegi 

nukius esse, sed eiusdem iuris esse, cuius 

7) cf fr, C, § 1, D, do rer. div. 

el mare et quae subiacent mari, terra vel barena. 

(6.') Universitalis sunl, nen singulerum, vekili 

quae in civitalibus sunl, ul Ikeatra, stadia el similia, 

et si qua alia sunt cemmunia civilalium. 

§ 3. Divini iuris sunt § 7. Nullius aulem sunt res sacrae et religio- 

voluti res sacrae et reli- sae et sanctae: quod enim divini iuris est id 

giosae. (§ 4.) Sacrae suut nukius in bonis est (§ 8.) Sacra sunt quae rito 

quae Diis siiperis consecra- et per Penlifices Deo consecrata sunt, veluti 

lae sunl; rekgiosae quae aedes sacrae et dona quae rile ad ministerium 

*) §§ 2 et 3 repetuntur in Gai fr. 1. pr. D. de rerum divisione (1. 8.) De re 

ipsa cf. Gai III. 97. fr. 1. pr. 2. § 1. D. de interd. (43. 1.) 

a) Gai Epit IL 1, § 1: Omnes res aut nostri iuris sunt, aut divini, aut pmblici. 

Nostri iuris sunt, quae in proprietate nostra esse noscunlur. Divini iuris sunt 

ecclesiae, id est tempia dei vel ea patrimonia ac substantiac quae ad ecclesiastica 

iura peiliiienl. Publici iuris sunt muri, fora, portae etc.

62 GAI II. § 5 — 11. IUST. IL 1. § 9, 10. 

Diis manibus rekclae sunt. 

(§ 5.) Sed sacrum quidem 

hoc solum exislumatur quod 

ex auctoritate populi Romani 

censecratum est, vekili* 

lege de ea re lata aut senalusconsulto 

facto. 

1) est e, 21, C. de sacros, eccl. 

§. 6. Rekgiosura vere nostra vokinlale 

facimus morluum inferenles in locum nostrum, 

si modo eius merlili funus ad nos 

pertineat (§ 7.) Sed in provinciali solo 

placet plerisque solum rcligiesum non 

fieri, quia in ee solo dominium populi 

Romani est vel Caesaris, nos aulem possessionem 

tantura vel usnmfructuni kabere 

videmur. utique tamen eliamsi non 

sii religiesum, prò religioso liabelur. 

item quod in provinciis non ex auctoritate 

populi Romani censecratum esl, 

preprie sacrum non esl, tamen prò sacro 

kabetur. 

2) ex Marc, fr, G, § 4, D, de rer, div, 

§ 8. Sanctae quoque res, velut 

muri el portae, quodammodo divini 

iuris sunl. 

Dei dedicata sunl, quae eliam per nostrani constitutionem'- 

akenari et ebligari prohibuimus, 

excepla causa redemplionis captivorum. si quis 

vero auclerilale sua quasi sacrum sibi constiluerit, 

sacrum non esl, sed profanura. locus 

autcm in que sacrae aedes aedificalae sunt eliam 

diruto aedificio adhuc sacer manel, ut et Papinìanus 

scripsit. 

§ 9.^ Rekgiosura locura unusquisque 

sua voluntate facit, dum 

morluum inferi in locura suura. in 

communem aulem lecum puruni 

invito socie inferro nen licei; in 

commune vere sepulcrum eliam 

invitis eeteris kcel inferro, itera 

si akcnus ususfruclus est, proprietarium 

placet, nisi consenlienle 

usufructuaiTo, lecum religiesum 

non facere. in alienum locum concedente 

domino licet inferro; et 

licet postea ratum [non] kabuerit 

quam ikalus est mortuus, lamen 

religiosus locus** fit. 

§ 10. Sanctae quoque res, vekili 

muri et portae, quodammodo divini 

iuris sunt, et ideo nukius in bonis 

§ 9. *** Quod aulem divini iuris est, sunt. ideo autem muros sanclos dici 

id nullius in bonis esl: id vere quod mus, quia poena capitis constituta sii 

kuraani iuris est, plerumque alicuius in eos qui aliquid in muros delique- 

in bonis est: polest autem et nullius rint ideo et legum eas partes qui 

in bonis esse, nam res Iter editar iae, bus poenas consliluimus adversus eos 

anleriuam aliquis heres exislat, nul qui conira leges fecerint, sanctienes 

lius in brmis sunt. (§ 10.) Hae autem vocamus. 

res quae Immani iuris sunt, aut publicae sunt [posterior pars Iiuius li- 

aut privatae. (§ 11.) quae publicae sunt, nultuli de acquisitione sinlius 

videntur in bonis esse, ipsius enim univergidarum rerum, sequisilal/s 

esse credunU«r. /jrivalae suut, cpiae sin- tur ad Gai IL 67 sqq. 

guloruìM hoìniìium suni. 

infra.] 

*) ita nunc Studemund, De re ipsa cf. fr. 9. pr. § 1. 2. D. de rer. div. (1. 8.) 

et Festus v. sacer (Muell. 321): Gallus Aelius ait sacrum esse, quocunque modo 

(more) atque instituto civitatis consecratum sii, sive aedis, sive ara, sive signum, 

sive locum (solum), sive pecunia, sive quid aliud cquod dis dedicatum atque consecratum 

sii: quod autem privati suae religionis causa aliquid carum rerum Deo dedicenl, 

id Pontifices Bomanos non existimare sacrum.. 

**) inserunt aki: sine voluntate eius, alii ex voluntate eius; vid. Marcianum 

fr. 0. § 4. D. de rer. div., Theophilum h, 1, et fr. 2. 4. 41. D. de religiosis (11. 7). 

•'•**) §§ 9—11 ita suppleri possunt e Gai fr. 1. pr. D. rerum divisione (1. 8). 

De rebus sauctis cf. Mavoiaiius fr. 8. Ulp. fr. 9. § 3. 4, et Pomp. fr. 11. D. de

GAI II. § 12 — 14. IUST. II. 2. pv. § 1- 63 

Tit II. DE REBUS INCORPORALIBUS. 

§ 12. * Quaedam praelerea res Quaedam praelerea res cerporales 

cerporales sunt, quaedam incor;jorflfes. sunt, quaedam incerporales. (§ 1.) 

(§ 13.) Cerporales hae sunt quae Cerporales hae sunt quae sui natura 

tangi possunt, veluti fundus, home, langi possunt, voluti fundus, kome, 

vestis, aurum, argenlum et denique vestis, aurum, argenlum el denique 

akae res innumerabiles. (§ 14.) In- aliae res innumerabiles. (§ 2.) Incerpora/es 

sunt guae langi nen pes- cerporales aulem sunl guae langi non 

sunl: gualia sunt ea guae iure con- possunt: cjualia sunt ea guae in iure 

sislunt, sicut kereditas, ususfruclus, consislunl, sicut kereditas, ususfruobligalienes 

gueguo modo centractus, ebligalienes guoquo mode con- 

ctae. nec ad rem pertinet, quod 

in Iter editate res corporales conlinenlur: 

nam el fructus gui ex fundo 

percipiuntz/r corporales sunl, el guod 

ex akgua ohkgatione wobis dehetur, 

id plerumgue cerpora/e est, veluti 

traclae. nec ad rem pertinet, guod 

in hereditate res corporales conlinenlur; 

nam el fructus qui ex fuiide 

percipiuntur corporales sunl, el id 

quod ex aliqua ohkgatione nobis debetur 

plerumgue corporale esl, veluti 

fundus, komo, pecunia: nam ipsum fundus, kome, pecunia: nam ipsum 

ius successienis, el ipsum ius utendi ius hereditalis, el ipsum ius utendi 

fruendi, et ipsum ius obligalienis in- fruendi, el ipsum ius obkgalienis, incorporale 

est. eedem numero sunl corporale esl. (§ 3.) eodera numero 

et iura praediorum ui'banorum et sunt iura praedierum urbanorum el 

rusticorum.** Praediorum urbanorum. rusticorum, guae etiam servilutes voiura 

sunt velui ius altius tellendi aedes canlur. 

ei officicndi luminibus vicini aedium, aut nen extollendi, 

ne luminibus vicini efficiatur. itera fluminum 

et stikcidiorum ius, id est, ut vicinus fiumen 

vel stilicidium in arcani vel in aedes suas recipiat; 

item cloacae immitlendae et luminum immittendorum. 

rerum div, (1, 8.) fr. 3. § 17. D. de re militari. (49. 16); de rebus human! iuris 

Iust IL 1. pi-. §§ 1-6. supra. 

*) g§ 12—14 supplendae e Gai fr. 1. § 1. D. de rerum divisione (1. 8.) De 

rebus incorporalibus vid. Gai IL 17. 28. 34. 38. III. 83. IV. 3. Cic, Topic. e. 5. 

Deftnitionum duo sunt genera prima: unum earttm rerum quae sunt, alterum earum 

rerum quae intelliquniur. Esse ea dico quae cerni tangive possunt, ut fundum, 

aedes, parietem, stilticidium, mancipium, pecudem, supellectilem, q>enus, cetera. Non 

esse rursus ea dico quae tangi demonstrarive non piossunt: ut si usucapionem, si 

tulelam, si geniem, si adgnationem definias, quarum rerum nullum subest quasi 

corpus: est tamen (piaedam conformatio insignita et impressa intelligentia, quam 

'ÌZOttOTiSììl VOCO 

**) God.Ver. pag. 57, ter scripta, paucos tantummodo versus exhibet Lineaes ex 

vel septem e Dig. lupplendae sunt ut supra inde a verbis: ct id quod ex aliqua 

oblig. Quae porro sequunlur recepi ex Kruegeri coniect adhibitis Inst et Gai Bpit. 

IL 1. § 3. his verbis: Incorporalia etiam sunt iura praediorum urbanorum vel rusticorum. 

Praediorum urbanorum iura sunt stillicielia, feneslrae, cloacae, altius en-^ 

gendae domus aut non erigendae, ei luminum, ut ita quis fabricet, ut vicmae domui 

lumen non tollat. Praediorum vero rusticorum iura sunt via, vel iter, per quod 

pecus aut ammalia debeant ambulare vel ad aquam duci, et aquaeduetus: quae similiter 

incorporalia sunt. Haec iura tam rusticorum quam urbanorum praediorum 

servilutes aqjpellanlur. (Gai IL 31.) Sequitur de rebus mancipi disquisitio infra 

pag-. 66. (§ 14^)

64 GAI II. IUST. IL 3. pr. § 1—4. 4. pr. 

praediorum rusticorum iura sunt velut via iter actus, 

item peeoris cai aquam adqndsus, item ius aguae ducendae. 

Haec iura iam rusticorum quam urbanorum 

praediorum servilutes vocantur. 

1) ex Ulp, fr, 1, pr, D, de serv. 

praed, urb, 

cf. Gai fr, 8, eod. 

2) cfr, 2—4.D,de servii, praed, tirb, 

Ulp, fr, 1. pr. D, comniun, praed. 

fr, 1!)8, de V, S, 

3) ex Ulp, Ir, 1. § 1. D. eorum, praed. 

4) cf G.ai II, 29, 31, Inst, II, 4 § 1, 

Gai fr, 3, D, de usufr. 

5) e Gai fr, 16. couim, praed. 

C) e fr. 1, 2, D, de usufr. 

of Gai II. 30—33. 

Tit. HI. DB SBRVITUTIBUS. 

^Rusticorum praediorum iura sunt kaec: iter, 

actus, via, aguaeductus. Iter esl ius eundi ambulaudi 

hominis, non etiam iumentum agendi vel 

vehiculum; actus est ius agendi vel iumentum vel 

vehiculum. itaque qui iter habet, aclum non 

habet; qui aclum habet, et iter habet eoque uti 

potest etiam sine iumento. Via est ius eundi et 

agendi el ambulandi: nara el iter et aclum in se 

via continet Aquaeduetus est ius aquae ducendae 

per fundum alienum. (§ 1.^) Praediorum urbanorum 

sunt servilutes quae aedificiis inhaerent, 

ideo urbanorum praediorum dictae, guoniam aedificia 

omnia urbana praedia appellantur, etsi in 

villa aedificala sunt. Item praediorum urbanorum 

servilutes sunl hae: ut vicinus onera vicini suslineat; 

ut iu parietem eius liceat vicino tignum 

iramillere; ul slillicidium vel flumen recipiat guis 

in aedes suas vel in arcani [vel in cloacam] vel 

non recipiat; el ne altius tollat guis aedes suas, 

ne luminibus vicini efficiatur. (§ 2.^) In rusticorum 

praediorum servilutes guidam compulari 

recle putant aquae kaustura, peeoris ad aquam 

adpulsum, ius pascendi, calcis coquendae, arenae 

fediendae. 

§ 3.^ Ideo aulem kae servilutes praediorum 

appellantur, quoniam sine pracdiis constitui non 

possunt nemo enim potest servitutera acquirere 

urbani vel rustici praedii, nisi qui kabet praedium; 

nec quisquam debere, nisi qui habet praedium. 

(§ 4.*) Si quis velit vicino akcjuod ius 

consliluere, paclionibus alque slipulalienibus id 

efficere debet Polest'' eliara in lestamente guis 

heredem suum damnare ne altius tollat aedes suas, 

ne luminibus aedium vicini officiai: vel ul pallatur 

cura tignum in parietem iramillere vel slillicidium 

kabere; vel ut patiatur eum per fundum 

ire, agere, aguamve ex eo ducere. 

Tit. IV. DE USUPRUCTU. 

"Ususfruclus esl ius alienis rebus utendi 

fruendi salva rerum subslanlia. esl enim ius in 

corperc: guo sublate el ipsum leUi necesse esl.

GAI II. IUST. IL 4. § 1 — 4. 65 

1) cf. Gai fr, C, pr, D, do usufr, 

Vat, fr, 5 47, Iust, II, 3. § 4, 

2) of Gai fr. 3, § 2, fr. 56, D, de usufr. 

3) e Gai fr, 3, § 1, D, de usufr. 

4) cf fr. 1, 2. 7, 11, de usufr. ear. r. 

Taul, S. E, I, 11, § 2, 

5) cf, fr, 1, pr. D, qu. mod, uausfr, 

am. 

6) est e, 16. 0» de usufr. 

7) cf. Gai II, 30. infra. 

GMEIST iNSTITU'riONES, 

(§ 1.^) Ususfruclus a proprietate separalienem recipil, 

idgue plurirais raodis accidit. ul ecce si 

guis akcui usurafruclum legaverit: nam heres nudani 

habet proprietalem, legalarius usurafruclum; 

et centra, si fundum legaverit deducto usufructu, 

legatarius nudam habet preprietalera, heres vere 

usurafruclum; item alii usumfructuni, alii deducto 

eo fundum legare potest. Sine testamento vero 

si guis velit aki usurafruclum consLituere, paclionibus 

et slipulalienibus id efficere debet. ^ Ne 

tamen in universum inutUes essent proprietates, 

semper abscedenle usufructu, placuit certis modis 

exlingui usurafruclum el ad proprietalem reverli. 

(§ 2.^) Conslituitur autem ususfruclus non tantum 

in fundo el aedibus, veruni eliam in servis 

el iumenlis ceterisque rebus, exceptis his guae 

ipso usu consumnnlur. Nara eae [res] negue naturali 

ratione negue civili recipiunt usurafruclura. 

guo numero sunl vinum, oleum, frunientum, vestimenta. 

quibus proxima esl pecunia numerata: 

namque in ipse usu adsidua permulaliene quodammodo 

exlinguìlur. Sed utiktatis causa senatus 

censuit* posse etiam earum rerum usurafruclum 

constitui, ut tamen ee nomine heredi utiliter 

caveatur. itaque si pecuniae ususfruclus legalus 

sii, ila dalur legatario, ut eius fiat, el legatarius 

satisdat [al. satisdet] keredi de tanta pecunia resliluenda, 

si merietur aul capile rainuetur. ceterae 

quoque res ila Iraduntur legatario, ut eius 

fiant: sed aestimalis his salisdalur, ul si merietur 

aul capile rainuetur, tanta pecunia restitualur 

quanti eae fuerint aesliraatae. Erge senatus non 

fecit quidera earum rerum usurafruclum, nec enim 

poterai: sed per cautionem quasi usurafruclum 

constituit (§ 3.^) Finilur autem ususfruclus 

merle fructuarii et duabus capitis deminulionibus, 

maxima el media, et nen ulendo per modum et 

tempus. . quae omnia nostra statuii conslilutio.'' 

Itera finilur ususfruclus, si domino proprietatis 

ab usufrucluarie cedatur (nam extraneo cedendo 

nihil agilur'); vel ex contrario si fructuarius preprietalera 

rei adquisierit, quae res censolidalio 

appellatur. Eo amplius constai, si aedes incendio 

consumplae fuerint vel eliam terrae molu, aul 

vitio sue corruerint, exlingui usurafruclura, el ne 

areae quidem usurafruclum deberi. (§ 4.) Cum 

aulem finilus fueril ususfruclus, revertitur scilicet 

ad proprietalem, el ex eo tempore nudae

66 GAI II. IUST. IL 5. pr. § 1 — 6. 

proprietatis dominus incipit plenam kabere in re 

potestatem. 

1) cf Gai fr. 1, D, de usu. 

Tit V. DE usu ET HABITATIONE. 

^Rsdem istis modis quibus ususfruclus conslituitur, 

eliam nudus usus constitui solel; iisdemque 

ikis modis finilur, quibus et ususfruclus de- 

2) cf, fi-, 10, §4, fr, 11, 12,1;,, eod, sluit (§ 1.^) MÌUUS aUtcm SCÌIÌCCI ÌUIÌS ÌU USU 

est quam in usufructu. Namque is qui fundi nudum 

usum kabet nihil ulterius habere intellegitur, 

quam ul oleribus, pemis, fleribus, foeno, slramentis, 

lignis ad usum cotlidianura utalur; in eeque 

fundo hactenus ei morari licet, ul negue domine 

fundi molestus sit, negue kis per guos opera 

rustica fiunt impedimento sit; nec ulk alii ius 

c[uod kabet aul vendere aut locare aul gratis concedere 

potest, cum is gui usurafruclum habet pos) 

cf fr,2, § 1, fr, 8,22. § 1, D, h, t. tosl hacc Omnia facere. (§ 2.^) Itera is gui aedium 

usum habet hactenus iuris habere intellegitur, ut 

ipse lantum habilel, nec hoc ius ad aliiim Iransferrc 

polest, el vix receptum videlur, ut hospitera 

ei recipere liceat. et cura uxore sua kberisque 

suis, itera kberlis, nec non aliis liberis 

personis quibus nen minus quara servis utitur, 

habitandi ius habeal, el cenvenienter si ad mulierera 

usus aedium pertineat, cum marito liabi- 

4) ci, fr, 12, § 5, G, D, eod, lare liccat (§3.*) Item is ad quem servi usus 

pertinet ipse tantum operis atque minislerio eius 

uti polest; ad alium vere nuko modo ius suum 

Iransferre ei concessum est Idem scilicel iuris 

5) of fr, 12, § 2, eod, est et ÌU iumeuto. (§4.-'') Sed si peeoris vel 

ovium usus legalus fuerit, neque lacle neque 

agnis neque lana ulelur usuarius, quia ea in fruclu 

sunt piane ad slercorandura agrum suura peceribus 

uli potest. 

6) ci, fr, 10, pr. § 1—3, eod. § l).'' Scd SÌ cul habltatio legala sive alique 

modo constituLa sii, neque usus videtur neque 

ususfruclus, sed quasi proprium akqiied ius. guam 

kabitalionem habenlibus propter rerum utilitatem, 

7) e, 13, e, de usufr, secunduni Marcelli sententiam, nostra decisione' 

promulgala permisimus non solum in ea degere, 

sed etiam akis locare. 

§ 6. Haec de servilulibus et usufructu et usu 

el habilatione dixisse sufficiat de hereditate autem 

et de obligationibus suis locis propenemus. 

8) Inst, IL 1, § 11 sqq, infra. — Exposuìmus summallm^ guibus raodis iure 

gentium res adguirunlur: mode videamus guibus 

modis legitimo et civki iure adguirunlur.

GAI II. § 14 a—20. IUST. IL 67 

(§ 14a.)* Est etiam alia rerum divisio: nam aut 

mancipi sunt aut nec mancipi. Mancipi sunt, velui 

fundus in italico solo, ilem aedes in italico solo; 

item servi et ea animalia, quae collo dorsove domavi 

solent, veluti boves, equi, muli, asini; item servitutes 

p>raediorum rusticorum. Nam servitutes praedierum 

urbanorum nec mancipi sunt. (§ 15.) Item stipendiarla 

praedia el tributaria nec mancipi sunt 

Sed guod diximus, ea animalia, (quae domari solent, 

mancipi esse, quomodo intellegendum sii, quaeritur, 

quia non stativi ut nata sunt domantur. et nostrae 

quidem seholae auctores statim ut nata sunt mancipi 

esse putant: Nerva vero, el Proculus et 

celeri diversae sckolae auctores nen akter ea 

mancipi esse putant, guara si domita sunt; el 

si propter nimìara feritatera domari non possimi, 

tunc videri mancipi esse incipere, cura 

ad cara aelalem pervenerinl, gua domari solent 

(§ 16.) Item ferae besliae nec mancipi sunl, velut 

ursi, leones, itera ea aniraaka quae fere bestiarum 

numero sunt, velut elephanti el caraeli; el 

ideo ad rera nen pertinet, guod haec aniraaka 

etiam colle dorsove domari seleni: nam ne nomen 

guidem eorura animalium ille tempere notum fuit, 

quo constituebatur quasdam res mancipi esse, 

quasdam nec mancipi. (§ 17.) Itera fere omnia 

quae incorporalia sunt nec mancipi sunt, exceptis 

servilulibus praediorum rusticorum; nam eas mancipi 

esse constai, quamvis sint ex numero rerum 

incorperakum. 

§ 18. Magna autem differentia est" inter mancipi 

res et nec mancipi. (§ 19.) N«m res nec 

mancipi ipsa Iradilione pieno iure alterius fiunt, 

si modo corporales sunt et ob id recipiunt tradilioneni. 

(§ 20.) Ilaque si tibi veslera vel aurum 

vel argenlum tradidere, sive ex vendiiionis 

causa sive ex donationis sive quavis alia ex causa, 

*) Quae in § 14" et 15 desunt supplevi praeennte Kruegero ad exemplum 

Ulpiani XIX. 1: Omnes res aut mancipi sunt aut nec mancipi, manciqoi sunt p)raedia 

in Italico solo, tam rustica, qucd.is est fundus, quam urbana, quaXis domus; — 

item servi et cpuadru/pedes quae dorso collove domantur, velut boves, muli, equi, asini. 

(cf. Gai I. 120.) Isidor. Origg. IX. 4. § 45. Mancipium, quiclquid manu capii subdique 

potest, ut homo, equus, ovis. Haec enim animalia statim ut nata sunt mancipium 

esse dicuntur. Nam et ea quae in bestiarum numero sunt tunc videntur mancipium 

esse, quando capi sive domari coeperunt. Aliter §§. supplevit Huschlse. 

a) cf. Ciò. prò Fiacco e. 32. § 80 : Illud quaero, sintne ista praedia censui censendo; 

habeant ius civile; sint, necne sint mancipii; subsignari apud aerarium, aqìud 

Gensorem passini. Paul. Diao. ex Festo: Censui censendo agri proprie appellantur 

cpii et emi et venire iure civili possunt. (Muell. p. 58.) Modos acquirendi dominii 

iure civili enumerai Varrò de re rustica IL 10. § 4. (pag. 78 infra) et Ulp. XIX. 2. 

5*

68 GAI II. § 21 — 27. IUST. IL 

statim tua flt ea res, si modo ego eius dominus 

sira. (§ 21.) In eadera causa sunt provinciaka 

praedia, quorum alia slipendiaria, alia tributaria 

vocamus. Slipendiaria sunl ea guae in his provinciis 

suut, guae propriae populi Romani esse 

intekegunlur. Tributaria sunt ea quae in kis provinciis 

sunl, quae propriae Caesaris esse'' creduntur. 

(§ 22.*) Mancipi vero res sunl quae per 

mancipalienem ad akum transferuntur; unde etiam 

mancipi res sunt dictae. quod antera valet mancipatio, 

item valet ei in iure eessio. (§ 23.) Et 

mancipatio quidera guemadmedura fiat, superiore 

commentario [L UO,] tradidiraus. (§ 24.) In iure 

eessio aulera kec modo flt. apud magistratura populi 

Remani, vek

GAI II. § 28—35. IUST. IL 69 

§ 28. Incorporales'* res Iradilienem non recipere 

manifestum esl. (§ 29.) Sed iura praediorum 

urbanorum in iure cedi tantum possunt; rusticorum 

vero eliara mancipari possunt (§ 30.) 

Ususfruclus in iure cessionein tantum recipil. Nam 

dominus proprietatis alii usurafruclum iu iure cedere 

potest, ut ille usuinfruclum kabeat, el ipse 

iiudara proprietalem retineat. Ipse usufrucluarius 

in iure cedendo demino preprielalis usurafruclum 

efficit, ut a se discedat et cenvertalur in proprietalem. 

alii vere in iure cedendo niliilo minus ius 

suum retinel: creditur enim ea cessione nihil agi.^ 

(§ 31.) Sed haec scikcet in Ilakcis praedks ita 

sunl, quia el ipsa praedia mancipalienem el in 

iure cessionem recipiunt alioquin in provinciakbus 

pracdiis sive quis usurafruclura sive ius 

eundi, agendi, aquarave ducendi, vel altius lollendi 

aedes, aul non tokendi, ne luminibus vicini efficiatur 

celeraque simika iura consliluere velit, 

paclionibus et stipulationibus'^ id efficere potest; 

quia ne ipsa quidem praedia mancipalienem aut 

in iure cessionein recipiunt. (§ 32.) Sed cura ususfruclus 

el heminura et ceterorum animalium constitui 

possit, inlekegere debemus horura usumfruclum 

eliara in provinciis per in iure cessionein 

constitui posse. (§ 33.) Quod autem diximus 

usurafructum in iui'je cessienera lantum recipere, 

non est temere dictum, quamvis etiara per mancipalienem 

constitui possit ee quod in raancipanda 

proprietate delrahi potest:'' non enira ipse ususfruclus 

raancipalur, sed cum in mancipanda proprietate 

deducatur, eo fit, ul apud aliura ususfruclus, 

apud alium preprietas sit. (§ 34.) Hereditas 

quoque in iure cessienera tantum recipil. 

(§ 35.) Nara si is ad quera ab intestale legitimo 

libram gerilur. idque necti dicitur. quo in genere sunt haec: testamenti factio, nexi 

dando, nexi liberando. — Nexum aes apud antiquos dicebatur pecunia equae per 

nexum obligatur. 

a) de in iure cessione rerum inoorporalium vid. Ulp. XIX, § 11—15. Gai 

III. 85. fragm. Vatic. § 45. (fr. 20. § 1. fr. 21, 27, § 1, D, de serv, praed, urb. 8. 2.) 

b) et Inst, IL 4. § 3. Paul. III. 6. § 28—31. fr, 66, D. de iure dotium (23, 3.) 

o) cf. Inst IL 4. § 1. II. 3. § 4. Gaius libro IL rer. quot. interpolatus in fr, 3, 

pr. D. de usufr. (7. 1,): sine testamento autem si cpuis velit usnmfructum constitaere, 

paclionibus et stipulationibus id efficere potesi. 

d) Paul, in Vatic. fragm. § 47: Per mancipationem deduci ususfruclus potest, 

non etiam transferri. Per do lego legatum ei per in iure cessionem et deduci et dari 

potest. Item potest constitui ei familiae crciscundae vel com.muni dividimelo iudicio 

legitimo. In re nec mancipi per traditionevi deduci ususfruclus non potest; nec in 

homine, si peregrino tradcrtur: civili enim actione constitui potest, non traditionc equa 

iuris gentium, est.

70 GAI II. § 36—41. IUST. IL 

iure pertinet kereditas, in iure eam alii ante adilionem 

cedat, id est ante quara keres exliterit, 

proinde fil keres is cui in iure cesserit, ac si ipse 

per legem ad keredilalem vecatus esset: post 

obkgationem* vere si cesserit, nihilominus ipse 

heres permanet et ob id creditoribus tenebilur, 

debita vere perenni, eoque mede debitores heredilarii 

lucrura faciunt; corpora vero eius kerecktatis 

perinde transenni ad eum cui cessa esl 

kereditas, ac si ei singula in iure eessa fuissenl. 

(§ 36.) Testamento autem scriptus keres ante 

aditam quidem keredilalem in iure cedendo cani 

alii nihk agit; postea vero quam adierit si cedat, 

ea accidunt quae proxime diximus de ee ad quem 

ab intestato legitimo iure pertinet hereditas, si 

post obkgalionem in iure cedat (§ 37.) Idera et 

de necessarus heredibus diversae seholae auctores 

exislimanl, quod nihil videlur interesse ulrura 

cdicquis adeundo hereditalera fiat heres, an invilus 

exislat: quod quale sit, suo loco [n. 152] apparebit. 

sed nostri praeceptores putant nihil agere 

necessarium heredem, cura in iure cedat hereditalera. 

(§ 38.) Obkgationes quocpie modo centraclae 

nihil eorum recipiunt. nara quod railii 

ab akquo debetur, id si vekm tibi deberi, nuko 

eorum modo cpiibus res cerporales ad akum transferuntur 

id efficere possum; sed opus est, ul 

iubente me tu ab ee stipuleris: quae res efficit, 

ut a me kberetur et incipiat tibi teneri: quae 

dicitur nevatie obligalienis. (§ 39.) Sine kac 

vero novalione non poleris tuo nomine agere, 

sed debes ex persona mea quasi cogniler aul procuraler 

incus experiri. 

§ 40. Sequilur ul admoneamus apud peregrines 

quidem unum esse dominium: nam aut dominus 

quisque est, aut dominus non intellegitur. 

Quo iure etiam populus Romanus okm utebalur: 

aul enim ex iure Quirilium unusquisque dominus 

erat, aul non inlekegebatur dominus. sed postea 

divisionem accepil dominium, ut alius possit esse 

ex iure Quiritium dominus, alius in bonis habere." 

(§ 41.) nara si libi rem mancipi neque mancipa- 

*) Sic Cod. Ver. — Goeschen hic et § 36. in line mavult aditionem. Sed illud 

„obligare se heredilati" etiam in Digestis usitatissimum cst. De re cf. Ulp. XIX. 

12—14. et Gai III. 85—87. 

a) de duplici civium Rom. dominio of. Gai I, 54. 35. 167. ti. 88, III. 166. 

Theophilus ad Inst I. 5. {in bonis, bonitarius — ex iure Quiritium.) De traditione 

rerum mancipi Gai IL (26.) 204. III. 80. IV. 36. Ulp. I. 16. coU. XIX. 7.

GAI II. § 42—47. IUST. IL 6. pr. § 1. 2. 71 

vero neque in iure cessero, sed tantum tradidere, 

in bonis quidem tuis ea res efficitur, ex iure 

Quirilium vero mea perraanebil, donec tu cara 

possidende usucapias: semel enim implela usucapione 

proinde pieno iure incipit, id esl el in 

bonis el ex iure Quirilium 

tua res esse, ac si ea mancipata 

vel in iure cessa esset. 

(§ 42.) Usucaqrio autem^ mebìliura 

quidera rerum anno 

completur, fundi vero et 

aedium biennio; et ita lege 

XII tabularum cautum est 

§ 43.Ceterum etiam earum 

rerura usucapie nobis cempetil 

quae non a demino nobis 

tradilae fuerinl, sive mancipi 

sinl eae res sive nec mancipi, 

si modo eas bona fide acceperimus, 

cura credereraus 

cura qui traderel dominum 

esse. (§ 44.) Quod ideo receptum 

videtur, ne rerura dorainia 

diulius in incerto essent: 

cura sufficeret domino 

ad inquirendara rera suam 

anni aulbiennii spatium, quod 

tempus ad usucapionem pos 

sessori tributum est. 

Tit VI. DE USUCAPIONIBUS ET LONGI TEM 

PORIS POSSESSIONIBUS. 

Iure civki constitutum fuerat, ut gui bona 

fide ab ee gui doraimis nen erat, cum credideril 

eum dominum esse, rem emerit vel ex 

donatione aliavo gua iusta causa acceperit, is 

eam rem, si raobkis erat, anno ubigue, si immobiks, 

biennio tantum in Italico solo usucapiat, 

ne rerum derainia in incerto essent Et 

cum hoc placitum erat, putantibus antiguioribus 

dominis sufficere ad inguirendas res suas 

praefala tempora, nobis melior sententia resedil, 

ne domini maturius suis rehus defraudenlur 

neque certe loco beneficium koc concludalur. 

el ideo conslitulionem super hoc proniulgavimus,* 

qua caulura esl, ut res quidem 

mobiles per Iriennium usucapianlur, immebiles 

vero per lengi teraperis possessionem (id est 

inter praesentes decennio, inter ahsentes viginti 

annis) usucapianlur, et his modis nen 

solum in Itaka, sed in omni terra quae nostro 

imperio gubernatur, dominium rerum iusta 

causa possessionis praecedente adquiralur. 

§ 45. Sed akguande eliamsi maxime § 1. Sed akguando eliamsi 

guis bona Ade alienam rem pessideat, nen raaxirae guis bona fide rem pos- 

lamen illi usucapie procedit, velut si gui sederli, nen tamen illi usucapie 

rem furtivara aul vi possessam pessideat; 

nam furtivara lex xn tabularum usucapì prohibet, 

vi possessam lex lulia el Plaulia. 

(§ 46.) Item provinciaka praedia usucapionem 

non recipiunt. (§ 47.) Item olim mulieris 

guae in agnatorum tutela erat res 

mancipi usucapì non poterant," praeterguara 

si ab ipsa tutore auctore tradilae essent: 

idque ita lege xii tabularum cautum 

uke terapere procedit, veluti si 

quis kberura hominem vel rem 

sacrara vel religiosara vel servum 

fugitivura ''pessideat (§ 2.) 

Eurtivae quoque res el quae vi 

possessae sunt, nec si praedicto 

tengo terapere bona fide possessae 

fuerint, usucapì possunt. 

nara furlivarum rerura lex duo- 

*) 0. 1. C. de usuo, transform. (7. 31.) cf. o. 12. C. de praescr. X. (7. 33.) 

a) de usucapione vide etiam Gai II. 54. 204. Ulp. XIX. 8. Gai fr. 1. iVIodest. 

fr. 3. D. de usucap. (41. 3.) 

b) fr. 60. D. de furtis (47. 2.) ceterum cf. Gai Ir. 9. D. de u,3ucap. (41. 3.) 

e) cf. Gai I. 192. Ciò. ad Alt I. 5: id mirabamur te ignorare de tutela legitima 

in qua dicitur esse puella nihil usucapii posse, p. Flacc. 34: usu non potuit — 

Nihil enim potest de tutela legitima sine om,nium tutorum auctoritate deminui.

72 GAI II. § 48 — 61. IUST. IL 6. § 3 — 7. 

crai. (§ 48.) Itera liberos horaines el res decim tabularum el lex Alinia 

sacras el religiosas usucapì non posse ma- inhibel usucapionem; vi possesnifeslum 

est. 

sarum lex lulia el Plaulia. 

§ 49. Quod ergo vulgo dickur furti- § 3. Quod antera dictum est furlivaruni 

rerum et vi possessarum usuvarum el vi possessarum rerum usucapionem 

per legera [xii tabularum] capionem per legem prokibilam esse, 

prokibilam esse, nen eo pertinet, ul non eo pertinet, ut ne ipse fur guive 

ne ipse fur quive per vim possidel, per vim possidet usucapere possit 

usucapere possit (nani buie alia ra (nam kis alia ratione usucapio non 

liene usucapio non cempelil, guia sci cempelil, guia scilicet male fide peslicel 

mala fide possidel); scd nec ulsidenl); sed ne ullus alius, guamvis 

lus alius, guamguam ab eo bona fide ab eis bona fide emerit vel ex alia 

emerit, usucapiendi ius habeat. (§ 50.) causa acceperit, usucapiendi ius ha 

Unde in rebus mobilihus non facile bet. Unde in rebus mebilibus non 

procedit, ut bonae fidei possessori facile procedit, ut honae fidei pos 

•usucapio compelal, guia gui alienam sessori usucapie compelal. nara qui 

rem vendidil el tradidit furtum com- alienam rera vendidil vel ex aka 

miltil; iderague accidit, etiam si ex causa tradidit furtum eius commit- 

alia causa tradatur. Sed tamen koc alitit (§ 4.) Sed lamen id aliquando 

guando aliler se kabet." nam si heres aliler se habet " nara si heres rem 

rem defunclo coraraodalara aullocalara defunclo coraraodalara aul lecatara 

vel apud cura de- vel apud cura depesilain, existimans heredilariam 

posilam, existimans esse, bona fide accipienli vendideril aul donaverit aul 

eam esse heredita- dotis nomine dederit, quin is qui acceperit usucapere 

riam, vendideril aut possit dubium non est, quippe ea res in furti vitium 

donaverit, furtum nen non ceciderit, cum utigue heres gui bona fide tamquam 

ceramittit itera .si is suam akenaverit furtum non commillit (§ 5.) Itera siis 

ad guera ancikae ususfruclus perii ad quem ancillae ususfruclus perti 

net, partum etiam suum esse credens net, partum suum esse credens, ven 

vendideril aut donaverit, furtum nen dideril aut donaverit, furtum non 

commillit; /"urtura enira sine affeclu commillit: furtum enim sine affeclu 

furandi non cemmittilur. aliis guogue furandi non comrailtilur. (§ 6.) Aliis 

medis accidere polest, ul guis sine quoque raodis accidere polest, ut quis 

villo furti rem alienam ad aliguem sine villo furti rem alienam ad aliqueni 

transferal et officiai, ul a possessore transferal el efficiat, ul a possessore 

iisucapialur. (§ 51.) Fundi guogue usucapialur. (§ 7.) Quod aulera ad eas 

akeni potest aliguis sine vi posses res quae solo conlinenlur expedilius 

sionem nancisci, guae vel ex negk- procedit. ul si quis loci vacanlis posgenlia 

domini vacci, vel guia domisessionera propter absentiara aut neglinus 

sine successore decesserit vel gentiam deniini, aul quia sine succes 

lenge tempore afuerit: guam si ad sore decesserit, sine vi nanciscatur. 

akum bona fide accipienlem Iranslu- qui quaravis ipse mala fide possidet 

leril, po/erit usucapere possessor; (quia intellegit se akenum fundum oc 

el guamvis ipse gui vacanlem poscupasse), tamen si alii bona fide accisessionem 

naclus esl, intellegal aliepienli tradiderit, poterit ei longa posnum 

esse hmdum, tamen nikil koc sessione res adquiri, quia neque furli- 

a ) of. Gai fr. 36. 37. 38. D. de iisurp, (41. 3.)

GAI II. § 52 — 55. IUST. IL 6. § 8-11. 73 

bonae fidei /(ossesseri ad Msucapionera vuin neque vi possessum accepil; abenocel, 

cum inprobala sit eorum sera- Illa est enim quorundam veterura sen- 

/entia qui pulaverint hirlivum fun- lentia, existiraantiura eliara fundi Iodura 

fieri posse. cive furtum fieri, et eorum [ufilitati] 

gui res soli pessident principakbus censtilulioni- 

1) Iust, eli, G, nude vi, bus' prospicltur, ne cui longa el indubitata pessessio 

auferri debeai. (§ 8.) Akquande eliara furtiva 

vel si possessa res usucapì polest; veluti si 

iu domini poteslalem reversa fueril. tum enim 

2) cf fr, 24, § 1, fr,4. § 6, D, de y^^jg YQ[ purgato^ proccdit clus usucapio. (§ 9.) 

Res lisci nostri usucapì non polest Sed Papinianus 

scripsit bonis vacantibus fisco nondum 

nuntialis bona fide emptorera sibi traditara rem 

ex his bonis usucapere posse; el ila divus 

Pius et divi Severus el Antoninus rescripserunt 

3) et. fr, 13. D. eod. (^g j^Q_ s^^ Novlssime scicndum esl rem talem esse 

debere, ut in se nen habeal vitium, ut a bona 

fide empiere usucapì possit, vel qui ex alia iusta 

causa possidet. 

4) of fr. 27, D. eod, g ]^^4 gj-j-Qr autcra falsac causae usucapionem 

fr, 2. pr, 11. D, prò emtore, ^^ l 

non parli, veluti si quis, cura non eraerit, emisse 

se existimans, pessideat; vel cura ei denalum 

nen fueral, quasi ex donatione pessideat 

§ 52. Rursus ex contrario accidit, ut qui sciai 

alienam rem se possidere usucapiat: velut si rera 

keredilariam" cuius possessionem heres nondum 

naclus esl, aliquis possederli; nani ei concessum 

est usucapere, si modo ea res esl quae recipit 

usucapionem. quae species possessionis el usucapionis 

prò kerede vocatur. (§ 53.) Et in tantum 

haec usucapio concessa esl, ut et res quae 

solo conlinenlur anno usucapianlur. (§ 54.) Quare 

autem hoc casu eliam. soli rerum annua constituta 

sit usucapio, illa ratio esl, quod okm rerum 

hereditariarum possessione vélul ipsae hereditales 

usucapì credebanlur, scikcet anno, lex enim xn 

tabularum sek guidem res biennio usucapì iussit, 

ceteras vero anno, ergo kereditas in eeteris 

rebus videbalur esse, quia soli nen est, quia 

neque corporaks esl: ei quamvis postea credilum 

sii ipsas kereditales usucapì nen posse, tamen in 

omnibus rehus heredilariis, eliam quae solo lenenlur, 

annua usucapio remansit. (§ 55.) Quare 

autcm omnino lam inproba pessessio el usucapio 

a) de usucapione prò herede cf. Gai III. 201. Cic. prò Fiacco e. 34. ad Att 

I. ep. 5. de Legg. IL 19. 20. Seneca de benef VI. 5 — o. 4. C. VII. 34. coll.c. 1. 2. 

C. de usuo, prò herede (7. 29.) et fr. 29. fr. 32. § 1. D. de usm-p. (41. 3.)

74 GAI II. § 56 — 61. IUST. IL 6. 

concessa sii, ika ratio est, quod voluerunt veteres 

maturius kereditales adiri, ut essent qui sacra 

facerent, quorum illis teraporibus summa observalie 

fuit, et ut creditores kaberent a quo suum 

consequerentur. (§ 56.) Haec autem species possessionis 

el usucapienis eliara lucrativa vocatur: 

nam sciens quisque rem alienam lucrifacit (§ 57.) 

Sed hoc tempore iara non esl lucrativa, nara ex 

auctoritate Hadriani senalusconsultura factum est, 

ul tales usucapienes revocarenlur; et ideo potest 

heres ab ee qui rem usncepil, hereditatem potendo 

proinde eam rera consequi, alque si usiicapta 

nen essel. (§ 58.) * necessarie tamen herede 

ex tante nihil ipso iure prò herede usucapì polest. 

§ 59. Adhuc etiam ex akis causis sciens quisque 

rem alienam usucapii, nam qui rem alicui 

fiduciae causa" mancipio dederil vel in iure cesserit, 

si eandem ipse possederit, potest usucapere, 

anno scilicet, etiam sek si sit. quae species 

usucapienis dicitur usureceptie, quia id quod 

aliquando habuimus recipimus per usucapionem. 

(§ 60.) Sed fiducia contrahilur aul cum creditore 

pignoris iure, aut cum amico, quo tutius nostrae 

res apud eum sinl; el siquidem cura amico cen- 

Iracta sit fiducia, sane omni mode cenpelit usus 

receptio; si vero cum creditore, soluta quidem 

pecunia omni modo conpelil, nondum vero soluta 

ila demum conpelil, si neque conduxerit cani 

rem a creditore debitor, neque precario rogavcrit, 

ut eam rem possidere beerei; quo casu lucrativa 

ususcapio conpelil. (§ 61.) Item si rera ebligalara 

sibi populus vendideril, earaque derainus possederit, 

concessa est usus receptio: sed kec casu praedium 

biennio usurecipitur. et koc est quod v?/lgo 

dicitur ex praediatura jiossessionem usurecipi. nam 

qui mercatur a populo praediator appellatur.'' 

*) ita nunc Studem. Alii: sei vel et vel suo et n. Vid, Zeitschr. fiir gesch. B..- 

W. XIV. 167. et Puchta Inst § 239. not of. Gai IU. 201. e. 2. C. h. t (7. 29.) 

a) Isidor. Ovig. V. 25. § 23: Fiducia est, cum res aliqua sum.cndae mutuae pecuniae 

gratia vel mancipcdur vel in iure ceditur. cf. Gai III. 201. Boethius ad Cic. 

Top. 10. § 41. (Orell. pag. 340): Fiduciam vero accepit ciUcuncquc res aliqua mancipatur, 

ut eam mancipanti remancipet; velui si quis tempus dubium, timcns amico 

potentiori fundum mancipet, ut ei, quum tempus cquod suspectum est praeterierit, 

reddat: haec mancipcetio fiduciaria nominatur idcirco, rpuod restituendi fides interpnnilur. 

Cic. prò Fiacco 21: pecuniam adolescentulo grandi foenore, fiducia tamen 

accepta, occupavisti. Hanc fiduciam commissam Ubi elicis, tenes hodie ac possicles. 

Cf. PauL S. H. IL 13. 

b) et Gai IV. 28. Ciò. prò Balbo e, 20, § 45. {cum. de iure praediatorio consuléretur.) 

in Verr. IL 1. e. 54. §142: ubi illa consuetudo in bonis praedibus prue-

GAI II. IUST. IL 6. § 12 — 14. 7. pr. § 1. 75 

''fr '2 "'18.' M^'.^Z'uFuiT"' § 12- ' Diulina pessessio quae prodesse coeperal 

defunclo el heredi el benerura possessori centinuatur, 

kcel ipse sciat praedium alienum; quodsi 

ike inilium iustura non habuit, heredi el honorum 

possessori, licei ignoranti, pessessio non prodesl. 

2) e, 1, 0, de usuo, transform. quod uostra conslilulio^ simOitei' el in usucapionibus 

observari constituit, ut tempera centinuentur. 

(§13). Inter vendilerem quoque et emptorera 

coniungi tempera divus Severus et Antoninus rescripserunt. 

§ 14. Edicto divi Marci cavetur, eum qui a 

fisco rem alienam emit, si post venditionem quinquennium 

praeterierit, posse derainum rei per 

.3) cf Diocl, e, 3, c, si adv. fiso, exceptioncm repellere.'^ Constitutio autem divae 

4) osto. 2. e, de qnadr, praesor, memoriae Zcnonis* bene prospexit his gui a fisco 

per venditionem vel donatienem vel alium tilulum 

akguid accipiunt, ul ipsi guidem securi statim 

fiant et vicleres exislant, sive conveniantur sive 

experiantur; adversus sacralissimum autem aerarium 

usgue ad guadriennìura kceal intendere his 

gui prò deminio vel hypolheca earum rerum guae 

akenatae sunt pulaverint sibi guasdara competere 

5) est e. 8, e, eodem, actlones. Nosli'a^ autem divina constitutio quam 

nuper promulgavimus etiara de his qui a nostra 

vel venerabilis Auguslae domo aliquid acceperint, 

kaec statuii quae in fiscakbus akenalionihus praefatae 

Zenenianae censtitutionis cenlinentur. 

6) cf. Paul S. ». V, 11. 

Tit. VII. DE DONATIONIBUS.'^ 

Est eliam aliud genus acquisilionis, denatio. 

Paul" s. E. in. 7, 

Denatienum aulem due genera sunl: mertis causa, 

et non merlis causa. (§ 1.') Merlis causa donatio 

esl quae propter merlis flt suspicionem: cum 

quis ita donai, ul si quid kiimanilus ei conligisset, 

kaberel is qui accepit; sin autem supervixisset 

qui denavil, reciperel, vel si eum donationis 

poenituisset, aul prior decesserit is cui 

denatura sit Hae merlis causa donationes ad 

7) cf. fr. 35. pr, § 2, fr, 37, pr, D, de 

m, e, don. 

diisque vendendis omnium Consulum — ut optima conditione sit is cuia res sit, cuium 

periculum? Pseudo-Asconius h. 1. (Orell. p. 196.): Praedia sunt res ipisae; praedes 

homines, id est fideiussores, quorum res bona, praedia [non] uno nomine dicuntur. 

Varrò de LL. V. 40: Praedice dieta, ilem ut praedes, a praestando, quod ea pignori 

data publice mancupis fidem praestcnt. VI. 74: Praes, qui a magislratu interrogcUus, 

in publicum ut praes siet; a quo et quom respondet dicit: Praes. Suet. 

Claud. 0. 9. {lege piraediatoria). Festus v. Manceps dicitur, qui quid a piopulo 

emit conducitve, (quia m.anu sublcda significat se auclorem emtionis esse: qui idem 

praes dicitur, quia tam debet populo praestare quod promisit, quam is qui prò eo 

qn-aes factus est. (Miill. p. 151.) Aes Malaoitanum e, 65. (Mommsen.) Ct Huschke 

Zeitschr. f. gesch. ,R.-W. XIV. 145 sqq.

76 GAI IL IUST. IL 7. § 2. 3. 

1) est e. 4 C, de m, e, douat. 

2) ex Marc, fr, 1. D. eod. 

3) cf, e. 3,5, §5. coli, 29, 31, C. de don. 

4) est o, 36, § 3. C, de donat. 

5) oc, 34, 3,5, 37, C, de don. 

6) est e, 10, 0, de revoc. don. 

7) ci e, 17—20,0, do don, ante nupt. 

exemplum legatorum redactae sunt per omnia. 

nam cura prudentibus ambiguum fueral, utrum 

donationis an legati instar cara oblinere eporlet, 

el, utriusque causae quaedam habebat insignia, el 

aki ad aliud genus eam relrakebaut; a iiebis constitutum 

esl, ut per omnia fere legatis conriuraerelur, 

et sic procedat quemadmodum eam nostra 

formavil conslilutio.^ El in summa merlis causa 

donatio esl, cum magis se quis velit kabere, quam 

eum cui donalur [al. donai], magisque eum cui 

donai [al. donalur], quam keredem suum.^ sic 

et apud Horaerum Telemackus donai Piraeo: 

LIsLQtd, ov yàQ x ìó^sv, oncog 'ÉGxai xaSs sqya' 

Fi xsv £ft£ f.eV7jaxrJQeg àyfjvoQeg èv îsytxQoiSi 

yla&Q'Vj xrsivavtsg, itaxêniu navtcc óascavxcii, 

Avxhv siovxà Gs ôvXoiì inctvQs^.ev, rj xivci rmvdi. 

El de % iyà tovxoiGi cpóvov %aì KfjQa cpvxsvao3, 

^rj xóxs i-Wi iciiQovxi (pé()cLv nqog Sco[.iarci latQmv. 

§ 2. Aliae aulem donationes sunl quae sine 

ulla merlis cogilalione fiunt, quas inler vives 

appellamus. quae omnino non comparanlnr legalis; 

quae si fuerinl perfeclae, temere revecari non 

possunt. Perficiuntur aulem, eum denater suam 

voluntatem scriptis aul sine scriptis raanifeslaveril; 

et ad exemplum vendiiionis nostra conslilutio eas 

etiam in se habere necessitatem Iradilionis voluit, 

ul etsi non tradantur habeant plenissimum et perfectum 

rebur, et Iradilionis uecessitas incumbat 

donatoli.^ El cum retro Principum dispesitiones 

insinuari eas aclis intervenientibus volebant, si 

maiores ducenlorum fueranl sokdorura, nostra 

conslilutio* et quanlilatem usque ad quingentos 

solidos ampkavil quara stare et sine insinuatione 

statuii; et quasdara donationes iuvenil quae penilus 

insiuuationem fieri minime desideranl, sed in 

se plenissimam kabent firrailatem. Alia insuper 

inulta ad iiberierem exitum denatienum invenimus, 

quae omnia ex nostris constitutionibus^ quas 

super his pesuimus colkgenda sunt Sciendum 

tamen esl, quod etsi plenissimae sunl donationes, 

tamen si ingrati existanl komines in quos beneficium 

collatura est, donatoribus per nostram conslitulionem'' 

kcentiam praeslavimus certis ex causis 

eas revocare: ne qui suas res in alios centulerunl 

ab his quandam palianlur iniuriam vel iacturam, 

secundum enuraeratos iu nostra conslitutione modos, 

(§ 3.') Est el aliud genus inter vives dona-

GAI II. IUST. IL 7. § 4. 77 

tionum quod veteribus quidem prudentibus penilus 

erat incegnilum, postea autem a iunioribus 

divis Principibus introductum est, quod ante nuptias 

vocahatur el lacitam in se condicionem habebat, 

ul lune ratum esset, cum malrimooium fuerit insecutum; 

ideoque ante nuptias appellabalur, quod 

ante malriraonium efficiebatur el nusquam post 

nuptias celebralas laks donatio procedebat Sed 

primus guidem divus lustinus, pater nosler, cura 

augeri dotes et post nuptias fuerat permissum, 

si quid tale evenil, eliam ante nuptias denalionem 

augeri el constante malrimenio sua conslitutione 

perraisit; sed tamen nomen inconveniens 

remanebal, cum ante nuptias guidem vocabalur, 

posi nuptias aulem tale accipiebat increraentum. 

Sed nos, pienissimo fini Iradere sanctienes ciipienles 

el consequentia nomina rebus esse studentes, 

consliluimus, ut tales donationes non 

augeanlur tantum, sed el constante matrimomo 

inilium accipiaot, et non ante nuptias, sed propter 

nuptias vocenlnr, el dolibus in hoc exaeqoenlur, 

ul quemadmodum deles el conslante matrimonio 

nen solum augenlur, sed eliam flunt, ita et istae 

donationes quae propter nuptias intreductae suol 

non solum antecedant matrimonium, sed etiam 

eo contracto et augeanlur el conslituantur. 

1) ci Ulp. I, 18, § 4.' Erat olim et alius modus civilis adguisitionis 

per ius accrescendi, quod est tale: si communem 

servum habens alicpiis cum Tilio solus 

libertaleni ei imposult vel vindicta vel leslamento, 

eo casu pars eius amittebatur et socio accrescebat" 

Sed cura pessimum foeral exemplo et 

libertate servum defraudari el ex ea humanioribus 

cjuidem dominis damnum inferri, severioribus 

aulem lucrum accrescere; hoc guasi invidiae ple- 

2) cst e, 1, c. de commun, serv. nuiii pio remcdio per nostram constitutionem^ 

mederi necessarium duximus; et invenimus viam 

per qnaoi et manumissor, et socius eius, et qui 

libertatem accepit, nostro fruantur beneficio, liberiate 

cum effectu procedente (cuius favore et antiquos 

legislatores multa el centra communes regulas 

statuisse manifestissimum est), et eo qui 

a) cf. Dositheus fr. de manumiss. (ed. Laohmann) § 12. Conimunis servus si 

ab uno manumittatu/r, ut fiat liber, neque ad libertatem pervenit, el alterius domini 

totus fit servus iure aderescendi. Sed, inter amicos servus ab uno ex soeiis manumissus 

utriusque domini servus manebit: iustum enim non adcrescere in hac manumissione 

in qua servatur; quamvis Proculus existimaverit adcrescere eum socio . . . 

qua sententia utimur. cf. Paul. S. R. IV. 12. § 1.

78 GAI n. § 66 — 67. IUST. IL 1. § 11. 12. 

§ 65.* Erge ex his 

quae diximus adparel, quaedam 

naturali iure akenari, 

qualia sunt ea quae 

traditione akenanlur; quaedam 

civili, nara mancipalionis 

el in iure cessienis 

el usucapienis ius proprium 

esl civium Piomanerum." 

eam iraposuit suae liberaklatis slabiktate gaudente, 

el socie indemni conservalo, preliumgue servi 

secundum parlem dominii guod nos deflnivimus 

accipienle. 

Tit. I. DB EEii. DIV. (posterior pars.)** 

§ 11. Singulerum antera horainura multis modis 

res fiunt: guarundam enim rerura derainium nanciscimur 

iure naturali, guod sicut diximus appellatur 

ius genlium; guarundara iure civili. Comniodius 

est itaque a velustiore iure incipere. 

palam est autem vetustius esse naturale ius, 

quod cum ipso genere kumane rerum natura 

prodidil: civika enim iura lune coeperunt esse, 

cura el civitates condì et magistratus creari et 

leges scribi coeperunt. 

§ 66. Nec taraen ea tantum quae § 12. Ferae igitur hestiae et volucres 

traditione nostra flunt naturali no et pisces, id esl omnia aniraaka quae in 

bis ratione adquirunlur, sed eliam terra, mari, caelo nascantur, simulatque 

quae occupando ideo adcquisieri- ab akquo capta fuerinl, iure gentium 

raus,*** qiii« anlea nukius essent: statini illius esse incipiunl: quod enim ante 

qualia sunl omnia guae terra, mari, nukius est, id naturali ratione occupanti 

coelo capiuntur. (§ 67.) itague si conceditur. Nec interest feras beslias el 

feram hesliam aut volucrem aut volucres utrum in sue fundo quisque 

piscem ceperimus, quidquid ita'\ capiat, an in alieno: piane qui in alienum 

caplura fuerit, id statim nostrum fit, ct fundum ingredilur venandi aut aucupandi 

eo usque nostrum esse intellegitur. gralia potest a demino, si is provideril, 

*) Heimbach non sine ratione statuii §§os 62—64. et §§ 65—79. in Codice 

Ver., ut nuno est, transpositas esse; Nostrum igitur prius egisse de naturalibus adquisitionibus 

dominii (quae sane quasi uno tenore cum acquisitionibus iuris civilis 

§§ 18—61. oohaerere videntur), postremo autem de iis quibus akenare licet verba 

fecisse. Exemplo novissimarum editionum ergo §§ 62—64 nuno post § 79. infra 

(pag. 86.) transposui, dissuadente tamen Mommsenio, De mutato ordine huius libri 

iu universum conferantur tabulae systematicae et Index initio libri II. praemissus. 

*•*) Inverso ordine Institutionum Gai, lustinianus hunc tractalum de acquisitionibus 

domini! quae naturali iure fiunt, acquisitionibus civilibus praomittit Simili 

argumento quo lustin, in §o 11. utitur ratiooinatur Gai fr. 1. D. de acquir. rer. 

doni, (41. 1.) 

***) ita Goeschen. In Cod. legitur: etiam occupando ideo res .... isierimus, 

quia. — Alii aliter. 

t) ita ex coniect Goschenii; Huschke: simulateque eaptum, hoc animai est, 

statim nostr. f.; Booliing mavult: iure gentium id cquod ita eaptum fuerit, ad similitudinem 

Inst — Articulus lustiniani (§ 12.) e Gai fr. 1. § 1. fr. 3. fr. 5. pr, D. 

de acquir. rer. dom. (41. 1.) depromptus est. 

a) Aoquisitiones quae iure civili flant enumerai Varrò de rustica IL e, 10. § 4: 

In emptionibus dominum legiiimum sex fere res perficiunt: si hereditatem iustam 

adiit; si, ut debuit, mancipio ab eo accepit a quo iure civili potuit; aut si in iure 

cessit (qui (vulgo: cui) potuit, et id ubi oportuit; aut si usucepit; aut si e praeda 

sub cm-ona emit; tumve quum in bonis sectioneve cuius publice venit. — Cicero Topic. 

e. 5: Abalienaiio est eius rei quae mancipi est aut traditio alteri nexu aut in iure 

eessio. — Ulp. XIX. 2: Singularum rerimt dominia nobis adquirunlur mancipatione, 

traditione, usucapimie, in iure cessione, adiudicatione, lege.

GAI II. § 68. IUST. IL 7. § 13—16. 79 

donec nostra custodia coerceatur. prohiberi ne ingrediatur. Quicquid autem 

cum vero cuslodiam nostrani èva- eorum ceperis, eousque tuum esse inserii 

et in naluraleni libertatem tellegitur, donec tua custodia coerceiur; 

se receperit, rursus occupanlis cura vero evaserit custodiara tuam et in 

fit, quia nestrMm esse desinil. na- naturalem libertatem se receperit, tuum 

turalem autem libertatem recipere esse desinil el rursus occupanlis fil. navidelur, 

cura aut oculos nostros turalem aulem libertatem recipere intelevaserit, 

aut licet in conspeclu sit legitur, cum vel oculos tuos elfugerit vel 

nostro, difflciks tamen eius per- ita sit in conspeclu luo, ul difficiks sii 

secutio sit eius perseculio. (§13.^) Illud quaesitum 

1) e Gai fr, 5, § 1, cou. fr. 55. D, est, an SÌ fera bestia ita vulnerata sit, ut capi 

de A. K, D, possit. Slatini tua esse inleUegalur. quibusdam 

placuit statim tuam esse, el eousque iuam videri 

donec eam persequaris; quodsi desieris persequi, 

desinere tuam esse el rursus fieri occupanlis. 

alii nen akter putaverunt tuara esse quam si 

ceperis. sed posleriorem sententiam nos confirmamus, 

quia multa accidere solent, ut eam non 

2) e Gai fr, 5, § 2—4, D, de A, E, D, capìas. (§ 14.^) Apìum c|iieqne natura fera est. 

itaque quae in arbore tua consederint, antequam 

a te alveo includantur, nen magis tuae esse 

intcMeguntur, quam volucres quae in tua arbore 

nidum fecerint: ideoque si alius eas incliiserit, 

is earum dominus erit favos quoque si quos eae 

fecerint, quikbet eximere potest piane integra 

re si previderis ingredieotem in fundum tuum, 

peles eum kire prohibere ne ingrediatur. examen 

quod ex alveo tuo evelaverit eousque tuum esse 

intekegitur, donec in conspeclu lue est nec difflciks 

eius perseculio esl: akoquin occupanlis 

8) e Gai fr, 5, § 5. D, eod, flt. (§ 15.^) PavoHum ct columbaruiii fera natura 

est nec ad rem pertinet, quod ex consuetudme 

avolare et revelare seleni: nam el apes 

idem faciunt, quarum constai feram esse naturam; 

cervos quoque ita quidam mansuetos habent, 

ut in silvas ire ct redire seleant, quorum 

et ipsorum feram esse naturam nemo negai. 

§ 68. In his autem animakbus quae In his aulem animakbus quae ex 

ex consuetudine abire et redire so- consuetudine abire el reckre seleni, 

veluti columbis et apibiis, item leni, laks regula comprobata esl, 

cervis qui in skvas ire et redire so- ut eousque tua esse intelleganlur, 

leni, talem habemus regulam traditara, donec animum reverlendi habeant: 

ut si reverlendi animum habere de- nam si reverlendi animimi habere 

sierint, etiam nostra esse desinant et desierint, eliam tua esse desinunt 

flant occupantiura. reverlendi aulem et flunt occupantium. reverlendi 

animum videntur desinere habere, autem animum videntur desinere 

cum reverlendi consuetudinem dose- habere, cum reverlendi consuetudiruerint. 

*) e Gai fr. 5. § e. D, do A. E. D. nem deseruerinl. (§ 16.'*) GaUinarum

80 GAI II. § 69 — 72. IUST. IL 7. § 17—23. 

§ 69. Ea quechue 

quae ex koslibus 

capiuntur naturali 

ratione no 

stra fiunt 

et anserum non esl fera natura, idque ex ee possumus 

inlekegere, quod akae sunt galknae guas 

feras vocamus, ilem alii anseres guos eros 

appellamus. ideogue si anseres lui aut galknae 

luae akguo casu turbali turbataeve evolavermt, 

kcel conspeclura tuum effugerinl, guocumque lamen 

loco sinl, lui luaeve esse intekegunlur; et 

qui lucrandi anirae ea animaka retinuit, furtum 

cemmitlere intellegitur. 

§ 17.1 j^gj^ ea quae ex koslibus capimus iure gentium 

statim nostra flunt: adeo quidem, ut el liberi homines 

in servitutem nostram deducanlur, qui lamen si 

evaserinl nostram potestatem el ad suos reversi fuerint, 

pristinum stalum recipiunt (§ 18.^) Itera lapOli el 

i)eGaifr.5.§7.fr.7,pr,D,A,E,D. geuimac et Celerà quae in klore inveniunlur iure 

2) e Eior. fr. 3. D. de rer, div, uaturak statlm inveutoris fiunt. (§ 19. ) Item ea 

3) of fr, 6. lì, do A, E, D, qâg ex anlmallhus dominio luo subieclis nata 

sunl eodem iure libi adquirunlur. 

§ 70. Sed et id quod per adlu- § 20.^ Praeterea quod per alluvionem 

vionem nobis adicitur eodem iure 

nostrum fit per arfluvionem aulera 

id videlur adici quod ita paulalim 

flumen agro nostro adicit, ul aestimare 

non possiraus, quantum quoque 

momento temperis adiciatur. et hoc 

est quod valgo dicitur, per adluvionem 

id adici videri quod ita paniatira 

adicitur, ut ocules nostros fallai. 

(§ 71.) Ilaque si flumen parlem 

akquara ex lue praedio rescideril 

et ad meum praedium pertulerit, 

kaec pars tua manet 

4) e Gai fr. 7, § 1, 2. D. de A. E, D, 

§ 72. At si in medie flumine 

insula nata sit, haec 

eorum emniura cemmunis 

esl qui ab ulraque parte 

fluminis prope ripara praedia 

pessident si vero non 

sit in raedie flumine, ad 

eos pertinet qui ab ea 

parte quae proxuraa esl 

iuxta ripam praedia habent. 

5) 0 Gai Ir. 7, § 3, 4, do A, E. D. 

0) o Gai fr. 7. § 5. D. eod. 

agro luo flumen adiecit iure gentium 

libi adquirilur. esl antera alkivio increraentum 

latens. per alluvionem autem 

id videlur adiici quod ila paulalim aducilur, 

ul inlekegere nen possis quantum 

cpioque momento temperis adnciatur. 

(§21.*) Quedsi vis fluminis parlein 

aliquam ex tuo praedio detraxerit el 

vicini praedio appuleril: palam est eam 

tuara permanere, piane si lengiere tempere 

fundo vicini haeserit, arberesque 

quas secum traxerit in eum fundum 

radices egerinl, ex eo tempore videntur 

vicini fundo adquisilae esse. 

§ 22. ^ Insula quae in mari nata esl, quod raro 

accidit, occupanlis flt: nukius enim esse creditur. 

Al in flumine nata, quod frequenter accidit, 

si quidem mediani parlem fluminis teneal, comraunis 

est eorura qui ah ulraque parte fluminis 

prope ripam praedia pessident prò modo latitudinis 

cuiusque fundi, quae latitudo prope ripam 

sit. quedsi alteri parli prexiraior sit, eorum esl 

tantum qui ab ea parte prope ripara praedia pos- 

.sident. Quodsi aliqua parte divisum flumen, deinde 

infra unitum agrum alicuius in fermam insulae 

redegerit, eiusdem permanet is ager cuius el 

fuerat. (§23.'') Quodsi naturali alveo in universum 

dereliclo alia parte fluere coeperit, prior 

quidem alveus eorum est qui prope ripam eius

GAI IL IUST. IL 1. § 24—28. 81 

praedia pessident, prò modo sckicel laliludinis 

cuiusque agri, quae latitudo prope ripara sit; novus 

aulera alveus eius iuris esse incipit cuius et 

ipsura flumen, id esl publici. quodsi post aliquod 

tempus ad priorem alveura reversum fueril 

flumen, rursus novus alveus eerum esse incipit 

1) e Gai fr. 7, § 6. eod, (pu prope ripam eius praedia pessident (§24. i) 

Alia sane causa esl, .si cuius totus ager inundalus 

fuerit. neque enim inundatio speciera fundi 

commutai; et eb id, si recesseril aqua, palam 

est cura fundum eius raanere cuius et fuit. 

[§ 25. sequitur ad Gai II § 79.] 

''fi-'2Ìr'§Y,'f'r^'27, pr. §2, B.eod, § ^6.^ SÌ taracu alienam purpuram quis infr, 

23, § 2, 3, 6. D, de i-ei Yiud, icxult SUO vestimento, licct pretioslor est purpura, 

fr. 23. § 1, D, de auro arg, . . . ,.' /. , ^ '. ' .' 

Inst, IV, 1. § 19, IV, e, § 14. accessionis vice cedil vestimento; el qui dominus 

fuit purpurae adversus eum qui subripuìl habet 

furti actionem el cendiclionem, sive ipse est 

qui veslimenlura fecit, sive akus. nara extinclae 

res, licet vindieari non possint, condici taraen 

a furibus et a quibusdam aliis pessessoribus 

^'A E D. ^'^^^^ "^^'^'^ ' °''^° possunt (§ 27.8) gj duorum maleriae ex voluntate 

dominorum confusae sint, letum id corpus 

quod ex confusione flt utriusque commune 

est, veluti si qui vina sua confuderint aul 

massas argenti vel auri conflaverint sed et si 

diversae maleriae sinl, el ob id [al. ex iis] propria 

species facta sit, forte ex vino el molle raulsura 

aul ex aure el argento electrum, idem iuris 

[al. non idetn iuris] esl: nam et ee casu cemraunera 

esse speciem non dubilatur. quedsi forluilu, 

el non voluntate dominorum, confusae fuerint, 

vel diversae maleriae vel quae eiusdem generis 

'^'v'iud'^'''^''"''^'''^^'^ •''"''*"'''' sunt, idem iuris esse placuit (§28.*) Quodsi 

frumentum Titii tuo frumento mixtura fuerit, si 

quidera ex voluntate vostra, commune erit, quia 

singula corpora, id esl singula grana quae cuiusque 

propria fuerunt ex consensu vostro coramunicala 

sunt. quodsi casu id mixtnm fuerit, vel 

Titius id miscuerit sine voluntate tua, non videtur 

commune esse, quia singula corpora in sua 

substantia duranl, nec magis istis casibus comraune 

fit frumentum, quam grex communis esse 

intekegitur, si pecora Tilk tuis pecoribus mixla 

fuerint; sed si ab alterutro vestrum id telum frumentum 

retinealur, in rem quidem actio prò modo 

frumenti cuiusque cerapelat, arbitrio antera iudicis 

continetur, ul is aeslimet guale cuiusgue 

frumentum fueril. 

GNEIST INSTITUTIONES, 6

82 GAI II. § 73 — 75. IUST. IL 1. § 29 — 31. 

1) e Gai fr, 7, § 10, D, de A, E, D. § 29 '^ Cuffl ÌU SUO solo allquls allena niacf 

ir, 23. § 6, 7, de rei viud, ^^^ ._^ gedificaverit, ipsc domiiius intellegitur aediflcii, 

quia orane quod inaedificalur solo cedit 

nec taraen ideo is qui maleriae dominus fuerat 

desinil eius dominus esse; sed lantisper neque 

vindicare eam potest neque ad exkibendum de ea 

re agere, propter legem duodecim tabularum 

qua cavelur,^' ne quis tignum alienum aedibus 

suis iiiiunctum eximere cogalur, sed duplum prò 

ee praestet per actionem quae vocatur de tigno 

iniuncte (appellatione autem tigni omnis materia 

significatur ex qua aedificia fiunt): quod 

ideo provisum est, ne aedificia rescindi necesse 

sit. sed si aliqua ex causa dirulum sit aedificiuiii, 

2) e Gai fr. 7. § 12. D. de A. li. D, 

cf. fr. 37. £9. de rei vinci. 

poterit maleriae dominus, si non fuerit duplum 

iara perseculus, lune eam vindicare el ad exhi- 

§ 73. Praelerea id quod bendum agere. (§ 30.^) Ex diverso si quis 

in solo nostre ab akquo in akene sole sua materia domum aedificaverit, 

aedificalum esl, quamvis ille illius fit doraus cuius et solum cst sed hoc 

suo nomine aedificaverit, casu maleriae dominus proprietalem eius amitlit, 

iure naturali nostrum fit, quia voluntate eius alienala intellegitur, utique 

quia superficies solo cedit si non ignorabal in aliene solo se aedificare: et 

ideo licet diruta sii domus, vindicare matcriaiii 

non possit certe illud censtat, si in possessione 

censlituto aedificalere soli dominus pelai 

domum suam esse, nec selvat pretinm maleriae 

el mercedes fabrerum, posse eum per exccptienem 

doli mali repelli; utique si bonae fidei 

possessor fuit qui aedificassel: nam scienti alienum 

esse solum potesi culpa oblici, quod temere 

aedificaverit in eo sole quod iiUellegeret 

alienum esse. 

§74. Multoque magis id § 31.^ Si Titius alienam planlam in suo solo 

accidit el in pianta quam posuerif, ipsius erit; el ex diverso, si Tiliiis 

quis in solo nostro posue- suam planlam in Maevii solo pesuerit, Maevii 

rit, si mode radicibus ter- pianta erit, si modo utroque casu radices egeiit. 

rara complexa fuerit antequam aulera radices egeril, eius permanet 

e Gai fr, 7, § 13, D, de A, E D, 

cuius et fueral. adeo aulera ex eo, ex que radices 

egeril pianta, preprietas eius conirautalur, ul si 

vicini arborem ita terra [al. c/rbor terram] Tilii 

presserit, ul in eius fundum radices ageret, Tilii 

offici arborem dicimus: rationem etenim non perniillere, 

ut alterius arbor esse inleUegalur quam 

cuius in fundum radices egisset et ideo prope 

a) Festus (iVInelI, p. 364): Tignum non solum in aedificiis quo uluntur appellatur, 

sed eliam in vineis, ut est in duodecim: Tignum. Iunetum Aedibus Vincnere 

Ft Concapit Ne Solrito. cfr, Xtt, Tab. VI. 7. et l'r. 62. D, do V. S. (50. 16)

G.\I TI. § 75 — 78. m.ST. II. 1. § 32 — 34. 83 

§ 75. Idem conlingit el in fru 

mento quod in solo nostro ab akquo 

satura fuerit. (§ 76.) Sed si 

ab ee petamus fundum* vel aedificium, 

et inpensas in aedificiura 

vel in seminarla vel in semenlem 

Tactas ei solvere nokraus, poterli 

nes per exceptioncm deli repellere; 

utique si bonae fidei possessor 

fuerit. 

1) e Gai fr. 9 pr. 7 § 12, D, de A. E, D, 

§ 77. Eadem raliene probalum 

est, quod in c/«arlulis 

sive merabranis meis 

aliquis scripserit, licet aureis 

litteris, meum esse, 

quia ktlerae c/iartulis sive 

merabranis cedunl. ilaque 

si ego eos libros easque 

merabranas petam, nec inpensam 

scripturae selvam, 

per exceplienem doli mal 

moveri potere. (§ 78.) Sed si 

in tabula mea aliquis pinxeril veluti 

iinaginem, centra probatiir: magis 

enim dicilur tabulam piclurae cedere, 

cuius diversitalis vix idonea 

ratio reddilur. certe secundum 

hanc regulam si me possidente 

pctas imaginem tuam esse, nec 

solvas prelium tabulae, poteris 

per exceplionem doli mali summoveri. 

at si tu possideas, consequens 

est, ut nlilis mihi aclio adversum le 

dari debeat: quo casu nisi selvam 

impensam piclurae, poleris me per 

exceplionem deli mali repeUerc, 

utique si bona fide possessor fueris. 

illud palam esl, quod sive tu subripuis/2 

tabulam sive alius, cenpelit 

mihi furti aclio. 

2) e Gai fr, 9, 

of, fr, 23, § 

1, 2, de A, E, D, 

i, D, de rei vind. 

confinium arbor posila si etiam in vicioi 

dum radices egeril, communis fit. 

§ 32.' Qua ratione autcm planlae quae 

terra coalescunt solo cedunt, eadem ratione 

frumenta quoque quae sala sunt 

solo cedere intelleguniur. Ceterum sicut 

is qui in alieno solo aedificaverit, si ab 

eo dominus pelai aedificiura, defendi 

potest per exceplionem doli mali, secundum 

ea quae diximus: ila eiusdem exceptienis 

auxilio tut.us esse potest is qui 

alienimi fundum 

consevit. 

sua impensa bona fide 

§ 33. 'Literae quoque, licet aoreae sint, perinde 

charlis merahranisve cedunt, acsi solo cedere 

solent ea quae inaedificantur aul iiisenintur: 

ideoque si in chartis merahranisve tuis 

Carmen vel hisleriam vel orationem Titius 

scripserit, huius corporis non Titius, sed Iu dominus 

esse iudiceris. sed si a Titio pelas tuos 

libros tuasve membranas esse, nec impensam 

scripturae solvere paralus sis, poterit se Tilius defendere 

per exceplionem doli mah, iitique si bona 

som- fide earum chartarum membraoarumve 

possessionem oactus est. (§ 34.) Si quis 

in aliena tabula pinxerit, quidam putant 

tabulam piclurae cedere: aliis videlur 

piclura qualiscumque sii tabulae cedere. 

sed nobis videtur raelius esse tabulam 

piclurae cedere: ridiculum est enim picluram 

Apellis vel Parrliasii in accessionem 

vkissiraae tabulae cedere, unde si a demino 

tabulae imaginem possidente is qui 

pinxit eam pelai, nec solvat prelium tabulae, 

poterit per exceplionem doli mali 

surnmovcri; at si is qui pinxit pessideat, 

consequens esl, ut utiks aclio demino 

tabulae adversus cum detur, quo casu, 

si non solvat impensam piclurae, poterit 

per exceplionem doli mali repelli, utique 

si bona fide possessor fuerit ille qui 

pieturam iraposuit illud enira palam est, 

quod .sive is qui pinxit subripuil tabulas, 

sive alius, competit domino tabularum 

furti aclio.^ 

*) sic emeudavit: Huschke. coli. Gai fr. 7. § 12, 13, h. 9. pr. D. de A. R,. D. 

(41. 1.) In C. est fructum. 

6*

84 GAI II. § 79. IUST. IL 1. § (25.) 35. 

§ 79. In akis quoque speciebus § 25.1 Cum ex aliena materia species 

naturaks ratio requirilur: proinde akqua facta sit ab akquo, quaeri solel, 

si ex uvis aut olivis aiti spicis quis eorura nalurak raliene dominus sit, 

meis vinum aut oleum aut frumen ulrura is qui fecerit, an ille potius qui 

tum feceris, quaeritur utrum meum maleriae dominus fuerit: ul ecce si quis 

sit id vinura aul oleura aul fruraen- ex akenis uvis aut olivis aul spicis vinum 

tum, an tuum. itera si ex auro aul aut oleura aut frumentum fecerit, aut ex 

argento meo vas aliquod feceris, akeno auro vel argento vel aere vas ak- 

vel ex tabulis meis navem aut arquod fecerit, vel ex akeno vino et melle 

mariuni aut subsellium fabricave- mulsum miscuerit, vel ex alienis medicaris; 

itera si ex lana mea vestimenmentis emplastrum aul collyrium cenipotuni 

feceris, vel si ex vino el suerit, vel ex aliena lana vestimentum 

melle meo inulsum feceris, sive fecerit, vel ex alienis tabulis navem vel 

ex raedicamentis meis emplastrum armariura vel suhsekiura fahricaverit. el 

aul collyrium feceris: cquaeritur, post multas Sabinianorum el Precukano- 

utrum tuum sit id quod ex meo efj'ecerum 

ambiguitales placuil media sentenUa 

ris,* an meum. quidam maleriam existlraantium, si ea species ad maleriam 

el subslanflam spectandara esse reduci possit, eum videri dominum esse 

putant, id esl, ut cuius materia qui maleriae dominus fueral; si non possit 

sit, illius el res quae facta sit reduci, eum potius inlellegi dominum qui 

videatur esse; idque maxime pla fecerit. ut ecce vas conflalum potest ad 

cuil Sabine el Cassio, aki vero rudem massam aeris vel argenti vel auri 

eius rem esse piilanl qui fecerit; reduci, vinura antera aul oleum aut fru 

idque maxime diversae sckolae mentum ad uvas etekvas etspicas reverti 

auctoribus visura est: sed eum non potest, ac ne mulsum quidem ad vi 

quoque cuius materia el subslantia num el mei reselvi potest quodsi partim 

fuerit, furti adversus eum qui sub- ex sua materia, parlim ex aliena speciem 

ripuerit habere actionem; nec mi akquara fecerit quisque, voluti ex suo vino 

nus adversus eundem condictio- el aliene melle mulsum, aut ex suis et 

nem ei competere, quia extinclae alienis raedicamentis emplastrum aut col 

res, licet vindieari non possi?it, lyrium, aut ex sua el akena lana vesli 

condici tamen furibus et quibusmenlura fecerit, dubilandum non esl hoc 

dam akis pessessoribus possunt casu cura esse dominum qui fecerit: cum 

1) partim e Gai fr, 7, § 7, de A, E, D, nen selura operara suam dedil, sed et 

of fr, 12, § 1, 24—26, 27, § 1, eod. 

partem eiusdem maleriae praeslavit 

2) cf fr, 48, D. de A. E. D, 

fr, 40, eod, fr, 4, 2, § fin, regund. § 35.^ Si quis a non domino guem dominum 

esse credebat bona fide fundum emerit, vcl ex 

donatione aliavo gua iusta causa aegue bona fide 

acceperit; naturali raliene placuil fructus guos 

percepii eius esse prò cultura el cura, et ideo 

si postea dominus supervenerit el fundum vindicet, 

de fruclibus ab ee censumptis agere nen 

potest Ei vere gui sciens akenum fundum possederli 

non idem concessum est itague cum 

fundo eliam fructus, licei censumpli sunt, cogilur 

restituere. (§ 36.^) Is ad guera ususfruclus fundi 

3) cf Paul, fr, 13, D. qu. m. uausfr. 

fr. 25. § 1, D. de usuris. 

*) ita Laohmann, qui unum versum excidisse censet

GAI II. IUST. IL 1. § 37—41. 85 

1) e Gai fr, 28. D. de usuris. 

2) cf. fr, 68, § 2, 69, 18, D, de usufr. 

.3) of fr, 31, § 1, 63. D, de A, E, D, 

fr, 3, § 10, de iure fisci. 

4) e Gai fr, 9. § 3, de A, E, D. 

cf fr. 20. 31. pr, eod. 

Gai II, 2. 65. Ulp. XIX. 7, 

6) of Gai II, 21. 

6) luBt, Ood. VII, 25. VII, 31, 

7) cf fr, 19, 53, D, de contr, emt. 

pertinet non aliter fructuum dominus efficielur, 

quam si eos ipse perceperit. et idee, kcel raaluris 

fruclibus nondum lamen perceptis decesserit, 

ad heredera eius non pertinent, sed doraine 

proprietatis adquirunlur. eadem fere el de colene 

dicuntur. (§ 37. ^) In pecudum fruclu eliara 

felus est, siculi lac et pilus et lana: itaque agni 

et kaedi et vituli et equuii statini naturali iure 

dominii sunt frucluarii. Partus vere ancillae in 

fruclu non est: ilaque ad derainum proprietatis 

pertinet absurdum enim videbalur horainera in 

fructu esse, cum omnes fructus rerum natura 

hominum gratia comparavit (§38.^) Sed si gregis 

usurafruclura quis habeal, in locura demerluerura 

capitura ex fé tu fructuarius suramittere debet 

(ul et Iiikano visura est) el in vinearura deraortuarura 

vel arberura locura alias debet suhstituere. 

recle enim colere debet et quasi bonus paler- 

faraikas uti debet. 

§ 39.^ Thesauros quos quis in sue loco invenerit 

divus Hadrianus, naturalem aequitatera secutus, 

ei concessit qui invenerit. idemque slaluit, 

si quis in sacre aul in religioso loco forluitu 

casu invenerit. At si quis in alieno loco, non 

data ad hoc epera, sed forluitu invenerit, dimidiura 

doraine sek concessit et cenvenienter si 

quis in Caesaris loco invenerit, dimidiura invenleris, 

diraidiura Caesaris esse statuii, cui conveniens 

esl, ul si quis in puhkce loco vel fiscali 

[vel civitatis] invenerit, diraidiura ipsius esse, 

dimidiura fisci vel civilatis. 

§ 40.* Per iradilionera quoque iure nalurak 

res nobis acquiruntur: nihil enim lam conveniens 

est naturali aequilali, quara vokinlalein domini 

velenlis rem suam in alium Iransferre ralam haberi. 

Et ideo, cuiuscumque generis sit corporaks 

res, tradì potest, el a demino tradita alienatur. 

ilaque^ stipendiarla quoque et tributaria praedia 

eedem mode akenantur. vocantur autem slipendiaria 

et tributaria praedia quae in provinciis 

sunt, inter quae nec non et Italica praedia ex 

nostra conslitutione'' nulla dilferenlia esl. (§ 41.') 

Sed si quidera ex causa donationis, aul delis, aul 

qualibel aka ex causa tradantur [res], sine dubio 

transferuntur: vendilae vero el tradilae nen aliter 

eraptori adquirunlur, quara si is venditori 

prelium solverli vel ake modo ei satisfeceril, 

vekili expromissore aul pignoro dato, quod ca-

86 GAI II. § 62. IUST. IL 1. § 42 — 48. 8. pr. 

1) e G.ai tr. 9 § 4, D, de A, E, D, 

cf. Gai II, § 64, supra. 

2) e Gal fr, 9. § 5, D, de A, E. U. 

ofPaul. fr. 3, § 3, D, de aoqu, poss. 

3) e Gai fr, 9, § 6, D. do A, B, U, 

cf, fr, 1, § 21, de ac(i, poss, 

fr. 74, de contr, emt. 

4) e Gai fr, 9. § 7. D, de A, E, 1), 

vid, fr, 5, § 1. n. prò dereliclo. 

5) cf, fr, 1, D, prò derelicto. 

6) e Gai fr, 9, § 8, de A, E, D, 

cf fr. 43. § 11. D. de furtis. 

velur quidem eliam ex lege duodecim tabularum, 

lamen recte dickur et iure genliura, id est iure 

naturali, id effici. sed si is qui vendidil fidem 

emptoris secutus fuerit, dicendum est statim rem 

eraploris fieri. (§ 42.') Nikk aulera interest, 

utrum ipse dominus tradal alicui rem, an volun 

tate eius alius. (§ 43. ^ qua ratione si cui libera 

universerura negoliorum admiuislralio a demino 

permissa fuerit, isque ex his negelns rem vendideril 

el tradiderit, facit eam accipientis. (§ 44.^) 

Inlerdum e tiara sine Iradilione nuda voluntas 

sufficit domini ad rem transferendam, veluti si 

rem quam tibi aliquis cemmodavil aul locavit aul 

apud le deposuit, vendideiil libi aut donaverit 

quamvis enira ex ea causa libi eam non Iradiderit, 

eo lamen ipso guod patilur tuara esse stallili 

acquiritur tibi preprietas, perinde acsi eo nomine 

tradita fuisset. (§ 45.^) Item si quis merces iu 

horree deposilas vendideril, siraulalque claves 

horrei tradiderit emplori, transfert proprietalem 

raercium ad emplorem. (§ 46.*) Hoc ampkus 

inlerdum el in incerlam personam collocata voluntas 

domini transfert rei proprielatera: ul ecce 

Praetores vel Consules qui raisskia iactant in vidgus 

ignoranl, quid eerum quisque exceplurus sit; 

el lamen, quia volunl quod guisque exceperil 

eius esse, slalira cura dominum efficiunt. (§ 47.°) 

Qua ratione verius esse videlur, et si rem prò 

derekcto a domino hahitam occupaverit quis, 

statim eum dominum effici. prò dereliclo aulem 

habetur quod dominus ea mente ahieceril, ut id 

rerura suarura esse nokel, ideoque slalira dominus 

esse desut (§ 48.") Aka causa esl earum 

rerum guae in tempestate maris levandae navis 

causa eiiciunlur. kae enim dominorum permanent, 

guia palam esl eas non eo animo elici, guo guis 

eas habere non vult, sed gue magis cum ipsa 

navi periculura maris elfugial: gua de causa si 

guis eas fluctibus expulsas, vel eliam in ipso 

mari naclus, lucrandi animo absluleril, kirlum 

commillit nec lenge discedere videntur ab his 

guae de rheda currenle nen intekegenlibus dominis 

cadunt 

Tit VIIL QUIBOS ALIEN.'VEE LICET VEL NON. 

§ 62. Accidit aliquando, Accidit akquande, ut qui dominus sii alienare 

ul gui domkuis sii alienan- non possit, el centra gui dominus nen sii alienandac 

rei potestatem non ka- dae rei potestatem kabeat Nam dolale praedium

GAI II. § 63. 64. 80—82. IUST. IL 8. § 1. 2. 87 

beat, et gui dominus nen 

sit alienare possit (§ 63.) 

Nam dotale praedium maritus 

invita muliere per 

legera luliara" prohibetur 

alienare, guamvis ipsius 

sii vel mancipatum ei dotis 

causa vel in iure cessura 

vel usucaplura. guod guidem 

ius utrum ad Italica 

lantum praedia, an eliara 

ad provinciaka pertineat, 

dubilatur. 

1) ef. e. 1, § 15. C, de rei ux, act. 

§ 64. Ex diverse agnatus 

furiosi curator rera furiosi 

alienare potest ex lege XII 

labularura; ilem procurator 

rem absentis cuius negoliorum libera 

administratio ei permissa 

est; • item credilor pignus 

ex paclione, quamvis eius ea 

res nen sii. sed koc fersilan 

idee videatur fleri, quod voluntate 

debitoris intekegitur pignus 

akenari, qui olim pactus est, ut 

liceret creditori pignus vendere, 

si pecunia non selvatur. 

(§ 80.**) Nunc admonendi sumus 

ncque feminam neque pupikum sine tutoris 

auctoritate rem mancipi alienare 

posse; nec mancipi vero feminam quidem 

posse, pupikum non posse." 

(§ 81.) Ideoque si quando mulier 

rauluam pecuniam akcui sine luloris 

auctoritate dederil, quia facit eam accipientis, 

cum scilicet pecunia res nec 

mancipi sit, conlrahil obkgationem 

maritus invita muliere per legem luliam prokibetur 

akenare, quamvis ipsius sit delis causa ei 

datum. quod nos, legem luliam corrigenles, in 

mekorera statura deduximus. cum enim lex in soli 

tantummodo rebus locum habebat quae Itakcae 

fueranl, el akenaliones inkibebat quae invila 

muliere flebant, hypolhecas aulera earura eliara 

volente: ulrisque remediura impesuimus, ul 

eliara in eas res quae in provinciali solo positae 

sunl interdicta fiat [al. sit] akenalio vel 

obkgatie, et neutrum eorura neque consenlientibus 

raukeribus procedat, ne sexus mukebris 

fragiktas in perniciem substanliae earum 

cenverteretur. ^ 

§ 1. Conira aulera credilor pignus ex 

paclione, quaravis eius ea res non sii, alienare 

potest sed hoc fersilan ideo videlur 

fieri, quod voluntate debitoris intellegitur 

pignus akenari, qui ab initio centractus 

pactus esl, ul licerci creditori pignus vendere, 

si jiecunia non solvalur. sed ne creditores 

ius suum persequi impedirentur, neque debitores 

leniere suarum rerum deininiuraaniillere 

videanlur, nostra conslitutione consulluiii 

est, et certus modus irapesilus esl per 

quem pignorum dislraclie possit procedere, 

cuius tenore utrique parli, credilerum et 

debilorum, satis abundeque provisum est* 

§ 2. Nunc admonendi sumus neque 

pupkkim neque pupillara ukam 

rem sine tutoris auclerilale alienare 

posse [of L21.] Ideoque si rauluam pecuniam 

alicui sine tutoris auclerilale 

dederil, nen conlrahil obkgalionem, 

(pila pecuniam non facit accipientis. 

ideoque vindicare nummes possunt 

sicubi extenl: sed si nuninii quos 

niutues [minor] dedil ab ee qui ac- 

*) hoc prop. Krueger. Aliter Huschke. De re of. Inst IL 1. § 43. et Gai fr. 

9. § 4. D. de A. R. D. 41. 3, — De iure distrahendi pignoris Ulp. fr. 46. D. de 

acquir. rer. dom. (41. 1.) et fr. 4, de pigner. act (13. 7.) 

**) Cod. Ver. b. L inserit rubrioam: V. DE PUPILLIS AH ALIQUID A SU ALIENAKK 

POSSUNT. 

a) scil. per L. luliam do adulteriis. Paul. S. R. IL 21. B. § 2. 

b) est 0. ult. C. de iure dom. impeti-. 

e) cf. Ciò. Topic. 0. 11. Gai I. 192. 11. 47. 85. ILI. 171. Ulp. XL 27. Vat. fr. 

§ 45. Gai fr. 9. D. de auctoritate tut. (26. 8.) fr. 11. § 2. fr. 19. § 1. D. de E. C. 

(12. 1.) fr. 14. § 8. fr. 15. D. de solut. (46. 3.)

88 GAI II. § 82—85. IUST. IL 8. § 2. 

(§ 82.) At si pupillus idem fecerit^ cepit bona fide consumpli sunl, con 

quia* pecuniam nen facit accipiewlis dici possunt; si mala flde, ad exhi- 

sed dominus manet, nullam contrftkit bendura de his agi potest. at ex 

obligalionem. unde pupillus vindicare contrario omnes res pupUlo et pu 

quidem nuramos suos potest, sicubi pikae sine tutoris aucloritate recte 

extenl, id est intendere suos ex iure dari possunt. Ideoque si debitor pu- 

Quirilium esse; meda fide consumtos vero ab piUo solvat, necessaria est luloris 

eodem** repetere potest quasi posside- auctoritas: alioquin non liberabitur. 

ret.** unde de pupillo quidem quae sed etiam hoc evidentissima ratione 

ritur, an nummejs quoque quos raulues slatulum esl in conslitutione quam 

dedit, ab ee qui accepit bona fide ad Caesarienses advecales, ex sug 

alienaios petere possit, quoniam is .scigestione Triboiiiani, viri eminentislicet 

accipientis eos nummos facere videsirai, Quaesteris sacri palatii nostri, 

tur.*** (§ 83.) At ex contrario omnes promulgavimus'', qua disposilum esl 

res lam mancipi quam-\ nec mancipi ila licere tutori vel curatori debi- 

mulieribus el pupikis sine tutoris lorein pupklarem solvere, ul prius 

auctoritate solvi possunt, quoniam sententia iudiciaks sine omni damno 

meliorem condicionem suara facere celebrala hoc permittat. que subse- 

iis eliara sine tutoris auctoritale concule, si et iudex prenuntiaverit ci 

cessum esl. (§ 84.) Itaque si debitor debitor selverit, sequalur huiusmodi 

pecuniam pupillo solvat, facit quidem solutionem pienissima securitas. sin 

pecuniam pupilli, sed ipse non kbera aulera aliler quam dispesuimus selutur, 

quia nullam obkgationem pupillio facta fueril, et pecuniam salvam 

lus sine tutoris auctoritate dissolvere habeal pupikus aut ex ea locupletier 

potest, quia nukius rei akenalio ei sine sit, el adkuc eandem summam pe 

luloris auctoritate concessa est. sed cuniae pelai, per exceplionem doli 

tamen si ex ea pecunia locupletier mali summeveri poterli; quedsi aut 

faclus sit, el adkuc pelai, per exce male consurapserit aut furto amiseplionem 

doli raali summeveri polest. rit, nihil proderil debitori deli raali 

(§ 85.) Mulieri vere etiam .sine luloris exceptio, sed nikilominus damnabi- 

auclerilale recte solvi potest: nara qui tiir, quia temere sine tutoris au 

solvit, liberatur ehiigatione, quia res ctoritate et nen secundum nostram 

nec mancipi, ut proxime diximus, a se disposilienem selverit. sed ex di 

dimillere mulieres e tiara sine tutoris verse pupkli vel pupinae solvere 

aucloritate possunt: quamquam hoc sine tutore auctore non possunt, 

ita esl, si accipiat pecuniam; al si non quia id quod solvunt non flt acci- 

*) ita nuno Huschke. in Cod. est sta i. e. sine tutoris auctoritate (cf. § 83.), 

**) sic ex coniect Holl-wegii. 

***) ita ex coni. HoIIw. et Huscbkii. Valde discrepant quac Stud. et Krueger proponunt, 

qui looum ita componero volunt: (§ 82.) At si pupillus idem fecerit, quia 

pecuniam non facii accipientis, sine tutoris auctoritate, nulla?» contrabit obligationem: 

unde pupiUus vindicare quidem nummos suos potest, sicubi extent, id est 

eos petere suos ex iure Quiritium esse; mulier vero minimo hoc modo repetere 

potest, sed ita: dari sibi oportere. unde de pupillis quidem quaeritur an si nummi 

quos mutuos dedit ab eo qui accepit, bona fide consumti fuerint ex mutuo actione 

eos persequi possit, quoniam obligalionem etiam sine tutoris auctoritate adquirere 

sibi potest. 

t) ita ex conieot. Goschenii (of. Iust ai ex contrario om.nes res rei ) 

a) cst 0. 25. (27.) C. de admin. tutelae (5. 37.).

GAI II. § 86. IUST. IL 9. pr. § 1. 89 

accipiat, sed habere se dical, et per ac- pieulis, cura scilicel nullius rei akeceptilatienera 

vekt debitereni sine tu- natio eis sine tutoris auctoritate contoris 

auctoritate liberare, non polest cessa est 

§ 86.* Adquirilur autem nobis nen selum 

per nosraet ipsos, sed eliam per 

eos quos in peleslate manu mancipieve 

habemus; ilem per eos servos in quibus 

usurafructum habemus; itQin per homines 

liberos et servos alienos quos bona 

flde possidemus. de quibus singuks dili- 

gentur dispiciamus. 

1) cf Gai g 87, infra. 

2) est e, 6, C. de bonis quae liberis. 

Tit. IX. PEE QUAS PBE.SONAS 

NOBIS ADQUIEITUR. 

Adquirilur nobis non solum 

per nosmet ipsos, sed eliara per 

eos quos in peleslate habemus; 

ilem per eos servos in quibus usurafruclura 

haberaus; item per homines 

liberos et servos alienos quos 

bona fide possidemus. de quibus 

singulis diligentius dispiciamus. 

§ 1.^ Igitur liberi vostri utriusque sexus quos 

in peleslate habelis olim quidera, quidquid ad 

eos perveneral, exceptis videkcet castrensibus 

pecukis, kec parentibus suis acquirehant sine ulla 

dislincliene; el hoc ila parentum fiebal, ul essel 

eis kcenlia quod per unum vel unam eerum acguisilum 

esl alii [filio], vel extraneo donare vel 

vendere, vel guecumgue raode veluerant applicare. 

guod nobis inhumanum visura esl, el generali 

conslitutione emissa^ et liberis pepercimus et 

patribus debitum reservavimus. sancilura etenim 

a nobis esl, ul si quid ex re patris ei obveniat, 

hoc secundum antiquam observalionem totum 

parenti acquirat (quae enim invidia est, quod ex 

patris occasione profeclum est, hoc ad eum reverli?); 

quod aulem ex alia causa sibi flliusfaraikas 

acquisivil, kuius usurafructum quidem 

patri acquirat, derainium antera apud cura reraaneal, 

ne quod ei ex suis laberibus vel prospera 

fortuna accessit, hoc in akura perveniens, lucluosura 

ei procedat. (§ 2.) Hoc quoque a nobis 

dlspesitura est ct in ea specie, ubi parens eraancipande 

kberura ex rebus quae adquisitienem 

elfugiunt sibi parlera terliara retinere, si voluerat 

kcenliara ex anlerioribus constitutionibus habebat, 

quasi prò pretto quodammodo emancipalionis, 

el inhumanura quid [al. (quidem] accidehat, ut 

fikus rerura suarum ex hac emancipatione derainio 

prò parte defraudelur, el quod honoris ei 

ex emancipaliene additum est, quod sui iuris 

*) repetitur § 86. in Gai fr. 10. pr. D. de A. li. D. (41, 2.) De re ipsa ct Gai 

L 52. in. 163-167, (114.) Ulp. XIX. 18-21. Inst IIL 28. Paul. R. S. V. 8. Ulp. 

fr. 79. D. de acqu. hered. (29. 2.)

90 GAI II. § 87-91. IUST. IL 9. § 3. 4. 

elfectus est, hoc per rerura derainutienem decrescat 

ideoque slatuimus, ut parens prò lertia honorum 

parte dominii quam retinere pelerai diraidiain, 

non dorainii rerum, sed ususfruclus retineat: 

ita etenim et res iutactae apud filium reraanebunt, 

et pater ampkere summa fruetur, prò 

tenia diraidia potilurus. 

§ 87.* Igilur quod liberi nostri quos in §3. Item vobis adquirilur quod 

potestate habemus, itera quod servi nostri 

mancipio accipiunt, vel ex Iradilione nanciscuntur, 

sive quid stipuleidur, vel cx 

aliquakbel causa adquirunl, id nobis adquirilur: 

ipse enim qui in poleslale nostra 

est nihil suum habere potest, et idee si 

heres inslilulus sit, nisi nostro iussu, hereditatem 

adire non potest; el si iubenlibus 

nobis adierit, hereditas nobis adquirilur 

preinde alque si nes ipsi heredes 

instiluli essemus. el cenvenienter scikcet 

legatura per eos nobis adquirilur. 

(§ 88.*) dum tamen sciamus, si alterius 

in bonis sii servus, alterius ex iure Quiritium, 

ex omnibus causis ei soli per 

eum adquiri cuius in bonis esl. (fi ') 

Nen selura antera preprietas per eos 

quos in potestate habemus adquirilur 

nobis, sed etiam pessessio: cuius enira 

rei possessionem adepti fuerinl, id nos 

servi vostri ex Iracklione nanciscuntur, 

sive quid slipulenlur, vel 

ex qualibel alia causa adquirunt 

hoc etenim vobis et ignoranlibus 

et invitis obvenit ipse enim servus 

qui in potestate alterius est nihil 

suum habere polest sed si heres 

inslilulus sit, non alias nisi 

iussu vostro hereditatem adire 

potest; et si iubentibus vobis adierit, 

vobis hereditas adquiritur perinde 

ac si vos ipsi heredes instiluli 

essetis. el cenvenienter scilicet 

legatum per eos vobis adquirilur. 

Non solum aulera preprietas 

per eos quos in potestate habelis 

adquiritur vobis, sed eliam pessessio: 

cuiuscumque enim rei possessionem 

adepti fuerint, id vos 

possidere videmiiii. unde eliam 

possidere videmui'. nude etiam per per eos usucapio vel lengi temporis 

eos usucapio procedit. pessessio vobis accedit. 

§ 90. Per eas vere personas quas iu manu 

mancipieve habemus, preprietas quidem adquirilur 

nobis ex omnibus causis, sicut per eos qui in 

poleslale nostra sunl: an aulem pessessio adquiralur, 

quaeri solet, quia ipsas non possidemus.'' 

§91.*** De bis aulem servis in quibus § 4. De bis aulera servis in quibus 

tantum usurafructum habemus ila placuit, 

ut quir/quid ex re nostra vel 

ex operis suis adquir«nt, id nobis 

adipiiratur; quod vero extra eas cau- 

taiitum usuinfruclum habelis ila placuil, 

ut quicquid ex re veslra vel 

cx operibus suis ad(piiraiil, id vobis 

adiicialur; quod vero extra eas cau- 

*) § 87. repetitur in Gai fr. 10. § 1. D, de A. II. D. (41, 1,) of Gai fr, 32. 

45, eodem. 

**) § 89. repet in Gai fr. 10, § 2. de A. 11. D. (41: 1.) ef. fr. 1, § 5. sqq. fr. 

24, 44. § 1, de acqu, poss. (41. 2,). 

***) §§ 91—93. repetuntur in Gai fr. 10. § 3—5. D. de A, 11. D, (41, 1.) 

a) cf Gai I. 54. ILI. 166. Ulp. XIX. 20. 

b) of. § 94. infra. Vid, iVlodest, fr. 54. § 4. de A. 11. D (41 1 ) Ulu fr 1 

§ 2. D. de rei vind. (6. 1.) \ •/ i- • •

GAI II. § 92 — 95. IUST. IL 9. § 5. 91 

sas, id ad dorainura proprietatis pertineat 

itaque si iste servus heres 

inslilulus sii legatumve quod ei datura 

fuerit, non mihi, sed domine proprietatis 

adquiritur. (§ 92.) Idera placet 

de eo gui a nobis bona flde possidelur, 

sive liber sii sive alienus servus. 

guod eikni placuit de usufriictuario, 

idem probatur etiara de bonae fldei 

possessore, ilague quod extra duas 

istas causas adquiritur, id vel ad ipsum 

pertinet, sì liber est, vel ad dominum, 

sì servus est. (§ 93.) Sed bonae 

fldei possessor cura usuceperit servura, 

quìa ee modo dominus flt, ex omni 

causa per eum sibi adquirere potest: 

usufrucluarius vere usucapere non potest; 

primum quia nen possidet, sed 

habet ius utendi [et] fruendi; deinde 

quia scit alienum servura esse. (§ 94.) 

De ille quaeritur,^ an per eum servum 

in quo usurafruclura kabemus possidere 

aliquam rem et usucapere possiraus, 

quia ipsum non possidemus. Per 

eum vere quem bona flde possidemus 

sine dubio el possidere el usucapere 

possumus. loquimur autem in utriusque 

persona secundum definilioneni 

quam proxume exposuimus, id esl si 

quid ex re nostra vel ex eperis suis 

adquiranl, [id nobis adquirilur]. (§ 95.) 

Ex bis apparet per liberos homines. 

quos negue iuri nostro subiecles 

habemus negue bona flde 

possidemus, item per alienos 

servos, in guibus negue usurafructum 

habemus negue iustam 

possessionem, nulla ex causa nobis 

adguiri posse, el hoc esl 

guod vulgo dicilur per exlraneam 

personam nobis adquiri nen posse. 

lantum de possessione quaeritur, 

an per procuratorem nobis adquiralur.'' 

1) est e. 1. C. de actiuir, poss, cf. PaiU. fr. 

47. n. do lisurp. 

sas perseculi sunl, id ad dominum proprietatis 

pertineat. itaque si is servus 

heres inslitulus sii legatumve quid ei 

aul denatura fueril, non usufrucluarie, 

sed domine proprietatis adquiritur. 

Idem placet el de ee qui a vobis bona 

flde pessidelur, sive is liber sii sive 

alienus servus. quod enim placuit 

de usufructuarie, idera placet et de 

bona flde possessore, ilaque quod 

extra duas istas causas adquirilur, 

id vel ad ipsura pertinet, si liber 

est, vel ad dominum, si servus est 

Sed bonae fldei possessor cum usuceperit 

servura, quia eo modo dominus 

flt, ex omnibus causis per eum 

sibi adquirere potest: fructuarius 

vero usucapere non polest, primum 

quia non possidet, sed habet ius 

utendi fruendi; deinde quia scil servum 

alienum esse. Nen solum antera 

preprietas per eos servos in quibus 

usurafruclura habelis, vel quos bona 

fide possidetis, vel per liberam personam 

quae bona fide vobis servii, 

adquirilur vobis, sed eliam pessessio. 

loquimur aulera in utriusque 

persona secundura definitionem quara 

prexime e.xposuimus, id est si quam 

possessionem ex re veslra vel ex 

operibus [al. operis] suis adepti 

fuerint. (§ 5.) Ex his ilaque appa 

ret per liberos homines, quos neque vostro 

iuri suhiecles habelis neque bona fide 

possidetis, itera per alienos servos, in quibus 

neque usurafruclura habelis neque 

iustain possessionem, nulla ex causa vobis 

adquiri posse, et hoc est quod dicitur per 

exlraneam personam nihil adquiri posse: 

excepto ee, quod per liberam personam, 

veluti per procuratorem, placet non selum 

scientilius, sed eliam ignoranlibus 

vobis adquiri possessionem, secundum divi 

Severi^ conslitulionem, et per hanc possessionem 

eliam dominium, si dominus 

a) affìrmant Paul. fr. 1. §8. Pap. fr. 49. D. de acqu. poss. (41. 2.) et Instit hi. 

b) cf. Modest. fr. 53. (interpol.) D. de acq. dom. (41. 1,): Ea equae civditer

92 GAI II. § 96 — 101. IUST. IL 9. § 6. 10. pr. 

full qui tradidit, vel usucapionem aul 

lengi temporis praescriplionem, si dominus 

non sii. 

§ 96. In summa sciendum est his gui in potestate 

manu mancipieve sunl, nihil in iure cedi 

posse, cura enim «starura personarum nihil suum 

esse possit, conveniens esl scikcet, ul nikil suum 

esse in iure vindicare possint 

§ 97. Hactenus lantisper ad 

monuisse sufficit quemadmedura 

singulae res nobis adquirantur. 

nam legatorum ius, quo 

et ipse singnlas res adquìrimus, 

opperlunius alio loco refereraus. 

Videaraus itaque nunc qui 

§ 6. Hactenus lantisper admonuisse 

sufficit quemadmodum singulae res adquirunlur: 

nara legatorum ius, quo et 

ipse singulae res vobis adquirunlur, ilem 

lideicommisserura, ubi singulae res vobis 

reknquuntur, opperlunius inferiore loco 

refereinus. Videamus itaque nunc quibus 

bus modis per universilatem res nobis modis per universitatera res vobis 

adquirantur. (§ 98.) Si cui heredes adquirunlur. si cui ergo heredes 

facti sumus, sive cuius honorum posses facti sitis, sive cuius honorum possionem 

pelierimus, sive cuius bona sessionem petierilis, vel si quem 

emerimus, sive quem adrogaveriraus, arrogaverilis, vel si cuius bona li- 

sive quara in manura ul uxorem berlatura conservandarum causa vo 

receperiraus, eius res ad nos transbis addicla fuerinl, eius res omnes 

enni.'' 

ad vos transeunt 

§ 99. Ac prius de heredilalibus dispi- Ac prius de heredilalibus dispiciaraus, 

quarum duplex condicio esl: ciaraus, quarum duplex condicio esl: 

nam vel cx leslamento, vel ab intesta nam vel ex teslaraenlo, vel ab into 

ad nos pertinent'' 

testalo ad vos pertinent 

§ 100. Et prius esl, ul Et prius est, ul de his dispiciamus quae 

de his dispiciamus quae vobis ex testamento ohveniunt, qua in re ne 

nobis ex testamento obcessarium esl inilium de ordinandis lestamentis 

veniunt 

expenere. 

Tit X. DB TBSTAMENTI8 ORDI 

NANDIS. 

§ 101. Testamentorum aulem genera Testamentum ex eo appellatur, 

initio due fuerunt"^ nam aul calalis co- quod teslatio mentis sii." (§ 1.) Sed 

acquiruntur per eos equi in potestede nostra suni acquirimus, veluti stipulationem: 

quod naiuraliter acquiritur, siculi est pessessio, per quemlibet volentibus nobis possidere 

acqiàrimus. Paul, S. R. V. 2. § 2. 

a) et Gai fi-, 24. D. de V, S, (50. 16.) fui. fr. 62. D. de fi. I. (50. 17.) Pomp. 

fr. 37. de acquir. hered. (29. 2.) 

b) cf. fr. 1. pr. D. si tabulae testam. (§8. 6.). 

e) de testamentorum definitione vide Ulp. XX. 1. IVIodest fr, 1, D. qui test 

fac. possunt (28. 1.) Geli. VI. 12.; de antiquo modo test fac. Gek. XV. 27. Ulp. 

XX. 2. Theophilus h. t Ciò. de Natur. deor. IL 3. § 9. Pestus (Miill. 249.): Procincta 

classis dicebatur exercitus ad proelium iustructus et paralus. procincta autem 

toga B.omani olim ad pmgnam exire soliti sunt. unde et testamenta olim in procinctu 

fieri dicebantur, equae ante pugnam fiunt. Scholiast. ad Virgilium ed A Maius 

1818. (apud Walter. R. R. Gesoh. IL § 598.) Sabidius Commentar. XII. s'alior „Ut

GAI II. § 102 — 104. IUST. IL 10. § 1. 93 

milns leslamentum faciebant, quae ce- ul nihil anliquilalis penilus ignoretiir, 

milia bis in anno lestaraenlis faciendis sciendum esl ohm quidera due genera 

destinata erant, aul in procincln, id est testamentorum in usu fuisse, quorum 

cum belk causa arma sumebanl: procin- altero in pace el in olio utebantur, 

ctus est enim expeditus et armalus exer- quod calalis comitiis apekahanl, 

cilus. alterum ilaque in pace et in olio altero cum in proelium exituri csfaciehant, 

allerura in proeliura exituri. sent, quod procinctum dicebatur. ac- 

(§ 102.) Accessit deinde lerlium genus cessit deinde tertium genus testatestamenti, 

[quod per aes el kbram agi- raenlorura quod dicebatur per aes et 

tur], qui neque calalis comilns neque libram, sikcet quia per cmancipaliein 

procinclu testamentum fecerat, is si nera, id est imaginariam quandam 

subita morte urgebalur, amico fami- venditionem agebatur, quinque tesliliara 

suam id esl patrimonium suum bus el kbripende, civibus Romanis 

mancipio dabat, eumque rogabat quid puberibus, praesentibus, et eo qui 

cuique post mortem suam dar? vellet. familiae eraptor dicebatur. sed illa 

quod testamentum dicitur per aes el li- quidem priora duo genera teslaraenhram, 

scikcet quia per mancipalionera lerura ex veteribus teraporibus iu 

peragilur. (§ 103.) Sed Illa ciuidera due desueludinera abierunl; quod vero 

genera testamentorum in desuetudinem per aes el kbram fiebat, kcet diulius 

abierunl; hoc vero selura quod per perraansil, altamen pai-tim el hoc in 

aes et kbram fit in usu relenlum esl. usu esse deskt. 

sane nunc ah'ter ordinalur quam olim solebat. 

namque elira farakiae eraptor, id est qui a testatore 

farakiara accipiebat mancipio, heredis locum 

optinebat, el eb id ei raandabal teslaler, quid 

cuique post mortem suam dari vellet. nunc vero 

alius keres testamento instituilur, a guo eliam 

legata reknquuntur, akus dicis gralia propter veteris 

iuris iraitalionem familiae empier adhihetur. 

(§ 104.) Eaque res ila agilur. ^ Qui fack testamentum, 

adhibitis, sicut in eeteris mancipalionibus, 

V testibus civibus Romanis puberibus et 

kbripende, postquam tabulas testamenti scripserit, 

mancipat alicui dicis gratta'' familiam suam; in 

qua re kis verbis famikae empier utitur: VAUILI.I 

in exercitu . . . in imperiumque crai, in tabernaculo in sella sedens auspicabatur 

coram exercitu, piullis e cavea liberatis . . . cum circa sellam suam . . . obnuntatio 

a . . . pullum . mimi quis(quis . . . tripudi . . . ntia. Silentio deinde facto, residebat 

et dicebat: Eequites ei pedites nomencque Latinum quicunque cincti armati 

paludatique adeslia, siculi iripudium sinistrum solistimum quisquis vestrum viderit . . 

Deinde . . . obnuntialo . . uti placet a leejionibus invocarentur, faciantque^ cquod 

iis imperabitur fidemque m . . . ducat sal^dareque siet. Viros voca proelium ineanl.^ 

Deinde exercitu in aciem educto, iterum . . . tur. Lnterim ea mora utebantur, equi 

testamenta in procinciu facere volebant." 

a) de test per mancipationem vid Ulp. XIX. 2. 9. cf. Gai I. 119. Ulp. fr. 20. 

§ 8. fr. 21. § 3. D. qui. test fao. poss. (28. 1.) Novellae Theod. IL tit XVI, ^ 

b) cf. Plutarch. de sera num. vind. cap. IV. ^,sub finem: oxar 8s Sia»riKas 

yQcicpcaaiv, exsQOvg ftèr àTtolsiitovai •ult^QOvófiovg, erfeoi-s Ss itmlovai xag ovala 

0 SoKst Tia^dXoyov slvai.

94 GAI II. § 104. IUST. IL 10. 2—4. 

PECUNIAQUE TUA ENDO MANDATELATIf C'USTO" 

DELA/lfQUE MEATI/*, QUO TU IURE TESTAMENTUM 

FACERE POSSIS SECUNDUM LEGEM PUBLICAM, HOC 

AERE, et ut quidam adiciunt AENBAQUE LIBEA, 

ESTO MIHI EMPTA. delude aere percutit libram, 

idque aes dat testatori velut pretu loco, delude 

teslaler tabulas testamenti tenens ila dicit: HAEC 

ITA UT IN HIS TABULIS CERISQUB SCEIPTA SUNT 

ITA DO, ITA LEGO, ITA TESTOE, ITAQUE VO.S QUI- 

EITBS TBSTIMONIUJl MIHI PEEHIB.ffTOTE. Ct hoC dlcitur 

nuncupatie. nuncupare est enim palam nominare; 

el sane quae lestator speciakter iu tabulis 

testamenti scripserit, ea videtur generali sermone 

nominare alque cenlirmare. 

1) cf Ulp. xxviiL 6. fr. 7. fr. 1, §2.^ Scd pracdlcta quidem nomina teslamen- 

D, de Bon, p, sec, tab, loruiH ad lus CÌVÌIC refcrebautur. postea vero ex 

edicto Praetoiis alia forma facienderura testamentorum 

intredlieta esl: iure enim kenerario 

nulla emancipatio desiderabatur, sed septem lestium 

signa"' sufficiebanl, cum iure civili signa 

2) of e, 12,21,2,s. e, de testam, ìestlum UOU Crani necessaria. (§3.^) Sed cum 

paulalim, tara ex usu kominum quam ex conslilutionura 

eraendalienibus, coepil in unam consonantiara 

ius civile et praetoriura iungi, constitutum 

esl, ut uno eederaque tempore (quod ius 

civile quodaramodo exigebat) seplem testibus adhiliilis, 

et subscripliene lestium (quod ex constitulionibus 

inventum esl), et (ex edicto Praetoris) 

signacula lestaraenlis imponerenlur: ul hoc 

ius Iripertitura esse videatur, ut testes quidem et 

eorum praesentia uno conlexlu testamenti celehrandi 

gratia a iure civili descendant, subscripliones 

antera leslaloris el lestium ex sacrarum 

conslilulionum observatione adbibeantur, signacula 

aulem el numerus lestium ex edicto Praeloiis. 

(§ 4.) Sed kis omnibus ex nostra censli- 

*) Cod, Ver.: familiam peeuniamcque tuam endo mandatela tut(f)a.m custodelaque 

mea quo t. j. t f. p. (Bluhme). (ûae Goschen ita restituii: 

Familiam pecuniamque tuam endo mandaiam, tutelam eustodelamqiie 

meam [ree/pio, earjue] quo t. i. t. f. p. s. l. p. h. a. esto miìii ernia. 

Haschlfe: Familiam peeuniamcque tuam endo mandatela tutela custodelaque mea 

[cv 'hf.ro (lìiìriltnni. esse aì.j eaqui] TCl. 

Docking: endo mandalelam tutelam custodélamque meam [esse aio eacque] — 

Vocem mandatela agnoscit Priscianus; emere, prò aecipere, Festus; 

de verbis esse aio ot v. gr. Gai I. 119, IL 24. III. 167. 

a) of. Cic. in Verr. IL 1. o. 45. Si de heredilate ambigetur, et tabulae testamenti 

obsignatae non minus midlis signis quam e lege opporteat ad me profcrentur, 

secundum tabulas testcmienti potissim,um hereditatem dabo. Hoc iranslatitium est: sequi 

illud oportet: si tabulae testamenti non profcrentur rei.

GAI II. § 105 — 106. IUST. n. 10. § 5 — 10. 95 

1) e. 29, (30,) c. de testam, lutieuei propter testamentorum sincerilatem, ut 

nulla fraus adbibealur, hoc additum esl, ul per 

raanum lestateris vel lestium nomen heredis exla) 

sublatnm novella 119, e, 9. ,>,.:.T....+,.« la .,* • j -n- ... .priraatur,"'' 

et omnia secundura lihus eonslitulionis 

lenerem procedant 

2) of fr,22, §2-7, D, qui test, f p. § 5.2 Possuut autcm tcstes ounics et une anulo 

signare testaraenlura (quid enira si seplem amili 

una scuiptura fuerinl?) secundura quod Pomponio 

[al. Papiniano] visura est. sed el alieno quoque 

"sB, éod.'"''"' ^ *''"•''• ^'' amile licei signare. (§ 6.^) Testes autem adhiberi 

possunt hi cura quibus leslaraenli facile est. 

sed neque mulier, neque impubes, neque servus. 

neque mulus, neque surdus, neque furiosus, nec 

cui bonis interdictum est, nec is quem leges iubent 

improbura inteslahUemquc esse, possunt in 

4) e, 1, e, de testam, nuuiero lesllum adhiberi. (§ 7.*) Sed cura aliquis 

ex testibus leslaraenli quidem faciendi tempore 

liber existimabatur, postea vero servus apparuit, 

lam divus Hadrianus Catonie Vere, quara postea 

divi Severus el Antoninus rescripserunt, subvenire 

se ex sua liberalitale leslaraente, 

ut sic habealur, alque si, ut eporlet, 

factum esset, cum eo tempore quo 

teslanienlum signarelur omnium consensu 

hic testis liberorum loco fuerit, nec 

quisquam ossei qui ei status quaeslio- 

"'qn. J"f if^' "• '"' '^ "'• " nPm moveat. (§ 8.-') Pater, nec non is qui in 

peleslate eius esl, item duo fratres qui in eiusdem 

patris poleslale sunl, utrique [al. utique] 

testes in unum teslamentura fieri possunt. quia 

nibil necci ex una dorae ]ilures testes alieno 

§ 105. In leslibus aulem non negelio adhiberi. (§ 9.) In testibus audehet 

is esse qui in peleslate esf^ lem nen debet esse qui in poleslale leanl 

familiae eraploris aul ipsius sLatoris esl. sed si filiusfaniilias de caleslaleris, 

quia propter veteris slrensi peculio post missioncra faciat leiuris 

irailatiencni letum hoc nego- slamenlum, nec pater eius recle testis 

lium quod agilur leslaraenli ordì- adliibelur, nec is qui in poleslale ciusnandi 

gralia creditur inter farai- dem patris esl: reprobatum esl enim in 

kae emptorera agi et leslatorem: ea re domeslicura testimonium. (§ 10.) 

quippe olim, ut prexime dixiraus, Sed neque keres scriptus, neque is qui 

is qui familiam lestateris manci- in poleslale eius est, neque pater eius 

pio accipiebat, heredis loco erat ila- qui habet eum in peleslate, neque fratres 

gue reprobatum est in care doracsti- gui in eiusdem patris potestate sunt, tecura 

lesliraonium. (§ 106.) Unde el sles adhiberi possunt: guia totum hoc nesiis 

gui in peleslate patris cst, fami- golium quod agilur testamenti ordinandi 

a) de domestico testimonio (§ 106-108.) ot Ulp. XX. § 3-6. Ulp. fr. 20. pr. 

§ 1—3. D. qui test. fao. poss. (28. 1.) fr. 6. 9. D. de testibus (22. 5.)

96 GAI n. § 107-109. IUST. IL 10. § 11-14. 11. pr. 

kae empier adhibilus sit, pater eius gralia creditur hodie inter heredem et 

testis esse non potest; at ne is qui- leslatorem agi. kcel emm loliira ius tale 

dera qui in eadera peleslate est, ve- conturbalura fueral, el veteres qui famikit 

frater eius. Sed et si filius famikae emptorera el eos qui per poteslalem 

kas ex castrensi peculio post raissie- in coadunali fueranl lesLamentaiiis testinera 

faciat teslaraenlum, nec pater nioniis repekebant, heredi et his qui 

eius recte testis adhibelur, nec is ceniuncli ei per peleslalem fueranl conqui 

in potestate patris est (§ 107.) cedebanl testimonia in lestamentis prae- 

De kbripende eadera quae et de slare, kcel hi qui id perrailtebanl hoc 

leslibus dieta esse intekegemus; iure minime abuti debere eos suadenara 

el is lestium numero esl. banl: taraen nes, eandem observatio- 

(§ 108.) Is vero qui in potestate nem corrigentes, el quod ab ikis suaheredis 

aut legalarii esl, cuiusve sum est in legis necessitatem transberes 

ipse ani legalarius in potè- ferenles, ad innlalienera pristini famistate 

esl, quique in eiusdem potè- liae eraploris, merito nec heredi qui 

state est, adeo testis et libripens imaginem vetustissimi farakiae emptoris 

adhiberi potest, ut ipse quoque obtinet, nec aliis persenis quae ei, ul 

keres aul legatarius iure adkibe- dictum est, coniunclae sunl, kcentiam 

anlur. sed taraen quod ad keredera cencediraus sibi quodammodo testimonia 

pertinet quique in eius potestate praestare; ideoque nec huiusmodi veleest, 

cuiusve is in potestate erit, rem constitutionem nostro codici inseri 

minime hoc iure uti debemus. permisimus. (§ 11.) Legatariis autem 

et fldeicommissariis, quia non iuris successores 

sunt, et akis personis eis coniunclis leslimonium 

nen denegaraus — imo in quadam nostra consti- 

1) qnao desideratnr. ct Gai § Vi», lutionc ^ et hoc spcciakter conccssìraus—, ct multo 

raagis his qui in eorura potestate sunl, vel qui eos 

habent in poleslale, huiusmodi kcentiam damus. 

-> f • l\- l- !"•• *; ^/ ae B, p, », t, § 12. ^ Nikil aulera interest, teslaraenlum in tabufr, 

21, D. qu. test, f p. '-' ? 

Iis, an in chartis merahranisve, vel in alia materia 

fiat (§13.^) Sed et unura testaraenlura pluribus 

cedicibus conflcere quis polest secundum obtinentein 

lamen observalionem omnibus factis. quod 

inlerdum el necessarium esl, si quis navigalurus et 

secum ferre et demi reknquere iudiciorura suorum 

conleslationem velli, vel propter alias innumerabiles 

causas quae kumanis necessilalibus im- 

3) cf Ulp, fr, 21, D, qu, test, f p, miucnt (§14.^) Scd haec quldem dc teslamentis 

quae in scriptis cenficiunlur. Si quis aulem volueril 

sine scriptis ordinare iure civik testamentum, 

septem leslibus adhibitis, el sua voluntate coram 

eis nuncupata, sciai hoc perfeclissiraum lestaraentuni 

iure civki firmumque constitutum. 

DE TESTAMENTIS MILITUM. Tit. XI. DE MILITARI TESTAMENTO. 

§109. Sedhaecdkigensobservalioin Supradicla dkigens obscrvalio in 

ordinandis lestamentis militibus prò- ordinandis lestamentis mkilibus propter 

niraiam inperitiara censlilntio- pter niraiam iraperiliam constitutio-

GAI II. § 110. 111. IUST. IL 11. § 1. 97 

nihus Principum vemissa est. nani 

quamvis neque legiiimum numerum 

lestium adhibuerint, neque vendiderinl 

familiam, neque nuncupaverinl 

teslamentura, recte nibilominus leslan- 

tur. (§110.) Praelerea permis- tur, 

nibus principakbus remissa est nam 

quaravis hi neque legiiimum numerum 

lestium adhibuerint, neque aliam 

testamentorum sollemnilalera observaverinl, 

recte nihilominus testanvidekcet 

cura in expedilienibus occu 

sum esl iis el peregrines et Lapati sunt: quod merito nostra constitutio'' 

tinos instiluere heredes vel iis iuduxil. quoque enira modo voluntas eius 

legare; cura alioquin peregrini suprema sive scripla iuveniatur sive sine. 

quidem raliene civili prohibean- scriptura, valet testamentum ex voluntate 

tur capere hereditatem legataque. eius. Illis autem temporibus, per quae 

Latini vere per legem luniam. cilra expedilionum uecessilalera in aliis lo 

(§. 111.) Caekbes quoque qui cis vel in suis sedibus [al. aedibus] de- 

lege lulia hereditatem legataque guut, minime ad vindicandum tale privi 

capere vetantur, ilem orbi, id esl legium adiuvantui'. scd testari quidem, 

qui liberos nen habent, quos lex etsi fikifamikas sunt, propter miktiam cen- 

Papia plus quam dimidias partes cedunlur, iure tamen communi; eadem 

hereditatis legatorumque capere veobservatione 

el in eorum teslamentis adkitat, 

ex militis testamento solidum benda quam el in teslamentis paganorum 

capiunt [4S fere desunt].* prexime exposuimus. (§ 1.^) Piane de mili- 

1) e l'ior, fr, 21. D. de test, mlIit, lura teslamentis divus Traianus Statike Severo 

ila rescripsit: id privilegium quod militantihus 

datum cst, ul quoque mode facta 

ab his testamenta rata sinl, sic inlellegi 

debet, ut utique prius constare debeai 

testamentum factum esse, quod el sine 

scriptura a non mililanlibus quoque fieri 

polest. is erge miles de cuius bonis apud 

le quaeritur, si convocalis ad hoc hominibus, 

ut voluntatem suam teslarelur, ila 

loculus est, ul declararel quera vellet sibi 

esse heredera et cui liberlalera tribuere, 

polest videri sino scriplo hoc modo esse 

testalus, et voluntas eius rata habenda 

est. ceterum si (ut plerumque sermonibus 

fieri sole!) dixil alicui: ego le here- 

*) ita fere ex coni. Husohkii. ot Gai IL 286. — fol. Cod. Ver., quo hoc argumentum 

continuabatur, deperditum est. Et in sequ, pag, 81. panca verba legi possunt, 

Ordinem Gaius eum servasse videtur, ut post absolutam materiani de testamentis 

militum de his personis ageret quibus non est permissum facere testamentum. 

Eiusdem argumenti est Epit, IL 2. §§ 1—3: Id quocque stalutum est, (quod non omni-^ 

bus liceat facere testamentum: sicut sunt hi qui sui iuris non suni, sed alieno iuri 

subiecti sunt, lioc est filii, tam ex nobis nati quam adoptivi. (§ 2.) Item testamenta 

facere non possunt impuberes, id est minores quattuordecim annorum aui puellae 

duodecim. (§ 3.) Item et hi equi furiosi, id est mente insani fuerint, non possunt 

facere testamenta. sed hi qui insani sunt per intervalla quibus sani sunt possunt 

facere testamenta. cf. Ulp. XX. 10 sq. Paul. S. R. IVa. § 1. 2. 5. 11. 12, 

a) Iust 0. 17. (ooIL Ift) C. de testam. militis (6. 21.) Ceterum cf. Ulp. XXIIL 

10. fr. 1. 2. 40. pr. D. de test, militis. (29. 1.) 

GN,TasT INSTITUTIOKES. ^

98 GAI II. IUST. IL 11. § 2 — 6. 12. pr. 

dem facie, aul libi bona mea relinquo; 

non oportet hoc prò leslamento observari. 

nec ullorum raagis interest, guam ipsorum 

quibus id privilegium datura esl, eiusmodi 

exemplum non admitti: alioquin non 

difficuller post mortem alicuius militis 

testes existerent, qui affirniarent se audisse 

dicenleni aliquem relinquere se bona 

cui visura sit, el per hoc iudicia vera sub- 

1) cf. fr. 4, D. test, milit, vcrtantur. (§2.-'^) Quinime et rautus el surdus 

2) ci fr. 20, pr, 21.26, 38, eod. nulcs testaraenlum facere potest (§ 3.^) Sed 

hactenus hoc illis a principakbus constitutionibus 

conceditur, quatenus mililanl et in castris degunt; 

post missienem vero veterani, vel extra castra si 

faciant adhuc miklanles testamentum, communi 

omnium civium Romanorum iure facere debent 

El quod ,in castris fecerint testamentum, non 

communi iure, sed quomodo veluerinl, post missioneni 

intra annum tantum valebil. quid igitur 

si intra annura quidera decesserit, condicio aulem 

heredi adscripta post annura exliterit? au quasi 

raiktis testamentum valeat? et placet valere quasi 

3) fr. 9. § 1, 20. § 1. 2,-). eod. milltls. (§ 4.^) Scd ct SÌ quis ante miktiam non 

iure fecit testamentum, et miles factus el in expeditione 

degens resignavit klud el quaedam adiecit 

sive detraxil, vel akas manifesta esl raiktis voluntas 

hoc valere velenlis, dicendum esl valere 

te .sta ni e n tu 111 quasi ex nova militis voluntate. 

4) fr, 22, 23, D. eod, (§ 5.*) Deiiiquc cl SÌ in adrogalionem dalus fuerit 

miles, vel filiusfamikas emancipatus esl, lestanienlum 

eius quasi mkilis ex nova voluntate vaici, 

nec videlur capitis derainuliene irritura fieri. 

§ 6. Sciendum tamen est, quod ad exemplum 

castrensis peculii, tam anleriores leges quam 

principales constitutiones quibusdam quasi caslrensia 

addiderunt pecuka, el quorum quibusdam 

permissum erat eliara in potestate de- 

5) est e, 37, § 1, c, de ii.otf, test, geutlbus Icstari: quod nostra constitutio^ laUus 

extendens, perraisit oinnibus in his taiitumraodo 

pecukis testari quidera, sed iure communi. 

cuius censtitutionis tenore perspecle, kcenlia est 

nikk eorum quae ad praefalum ius pertinent 

ignorare. 

Tit. XII. QUIBUS NON EST PERMISSUM TESTA- 

MENTA FACERE. 

c) ef Gai pag, 96, not,c et IL 114, NoH taiiieu omulbus licot faccrc teslamenlum." 

Slalira enira In qui alieno iuri subiecti sunl testa-

GAI IL § 112. 118. IUST. IL 12. § 1. 2. 99 

1) cf. Gai fr. 6. pr. D. qui test, f, p. 

2) cf Ulp, XX, 10, 

3) cf fr. 1, 3. 9. D, de castr, peeul. 

4) cf Inst. II. 9, § 1, 

5) cf, fr, 1. § 8. D. de B. P. s, t, 

6) of, G.ai II, § 111. not, 

7) cf. Gai, oit, fr, 2. IC. § 1,17, D, cod. 

8) cf. fr, 18, pr, D, eod, 

§ 112. Sed ex aucloritate 

divi Hadriani senalusconsultura 

factum est, 

quo permissum est sui 

iuris feminis etiam sine 

coerapliene testamentum 

facere, si mode non minores 

essent annorum xii, 

scilicel ut guae tutela kberalae 

non essent, tutore 

auctore testari deherent* 

(§ 113.) Videntur erge 

mekoris cendicionis esse 

mentum faciendi ius non habent,^ adee guidera, 

ul guamvis parentes eis permiserinl, nihilo raagis 

iure testari possinl: exceptis his guos antea enumeravimus, 

et praecipue miklibus gui in potestate 

parentum sunl, guibus de ee guod in castris 

acguisierint permissum esl ex censlilutionibus 

Principum leslamentum facere. quod quidem 

initio tantum raiktanlibus ^datura esl, tara ex 

aucloritate divi Augusti, quara Nervae, nec non 

oplirai Iraperaloris Traiani; postea vero subscripliene 

divi Hadriani etiara diraissis miklia, id 

esl veleranis, concessum est. itaque si quidem 

fecerint de castrensi peculio testamentum, pertinebit 

hoc ad eum quera keredera reliqucrint; 

si vere intestati decesserint, nulks liberis vel fratribus 

superslitibus, ad parentes eorum iure communi 

perlinebit^ ex hoc inlekegere possumus, 

quod in castris acguisieril miles gui in potestate 

patris est neque ipsum patrem adiraere posse, 

neque patris creditores id vendere vel aliler inquietare, 

neque patre mortuo cura fratrihus esse 

commune, sed scikcet proprium eius esse id 

quod in castris acquisieril, quamquam iure civili 

emniura qui in potestate parentum sunt pecuka 

perinde in bonis parentum computanlur, acsi 

servorum pecuka in bonis dominorum nuraerantur: 

exceptis videkcet kis quae ex sacris conslitutionibus 

et praecipue nostris* propter diversas 

causas non adquirunlur. Praeter hos igitur qui 

castrense peculiura vel quasi castrense kabent, 

si quis alius fikusfainikas testaraenlum fecerit, inutile 

esl, licet suae petestatis faclus decesserit'^ 

§ 1.*^ Praeterea testaraenlura facere nen possunt 

impuberes, quia nullum eorum animi ludicium 

esl; item furiosi, quia mente careni, nec 

ad rem pertinet, si impubes postea pubes faclus, 

aut furiosus postea compos mentis factus fuerit 

et decesserit furiosi' autem si per id tempus 

fecerint leslamentum que furor eorura intermissus 

est, iure testati esse vjdenlur; certe ee quod 

ante furorem fecerint testamento valente; nara 

neque testamenta recte facta neque aliud ullum 

negotium recle geslum postea furor interveniens 

perimit (§ 2.^^) Ilem prodigus cui honorum suorum 

administratio interdicta esl teslamentura fa- 

*) ita fere ex coniect Kruegeri. De re ipsa cf Gai IL 118. Ulp. XX. 15. (et 

ad totum articulum Inst § 1—5. Ulp. XX. § 10-16. Paul. S. R. Tit. IVa.)

100 GAI IL § 114 — 117. 

IUST. IL 12. § 3 — 5. 

feminae quam masculi: cere non potest, sed id quod ante fecerit quam 

nam raasculus minor an interdictie ei honorum fiat, ratum esl. (§ 3.^) 

norum xini lestaraentura Itera rautus el surdus non semper testaraenlum 

facere nen polest, etiarasi facere possunt (utique autem de eo surdo loqui 

tutore auctore testaraenmur qui omnino non exaudit, non qui tarde exlura 

facere velli; femina audil; nani el rautus is intellegitur gui eloqui 

vere post xii. annum nikil potest, non qui tarde loquilur.) saepe au 

testamenti faciundi* ius lem etiara klerati et eruditi kemines variis casi- 

nanciscitur. 

bus el audiendi el loquendi facultatem amiltunt: 

unde nostra conslilutio''^ etiam his subvenit, ut 

1) cf. fr G, § 1. D, de B, P, s, t, 

2) est e, 10, C, qui test, fac, p. certis casibus el modis secundum nermam eius 

pessint testari, aliaque facei'e quae eis permissa 

suut sed si quis post teslamentura factum valetudine 

aut quokbet alio casu mulus aul surdus 

esse coeperit, i-alura nkiilominus eius reniauet 

leslamentum. (§ 4.) Caecus aulem non polest facere 

testamentum, nisi per ebservationera quara 

3) est e, 8 C, cocl. 

lex divi luslini," patris mei, inlreduxit (§ 5.) 

Eius qui apud hostes esl teslaraenlum quod ibi 

4) e Gai fr, 8, pr, D, cod. 

fecit non valet, quaravis redierk:"^ sed quod dum 

in civitate fueral fecit, sive redierit, valel iure 

peslliminii, sive illic decesserit, valel ex lege 

cf, fr, 22. D, de oaptivis, 

fr, 15, D. de iniusto rupt. Cornelia. 

§ 114.** Igitur si quaeramus, an valeat testamentum, 

inprimis advertere debemus, an is qui 

id fecerit habueril Leslamenti factienem: deinde 

si habueril, requireinus an secundum iuris civilis 

regulam testalus sii; exceptis militibus, quibus 

propter niraiam ràperitiara, ul diximus, quomodo 

veknl vel quomodo ;>ossnil, permittilur testamentum 

facere. 

§ 115. Non lamen, ul iure civili vcdeal testaraenlum, 

sufficit ea observatio quam supra exposuimus 

de familiae vendilione et de leslibus et 

de nuncupalienibus. (§ 116.) Sed ante omnia requircndura" 

esl an iuslitulie heredis sellemui mere 

facta sii: nam aliter facta institutione nihil proficit 

farakiam leslaloris ita venire, leslesve ita 

adhibere, et ita nuncupare teslamentura, ut supra 

diximus. (§ 117.) Sollemuis aulem inslitutie haec 

est: TITIUS HERES ESTO. scd el illa iam eeiiprobata 

videtur: TITIUM HEREDEM ESSE IUREO. at illa 

*) tutore auctore (ta) iuserere vult Huschke, 

**) §i 114 prior pars repetitur in Gai fr. 4, D. qui test f. p. (28, 1,) De testamenti 

factione Noster supra egerat (li. § Ul. not ot III, 75, et Gai fr. 8. D. qui 

test, f, p.), 

_â) §§116. 117. (cf Ulp. XXt), sublatae Constantini e, 15, C, de testamentis 

(6, 23,), a lusliniano omissae sunt.

GAI II. § 118 — 122. IUST. IL 13. pr. 101 

non est conprobata: TITIUM HEREDEM ESSE VOLO. 

sed et illae a plerisque inprebalae sunl: TITIUM 

HEREDEM INSTITUO, ilem HEREDEM PACIO. 

§ 118. Ôbservandum praeterea est, ut si mulier 

quae in tutela est, faciat teslamentura, tutore 

a?(clore* facere deheal: akoquin inutiliter 

iure civili lestabilur. (§. 119.) Praetor taraen, 

si septem signis lestium signatura sit testamentum, 

scriptis heredibus secundum tabulas testamenti 

honorum possessionem polkcelur: ei si nemo 

sit ad guem ab intestato iure legitimo pertineat 

hereditas, velut frater eedem patre natus aut patruus 

aut fralris filius, ila polerunt scripti keredes 

retinere hereditatem. nani idera iuris est et 

si alia ex causa teslamentura non valeat, velut 

guod familia nen venieril aul nuncupatienis verba 

lestator loculus non sit. (§ 120.) Sed videamus 

an eliamsi frater aut patruus extent, peliores 

scriptis heredibus habeantur. rescripto enim Iraperaloris 

Antonini significatur, eos cjui secundura 

tabulas testamenti non iure factas honorum possessionem 

petierint, posse adversus eos gui ah 

intestato vindicant hereditatem defendere se per 

exceplionem deh raali. (§ 121.) guod sane cjuidem 

ad raasculerura testaraenla pertinere certum 

esl; item ad feminarum guae idee non utkiter 

testalae sunl, guod verbi gralia farakiam non vendiderint 

aul nuncupationis verba loculae non sint: 

an autem el ad ea testamenta feminarum quae 

sine tutoris auctoritale fecerint haec conslilutio 

pertineat, videhimus. (§ 122.) Loquimur autem 

de his scikcet feminis quae non in legitima parentum 

aul patronorum tutela sunt, sed [de his] 

quae alterius generis tutores habent, qui etiam 

invili cogunlur auctores keri: akoquin parentera 

et patrenura sine aucloritate eius facto teslaraenlo 

nen summeveri palam est. 

Tit XIII. DE EXHBREDA- 

TIONE LIBEEORUM. 

1) cf. Gai IL 115, supra, ^NoU lameU, Ul Omulmodo 

valeat leslamentum, 

sufficit haec observatio 

*) tutores habent Sohed. Legendum est aut tutore auctore, aut tutoris auctoritate. 

a) de tutoris auctoritate mulier! necessaria vid. Gai I. 192. IL 112. III. 43. 

Ulp. XX. 15. Quae de ea re Gaius habet §§ 118—122. maximam partem cum tutela 

mulierum obsoleverunt. De bonorum, possessione in talibus causis vid. Gai. IL 

147 sqq Pap. fr. 11. § 2. D. de Bon. Poss. seo. tab. (37. 11.) ad § 120. vid. Collat. 

LL. Iilos. XVI. 3 initio. (Paul. S. R. IV. 8. § 2.)

102 GAI II. § 123 — 126. IUST. IL 1.3. pr. 

§ 123. '"'Itera qui filium in potestate kabet curare 

debet, ut eum vel heredera instilual vel nominatim 

exheredel; alioquin si eum silentio praeterierit, 

inulkiter lestabilur: adeo quidem, ut 

nostri praeceptores existiment, eliamsi vivo patre 

fliius defunctus sii, nerainem heredem ex ee 

leslamento existere posse, quia scilicet slalira ab 

initio nen censtiterit inslitutie. sed diversae seholae 

auctores, siquidem filius merlis patris tempore 

vivai, sane impedimento eum esse scriptis 

heredibus et illum* ab intestato heredem fieri 

cenfitentur: si vere ante mortem patris inlerceptus 

sii, posse ex testamento hereditatem adiri 

putant, nullo iam filio impedimento; quia scilicet 

exislimanl noìi slatini ab initio inutiliter fieri 

testamentum fike praeterito. (§ 124.) Ceteras vero 

liberorum personas si praeterierit lestator, valet 

testaraenlura. sed praeterilae istae personae scriptis 

keredibus in partem adcrescunt, si sui heredes 

sint, in virilem; si exlranei, iu dimidiam. 

id est si quis tres verbi gratia filios keredes inslilueril 

el filiam praeterierit. Alia adcrescendo 

prò quarta parte flt keres, et ea ratione idem 

consequilur, quod ab intestalo palre mortuo habitura 

esset. at si extraneos file heredes instiluerit 

et filiam praeterierit. Alia adcrescendo ex 

dimidia parte flt keres. Sed quae de Alia diximus, 

eadem el de nepole deque omnibus liberorum 

personis, siz;e raascukni sive feminini sexus, 

dieta intellegemus. (§ 125.*) Quid erge esl? licet 

eae secundum ea ijuae diximus scriptis heredibus 

dimidiam partem modo delrakanl, lamen Praetor 

eis centra tabulas honorum possessionem promitlit, 

qua ratione exlranei heredes a tota heredilate 

repelluntur: el efficiunlur sine re heredes, 

cl hoc iure ulebaraur, (quasi nihil inler feminas 

et masculos inleresset: (§ 126.°) sed nuper Imperator 

Antoninus signiflcavil rescripte, suas non 

plus nancisci feminas per honorum possessionem, 

quam quod iure aderescendi consequerentur. quod 

in emancipatarura quoque persona observandum esl. 

quam supra exposuimus. 

Sed qui filium in poleslale 

kabet debet curare, ul eum 

heredem instilual, vel exheredera 

nominatim faciat. 

akoquin si eum skentio 

praeterierit, inutiliter lestabilur, 

adee quidem, ut 

etsi vive patre fliius mortuus 

sii, nerao heres cx 

eo lestamenle existere 

possit, quia scilicet ab 

initio non censtiterit testamentum. 

Sed non ita de 

flkahus vel aliis per virilem 

sexum descendeutibus 

liberis utriuscjue sexus 

fueral anliquilati observalura: 

sed si nen fueranl 

keredes scripti scriplaeve, 

vel exkeredali exheredataeve, 

testamentum quidera 

non inflrmahalur, ius 

antera accrescendi eis ad 

certam porlionempraestabalur. 

sed nec nominatim 

eas personas exheredare 

parentibus necesse erat, 

sed licebal et inler celeros 

hoc facere. 

*) suum mavult Huschke. 

a) ct Ulp. XXII. 14-23, Gai fr, 30, cok, fr. 7, 25, pr. D. de liberis et post. 

(28. 2.) de iure novissimo Inst IL 18. pagina 111, not a 

^) «^- }JlP-,XXn- 23. fr. 1, fr. 12. fr. 8. § 14. D, de B. P. contra tab, (37. 4.) 

e) ct Gai li. 120. e. 4. C. de liberis praet. (6. 28.)

GAI n. § 127—131. IUST. IL 13. § 1. 103 

;;/ hae quocque, cquod aderescendi iure habilurae 

essent, si in potestate fuissenl, id ipsura etiara per 

honorum possessionem habeant. (§ 127.) Sed si 

q\à.dem fliius a patre exkeredetur, nominatim exheredari 

debet; alioquin non prodesl* exheredari. 

nominatim autem exheredari videtur sive ila exherede- § 1. norainalim anlur: 

TITIUS FtllUS MEUS EXIIERES ESTO, SlVC ita: .FILIUS tera exheredari quis 

MEUS EXHERBS ESTO, nen adiecto proprio nomine. videtur, sive ila 

(§ 128.) Ceterae vero liberorum persenae, vel fe exheredelur: Timinini 

sexus, vel mascukni, salis inler celeros exheretius filius raeus 

danlur, id est, his verbis: CETERI OMNES EXHEREDBS exheres esto, 

sunto: quae «erba post /Mstilutionem heredura adici so sive ita: filius 

lent. sed haec ita sunt iure civili. (§ 129.**) Nara Prae raeus exheres 

tor eranes viriks sexus liberos, tara filios quam cele esto, non adieros, 

id est nepotes quoque et pronepotes, nominatim cto proprio nomine, 

exheredari iubet, feminini vero inter ceteros: qui nisi fuerint scilicet ita si alius 

cxlieredali, promittit eis contra tabulas bonorum piossessionem. fliius nen extel. 

(§ 130.) Postumi quoque liberi vel he- Postumi quoque liberi vel here 

redes inslilui debenl vel exheredari.*** des institui debent vel exheredari. 

(§ 131.) El in ee par omnium condicio et in ee par omnium condicio est, 

est, cquod in /"ilio postumo et in qua quod et in filio postume et in quolibel 

ex eeteris liheris, sive fcììiinini kbet ex eeteris kberis, sive femi 

sexus sive OTflsculini, praeterito, vanini sexus sive mascukni, praeterito, 

let quidem leslamentum, sed postea valel quidera testamentum, sed postea 

adgnalione postumi sive postumae agnalione postumi sive postumae 

rumpilur, et ea ratione totum infìr- rumpilur, et ea raliene letum in- 

*) ita Huschke; Stud. videtur. 

**) §um 129 ita composuit Laohmann (coli. Gai IL 135.). adstipulante Kruegero, 

oontradioente Husohkio, qui non sine ratione supplere ita mavult: feminini vero 

sexus liberos, id est filias et neptes et proneptes exhereda.ri aut nominatim emt inter 

ceteros satis habet. De re ot 1. 2. 3. pr. 25. pr. D. de liberis et post (28. 2.) fr. 3. 

D. de iniusto rupto. (28. 3.) 

***) paginae 86. pars posterior et pagina 87. _ Cod. Ver. (lineae 36), quae legi 

non poterant, supplendae ex Institutionibus lustiniani, §§ 130—134. — §§ 133. 134. 

etiam in Digestis extant (fr. 13. D. de iniusto rupto 28. 3.). — Gai Epit. IL 3. pr. 

§ 1. 2. haeo exhibet: Is qui filios in potestede iiabet curam gerere debet, ut testamentum 

faciens masculum filium aut nominatim heredem insiituat, aut nominatim 

exheredet; nam si masculum filium testamento praeterierit, non valebit testamentum. 

(§ 1.) Si vero filiam praeterierit, non rumpet testamentum filia praetermissa: sed inter 

fratres suos, legitimo stante testamento, suam,, sicut alii fratres, consequitur port 

si vero testamento exlranei heredes scripti fuerint, stante testamento, filia medietcì 

hereditatis adcquiret. Nam si facto testamento in quo masculus filius praetermissus 

est evenerit, ut, vivente adhuc patre, filius qui praetermissus est moricdur, sic cquo 

que, quamlibet filius ille mortuus fuerit, testamentum quod factum est non valebit. 

(§ 2.) Posiumorum duo genera sunt: (quia postumi adpellantur hi qui post mortem 

patris de uxore nati fuerint, et illi equi p>ost testamentum factum nascuntur. Et ide 

nisi is qui testamentum facit in ipso testamento eomprelienderit: quicunque filius aut 

filia mihi ncUus natave fuerit, heres m.ihi sii; aut certe dicat, exheres sit, valere^ 

non piotest testamentum: quia, sicut superius iam dictum est, legitime concepii pro^ 

nedis habentur; nisi quod melior est conditio postumae, equam natae; quia nata, si 

praetermissa fuerii, non rumpet testcmientmn: postuma vero, sicut masculus, testamentum 

rumpet.

104 G.U It § 132 — 134. IUST. IL 13. 

mahir:'' ideoeiue si mulier ex qua flrraalur: ideoque si rauker ex qua 

poslumus aut postuma sperabalur ab- poslumus aul postuma sperabalur 

ortvìn fecerit, niìiU impedimento est aborlum fecerit, nihil impedimento 

scriptis heredibus ad liereditatcm ad- est scriptis heredibus ad hereditaeundam. 

(§ 132.) Sed feminini qui tem adeundara. sed feminini qui 

dem sexus persenae vel nominadera sexus personae [al. postumae] vel 

tim. vel inter ceteros exlieredari nominatim, vel inter celeros exheredari 

solent, cium lamen si inler ce solebant dura lamen si inter celeros 

teros exheredentur, aliquid eis le- exheredentur, aliquid eis legelur, ne 

getur, ne videcmlur per oblivio- videanlur per obkvionem praeterilae 

nem praeterilae esse: masculini vero esse: masculos vero poslumos, id 

sexus pei'senae placuit non aliter est filium et deinceps, placuit non 

recte exheredari, nisi nominatim akter recle exheredari, nisi nomina- 

exheredentur, lioc scilicel modo: tira exheredentur, hoc scikcet modo: 

OUICUMQUE MIHI rrlìUS CENITUS quicuraque raiki filius geni- 

FUERIT, .EAV/ERES ESTO.* (§ 133.'') tus fuerit, exkeres esto. (§ 2.) 

Postumonmi aidem loco sunl et hi qui Posiumorum autem loco sunt el hi qui 

in sui heredis locum succedendo quasi in sui heredis locum succedendo quasi 

adgnascendo fiunt parenlihus sui he agnascende flunt parenlihus sui heredes. 

ut ecce si fliiura et ex eo redes. ut ecce si quis filium el ex eo 

nepotem. neptemve in potestate iia- nepotem neptemve in potestate habeam, 

quia fi,lius gradu praecedit, is beal, quia filius gradu praecedit, is 

solus iura sui lieredis iiabet, (quamvis solus iura sui keredis kaliet, quamvis 

nepos quoque et neptis ex eo in ea nepos quoque et neptis ex eo in eadem 

potestate sint; sed si filius meus dem potestate sinl: sed si filius eius 

me vivo moriatur, aut qualibel ra vivo eo moriatur, aul qualibel alia ratione 

exeat de potestate mea, incipit tioue exeat de potestate eius, incipit 

nepos neptisve in eius locum succe nepos neptisve in eius lecum succedere, 

et eo mode iura suorum hedere, et ee modo iura suorum heredum 

cquasi adgnalione nanciscuntur. redura quasi agnalione nanciscuntur. 

(§ 134.) Ne erge eo modo rumpatur ne ergo eo raode rumpatur eius 

mihi testamentum, sicut ipsum fi testamentum, sicut ipsum filium vcl 

lium vel heredem /MStiluere vel ex heredem instiluere vel nominatim exheredare 

debeo, ne UOH iure faheredare debet lestator, ne non iure 

ciam testamentum, ita et «epotera faciat testaraenlum, ila el nepotem 

weptemve ex eo necesse est inilii vel neptemve ex fike necesse esl ei vel 

heredem instiluere vel exlieredare, keredem instiluere, vel exkeredare, 

ne forte, me vivo fdio inorino, suc ne forte, vivo eo flko mortuo, succedendo 

in locum eius nepos necedendo iu locum eius nepos neptisve 

quasi adgnalione rurapat lestaraentura: 

idque lego lunia Velleia 

ptisve quasi agnalione rumpanl teslamentura. 

idque lege lunia Velleia 

"•) In Cod. h. 1. 9 fere Imeae legi non possunt Pertinuisse ea videntur ad 

ceteras postumorum praeter filium filiamque personas in institutione vel exheredatione 

recte demonstrandas. (Huschke.) 

a) Cic. de or, I, 57. {constai agnaseenelo rumpi testamentum.) Pro Caec e 25. 

{cui filius agnatus sii, eius testamentum — esse ruptum.) Ulp. XXIIL 2. 

b) §§ 133. 134. ut supra monuimus e Gai fr. 13. D. de iuiust (28 3) sunplendae. 

Ct Ulp. XXIII, 3, List li. 19. § 2. III. 1. § 2. ' ^

GAI II. § 135 — 137. IUST. IL 13. § 3 — 5. 105 

provisn?n esl; in qua strani exhcredationis me- provisum est, in qua 

dus notalur, ut viriks sexus postumi nominatim, simul exkeredationis 

feminini vel nominatim vel inter celeros exkere- modus ad simUiludidentur, 

dum lamen iis qui inler celeros exkeredan- nem postumorum detur 

aliquid legelur. menstralur. 

§ 135. Ainancipatos liberos iure § 3. Emancipalos liberos iure cicivili 

neque keredes instiluere neque vili neque heredes instiluere neque 

exheredare necesse est, quia nen sunl exheredare necesse esl, quia non sunt 

sui heredes. sed Praetor omnes,''' sui heredes. sed Praetor eranes, 

tam feininini quam masculini sexus, si tara ferainini sexus quam raascukni, si 

heredes nen institnantur, exheredari heredes non instiluanlur, exheredari 

iubet, viriks sexus nominatim, femi- iubel, virkis sexus nominatim, feminini 

vero vel nominatim vcl inler ce- nini vere el inter celeros. quodsi 

teros. quodsi neque heredes instiluli [al. qui si] neque heredes instiluli 

fuerint, neque ila, ul supra diximus, fuerint, neque ila, ul diximus, exexheredati, 

Praetor pi'omittit eis conira tabulas benerura heredati, prepossessionem. 

(§ 135a.) In potestate patris nen sunt, qui raillit Praetor 

cura eo civitate Romana denati SMUt nec in accipienda civi- eis conira tabulate 

Romana pater petiit, ut eos in peleslate habere^, aut, las testamenti 

si pelnl, non inpelravil; nam qui in poles/«/em patris ab benerura pos- 

Iraperatore rediguntur, nihil differunl ab his equi in potestede sessionein. 

patris nati sunt.* 

§ 136. Adeptivi,'' flki § 4. Adoptivi liberi, quamdiu sunt iu pequaradiu 

nianent in ado- testate patris adopLivi, eiusdem iuris habentur 

plionera,** naturakum loco cuius sunl iuslis nupliis qnacsiti: ilaque heresunt: 

emancipati vero a pa- des instituendi vel exheredandi sunt, secundum 

tre adoplivo neque iure ci- ea quae de naturakbus exposuimus. emancipati 

vki, neque quod ad ediclum vero a palre adoplivo neque iure civki, ne- 

Praeloris pertinet, inler li- que quod ad ediclum Praetoris allinei, inler 

beres numeranlnr. (§ 137.) qua ratione liberos numeranlnr. Qua raliene 

accidil, ut ex diverse, quod ad natura- accidil, ut ex diverso, guod ad naturalem 

parentera pertinet, guamdiu gui- lem parentera allinei, guamdiu quidepi 

sint in adopliva fa- dem sint in adopliva familia, exlraneorum numilia, 

exlraneorum nu- raere kabeantur, ut eos neque heredes instimero 

habeantur. si vere Luere neque exheredare necesse sit cum vero 

emancipati fuerint ab adoplivo palre, emancipali fuerinl ab adoplivo patre, 

lune iucipianl in ea causa esse qua tunc incipiunl in ea causa esse in 

futuri essent, si ab ipso naturali qua futuri essent, si ab ipso naturali 

patre emancipcdi fuissent palre emancipati fuissent 

§ 5. Sed kaec quidem vetustas introducebal. 

1) est 0.4. 0, do libcria praet. nosU'a vcro constilulio "^ iuter masculos el feminas 

in hoc iure nihO interesse existimans, quia 

*) ita nunc scripsi auctore Kruegero ; de re ipsa vid. fr. 1. § 6. fr. 3. D. de 

coniung. 0. emano. (37. 8.) 

**) ita Cod. ot I. § 55. not 

a) cf. Gai IL § 125. 126, 129. 132. IH. 19. Inst h. t § 1. HI. 1. § 12. Ulp. 

XXII. 23, XXVIIL § 2-4. 

b) of. Inst ni. 1. § 10—12.

106 GAI ir. § 138. IUST. IL 13. § 6. 7. 17. pr. § 1. 

1) e, 10. C. de adoptionibus, 

cf Inst, IIL 1, § 14, 

2) of fr. 7, D, 0,9,10. C, de test, milit. 

3) of, fr,4, § 2, D, dc B, P, e, t, 

fr. 27, § 4, 28, D, de inoff test. 

§ 138. Si quis post factum 

leslamentum adoptaverit 

sibi flkum, aul per 

populum eum qui sui iuris 

esl, aut per Praetorem 

cura qui in potestate parentis 

fueril, omnimodo 

ulraque persona in kominum procrealione similiter 

nalurae offlcie fungilur, et lege antiqua duodecim 

tabularum eranes similiter ad successiones 

ab intestato vocabantui-, quod et Praetores postea 

seculi esse videntur, idee simplex ac simile ius 

et in fliiis et in fliiabus el in eeteris descendenlium 

per virilem sexum persenis, nen solum nalis, 

sed etiam postumis, inlreduxit, ut omnes, 

sive sui sive emancipali sunl, [aut heredes instiluanlur 

aut] nominalira exheredentur, el eundem 

habeant effectum circa testamenta parentum suorum 

inflrmanda et hereditatem auferendam, quem 

flki sui vel emancipali kabent, sive iam nati sunt 

sive adhuc in utero conslituti postea nati sunt 

circa adoplivos aulera filios certam induximus divisionem 

quae conslitutione nostra,^ quam super 

adeptivis lulimus, continetur. (§ 6.°) Sed si in 

expedilione eccupalus mkes teslamentura faciat, 

ct liberos suos iara natos vel posturaes nominatim 

non exheredaverit, sed skentio praeterierit, non 

ignorans an kabeat liberos, silentium eius prò 

cxheredatione norainalim facta valere censtilukoiiibus 

Principum caulura esl. (§ 7.) Mater vel 

avus nialernus necesse non habent kberos suos 

aut heredes instiluere aul exheredare, sed possunt 

eos oiniltere. nam silentium matris aut avi 

materni ceterorumque per malrem ascendentium 

tantum facit, quantum exheredatio paliis. neque 

enim mairi filiura filiamve, neque ave materno 

nepotem neptemve ex filia, si eum eamve heredera 

nen insiituat, exkeredare necesse est, sive 

de iure civili quaeramus, sive de edicto Praetoris 

que praeteritis liberis conira tabulas honorum 

possessionem proraitlit. sed aliud eis adrainiculum 

servatur, quod panie post [in, is,] vobis manifestum 

fiat" 

Tit. XVII. QUIBUS MODIS TESTAMENT.A. INPIE" 

MANTUE. 

"'Testamentum iure factum usque eo valet, donec 

rumpatur irriturave fiat. (§ 1.) Rumpkur 

antera testaraenlura, cum in eodera statu manente 

leslalere ipsius testamenti ius [al. vis] vitiatur. 

Si quis enira post factum lestaraentura adoplaverit 

sibi filiura per Iraperalorem cura qui sui iuris 

est, aut per Praetorem, secundum nostram con- 

a) de test, mpto, irrito cf, Ulp. XXIIL § 1-6. fr. 1. 8. D. de iniusto (28. 3.)

GAI li. § 139 — 144. IUST. IL 17. § 2. 107 

testamentum eius rumpi- stilutienem p. ii. § 2]^ cum qui in poleslale paini 

quasi agnalione sui rentis fueril: teslamentura eius rurapilnr quasi 

heredis. (§ 139.) Idem agnalione sui heredis. 

iuris est, si cui pesi factum teslamentura uxor in 

manum conveniat, vel quae in manu full nubat: 

nani ep modo fikae loco esse incipit el quasi su«. 

(§ 140.") Nec prodesl sive haec, sive ille qui 

adoptatus est, in ee teslaraenlo sii institutus institutave. 

nara de exkeredalione eius supervacuum 

videtur quaerere, cum testamenti faciundi 

tempere suorum keredum numero non fueri/. 

(§ 141.) Tilius guogue gui ex prima secundave 

mancipatione manuraillilur, guia revertitur in potestatem 

patriam, rumpit ante factum leslamentum. 

nec prodesl si in ee testamento keres inslilulus 

vel exkeredatus fuerit (§ 142.°) Simile 

ius okm full in eius persona cuius nomine ex 

senalusconsulto erroris causa probatur, quia forte 

ex peregrina vel Latina, quae per errorem quasi 

civis Romana uxor ducla essel, natus esset. nani 

sive keres inslilulus esset a parente sive exkere- 

.datus, sive vivo patre causa probaia sive post 

mortera eius, eraniraede quasi agnalioue rumpebal 

testamentum. (§ 143.'^) Nunc vere ex neve 

senaluscensullo quod auctore dive Hadriano factum 

esl, si quidem vive palre causa probatur, 

aeque ut okm omnimodo rumpit testamentum: si 

vere post mortem patris, praeteritus quidem rumpit 

teslamentura, si vero kerés in ee scriptus est 

vel exheredalus, non rumpit teslaraenlum; ne 

scilicel dkigenler facta testaraenla rescinderentur 

eo tempore quo renevari non possent 

§ 144. Posteriore quoque testamento § 2. Posteriore quoque lestaraenlo, 

quod iure factum esl, superius rum- quod iure perfectum est, superius 

pitur. nec interest, an exliterit ali- rumpilur. nec interest an exliterit aliquis 

ex eo heres, an nen exliterit: quis heres ex co, an non exliterit: 

hoc enira selura spectalur, an existere hoc enim selura spectatur, an akquo 

pelueril. ideoque si quis ex posteriore casu existere petueril. ideoque si quis 

lestamente quod iure factum esl, aul noluerit aut noluerit keres esse, aut 

heres esse, aut vivo testatore, ani post mortem vive testatore, aul post 

eius antequam hereditatem adirei decesserit, inorlera eius antequam heaul 

per cretienem exclusus fueril [ii. les], aul reditaleni adirei, decessecondicione 

sub qua keres iiislitulus esl defeclus rit, aut condicione sub qua 

sii, aul propter caekbatura ex lege lulia sum- keres inslilulus est del'e- 

a) fi-. 28. § 1. D. de liberis et post (28. 2); de iure novo vid. In,st IL 13. §2. 

b) cf. Gai I. 132. 135. III. 6. 

e) cf. Gai 1. 32. 67. III. 5. 

d) cf. etiam Ulp. fr. 12. pr. D. de iniusto. (28. 3.)

108 GAI IL § 145 — 147. IUST. IL 17. § 3- 

molus fuerit ab hereditate: quibus casibus pa- clus sii: in bis casibus paterfamilias 

intestatus raoritur: nam el lerfamilias intestatus moritur: nam ci 

prius testamentum non valet, ruptum prius testamentum non valet, ruptum 

a posteriore, el posterius aeque nul- a posteriore; el pesternis acque niilias 

vires habet, cum ex ee nerao he- las vires habet, cura ex eo nemo heres 

exliterit 

1) e Marci fr, 39, D, ad Se, TrebeU 

res exliterit (§ 3.^) Sed si guis 

priore testamento iure perfecto, posterius aegue 

iure fecerit, etiamsi ex cei'tis rebus in eo heredera 

instiluei-it, superius lestaraentura sublatum 

esse divi Severus et Antoninus rescripserunt cuius 

constitulionis verba inseri iussimus, cum akud 

guogue praelerea in ea conslitutione expressum 

est Imperatores Severus ct Antoninus 

Cecceio Campano. Testaraenlura secundo 

loco factum, licct in eo certarum rerum 

heres scriptus sit, iure valere perinde ac 

si rerum mentio facta non esset, sed teneri 

heredera scriplum, ut cententus rebus 

sibi datis, aul suppleta guarla ex lege 

Falcidia, heredilalem restitual his gui in 

priore leslamento scripti fueranl, propter 

inserta verba secundo testamento, guibus 

ul valerci prius testamentum expressum 

esl, dubitari nen oportet Et ruptum quidem 

testamentum hoc modo efficitur. 

§ 145. Alio quoque modo testamenta § 4. Alio quoque modo testamenta 

iure facla infirmanlur, velut cum is qui iure facta infirmantur, vekili cum is 

fecerit testaraenlum capite deminutus qui fecerit leslamentum capite demisit. 

quod quibus modis accidal, prime uutus sit. quod quibus medis accidil, 

commentario relatum est. (§ 146.) Hoc primo libro relulimus. (§ 5.) Hoc 

aulera casu inrila fieri testamenta di- antera causa irrita fieri testamenta dicemus, 

cum alioquin el quae rumpuncuntur, cum alioquin et quae rumpaulur 

inrita fiant; et quae statim ab inilur irrita fiunt; et quae slatini ab initio 

non iure fiunt invita sunl; sed el tio non iure tiunl irrita sunl, el ea 

ea quae iure facla sunt et postea quae iure facla sunl, postea propter 

propter capitis deminulionem. inrita capitis deniinulionera irrita fiunt, pos 

fiunt, possimi nikilominus rupia dici. sumus nihilominus rupia dicere, sed 

sed quia sane commodius erat singn quia sane commodius crai singnlas 

las causas singulis appekalionibus di causas singulis appekalionibus distingui, 

ideo quaedam non iure fieri slingui, idee quaedam nen iure facta 

dicuntur, quaedam iure facla rumpi, dicuntur, quaedam iure facla rumpi, 

vel inrila fieri. vel irrita fieri. 

§ 147."Nen lamen per oraniaiuutika § 6. Nen tamen per omnia inutilia 

sunt ea testaraenla, quae vel ab initio sunt ea testaraenla, quae ab initio 

a) ct (ad §§ 147—150.) fr. 12. pr. D, de iniusto rupto. (28 3.) fr. 1 § 8. 11. 

ì ^\?\^4^^f ^- '• *• ^^^- ^^'^ *^^' "• ^^^- "11- ^^^- ^°- ÎCf IV- 144- Ulp. XXVIIL 

6. lo. AXII.1. 6,

GAI IL § 148 — 151. IUST. IL 17. § 0. 109 

non iure facla sunt, vel iure facta postea iure facla propter capitis deminulioinrita 

facla aul rupia sunt. nara si se- nem irrita facla sunl. nara si seplera 

lestium signis signata sinl lesta- plein lestium signis signata sunl, 

menta, polest scriptus heres secun- potest scriptus heres secundum labudura 

tabulas bonorum possessionem las testamenti bonorum possessionem 

petere, si mede defunctus lestator et agnoscere, si modo defunctus el cicivis 

Remanus et suae potesiatis mor- vis Romanus et suae petestatis merlis 

tempere fuerit: nam si idee iuri- Iis tempore fueril: nara si ideo irritum 

fil teslaraenlum, quod pula ci- tura factum sii lestaraentura, quod 

vitatera vel eliam libertatem lestator civitalera vel etiam libertatem testaamisil, 

aul quod is in adoptionem se ter amisil, aul quia in adoptionem se 

dedil el merlis tempore in adoptivi dedil el raortis tempere in adoptivi 

patris potestate fuit, non potest seri- patris poleslale sii, non polest scriptus 

heres secundura tabulas bone- plus heres secundum tabulas benerum 

possessionem pelere. (§ 148.) rum pessessienem pelere. 

Sed (qui secundum tabulas testamenti, quae aut 

statim ab initio non iure factae sinl, aut iure 

factae postea ruptae vel inrilae erunt, honorum 

possessionem accipiunt, si modo possunt hereditatem 

optinere, habebunl honorum pessessieneni 

cum re: si vero ab iis avecari hereditas potest, habebunl 

bonorum possessionem sine re. (§ 149.) 

Nam si quis heres iure civili institutus sit [vel ex 

primo vel ex posteriore leslamente] vel ah intestalo 

iure legitimo heres sit, is polest ab iis 

hereditatem avocare, si vero nemo sit akus iure 

civik heres, ipsi retinere heredilalem possunt, 

nec ullum ius adversus eos habent, qtii bona defuncti 

pessident, et si scripti legitimo iure deficiuntur 

; aliquando tamen, ut supra quoque nelavimus, 

etiam legitimis peliores scriqìti habentui', vehd si 

ideo nen iure factum sit testamentum, quod famkia 

non venieril, aul nuncupationis verba teslaler 

loculus nen sit, cum si ab intestalo pelanl, 

he,Teditate?n exceptione doli m(di ex conslitutione 

Imperatoris Antonini legitimi removeri possint. 

(§ 150.) Sane lege lulia scriptis non aufertur hereditas, 

si bonorum possessores ex edicto constituti 

sint. nam ita demum ea lege bona caduca fiunt 

et ad populum deferri iubentur, si defunclo nemo 

heres vel bonorum piossessor existat. (§ 151.) Fieri 

quocque'^ polest, ut iure facla testamenta contraria 

voluntate infirmenlur: apparet aulem nen posse ex 

eo solo infirmari leslamentum, quod postea testater 

id noluerit, valere wsque adeo, ut si Unum 

eius inciderli, nihilominus iure civki valeat. quin 

a) cf. Gai II. 120. 126. IH. 02. 78. i. t.

110 GAI II. § 151a. IUST. IL 17. § 7. 18. pr. 

etiam si deletêrit quoque aul ohleverit tabulas 

lestaraenti, nildlo minus non desinenl valere qua.e 

fuerant «cripta, licei eerum probatio dìfficilis sii. 

(§ 151 a.) Quid ergo esl? si quis ab intestate 

bonorum pessessienem petierit, et is qui ex eo 

leslamento heres est, pcted hereditatem, per exceplionem 

doli mali repelletur; si vero nemo ab intestato 

bonorum possessionem petierit, fì.scus scripto 

heredi quasi indigno auferet hereditatem., ne ullo modo 

ad eum cquem testator heredem imbere noluit, pervenial 

hereditas. et hoc ita rescripto Imperatoris 

Antonini signiflcatur. * 

1) cf fr. 1,2, D, de iniusto rupt, § 7.^ Ex CO autcni solo UOU potcst inflriiiarl 

e,21, §3,0,de testam, (No., 107,) tgsta,ê„t^,„^ qi,od postca tcstator id noknt valere: 

usque adeo ul, et si quis post factum prius 

testaraenlum posterius facere coeperit, et aut 

mertaktale praevenlus, aut quia eum eius rei poeniluit, 

id non perfecissel, divi Pertinacis oratione 

cautum est, ne akas tabulae priores iure factae 

irritae flant, nisi sequentes iure ordinalae el perfeclae 

fuerinl. nam imperfectum testamentum 

2) Paul, s. E, V, 12, § 8, siuo dublo nullum est (8 8.^) Eadem oratione 

cf fr, 91, D, de hered, instit, pi £• i -, i • 

e, 3,20, c, dc testam, [at rationc] expressil, non admissurum se 

heredilalem eius qui lilis causa Principera 

heredera reliquerit, neque tabulas 

non legitime factas in quibus ipse ob eam 

causam heres institutus erat probaturum, 

ncque ex nuda vece heredis nomen admissurum, 

neque ex ulla scriptura cui 

iuris auctoritas desìi aliquid adepturum. 

secundum haec divi quoque Severus et Antoninus 

saepissime rescripserunt: licet enim (inquiunt) 

legibus soluti sumus, attamen legibus 

vivimus. 

Tit XVTII. DE INOFFICIOSO TESTAMENTO.'' 

Quia plerumque parentes sine causa liberos 

3) cf fr. 2.5.13. D, de inoli, test, SUOS vcl oxhorcdaut vcl omittunl: inductum est,^ 

ut de inefflcieso testamento agere pessint liberi, 

qui querunlur aul inique se exheredalos aul inique 

praeleritos, hoc colore quasi nen sanae mentis 

fuerunt, cum leslamentum ordinarent sed hoc 

dicilur non quasi vere furiosus sii; sed recle quidem 

fecit leslamentum, nen aulem ex officio pie- 

*) §§os 149, 150, 151, 151a ita nunc resaroinat ed. Stud. Krueger. Aliter 

Huschke (Kritische Versuche pag, 13) §§ 149, 150. composuit 

a) ct Gite de Orat. I. 38. Plin. Epist V. ]. VI. 33 Val Maxim VII 7 8. 

Quint Inst IX. 2, 9. 34, — Vide etiam Paul. S. R. IV. 5.

GAI IL IUST. IL 18. § 1 — 7. Ili 

1) cf fr. 1, D- e, 27, C. ood. 

2) cf, e, 2S. 0, de liber, praeter. 

3) cf e, 30. 0. de inoff, test. 

4) mutatnm novella 18, 

6) cf fr, 10, § 1, 23, 32, D, h, t, 

fr, 22. de Iris qilib, ut indigli. 

6) cf fr, 25. pr, D. e, 3.'), § 2. C, h. t. 

7) cf fr, 8. § 8, D. dc inoff, test. 

talis: nam si vere furiosus est, nullum est testamentum. 

(§ 1.1) Nen tantum aulera liberis permissum 

esl parentum testamentum inofflciesum 

accusare, verum etiam parentibus libei-orum. seror 

aulem et frater lurpibus persenis scriptis 

keredibus ex sacris constitutionibus praelali sunl: 

nen erge centra omnes heredes agere possunt 

ultra fratres [igitui-] et sorores cognati nullo modo 

aul agere possunt, aut agentes vincere. (§ 2.^) 

Tam autem naturales liberi, quam secundum ne 

slrae censtitutionis [i. n. § 2] divisionem adoplati, 

ila demum de inofficiose testamento agere possunt, 

si nullo alio iure ad bona defuncti venire 

possunt nam qui alio iure veniunl ad tolara hereditatem 

vel parlein eius, de inefflcieso agere 

nen possunt. Postumi quoque gui nullo alio iure 

venire possunt, de inofficioso agere possunt. 

(§ 3.^) Sed kaec ila accipienda sunt, si nihil eis 

penitus a testateribus testamento reketum esl: 

guod nostra constitutio ad verecundiam nalurae 

inlreduxit sin vero guantacuinque pars hereditalis 

vel res eis fueril relicla, inofficiosi querela 

quiescente, id quod eis deesl usque ad quartam* 

legitimae partis repletur, licet nen fueril adieclum, 

boni viri arbitratu debere eam repleri. 

(§ 4.^) Si tutor nomine pupilli cuius tutelara gerebat 

ex teslaraenlo patris sui legatura acceperit, 

cura nihil erat ipsi tutori reketum a palre suo, 

nihilominus possit nomine suo de inefflcieso patris 

lestaraenlo agere. (§ 5."') Sed el si e contrario 

pupiki nomine cui nihil reketum fuerit de 

inofficioso egeril, et superatus est, ipse quod sibi 

in eodem testamento legatum relictum esl non 

amitlit (§ 6.") Igilur quarlara quis debet habere, 

ut de inofficiose testamento agere non possit: sìveiure 

hereditario, sive iure legali vel fideicommissi, 

vel si merlis causa ei cjfuarla donata fuerit, vel 

Inter vives, in his taiiluraraede casibus, quorum 

nostra conslitiitio mentionem facit, vel aliis modis 

qui constitutionibus conlinenlur. (§ 7.') Quod 

autera de quarta dixiraus, ila inlellegenduin est, 

ut sive unus fuerit sive plures quibus agere de 

inefflcieso lestaraenlo perraillilur, una quarta eis 

dari possit, ul prò rata dislribuatur eis, id esl 

prò virili pertlene quarta." 

a) ius novissimum constituit lustiniani novella 115. e. 3. „AIiud quoquecapitulum 

praesenti legi addendum esse per,speximus. Sancimus igitur, non licere 

penitus patri vel mairi, avo vel aviae, proavo vel proaviae suum

112 GAI II. § 152. IUST. IL 19. pr. 

Tit XIX. DB HBEEDUM QUALITATE 

ET DIFFERENTIA. 

§ 152. Heredes autera aul necessarii Heredes autem aut necessarii didicunlur 

aut sui el necessarii aut ex- cunlur aut sui et necessark aul estranei, 

tranci. 

filium vel filiam vel ceteros liberos praeterire aut exheredes in suo 

facere testamento [praeleritos naxaUnTtdveiv i] ànò nlrjQovótioìv sv xy ÌSta 

Ttoisiv Siad-fj^Tj], neo si per quamlibet donationem vel legatum vel fideioomniissmii 

vel alium quemcunque modum eis dederint legibus debitam portionem, nisi forsan 

probabuntur ingrati, et ipsas nominatim ingratitudinis causas 

parentes suo inseruerunt testamento. Sed quia causas ex quibus ingrati 

liberi debeant iudicari in diversis legibus dispersas et non aperte deolaratas mvenimus, 

quarum aliquae nec dignae nobis ad ingratitudinem visae sunt, aliquae 

vero, oum essent dignae, praetermissae sunt, ideo necessarium esse perspeximus 

eas nominatim praesenti lege comprehendere, ut praeter ipsas nulli liceat ex 

alia lege iugratitudinis causas opponere, nis! quae huius constitutionis 

serie contiuentur. Causas autem iuslias ingratitudinis has esse deoernimus. 

[equae seequuntur §§ 1—14,] Sive igitur omnes memoratas-ingratitudinis 

oausas, sive certas ex his, sive unam quamlibet parentes in testamento suo 

inseruerint, et soripti heredes nominatam vel nominatas causas, vel unam ex his 

veram esse nionstraverint, testamentum suam habere iìrmitatem decernimus. Si 

autem haeo observata non fuerint, nullum exheredatis liberis praeiudicium 

generari {(iriSlv yivsc&ai n()ÓKQiiia xoì^g aitò KXXIQOVÓ^COV yqaipsìai, naialr), 

sed quantum ad institutiouem heredum pertinet testamento evacuato 

{all' oaov slg xi]v Uvaxaoiv xàv ìilriQOvófiCor àv)]v.eL xrjg Sia&fiKTjg a-/iVQOviiévi} 

parentum hereditatem liberos [tanquam | ab intestato (E^ àSiaè'stov) 

es aequa parte pervenire, ne litSeri falsis aoousationibus condemnentur vel 

aliquam oircumscriptionem in parentum substantiis patiantur. Si tamen contigerit 

in quibusdam talibus testamentis quaedam legata vel fideioommissa, aut libertates, 

aut tutorum dationes relinciui, vel quaelibet alia capitula concessa legibus nominar!, 

ea omnia iubemus adimpleri, et dari illis quibus fuerint derelicta, et tamquam 

in hoc non rescissum obtineat testamentum {mg EI naxà xovxo xò [iSQog firi 

dvaxqaTiEìaa ij ^tofS'TjK?] è-AQaxsi). Et haec quidem de piarentum ordinavimus 

testamentis. 

Cap. 4. Iustum autem perspeximus et e contrario de liberorum testamentis 

haec eadem cum aliqua distinotione disponere, Sancimus itaque non licere 

liberis parentes suos praeterire, aut quolibet modo rebus propriis in 

quibus habent testandi lioentiam eos omnino alienare (fi») s^sìvai. xoìg 

Tcaial TODS ISiovg yovstg praeteritoug v.axaXiintav£iv — ij xàv ISitav nQayfiaxcov 

àlloxQLovg TioiBi:a&ai), nisi causas quas enumerabimus in suis testamentis speoiafitcr 

noniiuaverint Has autem esse decernimus: (§§ 1—8,) . . Si tales igitur causas, 

vel certas vel unam ex his liberi suis testamentis inscripserint, et soripti ab eis 

heredes aut omnes aut certas aut unam ex his iirobaverint, testamentum in sua 

flrmitate manere praecipimus. Si autem haeo non fuerint observata, nullam vim 

huiusmodi testamentum quantum ad institutionem heredum habere 

sancimus, {iJ-rjSsfilav Svvafiiv xijv xoiavxrjv Sia9i]ìir]v, zó ys xfjv ^vaxaatv xà 

y.XrjQovóiimv, 'fxiiv) sed rescisso testamento {àvaxqsnoiiévrjg xfjg SLad-ìjytrig) ei 

qui ab intestato ad hereditatem defuncti vocantur res eius dari disponimus, 

legatis videlicet vel fideicommissis et libertatibus et tutorum dationibus 

seu aliis oapitulis, sicut superius dictum est, suam obtinentibus firmitatem. Si 

quid autem prò legatis sive fideicommissis aut libertatibus aut quibuslibet 

aliis capitulis in aliis legibus inventum fuerit buio oonstitutioni 

contrarium, hoc nullo modo volumus oblinere. Et haeo quidem 

exheredationis aut praeteritionis poenae quantum ad ingratitudinis 

causas contra praediotas personas statuendae sunt; si quae autem ex his inter 

cnmina reputantur, earum auotores etiam alias poenas sentiant leoibus definitas." 

(lectio vulg.)

GAI II. § 153—157. IUST. IL 19. § 1. 2. 113 

§ 153. Necessarius keres esl servus 

cum liberiate heres institutus; ideo sic 

appekatus, quia, sive veli! sive nokl, 

omnimede post mortem leslaloris prolinus 

kber el keres esl. (§ 154.) Unde 

gui facultales suas suspeclas kabet, solet servura 

suum primo aul secundo vel eliara ulteriore gradu 

kberura et heredem instiluere, ut si credi 

lorUius salis non fiat, potius huius heredis guara 

ipsius teslatoris bona veneant, id est ul iguominia 

quae accidit ex ve.iditiene honorum hunc 

potius heredem quam ipsum testalerem contingat; 

quamquam apud Fufidium Sabino placcai 

eximendura eum esse ignominia, quia non sue 

villo, sed necessitate iuris bonorum venditionem 

pateretur: sed alio iure utimur. (§ 155.) Pro hoc 

lamen incoraraodo illur? ei ceramodum praeslatur, 

ut ea quae post mortera patroni sibi adquisierit, 

sive ante bonorum venditionem sive postea, 

ipsi reserventur. et quaravis prò por tiene bona venierint, 

iterum ex hereditaria causa bona eius 

nen venienl, nisi si quid ei ex hereditaria causa 

fuerit adquisilum, velut si* Latinus adquisierit, 

leciiplelior faclus sit; cura ceterorum hoininum 

quorura bona venierinl prò porliene, si quid 

postea adquiranl, eliara saepius eorum bona ve 

nire seleni. 

§ 156. Sui aulera el necessark heredes 

sunl velut filius liliave, nepos 

neptisve ex fike, ei deinceps ce/feri, 

qui modo in potestate raorienlis fuerunt. 

sed uli nepos neptisve suus 

heres sit, non sufficit eura in peleslate 

avi raortis tempere fuisse, sed opus 

est, ut pater quoque eius vive patre 

suo desierit suus heres esse, aut merle 

intcrccptiis aut qualibel raliene liheralus 

potestate: tura enira nepos neptisve 

in locura sui patris succedunl. 

(§ 157.^) Sed sui quidera heredes 

idee appellantur, quia doraeslici here- 

§ 1. Necessarius heres est servus 

heres institutus, ideo sic appellatus, 

quia, sive velit sive nokl, omnimodo 

post mortem lestateris pretinus 

liber el necessarius heres flt. Unde 

§ 2 Sui 

des sunl 

qui facultales suas suspeclas 

kabent, solent servura 

suum primo aul secundo 

vel eliam ulteriore 

gradu heredem instiluere, 

ut si creditoribus satis non 

fiat, potius eius heredis 

bona quam ipsius teslatoris 

a crediteribus pessideantur 

vel distrahantur vel inler 

eos dividantur. prò hoc 

tamen incoraraodo ikud ei 

ceramodum praestatur, ul 

ea quae post mortem patroni 

sui sibi acquisieril 

ipsi reserventur; et quaravis 

non sufficiant bona 

defuncti creditoribus, ilerum 

[al. tamen] ex ea [al. 

aliaf] causa res eius quas 

sibi acquisieril nen veneuut. 

antera et necessarii hereveluti 

fikus filiave, nepos 

neptisve ex fike, et deinceps celeri 

liberi qui modo in potestate raorienlis 

fuerinl. sed ut nepos neptisve sui 

heredes sinl, non sufficit eura eamve 

in potestate avi mertis tempore fuisse, 

scd opus esl, ul pater eius vìvo patre 

suo desierit suus heres esse, aul 

morte inlerceplus aul qualibel alia 

ratione kberatus potestate: tunc enim 

nepos neptisve in lecum patris sui 

succedit. Sed sui quidem heredes ideo 

appekantur, quia domestici heredes 

*) duplex si subinteUigi potest ita: velui (si), .si Latinus acequisierit, locupletior 

factus est, ut apud Gai li. 236. et fr. 73. pr. D. 35. 2. (Laohmann). Goschen, 

Savinium secutus, mavult: velut si e.c eo qmd Latinis acquisierit rei. LIusohke: si 

Ladini bonis, quem heres a.cqu. loo. t s. De re ipsa ot Inst I. 6. § 1. fr. 6. 7. D. 

de cessione bon. (42. 3.) fr. 1. § 18. fr. 5. D. de separationibus. (42. 6.) 

a) ct fr. 11. D. de liberis et post (28. 2.) fr. 7. pr. D. de bon. damnat. 

(48. 20.) 

GNEIST INSTITUTIONES. ^

114 GAI IL § 158 — 161. IUST. IL 19. § 3—4. 

des sunl, et vive quoque parente que- sunl, el vivo quoque palre quodamdammodo 

doraini exisliraanlur. unde mede domini existiraantur. unde eliam 

eliam si quis inlestalus mortuus sii, si quis intestatus raortuiis sit, prima 

prima causa esl in successione libero- causa esl in successione kberorum. 

rum. necessarii vere idee dicuntur, Necessarii vero idee dicuntur, quia 

quia omuimode, sive velini sive nolinl, omnimodo, sive velini sive nolint, lam 

lam ab intestate quam ex teslaraenlo ab intestalo quam ex leslamento hereheredes 

fiunt (§ 158.) sed his Praetor des fiunt Sed bis Praetor permilkl 

perraillit abstinere se ab bere- volentibus abstinere se ab hereditate, ut 

ditate, ut potius parenlis bona potius parenlis quam ipsorum bona similiter 

veneant (§ 159.) Idem iuris a creditoribus possidcanlur. 

est et ire uxoris persona quae in manu est, quia 

filiae loco esl, el in iiurM quae in raanu filii est, 

quia neptis lece esl. (§ 160.) Quin etiam simikler 

abslinendi potestatem faciI Praetor eliam 

[mancipato, id est]* ei qui in causa «iancipi? est, 

si cum liberiate heres institutus sit; cquamvis necessarius, 

non etiam suus heres sit, lamquara servus. 

§161. Celeriquitestaterisiuiisub- § 3. Celeri qui lestateris iuri subiecU 

iecli nen sunl exlranei heredes ap- nen sunl exlranei heredes appekantur. 

pekantur. ilaque liberi quoque nostri itaque kberi quoque nostri qui in poqui 

in potestate nostra nen sunt, ke- testate nostra nen sunt, heredes a noredes 

a nobis instituli [sicut] exlranei bis instiluli, exlranei heredes videnvidentur. 

qua de causa et qui a maire tur. qua de causa et qui heredes a 

heredes instiluuatur eodem numero maire instiluunlur eodem numero sunt, 

sunl, quia feminae liberos in potesla- quia feminae in peleslate liberos non 

le non habent servi quoque qui cum habent. servus quoque a domino hekbertate 

heredes instiluli sunt et res inslilulus, et post testaraenlum faposlea 

a doraine raanuinissi, eedera dura ab eo manumissus, eodem numero 

numero habentur. habetur. (§ 4. ') In exlraneis heredibus 

1) eBiorent. fr. 40. §1. D. do bc- ikud obscrvatur. Ut sil cum CÌS testamenti factio, 

red, inst. 

sive ipsi heredes instiluanlur, sive hi qui in potestate 

eorum sunt. Et id duobus [al. tribus] temporibus 

inspicilur, testamenti quidem facti, ut 

conslileril instkulìo, raortis vero leslaloris, ut 

elfeclura habeal. hoc amplius el cum adik hereditalera, 

esse debet cura eo leslamenti factio, 

sive pure sive sub condicione heres institutus 

sit: nam ius heredis ee vel maxime tempore 

inspiciendum est quo acquirit heredilalem. medio 

aulera terapere inter factum testaraenlura el raor- 

Icm leslaloris, vel condicionem institutionis exislenlera, 

raulatio iuris heredi nen nocel, quia, ut 

2) cf fr. 16. D, qui test, t. poss, dlxìmus, li'la tempera inspici debent^ Testamenti 

Inst, Ti-r^n* TT II. -loco 12, 

*• * 

antera laclienein non solum is habere videlur qui 

*) glossema videtur. Cod. habet: etiam ei qui in causa id est mancipato mancipi 

est; de re ipsa ct Gai I, 123, 138. UL 114,

GAI II. § 162 — 164. IUST. IL 19, § 5. 6. 115 

testamentum facere potest; sed eliam qui ex 

akeno lestaraenlo vel ipse capere potest vel alii 

acquirere, licet non potest facere teslamentura. 

el idee el furiosus, et rautus, el posturaus, el 

infans, el filiusfaraikas, el servus alienus leslaraenli 

factienem habere dicuntur: kcel enira testamentum 

lacero non pos.sunt, altamen ex leslamento 

vcl sibi, vel alii acquirere possunt 

§ 162. Exlraneis aulem keredibus (§ 5.) Exlraneis antera keredibus 

dekberandi potestas data est de- adeunda dekberandi potestas est de adeunda 

heredilate vel non adeunda. (§ 163.) Sed hereditate vel nen adeunda. Sed sive 

sive is cui a&stineudi polesLas est is cui abslinendi potestas esl irarai- 

[§ 158.] inniiscuerìt se bonis heredilariis, scuerit se bonis heredilariis, sive exsive 

is cui de adeunda hereditate de- Iraneus cui de adeunda hereditate 

kberare licei, adierit, postea relin- deliberare kcel adierit, postea reknquendae 

hereditatis facultatem non ha- quendaeberedilalisfacullalemnonhabet, 

nisi si minor sit annorum xxv. bel, nisi minor sitannis vigintiquinque. 

nam huius aetatis hominibus, sicut in nam huius aetatis hominibus, sicut in 

eeteris omnibus causis, deceptis, ila eeteris omnibus causis deceplis, ila 

etiam si temere damnosam heredi- et si temere damnosam hereditalera 

talem susceperinl, Praetor succurrit" susceperinl, Praetor suecurrit (§6.) 

Scie quidera divum Ha- Sciendum tamen est divum Hadrianum etiam 

drianum etiam raaieri xxv malori vigintiquinque annis veniam dedisse, cum 

annorum veniam dedisse, post aditam lieredilalem grande aes akenum 

cum post adUam keredi- quod adilae hereditalis tempore lalebal emersislalem 

grande aes alienum set sed hoc divus quidem Hadrianus speciali 

quod adilae hereditatis beneficio cuidam praeslavit; divus autera Cortempore 

lalebal apparii- dianus postea in militibus tantummodo hoc exisset 

lendil: (§ 6a.) sed nostra benevelenlia commune 

omnibus subieclis imperio nostro hoc praeslavit 

1) est e, 22, e, de iure deiib, bencficium, ct conslitulioncra ^ tara aequissiraara 

guara nebilera scripsit, cuius lenerem si observaverinl 

homines, kcel eis el adire heredilalem, 

el in tantum teneri in quantum valere bona hereditalis 

contigerit; ul ex hac causa neque dekberalionis 

auxikum eis fiat necessarium, nisi, 

emissa observatione nostrae constitulionis, el deliberandum 

exislimaverinl el sese voleri gravamini 

adilienis supponere maluerint 

§ 164. Exlraneis heredibus solet cretio^' dari. 

a) cf fr. 7. § 5. D. de minoribus, (4. 4.) ct Paul, S, R. I. 7. 9. III. i^>§ 11. 

b) ad articulum de cretione (§ 164-173.) vid. Ulp. XXtl. 25-34, Gai IL 174. 

sqq III 36 87 IL 144. Varrò de L. L. VII. (JVIuU. 158) erevi valet constitui; itaque 

heres quom constituit se heredem esse, dicitur cernere, et quom id facit, crevisse 

Ibid VI 81 Dictum cerno a cereo id est a creando. — Et quod m testamento cernito 

id 'est faciio videant te esse heredem: itaque in cretione adhibere iubent testes. 

Pestus V crevi {significai hereditatem adii. MuU. 53.) Isidor. Origg. V. 24. § 16. 

- Cetennn cf! Cic. ad Att XI. 12. § 4. XIIL 46. § 2. de Orat I. 22. § 101.

116 GAI II. § 165 — 169. IUST. IL 19. § 7. 

id esl finis dekberandi, ut intra certuni tempus 

vel adeant hereditatem, vel si non adeanl, leraporis 

fine suraraeveantur. ideo aulem creilo appekala 

esl, quia cernere est quasi decernere el 

consliluere. (§ 165.) Cura ergo ila scriptura sit: 

HERES TITIUS ESTO: adicci'e debemus: CEENITO- 

QUE IN OENTUM DIEBUS PEOXUMIS QUIBUS SCIES 

POTBRISQUB; QUOD NI ITA CREVERIS, EXIIERES 

ESTO. (§ 166.) Et qui ita heres institutus est, si 

velit heres esse, debebit intra diem cretionis 

cernere, id esl haec verba dicere: -QUOD ME 

PUBLIUS MEriVS TESTAMENTO SUO HEREDEM IN- 

STITUIT, EAM HBEBDITATBM ADEO CEENOQUE. 

Quedsi ila non creveril, finito tempore cretionis 

excluditur: nec quicquam proficit, si prò kerede 

goral, id est si rebus heredilariis lamquara 

heres ulatur. (§ 167.) Al is qui sine cretione § 7. Itera exlraneus heheres 

institutus sit, aul re.s, testamento inslilulus aut ab intestato ad leqiii 

ab intestato legitimo gilimam heredilalem vocatus, polest aut prò heiure 

ad hereditalera voca- rode gerendo vel etiara nuda voluntate suscipientur, 

potest aut cernendo dae hereditalis heres fieri, prò herede autem geaul 

prò herede gerendo* rere quis videlur, si rebus heredilariis tamquam 

vel etiam nuda voluntate heres utalur, vel vendendo res hereditarias, aul 

suscipiendae heredilatis praedia colendo lecandove, el quoque modo si 

heres fieri: eique kberura voluntatem suam doclaret vel re vel verbis de 

esl, quoeuraque tempere adeunda heredilate, dumraedo sciat eum in cuius 

volueril, adire heredita- bonis prò herede gerii testato inteslaleve ebilem. 

sed solet Praetor'' isse, et se ei heredem esse, prò herede enim 

postulanlibus beredilarks gerere esl prò demino gerere: veteres enim hecrediloribus 

terapus con- redes prò dominis appellabant. Sicut aulem nuda 

stituere, intra quod si vokinlale exlraneus keres flt: ila el contraria 

vekt adeal hereditatem: deslinaliene statim ab heredilate repelktur." Eum 

si minus, ul liceat credi- qui mulus vel surdus nalus esl, vel postea faclus, 

toribus bona defuncti ven- nihil prehibet prò herede gerere ct acquirere 

dere. (§ 168.) Sicut au- sibi bei-odilateni, si lamen intellegit quod agitur.'' 

lem qui cum cretione heres institutus esl, nisi 

creveril hereditalera, nen fil heres, ita nen akter 

excluditur, quam si non creveril intra id tempus 

quo creilo finita est. itaque kcet ante diem cretionis 

constiluerit hereditatem non adire, lamen 

paenilentia actus superante die cretionis cernendo 

heres esse potest (§ 169.) At is qui sine cretioiut 

a) Paul. S. E,. IV, 8. § 25. ct fr. 20—22. fr. 88. D. de acquir. hered. (29. 2.) 

b) vid. fr, 1, § 1. 2. fr. 5. pr. 8. D. de iure deliber. (28. 8.) ct Gai fr 5. D. 

de mterrog. in iure (11. 1.) 

e) ct Gai IL § 169, et fr. 95. D. do aoquir. hered. (29. 2 ) coli fr 36 § 1. 

D. ad SC. TrebeU. (36, 1.) Paul. IV. 4. § 1. ' ^ 

d) fr. 5. pr. D. de aoquir. hm-ed. (29. 2.) coU, fr. 93. § 1. 2. D. eod.

GAI IL § 170—175. IUST. IL 15. pr. § 1. 117 

heres institutus est, quive ah inteslato per legem 

vocatur, sicut voluntate nuda heres fit, ila 

el contraria deslinaliene slalira ah hereditate 

repekitur. (§ 170.) Omnis autera crelie certo 

terapere conslringitur. in quam rem lelerabke 

tempus visura esl centura dierum: potest taraen 

nihilorainus iure civili aul longius aut brevius 

tempus dari: longius taraen inlerdum Praetor 

coartai. (§ 171.) Et quamvis omnis crelio certis 

diebus constringalur, lamen alia crelie vulgaris 

vocatur, alia certorum dierum: vulgaris illa, quara 

supra exposuimus t§ les], id esl in qua adiciuntur 

haec verba: QUIBUS SCIET POTEEITQUB; certorum 

dierum, in qua delractis his verbis cetera 

scrihuutur. (§ 172.) Quarum cretienum magna 

differentia est nam vulgari cretione data nulli 

dies cenputantur, nisi quibus scierit quisque se 

heredem esse institutum et possit cernere, certorum 

vere dierum cretione data eliara nesciente 

se heredera inslilulura esse nuraerantur dies continui; 

ilem ei quoque qui akqua ex causa cernere 

prokibetur, el ee amplius ei qui sub condicione 

heres inslitulus esl, terapus numeralur. 

unde melius et aptius est vulgari cretione uti. 

(§ 173.) Continua kaec quoque creilo vocatur, 

quia continui dies nuraerantur. sed quia [taraen] 

dura esl haec crelio, altera magis* in usu habetur: 

unde eliara vulgaris dieta est* 

1) ex Marc. fr. 36. B, de "vnlg, subst. 

DB suB-STirt/TioNiBus. (§ 174.) Interdura 

duos pluresve gradus heredum facimus, 

hoc mede: LUCIU.S TITIUS HBEES 

ESTO CERNITOQUE IN DIEBUS CEfiTUM PROXI 

MIS QUIBUS SCIES POTBRISQUB. QUOD NI ITA 

CREVERIS, EXHERES ESTO. TIMI JMEVIUS HBRES 

ESTO CERNITOQUE IN DIEBUS CENTUM Ct 10kgua; 

el deinceps in guanlura velimus suhstituere 

possumus. (§ 175.) Et licet ne- 

Tit XV. DB VULGARI SUBSTI- 

TUTIONE. 

Potest^ aulem guis in testamento 

suo plures gradus heredura 

facere, ut pula, si ille 

heres non crii, ille heres 

esto; el deinceps in guantura 

vekt teslaler suhstituere pelest, 

el novissimo loco in subsidium 

vel servum necessarium 

heredem instiluere. (§ 1.') Et 

*) in Cod. cst: alteraminus i. u. h. — Goschen: altera magis. 

a) de recentiore iure ct Theod. Cod. VIIL 18. (de maternis bonis ... et de 

cretione sublata) o. 8. § 1.; Gretionum cmtem scrupulosafin solenniiatem, || sive materna 

filiofaniilias sive alia quaedam deferatur hereditas, || hac lege emendari penitus 

amputarique decernimus. (Arcad. a. 407.) Theod. God. IV. 1. (Theodos. IL a. 426.) 

lustinianus verba signis || || inclusa omittens, constitutionem Arcadii ita recepii: 

Gretionum scrupulosam solemnitatem hac lege amputari decernimus. e. 17 C. de iure 

delib. (6. 30.).

118 GAI IL § 176 — 178. IUST. IL 15. § 2 — 4. 

bis vel unum in unius locum suhstituere pkii-es in unius locum possunt 

pluresve, et contra in plurium locum vel suhslilui, vel unus in plurium, 

unum vel plures suhstituere. (§ 176.) Pri- vel singiik singulis; vel invicem 

me ilague gradu scriptus keres heredita- ipsi gui heredes instiluli sunt 

lem cernendo flt heres et subslilulus excluditur; 

non cernendo summovetur, eliam si prò 

herede goral, et in locum eius subslilulus succedit 

et deinceps si plures gradus sint, in singulis 

simili raliene idem cenlingit (§ 177.'*) Sed 

si creilo sine exkeredalione sii data, id est in 

kaec verba: sì NON CRB7'.BRLS TUM PUBLIUS MBvius 

HERES ESTO, illud dlvcrsum invenilur, gnor/ 

si prior oraissa cretione prò kerede goral, substiluluni 

in pai'lem admiltil, el fiunt arabe aeguis 

partibus heredes; quod si neque cernat neque 

prò herede gei-at, sane in universM?w summovetur, 

et subslilulus in totani hereditatem succedit. 

(§ 178.) Scd Sabino quidem placuit, quamdiu 

cernere et eo modo beres fleri possit prior, 

etiam si prò herede gesserit, non lamen admitti 

suhstilutum: cura vere crelio finita sit, tum prò 

herede gerentz admi//« subslitutum: akis vero 

placuit, eliam superante cretione posse eura prò 

herede gerendo in partem subslitutum adrailtere 

el amplius ad cretienem reverti non posse. 

1) cf fr, 24, D, e, 1, 0, de snbstit, § 2 '^. El SÌ CX dlsparlbus partlbus heredes scriples 

invicem substitnerit, el nullam mentionem 

in substitulione habueril parliura, eas videlur partes 

in substitulione dedisse quas in inslilulione 

2) cf, fr, 27, 41, pr, D, eod, exprcssll: cl ita dlvus Plus rcscrlpsit (§ 3.^) 

Sed si instituto heredi, el coheredi sue subslL 

tute dato, akus subslilulus fueril, divi Severus 

el Antoninus, sine dislincliene, rescripserunt, 

ad utraraque partem suhstitulura admitti. 

s) et, fr, 40, 41. D, de hered, inst, (§ 4, ") SÌ servuui allenum quls patrerafamikas 

arbitratus heredem scripserit, et si heres non 

ossei, Maeviura ei subslitueril, isque servus iussu 

doraini adierit hereditatem: Maevius in partem 

adraittilur. illa enim verba si heres nen erit, 

in eo quidem quem alieno iuri subiectum esse 

lestator scit, sic accipiunlur: si neque ipse 

heres erit, neque aliura heredem effeceri 

l; in ee vero quera palremfamikas arbitralur, 

illud significanl: si hereditalera sibi, 

eive cuius iuri postea subiectus esse cee- 

a) of. tllp. XXII. 34. ibique memoratam constitutionem Marci quam Gaius 

nondum novissc videtur.

GAI II. § 179. 180. IUST. IL 16. pr. § 1. 2. 119 

Tit XVI. DB PUPILLARI SUBSTITU- 

perii, non acquisierit idque Tiberìus Caesar 

in persona Parlhenk servi sui constituit. 

TIONB. 

§ 179. Liheris nostris inpuberibus'' Liberis suis irapuberibus cpios in 

quos in peleslate haberaus nen selura potestate ipiis habet non selura ila, ut 

ila, ul supra dixiraus, suhstituere pessu- supra diximus, substiluere potest, id 

mus, id est ut si heredes non exliterinl, esl ut si heredes ei non exliterint, 

akus nobis keres sii; sed eo amplius, akus ei sii keres; sed ee amplius, ul 

ut eliamsi keredes nobis exliterinl et si heredes ei exlilerint el adhuc 

et adhuc inpuberes raorlui fuerinl, irapubeies merini fuerinl, sii eis 

sit iis aliquis hei'es, velut hoc mede: akquis heres. vekili si quis dical koc 

TITIUS FILIUS MEUS Milli HERES ESTO. uiodo: Tltlus flIlus mcus inlkl 

SI FILIUS MEUS MIHI UERES bel OS eslo. si filius raeus mihi heres 

NON ERIT SIVE HERES EEiT ET iiou Orli, slvc bcrcs Orli el prius 

PRIUS MORiATUE QUAM IN SUAM morlatur quara in suam tulelam ve- 

TUTELAM VENERIT, TUNC SEI- ucrit (Id cst pubcs faclus slt), tunc Seius 

US HERES ESTO. (§ 180.) Quo hcrcs eslo. quo casu siquidem non exlicasu 

si quidem non exlkeril heres fliius, lerit keres filius, tunc subslitusubstìlulus 

patri fil heres: si vero heres ex- tus patri fit heres; si vere extilerk 

filius el ante pubertatem deces- titeril heres filius et ante pubertatem deseril, 

ipsi filio fit keres subslilulus. cesserit, ipsi flko fit keres substitutus. 

1) cf ir. 2. pr, D, de Yuig, subst, Nam iiiorihus^ [al. a maioribus] inslitulura esl, 

ul, cum eius aelalis sunt in qua ipsi sibi testaraenlum 

facere non possunt, parentes eis faciant. 

2) est e, 9. 0. de impub, subst, (§ 1.) Qua ratiouc excltati etiam constitutienem^ 

in nostro pesuimus codice, qua prospeclura esl, 

ut si mente caplos habeant flkos vel nepotes vel 

pronepotes cuiuscumque sexus vel gradus, liceat 

eis, etsi puberes sint, ad exemplum pupikaris 

substilutionis certas personas substiluere. sin 

aulem resipuerinl, eandem subslilulionem infirmari, 

el hoc ad exeraplura pupikaris substilutionis 

quae, postquam pupikus adoleveril, infirniatur. 

(§ 2.) Igilur in pupillari subslkutione 

secundum praefalum raodura ordinata duo quoquaraobrera 

duo guodaraniedo sunt daramode sunt leslamenta, alterum 

leslamenla: aliud patris, aliud fiki, patris, alterum filii, lamguara si ipse 

tamquam si ipse fliius sibi hei'edem fliius sibi heredem instituissel; aut 

instiluissel; aul certe unum esl lesta- certe unum esl testaraenlura duarum 

mentum duarum heredilalura.^' causaruin, id est duarum herecktaluni. 

a) de impuberum subst ot Ulp, XXIII. 7- 9. fr. 1. § 1. D. de vulg. et pup. 

subst. (28. 6.) Ciò. de invent. II. 42. § 122.. si mihi filius genitus unus pluresve, 

is mihi heres esto. Si filius ante moritur quam in tutelam sitavi venent, tumiln — 

secundus heres esto De causa IVI. Curii vid. Cic, de Or, I, 39, 57, 11, 6, 32. Brut 

39. 52. 73. p. Caco. 18. Top. 10, Quintk. Inst. VII. 6. 9. 

b) ct fr. 2. § 4. fr. 20. D. h. t (28. 6.)

120 GAI II. § 181 — 183. IUST. IL 16. § 3. 4. 

§ 181. Ceterum ne post obitura parentis periculo 

insidiarum subiectus videatur pupillus, in 

usu est vulgarem quidem substitulienem palara 

facere, id est ee lece quo pupillura keredera instiluimus: 

nam vulgaris subslitutie ila vocat ad 

hereditalera substiluLura, si omnine pupillus keres 

nen exliterit; quod accidit cum vivo parente 

moritur, que casu nullum subsliluti maleflcium 

suspicari possumus, cum scilicet vivo testatore 

omnia quae in testamento scripta siut igne- 

renlur. ikara autera substilulionera per debet; 

quara, etiarasi heres exliterit pupillus 

el intra pubertatem decesserit, subslilutura 

vecaraiis, separatim in inferioribus 

tabulis scribimus,""' easque 

tabulas preprie line propriaque cera 

consignaraus; et in prieribus tabulis 

caveraus, ne inferieres tabulae vivo 

flko el adirne inpubere aperianlur. 

Sed lenge /utius esl utrumque genus sub 

stitutionis [separalira] in inferioribus tabulis 

§ 3. Sin aulem quis ita 

forraidelosus sii, ut liraerel, 

ne fliius eius pupillus 

adkuc, ex eo quod palam 

suhslilulnm accepit, post 

obitura eius periculo insidiarum 

subiiceretur: vulgarem 

quidera substilulionera 

palara facere el in 

primis leslamenti partibus 

illam aulem substilulionera 

per quara, etsi heres exliterit pupillus 

et intra pubertalera decesserit, 

substitutus vocatur, separalira in inferioribus 

partibus scribere, earaque 

parlem proprio lino pi'opriaque cera 

consignare, el in priore parte leslamenti 

caverò, ne inferieres tabulae vivo 

filio et adhuc irapubere aperianlur. 

illud palara est non ideo rainus 

valere subslilutioneni impuberis 

flki, quod in isdem tabulis scripta 

sii quibus sibi quisque heredera 

inslituisset, quamvis hoc 

consignari, guod si ila [censignalae vel]* 

separatae fuerinl substitutienes, ul diximus, 

ex priore potest inlellegi in altera 

[alter] quoque idem esse substitutus. pupillo periculesum sit 

§ 182. Non selum aulem heredibus § 4. Non solum autem heredibus 

inslitutis inpuberibus liberis ila sub- institutis irapuberibus liberis ita substiluere 

possMinus, ul si ante pu- stituere parentes possuut, ut et si heredes 

bertalem morlui fuerint, sii is he- eis exlilerint et ante pubertatem raorlui 

res quem nos voluerimus, sed fuerint, sit eis keres is quem ipsi volueetiam 

exheredatis. ilaque eo rint, sed eliara exheredatis. itaque ee 

casu .si quid pupike ex heredilalibus casu si quid pupillo ex heredilalibus 

legalisve aut denalionibus propinque legalisve aul donationibus propinquo 

rum adquisilum fuerit, id omne ad rum alque amicorura acquisilura fuerit, 

subslitutum pertinet (§ 183.) Quae- id orane ad subslitutum jiertincat. Quaecumque 

diximus de substitulione incuraque dixiraus de subsliluliene irapuberura 

liberorum, vel heredum inpuberura kbcrerura vel heredura instilutorura 

vel exheredalorum, eadera stitulorura vel exheredalerura, eadem 

eliam de peslumis intellegemus eliam de postumis inlekegimus. 

1) fr. 1, § 3, tr, 2, 

D, h, t. 

§ 5.' Liberis aulem suis testamentum facere 

nerao potest, nisi el sibi faciat: nam pupillare 

teslamentura pars et sequela est paterni testamenti, 

adeo ul si patris testamentum non valeat, 

2) of. fr, 2, § 7, fr, 37. D, li, t. ne filii quidem valebil. (§ 6.'"^) Vel singulis autem 

liberis, vel qui eerum nevissimus impubes 

*) delenda censet Mommsen. 

a) ct Ulpianus fr. 8. D. testam. quemadm. aperiantur. (29. 3.).

GAI II. § 184—187. IU8T. II. 16. § 7 — 9. 14. pr. 121 

1) fr. 3. 8—10. pr. D, h, t. 

2) fr, 2, pr, 14. 43, § 1, D. h. t. 

§ 184. Extraneo vero heredi inslilulo 

ila substiluere non possumus, ut 

si heres exliterit et intra aliquod tempus 

decesserit, akus ei heres sit: sed 

hoc selum nobis permissum est, ut 

eum per fldeicommissum obligemus, ut 

keredilalem nostrani vel totam vel prò 

parte restitual; quod ius quale sit, suo 

loco Irademus [§ 246 s^. 277.]. 

§ 185. Sicut autera liberi 

homines, ita et servi, tam 

nostri quam akeni, heredes 

scribi possimi. (§ 186.) 

Sed noster servus simul et 

liber et heres esse iuberi 

debet, id est hoc modo: 

STICHUS SERVUS MEUS LIBEE 

HEEESQUE ESTO, VOl HBEES 

LIBBEQUE ESTO. (§ 187.) 

Nam si sine libertale heres 

institutus sit, etiam si 

postea manumisssus fuerit 

a domino, heres esse non 

potest, quia inslitutie in 

persona eius non censlitit; 

ideoque kcet akenatus sit, 

non polest iussu doraini 

nevi cernere hereditatem. 

1) est e. 5. 0. de servis nec, hered. 

2) of. Inst. I. 6. § 2. 

fr. 48. § 2. D. de hered, instit. 

morietur, substilui potest singulis quidem, si 

neminem eorum intestato decedere vóluerit; novissime, 

si ius legilimarum ìieredìtalum inlegrum 

inler eos custodiri vekt (§ 7.^) Siibstiluitur 

autem impuberi aut nominatim, veluti Titius; 

aut generakter, quisquis mihi heres erit: 

quibus verbis vocantur ex substitulione, impiibere 

flko mortuo, qui et scripti sunt heredes et 

exliterunt, et prò qua parte heredes facti sunt. 

(§ 8.^) Masculo igitur usque ad quatuordecim annos 

substilui potesi, feminae usque ad duodecim 

annos. et si hoc tempus excesserit, siibslitutio 

evanescit 

a) of. Ulp. tit. XXII. Paul. S. R. III. 4". 

§ 9. Extraneo vero vel filio puberi 

heredi instituto ita subslituere nemo 

potest, ul si heres exliterit el intra 

aliquod tempus decesserit, akus ei sit 

heres. sed hoc solum permissum esl, 

ut eum per fldeicomraissum lestator 

obHget aki hereditatem eius vel totam 

vel prò parte restituere; quod 

ius quale sit, suo loco trademus. 

Tit. XIV. DE HEEBDIBUS INSTITUBNDIS." 

Heredes instiluere permissum esl tam liberos 

homines cjuara servos, et lam proprios quam alienos. 

Proprios aulem olim quidem secundura plurium 

sententias non aliler quam cum liberiate 

recte instiluere licebal. hodie vero etiam sine 

liberiate ex nostra censlilulione^ heredes eos 

inslituere permissum est. quod nen per innovalionem 

induximus, sed quoniam et aequius 

erat, et Atikcino placuisse Paulus suis libris, 

quos tam ad Masurium Sabinum quam ad Plautium 

scripsit, refert Proprius aulem servus 

eliam is intekegitur in quo nudam proprietalem 

teslaler habet, alio usurafructum habenle. est 

autem casus in quo nec cura liberiate utikter 

servus a domina keres instiluitur, ot constitutiene^ 

divorum Severi el Antonini cavetur, cuius 

verba haec sunl: servum adulterio oiaculalum 

nen iure testamento manumissum 

ante sententiam ab ea muliere videri, 

quae rea fuerat eiusdem crirainis postulata, 

rationis est; qoare sequilur, ut iu 

eundem a domina collats inslitatio nut

122 GAI IL § 188—190. IUST. IL 14. § 1 — 5. 

lius momenli habealur. Alienus servus etiam 

is intellegitur in quo usurafruclura teslaler habet 

§ 188. Cum libertale vero keres § 1. Servus aulem a domino sue heinslitulus, 

si quidem in eadera causa res inslitulus, si quidera in eadem causa 

duraveril, fit ex leslamente liber et manseril, fit ex teslaraenlo liber heinde 

necessarius heres: si vero ab resque necessarius. si vero a vivo 

ipso testatore manurais- testatore manumissus fueril, sue arbiti-ie adire 

sus fueril, suo arbitrio 

hereditatem adire potest. 

quodsi akenatus sit, iussu 

novi doraini adire hereditatem 

debet, qua ratione 

per eum dominus fit 

heres: nara ipse neque 

heres neque liber esse pot 

hereditatem pelosi, quia nen fit necessarius, cum 

utrumque ex doraini testamento nen consequilur. 

quodsi akenatus fueril, iussu nevi domini adire 

heredilalem debet, el ea raliene per eum dominus 

fit heres: nam ipse akenatus neque liber 

ne(|ue heres esse potest, etiamsi cura liberiate 

heres institutus fueril: destitisse etenim a li 

bertalis datione videlur dominus qui eum alieest 

(§ 189.) Alienus quoque servus navit. Alienus quoque servus heres 

heres institutus, si in eadem causa inslilulus, si in eadem causa duraverit, 

duraverit, iussu domini hereditalera iusso domini adire keredilalem debet 

adire debet; si vero akenatus ab eo si vero akenatus fueril, aut vivo testa 

fueril, aut vivo testatore aut post tore aul post mortera eius antequam 

raorlem eius antequam cernat, de adeal, debet iussu novi doraini adire. 

bet iussu nevi doraini cernere, si at si manumissus est vivo testatore, vel 

vere raanumissus est, suo arbitrio merlue antequam adeal, suo arbitrio 

adire hereditatem potest. (§ 190.) Si adire hereditatem potest. 

autem servus alienus heres institutus est vulgari 

cretione data, ita intellegitur dies cretionis cedere, 

si ipse servus scierit se heredera inslitulura esse, 

nec ullura irapedimenlum .sii, quominus certiorera 

dominum faceret, ut illius iussu cernere possit 

1) e Gai fr, 31 D, de hered, instit. § 2.' Servus alienus post doraini mortem recte 

keres instiluitur, quia el cura heredilariis servis 

est testamenti factio: nondum enira adita hereditas 

personae vicem suslinel, non heredis futuri, 

sed defuncti, cum et eius qui in utero est servus 

2) of Ir, 64, 67. D. de acciuir, hered. recle keres instituilur. (§ 3.^) Servus plurium 

cum quibus testamenti faciio esl ab extraneo iu- 

3) of fr, 13, § 1 fr. ,50, § ì 

ber. inst. 

slitutus heres, unicuique dorainerura cuius iussu 

adierit prò porliene dorainii acquirit hereditatem. 

§ 4. Et unura hominem, el plures in infinilum 

quo^ quis velit, heredes facere licei. (§ 5.') Hereditas 

plerumgue dividitur in duedecira uncias, 

guae assis appellatione continetur. habent autem 

et hae partes prepria neniiua ab uncia usgue ad 

assera, ut pula haec: \uncicf], sexlans, guadrans, 

triens, guincunx, serais, septunx, bes, dedrans, 

dextans, deunx, as. Non aulera utigue duodecim 

uncias esse oportet nam lei unciae assem efficiunt 

quel lestator volueril el si unum tantum

GAI II. IUST. L 14. 3 — 11. 123 

1) cf. fr. 7. D, de R, I, 

2) cf, fr. 9, 

red. inst. 

12. fr. 14, D. de he- 

3) cf. fr. 18—20, 87, D. eod. 

4)cf. fr, 13, -7. D. de hered, inst. 

5) cf, fr, 17, § 5. D. eod. 

cf. fr. 23. pr. 

7) cf. Gai ni. 98. 

cf, fr, 1. 14.16, D, de condio, inst. 

cf. fr. 5. 17. D. de condic, rnst. 

quis ex semisse verbi gratia heredem scripserit, 

totus as in semisse erit: negue enira idem ex 

parte testalus el ex parte intestatus decedere potest,^ 

nisi sit railes, cuius sola voluntas in testando 

spectalur. el e contrario polest guis in quantascmnque 

volueril plurimas uncias suara heredilalem 

dividere. (§ 6.^) Si plures instiluanlur, 

ita demum parlium dislribiitio necessaria cst, si 

nekt teslaler eos aequis ex partibus heredes 

esse: salis enim constai, nulks partibus nomina 

Iis, aequis ex partibus eos heredes esse. Partibus 

autem in quorundara personis expressis, si 

quis alius sine parte nominatus erit'', si quidera 

aliqua pars assi deerit, ex ea parte keres fit; 

el si plures sine parte scripti sunt, omnes in 

eandem partem cencurrent si vero totus as complelus 

sii, [ii qui ìiominatim expressas partes 

habent] in partem diraidiara vocawtur, et ille vel 

illi omnes in alterara dimidiam. nec interest, primus, 

an medius, an nevissimus sine parte scriptus 

sii: ea enira pars data intellegitur quae vacai. 

(§ 7.*) Videamus, si pars aliqua vacci, nec 

lamen quisquam sine parte heres inslilulus sii, 

quid iuris sii? voluti si tres ex quarlis partibus 

heredes scripti sunl. el constai vacanlem parlem 

singulis tacile prò kereditaria parte accedere, et 

perinde kaberi ac si ex tertiis partibus heredes 

scripti essent; el ex diverso si plures in portionibus 

sint, tacite singulis decrescere, ut si verbi 

gratia quatuor ex tertiis partibus heredes scripti 

sint, perinde habeantur ac si unusquisque ex 

quarta parta scriptus fuisset (§ 8.'^) El si plures 

unciae quam duodecim distribulae sunt, is qui 

sine parte institutus est quod dipendio deesl 

habebit; idemque erit, si dupondius expletus sii. 

quae eranes partes ad assem postea revecanlur, 

quamvis sint plurium unciarura. 

§ 9." Heres et pure el sub condicione institui 

potest. Ex certe tempore aul ad certum terapus 

non potest, veluti post quinquenniura quam 

moriar, vel ex calendis illis, aul usque ad 

calendas illas heres oste: dieingue adiectuin 

prò supervacuo haheri placet, el pei'inde esse ac 

si pure heres institutus esset. (§ 10.') Iinpessibiks 

condicio in institutionibus el legatis, nec 

nen in fideicoraraissis el kberlalibus, prò non 

scriplo habetur. (§ 11.®) Si plures condicìenes 

institutioni adscriplae sunt, si guidem con-

124 GAI II. § 191 — 193. IUST. IL 20. § 1. 

iunctiui, ul pula si illud et illud factum fueril, 

omnibus parendum est: si separatim, veluti 

si illud aul illud factum erit, cuikbet oblemperare 

salis est 

§ 12. Hi guos nuraguam teslaler vidit hei'edes 

institui possunt voluti si fralris filios peregrinatos, 

ignorans gui essent, heredes inslitueril: 

ignoranlia enim teslantis inutilem institutionem 

nen facit. 

Tit. XX. DE LEGATIS.'' 

§ 191. Post haec videamus de le- Posi haec videamus de legalis. 

galis. Quae pars iuris extra preposi- Quae pars iuris extra proposilam quilam 

quidera maleriam videtui-; nani dem raateriara videtur [et n,:i,§i,]; nam 

loquimur de his iuris figuris quibus loquimur de his iuris figuris quibus 

per universilatem res nobis iidquirun- per uniservitalera res nobis adquirunlur. 

sed cura eranimedo de leslamen- lur. sed cum omnino de testamentis 

deque heredibus qui lestaraento Iis deque heredibus qui testamento 

iuslkuunlur loculi sumus, non sine instiluunlur loculi sumus, non sine 

causa sequenti loco poterit haec iuris causa sequenti loco potest haec 

materia tractari. iuris materia tractari. 

1) of, ir, 36, D. de legatis n. § L "^ Lcgalum llaquc esl donatio quaedam a 

defunclo relicla [ab herede fjraestandct]. 

§ 192. Legatorum itaque genera sunt quatluor:'' 

aul enim per vindicationem legamus, aut 

per daranalionera, aul sinendi raode, aul per 

praeceptionem. 

§ 193. Per vindicationera hoc modo legamus: 

TITIO verbi gralia HOMNEM STICHUM DO LEGO. 

sed et si alterMiruw verbum positura sii, velut: 

DO aul LEGO, aeque per vindicationera legatura 

est. itera, ul magis visum est, si ila legatum 

fuerit: SOMITO, vel ila: SIBI HABETO, vel ita: CA 

PITO, aeque per vindicationem legatura est. (§ 194.) 

Ideo «Mtera per vindicationem legatura appellatur, 

quia post adilara hereditalera slalira ex iure Quirilium 

res legalarii fil; el sì eam rem legalarius 

vel ab herede vel ab ake quoeuraque qui cara 

possidet pelai, vindicare debet, id esl intendere 

suam rem ex iure Quiritium esse. (§ 195.) In 

eo solo dissentiunt prudentes, quod Sabinus quidera 

el Cassius, ceterique nostri praeceptores'', 

quod ila legatura sii, statim post aditam hereditalera 

putant fieri legalarii, etiarasi ignerel sibi 

a) ct UI]), tit. XXIV. Paul, S. UT. 6. 

b) de quatuor generibus legatorum vid, Ulp, XXIV, t —14. § 2. I. h. t infra. 

e) ct lulian, fr, 81. § 6. fr. 86. § 2. D. de legatis I. (30.)

GAI II. § 196—199. IUST. IL 20. 125 

legatura esse [dimissum], sed postea quara scierit 

et repudiaverit legatura, perinde esse alque si 

legatura non essel: Nerva vere et Proculus ceterique 

illius seholae auctores'' nen aliler putant 

rem legalarii fieri, quam si volueril cara ad se 

pertinere. Sed hodie ex divi Pii Antonini conslilutiene 

hoc magis iure uli videmur quod Precule 

placuit. nam cum legalus fuisset Latinus 

per vindicationera coloniae: deliherenl, inquit, 

decurienes an ad se velini pertinere, proinde 

ac si uni legalus esset (§ 196.) Eae 

aulem solae res per vindicalionem leganlur recte 

quae ex iure Quiritium ipsius teslatoris sunt. 

sed eas quidem res quae pendere, numero, mensura 

Constant, placuit sufficere si raortis terapere 

sinl ex iure Quiritium lestateris, veluti vinura, 

oleum, frumentum, pecuniam numeratara. ceteras 

res vero placuit utroque tempore leslaloris 

ex iure Quirilium esse debere, id esl et guo faceret 

teslaraenlum el guo mererelur: alioguin 

inulke est legatura. (§ 197.) Sed sane hoc ita est 

iure civki. Postea vere auctore Nerone Caesare 

senalusconsultum factum est, gue caulura est, ul 

si eam rera quisque legaverit guae eius nuraquara 

fueril, perinde utke sit legatura, alque si 

epluno iure rekclum esset.'' oplmiura autera ius 

esl per daranalionera legatura; quo genere eliara 

aliena res legari potest, sicut inferius apparebit 

(§ 198.) Sed si quis rem suam legaverit, deinde 

post leslamentum factum cara akenaverit, plerique 

putant non selura iure civik inutile esse legatura, 

sed nec ex senalusconsulto cenfirraari. 

quod ideo dicium esl, quia etsi per damnalionem 

akquis rem suara legaverk earaque postea akenaverit, 

plerique putant, kcel ipse iure dehealur 

legatura, taraen legatarium pelentera posse per 

exceplionem dok raak repelk quasi contra volunlalem 

defuncti pelai. (§ 199.) Ikud conslal,'= si 

duobus pluribusve per vindicationem eadem res 

legata sit, sive cenkinctim sive disiunclira, el 

eranes veniant ad legatura, partes ad singulos pertinere, 

el deficienlis portionem collegatario adcrescere. 

coniunctim autem ila legalur: TITIO ET 

a) cf Nerat, fr. 64. D. de furtis (47. 2.) et Ulp. fr. 44. § 1. D. de legat I. (30.) 

Paul. S. R. III. 6. § 7. Gai IL 200. 

b) cf Ulp. XXIV. Ila. „ ^ 

e) ct Epit. IL 5. § 1. 4. 5. (ad § 205. infra.) Ulp. XXtV. 12. fr. 1. § 3. D. 

de usufr. acereso. (7. 2.) fr. 30. D. de condio. (35. 1.)

126 GAI n. § 200 — 205. IUST. IL 20. 

SEio HOMINEM STICHUM DO LEGO; dislunctim ila: 

LUCIO TITIO HOMINEM STICHUM DO LEGO. SEIO 

EUNDEM HOMINEM DO LEGO. (§ 200.) Ikud quacrìtur, 

quod sub condicione per vindicationera legatura 

est, pendente condicione cuius esset." Nostri 

praeceptores keredis esse putant exemplo 

stalukberi,'' id est eius servi qui teslaraenlo sub 

aliqua condicione liber esse iussus esl, guera 

constai interea heredis servum esse, sed diversae 

seholae auctores putant nukius interim eam 

rera esse; guod multo magis dicunt de ee guod 

[sine condicione] pure legatura est, anteguara legatarius 

af&nittal legatum. 

§ 201. Per daranalionera koc modo legamus:" 

HERES arEUS STICHUM SERVUM MEUM DARE DA- 

MNAS ESTO. sed el si DATO scriptura fueril, per 

daranalionera legatura esl. (§ 202.) 'Eoque genere 

legali etiam akena res legari pelosi,'' ila ut keres 

rem redimere el praestare aut aeslimalienem eius 

dare debeat (§ 203.) Ea guogue res guae in rerum 

natura nen est," si modo futura est, per 

daranalionera legari polest, velut fructus gui in 

iUo fundo nati erunt, aul quod ex ika ancilla 

natum erit (§ 204.) Quod aulera ita legatura est, 

post adilara keredilalem, etiarasi pure legatura 

est, non ul per vindicationera legatum continuo 

legatario adquirilur, sed nihilorainus heredis esl. 

el idee legalarius in personam agore debet, id 

esl intendere heredera sibi dare oportere: el tura 

heres rem, si mancipi sii, mancipio dare aut in 

iure cedere possessieneraque Iradere debet; si 

nec mancipi sii, sufficit si tradiderit. nam si mancipi 

rera tantum tradiderit [n, «•], nec mancipaverit, 

usucapione; pieno iure fit legalarii: coinpletur 

aulem usucapio, sicut alio quoque lece dixiraus, 

mebiliuni quidera rerura anno, earum vere 

quae sole lenenlur, biennio. (§ 205.) Esl el 

illa differentia huius el per vindicationem legali: 

quod si eadera res duobus pluribusve per damnationera 

legala sii, si quidera coniunctim, piane 

singulis partes debenlur sicut in ike quod per 

vindicationem legatum est; si vero disiunclira, sin- 

a) ot Gai fr. 29, § 1. D. qui et a quibus manum. (40. 9.) 

b) ot Ulp. II. 1—3. 

0) exempla damnationis in Dig. vid. fr. 82. § 5. fr. 84. § 1. fr. 104-106. fr. 

122. § 1. de legatis I. (30.) fr. 3, 44, § 1, 51. pr. de legat II. (31) fr. 34. § 1. 95. 

de legai. 111. (.32.) 

d) ot Inst h. t § 4. e) Inst h. t § 7.

GAI IL § 206 — 211. IUST. IL 20. 127 

gulis solidum debetur; ila fil, ul sckicel keres 

alteri rem, alteri aeslimalienem eius praestare 

debeat et in coniunclis deficienlis pertie nen ad 

cekegalarium perlinel, sed in heredilate remanet" 

§ 206. Quod aulem diximus deficienlis portionem 

//; per damnalionem quidem legale in hereditate 

retiner/, in per vintkcalionera vere collegatario 

accrescere, admonendi suraus ante legera 

Papiara hoc iure civili ila fuisse:'' pesi legem 

vero Papiara deficienlis perlio caduca fil el ad 

eos pertinet qui in eo lestamenle kberos habent. 

(§ 207.) Et quamvis prima causa sit in caducis 

vindicandis heredura liberos habentium, deinde, si 

heredes liberos non habeant, legatarierum liberos 

habentium, lamen ipsa lege Papia significatur, ul 

cokegalarius coniunctus, si liberos kabeat, pelior 

sit heredibus, etiamsi liberos habebunl. (§ 208.) 

sed plerisque placuil, quantum ad hoc ius quod 

lege Papia coniunclis conslituitur, nihil interesse 

utrum per vindicalionem an per daranalionera 

legatura sit. 

§ 209. Sinendi modo" ita legamus: HBEES 

MEUS DAMNAS ESTO SINERE LUCIUM TITIUM HOMI 

NEM STICHUM SUMERE SIBIQUB HABERE. (§ 210.) 

Quod genus legali plus quidem kabet quam per 

vindicalionem legatura, rainus aulera quara per 

damnalionem. nam eo mode non solum suam rera 

teslaler utikter legare pelosi, sed eliara heredis 

sui: cum alioquin per vindicationera nisi suara rem 

legare non potest; per damnalionem aulera cuiuslibel 

exlranei rera legare potest. (§ 211.) Sed 

si quidem raortis teslatoris tempore res ipsius 

leslaloris sii vel heredis, piane utile legatum esl, 

etiamsi leslaraenli faciendi tempore neutrius fueril. 

a) Epit. IL 5. § 4. 5. haec exhibet: Est et inter legedum vindicationis ei 

damnationis ista similitudo, quod p)er legatum vindicationis ei damncdionis, sive coniunctim, 

id est duobus aui pluribus una res in legato dimissa fuerit omnibus, m 

utroque legato simul ab omnibus praesumaiur. (§. 5.) Inter legatum. vindicationis et 

damnationis illa differentia esl, ui si disiunclim, id est singulis cquaccumque res 

relieta fuerit, singulis integra dcbeatur, id est ui unus ipsam rem acciptat, alti aes 

maiionem rei ipsius in pi-etio ab lierede acciqnant. ct Gai IL 199. Ulp, XXIV. 13. 

fr 84 § 8. D. de legat. I. (30.) fr. 7 D. de legat II. (31.) fr. 82. § 5. de legat. L 

fr. 13. § 1. de legat II. Ius novissimum est m Iust e. 1. § 11. C. de oaduois foli. 

(6. 51.) cok. § 8. L h. t. 

b) de iure oaduoorum vid. Gai U. 287. Ulp. XXIV. 12. 13. (I, 21.) Paulus 

fr. 89. D. de legatis III. (32); quod totum ius sublatum est lustiniani o. 1. C. de 

caducis tollendis. T. , , r UT ,on ^ i- => i^ i 

e) exempla vid. fr. 30. § 1. 92. § 1. D. de legai. IH. (32.) fr. 2. D. de 

annuis leg. (33. 1.)

128 GAI n. § 212 — 218. IUST. IL 20. 

(§ 212.) Quodsi post mortera teslatoris ea res 

heredis esse coeperit, quaeritur an utile sit legatura, 

el plerique putant inutile esse: quid erge 

esl? licei aliquis eam rem legaverit quae neque 

eius uraquam fueril, neque postea keredis eius 

umquara esse coeperit, ex senaluscensullo Neroniano 

preinde videtur ac si per daranalionera rekcla 

essel. (§ 213.) Sicut autera per daranationem 

legata res nen slalira post aditam hereditatem 

legatarii efficitur, sed manel heredis eo usque, 

donec is [heres] tradendo vel mancipando vel in 

iure cedendo legalarii eam fecerit; ita et in sinendi 

mede legato iuris esl: el idee huius quoque 

legati nomine in personam actio esl QUIDQUID 

HEEEDBM EX TESTAMENTO DARE PACEBE OPOETET. 

(§ 214.) Sunt taraen qui putant ex hoc legato 

non videri ebkgatura heredem, ut mancipet aut 

in iure cedat aul tradal, sed sufficere, ut legatarium 

rem sumere patiatur; quia nihil ultra ei 

lestator iraperavil, guara ul sinal, id est patiatur 

legatarium rem sibi habere. (§ 215.) IVIaior illa 

dissensio in lioc legalo iutervenit, si eandem rem 

duobus pluribusve disiunclira legasti." guidam 

putant ulrisgue sokdani deberi, [sicut per vindicalionem]:* 

nonnulli occupanlis esse mekerem 

condicionem aestiraanl, guia cura in eo genere 

legati daranelur keres palienliain praestare, ut 

legatarius rem habeat, seguitur, ul si priori palienliara 

praeslilerit, el is rem sunipseril, securus 

sii adversus eura gui postea legatura petierit, 

guia negue habet rera, ul patiatur cara ab eo 

surai, necpie dolo malo fecit guerainus cara rem 

haberet 

§ 216. Per praeceptionem'^ hoc modo legamus: 

LUCIU.S TITIUS HOMINEM STICHUM PBAECIPITO. 

(§ 217.) Sed nostri guidera praeceptores nulli aki 

eo modo legari posse putant, nisi ei gui akgua 

ex parte keres scriptus esset: praecipere enira 

esse praecipuura sumere; quod tantum in eius 

personam procedit qui aliqua ex parte keres institutus 

est, quod is extra portionem keredilatis 

praecipuum legatura habilurus sii. (§ 218.) Ideoque 

si extraneo legatura fuerit, inulke est lega- 

*) quasi glossema delendum censet Polenaar. 

a) ct fr. D. 14. D. usu leg. (33. 2.). 

b) praeoeptionis exempla in Digestis sunt l'r. 107. pr. 126. 96. § 3. de legat 

1. (.30.) fr, 77. § 19. 88. pr. § 1. 2. de legat IL (31.) fr. 34. § 1. 3. 38, § 8, 92. 

pr. de legai, HI, (32,) fr. 27. § 3. de instrum. leg. (33. 7.)

GAI II. § 219 — 222. IUST. IL 20. 129 

tum, adeo ul Sabinus existimaverit ne quidem ex 

senalusconsulto Neroniane posse convalescere: 

nara ee, inquit, senatnseonsulte ea tintura coiifirmanlur 

quae verborum vitio iure civik non valenl, 

non quae propter ipsam personam legatark 

non deherentiir. sed luliane e^* Sexle placuil 

eliam koc casu ex senaluscensullo confirmari legatura; 

nara ex verbis etiam hoc casu accidere, 

ut iure civik inulke sii legatum, mde manifestum 

esse, quod eidem akis verbis recle legatur, vekili 

per vindicationera, per daranalionera, vel sinendi 

modo**: tunc autera vitio personae legatura non 

valere, cum ei legatum sit cui nuko modo legari 

possit, velut peregrino cum quo leslamenti facile 

non sit, quo piane casu senaluscensullo locus non 

esl. (§ 219.) Ilem nostri praeceptores quod ita 

legatura esl nuka alia ratione putant posse consequi 

eum cui ita fuerit legatura, quam iudicio 

famikae erciscuudae quod inler heredes de heredilate 

erciscunda, id est dividunda accipi solet: 

officio enim iudicis id contineri, ut ei quod per 

praeceptionem legatum esl adiudicelur. (§ 220.) 

Unde inlekegimus nihk aliud secundum noslrorum 

praeceplorum opinienem per praeceptionem 

legari posse, nisi quod teslatoris sii: nulla enim 

alia res guam kereditaria deducitur in koc indicium, 

itague si non suam rem eo raode teslaler 

legaverit, iure guidera civili inutile erit legatum; 

sed ex senalusconsulto t§ i97] cenflrmabilur. akquo 

taraen casu eliara alienam rem qoer praeceptionem 

legari posse fatentur: veluti si quis eam rera 

legaverit quara creditori fiduciae causa mancipio 

dederit; nam officio iudicis cekeredes cegi posse 

exislimanl soluta pecunia luere*** eam rem, ul 

possit praecipere is cui ita legatum sii." (§ 221.) 

Sed diversae sckelae auctores putant etiara extraneo 

per praeceptionem legari posse proinde ac 

si ita scribalur: TITIUS HOMINEM STICHUM CAPITO, 

supervacuo adiecla PRAB syllaba; ideoque per vindicalionem 

ea;« rem legatam videri. quae sententia 

dicitur divi Hadriani censlilulione confirmata 

esse. (§ 222.) Secundum hanc igitur epinionera, 

si ea res ex iure Quiritium defuncti 

fuerit, potest a legatario vindieari, sive is unus 

*) ex Sexto, an et Sexto [Caec, Africano]? an luliano libro VI (Digestorum)? 

**) haeo exempla superflua prò glossematis habent Laohmann et Polenaar, 

***) God. solvere. Laohmann et edd. luere. 

a) cf. Gai fr. 26. 28. D. fam. ercisc. (IO. 2.) et supra IL 60. 

GNEIST JKSTITUTIONES. 9

130 GAI II. § 223. IUST. IL 20. § 2. 3. 

ex heredibus sit sive exlraneus: quod si in bonis 

tantum teslatoris fueril, extraneo quidera ex senaluscensullo 

utile erit legatura, heredi vero 

familiae kerciscundae iudicis officio praeslabilur. 

quod si nuko iure fuerit teslatoris, tara keredi 

quara extraneo ex senalusconsulto utke erit. 

(§ 223,) Sive tamen keredibus, secundum nostrorum 

opinionera, sive eliara exlraneis, secundum 

illorum opinionera, duobus pluribusve eadera res 

coniunclira aul disiunclira legala fuerit, singuk 

partes habere debenl.^ 

1) of. Gai § 191-223 supra, § 2.' Sed olim quldem crani legatorum genera 

quatuor: per vindicationera, per damnalionem, 

sinendi modo, per praeceplionem; el certa quaedam 

verba cuique generi legatorum assignata 

2) Constant, e 21, G, do legatis. 

erant per quae singula genera legatorum significabantur. 

sed ex constilulionihus^ divorum Principum 

sollcranilas huiusmodi verborum penilus 

3) est e. 1, C, Commun, de legat. suhlala est. nostra autem constitutio^ cjuam cum 

magna fecimus lucubratione, defuncterum voluiitales 

valìdieres esse cupientes, el nen verbis, 

sed volunlatibus eorum faventes, dispesuit, ut 

omnibus legalis una sit natura, et quibuscumque 

verbis aliquid derekclum sit, liceat legatarus id 

persequi, non selum per actienes personales, sed 

eliam per in rem et per hypethecariam: cuius 

constitulionis perpensura modum ex ipsius tenore 

perfectissime aecipere possibke est. (§ 3.) Sed 

nen usque ad eam censtitulionem slandum esse 

existiraavimus. cum enim anliquitatem invenimus 

legala quidem stride concludentem, fideicommissis 

autem quae ex voluntate magis descendebanl 

defunctorum pinguierera naturam indulgentem: 

4) e, 2, 0, Commun, de legat. necessarium esse duximus* omnia legata fideicommissis 

exaequare, ut nulla sit inter ea dilferenlia, 

sed quod deesl legatis, hoc repleatur ex natura 

fideicemmisserum, et si quid amplius est in legatis, 

per kec crescal fideicemraissi natura, sed ne 

in primis legura cunabuks, permixte de his exponendo, 

sludiosis adolescentibus quandam introducaraus 

difflcullalem, operae prelium esse duximus 

interim separatim prius de legalis, el postea 

de fideicoraraissis tractare, ul natura utriusque 

5) of fr. 1. D. de leg.atis l. 

iuris cognita facke possint perraixlienera eorum ^ 

eruditi sublUioribus auribus aecipere. 

a) Epit IL 5. § 7. -— si aut coniunctim, id est multis, aut disiunctim singtdis 

relinquaiur, om,nibus una res tantum equae novtinata est debetur: non 'imi res ei 

aia aestimatis, sicut in legato damnationis est constitutum.

GAI II. IUST. IL 20. § 4—8. 131 

1) cf. Gai n. 202. § 4. •' Non selum autem leslaloris vel heredis 

res, sed el akena legari potest: ila ut heres cogatur 

redimere eam el praestare, vel si non potest 

redimere, aestimationera eius dare, sed si 

2) cf. fr. 39, § 10.40. D. de leg. I, talis Tcs sil culus non est coramercium ^ [vel equae 

adipici non potest], nec aeslimalie eius debetur, 

sicut si campum Martium, vel baskicas, vei terapia, 

vel quae piibkco usui destinata sunl legaverit: 

nara nullius moraenli legatura esl. Quod autem 

dixiraus alienam rem posse legari, ila intellegen- 

3) cf. fr. 67. §8. D. de leg. II. dum cst,^ SÌ dcfunclus sclcbat alienam rera esse, 

non el si ignorabal: fersilan enira, si scisset 

alienara, nen legasset el ila divus Pius rescripsit, 

4) e Marc, fr, 21. D. de probat. ef* VCrluS CSt ipSUm qui agli, id CSt Icgatarium, 

probare oportere scisse alienara 

rera legare defunclum, non heredem 

prebare oportere ignorasse alienam; quia 

semper uecessitas probandi incumbil illi 

5) of. fr. 57, D. de legat. I. qui agii. (§ 5.^) Sed ct sl rcni obkgatam creditori 

akc|uis legaverit, necesse habet heres luere. 

el kec quoque casu idem placet quod in re 

aliena, ut ita deraura lucro necesse kabeal heres, 

si sciebat defunctus rem obkgatam esse: el ila 

divi Severus el Antoninus rescripserunt. si taraen 

defunctus voluit legatariura luere el koc expres- 

6) ofr, 34, § 2,7. fr. 82 pr. § 4 e. gjf „(,„ (jejjgt koros Cam lucre. (§ 6.*^) Si res 

cod. fr. 17. D, de Obi, et Act, ' . . . . . , , . i , • 

akena legata fueril el eius vivo leslalere legalarius 

dominus faclus fueril: si quidem ex eausa eniptienis, 

ex testamento actione prelium consequi pelest; 

si vere ex causa lucrativa, voluti ex donatione 

vel ex alia siraik causa, agere non potest 

nam traditum est duas lucralivas causas in 

eundem hominem el in eandem rera concurrere 

nen posse, hac raliene si ex duobus 

lestaraenlis eadera res eidera dehealur, interest 

ulrum rem an aestimationera ex testamento conseculus 

esl: nara si rem, agere non potest, cpka 

habet eam ex causa lucrativa, si aestimalionem, 

7) e Gai IL 203. agore polcst (§ 7.') Ea quoque res quae iu 

rerum natura nen est, si modo futura est, recte 

legatur, veluti fructus qui in ille fundo nati erunt, 

8) Gai 11.199.205,215,223, et citt, aut quod CX Illa aucilla naluni crii. (§ S.^) Si 

eadem res duobus legala sit, sive coniunctim sive 

disiunclira: si ambo perveniant ad legatum, scindUiir 

inter eos legatum; si alter deficiat, quia aul 

spreveril legatura aul vive testatore decesserit 

aul alio quolibet modo defecerit, totum ad collegatarium 

pertinet. coniunctim aulem legatur, 

9*

132 GAI IL IUST. IL 20. § 9—14. 

veluti si quis dicat: Titìo et Scio keminem 

Stickura do lege; disiunclim ita: Titio keminem 

Stichum de lego. Scio Stichum do 

lego, sed et si expresserit, eundem hominem 

Stichum, aeque disiunclira legatum intellegitur. 

1) ofr. 82, § 2, 3, D, de legat. L (§9.^) SÌ cul fundus alieuus Icgatus fueril, et 

emerit proprietalem detraete usufructu, el ususfruclus 

ad eum pervenerk, et postea ex testamento 

agat: recte eum agere el fundum pelere 

lukanus ait, quia ususfruclus in peliliene servilutis 

lecum obtinet, sed officio iudicis contineri, 

[al. contineiut-], ut deducto usufructu iubeat aesli- 

2) ofr, 41. § 2. D, de le^gat, I. matlonem praestari. (§ 10.^) Sed si rera legalarii 

fr, 1. D. de Eegula Caton, . ' . . ., i . . • j 

quis ei legaverit, mulke legatura esl, quia quod 

proprium esl ipsius, amplius eius fieri non potest; 

el kcel akenaverit eam, nen debetur nec ipsa 

3) cfr. 9. § 4, D, de iur, et f, ign. nec aestimatio eius. (§ 11.^) Si quis rera suam 

quasi alienara legaverit, valet legatura: nam plus 

valel quod in verilate est, quara quod in opinione, 

sed el si legalarn putavit, valere censtat, 

quia exituni voluntas defuncti potest habere. 

4) cfr, 11, § 12. D. de leg. III. (§ 12.*) SÌ rcm suara legaverit teslaler, posleafr, 

15, 18. D, de adim, leg, ^^^^^ ^^^^.^ alìenaverit, Celsus exìslìraat, sì nen adìraendi 

animo vendidil, nìkkominus deberi, idque 

divi Severus el Antoninus rescripserunt. ndem 

5) e. 3. e, de legat, rescrìpseruut^, eum qui post teslamentura factum 

praedia quae legala erant pignori dedil, ademisse 

legatura non videri, et ideo legatariura cum herede 

agere posse, ut praedia a creditore luantur. 

si vere quis partem rei legatae akenaverit, pars 

quae nen est alienata omnimodo dehetur, pars 

autera alienala ka debetur, si nen adiraendì 

0) cfr,3,8, §1.2. D, deiiberat, leg, auimo allenata sii. (§ 13.") Sì quis dcbìleri suo 

kheratìonem legaveril, legatura utke esl; et neque 

ab ipse debitore, neque ab herede eius potest 

heres petere, nec ab alio qui keredis loco esl, 

sed et polest a debitore conveniri ut liberei eura. 

potest antera quis vel ad terapus ìiibere ne heres 

''ftr28.\9^4!.''°§4-"i):de°ieBi P'^'»'- (§ 1^.') Ex Contrarie si debitor creditori 

suo quod debet legaveril, inutile est legatura, sì 

nihk plus est in legale quara in debito, cjuia nihk 

amplius habet per legatum. quodsi in diem vel 

sub condicione debitum ci pure legaverit, utke 

esl legatura propter repraesenlationem. quodsi 

8) fr, 3, ef. fr. 1, § 10, D, ad L 

Baleid. 

vivo leslalere dies venerit aul condicio extilerit, 

Papinìanus scripsit,^ utile esse nikilominus legatum, 

quia semel censlitit quod el verum est: 

non enira placuil sententia exislìraanlium extìn-

GAI II. IUST. IL 20. § 15—20. 133 

dura esse legatura, quia in eam causam pervenit 

1) cfr. 1. D do dote praoi, j, qy^ incìpore Hou potcst (§ 15.^) Sod sì uxori 

§ 30. 1. h. t. infra, ' , ^ , ' . ,^" , / . , 

maritus dotera legaveril, valel legatura, quia ptenìus 

est legatura quam de dote actio. sed si quam 

non acceperk delem legaveril, divi Severus el 

Antoninus rescripserunt, si quidem simpkciler 

legaveril, inutile esse legatum; sì vere certa pecunia, 

vel certum corpus, aul instrumentum dotis 

in praelegande demonstrata sunl, valere legatura. 

2) cfr. 47. §2-6. 35.112, §1, D, (^g ][Q 2) gi j-gs legata sìuc facto hercdls perierìl, 

^^ ^''^' ^' legatario decedit Et sì servus alienus legalus 

sine facto heredis raanuraìssus fueril, non tenetur 

heres. sì vere heredis servus legalus fuerit, et 

ipse eum manumiserit, teneri eum lulianus scripsit, 

nec interest, scierk, an igneraverit a se 

legatura esse, sed et sì aki donaverit servum, el 

is cui donatus est eura raanuraiserit, tenetur heres, 

quamvis igneraverit a se cura legatura esse. 

8) cfr, 1-4, D. de peculio log, (§ 17.^) Sì quìs aucìkas cuui suìs natis legaverit, 

etiamsi ancillae mortuae fuerinl, partus legale 

cedunt. idem esl et si ordìnark servi cura vicariis 

legati fuerint, et kcet raorlui sinl ei'dinarii, 

taraen vìcark legato cedunt Sed si servus cum 

peculio fuerk legalus, mortuo servo vel manumisso 

vel alienale, et pecuki legatum extinguilur. 

idem est sì fundus iustructus vel cum inslruraento 

legalus fueril: nara fundo alienate et in- 

4) cfr, 2L 22, D. de log, L struraentì legatura exlinguìlur. (§ 18."^) Sì grex 

legalus fuerit, pesteaque ad unara overa pervenerit, 

quod superfuerk vindieari polest Grege aulera 

legato, eliam eas eves quae post teslamentura 

factum gregi adnciuntur legale cedere, lulianus 

ait; esse enim gregis unum corpus ex distanlibus 

capìtibus, siculi aedium unura corpus esl ex co- 

5)cf, fr,4i, §i3sqq,D,deieg,L hacrenlibus lapìdibus; (§ 19.-') aedibus denique 

legalis celumnas el marmerà quae post testaraen- 

6) cf fr,6. §4, fr. 8, §7.8. D. dc t^,-,-, factum adlccta sunt legalo cedere. (§ 20.'') 

P"""-^-'^"B- Si peculiura legatura kierit, sine dubio quicquid 

peculio accedit vel decedit vive testatore legatark 

lucre vel damno esl. quodsi post mortem teslatoris 

ante adilara keredkateni servus acguisieril, 

lulianus alt, si quidera ipsi maniimìsse peculiura 

legatura fuerit, omne quod ante aditam hereditatem 

acquisitum esl legatario cedere, quia dies 

huius legali ab adita heredilate cedk; sed sì extraneo 

peculiura legatum fuerit, nen cedere ea legato, 

nisi ex rebus pecukarìbus auclum fuerk peculiura. 

pecukum aulem, nisi legatura fueril, manuraìsse

134 GAI IL IUST. IL 20. § 21—24. 21. § 1. 

non debetur, quamvis, si vivus manumiserit, sufficit, 

sì non adimatur; et ila divi Severus et Antoninus 

rescripserunt kdera rescripserunt peculio 

legalo non videri ìd rekctura, ut pelìlionem habeal 

pecuniae quam in ratìones dominicas ìmpendit 

iidem rescripserunt peculiura videri legatura, cum 

ralionibus reddilis liber esse iussus est, el ex eo 

1) cfr, 4i,pr, 105, S2, §5, deieg,i, rckquas [HI. rcHcqua] inferro. (§21.^) Tara aulem 

cerporales res quara incerporales legari possunt. 

el idee el quod defunclo debetur potest 

akcui legari, ut actienes suas heres legatario 

praestet, nisi exegeril vivus teslaler pecuniam: 

nara hoc casu legatura extinguilur. sed et tale 

2) cfr,49, §4. de leg, II, legatura^ valct: daranas esto heres deraum iikus 

reficere, vel illum aere alieno liberare. (§ 22.') 

8) cfr, 108, § 2, de leg, I, Sì geueralìter servus vel aka res legelur, electio 

legatarii est, nisi aliud testator dixeril. (§ 23.) 

Optìonis legatura, id esl ubi testator ex servis 

suis vel akis rebus optare legatarium lusserai, 

habebat in se condicionem, et ideo nisi ipse legalarius 

vivus oplaverat, ad heredem legatum non 

4) est e. 3. pr, 0, Commun. de leg. trausmlltebat scd CX constìlutìone nostra* el 

hoc in mekorera statum reformatum est, el data 

est kcenlia et keredi legalarii epiare, licei vivus 

legatarius hoc non fecit et diligentiere tractalu 

habite et hoc in nostra censtitulione additum est, 

ut sive plures legalarii existanl quibus optio relieta 

est et dissentianl in corpore ekgende, sive 

unius legatark plures heredes et Inter se circa 

oplandum dissentianl, ake aliud corpus ekgere 

5) cfr. 7. D. prò Ifgato. 

cupìenle, ne pereat legatum (quod plerique prudenlium 

conira benevelenliam inlroducebant), fertunam 

esse huius optìonis iudicem, et sorte esse 

hoc dirimendum, ut ad quera sers pervenial, Ulius 

sententia in optione praecekat. 

§ 24.^ Legari autera klis solis potest cum quibus 

leslamenti factio est. 

[§§ 25-33. h. t vid. ad Gai IL 238—45.] 

[§§ 34—36. h. t. vid. ad Gai IL 229—37.] 

Tit. XXL DB ADBMPTIONB LEGATORUM. 

fO cf. (Tip. XXIV. ^0. 

fr. 2. pr. JD, de adira, log. 

7) cf. Gai fr. 5 et fr. 6. D. eod. 

Ademptio" legatorura, sive eodera lestaraenlo 

adiniantur sive codicilks, firma est, sive conlrarììs 

verbis fiat ademplio, veluti si quod ila quis legaverit 

do lege, ila adimatur nen do nen lege, 

sive nen contrarks, id est [al. sed] aliis quibuscumque 

verbis. (§ 1.') Transferri quoque legatura 

ab alio ad aliura potest, voluti sì quis ita

GAI II. § 224 — 227. IUST. IL 22. pr. 135 

AD LEGEM BALCIDIAM. (§ 224.) Sod oklll 

quidem licebat totum patrìnioniura legatis atque 

libertatibus erogare, nec quicquam keredi relinquere 

praeterguam inane nomen heredis; if^gue 

lex XII tabularum permiUere videbalur, gua ca 

dixeril, horainera Stichum quera Tilio legavi 

Scio de lege, sive in eedera teslaraenlo sive 

in codìcklis hoc fecerit que casu siraul Tìlìo 

adirai videtur el Seìo dari. 

Tit XXH. DB LEGE FAL 

CIDIA. 

Superest ul de lege Falcidia 

dispiciamus, qua modus 

novissime legatis imposìtus 

est Cum enim 

olim lege duodecim tabu- 

velur, ut guod guìsgue de re larura libera erat legandi potestas, ut licesua 

testalus esset, ìd ralura ha- rei vel lolura patrimonium legatis erogare 

beretur, bis verbis: UTI LBGAS- (c[iiippe ea lege ita cautum essel: uli les/T 

SUAE RE/, ITA IUS BSTO'^- gassil suac icì, ìta ius esto): visura 

guare gui scripti heredes erant, ah hereditate est liane legandi kcenliara 

se abstinehant; et idcirco plerique intestati ino- coartare, idgue ipsorum 

riebanlur. (§ 225.) Ilague lata est lex Furia,'' leslatorum gralia provì- 

gua, exceptis personis guibusdam, eeteris plus sum est, eb id guod pie 

raike assibus legatorum nomine mertìsve causa ruraque intestati raorie- 

capere permissum nen est. sed et haec lex non banlur, recusantìbus scri 

perfecit guod voluit. gui enim verbi grafia guinptis heredibus prò nullo 

gue mikum aeris palrimeniura habebat, poterat aut rainirao lucro hercdì- 

guingue hominibus singuks mklenes asses legando tales adire, el cum super 

telum patrimonium erogare. (§ 226.) Idee postea hoc tara lex Furia guara 

lata esl lex Vecenia,'^ gua cautum est, ne cui lex Vocenia lalae suut, 

plus legatorum nomine raortisve causa capere lice quarura neutra sufficiens 

ret guam heredes caperenl. ex gua lege piane ad rei consuraraalionera 

quidem akguid utigue heredes habere videbantur; videbatur: novissirae lata 

sed tamen fere vitium simile nascebatur: nara in est lex Falcidia, qua ca 

multas legalarìerura personas dislributo patrimovetur, ne plus legare lìcenio 

poterai lestatm- adee heredi minimura relinrci quam dodranlem lotequere, 

ul non expedìrel keredi kuius lucri gralia rura boiiorura, id esl, ul 

tolius hereditatis onera suslinere. (§ 227.) Lata sive unus heres institutus 

est itague lex Falcìdia,'' gua cautum esl, ne plus essel, sive plures, apud 

a) fr 120. D. de V. S. (50. 16.) Ulp. XI. 14. et citt. ad fr. XII. Tab. V. 3. 

b) ct Gai IV. 23. 24. Dtp. I. 2. XXVIIL 7. Ciò. prò Balbo e. 8. 

0) ct Gai IL 274. Paul S. R. IV. 8. § 22. Ciò. in Verr. IL 1. 42. 43. dc 

senect. 5. 

d) Paul fr. 1. pr. D. ad L. Falcid. (35, 2.) Lex Falcidia leda est, quae 

primo capite liberam legandi facultatem dedit usque ad dodranlem, his verbis: Qui 

cives Bomani sunt, qui eorum post hanc legem rogatam testamentum 

facere volet, ut eam pecuniam eascque res quibusque dare legare volet, 

ius potestasque esto, ui hac lege sequenti licebit. Secundo capite mo.dum 

legatorum constituit his verbis: Quicumque civis Bom,. post hanc legem rogatam 

testamentum faciet, is quaniam cuicque civi Bom. pecuniam iure 

publico dare legare volet, ius potestasque esto, dum ita detur legatum, 

ne minus quam partem quartam hereditatis eo testamento heredes ca-

136 GAI II. § 228. 

IUST. IL 22. § 1 — 3. 

eì legare kceal quara dodranlem. ilaque necesse eum eosve pars quarta 

est, ul heres quartam parlem hereditatis habeal. reraaneret 

et hoc nunc iure utimur. (§ 228.) In libertatibus 

quoque dandis niraiara kcenliara conpescuil 

lex Fufia Caninia, sicut in primo comraenlarìo 

reltukraus p. m. 

1) Ofr. 77. D. ad L. Palo, id. § 1- ^ Et cura quacsitum cssct, duobus hercdibiis 

instiiuiis, veluti Tilio et Soie, si Iitn pars 

aut tota exhausta sU legatis quae nominatim ab 

eo data sunt, aut supra modum onerata, a Seìo 

vere aul nuka relieta sint legala, aul quae parlem 

eius dumlaxal in parlera diraidiara rainuunl, 

an, quia is quarlara partem totnis hereditatis aul 

amplius habet, Titio nihk ex legatis quae ab eo rekcta 

sunt retinere licerci? placuil, retinere licere, 

ul quartam partem suae partis salvam kabeal: etenim 

in singulis heredibus ratio legis Falcidiae po- 

2) cf Gai fr,78pr, §1, fr,30. eod. ucuda cst (§ 2.^) Quantìtas autcm palrimenk ad 

quara ratio legis Falcidiae redigitur raortis tempere 

spectalur. itaque si verbi gralia is qui cenlum 

aureorum palrimeniura kabebat centura aureos 

legaverit, nihil legatariis prodesl, si ante aditam 

hereditalera per servos hereditarios aut ex parlu 

ancillarum keredilariarum aul ex felu pecorum 

tantum accesserit keredìtali, ul centura aureis 

legatorum nomine erogalis keres quartam parlem 

keredìtatis habilurus sii, sed necesse est, ut 

nihilorainus quarta pars legatis detrahalur. ex 

diverso si septuaginta quinque legaveril, et ante 

aditam heredilalem in tantum decreverinl bona 

incendiis forte aut naufragks aul morte servorum, 

ut non arapkus quara septuaginta quinque aureorum 

subslanlia vel etiara minus reknqualur, 

selida legala debenlur. nec ea res daranesa 

est heredi, cui kberura esl non adire keredilatera: 

quae res efficit, ut necesse sit legatariis, 

ne deslilute teslaraenlo nikil consequaulur, cum 

3) partim e Gai fr, 73, § 5. cod, hcrede in portionem pacisci. (§ 3.°) Cura aulem 

ratio legis Falcidiae ponitur, ante deducitur aes 

akenum, itera funeris inipensa et prelia serverura 

raanumissoi'iun; lune deinde in reliquo ita ratio 

kabetur, ul ex ee quarta pars apud heredes rema 

neal, tres vero partes inter legalarios dislribuantur, 

prò rata scikcet porliene eius quod 

piani. Eis quibus quid, ita datum. legatumve erit, eam pecuniam sine 

fraude sua capiere liccio, isque heres equi eam pecuniam dare iussus 

damnatus erit, eam p)ecuniam debeio dare, quam damnatus est.

GAI n. § 229—234. IUST. H. 20. § 34. 35. 137 

DB INUTILITER RBLICTIS LEGATIS. 

§ 229. Ante heredis inslilutionera 

/^ìutikter legatur," sckicel quia testamenta 

vim ex institutione heredis 

accipiunt, et eb id velut caput 

el fundamenlum intellegitur tolius 

testamenti heredis inslitutio. (§ 230.) 

Pari ratione nec libertas ante here 

dis institutionem dari potest (§ 231.) 

Nostri praeceptores nec 

tutorem eo lece dari posse 

exisliraant: sed Labeo el 

Proculus tutorem posse 

dari, quod nihil ex heredilate 

erogatur tutoris datione. 

1) cf. e. 24. 25. C, de testamentis, 

§ 232. Post raorlem'' quoque heredis inutiliter 

legalur; id est hoc modo: CUM HBRBS MBUS 

MORTUUS ERIT, DO LEGO, aul DATO. Ila autcm 

recle legatur: CUM HBRBS j'^ra MOEi,ffTUR: quia 

non post raorlera heredis reknquitur, sed ullirao 

vilae eius tempore. Rursum ila non pelosi le 

quod 

non preliosa ratione receptura videlur. (§ 233.) 

Eadera el de libertatibus dieta intellegemus. 

(§ 234.) Tutor vero an post raorlera heredis 

dari possit quaerenlibus eadera fersilaw poterit 

esse quaestio, quae de eo agilalur qui ante heredura 

insliluliencm dalur [§ asi]. 

2) e. 1, C, ut actiones ab hered. 

cuique eorum legatura fueril. ilaque si fìngaraus 

quadringenles aureos legatos esse, et patriraonk 

quantilalera ex qua legala eregari oportet quadringenlerura 

esse, quarta pars singuks legatariis delrahi 

debet quedsi trecenlos quinquaginta legatos 

fingaraus, celava debet delrahi. quedsi quingentos 

legaverit, initio quinta, deinde quarta delrahi debet: 

ante enim delrahendura esl quod extra benerura 

quanlilatem est, deinde quod ex bonis 

apud heredem remanere oportet. 

Tit XX. DE LEGATIS. (contin.) 

§ 34. Ante heredis institutionem 

inutiliter antea legabalur, scilicel 

quia testamenta vim ex iustitutiene 

heredum accipiunt, et eb id veluti 

caput alque fundanienlura intekegitur 

tolius testamenti heredis instilulio. 

pari ratione nec libertas ante heredis 

inslilutionera dari poterat Sed 

quia incivke esse pulavimus, ordinem quidera 

scripturae sequi (quod et ipsi anliquitali viluperandura 

fueral visura), sperni autera teslatoris 

voluntalera: per nostrara censtilulionera^ et hoc 

vitium emendavinius, ul kceal et ante heredis 

inslilutionera et inler medias heredum institutiones 

legatura relinquere, et multo raagis kberla 

tem cuius usus favorahikor esl. 

§ 35. Post raorlera quoque 

keredis aut legalarii 

siraik modo inulikler legabalur: 

veluti si quis ila 

dicat, cum heres meus 

raerluus erit, do lego; 

itera pridie quam heres 

aut legalarius morietur, 

sed simili modo el 

hoc correximus,^ firrailatem 

huiusmodi legalis ad 

fideicommissorum simikiudinera 

praestanles, ne vel 

in koc casu delerior causa 

legatorura quara fldeicoraraissorum 

invenialur. 

a) ct Ulp. SXIV. 15. I. 20. fr. 1. D. de bered. instit. (5 8, 5,) Inst I, 14. § 3. 

b) ct Ulp. XXIV. 16. XXV. 8. Gai IIL 100. lustin. o. 11. C. de contr, siipuL 

(8. 38.)

138 GAI n. § .335 — 238. IUST. IL 20. § 36. 25. 

DE POENAE CAUSA EELIOTIS LEGATIS. 

(§ 235.) Poenae quoque" nomine inulkiter 

legalur. poenae autem noraine 

legari videtur quod coercendi heredis 

causa reknquitur, que magis keres aliquid 

faciat aul non faciat; velut quod 

ila legalur: si HBEES MBU.S BILIAM 

SUAM TITIO IN MATEIMONIUM COLLOCA 

VERIT, X MILIA SBio DATO; vcl ita: si 

§ 36. Poenae quoque nomine inutiliter 

legabalur el adiraebalur vel 

transferebatur. poenae aulera nomine 

legari videlur quod ceércendi heredis 

causa reknquitur, que magis is akquid 

faciat aul nen faciat: voluti si 

quis ila scripserit, heres raeus, si 

filiam suam in matriraenium 

Tilio collocaverit (vel ex diverso, 

FILIAM TITIO IN MATEIMO si non collocaverit), dato decem aureos 

NIUM NON COLLOCAVEEIS, Scie; aut si ita scripserit, heres raeus, si 

X MILIA TITIO DATO. Scd servum Stichum alìenaverit (vel ex diverso, 

et si heredem, si verbi si non alìenaverit), Titìo decem aureos 

gratia intra biennium dato, el in tantum haec regula observabatur, 

menuraenlum sibi non ul perquam pluribus principalibus censlilutìeiii- 

fecerit, x Titio dare iusbus significelur, nec Prìncìpera quidera agnoscere 

serit,* poenae nomine le quod ei poenae nomine legatum sit nec ex 

gatura est, et denique ex militis quidera teslaraenlo lalia legata valebant, 

ipsa definitione multas si- cpiamvis aliae raiktum veluntales in ordinanraUes 

species cz'rcumspidis lestaraentis valde ebservanlur. quin eliam 

cere*"* possumus. (§236.) nec libertatem poenae nomine dari posse place- 

Nec libertas quidera poenae bai, eo amplius nec heredem poenae nomine 

nomine dari 'polest; quam adiici posse, Sabinus exisliiiiahal, vekili si quis 

vis de ea re fuerit quaesi ìta dical, Titius keres eslo, si Tilius filiam 

tum. (§ 237.) De tutore suam Scio in niatrimonìura collocaverit, 

vero nihil possumus quae Seius quoque keres esto: nihil enira ìnterrere, 

quia non potest daerat, cjua ratione Tilius coiircealur, utrum legati 

tione tutoris heres con- datione, an coheredis adieclione. Al huiusmodi 

peki quidquam facere aut scrupulositas nobis nen placuit, et generakter 

non facere ideo quod da ea quae reknquuntur, kcel poenae nomine fuerint 

lur. si igitur*** poenae relicla vel adempia vel in alios translata, nihk 

nomine tutor dalus fueril, distare a eeteris legatis consliluimus^ vel in 

magis sub condicione quam dando vel in adimende vel in transferende; ex 

poenae nomine dalus videceptis kis videkcet quae impossihika sunt vel 

bitur. 

legibus interdicta aul akas probrosa: huiusmodi 

enim leslatorum dispesitiones valere seda tem 

1) 0. 1. e. de his qu. poen. nom. 

porum raeerum nen patilur. 

§ 238. Incertae personae'' lega- § 25. Incerlis vero personis neque 

tura inutiliter reknquitur. incerta legata neque fideicommissa okm reknaulera 

videtur persona quam per qui concessum erat: nam nec mkes qiii- 

*) sententia duplex si requii-it (ct II. 155. net); praeterea desiderari videtur 

V. testator. Iteratio vocabuli si desideratur simili modo apud Ciò. de offio. III. 25. § 95. 

**) ita Huschke secundum ductus Cod. coli. Liv. I. 30. cap. 6 circumspicere 

externa auxilia. 

***) ita nunc Husoblie. Mavult Mommsen: ideoque etsi secundum mentem 

teslatoris is equi tutor datus est poenae nomine, maftis vel. 

a) ot Ulp. XXIV. 17. XXV. 13. Tit Dig. XXXIV. 6. 

b) ot Gai IL 287. Ulp. XXIV. 18. fr. 4. 20. D. de rebus dubiis (34 5).

GAI II. § 239 — 242. IUST. IL 20. § 26 — 28. 139 

incertam opinionera animo suo le 

stator suhicit, velut cum ila legatura 

sii: QUI PRIMUS AD BUNUS MEUM 

-VWAERVr, El HERES MEUS X MILIA 

DATO, idem iuris est, si generakter 

omnibus legaveril: QUICUMQUE AD 

PUNUS MEUM VENERIT. in cadcm 

causa est quod ila reknguilur: QUI 

CUMQUE FILIO MEO IN MATEIMONIUM 

FILIAM SUAM CONLOCAVERIT, BI HB 

EES MEUS X MILIA DATO. Ikud qUO- 

QUE [in eadem causa est] quod ita 

reknquitur: QUI POST TESTAMEN 

TUM PRIMI CONSULES DESIGNATI 

ERUUT, aeque incerlis personis legari 

videtur. et denique akae mullae 

huiusmodi species sunl. Sub 

certa vero demenslratiene incertae 

personae recte legatur, velut: EX 

COGNATIS MEIS QUI NUNC SUNT QUI 

PEIMUS AD FUNUS MEUM VBNEEIT, EI 

X MILIA HBRBS MEUS DATO. (§ 239.) 

Libertas quoque nen videtur incertae 

personae dari posse, quia lex 

Fufla Caninia iubet nominatim servos 

kberari. (§ 240.) Tutor guogue 

certus dari debet. 

§ 241. Postumo guogue" aliene inutkiter 

legatur. est aulera alienus 

poslumus, gui natus inler suos he 

redes testatori futurus non est. ideo 

gue ex emancipato quoque 

flko conceptus nepos 

exlraneus poslumus est 

avo; item equi in utero est 

eius, quae mre civik non 

intellegitur uxor, exlraneus 

poslumus patri conlingit. 

(§ 242.) Ac ne heres quidem 

polest institui poslumus 

alienus: esl enim in- 

dera incertae persenae poterat relinquere, 

ul divus Hadrianus rescripsit. 

incerta autem persona videbatur quam 

incerta opinione anirae suo testator subiiciebal, 

veluti si quis ila dical: quicuraque 

filio meo in matrimonium 

filiam suam dederit, ei heres 

meus illura fundura dato; illud 

quoque quod kis reknguebaliir, qui 

post testaraenlura scriplum prirai 

Consules designati erunt, aeque 

incertae personae legari videbatur. et 

denique multae akae kuiusmedi species 

sunt. libertas quoque non videbalur 

posse incertae persenae dari, quia placebal 

nominatim servos kberari. tutor 

quoque certus dari debebat sub certa 

vero demenslratiene, id est ex certis 

personis incertae personae, recle legabalur, 

veluti: ex cognalis meis qui 

nunc sunt si quis filiam meam 

uxorera duxeril, ei heres meus 

illam rem dato, incerlis autem personis 

legala vel fideicommissa rekcla el 

per errorem soluta repeli nen posse 

sacris constitutionibus cautum erat 

[of ni, 27, § 7.] 

§ 26. Postumo quoque alieno inulkiter 

legabalur. esl autem alienus 

poslumus, qui nalus inter suos heredes 

teslatoris futurus non esl. ideo 

que ex emancipalo filio conceptus nepos exlraneus 

orai poslumus avo. (§ 27.) Sed nec huiusmodi 

species penitus esl sine iusta eraendatiene 

derekcta, cum in nostro codice constitutio pesila 

est'' per guara et huic parli medevimus, non selura 

in heredilalibus, sed eliara in legalis el fideicommissis; 

guod evidenler ex ipsius constitulionis 

lectiene clarescit tutor aulera nec per nostrara 

conslitulionem incerlus dari debet, guia certo iudicio 

debet guis prò tutela suae pesleritati caverò. 

(§ 28.) Poslumus aulem alienus heres institui 

et anlea pelerai el nunc polest, nisi in utero 

eius sit quae iure nostro uxor esse nen polest. 

a) ct Gai L 147. IL 287. Inst III. 9. pr. fr. 5. § 1. 6. 7. pr. D. de rebus 

dnb. (34. 5.) 

b) Tit. Cod. (restitutus) de incerlis personis VI. 48.

140 GAI IL § 243 — 245. IUST. IL 20. § 29 — 33. 

certa persona. (§ 243.) (§ 29. i) Si quis in nomine, cognomrae, praene- 

Celera vere quae supra mine [agno?ni)ie] legatark erraverit testator, si 

[§ 229 sq.] dixiraus ad legata de persona constai, nihilominus valet legatura 

preprie pertinent; quara- ideraque in heredibus servatur, el recte: nomina 

quam non inmerito quibusdam 

placcai poenae 

nomine heredem institui 

non posse: nihk enim 

interest, ulrum legatura 

dare iubealur heres, si 

enim significanderum hominum gralia reperla 

sunt, qui si quolibet alio mede intekeganlur, 

nihil interest. (§ 30.^) Huic proxima est illa 

iuris regula, falsa demonstratiene legatura nen 

perimt veluti si quis ita legaverk, Stichum 

servura meum vernam do lege: kcet enim 

fecerk aliquid aut non ' nen verna, sed eraptus sk, de serve tamen confecerit, 

an cokeres ei ad- stai, utke est legatura, el cenvenienter, si ila 

idatur; quia tara collere- deraonslraverit, Stichum servura quera a Seio 

dis adieclione quam legali 

datione conpelklur, 

ut akquid contra propositum 

isuuni faciat aut 

nen faciat 

1) ofr, 8, § 2. D, do B, B, s, t. 

2) cfr, 33, pr, 34, D, de condic, et 

dem. Ulp, XXIV, 19. 

3) of Gai fr. 17. D. de cond. et d. 

crai, silque ab alio eraptus, utile est legatura, si 

de servo constai. (§ 31.') Lenge magis legalo 

falsa causa non nocet veluti cum ila quis dixeril, 

Titio, quia absente me negolia mea curavii, 

Stichum do lege; vel ita, Titio, quia 

patrocinio eius capitali crimine liberatus 

sum, Sticho do lego: licet enira neque negolia 

teslatoris unquara gessil Tilius, neque patrocinio 

eius kberatus esl, legatum tamen valet sed si 

cendicionakter enunliala fueril causa, aliud iuris 

est, veluti koc modo: Titio, si negolia mea 

curaverit, fundura do lege. 

§ 244. An ei qui in poleslale sii eius quera § 32. An serve hereleredera 

insliluimus recle legemus,'' quaeritur. dis recle legaraus, guae- 

Servius recte legari putat, sed evanesccre lega- ritur. et constai pure inlura, 

si guo terapere dies legatorura cedere solet, utiliter legari, nec quicadhuc 

in poleslale sit; ideoque sive pure legatura quam proficere, si vivo 

sit et vivo testatore in potestate heredis esse de- testatore de poleslale he- 

.sieril, sive sub condicione el ante condicionem redis exieril, quia quod 

id accideril, deberi legatura. Sabinus cl Cassius inutile foret legatura, si 

sub condicione recle legari, pure non recle, putant: 

licet enira vivo testatore possit desinere in 

potestate heredis esse, idee taraen inulke legatura 

inlellegi oportere, quia'' quod nullas vires habilurum 

foret, si statim post testamentum factum decessisset 

testator, hoc idee valere quia vitam lengius 

traxerit, absurdum esset. sed diversae seholae 

Statim post factum teslamentura 

decessisset testator, 

hoc non debet 

idee valere, quia diulius 

teslaler vixerit sub 

condicione vero recte le 

gatur, ul requiraraUs, an 

auctores nec sub condicione recte legari putant, que terapere dies legati 

quia quos in potestate haberaus, eis non raagis sub cedit in poleslale herccondicione 

quara pure debere possumus. (§ 245.) dis nen sii. (§ 33.) Ex 

a) ct "Ulp, XXIV. 23. 24. fr. 91. pr. § 1. coli, fr. 68. § 1 D. de legat I. (30.) 

fr. 82. § 2. D. de leg. IL (31.) fr. 8. § 1. D. de leg. UL (32.) fr. 86 D. de condic. 

et dem. (35. 1.) fr. 30. § 8. D. ad L. Falc. (35. 2.) fr. 17. D. quando dies 

legat, (36. 2.) 

b) vid. fr. 1, pr. D. de regula Catoniana (34. 7.)

GAI II. § 246 — 249. IUST. IL 23. pr. § 1. 2. 141 

Ex diverso constai ab eo, qui in 

potestate tua esl, herede insliluto, 

recle libi legari: sed si tu 

per eum heres extiteris, evane- 

scere legatura, quia ipse tibi le- 

diverso, herede instilulo serve, quin doraine 

recle eliara sine condicione legelur, 

nen dubilatur. Nam et si statim post 

faclura testamentum decesserit testator, 

non tamen apud eura qui heres sii dies 

gatum debere non possis; si vere legati cedere intellegitur, cura hereditas 

fikus emancipatus aul servus ma- a legalo separala sit, et possit per cura 

numissus erit vel in akum servura alius heres effici, si prius quam iussu 

translalus, et ipse heres doraini adeal in allerius potestalera Irauslalus sit, 

exliterit aut akum fecerit, 

deberi legatum 

§ 246. Nunc transeamus 

ad fideicommissa. 

§ 247. El prius de kereditatibus 

videamus. 

§ 248. Inprimis igitur sciendum 

est opus esse, ut aliquis heres redo 

iure institualur, eiusque fidei cemrailtalur, 

ut cara hereditatem alii 

restitual: alioquiu inutile est leslamentum 

in quo nenie recto iure heres 

instiluitur. (§ 249.) Verba aulem 

[ulilia] fideicommissorum haec [recte]* maxime 

vel nianuraissus ipse heres efficitur: quibus casibus 

utile esl legatura; quodsi in eadera causa 

perraanserit el iussu legalarii adierit, evanescit 

legatura. 

Tit. XXIIL DE PIDEICOMMISSARIIS HBREDITATIBUS. 

Nunc transeamus ad fideicommissa. Et prius 

[est ul] de heredilalibus fideicommissariis videamus. 

§ 1. Sciendum itaque est omnia fideicommissa 

primis temporibus" infirma esse, quia nemo invilus 

cegebalur praestare id de quo rogalus erat: 

quibus enim non poterant hereditales vel legata 

relinquere, si reknquebant, fidei committebant 

eorura qui capere ex teslaraenlo poterant; ct idee 

fideicoraraissa appellala sunl, quia nulle vinculo 

iuris, sed tantura pudore eorura qui regabantur 

continebantur. Postea primus divus Auguslus, 

semel ilerumgue gratia personarura niotus, vel 

cpiia per ipsius salulera rogalus guis diceretur, 

aut eb insignem guerundara perfidiara, iussit Consukbus 

audorilatera suara interponere. guod guia 

iustura videbalur el pepulare erat, paulatira conversura 

esl in assiduara iurisdictionera; lantusgue 

favor eorura faclus esl, ul paulatira eliara Praetor 

proprius creatur qui [de] fideicoraraissis lus 

dicerei, quera fideicoramissarium appellabant 

§ 2. In primis igilur sciendum est 

opus esse, ul aliquis recto iure lestamente 

heres institualur, eiusque fidei 

coramillatur, ul eam hereditalera alii 

restitual: alioquin inulke esl leslamentum 

in quo nemo heres instiluitur. 

*) sic Cod. — Huschke: fere. Fortasse ex margine inrepsit. — De re ipsa 

ct Gai IL 281. Inst IL 21. § 3. Ulp. XXV. 2. 3. IL 7. Paul. S. E. IV. 1, § 5, 6. 

fr. 115 D. de legai. L (30.) 

a) ct Inst IL 25. pr. et h. t § 12. — fr. 2. § 32. D. de Orig. Iur. (1. 2.)

142 GAI IL § 250 — 253. IUST. IL 23. § 3. 4. 

in usu esse videntur: PETO, ROGO, VOLO, FIDBIcoMMiTTo: 

quae preinde firma singula sunl, 

alque si omnia in unum congesta sint. (§ 250.) 

Cura igitur scripseriraus: Lucius Cura igkur aliquis scripserit, Lucius 

TITIUS HBRBS BSTo, possumus adi- Tilius heres esto: poterit adiicere, 

cere: ROGO TE, LUCI TITI, PETO- rogo le, Luci Tili, ut cum pri- 

QUE A TE, UT CUM PRIMUM POSSIS muui possis hereditatem meam 

HEREDITATEM MEAM ADIRE, GAIO adire, Cam Calo Seìo reddas 

SEIO REDDAS RBSTiTuAS. possunius rcstituas. potest aulera quisque 

aulem el de parte restkuenda re- et de parte resliluenda heredem rogare; 

et liberum est vel sub con- gare; el kberura est vel pure vel 

diciene vel pure rekncpiere fldeicom- sub condicione relinquere fideicommissa, 

vel ex die certa. (§ 251.) missura, vel ex die certo. (§ 3.) 

Reslituta autera keredilate is qui re- Restilula autem hereditate is qui restituii 

nihkominus heres perraanel;^ stituit nihilorainus heres permanet; 

is vero qui recipit heredilalem, aliis vero qui recipit heredilalem, aliquando 

keredis loco est, akquande quando keredis, aliquando legalarii 

legalarii. (§ 252.) Olim autem nec loco habebalur. 

heredis loco erat nec legatarii, sed potius emptoris. 

lune enim in usu erat, ei cui resliluehalur 

hereditas nurarao une cara hereditalera dicis 

causa venire; el quae slipulatienes inter venditorem 

hereditatis ei emptorem interponi solent, eaeclem 

interponebaniur inter* heredem et eum cui resliluebalur 

hereditas, id esl hoc modo: heres quidera 

stipulabatur ab eo cui restiluebalur hereditas, 

ut quicquid hereditario noraine condemnalus 

solvissel,** sive quid alias bona fide dedissei, eo 

nomine inderanis essel, et oranine si quis cura 

eo hereditario noraine ageret, ut recle defenderelur: 

ille vero qui recipìebal hereditalera invicem 

stipulabatur, ul si quid ex hereditate ad 

heredem pervenissel, id sibi restitueretur; ul 

eliam pateretur eura hereditarias actiones procuratorio 

aul cognilorio noraine exequi. 

§ 253. Sed poslerioribus temperi- § 4. El in Nerenis quidem teraporibus 

Trebekio Maxirae el Annaeo Se- bus, Trehellio Maximo et Annaeo Seneca 

Consukbus senalusconsultum neca Consukbus, senatuscensullum fafactum''esl, 

quo cautum est, ut si cui cium esl, quo caulura est, ut si herehereditas 

ex fldeicoraraissi causa re- dilas ex fideicemraissi causa reslituta 

stiluta sit, actiones quae iure civki sit, omnes actienes quae iure civik 

Ciò. in Verr. IL 1. 47. de fin. IL 17. 18. Val. Max. IV. 2. § 7. — De fideicommissis 

in universum vid. Ulp, XXV, PauL S. R. IV. 1—3. 

*) Ita versum. unum qui excidisse videtur supplet Gosohen, coli. § 254. 257. 

**) Cod. fuisset. 

a) ct Gai fr. 88. D. de bered. instit. (28. 5.) 

b) verba SCti habet Ulp. fr. 1. § 1. 2. D. ad SC. Treb. (36. 1.) ct Ulp. 

XXV. 14-16.

GAI II. § 254. 255, IUST. IL 23. § 5. 6. 143 

heredi et in heredem cenpeterenl, ei heredi et in heredem competerent, ei 

et in eum darentur cui ex fldeicom- et in eum darentur cui ex fideiceraraisso 

misso reslituta esset hereditas; per reslituta esset hereditas. Post quod 

quod senatuscensullum desierunt illae cautiones senalusconsultum Praetor 

in usu haheri. Praetor enim utiles actiones ei 

et in eum qui recepii heredilalem, quasi heredi el 

in heredem dare coepil, eaecjue in edicto prope- 

nuntur. (§ 2.54.) Sed rursus quia 

heredes scripti, cura aul lelara he 

redilatem aul paene totam plerumque 

restituere regabantur, adire hereditalera 

ob nullum aut minimum 

lucrum recusabanl, alque ob id extinguebantur 

fideicommissa, postea 

Pegaso et Pusione Gonsulibus senatus 

censuit, ul ei qui rogalus essel heredilalem 

restituere, perinde liceret 

quartam partem retinere, atque e lege 

Falcidia in legalis retinere conceditur. 

ex singuks quoque rebus quae per 

fideicemraissura reknquuntur eadera 

relenlio permissa est per quod senalusconsultum 

ipse heres onera kereditaria 

suslinel; ille aulem gui ex 

fideicommisse rekquara parlem keredilatis 

recipit, legalarii partiarii loco 

esl, id esl eius legatark cui pars honorum 

legalur. quae species legati 

parlilio vocatur," quia cum herede 

legatarius parlilur heredilalem. unde 

uliles actiones eì et in eum 

qui recepii hereditalera, 

quasi heredi el in heredera 

dare coepit (§ 5.) Sed quia heredes 

scripti, cura aut tetani hereditatem aul 

paene tolara plerumque restituere regabantur, 

adire hereditatem ob nukara 

aut minimum lucrum recusabant, alque 

oh id extinguebanlur fideicoraraissa: 

postea Vespasiani Augusti temporibus, 

Pegaso el Pusione Consukbus, senatus 

censuit, ut ei qui rogalus esset hereditalera 

restituere perinde liceret 

quartam partem retinere, alque ex lege 

Falcidia in legatis retinere conceditur. 

ex singuks quoque rebus quae per 

lideiceraraissura reknquuntur eadera relenlio 

permissa esl. Post quod senalusconsultum 

ipse keres onera kereditaria 

sustinehal; ike autem qui ex 

fideicommisse recepii parlera hereditatis, 

legatarii partiarii lece erat, id 

est eius legatark cui pars bonorum 

legabalur. quae species legali parlino 

vocabalur, quia cum herede lega 

tarius parliebatur hereditatem. unde 

effectura est, ut quae seleni stipulalie quae solebant slipulatienes inler 

nes inter heredera et partiarium legala- heredem et parliarium legatarium 

rium interpeni, eaedera interpenantur interponi, eaedem interponebaniur 

inter eum, gui ex fideicommissi causa inler eum gui ex fideicommisse rece 

recipit hereditatem, et heredem, id est pii hereditalera, el heredem, id esl 

ut et lucrum et daranura heredila- ut el lucrura damnumgue hereditariura 

prò rata parte inler eos comriura prò rata parte inter eos commune 

sit. (§ 255.) Ergo si guidem non mune sit. (§ 6.) Ergo si quidem non 

plus guam dodranlem hereditatis scri plus quam dodranlem hereditalis seriptus 

heres rogalus sii restituere, tura plus heres rogalus sii restituere, lune 

ex Trebelliane senatuscensulte restiluitur kere ex Trebelliane senalus 

dilas, et in utrumque actienes hereditariae prò consulto restiluebalur he 

rata parie danlur: in heredem guidem iure civili, reditas, et in utrumque 

in eum vero gui recipil heredilalem ex senalus- actiones hereditariae prò 

a,) ct Ulp. XXIV. 25. fr. 164. § 1. D. de V. S. et TheophUus b. I. Cic. de 

Legg. IL 20: Alque etiam dant hoc Scaevolae quod est piartitio: ut si in testamento 

deducta, scripta non sit, ipsique minus eeperint guam omnibus heredibus relinequatur, 

sacris ne alligentur. (ct e. 19. 21. eod.)

144 GAI IL 256 — 258. IUST. IL 23. § 7. 

consulto Trebelkano; quamquam heres eliam prò rata parte dabanlur: in heea 

parte quam restituii heres permanet, eique redem quidera iure civili; 

et in eum solidae actiones corapelunt: sed non in eura vero qui recipìebal 

ulterius oneralur, nec ulterius iki danlur actio- hereditalera ex senalusnes, 

quam apud eum commodum hereditalis re- consulto Trebelliane tamnianet 

(§ 256.) Al si quis plus quara quara in keredera. Al si plus quam 

dodranlem vel eliara tetani heredita- dodranlem vel etiam tolara heredilalem 

restituere rogalus sit, locus esl lem restituere rogalus sii, locus erat 

Pegasiano senalusconsulto. (§ 257.) Sed Pegasiane senalusconsulto, el heres 

is qui semel adierit keredilalem, si ino- qui semel adierit keredkatera, si modo 

sua voluntate adierit, sive relinue- do sua voluntate adierit, sive retiuuerit 

quartam parlem sive noluerit reti- rit quarlara parlera sive noluerit retinere, 

ipse universa onera hereditaria nere, ipse universa enera hereditaria 

suslinel: sed quarta quidem relenta sustinebal. sed quarta quidem relenta 

quasi partis el prò parte slipulatienes quasi partis et prò parte slipulaliones 

interponi debenl tamquam inler parila- interponebaniur lamquara inter parrium 

legatariura et heredem; si vere liarium legatariura et heredera; si vero 

tetani hereditalera resliliieril, ad exera- tolara heredilalem reslituerit, 

plura eraplae et vendilae hereditalis sii- eraptae el vendilae hereditatis 

pulationes interponendae sunt (§ 258.) slipulatienes interponebaniur. 

Sed si recusd scriptus heres adire he- sed si reciiset scriptus heres adire hereditalera, 

eb id quod dicat cara sibi redilatem, eb id guod dicat eam sibi 

suspectam esse guasi damnosam, ca- suspectam esse guasi damnosam, cavetur 

Pegasiano senaluscensullo, ul velur Pegasiano senalusconsulto, ut 

desiderante eo cui restituere rogalus desiderante eo cui restituere rogalus 

esl, iussu Praetoris adeal et re- est, iussu Praetoris adeal el resktual 

stiluat, perindeque ei et in eum hereditatem, perindeque ei et in eum 

qui receperit hereditatem actiones qui recipit hereditatem actiones dentur, 

dentur, ac iuris esl ex senatus- acsi iuris est ex Trebelliane senatusconconsullo 

Trebelliane. que casu nulks sullo, quo casu nullis slipulalienibus opus 

stipulationibus opus est, quia simul esl, quia simul el huic qui restiluit seel 

huic qui restiluit securitas da- curitas datur, el actiones hereditariae ei 

tur, el actiones hereditariae ei el el in eum transferuntur qui recipit hein 

eum transferuntur qui reco- redilatem, utroque senalusconsulto in 

perii hereditatem. hac specie concurrenle. 

§ 7. Sed quia slipulatienes ex senalusconsulto 

Pegasiano descendenles el ipsi anliquilati displicuerunl, 

el quibusdam casibus capliosas eas homo 

excelsi ingenii Papinianus appellai, et nobis in 

legibus raagis simpkcitas quara difficullas placet, 

idee omnibus nobis suggeslis tara sinikiludinibus 

quam differenliis utriusque senalusconsulti, pla- 

1) e. 2 G. de vet, iure enuei cuìt,'^ cxploso senatuscousulto Pegasiauo quod 

postea supervenit, eranem auctoritatem TrebeL 

liane senatuscousulto praestare, ul ex eo fideiceraraissariae 

kereditales reslituanlur, sive kabeat 

heres ex voluntate teslatoris quarlara, sive plus, 

sive minus, sive penilus nihk, ut tunc, quando

GAI II. § 259. IUST. IL 23. § 8. 9. 145 

vel mhii ve! minus quarta apud eum remaneat, 

i)cfr. 2i,fr,68, §i,D, adsc.Treb. liccat ei ^ vel quarlam vel quod deesl ex nostra 

auctoritate retinere vel repetere sehilum quasi 

ex Trebelkano senaluscensullo, prò rata portioiie 

actionibus tam in heredera quam in fideicoramissarium 

cempelentibus. si vero lotam heredilalem 

spente reslituerit, omnes hereditariae actiones 

fideicommissario et adversus eum competunl. sed 

etiam id quod praecipuum Pegasianì senalusconsulti 

fueral, ul quando recusabat heres scriptus 

sibi datam hereditalera adire, necessilas ei irapo- 

2) cfr. iG, § 2, s. 5,5, § 2. D, eod, nerctur^ lolam heredilalem volenti fideicommissario 

restituere et omnes ad eum el conira eura 

Iransire actiones, et hoc transponimus ad senalusconsultum 

Trebelkanum, ut ex hoc solo et necessilas 

heredi iraponalur, si ipse nolente adire 

fideicoraraissarius desiderai restituì sibi hereditatem, 

nullo nec damno nec commodo apud heredem 

manente. 

§ 259. Nihk autem interest utrum § 8. Nihil autem interest utrum 

aliquis ex asse heres inslilulus aut lo- aliquis ex asse heres inslitulus aut totam 

heredilalem aul prò parte resti- tam hereditatem aul prò parte restituere 

rogetur, an ex parte heres in- tiiere rogatur, ao ex parte heres institutus 

aut lolam eam partem aut stitutus aut totam eam partem aul 

partis parlem restituere rogetur: nara partis partem restituere rogatur: nam 

et hoc casu de quarta parte eius et hoc casu eadem observari praeciparlis 

ratio ex Pegasiano senatuscon- pimus quae in tolius hereditatis resulto 

babeli solet. stitulione dixùnus. (§ 9.*) Sì quìs 

") cfr 1 516 set 30 §3 D ad SC "'^'* akqua fc dcducta sive praecepta quae quar- 

Treii, tara continet, voluti fundo vel alia re, rogalus 

a. 9L D, ad^'i; Fairid, sil reslìluere hereditatem : simili modo ex Trebelkano 

senatuscensulte reslìlutìo flat, perinde 

acsi quarta parte relenla rogatus esset rekquara 

hereditatem restituere. Sed ikud interest, quod 

altere casu, id est cum deducta sive praecepta 

akqua re [vel pecunia] restiluitur hereditas, in 

solidum ex eo senalusconsulto actiones transferuntur, 

et res quae remanet apud heredem sine 

lille onere hereditario apud eum manet, quasi ex 

legale ei adquisita; altero vero casu, id est cum 

quarta parte relenla rogatus est heres restituere 

heredilalem el restituii, scindantiir actiones, et 

prò dodrante quidem transferantur ad fldeicommissarium, 

prò quadrante remaneant apud heredera. 

quin etiam, licet in una re, qua deducta 

aul praecepta restituere aliquis hereditatem rogatus 

esl, maxima pars hereditatis contineatur, 

aeque in solidum transferuntur actienes, el 

GNEIST INSTITUTIONES. 10

146 GAI II. IUST. IL 23. § 10 — 12. 

1) ofr. G, § 1, D, ad SC, TrebeU 

fr. 8 § 1, D, de iure cndicill. 

2) cfr, 1. § 8, fr. 55. 

so. TrebeU. 

secum deliberare debet is cui restiluitur hereditas, 

an expedial sibi restituì, eadera scilicet inlerveniunt 

et si duabus pluribusve dedudis rebus 

praeceplisve restituere hereditalera rogatus sit. 

sed el si certa summa deducta praeceptave, quae 

quarlara vel etiam maximam parlera hereditatis 

continet, rogalus sii aliquis hereditatera restituere, 

idera iuris esl. Quae diximus de ee qui ex asse 

heres institutus est, eadem transferiraus et ad 

eura qui ex parte heres scriptus est 

§ 10.^ Praelerea intestatus quoque raorilurus 

potest regare eura ad quera bona sua vel legitimo 

iure vel henerario pertinere intellegit, ut heredilalem 

suam tolara parlemve eius, aul rem aliquam, 

veluti fundura, horainera, pecuniam, alicui 

restitual: cura alioquin legala, nisi ex testamento, 

non valeant (§ 11.^) Eura quoque cui aliquid 

resliluitur potest regare, ut id rursus aki letum 

aut prò parte, vel eliara aliud akquid restituat. 

(§ 12.) Et quia prima fldeicemmissorum cunabula 

a flde heredura pendoni, el tara nomen quam substantiam 

acceperunt, el idee divus Augustus ad 

necessilatera iuris ea delraxit: nuper et nos, eiuidera 

Principera superare conlendenles, ex facto 

quod Trihonianus, vir excelsus, Quaesler sacri 

) est e, 32, e. de fldeicomm. palatii, suggcsslt, conslitutionera fecìraus' per 

quara dispesuimus: si testator fidei heredis sui 

ceraraisit, ul vel hereditalera vel speciale fideicoramissura 

restitual, el neque ex scriptura, 

neque ex quinque testiura numero qui in fideicoraraissis 

legitiraus esse noscitur, res possit manifeslari, 

sed vel pauciores quam quinque vel nemo 

penilus testis inlervenerit, lune, sive pater heredis 

sive alius quicumque sii, qui fidem elegit 

heredis et ah ee akguid reslilui vóluerit, si heres 

perfidia lenlus adimplere fidem recusal, negando 

rem ita esse subsecutam, si fideicommissarius iusiurandum 

ei detuleril, cura prius ipse de cahimnia 

iuraverit, necesse eura habere, vel iusiurandum 

subire guod nihil tale a testatore audivil, vel recusantera 

ad fideicoraraissi vel universitalis vel 

specialis solutionem coarlari, ne depereat ultima 

voluntas teslatoris fidei heredis coramissa. eadem 

observari censuimus et si a legatario vel fìdeiceraraissarie 

akguid simikler rekctura sii. guodsi 

is a quo rekctura dicitur confilealur guidem aliquid 

a se relictum esse, sed ad legis sublkilalem 

decurral, oraniraodo cogendus est solvere.

GAI II. § 260 — 266. IUST. IL 24. pr. § 1. 2. 147 

Tit XXIV. DE SINGULIS REBUS PER 

FIDEIOOMMISSUM RELICTIS. 

§ 260. Potest antera guisgue etiara Potest aulera cjuis etiara singnlas 

res singnlas per kdeicemmissum re- res per fideicoraraissura relinquere, veknguere, 

velut fundura, hominem, kili fundum, horainera, veslera, argen 

veslera, argenlum, pecuniam; et vel lum, pecuniam numeratara ; et vel ipsura 

ipsum heredera rogare, ul akcui re heredera rogare, ut akcui restitual. 

stitual, vel legatariura, quaravis a le- vel legatariura, quamvis a legatario 

gatario legari nen possit (§ 261.) legari nen possit (§ 1.) Potest aulem 

Item potest non selura propria te non solum proprias lestator res per 

slatoris res per fideicemraissura re- fideicommissum relinquere, sed et helingui, 

sed etiam heredis aut legaredis aul legalarii aul fideiceraraissarii 

larii aul cuiuskbel alterius. itague aul cuiuskbel alterius. ilaque el lega 

et legalarius non selum de ea re rolarius et fideicoraraissarius non selura 

gali polest, ut eam alicui restituat, de ea re rogari potest, ut cara alicui 

guae ei legala sii, sed eliam de alia, restitual, quae ei relicla sii, sed etiam 

sive ipsius legatark sive akena sit de alia, sive ipsius sive akena sii. 

[sed] hoc selura observandum est, ne hoc selura observandum esl, ne plus 

plus quisquam rogetur aliis restituere, quisquam rogetur akcui restituere, 

guara ipse ex lestamente ceperil: quara ipse ex lestaraenlo ceperit 

nara quod amplius est inulikler rekn nara quod amplius esl inutOiler requitur. 

(§ 262.) Cum autem aliena res knquitur. cum autem aliena res per 

per fideicommissum relinqiiiUir, ne fideicemraissura reknquitur, necesse 

cesse est ei qui rogalus esl, aut ipsam est ei qui rogatus est aut ipsara re 

redimere et praestare, aul aeslimaliedimere el praestare, aul aestimationem 

eius solvere, sicut iuris est, si nem eius solvere, [cf, ii, 20 § 4 sqq.] 

per damnalionem akena res legata sii. sunl lamen 

qui putant, si rera per fldeicomraissum rekctam 

derainus non vendat, exlingui fldeicomraissum; 

sed aliam esse causam per damnalionem legali. 

§ 263. Libertas" quoque serve per § 2. Libertas quoque serve per fidei- 

fideicemraissura dari potest, ut vel coinmissura dari polest, ut heres eum 

keres rogetur raanumittere, vel lega rogetur raanurailtere, vel legalarius, vel 

larius. (§ 264.) Nec interest ulrum fideicommissarius. nec interest ulrum 

de suo proprio serve teslaler regel, de sue proprio serve teslaler roget, 

an de ee qui ipsius heredis aut lega an de eo qui ipsius keredis aul letarii 

vel eliam exlranei sit. (§ 265.) Itagalarii vel eliam exlranei sit Itaque 

et akenus serrus redirai et maque alienus servus redirai et manunumitti 

debet guod si domitti debet quedsi dominus eum non vendat, 

minus eum non vendat, sane si modo nihk ex iudicio eius gui rekguil libertatem 

extinguilur fideicemmissa- percepii, non slalira extinguilur fideicommisria 

libertas, quia hoc ca.su saria libertas, sed dkfertur, guia possit tempere 

pretii corapulalie nulla in procedente, ubicumque occasio redimeudi servi 

lervenil. (§ 266.) Qui aulera fueril, praestari libertas.'' Qui autem ex causa 

ex fideicommisse raanuraitlitur, nen fideicommissi manumitlilur, non tesla- 

a) ct Ulp. IL § 7—11. fr. 16. D. de fideioomm. liberi. (40. 5.) Gai IL 272. 

b) ct e. 6. C. de fideie. liberi. (7. 4.) 

to*

148 GAI IL § 267 — 273. IUST. IL 24. § 3. 

teslatoris fit libertus, etiarasi lesta- loris fit libertus, eliamsi leslaloris serloris 

servus fueril, sed eius qui vus sit, sed eius qui manumillit at is 

manumktk. (§ 267.) Al qui direclo, qui directo, testamento, liber esse iulestamenle, 

liber esse iubetur, velut betur, ipsius teslatoris flt kberlus, qui 

hoc modo: STic-svs SERVUS MEUS LI- eliara orcinus'" appekatur. nec alius 

RER ESTO, vel STICHUM s-E.-KYmiì,m\]u ullus directe, ex lestaraenlo, liberta- 

LiBEEUM ESSE lUBEO, ÌS ìpsius lestcì- tcni habcrc potest, quara qui utroque 

toris fit libertus. Nec alius ullus terapere teslatoris fueril, el quo fadireclo, 

ex testamento, kherlatem cerei lestaraentura, et quo raoreretur. 

habere polest, quam qui utroque directo [al. directa] autera kberlas lune 

tempore testaloris ex iure Quiri- dari videlur, cura non ab alio servum 

tium^^ fueril, et equo faceret lesta- nianuraitli rogai, sed velut ex suo tementura 

et quo raoreretur. slaraenlo liberlalera ei competere vult 

1) Gai 11,219.0,2,0, commun, de leg. § 3.^ Verba aulem fldeicoramissorum haec maxime 

in usu habeantur: peto, rogo, velo, mando, 

fidei luae commilto, quae perinde singula firma 

sunl, atque si orania in unum congesta essent 

§ 268. Multum autem differwn^" ea quae per 

fldeicommissum reknquuntur ab his quae direclo 

iure leganlur. (§ 269.) Nara ecce per fldeicommissum 

e/?'am* ab herede heredis reknqui potest: 

cura alioquin legatum nisi teslaraenlo facto inutile 

sii. (§ 270.) Item intestatus moriturus potest ab 

eo ad quem bona eius pertinent fideicommissum 

akcui relinquere: cum alioquin ab eo legari nen 

possit (§ 270a.) Item legatum codiciUis rekctura 

nen aliler valel, quara si a testatore confirraali 

fuerint,'' id est nisi in teslaraenlo caverit testater, 

ut quidquid in codicilks scripserit id ralura 

sii: fideicoraraissura vero etiara non confirmatis 

cedicilks reknqui potest (§ 271.) Item a legatario 

legari non polest: sed fideicoraraissura reknqui 

polest. quin etiam ab eo quoque cui per 

fideiceramissum reknquimus rursus aki per fideicommissum 

relinquere possumus. (§ 272.) Item 

servo alieno directo libertas dari non potest; 

sed per fideicoraraissura potest (§ 273.) Itera" 

codicilks nerao keres institui potest neque exheredari, 

quaravis testamento conrirmati sint at 

is qui teslaraenlo heres institutus esl polest codicikis 

rogari, ul eam kereditatera alii tolara vel 

*) liaeo nuno ed. Studem. proponit. Husobkc : etiam ante heredis institutionem. 

Alii aliter. In prima ed. proposueram: etiam nutu heredis. 

a) ct Diocl. 0. 10. D. de testam. manumiss. (7. 2.) 

b) ct Ulp. I. § 23. Gai II. 272. fr. 35. D. de manum. test. (40. 4.) 

e) iu quibus rebus legata et fideicommissa differant, vid. Ulp. XXV. 1—13; 

quae cur praeterierit lustinianus vid. Inst II. 20. § 3. supra, 

d) ct Inst IL 25. § 1. e) ot Inst IL 26. § 2. II. 23. § 10.

GAI IL § 274 — 282. IUST. IL 24. 149 

ex parte restituat, quaravis teslaraenlo codicilli 

confirraali nen sinl. (§ 274.) Itera mulier quae 

ab eo qui cenlum milia aeris census esl per 

legem Voconiam keres institui non potest,'' tamen 

fideicommisse rekctam sibi hereditalera capere 

potest (§ 275.) Laliiii quoque cjui hereditates 

legataque directo iure lege lunia capere 

prehibenlur, ex fideiceraraisso capere possunt 

(§ 276.) Itera cura senaluscensullo prehibilura 

sit propriura servura minorera annis xxx kberura 

et heredem inslituere [u is. 21], plerisgue placet 

posse nos iiibere liberum esse, cum annorura 

xxx erit, el rogare, ul lune kli restitualur hereditas. 

(§ 277.) Item cjuamvis non possimus pesi 

raorlera eius gui nobis heres exliterit, alium in 

locum eius keredem instiluere [§ i84], lamen possumus 

eura rogare, ut cum morietur, aki eam 

hereditalera tolara vel ex parte restituat et guia 

post raorlem guogue heredis fideiceramissum dari 

polest, idera efficere pessuraus et si ita scripserimus: 

CUM TITIUS HERES MBUS MORTUUS ERIT, 

VOLO HEREDITATEM MEAM AD PUBLIUM MEVIUM 

PERTINERE. utrogue autem mede, lam hoc quam 

ilio, Tilius keredem suum ebkgatura reknquil de 

fideiceraraisso restituendo. (§ 278.) Praelerea'' 

legala per fomiulam pelimus: fideicoraraissa vero 

Romae quidem apud Consulem vel apud eura 

Praetorera qui praecipue de fideicoraraissis ius 

dicit persequiraur; in provinciis vero apud Praesidem 

provinciae. (§ 279). Itera de fideicommissis 

semper in urbe ius dicilur: de legalis vero, 

cura res aguntur. (§ 280.) Itera fideicoraraissorum 

usurae et fructus debenlur, si modo morara solulienis 

fecerit qui fideiceramissum dehebil: legatorum 

vero usurae non debenlur; idque rescripto 

divi Hadriani signiflcatur. scie tamen luliano 

placuisse in ee legato quod sinendi modo reknqukur 

idem iuris esse quod in fideicommissis: 

quam sententiam et kis temporibus magis optinere 

video. (§ 281.) Itera" legala Graece scripta 

non valenl: fideicoraraissa vero valent (§ 282.) 

a) Legis Voooniae caput primum Cicero memorai in Verr. II. 1. 0, 42, § 107. 

(ct 111.): Lmiiatus esses ipsum illum Q. Voconium, qui lege sua hereditatem ademit 

nulli neque virgini, neejue mulieri: sanxit in posterum, qui post eos Censores census 

essel ne cquis heredem virginem neve mulierem faceret. — De secundo quodam capite 

agere videtur Quinci, deci. 264: ne liceat mulieri plus quam dimidiam partem bonorum 

relinquere (?), coli. Cic. de Bep. III. 10. — De tertio capite ct Gai IL 226. 

b) ot Ulp. XXV. 12. Inst II. 23. § 1. 

e) ct Ulp. XXV. 9. fr. 11. pr. D. de leg. III. (32.)

150 GAI II. § 283 — 289. IUST. IL. 24. 

Itera" si legatum per daranalionera relictum heres 

infl^fetur, in duplum cum eo agilur: fldeicoraraissi 

vere nomine semper in simplum perseculio est. 

(§ 283.) Itera'' quod quisque ex fldeicoramisso 

plus debito per errorem solverli, repetere potest: 

al id guod ex causa falsa per daranalionera legali 

plus debito solutum sk, repeli non potest. 

idera scikcet iuris est de eo [legato] guod non 

debitum vel ex hac vel ex kla causa per errerem 

solutum fuerit 

§ 284. Erant eliara aliae dilferenliae, guae 

nunc nen sunt. (§ 285.) Ut ecce peregrini poterant 

fldeicoramissa capere: et fere kaec fuit erigo 

fideicoramisserum. sed postea id prehibilum esl; 

et nunc ex oratione divi Hadriani senatusconsuL 

tum factum esl, ul ea fideicommissa fisco vindicarenlur. 

(§ 286.) Caekbes guogue gui per legem 

luliam hereditales legataque capere prehibenlur, 

ehm fideicoraraissa videbantur capere posse. Item 

orbi qui per legem Papiara, [oh id quod liberos 

non habebanl,] dimidias partes hereditalum legaterimique 

perdunl, dira solida fideicommissa videbantur 

capere posse, sed postea senalusconsulto 

Pegasiano perinde fideicommissa quoque, ac legata 

heredilatesque capere [posse] preliibiti sunt 

eaque translala sunl ad eos qui in eo testamento 

liberos habent, aul si nullus liberos kabebit, ad 

populum, siculi iuris esl in legalis et in hereditatibus 

qu«e eadera aut simUi ex causa caduca 

fiunt.* (§ 287.) /lem okm incertae personae vel 

postumo aliene per fideiceramissum reknqui poterai, 

quamvis neque heres institui neque legari 

ei possit. sed senaluscensullo quod auctore divo 

Hadriano factum est idem in fideicoraraissis quod 

in legatis keredilalibusque conslitulura est (§ 288.) 

Itera poenae nomine [§ 235] iam non dubilatur nec 

per fideicemniissura quidem reknqui posse. (§ 289.) 

Sed quamvis in multis iuris partibus lenge lalier 

causa sii fideicommissorum, quam eorum quae 

directe reknquuntur, in quibusdam tanluradera 

valeant, lamen tutor non aliter testamento dari 

potest quara direclo, veluti hoc modo: LIBERIS 

MEIS TITIUS TUTOE BSTO, VCl ila: LIBERIS MEIS 

TITIUM TUTOREM DO: per fideicommissum vero 

dari non polest 

*) apte haec inseruit ed. Polenaar. Aliter Huschke. 

a) ct Gai IV. 9. 171. Inst. IV. 6. § 23. 26. III. 27. § 7. 

b) ct Ulp. XXIV. 33. Inst III. 27. § 7. IL 20. § 25.

GAI II. IUST. IL 25. pr. § 1—3. 151 

Tit XXV. DB CODICILLIS. 

Ante Augusti tempora constai ius codicikorum 

1) cf Inst, II, 23, §1, [in usu] non fuisse,'^ sed priraus Lucius Lenlulus, 

ex cuius persona etiara fideicommissa coeperunt, 

codicklos intreduxil. nam cum decederet in Africa, 

scripsit cedickles testamento conflrmalos c[uibus 

ab Auguste petkt per fldeicommissum, ul faceret 

akquid; et cum divus Augustus voluntalera eius 

iraplessel, deinceps rekqui, auctoritatem eius seculi, 

fldeicomraissa praeslabanl, et filia Lenluli 

legata quae iure non debebat solvit. Dicitur Augustus 

convocasse prudentes, inter quos Trebatium 

quoque cuius lune auctoritas maxima erat, 

et quaesisse, an possit hoc recipi, nec absonans 

a iuris ratione codicikorum usus essel; et Trebatium 

suasisse Augusto, quod dicerei utOissimum 

el necessarium hoc civibus esse, propter 

magnas et lengas peregrinationes quae apud veteres 

fuissent, ubi, si quis testaraenlum facere 

nen posset, tamen codicikos posset. Post quae 

tempora, cum et Labeo codicikos fecissel, iara 

nemini dubiura erat, quin codicilk iure optirao 

admitterentur. 

2) cfr. 5, 8.16. D. de iure codiciii. § 1.^ Nou tantum aulcm testamento facto pelest 

quis codicklos facere, sed et intestatus quis 

decedens fldeicomraitlere cedicikis polest. Sed 

cum ante testamentum factum codicilk facti erant, 

Papinianus ait nen akter vires habere, quam si 

speciali postea voluntate cenflrraentur. sed divi 

Severus et Antoninus rescripserunt, ex kis cedicikis 

qui testamentum praeceduiit posse fideicommissum 

peli, si appareat eura qui postea testaraenlura 

fecerat a voluntate quara codicilks ex- 

3) cf. Gaiii,278, fr,6, pr, io,D,eod, presscrat nou rccesslsse. (§2.^) Codicilks autera 

hereditas neque dari negue adirai potest, ne confundatur 

ius leslaraenlerum el codicikorum, et 

ideo nec exheredalie scribi, direclo aulem hereditas 

codicilks negue dari negue adirai potest: 

nam per fideiceramissum kereditas cedicilks iure 

reknguilur. nec condicionem heredi instituto cedickks 

aducere neque subslituere directe polest. 

4) cf fr, 6, §1, D. de iure cod, (§. ^ i) CodicilIos autom eliaiii plures quis facere 

0, 8. § 3. e. eod. VH " 7 1 ,. .- • i 

potest; et nukara sokemnilalem ordinationis desideranl.

INSTITUTIONUM 

GAI COMMENTAEIUS III. D. lUSTINIANI LIBER III. 

Tit I. DE HBREDITATIBUS QUAE AB INTESTATO 

DBFBEUNTUR. 

1) of. fr. L pr, D de auis ot legit, Intcstatus decedit\ qul aul omnine leslamenfr, 

64, D, de V, S, ' . „ . . , , 

tura nen fecit, aul nen iure Iecit, aul id quod 

fecerat ruptum irriturave factum est, aul nemo 

ex eo heres extilit. 

§1. *Inleslatorum liereditates ex § l.Intestalorum autera hereditates ex 

lege xii tabularum. primum ad suos lege duodecim tabularum priraum ad 

heredes pertinent. (§ 2.) Sui aulem suos heredes pertinent. (§ 2.) Sui autem 

heredes'^ exislimantur liberi qui in heredes existiraantur, ut el supra dixipotestate 

morienlis fuerunt, veluti mus [n. io. § 2], qui in potestate merieiifilius 

filiave, nepos neptisve ex fi- Iis fuerunt: veluti fikus filiave, nepos 

Ho, pronepos proneptisve ex nepole neptisve ex filio, pronepos proneplisve 

filio nato prognatus prognalave. ex nepole fike nate pregnatus proìiec 

interest utrum nalurcdes sint gnatave. nec interest utrum naluraliberi, 

an adoptivi. Ics sinl liberi, an adoptivi. Quibus 

connuraerari necesse est eliam eos qui ex legitimis 

cjuidem raalrimonns non sunt progenili, ciiriis 

tamen civitaUim dati secundum divakura con- 

2) cf Inst, L 10, § 13, stitutionum^ guae super his positae sunt lenerem, 

suorum iura nanciscuntur. nec nen eos quos 

neslrae araplexae sunl constitulienes, per quas 

,3) est e, IO, (11,) 0, de naturai, lib, iussimus,'^ SÌ cjuls rauliereiii ÌU SUO conlubemio 

copulaverit, non ab initio affectione maritali, eam 

lamen cum qua poterat habere ceniugium, ct ex 

ea liberos sustulerit, postea vero affectione procedente 

eliara nuptiaka instruraenla cura ea fecerit, 

fikosque vel fikas habueril: nen selum eos 

liberos gui post dotera editi sunt iustos et in 

*) primum huius Commentarli folium deperditum et cpiaedam laounae inferius 

(usque ad § 17.) .suppleri possunt ex Cellatione LL. Mos. XVI, 2, § 1—17, et 

ex Iust Institutionibus, — Ad tit. I. ct Collat cit § 1—8, Paul, S. E. IV. 8. § 1 — 12. 

Ulp. XXVL 1 — 3. De iure novissimo ex nov. 118. v. infra ad tit. IX. in fine. 

a) de suis heredibus ct Gai IL 1.56, I, 127. Ulp. XXII. 14. XXVL 1. Ulp. 

fr. 1. pr. § 2. 4. 6. D. de suis et legit (38, 16.)

GAI III. §3 — 6. IUST. IIL 1. § 3 — 5. 153 

Ita demum tamen nepos 

neptisve et pronepos proneplisve suo 

rum heredum numero sunt, si praecedens 

persona desierit in potestate 

parenlis esse, sive morte id accideril 

sive alia rcdione, veluti emancipatione: 

nani si per id tempus equo 

quis moritur filius in potestate eius 

sit, nepos ex eo suus lieres esse non 

palesi, idem et in eeteris deinceps 

liberorum personis dictum. intellegemus. 

(§3.) Uxor cquoque equae in 

manu est sua heres est, (quia filiae loco est; 

item nurus quae in filii manu esl, nam et haec 

nept,is loco esl. sed ita demtem erit sua lieres, 

si filius cuius in manu fuerit, cum pater 

moritur, in poleslale eius non sit. idemque dicemus 

et de ea quae in nepotis manu matri 

monii causa sit, quia proneptis loco est. (§ 4.) 

Postumi quocque, equi si 

vivo parente nati essent, 

in potestate eius futuri 

forent, sui lieredes sunt. 

(§ 5.) Idem iuris est^ 

de his quorum nomine ex 

lege Aelia Sentia vel ex 

senalusconsulto post raorlem 

patris causa probatur: 

nam et ki vivo patre causa 

probata in poleslale eius 

futuri essent. (§ 6.) Quod 

eliam^ de ce fike, qui ex 

prima secundave mancipatione 

post mortem patris 

manumillitur, intellegeraus. 

1) of, Paul, in Collat, XVI, 3, 

Inst. II, 19, § 2, 

2) of Paul, fr. 11, D, de liber, et post, 

8) cfr. 1. § 7. fr. 13. D. de suis et leg. 

Inst. L 12. § 5, 

4) cfr. 1. § 3. D. de suis et leg. 

peleslate esse patribus, sed etiam anleriores, gui 

el his qui postea nati sunt occasienera legitimi 

neminis praesliterunl; quod oblinere censuimus, 

eliamsi non progenili fuerint post dotale instrumentum 

confectum liberi, vel etiara nati ab hac 

luce subtradi fuerint. Ila demum tamen nepos 

neptisve et pronepos proneplisve 

suerura keredura numero sunl, si 

praecedens persona desierit in potestate 

parenlis esse, sive merle id accideril 

sive alia ratione, veluti emancipatione: 

nam si per id terapus quo 

quis raorialur filius in poleslale eius 

sii, nepos ex eo suus heres esse non 

polest idque el in eeteris deinceps 

liberorura personis dictum inlekegi 

mus."' 

Poslurai quoque, qui si vive parente nati essent, in 

potestate futuri forent, sui heredes sunl. (§3.^) Sui 

autem etiara ignorantes fiunt heredes, el kcel furiosi 

sint, heredes possunt existere: guia guibus 

ex causis ignoranlibus acguiritur nobis, ex his 

causis el furiosis acguiri potest. et statim morte 

parenlis guasi cenlinuatur dominium:*' el ideo 

nec tutoris aiictorilate opus est in pupikis, cura 

etiara ignoranlibus acquiritur suis heredibus hereditas; 

nec curatoris consensu acquiritur furiose, 

sed ipso iure. (§4.^) Inlerdum antera, 

kcet in peleslate raortis tempore suus heres nen 

fuit, taraen suus heres parenti efficitur, voluti 

si ab hostibus guis reversus fueril post mortem 

patris sui: ius enim peslliminii hoc facit. (§5.'^) 

Per contrarium evenil, ut licei guis in farailia 

defuncti sit raortis tempore, lamen suus keres non 

fiat, veluti si post mortera suam pater iudicatus 

fuerit reus perduekionis, ac per koc memoria eius 

damnala fueril: suura enira heredera habere nen 

a) ct Inst. II. 13. § 2. 

b) eadem fere habet Paul, in Collat. XVI. 3. (S. 11. IV. 8. 

Gai IL 141—143. I. 132. Ulp. VIL 4. 

§§ V. 15.) ct

154 GAI III. § 7. IUST. IIL 1. § 6 — 8. 

(§ 7.) Igilur cura fikus filiave, el ex altere 

Alio nepotes neplesve extant, 

pariter ad keredilalem vecanlur; nec 

gui gradu proximier est ulleriorem 

excludit: aeguura enira videbalur nepotes 

neplesve in patris sui locura pertionemgue 

succedere, pari ratione et si 

nepos neptisve sit ex flko el ex nepole 

pronepos proneplisve, simul eranes vecanlur 

ad hereditatem. (§ 8.) Et quia placebat 

nepotes neplesve, ilem pronepotes 

proneplesve in parentis sui locura 

succedere: conveniens esse visura est 

nen in capita, sed in slirpes hereditatem 

dividi, ila ul fliius partem dimidiam 

hereditatis ferat, et ex altere 

filio due pluresve nepotes alterara diraidiara; 

ilem si ex duobus klus nepotes 

extent, ex altero fiko unus forte 

vel due, ex altere tres aul quatluor, 

ad unum aut ad duos dimidia pars pertineat, 

el ad tres aul quatluor altera 

dimidia. 

1) ofr. 1. §8, fr, 6—8, D, de suis et 

2) ofr, 6—8, oit, 

fr, 1. § 8. D, e 

fr, 6, pr, D, d 

cognatis, 

iniust. rupt. 

potest, cum fìscus ei succedk. sed potest dici 

ipso iure esse suum keredem, sed desinere. 

(§ 6.) Cum filius filiave, et ex ab 

lero filio nepos neptisve extanl, 

pariter ad heredilalem vocantur; nec 

qui gradu proximior est ulteriorem 

excludit: aequura enim esse videtur 

nepotes neplesve in patris sui lecum 

succedere, pari ratione et si 

nepos neptisque sit ex fike, et ex 

nepole pronepos proneptisve, simul 

vocantur. Et quia placuil nepotes 

neptesque, itera pronepotes proneptesque 

in parentis sui locura succedere: 

conveniens esse visum est 

non in capita, sed in slirpes heredilalem 

dividi, ul fikus parlera dimidiam 

hereditalis habeal, et ex altero 

filio duo pluresve nepotes alteram 

diraidiara. itera si ex duobus fliiis 

nepotes extant, ex altere unus forte 

aut duo, ex altero tres aul quatluor, 

ad unura aut duos dimidia pars 

pertinet, ad tres vel ad quatluor ab 

lera dimidia. 

§ 7.^ Cura aulem quaeritur, an quis suus keres 

existere polest: eo tempore quaerendura esl quo 

certura est aliquem sine testamento decessisse, 

quod accidit el deslilute testamento, hac ratione, 

si filius exheredalus fuerit et exlraneus keres 

institutus, et Alio merlue postea certum fuerit 

heredem institutum ex leslamento nen fleri heredera, 

aut quia noluit esse heres, aut quia non 

potuit, nepos avo suus heres exislel: guia, quo 

terapere certura est intestatura decessisse patremfamkias, 

selus invenilur nepos. et kec certuni 

est (§ 8.^) Et kcet post mortera avi nalus sii, 

tamen avo vivo conceptus, mortuo patre eius, 

pesteaque deserte avi lestamenle, suus heres efficitur. 

Piane si el conceptus et nalus fueril post 

raorlem avi, mortuo palre sue, deserloque postea 

avi teslaraenlo, suus heres avo non existit, quia 

nulle iure cognationis palrera sui patris leligit 

sic nec ike esl inler liberos ave quem filius 

emancipatus adeptaverat. hi autem, cum non sunt 

quantum ad hereditatem liberi, neque bonorum 

possessionem petere possunt quasi proxirai cognati. 

— Haec de suis heredibus.

GAI III. IUST. IIL 1. § 9 — 12. 155 

'^ fc'G.'t'L'de Bon.'S' f 9-' Eraandpatì aulem liberi iure dvili nihil 

fr. 4. 5. D. si tal), test, nuli, iuiìs habeul: uoquc enim sui heredes sunt, quia 

Collat. XVI. oap. 7,a) r i -i • i . . 

[al. equi] in potestate esse desierunt parentis, neque 

alio ullo iure per legem duodecim tabularum 

vocantur. Sed Praetor, naturali aeguilate metus, 

dat eis honorum possessionem unde liberi, 

perinde acsi in potestate parentis mertis tempere 

fuissent; sive soli sint sive cura suis keredibus 

cencurrant. itague duobus kberis exlanlihus, 

eraancipate el [eo] qui raortis lempore in potestate 

fueril: sane quidera is qui in potestate 

fueril selus iure civik keres est, id est solus 

suus keres esl; sed cura eraancipatus beneficio 

Praetoris in partem adraittilur, evenil, ul suus 

''fr 6,11 S: J,''Dîe B. p, e, t. lêrcs pio parte heres flat (§ 10.^) At hi qui 

eraancipati a parente in adoplionein se dederunt 

non adniiltunlur ad bona naturaks patris quasi 

liberi, si raode, cum is mererelur, in adopliva familia 

sint. nam vivo ee emancipali ah adoplivo 

patre perinde adraitluntur ad bona naturalis patris, 

acsi eraancipati ab ipso essent, nec uraquam in 

adopliva faraika fuissenl; et cenvenienter, quod 

ad adeplivura patrera perlinel, exlraneorum loco 

esse incipiunl. post mortera vere naluraks patris 

eraancipati ah adoplivo, el guanlura ad hunc, aegue 

extraneoruni loco fiunt, et guanlura ad naluraks 

parenlis bona pertinet, iiihile raagis liberorura 

gradura nanciscuntur: guod ideo sic placuil, 

quia iniguum erat esse in potestate patris adoptivi, 

ad quos bona naluraks patris perlinerent, 

ulrum ad liberos eius, an ad agnatos. (§ 11.) Minus 

erge iuris habent adoptivi quam naturales. 

namque naturales emancipali beneficio Praetoris 

gradum liberorum relinenl, licei iure civili perdunl; 

adoptivi vero emancipali et iure civili perdunl 

gradum liberorum, el a Praelore non adiuvanlur. 

el recle: naturaka enim iura civilis ratio 

perimere non pelosi P- is. §3]; nec quia desinunt 

sui keredes esse, desinere possunt filii flkaeve 

aul nepotes neplesve esse, adeptivi vero emancipati 

exlraneorum loco incipiunl esse, quia ius 

nemenque filii flkaeve quod per adopiionem consecuti 

sunt, alia civki ratione, id est eraancipa- 

a) Ulp. libro IL Instit : Suis Praetor solet emancipalos liberos, itemque civitate 

donaios coniungere, data bonorum possessione, sic tamen, ut bona, si quae propria 

habent, his qui in potestate manserunt conferant: nam aeequissimum putavit, neque 

eos bonis paternis carere per hoc, quia non sunt in potestate, neque praecipua bona 

propria habere, cum partem sint ablaturi suis heredibus. (Paul. S. R. V. 9. § 4.)

156- GAI III. IUST. IIL 1. § 12 — 14. 

tiene perdimt. (§ 12.'^) Eadem haec observantur 

1) ef. fr 1, pr, §1, D, deB,p, e,t, et ÌU ea bonorum posses.'ìione quam centra tabulas 

testamenti parentis liberis praeteritis, id est 

neque heredibus institutis, neque ul oportet exheredatis, 

Praetor polkcetur. nam eos quidera qui 

in poleslale parentis raortis tempore fuerunt et 

emancipalos vocat Praetor ad eam bonorum pessessienem; 

eos vere qui in adopliva famika fuerunt 

per koc tempus que naluraks parens raoreretur 

repekit. itera adoplivos liberos emancipalos 

ab adoptivo patre, sicut ab inteslato, ita 

lenge rainus conira tabulas leslaraenli ad bona 

eius admiltil, quia desinunt in liberorum numero 

esse. (§ 13.) Admonendi taraen sumus 

eos cpii in adopliva famika sunl, quive post mortem 

naturaks parenlis ab adoplivo palre emancipali 

fuerint, intestato parente naturali mortuo, 

kcet ea parte edicli qua kberi ad bonorum possessionem 

vocantur non admittanlur, alia tamen 

2)efr.i,§4,fr.2,6,D.undeoognati, parte vocaii, Ìd cst qua cognatl^ defuncti vocanfr, 

1, pr, D, Quia ordo m poss, l ' , . 

tur. ex qua parte ita admittunlur, si neque sui 

heredes liberi, neque emancipati ebslent, neque 

agnatus quidem ukus inlerveniat: ante enim Praeter 

liberos vocat tam suos heredes quam emancipalos, 

deinde legitimos heredes, deinde proximos 

cognalos. (§ 14.) Sed ea omnia antiquitati 

quidem placuerunl: aliquam autem eraendationem 

a nostra constitutiene acceperunt, quara super his 

3) est e. 10. e, de .idopt, pcrsonls posulinus ^ quae a patribus suis naturakbus 

in adoptionem aliis danlur. Invenimus etenim 

nonnullos casus in quibus filii et naturakum 

parentum successionem propter adoptionem amitlebanl, 

el adoptione facile per emancipalionem 

soluta, ad neutrius patris successionem vocabantur. 

Hoc solilo more corrigenles, conslitutienera scripsiraus 

per quam deflnivimus, quando parens naluraks 

fllium suura adeplandura alii dederit, integra 

orania iura ita servari, atque si in patris 

naturalis potestate permansissel, nec penilus adoplio 

fueril siibsecuta; nisi in hoc lantumniodo 

casu, ut possit ab intestalo ad patris adoptivi venire 

successionem. testamento aulera ab ee facto, 

neque iure civki neque praeterio akquid ex heredilate 

eius persequi polest, neque conira tabulas 

benerura possessione agnila, neque inofficiosi querela 

institula, cura nec uecessitas patri adoplivo 

iraponilur vel heredem eum inslituere vel exheredatura 

facere, ulpole nulle nalurak vinculo ce-

GAI III. IUST. IIL 1. § 15. 16. 157 

pulatura. neque si ex Asiniane (_Sabiniano) senatusi)cf.e,66,§2 

0 dedecurionibus. cousulto CX Iribus inaribus^ fucrlt adoptatus: nara 

et Theophil, h, 1, i . i. . 

et in huiusmodi casu neque quarta ei servatur, nec 

ulla aclio ad eius persecutionem ei cerapetit. nostra 

aulera conslitutione exceplus est is quem parens 

naluraks adeplandura suscepcril: utroque enira 

iure, tara naturali quam legitimo, in hanc personam 

concurrenle, pristina iura lali adeplioni [al. 

adoptione] servavimus, queinadraedum si paterfamilias 

sese dederit arrogandum. quae speciakter 

et singikatim ex praefatae conslilulionis te- 

2) cf Inst, L 11, §2. nore^ possunt cokigi. 

§ 15. Itera vetustas, ex raascuks pregenilos 

plus diligens, solos nepotes vel neptes qui quaeve 

ex virili scxu descendunt ad suerura vocabat 

snccessionem, et iuri agnatorum eos anleponebat; 

nepotes autem qui ex fliiabus nati sunt et 

pronepotes ex neplihus cognalorum loco nuraerans, 

post agnatorum lineam eos vocabat, tara 

in avi vel proavi materni quara in aviae vel proaviae, 

sive palernae sive raalernae, successio- 

3)Vai,Tiaeod.c.9,c,de3nisetiegit, neiii. Dlvl auteui Piiiicipes^ UOU passl siiul talem 

conira naturam iniuriam sine competenti emendalioiie 

relinquere: sed cum nepotis et prenepetis 

nomen commune est ulrisque qui tam ex mascuks 

quam ex feminis descendunt, idee eundem gradum 

el ordinem successienis eis donaveninl; scd 

ut akquid ampkus sit eis qui non selum nalurae, 

sed eliara veteris iuris suffragio muniuntur, portionem 

nepetum el neptium vel deinceps, de quibus 

supra diximus, paulo minuendam esse existimaverunt, 

ul minus tertiam parlera acciperenl, 

quam mater eorum vel avia fuerat acceptura, vel 

pater eorura, vel avus paternus sive maternus, 

quando feraina mortua sit cuius de keredkate agitur, 

kisque, licet sok sinl, adeunlibus, agnatos 

rainime vocabant. et quemadraodura lex duodecim 

tabularum, filio mortuo, nepotes vel neptes, vel 

pronepotes vel proneptes in locum patris sui ad 

successionem avi vocat: ita et principaks dispositio 

in lecum matris suae vel aviae eos cura iam designata 

partis tertiae deminulione vocat. (§ 16.) 

Sed nes, cum adkuc dubilalie manebat inter agnatos 

et meraorales nepotes, parlera quarlara defuncti 

substanliae agnatis sibi vindicantibus ex cu- 

4) erat Theod, e, v, 1,0,1, = e, 9. iusdam constitulionis'' auctoritate: meraeralara 

°- "'• quidem conslitulionem a nostro codice segregavimus, 

neque inseri eara ex Theedesiane codice

158 GAI III. § 9. 10. IUST. III. 2. pr. § 1. 

1) est 0. 12. C, de suis et legit. in ee cencessimus. nostra autera constitutiene^ 

promulgata, loti iuri eius derogalum est; et 

sanximus talibus nepotibus ex Alia vel pronepotibus 

ex neple el deinceps superslitibus agnatos 

nukara parlem raorlui successienis sibi vindicare, 

ne hi qui ex Iransversa linea veniunl peliores 

his habeantur qui recle iure descendunt. quam 

constitutionem nostrara oblinere secundum sui 

vigorem el tempera et nunc sancimus: ila lamen, 

ut quemadraodura inler flkos el nepotes ex filio 

antiguitas statuii, nen in capila, sed in slirpes 

dividi hereditatem, simikler nos inter flkos cl 

nepotes ex filia dislribulienera fleri iuberaus, vel 

inter oranes nepotes et neptes et alias deinceps 

personas, ut ulrague progenies matris suae vel 

patris, aviae vel avi portionem sine ulla deminulione 

conseguanlur, ut si forte unus vel duo ex 

una parte, ex altera tres aul quatuor extent, 

unus aut due dimidiam, alteri tres aut quatuor 

alterara diraidiara hereditalis habeant 

§ 9. Si nullus sit suerura 

keredum, lune hereditas 

pertinet ex eadem 

lege XII labularura ad 

agnatos (§ 10.*)Vocantur 

Til. IL DE LEGITIMA AGNATORUM SUCCESSIONE. 

Si nerao suus heres, vel eorum quos inter 

suos heredes Praetor vel censtitutiones vocant, 

exlal, et successionem quoque raode amplectalur: 

lune ex lege duodecim tabularum ad agna- 

tuin prexiraum hereditas perlinel. (§ 1.) Sunt 

aulem agnati qui legitima cognatione aulera agnati, ul primo quoque libro 

iuncti sunt: legitima aulem cognalie [L 15. § 1] tradidiraus, cognati per viri 

cst ea quae per viriks sexus perks sexus personas cognatione iuncti, 

sonas coniungilur. ilaque eodem pja- quasi a patre cognati, ilaque eedem 

Ire nati fratres agnati sihi sunt, qui palre nati fratres agnati sibi sunl, qui 

eliam consancjuinei vocantur, nec re el consanguinei vecanlur, nec requirilur 

an etiara matrem eandem quirilur an eliara eandem malrem 

habuerint" itera patruus fratris fike habuerint. itera patruus fratris flko 

el invicera is ilk agnatus esl. eedera et invicem is ilk agnatus est. eodem 

numero sunl fratres patrueles inter se, numero sunt fratres patrueles, id 

id esl qui ex duobus fratrihus pro est qui ex duobus fratrihus progenerati 

sunt, quos plerique eliam creati sunl, qui etiara consebrini vo 

censebrinos vocant qua ratione sci- cantur [IIL 6. § 4]. qua ratione eliam 

kcet etiara ad plures ad plures gradus agnatienis pervenire peleri- 

*) §§ 10-17. supplendae ex Cokat XVL 2. et List De re ipsa vid. Gai 1.156. 

Ulp. XXVL § 1. 3-6. PauL S. R. IV. 8. § 13—24. Ulp. fr. 195. § 1. D. de V. S. 

(50. 16.) fr. I. § 9 sqq. fr. 2. D. de suis et leg. (38. 16.) Paul. fr. 7. pr. D. de oap. 

minut (4. 5.) De iure novissimo vid. tit. IX. in fine. 

a) of. Ulp. libro II. Instit : Post suos ab intestato legitimi admiliuntur primum 

consanguinei. li sunt frater et soror qui in eiusdem potestate patris fuerunt, et si 

ex diversis matribus nati sunt. Consanguineos ei adoptio facii et adrogatio et causae 

probatio et in manum conventio. (Collatio XVI. e. 6.)

GAI III. § 11 — 14. IUST. III. 2. § 2. 3. 159 

gradus agnatienis perve- mus. Hi quoque qui post mortera patris nascunnire 

polerimus. (§ 11.) tur nanciscuntur censanguinilalis iura.'' (§ 2.) 

Non taraen oranibus simul agnatis dal Non lamen oranibus simul agnatis dal 

lex xn labularura hereditalera, sed his lex hereditalera, sed his qui lune 

qui tunc, cura certura est aliquem in- proximo gradu sunl, cum certum 

lestatum decessisse, proximo gradu esse coeperit aliquem intestatura de 

sunt. (§ 12.) Nec in eo iure succescessisse. Per adopiionem quoque 

sie est:'' ideoque si agnatus proximus here agnationis ius consistit, veluti 

ditatem oraiserit, vel antequam adierit, de inler filios naturales, el eos 

cesserit, sequentibus nihk iuris ex lege cem- quos pater eorum adoptavil 

petit (§ 13.) Ideo aulem nen mertis lempore (nec dubiura esl quin proprie" 

quis proximus /'Merli requiriraus, sed eo consanguinei appekenlur); item 

terapere que certum fuerit aliquem inte si quis ex eeteris agnatis tuis, 

statura decessisse, quia si quis teslaraenlo voluti frater, aul patruus, aut 

/"ade decesserit, melius esse visum est tunc denique is qui lengiere gradu 

ex iis requiri preximum, cura certum esse esl, akquem adoplaverit, agna 

coeperit neminem ex eo testamento fore tos inler suos esse non dubi 

heredem. 

latur.'^ 

§ 14. Quod ad feminas taraen atti- § 3. Ceterura inter raasculos quidera 

net, in hoc iure aliud in ipsarum ke- agnatienis iure hereditas eliara lenreditalibus 

capiendis placuit, aliud in gissime gradu nitro citroque capilur. 

ceterorum bonis ab his capiendis. Quod ad feminas vero, ila placebal, 

nam feminarum hereditates perinde ut ipsae censanguinilalis iure tantum 

ad nos agnationis iure redeunt atque capianl hereditalera, si sorores sint, 

masculerum : neslrae vero hereditales ulterius nen capianl; raascuii vero ad 

ad feminas ultra consanguineorum earum hereditates, eliamsi lengissi- 

gradum non pertinent. ilaque seror rao gradu sinl, adrailtanlur. qua de 

fralri sererive legitima heres est; causa fralris lui aul patrui tiii filiae, 

amila vero el fratris fika legitima vel araitae luae hereditas ad te perti 

heres esse 7ion polest. sororis autem net, tua vero ad klas nen perlinebat 

nobis loco est eliara raater aul no quod idee ila censtilulura erat, quia 

verca quae per in raanum cenven- commodius videbatur ita iura constitienera 

apud palrera neslruin iura tui, ut plerumque hereditates ad raas 

filiae nacla est 

culos cenkuerenl. sed quia sane iniquum 

crai in universum eas quasi exlraneas repelk, 

Praeter eas ad bonorum possessionem admiltil 

ea parte qua proximitatis nomine honorum 

possessionem polkcetur; ex qua parte ita scikcet 

admittunlur, si neque agnatus ullus nec 

proximior cognatus inlerveniat. Et haec quidem 

lex duodecim labularura nulle modo introduxit, 

sed simpkcitalera legibus amicam amplexa, simili 

modo omnes agnatos, sive masculos sive feminas, 

cuiuscumque gradus, ad simkiludinem suo- 

a) ct Gai III. 22. Ulp. XXVL 5. Inst. III. 2. § 7. III. 4. § 4. Paul. S. R. IV. 

8. § 23. 26. Marc. fr. 9. D. de suis et legit (38. 16 ) 

b) ct fr. 6. D. Unde legitimi (38. 7.). e) ot fr. 23. 44. D. de adopt. (1. 7.) 

d) ct Ulp. fr. 2. § -3. cit. D. de suis. (38. 16.)

160 GAI ni. I 15. 16. rosT. IH. 2. § 4- 

. . , „=o;nnpm vocabat; media 

rum mvicem ad .sviccessionem 

aiUera ^--prudenUa, qua era «g^ 

decim tabularum iunior, impeiwu i 

tiene anterior, sublimate quadam excogilata praefatam 

dìlTerenliam inducebat, et penitus eas a 

successione agnatorum repellebat, omni alia siici)cf,insi.\u.r,. 

ci Gai cod,infra, ccssione incognita, donec Praetores paiilatiiii 

asperilalem iuris civ'ilis corrigentes, sive quod 

deesl adimplentes, humano propesile alium ordinem 

suis edictis addiderunt, el cognationis linea 

proximitatis nomme inlroducla per bononmi 

possessionem cas adiuvabant, el pollicebantur his 

bonorum possessionem quae unde cognati appel- 

'^ héreli " ""' ^'' ^' "" ''''*' latur. nos vero,^ legem duodecim tabularum sequentes 

et eius vestigia in hac parte conservantes, 

laudamus quidem Praetores suae humanitafis, non 

lamen eos in plenum causae mederi invenimus: 

quare etenim, une eodemque gradu naturali concurrenle, 

el agnationis titulis tam in masculis 

quara in feminis aequa lance conslitulis, masculis 

quidera dabatur ad successionem venire omnium 

agnatorum, ex agnatis autem mulieribus nullis penitus, 

nisi soli sorori, ad agnatorum successionem 

patebat aditus? ideo in plenum omnia reducenles 

et ad ius duodecim tabularum eandem dispositio- 

3) e. N. u cit, de legit, jier, "em exaequantes, nostra censtitulione' sanximus 

omnes legilimas personas, id est per virilem sexum 

descendentes, sive masculini sive feminini generis 

sunl, simili mode ad iura successienis legitimae 

ab intestato vocari secundum gradus sui 

praerogativam: nec ideo excludendas, quia consanguinila 

Iis iura siculi germanae non habent 

§ 15. Si ei qui defunctus erit sit § 4. Hoc eliara addendum nostrae confrater 

et allerius fratris fikus, sicut slilutieni existiraavimus, ut transferaex 

superioribus [§ u,] intekegitur, tur unus taulummedo gi'adus a iure 

frater polior est, quia gradu prae- cognationis in legitimam successioiieni, 

cedit sed alia facla est iuris inter- ut nen selura fratris filius el lilla, sepretalio 

inler suos heredes. (§. 16.) cundura quod iara definiviiiius, ad suc- 

Quodsi defuncti nullus fraler extel, cessionem patrui sui vocentur, sed 

sed sinl kberi fratrum, ad omnes etiam germanae consanguineae vel soquidem 

hereditas pertinet: sed quae- roris uterinae fikus et fika soli et non 

silura est, si dispari forte numero deinceps personae una cura bis' ad iura 

sinl nati, ut ex uno uuus vel due, avuncuk sui perveniant, et mortuo eo 

ex altero tres vel quatluor, ulrum qui patruus quidem est fratris sui fliiis, 

in slirpes dividenda sit hereditas, avunculus aulem sororis suae seboli, 

sicul inler suos heredes iuris est, simik modo ab utroque latere succean 

potius in capila, iaradudum ta- dant, tamquam si omnes ex masculis 

men placuit in capita dividendam descendentes legitime iure veniant sci-

GAI III. § 16. IUST. in. 2. § 5 — 8. 161 

esse heredilalem. itaque quolc|uot 

erunt ab ulraque parte personae, 

in tot portiones hereditas divideliir, 

ila ul singuli singnlas portiones 

feranl. 

1) cfr, 2, pr, § 2. 4, D, dc suis ct leg. 

fr, 1, § f), sqq. linde cognati. 

2) cf. Gai III, 11, 13. fr, 

de guis et legit. 

3) of. Gai III, 12, et citt. 

4) e, 4, (resta,) § 20 (?) 0, de tonis 

liberi. 

5) Gai J. 132 sqq. 

e. 6, C. de eraancip. 

GNEIST INSTITUTIONES, 

Hcet ubi frater et soror superstites 

non sunt. his etenim personis praecedentibus 

et successionem adraittentibus, 

celeri gradus remaneot penitus 

semoli, videlicet hereditate nen ad slirpes, 

sed in capita dividenda. (§ 5.-^) Si 

plures sint gradus agnatorum, aperte lex duodecim 

tabularum preximum vocat: itaque si verbi 

gralia sit fraler defuncti, el alterius fratris fliius, 

aut patruus, frater polior habetur. el quamvis 

singulari numero usa lex proximum vocel: tamen 

dubium non est, quin et .si plures sint eiusdem 

gradus, omnes admittanlur: nam et proprie 

proximus ex pluribus gradibus intekegitur, et 

tamen dubium non est quin, licet unus sit gradus 

agnatorum, pertineat ad eos hereditas. (§ 6.^) 

Proximus autera, si quidem nullo testamento 

facto quisque decesserit, per hoc tempus requirilur 

quo morluus est is cuius de heredilate 

quaeritur. quodsi facto testamento quisquam decesserit, 

per hoc tempus requirilur quo certuni 

esse coeperit nullum ex testamento heredem exlalurum: 

tunc enim proprie quisque intekegitur 

intestatus decessisse. quod quidem akquande longo 

tempore declaratur: in quo .spalio temporis saepe 

accidit, ut preximiore mortuo proximus esse incipiat, 

qui morienle testatore non erat proximus. 

(§ 7.^) Placebal autem in ee genere percipiendarum 

hereditalum successionem nen esse, id est 

ul, quamvis proximus qui secundum .ca quae 

diximus vocatur ad hereditatem, aut spreverit 

hereditalera, aul antequam adeat decesserit, nihilo 

magis legitimo iure sequentes admittunlur. 

quod iterum Praetores, imperfedo iure corrigenles, 

nen in totum sine adminieulo reknquebant, 

sed ex cognalorum ordine eos vocabant, 

utpote agnatienis iure eis recluso, sed nos nikil 

deesse perfectissime iuri cupientes, nostra censlilulione* 

sanximus, quam de iure patronatus 

humanitate suggerente preluliraus, successionem 

in agnatorum heredilalibus nen esse eis denegandam, 

cura satis absurdum erat, quod cognatis 

a Praelore apertura est, hoc agnatis esse reclusum, 

maxime cum in onere quidem tutelarum el 

prime gradu deficiente sequens succedit, el quod 

in enere obtinebat, nen erat in lucro permissum. 

§ 8.^ Ad legìlimam successionem nihilominus 

vocatur eliam parens qui contrada fiducia filium 

11

162 GAI III. § 17- 

IUST. ni. 3. pr. § 1 — 3. 

vel flliam, nepotem vel neptem, ac deinceps emaiicìpat 

quod ex nostra constitutiene omnimodo indù 

citur, ut eraancipalienes liberorura semper videanlur 

contrada fiducia fieri; cum apud antiquos 

non aliter kec obtinebat, nisi speciakter contrada 

fiducia parens manumisisset 

§ 17. Si nullus agnatus sii, eadera lea; xii labularura 

gentiles ad hereditalera vocat qui sint 

autem gentiles, primo commentario" rellukmus. 

et cum ikic admenuerimus totum genlikcium ius 

in desuetudinem abisse, supervacuum esl kec 

quociue lece de eadera re curiosius tractare. 

Tit. IH. DB SENATUSCONSULTO TERTULLIANO. 

1) cf. Gai in, § 18, sqq, infra. 

Gai fr, 13, D, de .suis et leg. 

^Lex duedecira labularura ita strido iure utebalur, 

el praeponehal raasculerura progeniera, et 

eos qui per feininini sexus necessiludinem sibi 

iunguntur adeo expekebat, ut ne quidem inter 

matrem et fikum fikamve nitro citroque hereditatis 

capiendae ius darei, nisi quod Praetores 

ex preximilate cognalorum eas personas ad. successionera, 

bonorum possessione unde cognati 

2) cf, Inst, l. 11. § 10. 

.Sueton. Claud, e, 19. 

acconimedata, vocabant (§ 1.^) Sed hae iuris 

angustiae postea emendatae sunt El primus quidera 

divus Claudius mairi ad solatium kberorum 

amissornm legitimam eorura delulil hereditatem. 

3) cf, Ulp, XXVI, 8. 

(§ 2.^) Postea aulem senalusconsulto Tertulliano 

quod divi Hadriani temporibus factum est pienissime 

de tristi successione mairi, non efiam 

aviae, deferenda cautum est: ut raater ingenua 

triura liberorura ius habens, kbertina quatuor, 

ad bona flkorura flkarurave admktatur intestatolorum 

raerluorura, licet in potestate parentis est, 

ut scilicel, cura akeno iuri subieda est, iussu 

4) fr, a, fr, 2, § C. D, ad SC, TrebeU, eius adeat cuius iuri subieda est (§ 3.*) Pracferunlur 

autera mairi kberi defuncti, qui sui sunt 

quive suorum loco, sive primi gradus sive ulterieris. 

sed et fikae suae mortuae fikus vel Alia 

opponkur ex constitutionibus" mairi defunctae, 

t>) 0, (i. C. eod, 

VI, 66, 

a) ot Gai I. 164. (pag. 46. Cod. Ver., quae tamen legi nou potest). Ulp. in 

Collat. XVI. 4. § 2.: Si agnatus defuncti non sit, eadem lex duodecim tabularum 

qentiles ad hereditatem vacai his verbis: Si agnatus nec escit, gentiles familiam luibenio. 

Nunc nec gentilieia iura in usu suni. — Paul S. R. III. 8. § 3. — Cic. 

Topic. e. 6: Gentiles sunt, qui inter se eodem nomine sunt. Non est satis. Qui al) 

ingenu.is oriundi sunt. Ne id quidem sedis est. Quorum maiorum nemo servitutem 

serviva. Abest etiam nunc: Qui capite non sunt deminuti. Hoc fortasse salis est. 

Paul Diac. ex Pesto (Muell. pag. 94): Geniilts dicitur et ex eodem genere natus, 

et is qui simili nomine appellatur, ut ait Cincius: „Geniiles mihi sunt qiU meo nomine 

aqìpdlantw." Vid. fragm. XIL Tabb. V. 5.

GAI III. IUST. III. 3. § 4—6. 163 

id est aviae suae. pater quoque utriusque, nen 

etiam avus vel proavus, mairi antepenitur, sci- 

1) fr, 2. § 16. sqq. 7. D, eod. kcel cum intor eos solos de keredilate agilur. "^ 

fraler autem consanguineus lam flki quam fliiae 

excludebat malrera; soror aulem consanguinea 

pariter cura raalre admitlebatur: sed si fueral 

frater et seror consanguinei, el mater liberis 

konorala, frater quidem malrem excludebat, communis 

aulem erat hereditas ex aequis partibus 

2) est e, 2, 0. de iure liber. fratii et soroii. (§ 4. ^) Scd nos conslitutione 

quara in codice nostro nomine deceralo pesuimus 

raatri subveiiiendum esse exislimaviraus, respicientes 

ad naturam el puerperium et periculura 

el saepe mortem ex hoc casu matribus ikatani. 

ideoque impium esse credidimus casum fertuilum 

in eius admitti detrimentura: si enim ingenua 

ter, vel libertina qualer non peperit, immerilo 

defraudabatur successione suorum liberorura: quid 

enim peccavil, si nen plures, sed paucos peperit? 

El dedimus ius legitimum plenum matribus, sive 

ingenuis sive kbertinis, etsi non ter enixae fuerint 

vel qualer, sed eura tantum vel eani qui quaeve 

morte intercepli sunt, ut el sic vocentur in libe- 

3) Tbeod. e. V. I, e 1--3, 7, 8, rorum suorum legitimam successionem. (§ 5.^) 

Sed cum antea constitulienes, iura legitima perscrulantes, 

partim malrera adiuvabant, partira eara 

praegravabant, et nen in solidum eam vocabant, 

sed in quibusdam casibus, tertiam partem ei abslrahentes, 

certis legitimis dabant personis, in 

4) e, 7, e. ad SC. Tertuu. aliis autom conlrarlum faciebant; nobis* visum 

est recta et simplici via matrem omnibus legilirais 

personis anteponi, et sine uka deminulione filierum 

suorum successionem aecipere, excepla fratris et 

sororis persona, sive consanguinei sint sive sola 

cognationis iura habentes, ut quemadraodura eam 

tote ako ordini legitimo praeposuimus, ila eranes 

fratres el sorores, sive legitimi sint sive non, ad 

capiendas hereditales skiiul vocenius, ila lamen, 

ut si quidem solae sorores cognalae vel agnalae, 

et mater defuncti vel defunctae supersint, diraidiara 

quidera mater, alteram vero dimidiam partem 

oranes sorores kabeant, si vere maire superstile 

el fratre vel fratrihus solis, vel eliam cum 

serorihus, sive legitima sive sola cognationis iura 

habenlibus, intestatus quis vel intestata moriatur, 

in capila distribualur eius hereditas. 

5) Ir, 2, s 2, u. qui pel. tutores. § 6.^ Sed quemadiiiodum nes matribus prespexiraus, 

ita eas eporlet suae sobok consulere: 

11*

164 GAI III. § 18 — 20. IUST. III. 3. § 7. 4. pr. § 1 — 4. 5. 

1) fr. 1. § 2, fr, 2, § 1, 

2) of. Ulp. XXVI, 7, 

fr, 1, § 9, fr, 6, § 1, D. eod 

fr. 1. § 9, Unde cognati. 

3) e, 9, C, de suis et legit 

4) cfr, 1, § 8, B, ad SO. Tert, 

fr, 11. D, de suis et legit, 

fr, 7, pr, U. de cap, minut. 

5) cf Inst, in. 

6) ex Marc, fr, 9. P, de suis et leg. 

sdturis eis, cjuod si tutores liberis non petierint, 

vel in locum remoti vel excusati intra annum 

pelere neglexerint, ab eorum impuberum morientium 

successione merito repekentur. 

§ 7.1 Licei aulem vulgo quaesilus sit fiUus 

Aliavo, potest ad bona eius mater ex Tertukiano 

senalusconsulto adrailti. 

Tit. IV. DB SENATUSCONSULTO OKriUTIANO. 

Per contrarium autera, ut kberi ad bona matrum 

inteslatarura admitlantur, senalusconsulto 

Orphiliano^ effectum esl, cjuod lafura est Orphito 

et Rufo Censulibus divi Marci teraporibus. et 

data est tara filio quara filiae legitima hereditas, 

etiarasi aliene iuri subiecti sunt; el praeferuntur 

el consanguineis et agnatis defunctae matris. 

(§ l.'') Sed cura ex hoc senalusconsulto nepotes 

ad aviae successionem legitime iure non vocabantur, 

postea hoc constitutionibus principalibus 

emendatura esl, ut ad siraiktudinem fikorum filiarumcpie 

et nepotes et neptes vocentur. (§ 2."*) 

Sciendum est aulem kuiusmedi successiones quac 

a Terlulkane et Orpkiliano deferunlur capitis deminulione 

non perirai, propter ikara regulam qua 

novae hereditates legitimae capitis deminulione 

non perenni, sed Ulae solae quae ex lege duodecim 

labularura deferunlur. (§ 3.^) Novissime 

sciendum est etiam illos liberos qui vulgo quaesili 

sunt ad matris hereditatem cx hoc senalusconsulto 

admitti. 

§ 4.'^ Si ex pluribus legitimis heredibus quidam 

omiserint heredilalem, vel inerte vel alia 

causa impediti fuerint, quo minus adeanl: reliquis 

qui adierint adcrescil illorum perlio, et licet 

ante decesserint qui adierint, ad heredes tamen 

eorum pertinet. 

§ 18. Hactenus lege xii tabularum finitae sunf Tit V. DB SUCCESSIONE 

inleslatorum hereditates: quod ius quemadraodura 

COGN.\TORUM. 

slrictum fuerit,'' palam est intellegere. (§ 19.) 

Slalira enira emancipali liberi nullum ius in hereditatem 

parenlis ex ea lege habent, cura desierint 

sui heredes esse. (§ 20.) Idera iuris esl, 

si ideo liberi non sinl in potestate patris, quia 

a) accedunt libertorum legitimae successiones, ct Ulp. XXVII. 

b) de bis iniquitatibus iuris civilis lustinianus agit in Inst. Ili 3 pr III 1 

III. 5. pr. § 1.

GAI in. § 21 — 28. IUST. ni. 5. pr. § 1. 165 

sint cum eo civitate Romana donati, nec ab Imperatore 

in poteslalem redacli [i, 94] fuerint. 

(§ 21.) Itera agnati capile derainuli non admittunlur 

ex ea lege ad hei'editatem, quia noraen 

agnationis capitis deminulione perirailur. (§ 22.) 

Item proximo agnato nen adeunte hereditalera, 

nihko raagis sequens iure legitimo admitlitur. 

(§ 23.) Itera ferainae agnalae quaecumque cohsanguineerum 

gradum excedunl, nihil iuris ex 

lege habent. (§ 24.) Simikler nen admittunlur 

cognati qui per feininini sexus personas necessiludine 

iunguntur: adeo quidem, ut nec inler matreni 

et fikum fikamve nitro citroque heredilatis 

capiendae ius cenpetal," praeter quara si per in 

raanum convenlionem consanguinitalis iura inler 

eos constiterint. 

§. 25 Sed hae iuris iniquilales edicto Praetoris'' 

emendatae sunl. (§ 26.) nara liberos Post suos keredes eosque quos 

omnes cjui legitimo iure deflciunlur vo- inter suos keredes Praetor et concai 

ad heredilalem [inst, m. i. § 9] proinde slilulienes vocant el post legitimos 

ac si in potestate parentum mertis (que numero sunl agnati et hi" quos 

tempere fuissenl, sive soli sint, sive in locum agnatorum tara supradicla 

eliam sui keredes, id esl qui in potè- senatusconsulla quara nostra erexit 

state patris fuerunt, concurrant. (§ 27.) constitutio) proxiraos cognalos Prae- 

Adgualos aulera capite derainulos non ter vocat. (§ 1.) Qua parte naturasecundo 

gradu post suos heredes vo- Iis cognalie spectatur. Nam agnati 

cat, id est non eo gradu vocat quo capite deminuLi, qiiicjue ex kis proper 

legera vocarentur, si capile mi- geniti sunl, ex lege duodecim tabulanuli 

non essent; sed tertio, proxirai- rum inler legitimos non habentur, 

latis nomine: licet enim capitis demi- sed a Praetore tertio ordine vonuliene 

ius legiiimum perdiderint, certe canlur,'^ exceptis soks tantummodo 

cognationis iura relinenl. ilaciue si quis fratre et sorere emancipalis, non 

akus sii qui inlegrum ius agnationis eliam liberis eerum, quos lex Anahabebit, 

is polior erit, eliam si len- slasiana" cum fratrihus integri iugiore 

gradu fuerit. (§ 28.) Idera iuris ris conslitulis vocat quidem ad leesl, 

ut quidam putant, in eius agnati gitiraara fralris heredilalem sive sepersona, 

qui prexime agnato omillenle roris, non aequis tamen partibus, 

hereditatem, nihko magis iure legitime sed cum aliqua deminulione quam 

admitlitur. sed sunl qui putant kunc facile esl ex ipsius constitulionis 

a) nulla SCti Orfitiani et Tertulliani li. I. mentio iit (ot Ulpi. XXVI. 7. 8.). 

In fr. 9. D. ad SC. TrebelL Plorentinus Codex quidem insoriptionem habet: Gaius 

libro aingulari ad CS. Orfitianum: sed ex Pauli libro sing. ad h. SC. loous 

desumptus esse videtur. Eadem ratio est inscriptionis Plorentinae in fr. 8, D. eod. 

Gaius libro singulari ad SC. Tertullianum. 

b) ot ad integrum articulum Ulp. XXVIIL § 8—13. Inst. III. 9. § 3. 

o) Inst. III. tit, 3, 4. et tit 2. § 4. (e. 15. C. de legit. hered. 6. 58 ) 

d) ct fr. 3. 5. D. Unde cognati (38. 8.) Inst III. 6. § 12. 

e) quae hodie non extat; sed mentio eius iìt in Anast e. 4. Cod. V. 30. fusi. 

e. 13. VL 58.

166 GAI IH. § 29 — 33. IUST. III. 5. § 2 — 5. 

eodem gradii a Praetore vocari, quo verbis colkgere, aliis vero agnatis 

eliam per legera agnatis kereditas da- inferieris gradus, licei capitis detur. 

(§ 29.) Ferainae certe agnalae miiiutienem passi non sunl, lamen 

quae consanguineorum gradura exce- eos aiitepoiiit, el procul dubio cognadiint 

tertio gradu vocantur, id est si Iis. (§ 2.) IIos etiam qui per feiiiineque 

suus heres neque agnatus ullus nini sexus personas ex transverso 

erit. (§ 30.) Eodem gradu vocantur cognatione iunguntur"' tertio gradu, 

eliam eae personae quae per feminini proximitatis noraine, Praetor ad 

sexus personas copulalae sunt. (§. 31.) successionem vocat. (§ 3.) Liberi 

Liberi quoque qui in adopliva farailia quoque qui in adopliva farakia sunt 

sunl ad natnraliiira parentum heredita- ad naturakum parentum kereditatem 

lera hoc eedem gradu vocantur.'' hoc eodem gradu vocantur. (§ 4.^) 

1) cfr, 4, 8. D, undo cognati, Vulgo quacsìtos nukuui habere agnatum manifestum 

est, cum agnatio a patre, cognalie sit a 

maire; hi autem nullum patrem habere intelleguntur 

[L 10, § 12], eadem raliene nec inler se quidera 

possunt videri consanguinei esse, quia consanguinilatis 

ius species esl agnationis: tantum 

igitur cognati sunt sibi, sicut el matris [al. ex 

maire, vel simk.] cognatis. Itaque omnibus istis 

ea parte competit benerura pessessio qua proxi- 

2) cfr. 1, § 3, fr, 9. D, eod, mitatls nomlne cognati vocantur. (§ 5. ^) Hoc loco 

et klud necessario admonendi sumus: agnationis 

quidem iure adrailti akquera ad heredilalem, etsi 

decimo gradu sit, sive de lege duodecim tabularum 

quaeramus, sive de edido que Praetor legitimis 

heredibus daturura se honorum pessessioneni 

polkcetur. proximitatis vero nomine kis soks Praeter 

promittit honorum pessessienem, qui usque 

ad sexlum gradura cognationis sunl, el ex septìmo 

a sobrino sobrinaque nato nalaeve. 

§ 32.* Quos autera Praeter vocat ad hereditatem, 

hi heredes ipso quidera iure non flunt 

nara Praetor heredes facere non potest: per legem 

enim tantum vel similem iuris constitutionem 

heredes /inni, veluti per senalusconsultura 

el conslitulionera principalem: sed cum eis Praetor 

dat bonorum possessionem, loco heredum conslituuntur. 

§ 33. kdliuc aulem eliam alios complures gradus 

Vraetor facit in bonorum possessionibus dandis, 

dum id agit, ne cquis sine successore moria- 

*) Ex his, cûae in §§ 32—38. sequunlur lustinianus titulum de Bonorum 

Posses.sionibus (III. 9. infra) composuit, in ouius § 2. Gai § 32. et 33. repetuntur. 

De re ipsa (§ 32.) vid. Inst. IV. 12. pr. Ulp. XXVIIt 12. Gai Ut 80. IV 34 111. 

fr. 1. 2. D. de B. P. (37. 1.) Tit D. de possessoria H. P. (5. 5.) 

a) cfr. 2. D. Unde cognati (38. 8.) 

b) ct Inst III. 1. § 13. Gai 11. 136.

GAI in. § 34—37. IUST. III. 167 

tur. de quibus in his coraraenlarks consulto non 

agimus, cum kec ius totura preprks coramenlariis 

executi simus.* Hoc selura admonuisse sufficit 

[desunt lin. 36.].** (§ 34.) Aliquando tamen 

Praetor tieqice emendandi neque impugnandi veteris 

iuris, sed magis confirmandi gralia pollicetur 

bonorum possessioncìn. Nam illis cquocque 

equi recte facto testamento heredes instiluli sunl 

dcd secundum labulas bonorum possessionem: 

item, ab intestato heredes suos el agnatos ad bonorum 

pessessienem vocat. quibus casibus beneficium 

eius in ee solo videlur akquara ulkilalem 

habere, ul is qui ita honorum possessionem petit, 

interdicto cuius principium est QUORUM BONORUM 

uli possit. cuius interdicti quae sit ulkitas, suo 

loco pv, 144] proponemus. akoquin remota quoque 

honorum possessione ad eos hereditas pertinet 

iure civik. 

§ 35. Ceterum saepe quibusdam ita datur honorum 

possessio, ut is cui data sit, non optineat 

hereditalera: quae honorum pessessio dicitur sine 

re.* (§ 36.) nam si verbi gralia iure facto testamento 

heres inslilulus creveril tiu isi) hereditatem, 

sed honorum pessessienem secundura tabulas testamenti 

petere noluerit, cententus ee, quod iure 

civki keres sii, nikilo minus ii qui nulle facto 

testamento ad intestali bona vecanlur possunt petere 

bonorum possessionem: sed sine re ad eos 

[kereditas]*** pertinet, cura lestaraento scriptus 

heres evincere hereditatera possit. (§ 37.) Idem 

iuris esl, si intestato akquo merlue suus heres 

noluerit petere bonoru7n possessionem, cententus 

legitimo iure.f nam et agnato cempetit quidem 

bonerura pessessio, sed sine re, quia evinci hereditas 

a suo herede potesi. et [ikud] cenvenienter, 

si ad agnaliim iure civki pertinet hereditas 

et is adierit hereditalera, sed honorum possessio- 

*) ita ad sensum Stud., ct III. 54. 

**) Cod. Ver. pagina 132b. quae incipit initio §i 32. pauois verbis exceptis 

legi non potest. Versus 1—10. tamen (§§ 32. 33.) suppleri possunt ex Instit. In 

pag. 133. quae sequitur omnea ductus incerti sunt. Satis certum tamen esl Gaium 

egisse de variis ordinibus bonorum possessionis (Ulp. Tit. XXVIIt), et primum 

quidem de iis qui introducti sunt corrigendi et supplendi iuris civUis causa: postea 

ad illos casus transit in quibus adiuvandi iuris civilis causa B. P. datur, (§ 34.) in 

qua §0 quatuor fere versus ex Inst. III. 9. § 1. supplere licei. 

***) Cod. hereditas ex falso glossemate. Alii malunl: bonorum possessionem. 

t) ita ex coniect Hollwegii. 

a) ot Gai IL 148. Ulp. XXVIII. 13. XXIIL 6.

168 GAI III. § 38. IUST. ni 6. pr. § 1—4. 

nera pelere noluerit, el si [quis ex proximis]* 

cognatus petierit, sine re habebit bonorum possessionem 

propter eandem ratienem. (§ 38.) Sunt 

et alii c|uidam similes casus, quorum akquos 

[n. 119. 148. 149.] superiore commentario tradidiraus. 

Tit VI. DB GRADIBUS COGNATIONIS." 

Hoc loco necessariura esl exponere, quemadmediira 

gradus cognationis nuraerenlur. Qua 

1) eGaifr.i, pr, §1, D. degradib. in rc inpiimls admoncndl suraus^ cognalionem 

akam supra numerari, akam infra, aliam ex 

transverso quae etiam a latere dicilur. superior 

cegnalio est parentum, inferior liberorum; 

ex Iransverso fralrum sororumve eorumque qui 

ex his pregeneranlur, el cenvenienter palrui, 

3) e Gai fr, 1, § 3, ood. 

amitae, avuncuk, materterae. el superier quidem 

el inferior cegnalio a primo gradu incipit; at ea 

quae ex transverso numeralur a secundo. (§ 1.^) 

Prime gradu esl supra pater, mater; infra filius, 

3) 0 Gai fr, 1, § 4, eod, fika. (§ 2.^) Sccundo Slip Fa avus, avia; infra nepos, 

4) partim ex fr, 1, § 8, ood, ucptis; CX trausverso fraler, soror. (§ 3.*) Tertio 

supra proavus, proavia: infra pronepos, proneptis; 

ex transverso fralris sorerisque filius. Alia, et 

cenvenienter patruus, amila, avunculus, malertera. 

patruus est patris frater qui Graece jcdtQag [al. 

TtccTQccdsXepos, nar^àog] vocatur; avunculus 

esl raatris frater qui apud Graecos proprie ft?j- 

TQCog [al. iiTjTQadsXcpog, ptritQcòog] appellatur: 

et promiscue Q-stog dicitur. amila esl patris 

soror; malertera vero raatris seror: ulraque Q-Eia, 

vel apud quosdain -rijS-lg [al. xEtQ-Cs] appekatur. 

,5) partim e.^ fr, 1, (, 6, eod, (§ 4.^) Quaito gi'adu supia ahavus, abavia; infra 

abnepos, abneplis: ex transverso fratris sorerisque 

nepos, neptis, et cenvenienter patruus raagnus, 

amila magna, id est avi frater el soror, ilem 

avunculus raagnus, malertera magna, id esl aviae 

frater el soror;'' consebrinus, consebrina, id est 

qui quaeve ex fratrihus aut sororibus pregeneranlur. 

sed quidam recto censebrinos eos proprie 

putant dici qui ex duabus sororibus pregeneranlur, 

quasi consererinos; eos vere qui ex duobus 

*) ut glossema explodit Mommsen. 

a) de gradibus ot Paul. S. R. IV. U. fr, 1—3. 9. 10. D. de gradibus (38. 10.) 

b) sequuntur in Dig. fr. 1. § 6. cit haeo: item fratres patrueles, sorores patrueles, 

id est qui quaeve ex duobus fratribus progeneraniur; item consobrini, consobrinaeque, 

id est equi (quaeve ex duabus sororibus nascuntur, quasi consororini; 

item amitini, amiiinae, id est qui quaeve ex fratre et sorore propagantur; sed fere 

vuigus omnes istas communi appellatione consobrinos vocat.

GAI III. IUST. IIL 6. § 5—10. 169 

fratrihus pregeneranlur proprie fratres patrueles 

vocari (si aulera ex duobus fratribus fikae nascantur, 

sorores patrueles appekantur); al eos qui 

ex fratre et sorore propagantur araitinos proprie 

did (amilae luae filli ceiisebrinum le appellant, 

1) e Gai fr. 1. § 7. eod. 

tu illos araitinos). (§ 5.^) Quinte supra alavus, 

alavia; infra adnepes, adneplis; ex Iransverso fralris 

sorerisque pronepos, proneptis, el cenvenienter 

propalrnus, proamita, id esl proavi fraler et 

soror; proavuncukis, proraaterlera, id est proaviae 

fraler et soror; itera fratris patrueks, sororis pa- 

Iruelis, consobrini consobrinae, araitini araitinae 

filius Alia, propier sebrinus [al. proprior sobrino] 

sobrina (hi sunt palrui magni, araitae raagnae, 

avuncuk magni, materterae magnae filius flka). 

2) e Gai fr, 3, pr, eod, (§ 6.^) Scxlo gradu sunt supra trilavus, trilavia; 

infra trinepos, trineptis; ex Iransverso fralris sorerisque 

abnepos, abneplis; et convenienler abpalruus, 

abamila, id est abavi frater et soror, abavunculus, 

ahraalerlera, id est abaviae fraler et 

soror; itera sobrini sebrinaeque, id est qui quaeve 

ex fratribus vel sororibus patruekhus vel conso- 

3) of, fr. 3. § 1, fr, 10, § 9. D, cod. biinis vcl arailinis progeneraniur. (§ 7.^) Hactenus 

eslendisse sufflciet, quemadraodura gradus 

cognationis nuraerenlur. namque ex his palam 

esl inlekegere, quemadmodum ulterius quoque 

gradus numerare debemus: quippe scraper generata 

quaeque persona gradura adiiciat, ut lenge 

facOius sit respondere quote quisque gradu sit, 

quam propria cegnalioiiis appellatione quemquam 

denotare. (§ 8.) Agnationis quoque gradus"* eedem 

mede nuraerantur. (§ 9.) Sed cura raagis verilas 

oculata flde quara per aures anirais horainura infigilur, 

ideo necessarium diiximus, post narralienera 

graduuni, etiam eos praesenli libro inscribi, 

quatenus possinl et auribus el ex inspectione 

adolescentes perfeclissimam graduum doctrinam 

adipisci.'' [Schema genecdogicum in pagina 170 adversa.] 

§ 10.* Illud certura est ad servUes cognationes 

ikara partera edicli qua proximitatis nomine 

benerura pessessio prorailtitur nen pertinere: nam 

*) Omisso in multis mss, stemmate cognationum vaouum spatium extabat 

h. 1., quod errori librariorum ansam dedisse videtur, quorum multi inde a verbis: 

Illud certum est, novum titulum {Tit. VII. de servili cognatione) scribere coeperunt 

a) Schema ad soias agnationes pertinens, Theodosiano Codici adscriptum, exhibet 

Heineccius Antiqq. Rom. III. 6. § 4. (emendavi! Haubold.) 

b) de variis huius delineationis modis in codioibus mscr. et editionibus vid. 

Sckraderi C. I. civika Tom. I. p. 452—454.

170 

VI. 

l'ratris 

abnepos, 

nbneptia. 

YL 

Sobrinus, 

sobrina. 

VI. 

V. 

Propatrui, Propatruus 

pTOfimitae proamita. 

filiuB, filia. 

V. 

Propior 

sobri ULis, 

sobrina. 

VI. 

V. IV. 

Fratrie et Fratris et Fratres 

sororÌH pa sororis pa- et sorores 

tr uelis, amitruelis.nmi pati-uelis, 

tini,amititini,amiti- araitinuB, 

uae nepos, nae filius, amiLina. 

neptis. filia. 

VI. 

Ab patruus, 

abamita. 

rv. 

Patruus 

magnue, 

amita 

magna. 

m. 

Patruus, 

amita. 

V. 

VI. 

III. 

II. 

Fratrie Fratria no- l'ratris Frater. 

pronepos. pOH, neptis. liliuB, filia. 

proneptis. 

VI, 

Trit- 

V. 

At- 

IV. 

Abavus. 

III. 

Proavus. 

n. 

Avus. 

I. 

Pater. 

I. 

FiliUB. 

n. 

Nepos. 

III. 

Pronepos. 

IV. 

Abnepos. 

V. 

Adnepus. 

VI. 

Trinepos. 

VI, 

Trilavia. 

V. 

Al- 

IV. 

Abavia. 

III. 

Proavia, 

II. 

Avia. 

I. 

Mater. 

I. 

Filia. 

n. 

Neptis. 

m. 

Proneptis. 

IV. 

Abneplis. 

V. 

Adncptis. 

VI. 

Ti-ineptis. 

VI. 

Ab avunculus,abmatcrlera. 

V. 

Proavunculus,promatertera. 

IV. V. 

Avunculus Propior 

magnus, sobrinus, 

raatcrtera sobrina. 

magna. 

in. 

Avuneulus 

matcrtera. 

n. 

Soror. 

VI. 

Proavunculi,promaterterae 

filius, filin 

~ lv.~'^ 

Frater con 

fi obrinus. 

soror consùbriua. 

VI. 

Sobrinns, 

sobrina. 

V. 

VI. 

Fratrih Fratris 

consobrini, consobrini. 

sororis con sororis consobrinaesobrinae 

filius, filia. nepos, 

neptis. 

Ul. IV. V. 

VI. 

Sororis >Sororis ntì- Sororis Sororis 

filine, filia. 109, neptÌB. pronepos. abnepos, 

proneptis. abneptJH.

GAI III. IUST. III. 6. § 11. 12. 171 

nec ulla antiqua lege talis cognalie cempulaba- 

^' ttii. 11 B. STgrad^bus,*"' ûi. ^ Scd noslia censlilulione quam prò iure painst. 

I. 10. § 10. Ironalus fecimus (quod ius usque ad nostra tempora 

satis obscurum atque nube plenum et 

undique confusura fueral), el hoc humanitate 

2) e. 4 roBt. c. de bonis liberi. Suggerente conccssimus,^ ut si quis in servik 

consertio constitulus liberum vel liberos kabuerit, 

sive ex kbera sive ex servilis condicionis muliere, 

vel contra serva mulier ex libero vel servo habueril 

liberos cuiuscumque sexus, et ad kberlatem 

his pervenienlibus, el hi qui ex servili ventre 

nati sunl libertatem meruerunt, vel dura ranlieres 

liberae erant, ipsi in servitutera eos habuerunt, 

et postea ad libertatem pervenerunt, ut hi omnes 

ad successionera vel patris vel raatris veniant, 

patronatus iure in hac parte sopito: hos enira 

liberos non selura in suorum parentum successionem, 

sed etiam alterum in alterius rauluam 

successionem vecaviraus, ex illa lege speciakter 

eos vocantes, sive soli invenianlur qui in servitute 

nati el postea manuraissi sunt, sive una cura 

akis qui post liberlalera parentura concepii sunl, 

sive ex eadera maire vel eedem patre, sive ex 

akis nuptiis, ad simikludinera eorum qui ex iustis 

nupliis procreati sunl. 

§ 11. Repelilis ilaque omnibus quae iara tradidiraus, 

apparet non semper eos qui parem gra- 

3) of. fr, 1. § 2. D, do gradibus. dura cognalionis ebtinenl pariter vocari,^ eoque 

amplius, nec eura quidera qui prexiraior sit cognatus 

semper poliorem esse, cura enira prima causa 

sii suorum heredum quosque inter suos heredes 

iam enuraeravimus, apparet pronepetem vel abnepolem 

defuncti poliorem esse quara fratrem aut 

patrem matremque defuncti, cura alioquin pater 

quidem et raater, ut supra quoque tradidiraus, 

primum gradum cognationis oblineanl, fraler vero 

secundum, pronepos aulem tertio gradu sii cognatus, 

el abnepos quarto; nec interest, in potestate 

morienlis fueril, an nen fueril, quod vel emancipatus 

vel ex emancipale aut ex feminino sexu prepagatus 

esl. (§ 12.) amotis quoque suis heredibus 

quosque inler suos heredes vocari dixiraus, agnatus 

qui inlegrum ius agnatienis habet, etiarasi 

lengissirae gradu sit, plerumque polior habetur 

quara prexiraior cognatus: nam palrui nepos vel 

pronepos avuncule vel materterae praeferlur. loliens 

igilur dicimus, aul poliorem haberi eum qui 

preximiorem gradura cognationis eblinel, aut pa-

172 GAI in. § 39—41. IUST. III. 7. pr. § 1. 

§ 39. Nunc de libertorum bonis^ videaraus. 

(§ 40.) Olim ilaque licebat 

liberto patronum suum impune in testamento 

praeterire: nam ila demum lex 

XII labularura ad hereditatera liberti 

vocabat patrenura, si intestatus morluus 

esset kberlus nullo suo herede 

reliclo. itaque intestato quoque merlue 

liberto, si is suum heredera rekquerat, 

nikil in bonis eius patrono 

iuris erat et si quidem ex naturakbus 

liberis akquem suum keredem 

rekquisset, nulla videbalur esse 

quereka; si vere vel adeptivns fliius 

riler vocari eos qui cognati sunt, quoliens neque 

suerura heredem iure quique inter suos heredes 

sunl, neque agnationis iure aliquis praeferri deheal, 

secundum ea quae Iradidimus, exceptis 

fratre el sorore emancipalis qui ad successionem 

fralrum vel sororum vocantur, qui etsi capite deminuti 

sunl, taraen praeferuntur eeteris ullerioris 

gradus agnatis. 

Tit. VII. DE SUCCESSIONE LIBER 

TORUM. 

Nunc de libertorum henis videamus. 

Okm itaque licebat liberto patronum 

suum impune lestaineiile praeterire: 

nam ita demura lex duodecim 

labularura ad hereditatera liberti vocabat 

patrenura, si intestatus mortuus 

esset kberlus nullo suo herede rekcto. 

itaque intestato quoque molino 

liberto, si is suura heredem rekquisset, 

nihil iu bonis eius patrono 

ius crai, et si quidera ex naturakbus 

liberis akquera suum heredem 

rekquisset, nuka videbatur que 

rela; si vero adeptivns filius essel. 

Aliavo, vel uxor quae in manu essel suus vel sua aperte iniquum erat nikeres 

essel, aperte iniquura orai nihil iuris pa- hil iuris patrono super- 

trono superesse. (§ 41.) Qua de causa postea esse. (§ 1.) Qua de causa 

Praetoris edicto'' haec iuris iniquilas 

emendala est. sive enim faciat testaraenlum 

libertus, iubetur ita teslari, 

ul patrono sue parlem dimidiam 

honorum suerura reknquat; el si 

aul nikk aul minus quara parlera diraidiara 

reliquerit, dalur patrono centra 

labulas testamenti partis dimidiac 

honorum possessio. si vere intestatus me 

rialur, suo herede relieto adoptivo flko, vel 

uxore quae in raanu ipsius essel, vel nuru 

quae in manu fliii eius fueril, datur aeque 

patrono adversus hos suos heredes partis 

dimidiac honorum possessio. prosunt aulera 

liberto ad excludendani patrenura na- 

poslea Praetoris ediete haec iuris iniquilas 

emendata est. sive enim l'aciebat 

testaraenlura kberlus, iubebatur 

ila testari, ut patrono partera dimidiam 

bonorum suorum relinquerel; el si 

aul nihk aul minus partis diraidiae reliqueral, 

dabatur patrono contra tabu 

las leslaraenli partis diraidiae honorum 

possessio. si vere inlestalus moriebatur, 

suo herede relieto flko 

adoptivo, dabatur aeque patrono 

conira hunc suura heredem 

partis diraidiae honorum possessio. 

prodesse aulem kberto 

solebant ad excludenduni patro- 

a) ad §§ 39—76, ct „de libertorum successionibus" Ulp, XXVII. „de bonis 

libertoram" Ulp. XXtX. et fr. 3. pr. D. de suis et legit. (38 16)"Paul. S. 

B. III. 2. o \ • i 

b) ct fr. 1, fr, 3. § 10, D. de bonis liberi. (38, 2.) Cic. in '^''errem li, 1. 

48. § 125.

GAI III § 42 — 44. IUST. IIL 7. § 2. 17.3 

turales liberi, non solum quos in 

poleslale raortis tempore habet, sed 

eliam emancipali et in adeptionera 

dati, si raode aliqua ex parte heredes 

scripti sinl, aul praelerili centra tabulas 

testamenti honorum pessessieneiii 

ex edicto petierint: nam exheredati 

nuko mode repekunl patronum, 

(§ 42.) Postea lege Papia" anela sunt 

iura patronorum quod ad lecupletio- 

res libertos pertinet. Cautum esl enim 

ea lege, ul ex bonis eius qui seslertioruiii 

cenlum milium plurisve palriraonium 

reliquerit, et pauciores quam tres 

kberos habebit, sive is testamento fa 

cto sive intestate morluus erit, viriks 

pars patrono dehealur. ilaque cum 

unum fllium unamve flliam keredem 

reliquerit libertus, perinde pars dimidia 

patrono debetur, ac si sine ullo 

fike filiave mererelur; cum vere duos 

duasve keredes reliquerit, lertia pars 

debetur; si tres relinquat, repekitur 

palrenus. 

§ 43. In henis libertinarura nukara iniuriam 

antique iure paliebantur patroni, cum enira hae 

in palrenerura legiliraa tutela essent, non aliter 

scikcet testaraenlura facere poterant quara patrono 

auctore [ii. iis. 122]. itaque sive auctor ad leslamentum 

faciendum factus crai, aui de se cqueri debebat, 

quod heres ab ea rekctMS non erat, aut ipsum 

ex testam.ento, si heres /'actus erat, sequebatur kereditas; 

si vero auctor ei facius non erat et intestala 

liberta moriebattn', quia suos heredes femina 

habere non potest, ad patronum hereditas perlinebat; 

nec cogiiari ullus casus poterai, quo quis posset patrenura 

a bonis libertae invitum repellere. * (§ 44.) 

Sed postea lex Papia cum quatluor liberorura iure 

kbertinas tutela palrenerura liberarel [i- i»*], et 

eo raode concederei eis eliam sine luloris auctoritale 

condere testamentum, prospexit, ul prò 

numero liberorum, cquos liberla mortis tempore 

habuerit, viriks pars patrono dehealur, eique ex 

bonis eius quae C milium sestertiorum plurisye 

reliquerit patrimonium, si testamentum fecerit dimi- 

num naturales liberi, non selum quos 

in poleslale raortis lempore kabebat, 

sed eliam emancipati et in adeptionera 

dati, si modo ex aliqua parie 

heredes scripti erant, aul praelerili 

conira labulas honorum possessionem 

ex edicto pelieranl: nam exheredali 

nullo modo repekebant patronum. (§2.) 

Postea lege Papia adaucla sunt iura 

patronorum qui locupletieres libertos 

habebanl. Caulura esl enim, ul ex 

bonis eius qui sestertiorum cen- 

Uini railkura palrimeniura rekquerat, 

et pauciores quara tres kberos 

habebat, sive is testamento facto 

sive intestato mortuus erat, virkis 

pars patrone debebatur. ilaque cum 

unum fikum filiarave heredera reliquerat 

libertus, perinde pars dimidia patrono 

debebatur, acsi is sine uke fiko 

fikave decessisset; cum duos duasve 

keredes rekquerat, terlia pars debebatur 

patrono; si tres rekquerat, re- 

pekebatur patronus. 

*) ita nunc ad sensum fere locus resaroinatur cura Hnsclrkii et Kruegeri 

(Krit. Vers. pag. 131. sq.) 

a) ct fr. 16. pr. D. de iure patronatus (37. 14.).

174 GAI m. § 45—61. IUST. III. 7. 

dia pars debeatur, si vero intestata liberta decessit, tota 

hereditas ad patronum pertinet* 

§ 45. Quae diximus de patrono, eadem intellegemus 

el de fike patroni,* item de ncyoote ex 

filio, et de pronepote ex nepote filio nato pro^?ìato. 

(§ 4G.**) Filia vero palrowf, et neqHis ex flko, et 

proneptis ex nepole filio nato prognato, olim quideni 

eo iure utebantur quod lege xii tabularum patrono 

datura esl: Praetor autem nonnisi virilis sexus 

patronorum liberos vocat: fika vero, ut contra 

tabulas testamenti liberti aut ab intestato centra 

fllium adoptivura vel uxorem nururave quae in 

raanu fuerit benerura possessionem pelai, Irium 

liberorura iure lege Papia consequilur: aliler kec 

ius non habet. (§ 47.) Sed ut ex bonis libertae 

testalae quatluor liberos kabentis viriks pars ei 

dehealur, ne liberorum quidem iure consequilur, 

ul quidara putant sed taraen intestata liberla 

raorlua, verba legis Papiae faciunt, ut ei viriks 

pars .dehealur. si vere testamento facto raorlua 

sii liberla, tale ius ei dalur, quale datum est 

centra labulas leslaraenli liberti, id esl quale el 

viriks sexus palrenerura liberi centra labulas leslaraenli 

liberti habent: quaravis parura diligenter 

ea pars legis scripta sit. (§ 48.) Ex Ais apparet 

extraneos keredes palrenerura lenge reraetos esse 

ab crani ee iure, quod vel in «'«lestatorura bonis 

vel contra labulas testamenti patrono competit 

§ 49. Palrenae olim aule legera Papiara koc 

selum ius habebanl in bonis libertorum, quod 

etiara patronis ex lego xii tabularum datura esl. 

nec enim ul conira tabulas leslaraenli ingrati 

liberti vel ab inteslato contra fliiura adoptivura 

vel uxorem nurumvc honorum possessionem partis 

dimidiac peterent, Praetor simkiler ul de 

patrono kberisque eius curabat. (§ 50.) Sed lex 

Papia duobus liberis henora/ae ingeuuae patrenae, 

libertinae tribus, eadem fere iura dedil quae ex 

edicto Praetoris patroni habent triura vere liberorura 

iure honoralae Ìngenuae palrenae ea iura 

dedil quae per eandera legera patrono data sunl: 

libertinae aulem palrenae nen idem iuris praeslilit 

(§ 51.) Quod aulem ad libertinarura bona 

*) ita ex coniect Kruegeri (Krit Vers. p. 132. sq.) ; in plerisque annuente 

Huschkio, in quibusdem dissuadente Mommsenio. 

**) ,§§ 45—47. nuno secundum Stud. Kruegerum formavi, praetermissis prioribus 

comecturis. ct Ulp. XXIX. 5. ^ f i 

a) ct infra § 58 et Gai fr. 5. D. de bonis liberi. (38. 2.) Inst III. 8. pr.

GAI m. § 52 — 56. IUST. III. 7. 175 

pertinet, si quidera inteslalae decesserint, nihk 

neri palrenae kberis heneralae lex Papia praestat. 

ilaque si neque ipsa patrona, neque liberta capite 

deminula sit, ex lege xii labularura ad eara hereditas 

pertinet, et excludunlur libertae liberi; quod 

iuris esl etiarasi liberis honorata nen sii patrona: 

numquara enira, sicul supra diximus [u, lei], feminae 

suura heredera habere possunt si vero vel 

huius vel illius capitis deminutio inlervenial, rursus 

liberi libertae excludunl palronara, quia legitimo 

iure capitis derainuliene j;erempte evenil, 

ut liberi libertae cognationis iure peliores habeantur. 

(§ 52.) Cum aulem lestamenle facto moritur 

liberla, ea quidem patrona quae liberis honorata 

nen est nihk iuris habet centra kber/«e 

teslamentura: ei vero quae liheris honorata sii, 

hoc ius trihuilur per legem Papiara quod habet 

ex edido patronus conira tabulas liberti. 

§ 53. Eadem lex patrenae filio liberis honorale* 

fere** patroni iura dedit; sed in huius 

persona etiam unius filli flkaeve ius sufficit. 

§ 54. Hactenus omnia ea iura quasi per indicera 

teligisse satis est: akoquin diligenlior inlerprelalio 

preprks coramentarks [cf. § 33] expesila est. 

§ 55. Sequitur ut de bonis Latinorum liberlinorum 

dispiciamus. 

§ 56. Quae pars iuris ul manifestier fiat, adraonendi 

suraus, id quod ako loco ti. §22] diximus, 

eos qui nunc Latini luniani dicuntur okm ex iure 

Quirilium servos fuisse, sed auxkie Praetoris in 

libertalis forma servari solilos; unde etiara res 

eerum pecuki iure ad patronos pertinere sekla 

est: postea vero per legera luniara eos oranes 

quos Praetor in liberiate tuebalur liberos esse 

coepisse et appellatos esse Latinos lunianes: Latinos 

ideo, quia lex eos liberos perinde esse voluit, 

atque [si essent cives Uoraani ingenui] *** qui 

ex urbe Roma in Latinas colenias deducti Latini 

coloniark esse coeperunt: lunianes ideo, quia per 

legem luniam liberi facti sunt, etiamsi non essent 

cives Romani, legis ilaque luniae lalor, cum inlekegerel 

fulurum, ut ea fldiene res Latinorum 

defunctorum ad patronos pertinere desinerent, 

*) secundum Krueger., Krit Versuche pag. 126. 

**) hoc prop. Krueger. Mommsen: civi Bomano. Laohmann (lacunam statuens) 

tentai: paene eadem quae ipsi patronae filio autem patronae patroni iura. Ct fr. 

17. 18. 42. pr. D. de bonis kbert (38. 2.) 

***) ut glossema explosit Mommsen.

176 GAI IH. § 57 — 62. IUST. IIL 7. 

quia scilicel neque ul servi decederent, ut possent 

iure peculii res eorum ad patronos pertinere, 

neque liberti Latini hominis bona possent manumissionis 

iure ad patronos pertinere, necessarium 

exislimavil, ne beneflcium istis datum in iniuriam 

patronorum cenverteretur, cavere voluit, ut bona 

eerum preinde ad manumissores perlinerent, ac 

si lex lata non essel. ilaque iure quedaminode 

peculii bona Latinorum ad manumissores ea lege 

pertinent (§ 57.) Unde accidil, ul lenge differant 

ea iura quae in bonis Latinorum ex lege 

lunia constituta sunt, ah his quae in hereditate 

civium Romanorum libertorum observantur. 

(§ 58.) Nara civis Romani liberti hereditas ad 

extraneos heredes patroni nullo modo pertinet: 

ad fikum aulem patroni nepolesque ex fike et 

pronepotes ex nepole fdio nato pregnales* eraniraede 

pertinet, etiarasi a parente fuerinl exkeredali:'^ 

Latinorum autem bona tamquam pecuka 

servorum eliam ad extraneos keredes pertinent, et 

ad liberos manumissoris exheredalos non pertinent 

(§ 59.) Itera civis Romani*' liberti hereditas 

ad duos pluresve patronos aequakler pertinet, 

licei dispar in eo serve derainiura kabuerinl: bona 

vero Laliuerum prò ea parte pertinent prò qua 

parte quisque eorum derainus fuori/. (§ 60.) 

Itera° in hereditate civis Romani liberti patronus 

allerius patroni filium excludit, el filius patroni 

alterius patroni nepotem repekit: bona autem Latinorum 

el ad ipsum patrenura et ad allerius patroni 

heredera simul pertinent prò qua parte ad 

ipsura raanumissorera perlinerent (§ 61.) Ilem'' 

si unius patroni tres forte liberi sunt, et allerius 

unus, kereditas civis Romani liberti in capila dividitur, 

id esl tres fratres tres portiones ferunl et 

unus quarlam : bona vero Latinorum prò ea parte 

ad successores pertinent prò qua parte ad ipsum 

manuraisserem perlinerent. (§ 62.) Ilem" si alter 

ex Jiis patronis suam parlem in hereditate civis 

Romani liberti spernat, vel ante moriatur quara 

cernat, tota hereditas ad alterum pertinet: bona 

*) sic supplendum, ut in 111. 2, 45, 

a) Gai III, 45, 48. (63. 64.) 

b) fr. 24. D. de iure patron. (37. 14,): nullam esse libertorum divisionem. ct 

§§61. sqq. 

e) ot Ulp. XXVII. 2. 3. Inst. Iti. 7. § 3. in fin. 

d) ct Ulp. XXVIl. 4. XXIX. 4. 

e) ct Ulp. XXVIL 1. Gai III. 59. IL 150.

GAI in. § 63 — 69. IUST. IIL 7. 177 

antera Latini prò parte deficienlis patroni caduca 

flunt el ad populum pertinent. 

§ 63. Postea Lupo el Largo Censulibus senatus 

censuit, ul bona Latinorum primura ad eura 

perlinerent qui eos kherassel; deinde ad liberos 

eorura non norainatira exheredalos, uli quisque 

proximus essel; lune antiquo iure ad heredes 

eerum qui kberassent perlinerent. (§ 64.) Que 

senatuscensulte quidara id aclum esse putant, ut 

in bonis Latinorum eodem iure ularaur, quo utimur 

in heredilate civium Romanorum libertinorum; 

idque maxime Pegaso placuil. quae sententia 

aperte falsa est. nara civis Romani liberti hereditas 

numquam ad extraneos patroni heredes pertinet: 

bona aulem Latinerura etiam ex hoc ipse 

senalusconsulto non obstantibus liberis manumissoris 

[eliam] ad extraneos heredes pertinent. ilem 

in heredilate civis Romani liberti liberis manumissoris 

nulla exheredatio nocel: in bonis Latinorum 

nocere nominalira faciam exheredalienem 

ipso senatusconsulle significatur. Verius esl ergo 

koc selum ee senatuscensulte aclura esse, ul raanuraissoris 

kberi qui norainalim exheredali non 

sinl praeferantur exlraneis heredibus. (§ 65.) 

Ilaque emancipatus fikus patroni praeteritus, quaravis 

centra tabulas testamenti parentis sui honorum 

possessionem nen petierit, tamen exlraneis 

heredibus in bonis Latinorum polior habetur. 

(§ 66.) Itera filia ceterique sui keredes kcet iure 

civik si inler celeros exlieredati sinl, eliam ab erani 

heredilate patris sui suramoveantur, tamen in henis 

Latinorum, nisi norainalim a parente fuerint 

exheredali, peliores erunt exlraneis heredibus. 

(§ 67.) Item ad liberos qui ab hereditate parentis 

se abstinuerunt, niìiohminus bona Latinorum 

pertinent; nam ivi cquocque exheredali nullo modo 

dici possunt, nen magis quara qui lestamenle 

silentio praelerili sunl. (§ 68.) Ex liis omnibus 

satis ikud apparet, si is qui Latinum fecerit, — 

[desunt 25 Un.]* (§ 69.) Itera ikud quoque con- 

*) paginae 144. Cod. Ver. quae sequitur pauca tantummodo verba legere possumus. 

Huschke sententiam hanc fuisse suspioatur; si is qui Latinum fecerit, vel 

eius liber» solique ei heredes facti vivant, cum Lalinus moritur, nihil novi senatus 

consulto introductum esse, (quia etiam ex lege lunia ad eosdem bona Latini pertineant 

nec exlranei heredes sint, quibus vel ipse manumissor vel liberi praeferri possint. 

Sed etsi manumissor Latinum extraneo legaverit (II, 195.) SGto locum non esse 

videri, quod liberos tantum exlraneis heredibus praetulerit; qua de re tamen complures 

controversiae inter iuris auctores locum habuisse videntur. §um 69. ita suppl. 

Stud. Krueger, ut supra soripsimus. 

nxKisT IN.?TITTJTIONEK. 12

178 GAI in. § 70 — 72. IUST. III. 7. 

slare videlur, si solos kberos ex disparibus partibus 

palrenus heredes instituerit, ex iisdem partibus 

bona Latini, si patri heredes existanl, ad eos pertinere, 

quia nulle interveniente extraneo herede 

senaluscensullo locus nen est. (§ 70.) Sed si 

cum liberis suis etiam exlraneum heredem patronus 

reliquerit, 6'aekus Sabinus ait tela bona prò 

virikbus partibus ad liberos defuncti pertinere, 

quia cum exlraneus heres inlervenil, nen habet 

lex lunia locura, sed senalusconsultura. lavolenus 

aulera ait tantum eam parlera ex senalusconsulto 

kberos patroni prò virikbus partibus habituros esse, 

quara exlranei herede*' ante senatuscensullum lege 

lunia habituri essent, rekquas vero partes prò keredilariis 

partibus ad eos pertinere. (§ 71.) Itera 

quaeritur, an hoc senatusconsultum ad eos patroni 

liberos pertineat qui ex filia nepleve procreanlur, 

id est ut nepos meus ex filia pelior sii in bonis 

Latini mei quam exlraneus heres. itera an ad 

raalernes Latinos hoc senatuscensullum pertineat, 

quaeritur, id est ut in bonis Latini materni polior 

sii patrenae fikus quam kerés exlraneus raatris. 

Cassio placuit utroque casu locura esse «enalusconsuko. 

sed huius sententiara plerique inprebanl, 

quia senatus de his liberis [patronarura] nihil 

senliat, qui aliam faraikara sequerentur. idque ex 

eo adparel, quod norainatira exkeredalos sumraovet: 

nara videtur de kis sentire qui exkeredari a 

parente solent, si heredes nen instiluanlur; neque 

aulem mairi filium filiarave, neque ave raalerne 

nepotera nepterave, si eura earave heredem non 

instilual, exheredare necesse est, sive de iure civili 

quaeramu,s, sive de edido Praetoris quo praeteritis 

liberis contra tabulas leslaraenli bonorum 

possessio promiltitur. 

§ 72. Akquande tamen civis Romanus kberlus 

taraquam Latinus raoritur, veluti si Lalinus salvo 

iure patroni ab Imperatore ius Quiritium conseculus 

fuerit. item si Latinus invito vel ignorante 

patrone ius Quirilium ab Imperatore conseculus 

sii, quibus casibus, ut divus Trajanus censliluit*, 

dura vivit iste kberlus, eeteris civibus Romanis 

khertis simiks est et iustos liberos procreai, raoritur 

autera Latini iure, nec ei liberi eius heredes 

esse possunt; et in hoc tantum habet leslamenti 

factienem, ul patrenura heredera instilual. 

*) ita transpositione locum apte sanare videtur Huschke.

GAI in. § 73 — 76. IUST. in. 7. § 3. 17. 

eique, si heres esse noluerit, alium substiluere 

possit. (§ 73.) El quia hac censlilulione videbalur 

efi'eelura, ul ne umquara isti homines lamquara 

cives Romani niererenlur, quaravis eo iure 

postea usi essent, quo vel ex lege Aelia Sentia 

vel ex senalusconsulto cives Romani essent: divus 

Hadrianus iniquitate rei molus auctor full senalusconsulti 

faciundi, ut qui ignorante vel recusanle 

patrone ab Imperalere ius Quiritium cousecuti 

essent, si ee iure postea usi essent, quo ex lege 

Aeka Sentia vel ex senaluscensullo [i. 29. 66 sqq.]^ 

si Latini mansissenl, oivilatem Reraanam consequerentur, 

preinde ipsi kaberenlur, ac si lege 

Aelia Sentia vel senatuscensulte ad civitatem Romanara 

pervenissent 

§ 74. Eorura aulem quos lex Aelia Sentia dediticierum 

numero [i. 13,] facit, bona modo quasi 

civium Romanorum kberlerura, modo quasi Latinerura 

ad patronos pertinent (§ 75.) nara eorura 

bona qui, si in akquo vitio non essent, raanuraissi 

cives Romani futuri essent, quasi civium 

Romanorum patronis eadem lege tribuunlur. nen 

tamen Ili habent etiam leslamenti factionem; nam 

id plerisque placuil, nec inmerito: nam incredihke 

videbatur pessiraac cendicionis hominibus voluisse 

legis latorera testamenti faciundi ius concedere. 

(§ 76.) Eorura vero bona qui, si non in akquo 

villo essent, raanuraissi futuri Latini essent, preinde 

tribuunlur patronis, ac si Latini decessissent 

nec me praeterit nen salis in ea re legis latorera 

voluntalera suara verbis expressisse. 

1) est e, 4. rest. §§ 9_i9, c. de § 3. Sed nostra conslitulio,^ quara prò omnium 

bonis liberi notlone Graeca lingua compendioso tractalu kabit,e 

cemposuiraus, ita huiusmodi causas definivil, ul 

si quidera libertus vel liberta minores cenlenariis 

sint, id esl rainus cenlum aureis habeant substantiam 

(sic enira legis Papiae sumraara interpretali 

suraus, ul prò mille seslerliis unus aureus 

corapuletur), nullura locura habeat palrenus in 

eorura successionem, si lamen testamentum fecerint. 

sin autem intestali decesserint nulle liberorura 

reliclo, lune patronatus ius quod erat 

ex lege duodecim tabularum inlegrum reservavit 

Cura vere maiores cenlenariis sint, si heredes vel 

honorum possessores liberos habeant, sive unum 

sive plures, cuiuscumque sexus vel gradus, ad eos 

successionem parentum deduximus, omnibus patronis 

una cum sua pregenie semolis. sin autem 

12*

J,0 GAI III. IUST. IIL 7. § 4. 

sine liberis decesserint, si quidem intestali, ad 

omnera hereditalera patronos patronasque vocavimus; 

si vere lestaraentuin quidera fecerint, patronos 

autera vel patronaspraeterierint, cura iiullos 

liberos haberent, vel habentes eos exheredaverinl, 

vel mater sive avus maternus eos praeterierit, ita 

ul non possint arguì inofficiosa eerum leslamenla: 

lune ex nostra constitutiene per bonerum possessionem 

contra tabulas non dimidiam, ut ante, 

sed terliara partera honorum liberti consequanlur, 

vel quod deesl eis ex constitutiene nostra repleatur, 

si quando minus terlia parte bonorum suorum 

kberlus vel liberta eis rekquerinl, ila sine 

enere, ut nec kberis liberti libertaeve ex ea parte 

legata vel fideicommissa praeslenlur, sed ad ceheredes 

hoc onus redundaret; multis aliis casibus 

a nobis in praefala eenstitu tiene congregatis, quos 

necessarios esse ad huiusmodi iuris disposilionem 

perspexiraus: ul lam patroni palronaeque, quam 

liberi eorum, nec non qui ex transverso latore 

veniunl, usque ad quintuiii gradum ad successionem 

libertorum vocentur, sicut ex ea censtitulione 

inlekegendum esl; ut, si eiusdem patroni 

vel patronae vel duorum duarum pluriumve sint 

kberi, qui proximior est ad kberti seu kberlae 

vocetur successionem, et in capita, non in slirpes 

dividalur successie, eedem modo et in kis qui 

ex transverso latere veniunl servando, paene enira 

1) of. Inst, III, fi, § 10, HI, 9, s 5, censenanlia ^ iura ingenuilatis et kbertinitatis in 

2) cf, Inst, I, &. § 3. successionibus fecimus. (§ 4.^) Sed haec de his 

kbertinis hodie dicenda sunt qui in civitalera Romanara 

pervenerunt, cura nec sunl alii liberti, 

siraul el dedilicks el Latinis siiblalis, cura Lati- 

3) cf. Gai III, M. sqq, nerum legitimae successiones nullae penilus erant,'' 

qui kcel ut liberi vitam suara peragebant, atlaraen 

ipso ullirao spiritu simul animam atque liberlalera 

araitlebanl, el quasi serverum ila bona eorum 

iure quodararaedo pecuki ex lege Inula [al. 

lulia] manuraisseres delinebant. postea vero se- 

4) cf. Gai ni, 03—71, natusconsulto Largiano''' caulura fueral, ut liberi 

manuniissoris non norainatira exheredali facti exlraneis 

heredibus eorum in bonis Latinorum praeù) 

Gai III, 72, 73. ponereulur. quibus supervenit etiara divi Traiani•'' 

ediclum, quod eundem hominem, si invito vel 

ignorante patrone ad civitatem venire ex beneficio 

Principis feslinavit, laciebat vivuin quidem 

civem Romanum, Latinum aulem raerienlera. sed 

li) esto, nn,e. de Latin, liberi,ioli, iiosli'a constllulìone," proplor huiusmodi condi-

GAI III. IUST. III. 8. § 1 — 3. 9. pr. 181 

1) ofr. 107, de V, S, 

fr, 1, pr, D, de assign, libert. 

2) cfr. 0, D. de assign. libert. 

3) ofr, 1, § ,'i, -i, fr, 7, D, eod. 

4) of. Gai III. 25—38. Ulp. XXVIII. 

5) cfr. D. de B. P, b, t. 

cionuni vices el alias difficaltales, cura ipsis Latinis 

etiara legera luniara et senalusconsultura 

Largianuni et ediclum divi Traiani in perpetuura 

deieri censuimus, ut omnes liberti civitate Romana 

fruantur, el mirabili modo, quibusdam adiectionibus, 

ipsas vias quae in Lalinitalem ducebant ad 

civilatem Reraanam capiendara transpesuiraus. 

Tit. VIIL DE ASSIGNATIONB LIBERTORUM.'- 

In suraraa, quod ad bona libertorum, admonendi 

suraus senatum censuisse, ul quaravis 

ad oranes patroni liberos qui eiusdem gradus 

sinl aequakler bona libertorum perlineant, taraen 

liceret [al. licere] parenti uni ex liberis assignare 

kberlum, ul post mortera eius solus is patronus 

habealur cui assignatus esl, el celeri kberi qui 

ipsi quoque ad eadem bona nulla assignaliene interveniente 

pariter admitterentur, nihk iuris in 

his bonis habeant. sed ila demum pristinum ius 

recipiunt, si is cui assignatus est decesserit nullis 

liberis relictis. (§ 1.) Nec lantum kbertum, sed 

etiara kbertara, et non tanluin fike nepolive, sed 

eliara filiae neptive assignare permiltitur. (§ 2.^) 

Dalur aulem haec assignandi facultas ei qui duos 

pluresve liberos in potestate habebit, ut eis quos 

in potestate habet assignare ei kbertum kbertarave 

liceat unde quaerebalur, si eum cui assignaveril 

postea emancipaveril, num evanescal 

assignatio? sed placuit evanescere, quod et luliano 

el aliis plerisque visum est (§ 3.') Nec interest 

testamento quis assignel, an sine lestamenle; sed 

eliam quibuscumque verbis koc patronis perraillilur 

facere, ex ipso senalusconsulto quod Claudianis 

terapoiibus factum est Suklo Rufo el Osterio 

Scapula Consukbus. 

Tit. IX. DE BONORUM POSSESSIONIBUS.* 

Ius bonerum possessionis inlroduclum esl a 

Praelore eraendandi veteris iuris gralia. Nec selura 

in intestaterura heredilalibus velus ius eo 

modo Praetor emendavil, sicut supra dictum esl 

[111,1,3,5], sed in eorura quoque qui lestamente 

facto decesserint. nani si alienus poslumus heres 

fuerk institutus, quaravis heredilalem iure civik 

adire non poterai, cum inslitutio non valehat, honorario 

taraen iure bonerum possessor efliciebaliir,'^ 

videlicet cura a Praetore adiuvahatur: sed 

et hic a nostra conslitutione tiMt, ii, so, § 27] hodie

182 GAI ut IUST. IIL 9. 1 — 3. 

1) cfr, 6, § 1, D, de B. V. 

fr, 7, § 1. D. de iust. et iur. 

2) e Gai III, 32, a3. 

recte heres instiluitur, quasi el iure civik nen 

incognitus. (§ l.i) Aliquando lamen neque emendandi 

neque impugnandi veteris iuris, sed magis 

confirmandi gralia polkcetur honorum possessionem. 

nam ikis quoque qui recle facto testamento 

heredes instiluli sunt dat secundum tabulas benerum 

possessionem; ilem ab intestalo suos heredes 

el agnatos ad bonorum possessionem vocat. 

sed et remota quoque bonorum possessione ad 

eos hereditas pertinet iure civik. (§ 2.^) Quos 

autera Praetor solus vocat ad hereditatem, lieredes 

quidem ipse iure non flunt. nam Praetor heredera 

facere non potest: per legem enira tantum 

vel sirailera iuris censtitutionera heredes flunt, 

veluti per senatusconsullura el censlilutiones principales; 

sed cum eis Praetor dat bonorum possessionem, 

loco heredum conslituuntur, et vecanlur 

bonorum possessores. adhuc aulera el alios 

complures gradus Praetor fecit in bonorum possessionibus 

dandis, dum id agebal, ne quis sine 

3) of. etiam fr.i,pr,D, de success, ed, successorc morialur:^ nam anguslissimis flnibus 

conslilulum per legem duodecim tabularum ius 

percipiendarum bereditalum Praetor ex bone el 

aequo dilatavit (§ 3.) Sunt autem bouorum possessiones 

ex testamento quidem hae. prima quae 

praeterilis liberis datur, vocaturque centra tabu 

las.* secunda quam oranibus iure scriptis heredibus 

Praetor pollicelur, ideoque vocatur secundum 

tabulas.° Et cum de testamentis prius 

locutus est, ad intestates Iransitum fecit et primo 

loco suis heredibus et his qui ex edido Praetoris 

suis connuraerantur dat benerura possessionem, 

quae vecalur unde liberi." secundo legitimis heredibus.' 

tertio decem personis quas extraneo raanuraisseri 

praeferebal*^ (sunt autem decera personae 

hae: pater, mater, avus, avia, tara paterni 

quara materni; itera fikus, fika, nepos, neptis, tara 

ex filio quam ex filia; frater, soror, sive concf. 

rubr, D, xxxviii, 8. sanguiucl SlVC Uterini), quarto cognalis proxirais." 

4) of, rubr, Dig, XXXVII, 

5) cf. rubr, Dig, XXXVII, 11. 

6) cf. rubr. Big. XXXVIII. 6, 

7) cf, rubr, Dig, XXXVIII, 7, 

8) cf, Ulp, in Collat, XVI, 9, 

a) Ulp. libro II. Instit: Post familiam patroni vocat Praetor patronum ei 

nalroneim item liberos et parentes patroni et patronae; deinde virum ei uxorem; 

mor coeinatos patroni el patroneie. Quodsi is qui decessit liber fuit abscque r 

natione manumissus, lex quidem duodecim tabularum manumissori legitimam hereditatem 

detulit; sed Praetor aequitate motus decem personas cognalorum ei praet 

has • valrem matrem, filium, filiam, avum, aviam, nepotem, neptem, fratrem, sororem, 

ne auis occasione iuris sanguinis necessiludinem vincerei. Scd Imperator noster 

hereditatibus quae ab intestato deferunlur, eas solas personas voluit admitti, 

decimae immunitatem ipse tribuit. Ct etiam TheophiL ad Inst, h. 1.

GAI III. IUST. III. 9. § 4. 183 

1) cf. Ulp. xxvii, 7, quinto tamquam* ex familia.^ sexto patrono 

et patronae, kberisque eorura et parentibus. seplimo 

3)cf;uìp!'in'coiS,"vi,":a "îro et uxori.2 ectavo cognatis manumissoris.^ 

(§ 4.) Sed eas quidera praetoria induxil iurisdiclie. 

Nobis taraen iiiMl incuriosum praelermissura 

est, sed nostris constitutionibus omnia 

corrigenles, contra tabulas quidem et secundum 

tabulas bonerum possessiones admisimiis, 

utpote necessarias constitutas, nec nen ab intestato 

unde liberi et unde legitimi benerura possessiones. 

quae autem in Praetoris edicto quinto 

loco posila fuerat, id est unde decem persenae, 

eara pio preposile et corapendioso sermone 

siipervacuam eslendimus: cum enim praefata bonerum 

possessio decem personas praeponebat extra- 

*^ "cf "intt "i n T°'^' "^^ manumissori, nostra constitutio* quara de 

emancipatione liberorum fedmus omnibus parentibus 

eisdemque maiiumissoribus contrada fiducia 

manumissionem facere dedil, ul ipsa manuraissie 

eorura hoc in se habeat privUegiam et supervacua 

flat praedida bonorura possessio. sublala 

igilur praefata quinta bonerum possessione, in gradum 

eius sextaiii antea honorum possessionem induximus, 

et quintara fecimus quara Praetor proximis 

cognalis pollicetur. curaque antea septirao 

loco fuerat bonorum possessio tamquam ex familia, 

et edavo unde liberi** patroni palronaeque 

et parentes eorum, utraraque per 

constitutionem nostrara quam de iure patronatus 

5) of. Iust. Ili, 7, § 3, fecimus^ penitus vaciiavimus: cum enim ad similitudinem 

successionis ingeiiuorum kbertinorum 

successiones pesuimus, quas usque ad quinlum 

lanturaraede gradura cearlavimus, ut sit aUqua iuter 

ingenues et libertos differentia, sufficit eis tara 

contra tabulas bonorum possessio, quam unde 

legitimi et unde cognati, ex quibus possinl 

sua iura vindicare, omni scrupulosilatc el inextrìcabiU 

errore duarum islarura bonorum pessessionum 

resoluta, akam vere bonorum possessionem 

quac unde vir el uxor appellatur, el nono 

loco inter veteres bonorum possessiones posila 

fuerat, el in suo vigore servavimus, et altiore loco, 

id esl sexto eam posuimus, decima velcri bonorum 

possessione quae erat unde cognati manumissoris 

propter causas enarratas inerite 

*) al. tamquam qui, vel tum (quam, tum qua, twn (qui, tum quem; tum quando eto. 

**) in aliis deest liberi.

184 GAI in. IUST. IIL 9. §6 — 7. 

suhlala: ut sex tantummodo bonerum possessiones 

ordinariae perraaneant, suo vigore pokentes. 

^Sepliraa eas secuta quara optiraa raliene Praetores 

introduxerunt. novissirae enim premitlilur 

[al. permittilur] edido his etiam honorum possessio, 

quibus ul delur, lege vel senatuscensulte 

vel censlilulione cemprehensum esl, quam neque 

bonorum possessionibus quae ab intestato veniunt, 

neque iis quae ex testamento sunt, Praetor slabili 

iure connumeravil, sed quasi ullimura el ex- 

Iraerdiuarium auxikura, proni res exigit, accoramodavit, 

scikcet his qui ex legibus, senaluscensultis, 

constitutionibus Principum ex nove iure, vel ex 

testamento vel ab intestato veniunt. ^Cum igitur 

plures species successionum Praeter intreduxissel 

easque per ordinem disposuisset, et in unaquaque 

specie successienis saepe plures extent dispari 

gradu persenae: ne actienes credilerum dilTerenlur, 

sed kaberent quos couvenirent, el ne facile 

in possessieneni honorum defuncti mitlantur, el 

eo modo sibi consulerenl, ideo petendae honorum 

possessioni certuni terapus praeflnivit. liberis itaque 

et parentibus tara naturalibus quara adeptivis 

iu petenda honorum possessione anni spatium, 

eeteris centura dierum dedit. (§ 5.) 'Et si intra 

hoc tempus aliquis honorum possessionem nen 

petierit, eiusdem gradus personis accrescit; vel 

si nerao sit deinceps, eeteris perinde bonorum 

possessionem ex successorio edicto polkcetur, acsi 

is qui praecedebal ex eo numero non esset. si 

quis ilaque delatam sibi bonerum pessessienem 

repudiaverit, nen queusque tempus bonorum possessioni 

praefinilura excesserit expectatur, sed slatini 

celeri ex eodera edido adraitluntur. (§ 6.*) 

In petenda antera bonorura possessione dies uliles 

singuli cousideranlur. (§ 7.) Sed bene anlequi 

adm, ad B, p, riorcs t'idnclpes el huic causae providerunl, ^ne 

quis prò petenda bonorura possessione curet, sed 

quocumque mede si admitlenlis eara indicium [al. 

iudiciu.m] intra statuta lamen tempora ostenderil, 

plenum habeat earura beneficiura. 

JDe iure novissimo liereditatum quae ab intestato deferunlur 

vide infra.^ 

1) Dig.XXXYIII, 14, Ut ex Legib.-' 

2) ofr. 1, pr, § 8—17, D, de success,ed 

3) cf. 3, § 9, fr, 4, 5. D, de .B, P, 

4) ofr, 2, D, Quis ordo, 

fr, 1, D, de divers, temp, pr. 

5) cf. 

*) Praetor ait: cri ME QUAQU,\. LEGE, SENATUSCONSULTO BONOBCM POSSCSSIOXEM 

DARE OPOE-rEBlT, ITA DAUO. fr. 1. pr. D. tit. oit, (38, 14,) 

a) ius successienis ab intestato, tam iure civili (Inst III. 1—4.) quam turo 

praetorio (III. 5. 9, coli, tit 1. 2.), novissime transformatum est lustiniani novella 

118, ex versione Hombergkii his verbis:

GAI III. § 77. 78. IUST. III. 18t> 

§ 77. Videamus antera et de ea successione 

quae nobis ex emptione honorum cerapetit. (§ 78.) 

(Pr.) — necessarium duximus hac lege omnes simul successiones cognationis 

ab intestato darà et comjsendiosa clistinctione definire, ut cessantibus prioribus 

legibus quae hac de causa latae sunt, in posterum ea solum observentur, 

quae nunc definimus. Iam igitur quia omnis ab intestato familiae sucoessio tribus 

ordinibus cognosoitur, scilicet ascendentium, deseendentium, et eorum qui ex latere 

sunt, qui in agnatos et cognalos dividitur: ut deseendentium sucoessio prima 

sit, sancimus. 

Cap. I. Itaque si desoendenlem habeat is qui intestatus moritur, ouiusounque 

sexus aut gradus, sive ex masculorum sive ex feminarum 

progenie descendat, et sive sui iuris sive sub potestate sit, ille omnibus 

ascendentibus quique a latere sunt cognatis praeponatur. — Ita tamen, ut si quem 

ex his desoendentibus liberis relictis mori contigerit, filii eius aut filiae, aut reliqui 

descendentes, in parentis sui locum sucoedaut, sive sub potestate defuncti sive 

sui iuris invenianlur, et tantam ex hereditate defuncti partem capianl, quotquot 

sint, quautam parens ipsorum, si superstes esset, acoepisset, quam successionem 

in stirpes antiquitas vocavit In hoc enim ordine gradum requiri nolumus, sed 

ut cum filiis et fliiabus nepotes ex praemoi-tuo filio vel Alia vocentur, sancimus, 

nulla differentia facienda inter masculos et feminas, eosve qui ex 

raasoulorum aut feminarum progenie descendant, sive sub potestate sive 

sui iuris sint. — 

Ca]5, IL Quare si defunctus descendentes heredes non reliquit, pater vero et 

mater aliique parentes ei superstites sunt, sancimus, ut hi omnibus ex latere cognatis 

praeferantur, exceptis solis fratribus defunclo ex utroque parente coniunclis, 

sicut in sequentibus declarabitur. Si autem multi ascendentium supersunt, eos 

praeferri iubemus qui gradu propinquiores inveniantur, masculos et 

feminas, sive materni sive paterni sint. Si eundem gradum obtinent, aequakler 

inter eos hereditas dividetur, ut dimidiam partem omnes paterni ascendentes, 

quotcnnque sint, accipiant, reliquam vero dimidiam materni ascendentes, quotounque 

inveniri contigerit. Si cum ascendentibus inveniantur fratres vel sorores 

defunclo per utrumque parenlem coniuncti, cnm ascendentibus gradu propinquioribus 

vooabuntur, licet pater aut mater sint, hereditate scilicet inter eos prò 

numero personarum dividenda, ut quilibet ascendentium et fratrum aequalem parlem 

habeat. — Neque uka differentia inter ikas personas observetur, sive feminae 

sive masculi sint qui ad hereditatem vocantur, et sive per masculum 

sive per feminam coniungantur, et sive sui iuris sive sub potestate 

fuerit cui succedunt — 

Cap. Ili, Quamobrem si defunctus neque descendentes neque ascendentes 

relinqua,!, primo ad hereditatem vocamus fratres et sorores ex eodem patre 

et eadem maire natos, quos etiam cum parentibus ad hereditatem vocavimus. 

His vero non exstantibus in secundo ordine illos fratres ad hereditatem vocarnus 

qui ex uno parente defuncto iunguntur, sive per patrem solum sive 

per matrem. Quodsi defunctus fratres habeat, et alterius praedefuncti fratris 

aut sororis liberos, hi cum thiis paternis et maternis, masculis et feminis, ad 

hereditatem vocabnntur, et quotounque tandem sint, tantam ex hereditate partom 

capient, qnantam parens eorum fuisset habiturus, si vixisset — § 1. Si defunctus 

neque fratres neque fratrum liberos, ut diximus, rekquerit, omnes ex latere 

cognatos ordine ad hereditatem vocamus secundum uniuscuiusque gradus praerogativam, 

ut propinquiores gradu rekquis praeponantur. Si multi eiusdem gradus 

inveniantur, prò numero personarum inter eos hereditas dividatur, id quod leges 

nostrae in capita appellant. 

Cap. IV. Nullam vero differentiam esse volumus in qualibet successione 

aut hereditate inter masculos et feminas ad hereditatem vooatos, qui 

ut ex aequo ad hereditatem vocentur deflnivimus, sive per masculum sive 

per feminam defuncto coniungantur, sed in omnibus successionibus agnatorum 

et cognalorum differentiam cessare volumus, sive propter femininam 

personam sive propter emancipalionem vel alium quemlibet

186 GAI m. § 79—81. IUST. III. 

Rena autem veneunt* aul viverum aut mortuerura. 

vivorum, voluti eorura qui fraudalionis causa latilanl, 

nec ahsentes defendunlur; itera eerum qui 

ex lege lulia bonis cedunl; item iudicaterum posi 

tempus, quod eis parlim lege xii tabularum,^ 

parlim edicto Praetoris ad expedieudam pecuinara 

trihuilur. morluerum bona veneunt veluti eerum, 

cjuibus certuni est neque heredes neque honorum 

possessores neque idiura alium iustum successerem 

existere. (§ 79.) Si quidem vivi bona veneant, 

iubet ea Praetor per dies continuos xxx pessf 

deri et proscribi; si vero raorlui, per dies xv; 

postea iubel convenire creditores, el ex ee nuraero 

raagislrura creari, id est eura per quera 

bona veneant. ilaque si vivi bona veneant, in diebus* 

X bonorum venditionem fieri iubet, si raorlui, 

in dimidie; diehus itacque vivi bona xxxx, 

mortili vero xx emptori addici iubel. quare aulera 

lardius viventiura bonerum venditio compier/ iubet, 

kla ratio est, quia de vivis curandum erat, ne 

facile bouorum venditienes paterenlur. 

§ 80. Neque aulem bonerura possessorw)», neque 

benerura emptorum res pieno iure fiunt, sed 

in bonis efficiunlMr;" ex iure Quiritiura autera 

ita demum adquirunlur, si usMceperunt. inlerdura 

quidera bonorum emptoribus ne usus quidera capto 

contingil, veluti si pereejrinus sit benerura 

eraptor, nec lex vel senatus consullura concesseri* 

eius civitati jus, quo quae CÌVÌ&MS eius populi a nostris 

civibus alienaniur usucapere possunt.** (§81.) Itera 

modum in prioribus legibus tractala fuerit, omnesque sine eiusmodi differentia, 

secundum cognationis suae gradum ad cognalorum ab intestato 

successionem venire iubemus. 

(Quibus addit nov. 127. e. 1. haeo:) sancimus, si quia moriens reliquerit 

quondam ex ascendentibus, et fratres qui oum parentibus vocari possint, alteriusque 

fratris praemortni liberos, ut cum ascendentibus et fratribus praedefuncti etiam 

frati-is liberi vocentur, et tantam partem accipiant, qnantam pater ipsorum accepturus 

fuisset, si viveret Haeo autem de illis fratrum liberis sancimus, quorum 

pater ex utroque parente defuncto iunctus erat; et, ut brevi dicamus, quem locum 

illis dedimus, quando cum solis fratribus vocantur, eum quoque illos habere volumus, 

quando cum fratribus quidam ex ascendentibus ad hereditatem vocantur. 

*) ita nuno Stud. Krueger. Huschke retinel iam prius tentata: in diebus X 

legem vendendorum bonorum fieri iubet, si morlui in diebus V, (die) tandem vivi bona 

XX., mortili vero X. emptori addici iubet. 

**) ita fere Huschke proponit; aliter Krueger, (Krit. Vers. pag. 138. sq.) 

a) ct Ciò. prò Quinctio e, 6. 8. 16. 19. 23. fr. 7. fr. 2. D. quibus ex oaus. 

in poss. (42. 4.) Tbeophil. HI. 12. pr. 

b) ct Geli, XX. 1. § 45. (Gai IV. 21.) 

e) ct Gai IV. 34. 35. 65—68. 144, 145. Thooph. 1. e. fr. 2. § 19. I), prò emtore 

(41. 4.).

GAI III. § 82 — 84. IUST. IIL 10. § 1 — 8. 187 

quae debita sunt ei cuius fuerint bona,* aut ipse debuit 

neque bonorum possessori neque bonerura 

emptori ipse jure dehentiir aut ipsi debent: sed de 

omnibus rebus utilibus actionibus et experiuntur ei 

conveniuniur quas* in sequenti coramentario proponemus. 

§ 82. Sunl aulem etiam allerius 

generis successiones, quae neque lege 

xn tabularum neque Praetoris edicto, 

sed eo iure quod consensu receptum 

est intreductae sunt. (§ 83.) Etenim 

cura paterfamilias se in adopiionem 

dedil, raukerve in raanum convenit, 

omnes eius res incerporales et cerporales 

quaeque ei debilae sunl, patri 

adoplivo coeraplienaterive adquirunlur, 

exceptis his quae per capitis 

derainutienem pereunt, quales 

sunt ususfruclus,'* operarum obkgatie 

libertorum quae per iusiurandum 

contrada esl,^ et quae 

coniinentur** legitimo iudicio." 

1) of. Inst. II. 4 § 3, 

2) e, 6. C. de bonis quae liberis. 

3) e. 11. Commun. de success. 

Tit. X. DE ACQUISITIONE PER AR- 

ROGA.TIONEM. 

Est et alterius generis per universilatem 

sucoessio, quae neque lege 

duodecim labularura neque Praetoris 

edicto, sed eo iure quod consensu 

receptura esl inlroducla est (§ 1.) 

Ecce enira cura palcrfaraikas sese 

in arrogationem dal, oranes res eius 

cerporales el incerporales quaeque 

ei debilae sunt, arrogalori ante 

quidem pieno iure acquirebantur, 

exceptis his quae per capitis derainulionera 

perenni, quales sunt operarura ebligalienes 

et ius agnatienis. usus etenim el 

ususfruclus, kcel kis antea connumerabantur, 

attamen capitis derainuliene miniraa 

eos lelli nostra prohibuil conslilutio.^ (§ 2.) 

Nunc autem nos eandera acquisilienem quae per 

arrogationem fiebat cearlavimus^ ad sirakiludinera 

naturakum parentum: nikil etenim aliud nisi tantummodo 

ususfruclus, tara naturakbus patribus 

quara adeptivis, per fikosfarailias acquiritur in his 

rebus quae extrinsecus filiis ohveniunt, dominio 

eis integro servale; merino aulem flko arrogate 

in adeptiva familia etiara dorainiura eius 

ad arrogalorera perlransit, nisi supersint aliae 

personae quae ex nostra conslitutione^ patrera 

in his quae acquiri non possunt anlecedunl. 

(§ 84.) Ex diverse quod is debu«^ qui se in adoptio- (§ 3.) Sed ex diverso, 

nera dedil, quaeve in manum convenit, non transit 

ad ceeraplionaterera aul ad patrera adoptivum, nisi 

si hereditariura aes akenum hierit. tunc enim quia 

ipse pater adoptivus aut coemplionater heres fil, 

direclo tenetur iure, is vero qui se adeplandura 

dedil, quaeve in manura convenit, desinit esse he- 

prò eo quod is debuit 

qui se in adeptionera 

dedil, ipso quidera iure 

arrogator nen tenetur, 

sed nomine filli convenielur, 

et si noluerit 

*) ita Huschke annuente Kruegero, 

**) Rudorff: lites contestatae (Abh. Beri. Akad. 1865. pag. 340. sq.). 

a) cfr. fr. 5. § 2 sqq. D. de cap. minut. (4. 5.) 

b) fr. 9. D. de operis libert (38. 1.) fr. 2. D. de usu et oper. legat. (33. 2.) 

0) Gai IH, 181.

188 GAI in. § 85 — 87. IUST. IIL 11. pr. § 1. 

res.'' de eo vero quod proprio nomine eae per eum defendere, perrailsenae 

debuerint, licei neque pater adoptivus tenealilur creditoribus per 

tur neque ceemptionaler, et ne ipse quidera qui compelenles nostros ma 

se in adoptionem dedit quaeve in raanum convenit, gistratus bona quae 

maneat obligalus ebligatave, quia scilicet per ca eorum cura usufructu 

pitis diminulionem kberetur, taraen in eura earave futura fuissent, si se 

utiks aclio dalur rescissa capitis deminulione:'' el alieno iuri nen subie- 

si adversus kanc actionem non defendanlur, quae bona cissent, possidere et 

eorum futura fuissent, si se alieno iuri non subiecis- legitimo mede ea dissent, 

universa vendere creditoribus Praetor permittit. 

§ 85. Îtem si legitiraani hereditatem heres, 

ponere. ° 

antecquam cernat aul prò herede goral, alii in 

iui'e cedat, pieno iure flt ille heres cui cessa esl 

hereditas, perinde ac si ipse p>er legem ad hereditalera 

vecarelur. quedsi posteaquaui heres exliterit, 

cesserit, adhuc heres manet et ob id creditoribus 

ipse lenebitur; sed res corporales Iransferel 

preinde ac si singnlas in iure cessissel; debita 

vere pereunt, eeque raode debitores hei'edilarii 

lucrura faciunt (§ 86.) Idem iuris est, si testamento 

scriptus keres, posteaquam heres exliterit, 

in iure cesserit hereditatem. ante adilara vero 

hereditatera cedendo nihk agii. (§ 87.) Suus autera 

el necessarius hei-es an aliquid agawt in iure cedendo, 

quaeritur. nostri praeceptores nihil eos 

agere exislimanl: diversae seholae auctores idem 

eos agere putant, quod celeri post adilara hereditatera; 

nihil enim interest, ulrura akquis cernendo 

aut prò herede gerendo heres flat, an iuris 

necessitale heredilati adstringalur. 

1) cfr 2, D, de fldeie, libert, 

e. Ì5, 15, pr, C. de testam, manum. 

Tit XI. DE EO CUI LIBERTATIS CAUSA BONA 

ADDICDNTUK. 

Accessit novus casus successionis ex conslitutione 

divi Marci. ^ nam si hi qui liberlalera acceperunt 

a doraine in testamento ex quo non aditur 

hereditas, velini bona sibi addici kbertatiuni 

conservandarum causa, audiuntur. (§ 1.) el ita 

rescripte divi Marci ad Popkiura Rufum contiuetur. 

Verba rescripti ita se habent: Si Virginio Valenti 

qui teslaraenlo suo liberlalera quibiisdara 

adscripsil, nemine successore ab 

a) ct Ulp, Ir, 79. D, de acquir, hered. (29. 2.) et Afr. fr. 38. pr. D. de solut 

(46. 3.) 

b) ot Gai IV. 88. 80. Verba Praetoris exhibet Ulpianus fr. 2. § 1. D. de cap. 

minut. (4. 5.) 

o) ct Ulp. fr, 42. U. de pecul. (t5, I,) 

d) ct Gai 11. § 34-37.

GAI ni. IUST. Ili 11. § 2—5. 189 

intestato existente, in ea causa bona esse 

coeperunt, ut veniri debeanl: is cuius de 

ea re nolio est aditus rationem desiderii 

tui habebit, ul libertatium, tam earum 

quae direclo, quam earum quae per speciem 

fideicommissi reliclae sunl, tocndarnm 

gralia addicaolur libi, si idonee 

crediteribus caveris de selido quod cuique 

debetur solvendo, et hi quidem quibus 

directa libertas data esl, perinde liberi 

erunt, acsi hereditas adita esset; hi autem 

quos heres rogatus est manumittere, a te 

'•'f^so ri'2^D3'"• "'*• libertatem consequanlur,^- ita ut, si nen 

alia condicione velis bona tibi addici, 

quam ut eliam qui direte libertatem acceperunt 

tui liberti fiant: nam huic etiam 

voliintati tuae, si hi de quorum statu agitur 

consenliant, aucloritalem nostrara accommodamus. 

et ne huius rescriptionis 

nostrae emolumentum alia ratione irritiim 

fiat, si fiscus bona agnoscere volueril, et 

hi qui rebus nostris altendunt scientcomraodo 

pecuniario praeferendiim libertalis 

causam, et ita bona cogenda, ul libertas 

his salva sit qui eam adipisci polueriint, 

si [al. acsi] hereditas ex leslamento adita 

2) of. Gai in. 78, e sscl. (§2.^) Hoc rescripto subventum esl et 

lOiertatibus et dei'unctis, ne bona eerum a crediteribus 

possideantur et veneant. certe si fuerinl 

ex hac causa bona addicla, cessai bonorum venditio: 

extilit enim defuncti defensor, el quidem 

3) ofr. 4. §7. 12, D. de fldeie. lib, idoncus, qui de solido creditoribus cavet. (§ 3.") 

Inprimis hoc rescriptum totieos locum habet, 

quoliens teslamento libertates datae sunt Quid 

ergo si quis intestatus decedens codiciUis libertates 

dederit, neque adita sit ab intestato hereditas? 

[an] favor constitulionis debcif locura 

habere. certe si testalus [al. intestatus] decedal 

et cedicilks dederit liberlalera, competere eam 

4) ex Ulp. fr. 4. pr, D, eod, ncmìni dublutii cst. (§ 4.*) Tunc [enim] conslilutioni 

locum esse verba ostendunt, cum nemo 

successor ab intestalo exislat: erge quamdiu incertum 

.sii, utrum existat an non, cessabil constitutio; 

si certuni esse coeperit neminem exlare, 

6) cf. Ulp. fr. 4, § 1. eod. lunc ei'it conslitulioni locus. (§ 5. ^) Si is qui in 

inlegrum reslilui potest abstinuil se ab hereditate, 

an, quamvis polest in integrum reslilui, 

pelosi admitti eenslitulio el addidio honorum

190 GAI in. 

1 ) cf, Marceli. Ir, 15, D,do manumiss. 

2) est o, 15, cit, C. de testam, lib. 

ii) of. Gai in. 77--81. 

4) ef. fr, 47. § 1. D, de neg, gest. 

5) cf. Gai l, 84—80. 

tit, C. de SC. Claud. toll.VII.24. 

IUST, IIL 11. § 6. 7. 12. pr. 

1. 13. pr- 

fieri? quid orge si post addiclionem lêrtalium 

, p„„t...v. in intesi um su 

conservandarum causa faetam m ' & 

restitutus? utique non erit dicendum revecari 

libertates ciuae semel cempefierunt. (^§ b.) 

Haec constitutio liberlalium tuendarum causa 

inlroducla est: ergo si libertates nullae sinl datae, 

cessai constitutio. quid ergo si vivus dedil libertates,'^ 

vel raortis causa, et ne de hoc quaeratur, 

ulrum in fraudem credilerum, an nen factum sit, 

idcirco veknt addici sibi bona, an audiendi sunt? 

et magis est, ut audiri debeant, etsi deficianl 

verba constilutionis. (§ 7.^) Sed cum multas divisienes 

huiusmodi constitutieni deesse perspeximus, 

lata esl a nobis pienissima constitutio, in 

quam multae species cokalae sunl quibus ius 

huiusmodi successienis plenissimum esl effectum, 

quas ex ipsa ledione constitulionis potest quis 

cognescere. 

Tit XII. DE SUCCESSIONIBUS SUBLATIS QUAE TIE- 

BANT PER BONORUM YENDITIONEM ET EX SENATUS 

CONSULTO CLAUDIANO. 

Erant ante praediclam successionem olim et 

aliae per universilatem successiones. Qualis fuerat 

bonorura emplio' quae de bonis debitoris vendendis 

per multas arabages fuerat inlroducla, et 

lunc locura habebal, quando iudicia ordinaria in 

usu fuerunt: sed cum extraordinarks iudiciis poslerilas 

usa est,* idee cura ipsis ordinarks iudiciis 

etiara honorum venditienes expiraverunl, el 

tanturaraodo crediteribus datur offlcie iudicis bona 

possidere, et proul eis utile visura fuerit, ea disponere, 

quod ex latioribus digeslorum libris perfeclius 

apparebit (§ 1.-'') Erat el ex senalusconsulto 

Claudiano miserabiks per universilatem acquisitio, 

cum libera rauker, servik amore bacchata, 

ipsam libertatem per senalusconsultura amitlebat, 

et cum libertate substantiam: quod indignum nostris 

leraporibus esse existimanles, el a nostra 

civitate deieri, el nen inseri nostris digestis concessinius. 

Tit. XIIl. DB OBLIGATIONIBUS. 

§ 88. Nunc Iransea- Nunc transeamus ad ebligalienes. Obkgatie esl iumus 

ad obkgatienes. ris vinculum quo necessitate adslringimur alicuius selquarum 

suraraa divisio vendae rei secundum nostrae civilatis iura.'' Omnium 

a) Paulus libro II. Institutionum: Obligationum substantia non in eo consistit, 

ut (jilùquod corpus nostrum aut servitutem nostram, faciat, sed ui alium nobis ad

GAI ni. § 89 — 91. IUST. IIL 14. pr. § 1. 191 

in duas species diducilur: 

omnis enim obkgalio 

vel ex conlractu 

nasdlur vel ex delicto.^ 

§89. El prius videamus 

de his quae ex conlractu 

nascuntur. harum 

aulem quatluor 

genera sunt: aut enim 

re contrahilur ebkgatio, 

aut verbis, aut 

klteris, aut consensu. 

§ 90. Re contrahilur obkgatie velut 

mutui datione. mutui aulem daiio* proprie 

in his [fere] rebus contingil quae 

pendere, numero, mensura consta»/: 

qualis esl pecunia numerala, vinum, oleum, 

frumentum, ae.s, argenlum, aurum. 

quas res aut numerando aul metiendo 

aut pendendo in hoc damus, ul accipienliiim 

fiant et quandoque nobis nen 

eadera, sed aka eiusdem nalurae red- 

dantur: unde eliam mutuum 

appellalum est, quia 

quod ita /«'hi a me datura 

est ex meo twum fit. (§91.) 

Is quoque qui non debitum 

aulera obligationum summa divisio in duo genera deducitur: 

namque aut civiles sunt, aut praderiae. 

civiles sunl quae aul legibus constilulae aul certe 

iure civili coraprobalae sunt. Praeloriae sunl quas 

Praeter ex sua iurisdictione constituit, quae eliara 

honorariae vecanlur. Sequens divisio in quatuor 

species deducitur: aul enira ex conlractu sunt, aul 

quasi ex conlractu, aul ex raaleficie, aul quasi ex 

maleficio. Prius est, ut de his quae ex conlractu 

sunt dispiciamus. Harura aeque quatuor species 

sunt: aut enira re conlrahunlur, aut verbis, aut lileris, 

aul consensu. de quibus singuks dispiciaraus. 

Tit. XIV. QUIBUS MODIS RE CONTRA- 

IllTUR OBLICATIO. 

Re contrahilur ohkgalio vekili mutui 

datione. Mutui aulera obligatie in 

kis rebus consistit quae pendere, 

numero mensurave Constant, veluti 

vino, eleo, frumento, pecunia numerala, 

aere, argento, auro, quas 

res aut numerando aul metiendo aut 

pendendo in hoc damus, ut accipientiura 

fiant et quandoque nobis non 

eaedera res, sed aliae eiusdem na 

lurae el qualiiatis reddanlur: unde eliam raiiluura 

appellalum est, quia ila a me tibi datur, 

ut ex meo tuum fiat, ex eo conlractu nascilur 

aclio quae vocatur cendidio. (§ 1.) Is quoque 

qui non debitum accepit ab eo qui per er- 

stringat ad dandum aliquid vel faciendum vel praeslandum. fr. 3. pr. de 0. et A. 

(44. 7.) 

*) cum aliquid certe inserendum sit, Bocking ex fr. 1, § 2, D, de 0, et A. (44, 7.) 

inseruit: [mutui autem datio]. De re ipsa ct Gai fr. 1. § 2. 4. D. cit. et Paul. 

fr. 2. D. de B. C. (12. 1.) Boethius ad Ciò. Top. 3. § 16. (Orek. p. 300): cquod 

mutuum datur ex meo fit accipientis. Varrò de L. L. V. 36: Si dcdur quod reddatur: 

mutuum. Nonius IVIaroellus o. 5, (pag. 439. Gerì, et Roth): Mutuum a fenore 

hoc disiai, quod mutuum sine usuris, faenus eum usuris sumitur: et est (piasi accepi 

fetus. Unde et faenus dictum est, ut Graece xónog, cquasi partus mutui sumpii. 

Unde honestius mutuum, quod sub amico affeciu fiat meum tuum, usu temporis necessarii; 

[faenus sumere dedecet]. ct Paul. S. R. IL 14. 

a) Gaius libro IL Aureorum: Obligationes aut ex contractu nascuntur, aut 

ex maleficio, aut proprio quodam iure ex variis causarum figuris. Obligationes ex 

contractu aut re contrahuniur, aut verhis, [adde: aui litteris] aut consensu. Ir. 1. 

pr § 1. D. de 0. et A. (44. 7.) — IVIodestinus libro li. Regularum: Obligamur aut 

re, aut verbis, aut simul utroque, aut lege, aui iure honorario, aid necessitate, aut 

ex peccato fr 52. pr D. eod. (ct § 1—10. eod.) Agit Noster de obligationibus 

re contractis §§ 90-91. verbis contr. §§ 92-127. litteris contr. §§ 128-134, consensu 

contr. §§ 135—162.

192 GAI III. § 91. IUST. IIL 14. § 1. 2. 

accepit" ab eo qui per er- rerera solvit re obligatur; dalurque agenti cenrorem 

solvit re obligatur. tra cura propter repelilioneni cendictilia actio. 

nara proinde ei condici potest sì PA- nam proinde ei condici potest si pa- 

RET EUM DARE OPORTERE,^ ac SÌ mu- ict cum daio oportere, acsi 

tuum accepisset unde quidara putant rauluuni accepisset unde pupillus, 

pupikum aut raukerera cui sine luto- si ei sine luloris aucloritate nen 

ris aucloritate non debitura per erro- debitum per errorem datura est, non 

rera datura est non teneri condictiene, tenetur indebiti cendictione non raanon 

raagis cjuara rauliii datione. sed haec gis quara mutui datione. sed haec 

species ebkgationis non videlur ex con- species obligalienis non videtur ex 

traclu consistere, quia is qui solvendi contractu consistere, cura is qui solanime 

dat raagis distrabere vult nego- vendi animo dat raagis dislrakere voliura 

quara conlrahere. kilt negotium quam conlrahere. 

1) Gai IV, 133, 47, § 2. ' Ilcm Is CUÌ rcs aliqua utenda datur, id 

ct. Gai fr. 2, §,?. D, de O, et A. 

2) of.Gai III, 20e, fr, 2, § 4. de 0, et A, 

fr, 5, § 2. sqq, 18. pr. D. eommod. 

esl commedalur, re obligatur, el tenetur ceramodati 

adiene. Sed is ab ee qui rauluum accepit 

lenge distai: namque nen ita res dalur, ut eius 

fiat; el ob id de ea re ipsa resliluenda tenetur.^ 

et is quidem qui rautuura accepil, si quolibet forluitu 

casu quod accepit araiseril, veluti incendio, 

ruina, naufragio, aut lalrenura bestiurave incursu, 

nikilominus obkgalus perraanel. al is qui utendum 

accepit sane quidera exactam dkigenliam 

cuslediendae rei praestare iubetur, nec sufficit ei 

lantani dikgenliara adhibuisse quanlara in suis rebus 

adhibere selitus esl, si modo akus dkigentior 

poterli eara rera custodire; sed propter maiorem 

vim maieresve casus nen tenetur, si modo 

nen huius culpa is casus intervenerit: akoquin 

si id quod tibi commodalura esl peregre tecura 

ferre raalueris, el vel incursu hestiiim praedonurave 

vel naufragio araiseris, dubium non esl, 

3) Inst, ni, 2(1, §13. quin de resliluenda ea re tenearis.^ Cemmedata 

autem res tunc proprie intellegitur, si nulla mercede 

accepta vel constituta res tibi utenda data 

esl. akoquin mercede interveniente localus tibi 

usus rei videlur: gratuiluni enira debet esse comraedalura. 

*' ef.''Gai''m: Lì ?i, «°' "' ^' § 3.* Praelerea el is apud quera res akqua deponilur 

re ebkgalur et actione depositi, qui el 

ipse de ea re quara accepit resliluenda tenetur. 

sed is ex ee solo tenetur, si quid dolo commiserit, 

culpao aulera nomine, id esl desidiae atque 

negligenliae, non tenetur: ilaque securus esl qui 

parura diligenter custodilani rera furto araiseril, 

a) ct Gai fr. 6. § 3. de 0. et A. (44. 7.) Inai. IH. 27. § 6 

b) ct Gai IV. 5, 41.

GAI III. § 92. 93. IUST. IIL 14. § 4, 15, pr. § 1. 193 

quia qui negkgenli amico rem custediendam tradidit 

suae facilitati id imputare debet 

DeG.ifr, 1, §fi,deO,et A. §4.1 Crcditor quoquc qui pignus accepit re 

f ,,, ,, , „ obligatur, qui et ipse de ea ipsa re quara accepit 

?r,%3,'de K, L '"*"' °'"' reslilucnda tenetur actione pigneralida.- sod qiua 

pignus utriusque gratia dalur, el debitoris, quo 

magis ei pecunia crederetur, et crediteris, que 

raagis ei in tute sii credilum, placuil sufficere, 

quod ad eara rem custediendam exactam diligenliara 

adhiberel: quara si praeslilerit et akquo forluilu 

casu rem araiseril, securura esse, nec impediri 

credilum pelere. 

Tit. XV. DE A'ERBORUM OBLIGA- 

TIONE. 

§ 92. Verbis ehligalio fil=» ex interro- Verbis ohkgalio cenlrabitur ex 

gatione el responsione, veluti: DARI SPOK- inlerrogaliene el responsione, cum 

DBS? SPONDEO; DABIS? DABO; PROMIT- qikd dari derive nobis slipularaur. 

Tis? pROJviTTo; FIDE pROMiTTis? FIDE CX qua duac profìciscuntuì- acliopROMiTTo; 

FiDEiuBES? FIDE lUBEo; FA- ncs, laui coudictie [ccrli], si certa 

ciES? FACI.4M. (§ 93.) Sed haec qui- sii slipulatio, quam ex stipulalii, 

dera verborum obligatie: DARI SPONDES? si incerta, quae hoc nomine inde 

SPONDEO, propria civium Roraanoruni utitur, quia slipuluni apud veteres 

esl,^ celerai vero iuris gentium sunt; fii-mura appellabatur,*= forte a sliitaque 

inler oranes horaines, sive cives Re- pile [al. stipe] descendens. 

manos sive peregrines, valenl. el quam- § 1. In bac i-e olim taka verba 

\is ad Graeeam vocem expressae fuerint, tradita fuerunt: spondes? sponvehili 

hoc modo: Sdóstg; ò'mcjo]' ójne- deo; promittis? promillo; fi- 

ÀoyEtg; ófto/toycò" %L(jtEi %al£VEtg; d epromiltis? fidepromille; fi- 

TiiGtEt 'AEIEVW jtoc^tìEcg; TEOfifCco;* deiubes? fideiubeo; dabis? da- 

*) haec ex Theophilo suppleri possunt, [etiam haec] explodit Mommsen, 

a) Varrò de R. R. II. 2. 6. Empier stipulabatur prisca formula sic: Illasce 

oves, qua de re agitur, sanas rectas esse, uti pecus ovillum quod recte sanum cst, 

extra luscam, surdam, minam (i. e. ventre glabro), neeque de pecore morboso esse, 

habereque recte licere, haec sic recte dari fieri spondesne? Ibid. II. 4. 5. II. 5. 11. 

ot Gai fr. 1. § 7. D. de 0. et A. (44. 7.) DIp. fr, 1. § 6. D. de V. 0. (45. 1.) Paul. 

S. R. II. 3. V. 7. Quod inler praesentes fieri oportet. Inst HI. 19. § 12. et citt 

Ulp. fr, 1. cit de V. 0. 

b) in Gai Epit. IL 9. § 2. formula Spondes? Spondeo omitittur. 

e) Paul. S. R. V. 7, § l.i Obligationum firmanda,rum gratia siipulationes inductae 

sunt, equae quadam verborum solennitale concipiunlur : et appellatae suni, cquod 

per eas firmitas obligationum conslringitur: stipulimi enim firmum veteres appellaverunt. 

Festus V. Stipiem (Milli, p. 313. ot 297): Stipcm dicebant pecuniam signatam, 

cpiod stiqiaretur: ideo stipulavi dicitur is qui interrogalus spondei stipem, id 

est aes. Varrò de L. L. V. 182. (Miill.): Hoc ipsum, stipendium a stipe dictum., 

(quod aes cquocque stipem dicebant; nam quod asses librales pondo erant, qui acceperant 

mcùorem numerum non in arca qìonebant, sed in aliqua cella stipabanl, id est 

compionebant, quo minus loci occuparent; a stipando stipem dicere coeperunt. Stips 

a Btoifìrj fortasse, Gracco verbo eto. Isidor. Orig. V. 24. § 30. (Lind,): Dieta autem 

slipmlatio a stipula. Veteres enim, quando sihi aliquid promitlebant, stipndam tenentes 

frangebant, (piam iterum iungentes sponsiones suas agnoscebant; sive quoel stipulam 

iuxta Paulum luridicum firmum sacramenium appellabant. 

GNEIST INSTITUTIONES, 13

194 GAI in. § 94 — 96. IUST. in. 15. § 1. 

[etiam haec] lamen Inter cives Romanos ho; facies? faciam. ulrura autera 

valenl, si modo Graeci sermonis Intel- Latina an Graeca, vel qua alia lingua 

leclMin kabeant et e contrario quaravis slipulatio concipialur, nihk interest. 

Latine enunlienlur, taraen etiara inler pe- scilicel si ulerque stipulantiura inregrines 

valenl, si modo Latini serrae- tekeclum huius linguae habeat; 

nis intellectum habeant. al illa verborum nec necesse esl eadem lingua 

obligatie: DARI SPONDES? SPONDEO, adeo utrumque uti, sed sukicil conpropria 

civium Romanorum est, ul ne gruenter ad interregatum responquidem 

in Graecum sermonem per inler- dere; quin etiara duo Graeci Laprclationem 

proprie transferri possit; lina lingua ebligatienein conlraquamvis 

dicatur a Graeca voce figurata bere possunt. 

esse. (§ 94.) Unde dicilur uno casu hoc verbo 

peregrinum quoque ebligari posse, velut si Imperator 

noster principera alicuius' peregrini popuk 

de pace ila inlerregel: PACEM FUTURAM SPON 

DES? vel ipse eodem mede inlerrogetur. quod 

nimium sublikler dictura esl; quia si quid adversus 

pactienera fiat, non ex stipulati agitui', 

scd iure belk res vindicalur. (§ 95.) Illud dubitari 

potest, si quis [desunt 24 Un.]* 

§ 96. — iureiurando obliganlur: utique cum 

quaeritur de iure Romanorum. nam apud peregrines 

quid iuris sii, singularum civitatium iura 

requii'cnles aliud intellegere polerimus. 

Sed kaec sollemnia verba dira quidera in usu fuerunt; 

postea autem Leoniana censtilulio" lata est, 

*) In secûente pag. 153. Cod. Ver. pauci tantummodo ductus legi possunt 

V. g. corporale — doli dicat. Inilium loci Kruegerus ita fere legendum censet: 

Illud dubitari potest, si quis interroganti n.ìnl .•SPOSVES RESPOXDE.ÌT niOMrrTO nei mjl0,an nobligelnr; 

aut si quis interroganti PSOMirrjs'^ respoiuleat 'Ofiof.oyói, an recte obliget 

D. de V. 0.) Deinde haec fere verba sequi videntur quae in epitoma leguntur: 

Sunt et aliae obligationes quibus verbis obligamur, ui lamen nulla praecedente interrogatione 

obligatio contrcdiatur etc. Epitome IL 9. enim de dotis promissione et 

de promissione iurata operarum liberti haeo exhibet: (§3.) Sunt et aliae obligationes, 

quae nulla praecedente interrogaiione contrahi possunt, id est, ui si mulier, 

sive sponso uxor futura, sive iam marito dotem dicat. Quod iam de mobilihus rebus, 

quam de fundis fieri potest. Et non solum in hac obligaiione ipsa mulier obligatur, 

sed et pater eius, et debitor ipsius mulieris, si pecuniam (quam illi debebat sponso 

creditricis ipise debitor in àoiem dixeril. Hae tantum tres personae, nulla interrogaiione 

praecedente, possimi dictione dotis legitime obligari. Aliae vero personae si 

prò muliere dotem viro promiserint, communi iure obligarj debeni, id est, ut et 

interrogata respondeant, ei stipulata promittani. (§ 4.) Item et alio casu., uno loquente 

ei sine inierrogaiione alii promittente, contrahilur obligatio, id est si libertus 

patrono aui donum aut munus aut operas se daturum esse iuravit: in qua re 

supradieti liberti non tam verborum sollemnitate, quam iurisiurandi religione rctinentur. 

Sed nulla altera persona, lioc ordine obligari potest. Quo perlineant verba 

seq. §i 96. non salis certum videtur; Kruegerus ita fere cum antecedentibus connexa 

censet: non tamen verbis qua,m mreiuraudo consista obligatio; praeterea 

autem nequaquam, iureiurando homines obliganlur rei. 

Dc dotis dictione vid. Ulp. VI. 1. 2, Vat fragm, § 99. 100. Theod. Cod. 

HI. 12. e. 31. mod. .IH. 13. o. 3. 4. Cic. prò Caec. 25. § 73. prò Placco 35. § 86. 

de ìuratis libertorum operis vid. supra HI. 83. 

a) Leo e. 10. C. de contr. slip. 8. 38: Omnes siipulationes, etiamsi non solem-

GAI III. IU.ST. IIL 15. § 2—6. 195 

1) ofr,213,D, deV,S, fr,.ll.de V. O, 

3) cfr, 57, IU), § 1. 1), de \fr, 

54, de V, S, 

quae sollemuitale verborum siiblata, sensum el 

consonanlera inlekectuni ab utraque parte selura 

desiderai, licei quibuscuraque verhis expressus 

est, 

§2.^ Omnis slipulatio aut pure, aul in diem, 

aul sub condicione fil. Pure: voluti, quinque 

aureos dare spondes? idque confeslira peli 

potest. In diem, cura adiecto die que pecunia 

selvatur slipulatio fil: veluti decem aureos 

primis calendis Marliis dare spondes? id 

aulem quod in diem slipularaur, slalira quidera 

debetur, sed peti prius quara dies venial non 

polest; ac ne eo quidera ipso die in quera slipulatio 

facla esl peli potcst, quia totus is dies arbitrio 

selvenlis Iribui debet. neque enim certum 

est ee die in quera promissuni est datura non esse, 

^'ff'44"•§V^D°'deVet\ priusquara praelereat (§3.^) Al si ila stipuleris, 

decem aureos annues, quoad vivam, 

dare spondes? el pure facla obligatio intellegitur, 

et perpdualur, quia ad terapus deberi non 

potest sed heres petendo padi exceptione subnievebilur. 

(§ 4.^) Sub condicione slipulatio fit, 

cum in aliquem casum difl'erlur obligatie, ut si 

aliquid faclura fueril aul non fueril, slipulatio 

coraraitlalur, veluti si Tilius Consul faclus 

fueril, quinque aureos dare spondes? si 

quis ita slipulelur, si in Gapileliura non 

ascendere, dare spondes? perinde erit, acsi 

stipulalus esset, cura morietur, dari sibi. ex cendicionak 

stipulalione tantum spes esl debitura iri, 

earaque ipsara spera [in heredemi] transmittimus, 

si priusquara condicio existat, raors nobis con- 

4) cfr, 2, § e, D, de eo quod certo, ligcrit. (§5.*) Loca ctlain kiscri slipulalioni solent, 

voluti: Cartilagine dare spondes? quae 

stipulalie licei pure fieri videatur, lamen re ipsa 

habet terapus inieclura, quo proraissor utalur ad 

pecuniam Carlhagine dandara. et ideo si quis ila 

Roraae slipulelur, hodie Carlhagine dare 

spondes? inutiks crii slipulatio, cura impossibi- 

5) ofr, 100, 120, D, de V, 0, ]jg gjt l'cnromlssio. (§ 6.°) Condicienes quae ad 

fr, ;,1. sa, D, de R, e, . ' , , , ... 

praetenlum voi ad praesens tempus releruntur, 

aul statim infirmant obligatieiiem, aul omnino non 

differunl: veluti si Tilius Consul full, vel si 

Maevius vivit, dare spondes? nara si ea ita 

non sunt, nikil valet slipulatio; sin aulera ila se 

nibus vel direclis, sed (quibuscunque verbis consensu contrahenlium compositae sunt, 

legibus cognitae suam liabeant firmitatem. 

13*

190 GAI in. IUST. III. 15. § 7. 16. § 1. 2. 17. pr. 

2) cfr. 3, pr, 4, D, de duob, reis. 

3) cfr, 2, 3, § J, D, eod. 

4) es; Fior, fr, 7. D. eod. 

.')) cfr, 10, D, ile acquir, rer, dorri, 

fr, 22. D. de fldeiusaor. 

habent, slalira valet quae enim per rerura naturam 

certa sunl non meranlur obkgationem, 

licet apud nes incerta sinl. 

§ 7.^ Non solum res in slipulalum dedud possunt, 

sed etiam facta: ut si slipuleraur fieri aliquid 

vel non fieri. Et in huiusmodi stipulationibus 

optimum erit poenam subiiccre, ne quanlkas 

stipulalionis in incerto sk, ac necesse sii adori 

prohare, quid eius inlersit itaque si quis, ut 

fiat aliquid, slipulelur, ita adiici poena debet: si 

ita factum non erit, tunc poenae nomine 

decem aureos dare spondes? sed si quaedam 

fieri, quaedam nen fieri, una eademque cenceplione 

slipulelur, clausula crii huiusmodi adiicienda: 

si adversus ea factum erit, sive 

quid ita factum non erit, lunc poenae 

nomine decera aureos dare spondes? 

Tit XVI. DE DUOBUS REIS STIPi:LANDl ET PRD- 

M1TTENDI. 

Et stipulandi et promittendi duo pluresve rei 

fieri possunt.^ Stipulandi ita, si post eranium interregalionera 

proraissor respendeat, spondeo, 

ul pula cum duobus separalira stipulaulibus ita 

proraissor respendeat, uti'ique vestrum dare 

spondeo: nara si prius Titio spoponderil, deinde 

alio interrogante spondeat, alia alque alia erit 

ohkgalio, nec creduntur due rei stipulandi esse. 

Due pluresve rei prorailtendi ila fiunt: Maevi, 

quinque aureos dare spondes? Sei, eosdem 

quinque aoreos dare spondes? respondeant 

singuli separatim, spondeo. (§ 1.^) 

Ex kuiusmedi obligationibus ct stipulaulibus [al. 

stipulationibus] solidum singulis debetur, et preraitlenles 

singuli in solidum lenentur. In utraque 

lamen obligaiione una res verlitur; et vel 

alter debitura accipiende, vel alter solvendo, 

oraniura perimit obligalionem el oranes liberat 

(§ 2.'^) Ex duobus reis prorailtendi alius pure, 

alius in diem, vel sub condicione obligari potest; 

nec impediniento erit dies aut condicio, que minus 

ab eo qui pure obligalus esl petalur. 

Tit. XVII. DE STIPULATIONE SERVORU.M. 

Servus ex persona domini ius stipulandi habet" 

sed hereditas in plerisque persenae defuncti vicem 

suslinel: ideoque (|uod servus heredilarius 

ante adilara hereditatera stipulalur acquirit here-

GAI Ul. § 97. lU.ST. Ili 17. § 1 — 3. 18. § 1-4. 19. pr. § 1. 197 

ditali, ac per hoc eliara heredi postea facto ac- 

1) o-x Fior, fr, 15 D. de stip, serv, qulritui. (§1.^-) Slvcauteni doraliio, sive sibi, 

sive conservo suo, sive impersonakter servus slipulelur, 

domino acquirit. idem iuris esl et iu 

2) cfr. -M. pi\ D. de coiitìicìoii. et 

dem. 

liheris qui in potestate patris sunl, ex quibus 

causis acquirere possunt. (§2.^) Sed cum factum 

in stipulalione continebitur, eranimedo persona 

stipulantis continetur, veluli si servus slipulelur, 

ul sibi ire agere liceat: ipse enim tantum prohi- 

3) cfr, 5. 7. D, h, t. Gai III. 107. beri UOU debct, nen etiam dominus eius. (§3.^) 

Servus communis stipulando unicuique dominorum 

prò porliene deminii acquirit, nisi si unius 

eorura iussu, aul nominalira cui eorura stipulalus 

est: lunc enira soli ei acquiritur. quod 

servus coniraunis slipulatur, si alteri ex derainis 

4) fr, 25. § 3. D. do usufr. acquiil nou polesl, solidum alteri acquiritur,''veluti 

si res quam dari stipulalus esl unius domini 

sii. 

6) Tit, XVIII. e Pomp, fr, 5. yi. 

de V, 0, cf, Paul, S. B, V. 0 

6) cfr, 20, D, de rei viud, (6, 1.) 

Tit XVIII. DE DIVISIONE STIPULATIONUM. 

"Stipulationum aliae iudiciales sunt, aliae praeloriae, 

aliae cenvenlienales, aliae cerarauues, tam 

praderiae, quara iudiciales, (§ 1.) Iudiciales sunl 

dumlaxal, quae a mere iudicis officio preficiscunlur: 

veluli de dolo canile,° vel de persequende 

servo qui in fuga est, reslituendove pre- 

7) cfr, 39. pr. 61), §5, D.de legat, I, lio.' (§2.) Pradoriac, quac a mero Praetoris 

officio proficiscuntui', veluli damni infecti, vel 

legatorum. praetorias aulera stipulaliones sic exaudiri 

eporlet, ul in kis conlineantur eliam aedikliae: 

nam et hae ab iurisdictione veniunt. (§3.) 

Conventienales sunl quae ex cenveulione utriusque 

partis cencipiuntur, hoc est neque iussu iudicis 

neque iussu Praetoris, sed ex convenlieue 

contrahenlium. quarura telidera genera sunl, quel 

— paene dixerim — rerum centrahendarum. (§'4.) 

Coraraunes sunl slipulatienes, veluli rera salvam 

8) cf, inat, 1, 20, §3, foro pupiki.* Haui cl Practor iubel rem salvara 

fore pupille caveri, el iutei'dum iudex, si aliler 

expediri haec res non potest; vel de rato stipulalie. 

Tit. XIX. DE INUTILIBUS STIPULATIONIBUS. 

Oranis res quae deniinie nostro subiicitur in 

stipulationem deduci polest, sive illa raebiks sive 

§97. Si id quod dari sii- sek sit. (§ 1.) At si quis rem quae in rerum 

pulamur tale sit, ul dari natura non esl aul esse non potest dari slipulanon 

possil, niutilis esisti- tus fueril, veluli Stichum qui raerluus sit, quem

198 GAI in. § 97 a—99. IUST. III. 19. § 2. 11. 12. 

pulalio:" velut si quis ho- vivere credebat, aut hippocentaurum qui esse non 

mineni kberura quem ser- possil, inutiks erit slipulatio. (§ 2. ') Idem iuris 

vum esse credebat, aut est, si rera sacrara aut religiosara quam kuraani 

raerluum quem vivum esse iuris esse credebat, vel publicam quae usibus pocredebal, 

aut lecum sa- pulì perpetuo expesila sit, ul forum vel theatram, 

crura vel religiesum quera vel liberum hominem quera servum esse credepulabat 

huraaui iuris esse, bai, vel cuius cemraercium non habueril, vel rem 

dari slipulelur. (§ 97.a) suam dari quis slipulelur. nec in pendenti erk 

Uem si (quis rem equae stipulalie ob id, quod pubkca res in privatum 

in rerum natura non est deduci, et ex libere servus fieri potest, el comaut 

esse non potest, ve- mercium adipisci slipulator potesi, el res slipulakU 

iiippocentaurum sii- toris esse desinere potest: sed prolinus inutiks 

puletur, aeque inutiks est est. ilem centra, licet initio utiliter res in stipustipulatio. 

lalum deducta sii, si postea in earum qua causa 

1) of, Paul, fr,83, § 5, D, de V, 0, dc qulbus supra dlclum esl, sine facto preniissoris 

devenerit: extinguilur stipulalie. ac [al. atf] 

ne [al. nec] statim ab initio laks slipulatio valebil, 

Lucium Titium, cura servus erit, dare 

spondes? et simika: quia natura sui dominio 

nostro exempla in obligalionem deduci nullo 

mode possunt 

[§§ 5. 3.4. 6 —10. seequuntur ad Gai § 102 — 109.] 

§ 98. Itera si quis sub ea condicione §11- Si irapossibilis cendistipuletur 

quae existere non potest,'^ veluti de obligationibus adnciatur, 

si digito caelum tetigerit, inutiks esl sii- nihil valet slipulatio. irapossipulalie. 

sed legatura sub inpessibik con- bilis autera condicio habetur, 

diciene rekctura nostri praeceptores prò- cui natura impediniento est, 

inde deberi putant, ac si sine condicione quo minus existat, veluti si quis 

rekctura essel: diversae seholae auctores ita dixeril: si digito caelum 

u//i/fo minus legatura inutile exisliraant, quam attigero, dare spondes? at 

stipulatienera. el sane vix idonea diversitalis si ila slipulelur, si digito 

ratio reddi potest'^ (§ 99.) Praeterea inuti- caelura nen attigero, dare 

Iis est slipulatio, si quis ignorans rem suam spondes? pure facla obligatio 

esse dari sibi eara slipulelur; quippe quod inlekegitur, ideoque statini pealicuius 

est, id ei dari non polesl. lere potest. 

§ 12. Itera verborum ohkgalio iuter ahsentes 

"'Paui!''s.^K:''v!''7^§'2''^

GAI IIL § 100 — 102. IUST. III. 19. § 13. 5. 199 

li est 0. 14, e, de contr, slip,a teudcntibus: idco uoslra constitutio 1 propter celeritalera 

diriraendarura litium inlroducla esl, quam 

ad Caesarienses advocalos scripsimus, per quam 

di,sposuimus tales scripturas quae praeslo esse 

partes indieant omnimodo esse credendas, nisi 

ipse qui talibus ulilur impi'obis allegalionibus 

raanifeslissirais probalionibus vel per scriptui-am 

vel per testes idoneos approbaveril, in ipso tote 

die quo cenflciebatur instrumentum sese vel adversarium 

suum io aliis locis esse. 

§ 100. Denique inutiks est talis stipu- § 13. Post mortem suam dari 

latio, si quis ila dari slipulelur: POST MOR 

TEM MEAM DAR! SPONDES? VCl Ita: POST 

MORTEM TUAM DARI SPOXDES? valet aulem, 

si quis ita dari stipuletur: CUM MORI Ali PARI 

SPOXDES? vel ita:* CUM MORIERIS DARI 

SPONDES? id esl ul in novissiraura vilae 

sibi nerao stipulali poterai, nen 

magis quam post raorlem eius a 

que stipulabatur. ac [al. cdf] ne 

[al. nec] is qui in alicuius pole 

terapus stipulateris aul premissoris oblislale 

est post mortera eius stipular! 

poterai, quia patris vel do 

mini vece loqui videtur. Sed ct 

gallo conferatur. nam inelegans esse visura si quis ila slipulelur, pridie 

est ah heredis persona incipere obligatio- quam moriar, vel pridie quam 

nem. rursum ìta stipulari non possumus: morieris dabis? inutilis erat 

PRIDIE QUAM MORIAR, aul: PRIDIE QUAM sllpulatio. Scd cuffl (ut iaiii dlctum 

MORIERI.S, DARI SPONDES? qula non potest est) ex consensu conlrahcntium 

aliter inlekegi pridie quam aliquis me- siipulationes valenl, placuit norietur, 

quam si raors secuta sii; rursus bis etiam in hunc iuris articulum 

morte secuta in praeleritura reducitur sii- necessariam inducere cmcudaliopulatio 

el quodammodo talis est: IIEREDI nem, ul sive post mortem, sive 

MEO DARI SPONDES? quac sane inutilis est. pridie quam morielur slipulator 

(§ 101.) Quaecumque de morte diximus, sive proraissor, slipulatio coneadem 

et de capitis dimiiuitione dieta in- cepLa est, valeat slipulatio.'' 

lellegemus. [§ 14 sqq. vide post Gai § 109.] 

§ 102. Adhuc in- § 5. Praelerea inulkis est slipulatio, si quis ad ea 

utiks est slipulatio, si quae interrogalus erit non respendeat, veluti si dequis 

ad id quod in- ceni aureos a te dari slipulelur, tu quinque promillerrogatus 

crii nen tas, vel centra; aut si ille pure slipulelur, tu sub 

responderil:" velut si condicione premiltas, vel contra; si mode scilicet id 

sesterlia x a le dari exprimas, id esl si cui sub condicione vel in diem 

*) lacunam subesso vidit et ex òiioioT,sl£vtoì explevit Huschke. De re ipsa 

ot Gai HI. 117 158. U. 232. fr. 45. § 1. 3. 46. § 1. de V, 0, (45. 1.) 

a) Iust. e. 14. § 2, C. de contr. slip. (8. 38): Et si inter praesentes partes 

res acta esse dicitur, et hoc esse eredendum, si tamen in eadem civitate utraque persona 

in eo die commanet, in quo huiusmodi instrumentum conscriplum est, nisi is 

qui dicit sese vel adversarium abesse, liquidis ac manifestissimis probalionibus, et 

melius quidem si per sorijituram, vel saliem per testes undique idoneos ei omni exceptione 

mcdores, ostenderil, sese vel adversarium suum eo die civitate abfuisse; sed 

huiusmodi scripturas propter utilitatem eontraheritium esse credendas. 

h) List e. 11. C. de contr. slip. (8. 38.) et e. un. C. ut actiones ot ab hered. 

et contra h. inoip. (4. 11.) 

e) cfr. 1. § 3. 4. 83. § 2. 3. D. do V. 0. (45. 1.)

200 GAI in. § 103 — 105. IUST. IIL 19. § 3 — 7. 

stipuler, el tu sesterlia 

V pi'omittas: aul 

si ego pure stipuler, 

tu sub condicione preniittas. 

slipulauli tu respendeas: praesenli die spondeo. 

nani si hoc selura respendeas, proniillo, breviter 

videris in eandera diem aul cendicionem spopoiidisse: 

nec enim necesse esl iu respondendo eadem 

orania repeli quae slipulator expresserit. 

§ 3. Si quis alium dalurum facturumve quid 

spoponderil," nen obligabitur, veluti si spondeat 

Titium quinque aureos dalurum. quedsi effectu- 

rum se, ul Titius darei, spoponderil, obligatur. 

§ 103. Praelerea inutilis esl sli § 4. Si quis alii quam cuius iuri subpulatio, 

si ei dari slipuleraur cuius iectus sit slipulelur,'^ nihk agii, piane so- 

iuri subiecti nen sumus: unde ilkilio etiara in exlranei personam conferri 

lud quaesitum est, si quis sibi polest (veluti si quis ita slipulelur: mihi 

ct ei cuius iuri subiectus nen est aut Scio dare spondes?), ul obkgako 

dari slipulelur, in quantum va quidem slipulatori acquiralur, solvi lamen 

leat stipulalie. nostri praecepto Seio eliam kivito eo recte possit, ut kres 

putant in universum valere, beratie ipse iure contingal, sed ille ad 

et proinde ei soli qui stipulalus versus Selum habeat mandali actionem. 

.sii solidum deberi, atque si ex quodsi quis sibi et alii" cuius iuri sublranei 

nomen non adiecisset. sed iectus nen sit, decem dari aureos stipu 

diversae seholae auctores dimilalus esl, valebit quidem stipulalie: sed 

diura ei deberi exislimanl, prò utrum letum dehealur quod in stipuia- 

altera vere parte inutilem esse tiouera deductura est, an vero pars di 

stipulationem. Alia causa esl, si midia, dubilaluin est; sed placet non 

ita stipulalus sim MIHI .ÌUT rrrio D.ARI plus quara partem diraidiara ei acquiri. 

SPONDES? equo casu constai mihi Ei qui lue iuri subiectus esl si stipu 

solidum deberi et me sohi?n ex lalus sis,'' libi a(;quiris, quia vox tua 

ea stipulalione agere posse, quam- lamquara fiki ,sil, siculi filii vox tamquam 

quam eliam Tilio solvendo lihe- tua intellegitur in kis rebus quae tibi 

raris. * 

acquiri possunt 

§ 104. /'r«eto-ea° inutilis est stipulalie, § 6. Itera inutilis esl stipulalie, 

si ab ee stipuler qui iuri meo subiectus si ab eo stipuleris qui iuri tuo sub 

esl, item si is a me stipuletur. sed seriectus est, vel si is a le slipulevus 

quidem et qui ?'n mancipio est el fìlialur. sed servus quidera nen solum 

familias et quae in manu est, nen selum doraine suo obligari non polesl, 

ipsi cuius iuri subiecti subjectaeve sunt sed ne alii quidera ulk; fiki vero 

ebligari non possunt, sed ne alii quidera ulk. farailias aliis obligari possunt 

§ 105. Muluni'neque stipulari neque § 7. Muluni neque stipulari neque 

proinitlere posse palara est. idera eliara |iroraillere posse palam esl. Quod et 

in surdo receptura est; quia cl is qui in sur'de receptura esl: qika et is i|ui 

*) sic n-ane ad sensum sup):]let ed. Studemimd. Aliter Huschke, De re ct Inst 

h. t § 19. fr. 73. § 4. D. de R. 1. (50. 17.) 

a) cfr. 38. pr. § 1. 2. 83. jir. D. de V. 0. (45. 1.) Inst h. t § 21. 

b) cfr. 141. § 3. eod, 

e) cfr. 110. pr. eod. 

d) cfr. 130. eod. Inst. IL 9. 1. 

e) cfr. 56. § 1. D. de fideiuss. (46. 1.) fr, 16, D, do furtis. (47 2 ) i'r 22 iir 

tJ. de R. f. (50, 17,) — fr, 39, de 0. el A. (44, 7,) 

f) Gai fr. 1. §§ 14. 15. D. dc 0. et A. (44. 7.) vide etiam Ulp. XX. 13.

GAI in. § 106 — 109. IUST. III. 19. § 8 — 17. 201 

Stipulalur verba prerail- slipulatur verba promillentis, et is qui proraitlit, 

tentis, el qui premillit, verba stipulantis audire debet. unde apparet 

verba stipulantis exaudire non de eo nos loqui qui lardius exaudit, sed 

debet. (§ 106.) Furiosus"- dc ee qui oranine non exaudit (§ 8.) Furiosus 

nullura negotium gerere potest, quia nullum negotium gerere polesl, quia 

nen inldlegit quid agat. (§. 107.) Pu- non intellegit quid agit. (§ 9.) Pu- 

pklus° omne negotium recle gerii: ut pillus orane negotium recle gerit: ita 

taraen, sicubi luloris auctoritas ne tamen ut, sicubi tutoris auctoritas necessaria 

sii, adhibeatur tutor, veluli cessaria sit, adhibeatur tutor, veluli 

si ipse obligelnr: nani akum sibi obli- si ipse obligelnr; nam aliura sibi obligare 

eliam sine tutoris anctoritale polest. (§ 108. gare etiara sine tutoris 

Idem iuris" est in feminis quae iu tutela sunl. auctoritate polesl. (§ 10.) 

(§ 109.) Sed quod diximus de pupillo, Sed cpiod dixiraus de pupillis, utique 

utique de eo verum esl qui iara akquera de kis verura esl qui iara aliquem in 

inlekedura kabel: nara infans et qui tellectum habent: nam infans el qui 

infanti proximus esl non multum a infanti proximus esl nen multum a fu 

furioso differì, quia huius aelalis pu rioso distaili, quia huius aetatis pu- 

pkii nullura inlekepkk nullum intekeclura habent; sed in proximis incluin 

kabeut: sed in fanti propier utilitatem eorum benignier iuris inler 

his pupillis'' prù;;/er pretalio facta est, ut idem iuris habeant quod 

utilitatera benignier pubertali preximi. Sed qui in parenlis peleslate 

iuris inlerpretalio fa esl iinpuhes nec auctore quidem palre obligatur. 

cta est. 

[§§ 11—13. vide supra ad Gai §§ 98—101.] 

1) cfr, 64, D. de T. O. 

§ 14.'^ Itera, si quis ila stipulalus crai, si 

navis ex Asia venerit, hodie dare spondes? 

inulkis erat slipulatio, quia praepostere concepta 

cst. sed cura Leo, inclytae recordalionis, 

in dolibus eandera slipulalionem quae praeposlera 

nuncupalur non esse rekciendam exislimavil, no 

2) e, 25, C, de testam. 

bis placuil^ el huic perfectum rebur acceinrao- 

3) ofr, 45, § 1^3, D, de V. O, 

dare, ul non selura in dolibus, sed etiam in oranibus 

valeat huiusmodi conceptio stipulalionis. (§ 15.^) 

Ila aulem concepla slipulatio, veluli si Tilius dical, 

cura moriar, dare spondes? vel cura morieris, 

el apud veteres utiks crai, et nunc valel. 

(§ 16.) Itera post mortera allerius recte sli])u- 

4) cf, Paul, H. R, V, 7, 2, (ad § 12,) laiiiur. (§ 17.*) Si scriptum fueril in inslruraenle 

promisisse aliquem, perinde kabetur, atque si in 

6) cfr, 134, § 3, fr, 1, § 4, 6. D, cod. terrogaiione praecedente responsum sit. (§ 18.-'') 

Quoliens plures res una stipulalione comprekenduntur, 

si quidem proraissor sirapliciter respendeat 

dare spondeo, propier oranes tenetur; si vero 

unam ex kis vel quasdam dalurum se spondeat. 

a) ct Gai fr. 1. § 12. D. eod. 

b) ct Gai IL 83. Ulp. XI. 27. Inst. 1. 21. Paul. fr. 43. dc 0. ot A. (44. 7.) 

o) ct Gai I. 192. IL 80. sqq. 

d) ot Gai fr. 1. § 13. D. de 0. et A. (44, 7.) fr. 141, § 2. de V. 0. (45. 1.)

202 GAI in. IUST. III. 19. § 19 — 27. 

obkgatie in his prò quibus spoponderil conlrahelur. 

ex pluribus enim slipulalienibus una vd 

quaedam videntur esse perfeclae: singnlas enim 

res stipulari et ad singnlas respendere debemus. 

1) ex Ulp. fr, 38, § 17, D, eod, (§ 19. ^) Alteri stlpularl, ul supra l§ «l dictum est, 

nenie potest: inventae sunt enim kuiusmedi ebligalienes 

ad hoc, ut unusquisque sibi acquirat quod 

sua interest; ceterura, si [al. ut] alii detur, nihil 

interest slipnlaleris. piane si quis velli koc facere, 

poenara stipulari conveniet, ul nisi ila factum sit, 

ut coraprehensura est, comraitlelur poenae slipulatio 

etiara ei cuius nihil interest: poenam enim 

cum slipulatur quis, nen ikud inspicitur, quid 

inlersit eius, sed quae sit quanlilas in condicione 

stipulalionis. erge si quis stipuletur Titio dari, 

nihk agit, sed si addiderit de poena, nisi dederis, 

tot aureos dare spondes? lune cemmit- 

2) of, Ulp, fr, 38, §20, D. dcv.ù. liiur stipulatlo. (§ 20.^) Sed el si quis slipulelur 

alii, cura eius inleresset, placuil stipulatienera valere, 

nara si is qui pupilli tutelara adminislrare 

coeperal cessit adminislratione cenlulori suo, el 

stipulalus esl rera pupkli salvam fere, quoniam 

interest stipulateris fleri quod stipulalus est, cum 

obligalus futurus esset pupillo, si male res gesserit, 

lenet obligatio. ergo el si quis procuratori 

suo dari stipulalus sii, stipulalie vires habebit 

el si creditori sue quod sua interest, ne forte vel 

poena cemraillatur, vel praedia distrahantur quae 

3) ofr. 38, §2, eod, plguori dati craut, vald slipulatio. (§ 21.^) Versa 

vice qui akura facturura promisit videlur in ea 

esse causa, ul non lenealur, nisi poenam ipse 

4) ex Paul, fr, 87, eod, promlserit (§ 22.*) Itera nemo rem suara futu 

6) cfr. 137, § 1, eod, 

fr, 55, D. de O, et A, 

C) fr, 26, 27, pr, 123. dc v. O, 

7) fr, 42. pr, de O, et A, 

fr, 57, do V, O, 

ram in eum casum quo sua flt [al. fiat v. sit] utiliter 

stipulalur. (§ 23.^) Si de alia re slipulator 

senseril, de alia promisser, perinde nulla contrahitur 

obkgatie, ac si ad interregalnra responsum 

non essel, veluli si korainera Stichum a le stipulalus 

quis fueril, tu de Pamphilo senseris, quera 

Stichum vocari credideris. (§ 24.'') Quod turpi 

ex causa preraissura est, vduti si quis homicidiura 

vel sacrìlegium se fadurum proraillat, nen valel. 

§ 25.' Cum quis sub aliqua condicione fueril 

stipulalus, lied ante condicionem decesserit, postea 

existente condicione, keres eius agere potest 

8) ex l'omp, fr, 42, D, de v. o, klcm cst ct a promissorls parte. (§ 26.^) Qui hoc 

anno aul hoc raense dari stipulalus sit, nisi omnibus 

partibus ])raelerilis anni vel raensis, non recle 

9) cfr. 137, §1, eod, puiet (§ 27.'') SI fuiidum dari stipuleris vel he-

GAI in. § 110 — 116. IUST. III. 20. pr. 203 

rainera, nen poteris continue agere, nisi tantum 

spalli praeterierit quo traditio fleri possil. 

§ 110. Possumus lamen" ad id quod slipularaur 

aliim adkibere qui idera stipuletur, quera vulgo 

adstipulatorem vocamus. (§ 111.) Et huic proinde 

actio conpelil proindeque ei recle solvitur 

ac nobis; sed quidquid conseculus crii, mandati 

iudicio nobis restituere cogelur. (§ 112.) Ceterura 

polest eliara akis verbis uli adslipulaler quara 

quibus nes usi suraus. itaque si verbi gratia ego 

ita stipulalus sira: DARI SPONDES? ille sic adslipulari 

polest: IDEM FIDE TUA PRoinTTis? vel 

IDEM FIDE lUBEs? vcl coutra. (§ 113.) Ilcin minus 

adstipulari polest, plus non potest ilaque si ego 

sesterlia x stipulalus sim, kle sesterlia v stipulali 

potest; conira vero plus non polest. item si 

ego pure stipulalus sira, ille sub condicione stipulari 

polesl; conira vero non polest. nen selura 

antera in quanlitale, sed etiam in tempore minus 

el plus intekegitur:'' plus est enim statim aliquid 

dare, minus esl post terapus dare. (§ 114.) In 

hoc autera iure quaedara singulari iure observantur. 

nam adstipulatoris heres nen habet actionem 

|iv. 113]. iiera servus adslipulando nihil agii 

quamvis ex eeteris oranibus causis stipulalione 

domine adquir«l in, 87]. idem de ee qui in mancipio 

est magis placuil; nam el is servi loco est. 

is antera qui in potestate patris est, agii aliquid, 

sed parenti non adqiiirit, quamvis ex omnibus 

eeteris causis stipulando ei adquiral. ac ne ipsi 

quidem aliler aclio conpelil, quam si sine capitis 

diminutiene exieril de potestate parenlis, veluli 

morte eius, aul quod ipse kamen Dialis inauguratus 

est [I, 1301. eadem de filia farailias el quae in Ti XX. DE FIDEIUSSOraanu 

est dieta intekegemus. 

RIBUS. 

§ 115. Pro ee quoque qui promittit seleni aki Pro eo qui proraitlit 

ebligari, quorum akos sponseres, alios fidepro- seleni alii obkgari qui 

raisseres, alios fideiussores appellamus.'^ (§ 116.) fideiussores appellantur, 

Sponsor ita inlerrogalur: IDEM DARI SPONDES? quos horaines aecipere 

a) hoc tamen respicit ad § 103. Ad articulum de adstipulatoribus ct Gai HI. 

215. 216. 126. Pestus s. v. reus stipulando. Ciò. prò CJuint e. 18. § 58. in Pison. 

0. 9. pr. Bpp. ad Brutum 8 in t lustiniani aetate, regula ohligationem a persona 

heredis incipere non posse sublata, haec omnia evanuerunt (Cod. IV. 11.) 

b) Gai IV. 53. coli. Inst. IH. 20. § 5. 

e) ct Gai HI. 92. IV. 137. et fr. 1. § 8. de 0. et A. (44. 7.) Paul. S. H. 1. 

9. § 5. (= fr. 48. pr. D. do minor. 4. 4.) Gregor. Codex tit de sponsoribus ct 

fideiussoribus Xlf. 1. (ed. Haenel.) Gai Epit II. 9. § 2. nonnisi formulam fide tua 

esse iubes exhibet.

204 GAI in. § 117 — 121. IUST. in. 20. § 1—4. 

fidepromisser: IDEM FIDBPROMITTIS? fideiussor ita: seleni, dum curanl, ut diiDEM 

FIDE TUA ESSE IUBES? videblmus [de his] kg-entius sibi cautum sii. 

aulem, que nomine possint proprie adpekari, qui 

ita interrogantur: IDEM DABLS? IDEM PROMITTIS? 

IDEM FACIES?" (§ 117.) Sponseres quidera et fidepromisseres 

el fideiussores saepe solemus aecipere, 

dura curamus ut dikgentius nobis cautum 

sit. adstipulatorem vero fere tunc solum adhiberaus, 

cum ita slipularaur, ul aliquid post mortera 

nostram detur: (quia enim ita* stipulando nihil 

agiraus [§ 1001, arfhibelur arlstipulator, ul is post 

raorlera nostrani agat: qui sì quid fuerit conseculus, 

de resfiiMendo ee mandati iudicio heredi 

[meo] tenetur. 

§ 118. Sponsoris vero et fidepromissoris simiks 

condicio est, fideiussoris valde dissirailis. (§ 119.) 

Nam ilk quidem nullis obligationibus accedere 

possuut nisi verborum, (quaravis inlerdura ipse 

qui promiserit nen fuerit obligalus, velut si mulier 

aut pupikus sine tutoris auctoritate, aut quilibet 

post mortem suam dari promiserit; al illud 

quaeritur, si servus aul peregrinus spoponderil, 

au prò eo sponsor aul fidepromissor ebligetur): 

fideiussor vere omnibus ebkgalioni- § 1. In omnibus aulem obligationibus,'' 

id esl sive re sive verbis sive bus assumi possunt, id est sive re 

litt(M-is sive consensu centractae fue- sive verbis sive lileris sive consensu 

rint obligationes, adici potest. ac ne centractae fuerinl. al [al. ac] ne illud 

illud quidera interest, ulrura civilis an quidera interest, ulrura civilis an iianaluraks 

obligatie sii cui adiciatur; turalis sit obligatio cui adiicialur fideadeo 

quidem, ul jiro sei'vo quoque iussor; adeo quidem, ul prò servo quoebligelur, 

sive exlraneus sii qui a quo obkgdur, sive exlraneus sii qui 

servo fldeiussorem accipiat, sive ipse fideiussorem a servo accipiat, sive ipse 

derainus in id quod sibi dehealur. derainus in id quod sibi naiuraliter de- 

(§ 120.) Praeterea sponsoris el fide- betur. (§ 2.) Fideiussor non lantum 

premissoris heres non tenetur," nisi si ipse obligatur, sed etiam heredem 

dc peregrino fidepromissore quaera- obkgalura reknquil.'' (§ 3.) Fideiusnius, 

el alio iure civitas eius ulatur: fideiussoris autera sor el praecedere 

eliara her-es tenetur. (§ 121.) Item sponsor et fide- ebligatienem el seproraissor 

lege Furiff bieuuie kberanlur;'' el quotquot (|ui polcst. (§ 4.) 

erunt nuraero eo lempore quo pecunia peli pelosi, in Si plures sinl fidetot 

partes diducilur Inter eos obkgatie |iv, 22], et singuli iusseres, (piolquet 

''•) ita fere ad sensum supplevi. 

a) vid. Ulp. fr. 8. D. de fideiuss, (46, 1.) Alex. e. 12. C. eod. (8. 41.) 

fj) ot Ulp. fr. 8. § 1—6. Gai fr. 70. § 3. D. de fideiussor. (46, t) 

0) ct Gai IV. 113. HI. 96. 

d) ct Ulp. fr. 4. § 1. dc iidebiss, (46, 1,) 

e) cfr, 29, § 6. D. mandati (17. I.) fr, 37, dc lideiuss. (46, I.) e, 29, ^restiL) 

C. de fideiuss. 8, 41.

GAI in. § 122. 123. TUST. III. 20. § 4. 205 

in viriles partes obligentur. fiddussorcs vere perpetuo eiunt numero, sinlenenlur, 

el quelquet erunt numero, singuli in solidum guli iu solidum leebliganlur. 

itaque liberum est credi- nentur. ilaque liberum est creditori a 

tori a que velli solidum pelere. Sed quo vekt solidum pelere. Sed ex epinunc 

ex epistula divi Hadriani" com- slula divi Hadriani compekitiir ci-eilitor 

pellilur credilor a singulis, qui modo a singulis, qui raode solvendo sinl litis 

solvendo sint, partes potere, eo igi- contestatae tempore, partes pelere. 

lur distai haec epistula a lege Furia, quod si quis 

ex sponsoribus aul fldepromisseribus solvendo nen 

sit, hoc onus ad ceteros non p>crtiìiei : sed ex fideiussoribus 

etsi unus tantum solvendo sit, ad eum onus* 

cderoruni quoque pertinet Sed cura lex Furia 

tantura in Italia locura kabeal, evenil, ul in celeris 

provinciis sponseres quoque el fldeproinissores 

proinde ac fideiussores el perpetuo teneantur 

el singuk in sokduni obligentur, nisi ex epistula 

divi Hadriani Ili quoque adiuvenlMr in parie. 

(§ 122.) Praeterea inter sponseres et fideproraisseres 

lex Apuleia quandam socielalera inlreduxit. 

nani si quis heruui plus sua porliene solverli, de 

eo quod amplius dederil adversus ceteros actiones 

constituit quae lex ante legem Furiara lata est, 

quo tempore in solidum obkgabantur. unde quael'itur, 

an post legem Furiara adhuc legis Apuleiae 

beneficium supersil. et utique extra Ilakain superest; 

nam lex quidem Furia tantum in Italia 

valel, Apuleia vero eliara in eeteris provinciis. ideoque, si quis cx fidesed 

an eliara in Italia beneficiura legis Apuleiae iussoribus ce tempore solsupersil, 

valde quaeritur. Ad fideiussores aute?n vende nen sii, hoc cete- 

Lex Apuleia nen pertinet. itaque si ere- res onerai, sed el si ab une fidedilor 

ab uno lolura cowsecutus fueril, iussore credilor totura conseculus 

huius sekus detriraentura crii, scikcet fueril, huius solius detrimentura crii, 

si is prò que fideiussit solvendo nen si is prò quo fldeiussit solvendo nen 

sit. sed ut ex supradictis apparet, is a sii: el sihi irapulare debet, cum 

que credilor lolura petit, poterli cx potueril adiuvari ex epistula divi 

epistula divi Hadriani desiderare, ut Hadriani el desiderare, ul prò parte 

prò parte in se delur actio. (§ 123.) in se detur actio. 

Praelerea lege Cicereia caulura esl, ul is qui 

sponsores aul fidepremisseres accipiat praedicat 

palam et declarct, et de qua re salis accipiat, el 

quel sponsores aul fidepremisseres in eara obligalionein 

acceplurus sit: el nisi praedixerit, perraillilur 

sponsoribus el fidepromissoribus intra 

diem xxx. praeiudicium postulare, quo quaeratur. 

*) haec ad sensum nuno proponit Mommsen. 

a) ct Gai fr. 26. Ulp. fr. 27. Pap. fr. 51. D. de fideiuss. (46, 1.) ius novum 

est in nov. 4. e. 1.

206 GAI in. § 124—127. IUST. IIL 20. § .5. 6. 

an ex ea lege praediclum sii: el si iudicatum 

fuerit praediclum non esse, kbei-antur. Qua lege 

fideiussorum mentio nulla fit: sed in usu esl, 

eliam si fideiussores accipiaraus, praedicere. 

§ 124. Sed beneficiura legis Cernekae oranibus 

ceraraune esl. qua lege idera prò eedem apud 

eundem eodem anno velalur in arapkorera suinraani 

obligari creditae pecuniae quara in xx mkitt; 

el quaravis sponseres vel fidepromissores in arapliorem 

pecuniam, velut si sestertiura e railia se 

obligaverint, tamen dumlaxal xx lenentur.* Pecuniam 

autem credilam diciraus nen selura eam quara 

credendi causa damus, sed omnem quara lunc, 

cura contrahilur obligatio, certum est debitum 

iri," id esl equae sine uka condicione deducitur in 

obligalionem. ilaque el ea pecunia quam in diem 

certuni dari slipularaur eodem numero est, quia 

certum esl eam debitum iri, licei post terapus 

petalur. Appellatione autera pecuniae'' omnes res 

in ea lege significantur. itaque ei si vinum vel 

frumentum, aul si fundura vel hominem slipuleraur, 

haec lex observanda esl. (§ 125.) Ex quibusdam 

lamen causis perraittit ea lex in InfiDitum 

salis aecipere, veluti si dotis nemine, vel eius 

quod ex lestaraenlo ti/d debealui', aut iussu iudicis 

salis aecipiatur. et adhuc lege de vicesiina heredilaliura 

cavelur, ut ad eas satisdaliones quae ex ea 

lege propenuutur lex Corneka nen pertineat. 

§ 126. In eo quoque iure § 5. Fideiussores ila obligari nen possunt, 

par condicio est omnium, spou- ut plus debeant quam debet is prò que obliseruni, 

fideproraisserura, fide- gantur:" nara et eorura ohkgalio accessio est 

iussorum, quod ita obligari principaks obligalienis, nec plus in accesnon 

possitwt, ut plus debeanl siene esse polesl quam in principali re. al 

quam debet is prò que obli- ex diverse ut rainus debeant, obligari pesga?Uur: 

al cx diverso ul minus sunl. Ilaque si reus decem aureos promiserit, 

debeant, obhgari possunt, sicul fideiussor in quinque recle obligatur; contra 

iu adslipulaloris persona dixi- vere non potest obligari. item si ille pure 

mus l§ 1131. nara ut adslipulate- preniiseril, fideiussor sub condicione prorailris 

ila el bei'ura obligatio aclere polesl; centra vere non potest non socessie 

esl principaks obligalie- luni enira in quaulitate, sed diara in tempore 

nis, nec plus in accessione esse miuus et plus intellegitur. plus esl enira slapetesl 

quara in principali re.** tini aliquid dare; rainus esl, post terapus dare. 

(§ 127.) In eo quoque par oraniura causa esl, (§ 6.) Si quid [al. cquis] 

*) ita ex conieot. Huschkii. **) Qod. reo 

a) ct Ulp. fr. 1. Paul. fr. 2. § 3. 5. de E. C. 

b) ct fr. 178, 222. 88. de V. S. 

e) § 5, partim e Gai HI. 113, formatus est. Ceterum ot fr. 8. S 7—12. D. de 

fidei. (46. 1.)

GAI in. § 128 — 132. TUST. III. 20. § 7. 21. 207 

quod si quirf prò ree solveriwt, eius reciperandi aulera fideiussor prò ree 

causa kabcHl cura ee mandati iudiciura." et hoc solverli, eius reciperandi 

amplius sponseres ex lege Pubklia propriam habent causa habet cura eo raanadienera 

in duplum, quae appellatur depensi.'' dati iudiciura. 

1) ex Ulp. fr.8. pr. D. de fideiuss. § 7.' Giaecc fidelussor plcrumque ila accipicf. 

0.12, e, eod. ^j^. .j,,- ^^^ %i0xsb XEIEVCO, lÉyK), ^£/lra, sive 

jìovAofiai; sed el si (pt]f.il dixeril,, prò eo crii ac 

" Il \ll'Ìii.°it^%^'- ''• si dixerit léyco. (§ 8.^) In stipulationibus fideiussorum 

sciendum est geuerakter hoc accipi, ul 

quodcumque scriptum sit quasi aclum, videatur 

etiara aclura: ideoque censtat, si quis se scripserit 

fideiussisse, videri omnia sollemniler acta. 

Tit. XXI. DE LITTERARUM OBHGATIONE. 

§ 128. Litteris obligatio fit veluli no?ninihus 

Iranscripticiis.'^ fit autem nomen lanscriplicium 

duplici modo, vel a re in personam, vel a persona 

in personam. (§ 129.) A re in personam 

Iranscriplie fil, veluli si id quod tu ex emptionis 

causa aul cenductionis aut societalis raihi debeas, 

id expensura libi lulero. (§ 130.) A persona in 

personam Iranscriplie flt, veluli si id quod mihi 

Titius debet libi id expensura tulero, id est si 

Titius te delegaveril mihi. (§ 131.) Alia causa 

esl eorura norainuui quae arcarla vocantur. in 

his enira rei, nen kllerarura ehligalio consistit: 

quippe non aliter valenl, quara si numerata sii 

pecunia; numeralio aulera pecuniae rei, non liiterariim* 

(adi obligalionem. qua de causa recte dicemus 

arcarla nomina nukara facere ebligatienem, 

sed obligalienis factae tesliraeniura praebere. 

(§ 132.) Unde perpcmm dicilur arcarns ne- 

*) in Cod. est: rein. Stud. re facit obligalionem. 

a) cfr. 6. § 2. 10. § 11. D. mand. (17. 1.) 

b) ot Gai IV. 9. 22. 25. — Gai Epit. II. 9. § 2. quaedam de fideiussoribus 

habet, quae unde originem Iraxerint, incertum est: Credilor autem qui pecuniam 

dedit in potestate habet ad reddendam pecuniam quem velit tenere, utrum ipsum debitorem 

an fi,deiussorem. Sed si debitorem tenere elegerii, fideiussorem absolvet; si 

vero fideiussorem tenuerit, debitorem absolvet: quia uno electo, cquem idoneum credilor 

indicava, alterum liberat. 

e) Pseudo-Ascon. ad Cic. Verr. IL 1. 23, (175, Orell.): Moris aulem fuit unumquemcque 

domesticam rationem sibi totius vitae .suae per dies singulos scribere, ex 

equo apparerei, quid (quisque de reditibus suis, (quid de arte, fenore luerove deposuissei 

quocque die et quid idem sumtus damnive fecissel. — — Sed postquam obsignandis 

litteris reorum ex suis quisque tabulis damnari coepit, ad noslr(m memoriam 

tota haec vetus consuetudo cessavit. — Seneca de brev. vit o, 13. {plurium tabularum 

contextus codex aqmd antiquos appellabatur.) Ciò. prò Rose. Com. passim {codex 

expensi et accepti). Ct Gai IH. 137. 188. Ciò. in Verr. IL 1. e. 23. 36. 39. de Oft'. 

IH 14 ad Att. IV. 18. Orator 47. § 158. Plin. H. N. IL 7. Cekius XIV. 2, Theophilus 

h. t. pr. fr. 52. pr. (in med.) D. de peoul. (15. 1.) fr. 13. pr. D. ad SC. 

Vek. (16. 1.)

208 GAI in. § 133 — 136. 

IUST. IIL 21. 22. pr. § 1. 

rainibus etiara peregrines obligari, quia non ipso 

nouiiue, sed nunieralione pecuniae obliganlur: 

quod genus ebkgationis iuris genliura esl. (§ 133.) 

transcriplicns vero nominibus an obligentur peregrini, 

merito quaeritur, quia quodammodo iuris 

civilis esl laks obligatio; quod Nervae placuit 

Sabino aulem et Cassie visum est, si a re in 

personam flat noraen transcripticiura, eliara peregrines 

ebligari; si vere a persona in personam, 

non ebligari. (§ 134.) Praeterea ktterarum obligatio 

fieri videlur chiregra/;/ds cl syngray;/ks,'* 

id esl si quis debere se aut dalurum se seribai; 

ila scilicet, si eo nomine slipulatio non 

fiat, quod genus obligalienis proprium peregrinorum 

est. 

Olim scriptura fiebat obligatio quae nominibus 

fieri dicebatur, quae nomina hodie non sunt in 

1) cf, Theopbii, h. 1. usu. Piane' si quis debere se scripserit quod ei 

numeralura non cst, de pecunia minirae numerala 

])est multum temporis exceplionem opponere non 

polest: koc enim saepissime constitutum esl. Sic 

fil, ul et hodie, dura queri [al. quaeri] non potest, 

scriptura ebligetur; et ex ea nascitur coudictie, 

cessante sckicel verberura obligaiione. 

Multum autem terapus in hac exceptione antea 

2) Hermog, Cod. tit, 1. quldcm CX priucipalibus constitutionibus^ usque 

ad quinquenniuni procedebat: sed ne creditores 

diulius possinl suis pecuniis forsilan defraudari, 

3) e, 11, e, de non nnra, pec, pg,. constitutioneni uostram^ terapus cearlalum 

esl, ut ultra biennii mdas huiusmodi exceptio 

minime extendalur. 

Tit XXII. DE CONSENSU OBLIGA- 

TIONB. 

§ 135. Consensu* fiunl obligationes Consensu flunt obligationes in 

in emptionibus vendilionibus, locatio- eraptionibus venditionihus, lecatienibus 

conductienibus, secidatibus, man- nihus conductienibus, socielalibus, 

datis. (§136.) Ideo aulera istis ino- mandalis. (§ 1.) Ideo aulem istis modis 

consensu dicimus obligationes con- dis consensu dicilur obligalie contraili, 

quia neque ver- trahi, quia neque scriptura neque praesenlia omborura 

necpie scripturae nimede opus esl, ac [al. al] ne [al, nec] dari 

ulla preprietas desidei'a- quicquam necesse est, ul subslanliam capiat obli- 

*) §§ 135 — 137, usque ad v, oportet repetuntur in Gai fr. 2. de 0, et A, (44. 

7,) De re ot Paul, fr, 1. § 2, D, de rer, permnt ^19, 4.) fr, 35, §2, de V. 0. (45. 1.) 

Ulp. fr. 2. pr. D. de paotis. (2, 14,) Ulp, fr. 19- de V. S. (50. 16.) 

a) ct Pseudo-Asconius in Verr. II. 1. § 00. 91, Ciò. ad Att. V. 21. § 8. VI. 

2. § 5. prò Domo e, 50. § 129. de Harusp. resp. e. 13, § 29, Theod. C. Il, 4, e. 6. 

It 27. rubr. fr. 38. D. de 0. et A. (44. 7.) fr. 27. § 1. D. de furtis (47. 2.).

GAI m. § 137—139. IUST. IIL 22. § 2. 3. 23. pr. 209 

tur, sed suffldt eos qui negotium gè- gallo; sed suffidl eos qui negotium gerunt 

consensisse. unde inler absen- runt consentire. (§ 2.) nude inler ab- 

Ics quoque lalia negolia conlrakunlur, veluti per sentes quoque talia negoepislulam 

aut per inlernuntiuui, cura alioquin ver- Ila conlrakunlur, veluli per 

boruin obligatio inter absentes fieri nen possit. epislulam aul per nunlium. 

(§ 137.) Itera in his centractihus alter (§ 3.) Itera in his contractibus alter 

alteri obligatur de eo quod alterum alteri obligatur in id quod allerura 

alteri ex bono el aequo praestare alteri ex bono et aequo praestare 

oportet, cura alioquin in verborum operici, cura akoquin in verborum 

obligationibus alius slipulelur, akus obligationibus alius slipulelur, alius 

proraillat, et in nominibus alius expen- proraillat 

sum ferendo obligel, alius ebligetur. (§ 138.) Sed 

absenli expensura ferri pelosi [§i29|, etsi verbis 

obligatio cum absente contrahi non possit* 

Tit XXIIL DE ElMPTIONE ET \-ENDI- 

DE -EMPTIONE ET VENUITIONE. TIGNE. 

§ 139. Eraptio el venditio contraivi- Emptio et venditio cenlrabitur si- 

/(/;• cura de prelie eonveneril, quamvis raulalque de prelie convenerit, quamuondura 

preliuin numeralura sii, ac ne vis nondum prelium uuraeratura sit, ac 

arra quidem data fueril. nam quod ne arra quidera data fuerit. nam quod 

arrae" nomine datur argumentum est arrae nomine dalur argumentum est 

cmplienis el vendiiionis centractae. eraptionis et vendiiionis centractae. 

Sed haec quidera de eraptionibus el vendilionibus 

quae sine scriptura consislunl oblinere oportet; 

nam nihk a nobis in huiusmodi vendilionibus innevalum 

est. In his autera quae scriptura cenficiunlur 

nen aliter perfectara esse einptienera el 

1) ef, e, 17, 0, (le fide instrum, vendilioneiii constiluimus ^, nisi el instruraenla 

eraptionis fuerint conscripla, vel raanu propria 

conlrahenliura, vel ab alio quidera scripta, a con- 

Irahente [al. contralienlibus] aulera suhscripla, el 

si per labekionera fiunt, nisi et corapletienes acceperint, 

el fuerinl partibus ahseluta. donec enim 

aliquid ex his deest, et poenitentiae locus est, 

el potest empier vel vendilor sine poena recedere 

ab emptione. ita lamen impune recedere 

eis concedimus, nisi iara arrarura noraine 

aliquid fueril datura: hoc etenim subseciito, sive 

in scriptis sive sine scriptis venditio celebrata 

est, is qui recusal adimplere contractum, si quidem 

empier est, perdil quod dedit, si vero vendilor, 

duplum restituere compelklur, licei nihil 

*) §uni 138. ut glossema expellere vult Krueger, coli. §. 136 in iìn. Huschke 

§§ 137. 138. inverso ordine legere mavult. 

a) de arra vid. Gai fr. 35. pr. D. de contr. emt. (18. 1.) Varrò de L. L. V. 

§ 175. (Mulier): Arrabo sic dieta, ui reliquum reddatur. Hoc verbum a Gracco 

àqqaêóv. Beliquom, quod ex eo quod debitum réliquom. 

GNEIST IN3TITUTIONES. 14

210 GAI III. § 140. 141. IUST. III. 23. § I. 2. 

§ 140. Prelium autem super arris expressum est. (§ 1.) Pretiura aulera 

certura esse debet: nara alioquin si ila constitui oportet: nani nulla emptio 

inter nos convenerit, ul quanti Tilius sine prelio esse polesl. Sed el cerrem 

aesliinaverit, tanti sit empia. La- tura pretiura esse debet. alioquin, si 

beo negavk ullara vira hoc ncgoliura ila inter akquos convenerit, ut qiianli 

kabere; cuius opinionera Cassius prò- Tilius rera aeslimaverit, lauti sk emhat: 

Ofilius el eam eraptwweMi putat pia: inter veteres salis abundeque 

et veuditiouem; cuius opinionera Pro- hoc dubitabalur, sive constai vendiculus 

secutus esl. tio, sive non.' sed nostra decisio ila 

„,.,.. ^ - „ , ., hoc constituit, ut quoliens sic composita sit 

1) cf Gai fr, 23, pr, D, locati, ' ' . • i i 

Iust. e, 15, c, de contr, emt, veudltio, quauti Ille a c s ti 111 a vcr 11, sub hac 

condicione stare centractus, ut si quidem ipse 

qui neminalus est pretiura deflnieril, oraniraodo 

secundura eius aesliraatieiiera el pretiura perselvalur, 

el res tradatur, ut venditio ad effectura 

perducalur, empiere quidem ex eraplo actione, 

venditore aulera ex vendilo agente, sin aulem 

kle qui nominatus esl vel noluerit vel nen 

potueril pretiura defluire, lunc prò nihilo esse 

venditienera, quasi nuko prdio statuto, quod ius 

eura in vendilionibus nobis placuil, non est absurdum 

el in localionibus et conductienibus tra 

§ 141. Itera pretiura iu numerata bere. (§ 2.) Item prelium in numerata 

pecunia consistere debet. ncjm in ce- pecunia consistere debet. nam in eeteris 

rebus an prelium esse possit, leris rehus an prelium esse possit, 

veluti horae aul toga aut fundus alle- voluti horae aut fundus aut toga allerius 

rei prelium esse possit, valde rius rei pretiura esse possil, valde 

quaeritur. nostri praeceptores putant quaerebalur. Sabinus el Cassius eliam 

eliara in aka re posse consistere pre- in alia re putant posse prelium consiliura; 

nude ikud est quod vulgo pu- siero: unde illud est quod vulgo dicetant 

per perraulaliouera rerum era- batur per perraulatieneni rerum cuiplionera 

el venditienera contrahi, cara- plionera et venditionem contrahi, eamque 

speciem eraptionis vendilionisque que speciera eraptionis vendilionisque 

vetustissiraam esse; arguraentoque veluslissimara esse; arguraenloquc 

utuntur Graece poeta He- utebantur Graece poeta Hemero qui aliqua parte 

mero qui aliqua parte sic exercilum Achivorum vinum sibi comparasse ait, 

ak:* perraulatis quibusdam rebus, his verbis: 

Ev&Ev tt() oivlt,ovro xaQ'rjKOfÀ,ocovrsg Â'âioi, 

AXloi, fisv jjKÀJtrò, aXXoL 3 ai'&mvi- GiófjQco, 

AXXoi Ss Qivoìg, aXXoi S avxrjat ^ósGSiv, 

AXXot S avdtânóSsaGiv. 

Diversae seholae auctores dissentiunt, Diversae seholae auctores conira senakudque 

esse exislimanl pennuta- tiebant, aliudque esse existiraabaut 

tionera rerum, akud eraptienera et perniutalienem rerura, aliud emplie- 

*) vei-ba lliad, VII, 472^475 in Cod. Ver. a librario suo more-omissa. Iisdem 

versibus utitur Paul fr. 1. § 1, D. de contr. emt. (18. 1.) qui eandem cpiaostionem 

plenius tractat Ct Ulp. fr. 5. § 1. D. praescr. verbis. (19. 5.)

GAI m. § 141. IUST. IIL 23. § 3 — 5. 211 

vendilionem: alioquin non posse rem nera el venditionera. alioquin non 

expediri perraulatis rebus, quae vi- posse rem expediri perraulatis rebus, 

dealur res venisse el quae pretii no- quae videatur res venisse el ((uae 

mine data esse; sed rursus utraraque prelk noraine data esse? nara utrauivideri 

el venisse et utraraque pretii uoque videri et venisse el pretii nemine 

mine datam esse absurdum videri. Sed datani esse ralionera non pali. Sed 

alt Caelius Sabinus, si rera libi Proculi sententia dicenlis perraulalienera 

venaleni kabenti, veluli fundura, propriam esse speciem conlradiis, a vendi- 

[acceperiin et] pretii noraine ko- tiene separatam, inerito praevaluil, cum d 

rainera forte dederim, fundum ipsa aliis Horaericis versibus adiuvatur, el 

quidem videri venisse, komiuem vakdioribus ralionibus arguraenlalur. quod 

autera pretii nomine datura esse, el anleriores divi Principes admiserunt, 

ut fundus acciperdur. el in nostris digestis latius significatur. 

1) cfr, 8, pr. D, deperio, etoomm. (§3.') Cuill aulcra Cmptio Ci VCudiliO COUlraCta 

sii (quod efflci diximus, simulatque de prelio convenerit, 

cum sine scriptura res agilur): periculum 

rei vendilae statim ad emptorem perlinel, 

lametsi adkuc ea res emptori tradita nen sit. 

itaque si homo mortuus sii, vel aliqua parte corporis 

laesus fueril, aul aedes letae vel aliqua ex 

parte incendio consumplae fuerinl, aul fundus vi 

fluminis totus vel aliqua ex parte ahlalus sii, sive 

eliara inundalione aquae aut arboribus turbine 

deiectis lenge minor aul delerior esse coe])eril: 

„, ^ „ . , or o . o T, 1 emptoris daranura est, cui necesse est, licei rem 

2) cf. Gai fr, 35, § 4—8, D, de 1 ' ^ . , . , . , 

contr, empt, uoii fucrlt uactus, prdium solvere." quidquid 

Ir. 10, D, de R, I, enim sine dolo el culpa vendiloris accideril, in 

eo vendilor securus esl. sed el si post eraplionem 

fundo akquid per alluvionem accessit, ad 

eraploris cominedum perlinel: nam et ceramodum 

eius esse debet cuius periculum est. Quodsi l'ugeril 

homo qui veniit, aul subreplus fueril, ila 

ul neque dolus neque culpa vendiloris inlervenial, 

aniniadvertenduin erit, an cuslodiam eius 

usque ad Iradilionem vendilor susceperil. sane 

enim, si susceperil, ad ipsius periculum is casus 

pertinet; si non susceperil, securus erit. idem 

el in eeteris animakbus ceterisque rehus inlekegimus. 

Utique tamen vindicationera rei el cendiclionem 

exhibere debebit eraptori: quia sane 

qui rera nondura eraptori tradidit adhuc ipse dominus 

est. itera esl etiara de furti et de damni 

3) cfr, s, pr, cit, D, do perle, inluriac actloue. (§ 4.'"') Eraptio tara sub condicione 

quam pure contrahi potest sub condicione, 

veluli si Slichus intra certura diera libi 

placueril, erit libi eniplus aureis tot 

4) ofr,-1,5, D.pr, n, de contr,empt, (§5.'') Loca sacra vcl l'eligiosa, itera publica, 

veluti forum, basikcara frustra quis sciens emit, 

14*

212 GAI in. § 142 — 145. IUST. III. 24. pr. § 1- 

1) addo Paul, S, R. II. 17 

quae tamen si prò privalis vel prefanis deceplus 

a venditore emerit, habebit actionem ex empie, 

quod non habere ei kceal, ul consequalur quod 

sua interest deceplum eura non «sse. Idem iuris 

esl, si korainera liberum prò servo eraerit' 

Tit XXIV. DE LOCATIONE ET CONDUCTIONE. 

§ 142. Locatio aulem Lecatie et conducilo proxima esl emplieni el 

et conducilo simikbus re- venditioni, iisderaque iuris regulis consislunl." 

gulis conslituuntur:" nisi Nara ul emptio el venditio ila contrahilur, si de 

enim raerces certa sta- prelio convenerit, sic etiara locatio et conducile 

luta sii, nen videlur lo- ita contrahi intellegitur, si merces constituta sii. 

callo el cenductio centra- Et cerapetit locatori quidera locati actio, conduki. 

(§ 143.) unde si aliene dori vero cenducti. (§ 1.) Et quae supra [ni, 23, § i| 

arbitrio raerces permissa sit,*^ diximus, si akeno arbitrio prelium perrais- 

velut quanti Titius aestimave- sum [al. promissum] fueril, eadera el de lo- 

rit, quaeritur an locatio et calione el condudione dieta esse intellega- 

cenduelio conlrahalur. qua de mus, si alieno arbitrio merces permissa fue 

causa si fulloni pokenda curanrit. Qua de causa si fulloni pokenda curandave, 

sarcinatori sarcienda vedave, aul sarcinalori sarcienda vestimenta 

slinienla dederira, nulla statini quis dederil, nulla slalira mercede consti 

mercede eenslitula, postea tantuta, sed postea tantum dalurus quantum 

tura dalurus quanti inter nos inler eos convenerit, non preprie locatio 

convenerit, quaeritur an loca et cenductio contrahi intekegitur, sed eo 

tio el couductie coutrahalur; uomine praeseriplis verbis actio dalur. 

(§ 144.) vel si rem libi (§ 2.) Praelerea, sicul vulgo quaerebalur, an 

ulendam dederira el invi- perraulatis rebus eraptio el venditio contrahi 

cera aliam rem ulendam lur [III. 23, §2]: ila quaeri solebat de lecalione et 

acceperira, quaeritur an condudione, si forte rem akquara tibi ulendam 

locatio el cenductio cen- sive frueudam quis dederil, el invicem a te akam 

Irakatur. 

ulendam sive fruendam acceperit. el placuit non 

esse localienera et cenduclionera, sed proprium 

2) ex Ulp. fr, 17, §3, D. praesor, genus v. esse conlradus.^ voluti si cum unum quis 

hovera haberet et vicinus eius unum, placueril inler 

eos, ut per denos dies invicem boves commedarent 

ul opus facerent, et apud alterum hos periit: 

neque locati vel cenducti, neque cemmodali 

§ 145. Adeo autera 

einplie el venditio et lo- 

cerapetit actio, quia non full graluilura commodalura, 

verura praeseriplis verbis agendum esl. 

§ 3. Adeo aulem famikaritalera aliquam inter se 

habere videntur eraptio et venditio, itera locatio et 

a) simiKter Gai fr. 2. D. locati (19. 2.) ct Paul. fr. 1. eod. Gai III. 162. Ulp. 

libro I. Inst (ex fragm. ed. Endkcher): Locatum quoque et condiictum ius gentium 

induxit. Nam. ex equo coepimus possessiones propirias ei res habere, ei locandi ius 

nancii sumus, ei conducendi res alienas; ei is qui conduxit iure gentium tenetur ad 

mercedem ex 

b) ct Gai fr. 26. pr. D. locali (19. 2.) et fr. 22. D. de praesor. verb. (19. 5.) 

Gai IH. 205.

GAI ni. § 146. 147. IUST. III. 24. § 4. 213 

calie el cenductio farai- conducilo, ut in quibusdam causis quaeri solcai ulrum 

karilateiiialiquarainler eraptio et venditio conlrahalur, an locatio el condusc 

habere videntur, ut die. Ut ecce de praedks quae perpetuo quibusdam 

in quibusdam causis fruenda Iraduntur, id esl ul quamdiu pensio sive requaeri 

seleat, utrum dilus prò kis domino praeslelur, neque ipsi cendiiemptio 

et venditio con- dori neque keredi eius cuive cendudor heresve eius 

trahalur, an lecatie et id praedium vendideril aut donaverit aul dotis neconductio." 

veluti si qua mine dederil aliove quo modo akenaverit, auferre 

res in perpeluum lo- kceal. sed laks conlractus, quia inler veteres dubilacala 

sii, quod evenil batur, el a quibusdam locatio, a quibusdam vendilio 

in praedks municipum existimabatur: lex Zenoniana' lata esl quae emphyquae 

ea lege locanlur, teuseos conlractui propriam statuii naturam, neque 

ut quaradiu [id] vedi- ad lecationem neque ad venditionem incknantem, sed 

gal praeslelur, neque suis paclionibus fulciendara, el si quidera aliquid 

ipsi cenductori neque pactura fuerit, koc ita oblinere, acsi naturalis [al. 

heredi eins praedium natura talis] essel centractus; sin autem nihil de 

auferalur; sed magis periculo rei fueril pactura, lunc si quidem tolius 

placuit locatienera con- rei inlerilus accesserit, ad derainum super hoc reduclieneraque 

esse. dundare periculum, sin particularis, ad emphyteutica- 

1) 0, 1, e. de iure emphyt. rlum huiusmodl damnum venire, quo iure utimur. 

§ 146. Item [quaeritur] si gladialores ea lege 

libi Iradiderira, ul in singulos qui integri exierinl 

prò sudoi'e denarii xx raihi darentur, in eos 

vere singulos qui eccisi aul debilitati fuerint, denark 

mille: quaeritur ulrum emptio el vendilio, 

an locatio el cenductio conlrahalur. el magis placuil 

eorura ([ui integri exierinl lecationem el conductionc^ra 

contractara videri, al eerum qui occisi 

aul debiklati sunl eraptionem el venditionem esse: 

idque ex accidentibus apparet, lamquara sub condicione 

facla cuiusque vendilione an lecalione. iam 

enim non dubilatur, quin sub condicione res venire 

aullecari possint'^ (§ 147.) '=llem quaeritur, si (§ 4.) Itera quaeritur, si 

cura aurifice raihi convenerit, ut is cura aurifice Titio convenerit, ul is 

ex auro sue certi penderis certae- ex aure suo certi ponderis certaeque 

que formae anules raihi faceret, et ferraae anules ei faceret, et acciacciperet 

verbi gralia denaries ce, perei verbi gratia aureos decera, 

ulrura eraplio el venditio, an locatio utrura emptio et venditio contrahi videael 

conducile conlrahalur. Cassius lur, an locatio el conductie. Cassius 

alt maleriae quidem eraptionem ven- ait maleriae quidera eraplionera et 

ditieneni contrahi, operarum aulera venditionem contrahi, operae aulera 

localienera el cenduclionera. sed pie- locatienera et cenduclionera. sed plarisque 

placuit eraplionera et vendilio- cult tantura (unplienera el vendilio- 

a) similiter Gai fr. 2. § 1. locati (19. 2.) De praedks in perpeluum localis 

vide Dig. VI. 3. si ager vecligalis petalur. 

b) cf Paul fr. 20. pr, D. locati (19. 2.) Inst. IH. 23. § 3. 

e) cf Gai fr. 2. § 1, oit, locati, cfr. 22. § 2. eod. fr. 20. D. dc contr. emt 

(18. 1.)

214 GAI Ut S 148. 149. IUST. IIL 24. § 5. 6. 25. pr. § 1. 

nera contrahi. atqui si raeuin aurum nera contraili, quodsi suura aurum 

ci dedere, mercede pre opera con- Tilius dederit, mercede prò opera constituta, 

convenit localionem couductie- stiluta, dubiura nen esl quin locatio 

nera contraili. 

et conductie sit. 

1) Gai fr, 25, § 3, 6, D, locati. § 5. Conductor orania secundura legera cenductionis 

facere debet, et si quid in lege praeterraissura 

fuerit, id ex bone el aequo debet 

praestare. Qui prò usu aul vestimenlorura, aul 

ai-genti, aul iuraenli, mercedem aul dedit aut promisit, 

ab ee custodia laks desideratur qualem dikgentissiraus 

paterfaraikas suis rebus adbibet 

quara si praesliteril el akquo casu rera amiscrk, 

de reslituenda ea nen tenebilur. 

2) o, 10, C, eod. 

§ 6.^ Morino cenductere intra tempora cenductionis, 

beres 

nera succedit. 

eius eedem iure in conductio- 

§ 148. Socidalem coire 

solemus aut loteruni bonermn, 

aul unius alicuius negolii, 

veluli raaucipierum enien- 

derum ani vendendorum. 

3) of Clip, fr, 211, D, prò soc, 

Gai III, 150. infra-. 

Tit. XXV. DE SOCIETATE. 

Socielalera coire solemus aut tetorum benerura, 

quara Graeci speciakter xoLvo'n:(}a^éav 

appellant : aut unius alicuius negolialienis, veluti 

maucipiorum einenderura vendendorumque, 

aul elei, vini, frumenti emendi vendendique. 

(§ 1.") Et quidem, si nihil de partibus lucri el 

darani nominalira convenerit, aequales scilicet 

partes et in lucro et in darano spedantur. fjuedsi 

exjiressae fuerinl partes, hae servari debenl: nec 

enira umquara dubium full, quin valeat conventio, 

si due inter se paoli sunt, ul ad unura quidem duae 

partes et damni el lucri perlineant, ad akum lertia. 

(§ 149.) Magna autera ((uaestie fuit, (§ 2.) De illa sane convenlienc quae- 

an Ita coin possit secidas, ul quis 

maiorera parlem lucrdur, rainerem 

darani praestet quod Quinlus Mucius 

contra naturam societalis esse censuit; 

sed Servius Sulpicius, cuius* 

eliara praevaluil sententia, adeo ila 

coiri posse secidatem exislimavil, ut 

dixeril ilio quoque mede coii'i posse, 

ul quis nibil omnino damni praestet, 

sed lucri partem capiat, si modo 

opera eius lam preliosa videatur, ut 

aequura sit eura cum bac paclione 

in secidatem admitti. nara et ita 

silura esl, si Tilius et Seius inler se 

pacti sunt, ut ad Titium lucri duae partes 

perlineant, damni terlia, ad Scium 

duae partes darani, lucri terlia, an rata 

debeai haheri conventio? Quinlus Mucius 

contra naturara societalis talem 

pactionem esse exislimavil, et ob id 

non esse ralam habendara. Servius 

Sulpicius cuius sententia praevaluil 

conira sentit, quia sa(!pe quoi-uudam 

ita preliosa esl opera iu secielatc, 

ul eos iustum sit meliere condicione 

in socidalem adrailti: nani d ita 

jiesse coiri socie- coiri posse socictatcra non dubilatur, ut alter pecuniara 

lalera constai, ut conferai, alter non conferai, et lamen lucrum inler 

*) ita cx Iust Instit,, coli. Paul, fr. 30. D. prò socio. (17. 2.) Ulp. fr. 29. eod.

GAI III. § 150 — 154. IUST. IIL 25. § 3—8. 215 

unus pecuniam conl'crat, 

alter nen 

conferai, el lamen 

lucrura inler eos 

commune sit; saepe 

euim epera alicuius 

pi'o pecunia 

valet (§ 150.) Et 

eos ceraraune sit, quia saepe opera alicuius prò pecunia 

valet. et adeo centra Quinti Mudi sententiara ohlinuit, 

ut illud quoque censtiterit posse convenire, ul 

quis lucri parlera ferat, darano [al. damni] nen lenealur, 

quod et ipsura Servius cenvenienter sibi [fieri] exislimavil: 

quod lamen ila inlellegi oportet, ut si in aliqua 

re lucrum in aliqua daranura allatuni sii, corapensalioiie 

facla, solum quod superest inleUegalur lucri esse. (§ 3.) 

ikud certum est, si de partibus lucri et damni 

nibil inter eos convenerit, [lamen] aequis ex 

partibus coraraedura el incomniodum inler eos 

ceraraune esse, sed si in altero partes expressae 

fuerinl velut in lucro, in altero vero omissae, 

in eo quoque quod omissum esl similes partes 

erunt. 

§ 151. Manet" aulem secidas eousque, 

donec in eedem sensu perseveraiit; 

at cura aliquis reuunliaveril socielali, 

secidas solvitur. sed piane 

si quis in hoc renunliaverit societati, 

ul ebveniens aliquod lucrum solus 

kabeal, veluli si mihi lelorum 

bonorura socius, cura ab alique heres 

esset relictus, in hoc renuutiaverit 

secielati, ul heredilalem solus lucrifaciat, 

cogelur hoc lucrura comraunicare. 

si quid vero aliud lucri fecerit 

quod non caplaveril, ad ipsura 

selura pertinet. raihi vere, quidquid 

eranino post renuntialam socielalera 

adquirilur, sek conceditur. (§ 152.) 

Solvitur adhuc secidas eliara raerle 

sodi; quia qui secidatem conlrahil 

certam personam sibi eligit ("§ 153.) 

Dicitur etiara capitis dirainulione 

solvi socielalem, quia civik ratione 

capitis diminulie morti ceaequalur:'' 

sed utique si adhuc cousentianl 

in socielalem, nova videlur 

incipere socielas. (§ 154.) Itera si 

lllud expeditum est, si iu 

una causa pars fuerit expressa, 

veluli in solo lucro 

vel in solo damno, in altera 

vere oraissa: in eo quoque 

quod praeterraissuni est 

eandem partem servari. 

§ 4. Manet aulem socielas eousque, 

donec in eodem consensu jierscveravcrinl; 

at cum aliquis renunliaverit 

societali, solvitur societas. sed 

piane si quis callide in hoc renunliaverit 

societali, ut ebveniens aliquod 

lucrum selus habeat, veluti si tolerum 

honorum sociirs, cum ab akquo hei'es 

esset relictus, iu hoc renunliaverit 

secielati, ul hereditatera selus bicrifacerel, 

cogilur hoc lucrura ceuiraunicare. 

si quid vere aliud lucrifacerd 

quod non caplaveril, ad ipsura solum 

pertinet. ei vero cui renunlialura esl, 

quidquid omnino post renunlialani socielalera 

acquiritur, sek conceditur, 

(§ 5.) Solvitur adhuc secidas eliara 

morte sedi, quia qui socielalem conlrahil 

cerlara personam sibi elegit 

sed el si consensu plurium secidas coita sii, 

morte unius socii solvitur, etsi plures supersint, 

nisi si in coeuuda secielatc aliter 

convenerit. (§ 6.) Itera si alicuius rei cen- 

Iracla societas sit, el finis negotio imposi- 

tus esl, finilur societas. (§ 7.) Pubkcalioue 

cuius ex soeiis bona publice quoque distrahi secidaleui manifestum est, 

aut privatim venierinl, sol- scilicet si universa bona sedi publicenlur: 

vitur socielas. sed haec quo- nara, cura iu eius locura alius succedit, prò 

que socielas de qua loqui- inorlue habelur. (§ 8.) Itera si (juis ex se- 

a) ct fr. 4. § 1. fr. 63. § 10. fr. 65 pr. § t 

b) Ct Gai HL 101. 1. 128. 

-12. D. pru socio, (17, 2,)

216 GAI in. § 155. 156. IUST. III. 25. § 9. 26. pr. § 1 — 4. 

mur ob id quod* consensu cns mole debiti praegravalus bonis suis cescontrahkur 

nudo, iuris gen- scrii, el ideo propter publica aut privala detium 

est, ilaque inler ora- bita subslanlia eius veneat, solvkur societas. 

nes horaines nalurak ratione sed kec casu si adkuc consenliant in sociecousistit. 

latera, uova videlur incipere socielas. 

1) cf Gai fr, 72-D, prò socio, § 9,"' Soclus soclo utruui CO nomine tantum 

lenealur pre socie actione, si quid dolo commiserit, 

sicul is qui deponi apud se passus esl, an 

eliara culpae, id est desidiae atque negligenliae 

nomine, quaesitum esl: praevaluil lamen etiam 

culpae neraiue teneri eum. culpa aulem nen ad 

exadissimam diligenliani dirigenda esl: sufficit 

enim talem dkigenliam in coramunibus rebus adhibere 

sociura qualem suis rebus adhibere solel. 

nam qui parum diligenlem secium sibi assurapsil, 

de se queri debet. 

Tit XXVL DE MANDATO. 

§ 155. Mandatura consistit sive nostra gra- Mandalura contrahilur** 

Ila manderaus sive aliena, ilaque sive ul niea quinque raodis, sive sua lannegetia 

geras, sive ul allerius mandaverira, con- tura gralia aliquis libi raan- 

Irahitur mandali obligatio, el invicem alter al- del, sive sua el tua, sive 

Ieri lenehimui', in id quod vel me libi vel le akena tantum, sive sua el 

mihi bona fide praestare eporlet. (§ 156.) aliena, sive tua el aliena. 

nam si tua gralia libi raandera, super- al si tua tantum gralia libi mandatura 

vacuum esl raandaluni; quod enira tu sit, supervacuuin esl mandatura, et 

tua gralia facturus sis, id de tua senlen- ob id nulla ex ee obligatie nec raaulia, 

non ex meo mandalu facere debes. dati inler vos aclio nascilur. (§ 1.^) 

2) e Gai fr. 2. § 1. D. maud. 

Mandanlis tantum gralia inlervenil mandatura, veluli 

si quis libi raandet, ul negolia eius gereres, 

vel ut fundura ci eracres, vel ul prò eo sponde- 

li) e Gai fr, 2, g4. oit. l'cs. (§ 2.°) Tua ct mandantls, veluli si raaudel 

tibi, ul pecuniam sub usuris crederes ei qui in 

rera ipsius rautuardur, aul si, volente le agere 

cum eo ex fideiussoria causa, raandet libi, ul cum 

reo agas periculo mandanlis, vel ut ipsius pericnlo 

stipuleris ah eo quem tibi delegd in id quod 

4, e Gai Ir, 2, § 2, cii. libi debucrat (§ 3.'') Aliena aulem causa inlervenil 

mandatura, veluli si libi raandet, ut Tilii 

5) e Gai fr. 1. 5 3, cit. 

negolia gereres, vel ut Tilio fundum eineres, vel 

ut pre Tilio spenderes. (§ 4.'') Sua el aliena, veluli 

si de ceinraunibus suis et Tilii negotiis gerendis 

tibi raandet, vel ut sihi el Titio fundura cmc- 

*) baec lacuna unius verbi foro variis modis suppleri jôsse videlur. Simplicem 

emendationem proposuit Huschke, quam recepi. 

**) art. Inst pr. § 1 — 6. usque ad v. expediat consilium formatus est e Gai 

Rer. Quotid. fr. 2. D. mandati. (17. 1.)

GAI in. § 157 — 160. IUST. III. 26. § 5 — 10. 217 

1) e Gai fi-, 1, § 4. cit, j,gg^ .^,gj yj p,.Q gQ gj ,yj,-p spenderes. (§ 5.^) 

Tua el aliena, veluli si tibi raandet, ut Titio sub 

usuris crederes. quodsi ul sine usuris credei'cs, 

akena tantum gratia inlercedit mandatura. (§ 6.) 

Ilaque si eliesara pecuniam dorai Tua [tantum] gralia inlervenil mandatum, 

le Aabenlera herlalus fuerim, veluli si tibi raandet, ul pecunias tuas poni 

eam fenerares, quaravis eara lius in eraplienes praediorura coUeces quam 

ei muluam dederis a quo ser- feneres, vel ex diverso, ut feneres potius 

vare non potueris, non tamen quam iu eraplienes praediorura celloccs. 

habebis raecura mandati actio- Cuius generis mandalura raagis censilium 

nera, item si te kertatus sira, est quam mandatura, et eb id non esl obliut 

rem «liquain eracres, quam- gaterium: quia nerao ex Consilio raandali 

vis nen expedierit libi cara obligatur, etiarasi non expediat ei cui dabiemisse, 

non tamen libi man- tur, cura kberura cuique sit apud se exdati 

leneber; el adee haec ita plorare, an expedial censkiura. itaque si 

sunl, ul quaeratur an raandali otiofam pecuniara domi le habentem hertenealur 

qui mandavil libi, ul talus fuerit aliquis, ul rem akquara eme- 

Titio pecuniam fenerares, sed res vel eara credas, quaravis non expediel 

Servius negavil: nec raagis hoc libi cani emisse vel credidisse, non taraen 

casu obkgat'/oweOT consistere pu- Ubi raandali tenetur. el adee kaec ita sunt, 

lavil, quara si generakter ali- ut quaesitum sit, an mandali lenealur ipii 

cui manddur, uli pecuniara raaudavil libi, ut Tilio pecuniam fenerares: 

suam faeneraret. sed sequimur sed oblinuil Sabini seulenlia obligaleriura 

iSabini opinionera conira sentienlis, 

quia non aliler Titio credidisses, 

quara si tibi raandatuni essel. 

esse in hoc casu niandalum, quia nou aliler 

Titio credidisses, quam si libi mandatura 

essel. 

§ 157. Illud constai, si § 7. Illud quoque mandalura non est ebliquis 

de ea re raandet, quae gatoriura quod conira honos raores esl, veluli 

centra honos raores est, si Titius de furto aut de darano faciemlo aut 

non contrahi obligatieneni, de iniuria facienda libi raandet. licei eiiiin 

veluti si Ubi raandera, ul poenam istius facti noniine praestilcj'is, non 

Titio furlura aut iniuriaui tamen ullara kabes adveisus Titium actionem. 

facias. 

[§ 8 sequitur ad Gai § 161.) 

§ 158. Itera si quid pesi mortem meara faciendura 

mihi mandet?ir, inutile mandatura est, quia 

generakter placuit ab heredis persona obkgalionera 

incipere nen posse f§ loo]. 

§ 159. Sed recte quoque contrac- § 9. Recle quoque raandatuui 

tura raandatum, si dura adkuc integra contractum, si dum adhuc integra 

res sit revocatuni fueril, evanescit res sii revecaluin fueril, evanescit 

(§ 160.) Itera si adhuc integre mandato (§ 10.) Itera si adhuc integro manmors 

allerutrius akcuius inlerveniat, dato raors allerulrius inlervenial, id 

id esl vel eius qui mandaveril, vel eius est vel eius qui mandaveril, vel eius 

qui raandatum susceperil, solvitur qui mandatura susceperil, solvitur 

mandatura. sed utiktatis causa reco- mandatura. sed utiktatis causa receptura 

esl, ul si raorluo eo qui raihi plum est, ul si mortuo eo qui libi rnanniandaveril, 

ignorans eum decessisse daverat, tu ignorans eum decessisse

218 GAI ni. § 161. 162. JUST. IIL 26. § 8 — 13. 

exseculus fuero raandatum, posse me* execulus fuerit mandatura", posse le 

agere mandali actione: alioquiu iusla agere mandali adiene: alioquin iusla 

et prebabilis ignoranlia daranura mihi et prehahkis ignoranlia daranura libi 

adferret et huic simile est quod plerisque 

placuil, si debitor meus manuraìsse 

dispensateri race per ignoran 

afferai, et huic simile esl quod placuit, 

si debitores manumisso dispensatore 

Titii per igneranliara liberto 

tiam selverit, kberari eura: cura alio selverint, liberar! eos: cura alioquin 

strida iuris ratione nen posset quin strida iuris raliene non possent 

kberari eo quod alii solvisset quara kberari, quia alii solvissent quam 

cui solvere deberet 

cui solvere debuerint. 

§ 161. Cura aulera is cui recte § 8. Is qui exsequilur mandatura nen 

mandaverira egressus fuerit manda debet excedere fines mandati, ut ecce 

tura,^ ego quidem eatenus cura eo ba- si quis usque ad cenlum aureos mandabee 

mandati actionem, quatenus mea veril tibi, ut fundum emeres, vel ul prò 

interest implesse eum raandatum, si Titio spenderes, neque pluris emere 

modo implere potueril: al kle me- debes, neque in arapkorera pecuniam 

cum agere non polest. ilaque si man fideiubere: alioquin non habebis cura ee 

daverira libi, ut verbi gratia fundura mandati actionem. adeo quidera, ut Sa 

raihi seslerliis e emeres, tu seslerbino el Cassie placucrit, diarasi usque 

liis CL emeris, non habebis raecura ad centura aureos cura ce agore velis, 

mandati actionem, eliamsi tinti velis inulkiter le acturuni; diversae seholae 

mihi dare fundum quanti eraendum auctores recle le usque ad centuui 

tibi mandasseui, idque maxime Sa aureos aclurum exislimanl: quae seubino 

el Cassio placuit. Quodsi uiilenlia sane benignier est Quodsi minoris 

enieris, habebis mccum scilinoris emeris, habebis scilicel cum eo 

cet actionera, (juia qui mandai ul e actionem, quoniam qui mandai, ul sibi 

mikbus emeretur, is utique mandare centura aureorum fundus emeretur, is 

iulekcgilu uli minoris, si posset. utique mandasse intellegitur, ulrainoris, 

emeretur. 

si possil, emeretur. 

1) cf. Paul, fr 22, § 11, D 

§ 11.' Mandatura nen suscipere [cuikbet] kbe- 

l'um esl: susccptura autem censummandum aul 

(piamprirauin renunliandura esl, ul pei' semet- 

2) ex Paul, fr, 1, § 3. eod, 

ipsuni aut per aliura eandem rem raandalor exeipiatur. 

nara nisi ita renunlialur, ut integra causa 

mandalori reservdiu' eandem rem cxpkcaudi, nihilominus 

mandali actio lecum habct, nisi iusla 

causa iutercessit aul non renuntiandi aul intempestive 

renuiitiandi. 

§ 12.^ Mandatum cl in diera difi'erri, el sub 

condicione fiei'i polest. 

g 162. In somma scicn (§ 13.) In suraraa sciendum esl mandalura, nisi 

dum est, (quoliens aliquid graluilura sii, in aliara ferraara ncgolii cadere: 

gratis faciendum dederim, nam racrcede eenslitula incipit lecatie et cendu 

(pio nomine si inerccdera ctio esse, et ul generaliler dixcrimus: quibus 

••) exempla accusativi cum intinitivo post td collegit Lachma'iin e Gai IV. 

61, fr. 1. § 2, D. 36. 1. fr. 62. ),r. D. 36. 2. fr. 3. § 1. D. 47. 21. et ak. 

a) cfr, 15. fr. 26. pr. § 1. D. mand. (17. t) 

b) ct fr, 3-5, 41, D. mand. (17. 1.)

GAI III. § 162. IUST. III. 27. pr. § 1. 219 

staluissein, locatio el 

conductie centraherelur, 

raandali esse actionera, 

veluli si fulloni pokenda 

curandave vestiraenla dederim 

aut sarcinatori sarcienda." 

1) of Inst. III, 13, § 2, 

2) cf. Gai fr, ó, pr. D, de O. et A. 

Gai fr, 2, D, de neg, gest. 

3) e Gai fr. 5, § 1, D, de O, et A, 

ct, Paul, S. U, 1, 4, 

casibus sine mercede susceplo officio mandali aul 

disposili contrahilur negotium, his casibus interveniente 

mei'cede lecatie et conductie contrahi 

intellegitur. el ideo si fulloni pokenda curandave 

vestimenta dederis aut sarcinatori sarcienda, nulla 

mercede constituta neque promissa, mandati cempelil 

adio. 

Tit. XXVII. DE OBLIGATIONIBUS QUASI EX 

CONTR.ACTU. 

^Posl genera centractuura enumerala dispiciamus 

eliam de his obllgalienibus, quae nen proprie 

quidem ex conlractu nasci intelleguniur, sed 

lamen, quia nen ex maleficio substantiam capiunt, 

quasi ex contractu nasci videntur. (§ 1.^) Igitur 

cum quis ahsenlis negolia gesserit, nitro citroque 

inter eos nascuntur actiones, quae appellantur 

negelierura gcslerura: scd domino quidem rei 

gestae adversus eum qui gessil dircela cempelil 

aclio; negoliorum autera gestori contraria, quas 

ex nulle ceulractu preprie nasci raanifeslum est: 

quippe ita nascuntur istae actiones, si sine mandate 

quisque alienis negotiis gerendis se oblulerit; 

ex qua causa hi quorum negolia gesta fuerint 

eliam ignorantes obliganlur. idque ulililalis causa 

receptum est, ne absenliura qui subita feslinalione 

coacti, nulli demandala negoliorum suerura administraliene, 

peregre profecti essent, desererenlur 

negolia: quae sane nemo curalurus essel, si 

de eo quod quis irapendissel nukara kahilurus 

essel adienem. sicul aulera is qui utiliter gesserit 

negolia kabet ebkgatura dorainura negotioi'ura: ita 

et contra iste quoque tenetur, ut adrainistralienis 

ralionera reddat quo casu ad exactissimara 

quisque diligentiara cerapekitur reddere ralionera: 

nec sulficil talem diligentiara adhibere qualora 

suis rebus adhibere solerei, si raode alius dkigentior 

coramodius adminislraturus esset negolia. 

(§ 2.'"') Tutores quoque qui tutelae iudicio lenentur 

nen proprie cx ceulractu ohiigati intelleguniur, 

nullum enira negotiuni inler tutorem ci pupklum 

cenlrakitur: sed quia sane nen ex maleficio 

lenenlur, quasi ex contractu teneri videntur. 

el hoc aulera casu mutuae sunl actiones: nen 

tantum enira pupklus cura tutore habel tutelae 

a) cfr. 1. § 4. fr. 7. D. mand. (17. 1.) Inst. IH, 24. § 1. et Gai fr. 22. D. 

praescr. verb. (19. 5.) — Adde huic titulo Pauk S. R. I. 3. de procuratoribus.

220 GAI in. IUST. IIL 27. § 3-7. 

1) cf. Gai fr, 2,11, D, comm, divid. 

adioneni; sed et ex contrario tutor cura pupillo 

habel conlrariara tutelae, si vd impeuderit akquid 

in rera pupilli, vel prò eo fueril obligalus, aut 

rera suara creditori eius ebligaveril. (§ 3.^) Item 

si inter akquos communis sii res sine secielatc, 

veluli quod parUer eis legata donalave essel, et 

alter eorum alteri idee teneatur communi dividundo 

iudicio, quod solus fructus ex ca re perceperit, 

aul quod socius eius [solus] in eam rera 

necessarias inipensas fecerit: nen intellegitur proprie 

ex contractu obligalus esse (quippe nihil 

inler se contraxerunt); sed quia non ex raaleficie 

tenetur, quasi ex contractu teneri videtur. 

2) cf. Gai fr.l, pr, D. fam, ercisc. (§ 4.^) Idcm ÌUIÌS CSl do CO qill Cohercdi SUO 

famikae crciscundae iudicio ex his causis ebliga- 

3) cf Gal fr. 5, § 2. D, de 0, et A, lus cst (§ 5.') Hcres quoquc legalorum noraine 

non proprie ex contractu obligalus intellegitur 

(ncque enim cura herede, neque cura dcfunde 

ullura negotium legatarius gessisse proprie dici 

polest): el lamen, quia ex maleficio nen esl ehUgalus 

heres, quasi ex contractu debere inlekegi- 

4) cf. Gai fr, 5, § 3, D. de o, et A, inr. (§ 6."*) Itcm Is CUÌ quIs pcr errorera nen 

debitum solvit quasi ex contradu debei'c videlur. 

adeo enira non intellegitur proprie ex contractu 

obligalus, ul si certiorera ratienem sequamui', 

raagis (ut supra diximus) ex dislractu quam ex 

contractu possit dici obligalus esse; nam qui solvendi 

anirae pecuniam dal in hoc dai'C videtur, 

ut distrahat potius negotiura quam coutrahat sed 

lamen proiiide is qui accepil obligatur, acsi mutuum 

illi daretur, et ideo condictiene tenetui'. 

5) of Paul, s, R, I, 19, § 1, (§ 7,-'') Ex quibusdam lamen causis repeli non 

polest quod per errorem nen debitura solutum 

sit. namque deOnierunl veteres, ex quibus causis 

li) cf Gai IV, '.). infiliando Iis crescìl,^ ex kis causis nen debitum 

7) cf, e 4, e, do cond, indeij, sohitum rcpcli UOU possc,' vclulì CX Icge AquIlìa, 

ilem ex legate, quod veteres quidem iu his legalis 

lecum habere voluerunt, quae certa eenslitula, 

per daranalionera cuicumque fuerant legala: 

8) et, Inst, II, 20, § 3, uostra autcui couslilutie,^ cura unam naturam 

oranibus legalis el lìdeicommissis indulsit, huiusmodi 

augnieuluni in omnibus legatis el fideicommissis 

exlendi voluit; sed non oranibus legatariis 

praebuit, sed tanturaraodo in his legalis el fideicoraraissis, 

((uae sacrosanctis ecclesiis ceterisque 

venerabilibus locis quae religionis vel pielalis in- 

9) cf.Inst. c,46 g7. e, de episcop. luìtu houerìficantur derelida sunt,'-' quae si indebita 

selvanlur, nen repetuntur.

GAI III. 163-167 a. IUST. IIL 28. pr. § 1 — 3. 221 

§ 163. Exposilis generibus 

obligatienura quae 

ex contractu nascuntur, 

admonendi suraus adquiri 

nobis nen selum per nosraet 

ipsos, sed eliara per 

eas personas quae in nostra 

peleslate raanu raancipieve 

sunl." 

1) cf, Inst, II, 9. § 1, 

2) (e, 8, C, de liouis gu, lib,) 

(§ 164.) Per kberos quoque horaines 

et alienos servos quos bona fide possideinus 

adquirilur nobis; sed tantura 

ex duabus causis [n, 92], id est si quid 

ex eperis suìs vel ex re nostra adquiranl. 

(§ 165.) Per eum quoque 

servum in quo usurafructum kaberaus 

sìrakìler ex duabus istis causis 

nobis adquirilur. (§ 166.) Sed qui 

nudimi ius Quirilium in servo habel,'' licei derainus 

sii, minus lamen iuris in ea re kabere 

intekegitur quara usufrucluarius el bonae fidei 

possessor. nam placet ex nuka causa eì adquii'i 

posse: adeo ut etsi nominatim eì dari slipulalus 

Inerii servus, mancipieve nora/ne eius acceperit, 

quidam existiraent nihi ei adqufri. 

§ 167. Ceramunera servura prò dorainica 

parte derainis adquirere certura 

est," excepto ee, quod uni norainatira 

stipulando aut raancipìe acci 

piende illi soli adquirìt, veluli cura 

Tit. XXVIII. PER QUAS PERSONAS NOBIS OBLI 

GATIO ACQUIRITUR. 

Exposilis generibus obligationum quae ex conlractu 

vel quasi ex conlractu nascuntur, admonendi 

sumus acquili vobis non solum per vosraettipsos, 

sed etiara per eas personas quae in veslra 

poleslale sunt, veluti per servos vestres el fikos; 

ul taraen quod per servos quidera vobis acquiritur, 

lolura vestrum fiat, quod autem per liberos 

quos in potestate kabelis ex obligaiione fuerit 

acquisilura, hoc dividalur secundura imaginera 

rerum preprielalis el ususfruclus quam nostra 

discrevit [al. decrevit] conslilutie;'^. ut quod ab 

actione commodum pervenial, huius usurafruclura 

quidera habeal pater, preprietas aulem fiko 

servelur, scikcet palre actionem movente secun 

dum nevekae nostrae censlilulienis^ divisionem. 

(§ 1.) Ilem per liberos homines el 

alienos servos quos bona fide possidetis 

acquiritur vobis, sed lautuin 

ex duabus causis, ìd est si quid ex 

operis suis vel ex re vostra acquìrant. 

(§ 2.) Per eura quoque servum 

in quo usuinfruclum vel usum 

habelis sinkkler ex duabus istis cau 

sis vobis acquirilui'. 

§ 3. Communem servum prò dorainica 

parte derainis acquirere certum 

est, excepto ee, quod uni norainatira 

stipulando aut per Iradilionera 

accipiende kk soli acquirit, veluli cura 

ila slipulelur: TITIO DOMINO MEO DARI .SPONDE.?? ila slipulelur: Tilio 

aul cura ila mancipio accipiat: HANC REM EX IURE domino meo dare 

QUIRITIUM LUCn TITU DOMINI MEI ESSE AIO, EA- SpOudcS? SCd SÌ UUÌUS 

QUE EI EMPTA BSTO HOC AERE AENEAQUE LIBRA. domìnì ÌUSSU SCIVUS fuC- 

(§ 167 a.) Illud quaeritur an quo

222 GAI in. § 108 — 171. IUST. III. 29. pr. § 1. 

suni inlercedcns. nostri praeceptores perinde ei qui 

iusserit soli adquiri existiraant, alque sì norainatira 

ei soli stipulalus esset servus, raancìpiove accepisset 

diversae sckelae auctores proinde ulrisque adquiri 

putant, ac sì iiullì?

GAI nt § 172-175. IDST. IIL 29. § 2. 223 

cepluni facere non polest m S5i; cura alioquiu aulcra quod debetur pre 

solvi ei sine luloris auctoritate possit (§ 172.) parte recle solvitur, 

Item quod debetur pre parte recte selvilMr: an ila in parlein debiti 

autem in parlera debili acceptura fieri possil, quae- acceplilalio fieri pols'itiiin 

est.'' est (§2.) Est predila 

slipulatio quae vulgo Aquikana appekatur, per 

quara slipulationera contingil, ut oraniura rerum 

ehligalio in stipulatura deducatur, et ea per acceptilatienera 

lellatur. slipulatio enira Aqukiana 

nevai oranes obligationes, et a Gallo Aquilio ila 

i)eEior, fr 18, §1. D. deaeceptii coinposita cst: 'quIcquìd tc raihi ex quac 

uni que causa dare facere oportet, oporlebit, 

praesens in dierave [aut sub condicione], 

quarumqiie rerum mihi lecum 

aclio, quaeque abs [al. adversus] te pelitio, 

vel adversus le perseculio est, 

erit, quod ve tu meum habes, lenes, (>ossides, 

possedisti, delove malo fecisli quo 

rainus possideas: quanti quaeque earura 

rerura res crii, lanlara pecuniara dari stipulalus 

est Aulus Agerius: spopondit Nu- 

2) aliter Fioront-1,0, nicrius Ncgldlus. "iteiii 0 dlvcrso Nuraerius 

Negidius interrogavil Auluin Agerium: quicquid 

libi hodierne die per Aquilianam slipulalionem 

spapendi, id orane habesne acceptura? 

respondit Aulus Agerius: habee acce 

p t u m q u e tuli. 

§173. Esl eliam aka species iraaginariae solutionis'' 

per aes et librara. quod et ipsum genus 

certis in causis receptura esl, veluti si quid 

ee noraine debeatur quod per aes et librara geslum 

Sii, sive qiiifZ ex indicati causa dehealur. 

eacque res ita agitur. (§ 174.) adbibenlur non rainus 

quam quinque lesles et libripens. deinde is 

qui liberatur ila eporlet lequatur:" QUOD EOO 

TIBI TOT MILIBUS CONDEMNATi/S SUM, ME EO 

ÌÔUINE A TE SOLVO LIBEROQU.fi' HOC AERE AENEA 

QUE LIBRA: HANC TIBI LIBRAM PRIMAM POSTREMAJf- 

QUE EXPENDO SECUNDUM LEGEM PUBLICAM.* dekldc 

asse percutit libram, eumque d«l ei a quo liberatur, 

veluli solvendi causa. (§ 175.) Simkiler 

*) ita unno ed. Studem., ut iam prius Huschke proposuerat. 

a) ofr. 9. 10. 17. Ulp. fr. 13. § 1—3. D. de acceptU. (46. 4.) 

b) cf. Livius VL 14. Festus s. v. nexum. Varrò de L. L. Vii. § 105. Ciò. de 

Orat III. 40. de Legg. IL 20. 21, §§ 51. 53. 

e) vid. mancipationis formulam Gai I, 119. II. 104., ct apud Livium .1. 24. 

foederis formam: ut illa palam prim,a postrema ex illis tabulis cerare recitata sunt 

sine dolo malo.

224 GAI III- § 170 — 179. 

legalarius heredem 

Ddo liberal de legalo 

eodem mo^J 

mod per damnalionem rekclum e.t, "^ la';" 

nicct sicul iudicatus condemnatMm se esse 

on fSn, ila heres testamento se dare daranalura 

es°e dicat de eo tamen tantum polesl heres ee 

modo kberari quod pendere, numero constel; el 

ila, si certum sii; quidam el de ee quod men 

sura constai idem exislimanl. 

§ 176. Praelerea novalione* toiktur 

obligatio, veluli si quod tu mihi debeas 

a Tilio dari slipulalus sira. nara 

interventu novae personae nova nascilur 

obligatio, el prima tokilur 

translala in pesteriorem: adeo ul 

in/erdura, licet posterior stipulalie 

inutilis sit, taraen prima novationis 

iure lokalur. vekili si quod mihi 

IU.ST. ni. 29. S 3. 

§ 3. Praelerea novatione lollilur 

obligalie, veluti si id quod tu Seio 

debeas a Titio dari stipulalus sii. 

nam interventu novae persenae nova 

nascitur obligalie, el prima lollilur 

translala in pesteriorem: adeo 

ul interdum, licet posterior slipulatio 

inutilis sit, tamen prima iiovalionis 

iure lellatur. veluti si id 

debes a Titio post raorlera eius f§ loo], vel quod tu Titio debebas a pupillo 

a muliere pupikeve sine tutoris auclerilale sine tutoris auctoritate slipulaslipulalus 

fuero. quo casu rem amkto: tus fuerit quo casu res amittilur: 

nani el prior debitor liberatur, el pò 

slerier obligatie nulla est. non idem 

iuris est, si a servo stipulalus fuero: nam 

tunc prior proinde adhuc obligalus tenetur, 

ac si postea a nullo stipulalus 

fuissem. (§ 177.) Sed si eadem persona 

sit a qua postea stipuler, ita demum 

novatio fit, si quid in posteriore sti 

pulalione novi sit, forte si condicio aut dies aut sponsor 

adiciatur aut rfelrahalur. (§ 178.) Sed quod de 

sponsore diximus, non conslat nara diversae seholae 

auctoribus placuit nihil ad novalionem proficere sponsoris 

adiectienem aul delractionera. (§ 179.) Quod autera 

dixiraus, si condicio adiicialur, novalionem 

fieri, sic inlekegi oportet, ut 

ila dicaraus faetam novalionem, si 

condicio exliterit: alioquin, si defecerit, 

durai prior oMIgalio. sed videamus, 

num is qui ee nemine agat 

tiok mali aut padi conventi exceptione 

possit summeveri, quia ridetur 

inler eos id adura, ul ita ea res 

peteretur, si posterioris stipulalionis 

exliterit condicio. Servius taraen Sulpicius 

exislimavil statim et pendente 

condicione novalionem fieri, el si de- 

,) vid. Ulp. fr. 1. 2. D. de novat. (46. 2.) 

nara el prior debitor kberatur, et 

posterior obligatio nulla est. nen idem 

iuris est, si a servo quis slipulalus 

fuerit: nani tunc prior proinde obligalus 

raand,acsi postea a nulle stipulalus 

fuisset Sed si eadem persona 

sit a qua postea stipuleris, ita demum 

novatio fil, si quid in posteriore 

stipulalione nevi sii, 

forte si condicio aut 

dies aut fideiussor adiicialur 

aut detrahalur. 

Quod autem di 

ximus, si condicio adnciatur, novalionem 

fieri, sic inlekegi oportet, ut ila 

dicamus faciam novationeni, si condicio 

extiterit; alioquin, si defecerit, 

durat prior obkgatie. Sed cum kec 

quidera inler veteres conslabal, tunc 

fieri novalionem [prioris obligalionis], 

cura novandi anirae in secundam obkgationem 

iluni fuerat; per hoc autem 

dubium erat, quando novandi animo 

viderelur hoc fieri, et quasdam de 

hoc praesuinpliones alii in akis casibus 

inlroducebant: ideo nostra pro-

GAI III. § 180. 181. IUST. III. 29. § 4. 225 

fecerit condicio, ex neutra causa agi cessit censlkutio,'' quae apertissime 

posse, et eo modo rem perire, qui definivil lunc selura fleri novalionem, 

censequenter el illud respondit, si quoliens hoc ipsum inter coutrabenquis 

id quod sibi Lucius Titius debe- Ics expressura fuerit, quod propter 

rei, a servo fuerit slipulalus, nova- novalionem prioris obligalienis contionem 

fieri et rem perire: quia eum venerunt; alioquin manere el prisliserve 

agi nen polest sed in utroque nam obkgationem, el secundam ei accasu 

alio iure utimur: nec raagis kis cedere, ul mancai ex utraque causa 

casibus nevatie flt, quam si id quod ohkgalio secundum nostrae constilulu 

mihi debeas a peregrine, cum quo lionis definitiones, quas lied ex ipsius 

spons?

226 GAI IIL § 182 — 184. IUST. IV. 1. pr- 

gallo durat, et idee ipso iure postea agere possum; 

sed debeo per exceplionem rei iudicalae 

vel in iudiciuni deductae summeveri. [iv. loo. 123] 

quae aulera legitima iudicia el quae imperio cenlinent«« 

sint, sequenti commentario uv. los-ioa,] 

referemus. 

D. .lUSTINIANI INSTITUTIONUM LIBER IV 

Tit. ì. DE OBLIGATIONIBUS QUAE EX 

DELICTO NASCUNTUR. 

§ 182. Transeamus nunc ad obli Cura exposilura sii superiore kbro de 

gationes quae ex delieto oriuntur,^ obligationibus ex contractu et quasi ex 

veluti si quis furlura fecerit, bona contractu, sequitur ul de obligationibus 

rapuerit, damnum dederil, iniuriam ex raaleficio dispiciamus. Sed klae qui 

cemraiserit : quarura eranium redera, ul suo loco Iradidimus, in quarum 

une genere consistit obligatio, tuor genera dividuntur: kae vero unius 

cura ex contradu obkgatienes in generis sunt, nam oranes ex re nascun 

mi genera d/ducantur, sicut supra tur id esl ex ipso raaleficio, veluli ex 

[§ 89] expesuiraus. 

furto aul rapina aul damno aul iniuria. 

1) ex PiiuL fr. 1. §3. D. de furtis. b § 1.^ Furtum est contractatio rei fraudulosa 

[lucri faciendi gratia], vel ipsius rei, vel eliam 

usus eius pessessionisve; quod lege naturali pro- 

2) ex P.aul, fr, 1, pr, D, de furtis. 

hibitum esl admittere. (§ 2.^) Furtum autera vel 

a furvo, id est nigro, dictum est, quod ciani et 

ebscure fit el plerumque nodo; vel a fraude; 

vel a ferendo, id est auferende; vel a Graece 

serraone, qui cpaQccg appekanl fures. ime eliam 

Graeci aitò xov (ptQEtv cpmQag dixerunt 

§183. Furtorum aulem genera Servius § 3. Furlorum antera genera 

Sulpicius et Masurius Sabinus mi esse di- duo sunt: manifeslura et nec 

xerunt, raanifeslura etnee manifestum, con- manifestum. nam conccplum et 

ceptum el oblalura: Labeo due, manifestum oblalum species potius adionis 

et nec raanifeslura; nani conceplura et ob- sunt furto cohaereutes quam 

latura species potius actionis esse furto eo- genera furtorura, sicul iul'erius 

haereiiles quam genera furlorum; quod sane apparebit. Manifeslus fur est 

verius videlur, sicut inferius [§ lae. i87] appa- quem Graeci èn' avtocpcÓQcp 

rehil. (§ 184.) iManifestum /urtura'' quidam appekanl; nec selura is qui iu 

id esse dixerunt quod dura fit deprekendi- ipso furto deprehendilur, sed 

a) et Gai -fr. 4, D. de 0. et A. (44. 7.) et Ulp. fr. 25. § 1. eod. 

b) adde GeU. XI. 18. § 20, 21: Verba sunt Sabini ex libro iur. civ. IL. Qui 

alienam rem adirectavit, cum id se invito domino facere iudicare deberet, furti tene 

Item alio capite: Qui alienum iacens lucri faciendi causa sustiilit furti consiringitur, 

sive scit cuius sit sive nescit. ct Gai HI. 195. pr. Gai Epit. IL 10. § 3. : co 

tinqit vel tollit, aut de loco movere praesumit. Ct ad h. t. Paul. S. li. IV. 31. 

e) ct Paul. S. R. IL 31. § 2. Gellius XI. e. 18. § 11: manifestum autem furtum 

est ut ait Masurius, cquod deprehendilur dum fit. Lâciendi finis est, cum perlatum 

est quo ferri coeperat. fr. 2—8. fr. 34. pr. 35. pr. D. de furt (47. 2.)

GAI III. 185 — 188. IUST. IV. 1. § 4. 227 

tur. alii vere ulterius, quod eo loco deprehendilur 

ubi fil: veluti si in olivete okvarum, 

in vinelo uvarnm furtum factum est, quaradiu 

in eo oliveto aut vineto fur sii; aut si 

in dorae furlura factum sit, quamdiu in ea 

demo fur sit. alii adhuc ulterius, eousrjMe 

manifestum furlura esse dixerunt, donec 

perferret eo quo perferre fur destinasset. 

aki adhuc ulterius, quandoque eara reni fur 

tenens visus fueril; quae sententia nen opliiiuil. 

sed el klorura sententia qui existimaverunl, 

donec perferret eo quo fur destinasset, 

deprehensum furlura raanifeslura esse, 

idee non videlur prebari, quia magnam recipit 

dubilationem, ulrura unius diei an etiam plurium 

dierum spalie id terrainandum sii. quod eo perlinel, 

quia saepe in aliis civitalibus surreplas res 

in alias civitates vel in alias provincias destinai 

fur perferre. ex duabus itaque superioribus 

epinienibus alterulra adprebalur: magis lamen 

plerique pesterioreraprobant. (§185.) Nec raa 

nifeslura furtum quod sii, ex iis quae quid 

dixiraus intellegitur: nara quod manifestum 

non est, id nec raanifeslura est. 

(§ 186.) Conceplura" furtum dicilur, 

cum apud aliquem testibus praesentibus 

furtiva res quaesita et inventa est: 

nam in eura propria adio constituta 

esl, quaravis fur non sii, quae appellatur 

concepii. (§ 187.) Oblalum furtum 

dicitur, cum res furtiva tibi ab 

akquo oblala sit, eaque apud te concepta 

sii; utique si ea mente data tibi 

fuerit, ut apud te potius quam apud 

eum qui dederit conciperelur. nani 

libi, apud quera concepla est, propria 

adversus eum qui eptulil, quaravis fur 

non sit, constituta esl adio, equae ap 

etiam is qui eo loco deprehendilur 

que fit, veluli qui 

dorai furtum fecit et nondura 

egressus ianuara deprehensus 

fueril, et qui in olivete okvarum 

aul in vinelo iivarum 

furtum fedi, quaradiu in eo 

olivete aut in vineto fur deprehensus 

sii; imo ulterius furtum 

manifestum extendendum 

est, quaradiu cara rem fur tenens 

visus vel deprehensus 

fuerit, sive in publico sive in 

private, vel a domine vel ab 

alio, antecpiara ee perveniret 

que perferre ac deponere 

rem destinasset. sed si pertukl 

quo destinavit, lametsi 

deprehendalur cum re furtiva, 

non est manifeslus 

fur. Nec manifestum furlura 

sit, ex his quae dixiraus in 

tekegitur: nam quod raanifeslura 

non est, id scilicel nec manifestum 

esl. (§4.) Cenceplum furlura dicitur, 

cum apud akquera testibus praesentibus 

furtiva res quaesita et inventa sii: 

nara in eum prepria adio constituta 

est, quamvis fur non sii, quae appellatur 

concepii. Oblalum furlura 

dicitur, cum res furtiva ab akquo 

tibi oblala sit, eaque apud le concepta 

sit; utique si ea raenle libi data 

fueril, ul apud le potius quam apud 

eum qui dederit conciperelur. nam 

libi, apud cpiem concepla sii, propria 

adversus eura qui oblulit, quamvis 

fur non sii, constituta esl actio, quae 

appellatur oblati. Esl eliam prehibili 

pekatur oblati. (§ 188.) Est etiam pre 

hibili furti actio adversus eura furti actio adversus eum qui furtum quae 

qui furtum quaerere volentem rere testibus praesentibus volentem proprohibuerit 

hibuerit. Praelerea poena consti luitur edicto 

Praetoris per actionera furti non exhibiti adversus 

eura qui furtivara rera apud se quaesitam 

et invenlam nen exhibuit. Sed hae actiones, id 

est concepii el eblali el furti prehibili, nec non 

a) ct Paul S. K. IL 31. § 3, 5, 

15*

228 GAI in. § 189 — 193. IUST. IV. 1. § 5. 

§ 189. Poena manifesti furti ex lege xn tabularum 

capilaks erat. nara kber verberatus addicebatur 

ei cui furlura fecerat; ulrura aulem 

servus efficeretur ex addictiene, an adiudicati 

lece conslitueretiir, veteres quaerebanl: in servura 

aeque verheralum animadvertebatur. sed* postea 

iraprobata est asperitas poenae, el lam ex servi 

persona quara ex liberi quadrupli actio Praetoris 

edicto constituta est (§ 190.) Nec raanifesli 

furti poena per legem xii labularura dupli inrogatur; 

earaque eliam Praetor conservat (§ 191.) 

Concepii el oblati poena ex lege xii labularura 

Iripli est; eaque simikler a Praelore servatur. 

(§ 192.) Prehibili actio quadrupli ex edicto Praetoris 

inlroducla est. lex autem eo nemine nullam 

poenam constituit: hoc solum praecepit, ut qui 

quaerere velit, nudus quaerat, knleo Udo** cincius, 

lancem habens;=" qui si quid invenerit, 

iubet id lex furtum manifestum esse. (§ 193.) 

Quid sit autem linteum, quaesitum est. sed verius 

est consuti genus esse, quo necessariae 

partes tegerenlM;'. quae res [lex] tota ridicula 

esl. nara qui vestitura quaerere prehibet, is et 

nudum quaerere probibiliwus est: eo magis quod 

ita quaesita res inventa malori poenae subicialur. 

deinde quod lancem sive ideo haberi iubeat, 

ut raanibus occupanlis nihk siibicialur, sive idee, 

ut quod invenerit, ibi iraponat: neutrum eorum 

procedit, si id quod quaeratur eius magniludinis 

aut nalurae sit, ut neque subici necpie ibi in- 

furti non exhibiti, in desuetudinem abierunl. cura 

enira requiskio rei furtivae kedie secundum veterem 

observalionem non fil: merito ex censequentia 

diara praefatae actienes ab usu comniuni 

recesseriint, cura manifestissimum est, quod [al. 

quin] einnes qui scientes rem furtivara suscepe 

rinl et celaverint furti nec manifesti ehnoxii sunt. 

§ 5. Poena manifesti 

furti quadrupli est, lam 

ex servi persona, quam 

ex liberi; nec manifesti 

diipk. 

*) ita fere ex coni. Huschkii. Lachmanu: e sa.xo deiiciebant coli. Geli. XI. 18. §8. 

**) hoc inserendum (colf Gai HI. 193) probat v. d. Hoeven, Zeitschr fCir R. 

G. VII. 268. 

a) de furto quod lance et licio concipitur vid. Geli. XI. 18. § 9: Ea qiiO(que 

furia quae per lancem liciimique concepla essent, proinde ac si manifesta, forent, 

vindicaverunt. Id. XVI. 10. § 8. {cum et taliones fiirtorumque rquaestio cum lance 

et lieto evanuerint) Festus (p. 117. ed. Mulier): Lance et licio diceba,tu,r apud 

iniliquos, cquia qui furtum ihcd quaerere in domo aliena, licio cinctus intrabat, lancemque 

ante oculos tencbat propter mairumfamilias ani virginum praeseritiam. Glossa 

Taui-in. ad § 4. I. h. t.: — nudus ingrediebatur discum fictilem in capite portans, 

ulrisque manibus delenlus. Similem Graeoornm morem indicai Aristophanes iStuti 

"" XII, p. 954. A.

GAI in. § 194—198. IUST. IV. 1. § 6—8. 229 

poni possit. certe non dubilatur, cuiuscumque 

maleriae sit ea lanx, satis legi fieri. (§ 194.) Propter 

hoc tamen, quod lex ex ea causa manifestum 

furlura esse iubet, sunt qui scribunl furtum 

raanifeslum aut lege intellegi aul natura: lege 

id ipsura de quo loquimur; natura illud de quo 

superius exposuimus. sed verius est natura tantum 

manifestum furtum inlellegi. neque enim lex 

facere potest, ut qui manifeslus fur non sit, 

manifeslus sii, non raagis quara qui eranino fur 

nen sit, fur sit, et qui adulter aul komicida non 

sii, adulter vel hemicida sii: at klud sane lex 

facere polest, ut perinde aliquis poena teneatur 

alque si furlura vcl adulteriura vel horaicidiura 

adraisisset, quaravis nihil eorura admiseril. 

§ 195. Furtum autera fit nen solum 

cum quis intercipiendi causa rem alienam 

amevet, sed generaliler cura quis 

rera alienara invite domino contrectat 

(§ 196.) Itaque si quis re quae apud 

eum deposila sii ulatur, furlura cora- 

niitlil. el si quis ulendam rera ac- 

§ 6. Furtum autem flt non solum 

cum quis intercipiendi causa rera 

akenara araevet, sed generaliler cum 

quis akenara rera invito domino con- 

Iractal. Ilaque sive credilor pignere, 

sive is apud quem res depesila esl, 

ea re utalur, sive is qui rem ulendam 

ceperil eamque in alium usura accepil in akura usura eam transferal quam 

Iranstulerit, furti obligatur. ve- cuius gralia ei data esl, furlura comraillit. 

luti si quis argentura ulen- veluti si quis argenlum ntendum acceperit. 

dura acceperit, quasi amicos ad ce 

nam invilalurus, el id peregre secum 

tulerit, aut si quis equuni gestandi 

gratia commodalura longius secum ak 

quo duxerit; quod veteres scripserunt 

de eo qui in acieni perduxisset. 

(§ 197.) Placuil taraen eos qui rebus 

cemmodatis akter uterentur quara 

ulendas accepissent, ita furlura coramiltere, 

si inlekeganl id se invilo domino 

facere, eumque, si inlellexissel, 

non permissurum; at si permissurura 

crederenl, extra furti crimen videri: 

optima sane distindiene, quia furtum 

sine dolo malo non ceraraitlìtur. 

(§ 198.) Sed et si credat aliquis 

invite doraine se rem coîtrectare, 

demine aulem volente id flat, dicitur 

furtum non fieri, unde illud 

quaesitum [et probatum] est, cura 

Tilius servum meum A'ekicilai;er;il, ul 

quasdam res milk subriperet el ad eum 

perferret, el servus id ad me perlu- 

quasi amicos ad ceenam invitaturus, 

et id peregre secum tulerit, 

aut si quis equum gestandi 

causa cemraedatum sibi longius 

akquo duxeril: quod veteres scri 

pserunt de eo qui in aciem equum 

perduxisset (§ 7.) Placuit lamen 

eos qui rebus commedalis aliter uterentur 

quam ulendas acceperint, ita 

furtum .commiltere, si se inlekeganl 

id invilo domino facere, eumque, si 

inlellexissel, non permissurura; ac 

si permissurura credant, extra crimen 

videri: optima sane dislincliene, 

quia furlura sine affectu furandi nen 

conirailtitur. (§ 8.) Sed el si credat 

aliquis invito doraine se rera 

coraraodalara sibi contractare, doraine 

autera volente id fiat, dicitur furtum 

nen fieri, unde ikud quaesitum esl, 

cura Tilius servum Maevii sollickaveril, 

ut quasdara res doraine subriperet 

el ad eura perferret, el servus id ad

230 GAI IIL § 199 — 202. IUST. IV. 1. § 9 — 11. 

lerk, ego, cium velo Titium in ipso 

deliete deprehendere, permiserira servo 

quasdam res ad eum perferre, 

utrum furti, an servi corrupti iudicio 

lenealur Titius raihi, an neutre: re 

sponsum, neutro eura teneri, 

furti idee quod non 

invite me res contrectaz'erit, 

servi corrupti idee 

quod delerior servus factus 

non est. 

1) est e, 20, C, de furtis. 

2) fr. 1, i)r, D, de servo corr. 

(§ 199.) Inlerdura aulera etiara liberorura 

horainura furtum fit, velut si quis kberorum 

nostrerum qui in potestate nostra sint, sive 

etiara uxor quae in manu nostra sit, sive 

eliara iudicatus [iv, 21] vel auderalus* meus 

subreplus fuerit. (§ 200.) Aliquando eliam 

suae rei quisque furtum cemmittit, veluti 

si debitor rem quara creditori pignori dedit 

subtraxerit, vel si bonae fldei possessori 

rem meam possidenti subripuerim. unde 

Maeviura pertulerit, Maevius, dura vult 

Tiliuni in ipso ddicle deprehendere, 

perraisit servo quasdam res ad eura 

perferre, utrura furti, an servi corrupti 

iudicio teneatur Tilius, an neutro? et 

cura nobis super hac dubilatione suggeslum est, 

et antiquorura prudentium super hoc altercalienes 

perspexiraus, quibusdam neque furti neque 

servi corrupti actionem praestanlibus, quibusdam 

furti tantummodo: nos huiusmodi calliditali 

obviam eunles, per nostrara decisionera^ 

sanximus, non solum furti actionem, sed eliam 

servi corrupti contra eura dari: licei enira is 

servus delerior a solkcilalere minirae faclus est, 

et ideo non concurrant regulae^ quae servi corrupti 

actionem introducerenl, tamen censilium 

cerrupteris ad perniciem prebitalis servi inlroduclum 

est, ut sit ei poenaks adio iraposila, 

tamquam re ipsa fuisset servus corruplus; ne 

ex liuiusniodi impunkatc et in akura servum 

qui possil cerrunipi tale facinus a quibusdam 

perlenletur [al. perpelrelur]. 

(§ 9.) Inlerdura etiara liberorum 

horainura furtum flt, 

veluti si quis kberorum noslrorum 

qui in peleslate nostra 

sunt subreptus fueril. 

(§ 10.) Akquande etiam suae 

rei quisque furtuiii coiiimittil, 

veluli si debitor rera quam 

creditori pignoris causa dedil 

subtraxerit. 

jilacuit eura qui servum suura quera akus bona 

fide pessidebal ad se reversum celaverit furtum 

comrailtere. (§ 201.) Rursus cx diverse inlerdum 

alienas res occupare el usucapere concessum esl, 

nec creditur furlura fieri, veluli res hereditarias 

quarum heres nondum est naclus possessionera nisi 

necessarius heres ea;êl; nara necessarie herede 

extante placuil, nihil pre herede usucapì posse. 

[II. a. 52. 58,] Itera debitor reni quara fiduciae causa 

creditori niancipaverit aul in iure cesserit secundum 

ea quae superiore commentario [IL so.eo] rettulimus, 

sine furto possidere et usucapere polesl. 

§ 202. Inlerdum furti tenetur qui § 11. Inlerdum lurti tenetur qui 

ipse furlura nen fecerit: qualis esl ipse furtum nen fecerit: quaks esl 

a) Paul, in Collat. IV. 3.: eum equi auetoramenio localus esl ad gladium.

GAI in. § 203 — 205. JUST. IV. 1. § 12 — 15. 231 

cuius ope Consilio furtum factum est cuius epe et Consilio furlura factum est 

in quo nuraero est qui nummos tibi in quo nuraero est qui tibi nummes 

excussil, ul eos alius surriperel, vel excussil, ul alius eos raperei, aut 

opslilit tibi, ul akus surriperel, obslilit libi, ut alius rem tuam excipeaut 

oves aut boves tuas fugavil, rei, vel eves aul boves tuas fugavit, 

ul alius eas exciperel; el hoc ul alius eas caperei [al. exciperel]] et 

veteres scripserunt de ee qui hoc veteres scripserunt de eo qui 

panne rubro fugavit armentura.^ Sed panne rubro fugavit armentuin. Sed 

si quid per lasciviam, ct non data si quid eorum per lasciviam, et 

opera, ut furtum cemmitlerelur, fa- nen data opera, ul furtum admilctuni 

sit, videbiraus an ulkis Aquiliae tereliir, faclura esl, in faclura actio 

actio dari deheal, cura per legera dari debeai. At uhi ope Maevii Ti- 

Aqikkam quae de darano lata est eliam lius furlura fecerit, arabe furti teculpa 

[§ 211] puniatur. nenlur. Ope consike eius quoque 

1) cf. Gai fr, 51, § 1, D. de furt. lurlum admitti videlur,^ qui scalas forte fenestris 

supposuil, aul ipsas fenestras vel eslium elfregit, 

ul alius furlura faceret, quive ferramenta ad effringendum, 

aut scalas, ul teneslris suppenerentur 

coramodàverit, sciens cuius gratia commodaverit. 

Gerle qui nullam eperam [al. opem] ad 

furtum faciendum adhibuit, sed tantum censkium 

dedit, alque herlalus esl ad furlura lacienclura, 

2) cfr. 53. § 2, D, de V. s, noH leudur furti.^ (§ 12.) Hi qui in parentura 

vel dorainerura potestate sunt si rera eis subripiant, 

furlura quidera illis faciunt, et res in furtivara 

causam cadit (nec eb id ab ullo usucapì 

potest, antequam in doraini poleslateni revertatur), 

sed furti adio non nascilur, quia noe ex 

o) cir. 16. i7,iu-,36. § i,D,defurt, alla ulla causa polest inler eos adio nasci:^ si 

vero ope Consilio allerius furlura factum fueril, 

quia utique furtum commitlkur, cenvenienter ike 

furti tenetur, quia veruni est ope conskio eius 

furtum factum esse. 

§ 203. Furti aulem actio ci conpelil § 13. Furti aulem adio ei comcuius 

interest'' rem salvara esse, li- petit cuius interest rem salvam esse, 

Cd dominus non sii: ilaque nec do- licei derainus nen sii: itaque nec demine 

akter cenpelit, quam si eius in- mino akter cerapetit, quam si eius 

tersit rem nen perire. (§ 204.) Unde inlersit rem non perire. (§ 14.) Unde 

conslat eredilorem conslat crediterera de pignoro subreplo furti agere 

de pignere subre- posse, etiarasi ideneura debitorem habeat, quia expedit 

pto furti agere ei pignori potius incumbere quam in personam agere: 

posse; adeo quidem, ut quaravis ipse adeo quidera, ut quaravis ipse dedeniinus, 

id est ipse debitor, eara rem bilor eam rera subripueril, nihilosubripueril, 

nihilominus creditori con- miuus creditori compelal aclio furti. 

pelai adio furti. (§ 205.) Item si fullo (§ 15.) Item si fullo pokenda cu- 

a) ct Ulp. fr. 50. § 4. Gai fr. 51. D. de furtis (47. 2.) 

b) ot ad hunc artioulnm fr. 10. 11. 12. 14. § 16. 49. D. de furtis (47. 2.)

232 GAI III. § 206. IUST. IV. 1. § 16. 

pokenda curandave, aut sarcinater randave, aut sarciuator sarcienda 

sarcienda vestimenta mercede certa vestimenta mercede certa acceperit, 

acceperit, eaque furto amiserit, ipse eaque furto araiseril, ipse furti hafurli 

habet actionera, nen derainus; bel actionera, non derainus; quia doquia 

demini nihk interest ea non pe- mini nihil interest eara rera non perisse, 

cum iudicio rire, cum iudicio locali a fullone aut sarcinatore 

locati a fullone aut rera suara persequi potest. Sed et honae fidei emsarcinatore 

suum plori subrepta re quara eraerit, quaravis dominus non 

consequi possil, si sii, omnimodo cempetit furti actio, queraadmedura 

mode is fullo aut el credkeri. fulloni vere el sarcinatori nen aliter 

sarciwator ad rera furti corapelere placuit, quara si solvendo sinl, hoc 

praestaudara suffi- est si doraine rei aesliraalienem solvere possinl: 

ciat: nani si solvendo nen cst, nani si solvendo nen sunl, tunc, quia ab eis 

lunc quia ab ee domi?ius suum suura derainus consequi non possit, ipsi doconsequi 

nen polest, ipsi furti mine furti actio cempetit, quia hoc casu 

actio cenpelit, quia hoc casu ipsius interest rera salvam esse, idem est et 

ipsius interest rem salvara esse, si in partera solveudo sint fullo aut sarcinater. 

(§ 206.) Quae de fullone aul sarci- (§ 16.) Quae de fullone et sarcinanalore 

diximus, eadem transferemus tei'e diximus, eadem et ad eum cui 

et ad eum cui rem commodavimus: coraniodala res esl, transferenda veiiam 

ut illi mercedem capiendo cu- teres exisliraabant: nam ut ike fullo 

stediam praestanl, ita hic quoque raercedera accipiende cuslodiam praeutend? 

coraraedura percipiendo simi- stai, ita is quoque qui commodum 

kler necesse habet custodiara prae- utendi pei'cipit similiter necesse bastare, 

bel custodiara praestare. Sed nostra 

prevideiilia etiam hoc in decisionibus nostris 

1) est e. 22. e. do JurLis, cmendavit,'- ut in doraini sit voluntate, sive comiiiodali 

actionem adversus eum qui rem commodatara 

accepit movere desiderai, sive furti adversus 

eum qui rem subripuil, et alterutra earum 

eleda, dorainuni non posse ex poenkentia ad alteram 

venire actionem. sed si quidem furem elegeril, 

illura qui rem ulendam accepit penilus liberali, 

sin aulem cemniodalor venial adversus eum 

qui rera ulendara accepil: ijisi quidera nuko modo 

competere posse adversus furem furti actionem, 

eura aulem qui pre re coramodala cenvenitur 

posse adversus furera furti habere adienem. ita 

tamen, si dominus sciens rem esse subreplam, 

adversus eum cui res comniodata full pervenit; 

sin aulem nescius, el dubilaus rera non esse apud 

eum, ceramodali actionem iustiluil, postea autem 

re comperta voluit rerailtere quidera ceramodali 

actionem, ad furti autem pervenire, lunc kcenlia ei 

concedalur, el adversus furem venire, nulle obstacule 

ei opponendo, quoniam incerlus constitulus 

raovit adversus eura qui rem ulendam accepil commodali 

actionera (nisi doraine ab ee satisfactuin est;

GAI ni. § 207—209. IUST. IV. 1. § 17 — 20. 2. pr- 233 

tunc etenim omnimodo furem a domino quidera 

furti actione kberari, suppesitura aulera esse ei 

qui pre re sibi comniodata domino salisfecil), cum 

manifeslissiraum esl, etiamsi ab initio dominus 

actionera instiluit ceramodali, ignarus rem esse 

subreplam, postea aulem hoc ei cognilio adversus 

furera Iransivil, omniraodo kberari eura qui rem 

coraraodalara accepit, queracuraque causae exilum 

dominus adversus furera habueril: eadera definitione 

eblineiile, sive in partem sive in solidum 

solvendo sit is qui rera coraraodalam accepit 

(§ 207.) Sed is apud quera res depo- (§ 17.) Sed is apud quem res deposila 

est custodiara nen praestat, tan- sita est custodiara non praestat, sed 

lumque in ee obnoxius esl, si quid tantura in eo obiioxins est, si quid 

ipse dolo malo fecerit: qua de causa, ipse dolo malo fecerit: qua de causa. 

si res ei subrepta fueril, quia restisi res ei subrepta fuerit, quia restiluendae, 

eius nomine depesiti nen teluendae eius rei nomine deposili 

netur, nec eb id eius interest rera nen tenetur, nec ob id eius inter 

salvam esse, furti [itaque] agere est res salvam esse, furti agere non 

non polesl; sed ea actio demino cen polest, sed l'urli actio domino conipelit.petit. 

§ 208. In summa sciendum est quae- § 19. In summa sciendum cst 

silura esse, au impubes rem alienara quaesitum esse, an impubes rem alieamovende 

furlura faciat. plerisque pia nam anieveude furlura faciat, el ]ila- 

Cd, quia furlura ex ad/eclu consistit, cet, quia furtum ex affeclu consistit, 

ila demura obkgari ee crimine impu ila demum obligari eo crimine imberem, 

si proximus pubertali sii, el puberem, si proximus pubertali sit, 

ob id intellegal se delinquere.'' 

et ob id intellegal se delinquere. 

20. Furti actio, sive dupli sive quadrupk, 

tantum ad poenae persecutionem pertinet: nara 

ipsius rei persecutionera extrinsecus habet dominus, 

quam aul vindicando aul cendicendo polest 

1) cf. Iust. IV. e. § 18. 1-1, auferre.^ sed [rei] vindicalio quidem adversus 

pessesserera est, sive fur ipse possidet sive alius 

qukibet; cendidio aulcra adversus ipsura furera 

heredemve eius, kcet non pessideat, conipdit 

§ 209. Qui rcs alienas rapii lenetur 

etiara furti: quis enira magis akenara 

rera invite doraine contrectat 

quara qui vi raikt? ilaque recte didura 

est eura improbura furem esse, sed 

propriam adienem eius delidi nomine 

Praeter iutroduxit, quae appellatur 

Tit IL DE VI BONORUM RAPTORUJf. 

Qui res alienas rapii tenetur quidem 

etiara kirti: quis enira magis 

alienam rem invile domino contrectat 

quara qui vi rapk? ideoque recle 

didura est eura irapi'obura furera esse. 

sed taraen propriam actionera eius 

dckcti noraine Praetor inlreduxit. 

a) ct Ulp. fr. 23. D. de furtis (47. 2), fr, 13, § 1, D, de dolo malo (4, 4,) 

fr, 5. § 2. D. ad L. Aquil. (9. 2). Gai fr. 111. pr. D. de R. I.

234 GAI in. § 209. IUST. IV. 2. § 1. 2. 

vi honorum rapterum;" el esl intra quae appekatur vi honorum raptorum; 

annum quadrupk [aclio], post annura et est intra annum quadrupk, post 

simpli. quae aclio utiks esl, et si annum simpli. quae actio utiks est, 

quis unara rera, licei rainimam, ra- eliara si quis unara rera, kcet minlpuerit 

mam, rapuerit. quadruplum aulem 

non totura poena est, el extra poenara rei perseculio, 

sicut in actione furti manifesti diximus: 

sed in quadruplo inest el rei perseculio, ul poena 

1) cf. Iust. IA-, 0 s 19. tripk sit,^ sive comprekendatur rapler in ipso 

dekcto, sive non. ridiculum est enim levieris 

esse condicionis eura qui vi rapii, cpiara qui clam 

amovet (§ 1.) Quia lamen ita compelil haec 

actio, si dolo malo quisque rapuerit: qui akquo 

errore indudus, suara rera esse existimans, et 

irapnidens iuris eo animo rapuit quasi domino 

liceat rem suam eliam per vira auferre a pesses- 

2) ofr, 2, § 18, D, vi bull, rapt. soiibus, absolvl dchct^ CUI scfiìcet conveniens 

est nec furti teneri eum qui eodera hoc animo 

rapuit. Sed ne dum taka excegilentur, invenialur 

3) Vrdeut, o. 7, C, unde vi 

Zeno 0, 10, C, ood. 

•i) ex Ulp- fr, 2. § 22, D. vi Ijon, 

rapt. 

6) efj-. 

via per quara raptores impune suam exerceant 

avariliam: melius divalibus constitutionibus' prò 

hac parte prospeclura esl, ul nemini liceat vi raperò 

rera mobilera vel se moventem, lied suam 

eandem rem existimet; sed si quis centra statuta 

fecerit, rei quidera suae doraiuie cadere, sin antera 

akena sit, post restitutienem eliam aestimationera 

eiusdem rei praestare. quod non solum 

in mebilibus rebus quae rapi possunt constitutiones 

oblinere censuerunt, sed eliam in invasionibus 

quae circa res soli fiunl, ut ex hac causa 

omni rapina horaines abstineant. (§ 2.*) Sane in 

hac actione non utique expectatur rera in bonis 

actoris esse: nara sive in bonis sit sive non sit, 

si taraen ex bonis sii, locum haec aclio habebit. 

Quare sive cemmedata sive locala sive pignerata 

sive etiam deposita sit apud Tiliura sic, ut inlersit 

eius eara [per vim] nen auferri, veluli sì in re 

deposita culpara quoque preraisil, sive bona flde 

pessideat, sive usurafruclura in ea quis habeat vel 

quod aliud ius, ul inlersit eius non rapi: dicendum 

est competere ei hanc actionem, ut non 

[al. non et] derainiura accipiat, sed ikud solum 

quod ex bonis eius qui rapinain passus est, id est 

quod ex subslanlia eius ablaluin esse propenatur.^ 

et generaliler dicendum cst, ex quibus causis 

a) cfr, 2, pr. § 6. 10, 11, 13. 17. 24. 26. 27. D. vi bon. rapt (48. 8). Cic. 

prò TidIio passim.

GAI ni. § 210. 211. IUST. IV. 3. pr. § 1 — 5. 235 

furti actio cempetit in re ciani facta, ex ksdem 

causis omnes habere hanc actionem. 

Tit III. DE LEGE AQUILIA. 

§ 210. Damni iniuriae adio consti- Damni iniuriae actio censtiluiluilur 

per legem Aquikara. cuius pri- tur per legem Aqukiam. cuius primo 

capite cautum est, ut si quis he- me capile caulura esl, ul si quis liominera 

akenum, alie?iamve quadrupe- rainera alienum, akenamve quadrupedem 

quae pecudum numero sit, in- dem quae pecudum nuraero sit, iniuria 

occiderit, quanti ea res in eo iuria occiderit, quanti ea res in eo 

anno plurimi fuerit, tantum domino anno plurimi fuerk, tantura domino 

dare damnetur." dare daranelur. (§ 1.^) Quod aulera 

1) cf. Gai fr. 2, § 2, D, ad L, A(iu, uon pracciso dc quadrupede, sed de ea tantura 

quae pecudum numero esl cavetur, eo pertinet, 

ul neque de feris bestiis neque de canibus caulura 

esse inlellegamus, sed de his tantum quae 

[gregatim] preprie pasci dicuntur, quales sunl 

equi muli asini boves eves caprae. de suibus 

2) e Marc. fr. 66. §4. D. de log. III. quoquc Idem pLicuit:^ nam et sues pecudum appellatione 

conlinenlur, quia et hi gregalira pascuntur; 

sic denique et Homerus in Odyssea ait, 

sicut Aelius Marcianus in suis institutionibus 

refert: 

z/jjftg zov ys GvsBGi na()fnicV0v' al Ss véîovrca 

LfciQ KoQctxog TtérQ-rj, snl rs 'AQiivrj 'AQe&ovay. 

^'Gai^f?'4''pr ' e^d'°'^' (§2.^) luiuria autcm occidere intellegitur qui 

nullo iure eccidil. itaque lalrenem qui occidit 

non tenetur, utique si aliter periculum effugere 

(§ 211.) Iniuria antera occidere inlellegi- non polest (§ 3.) Ac ne is quitur 

cuius dolo aut culpa id accideril, nec dera hac lege tenetur qui casu 

ulla alia lege damnum quod sine iniuria occidit, si raode culpa eius nulla 

dalur reprekendi/i/r.' itaque inpunitus est iuveniatur: nara alioquin non iniqui 

sine culpa et dolo inalo casu quodara nus ex dolo quam ex culpa quisdaranuni 

coraraltlil. que hac lege tenetur. (§ 4.*) Ila- 

-1) cfr, 9, § 1, 10. D, il, t, cpie si quis, dura iacuks ludit vel exercilalur, 

transeuntera servura tuura Iraieceril, dislinguitur. 

nara si id a inikle quidera in campo, eoque ubi 

solitum est exercitari, adniissuni est, nulla culpa 

eius intellegitur; si alius lale quid admiseril, culpae 

reus est idem iuris esl el de raikte, si is 

in ako lece quara qui exercilandis militibus desti- 

5) cfr. 31 D. eod. j.|gfj,g gg[ y ad^jgit, (8 5,5\ J(g^, gj putator ex 

{fr. 7, D, ad L, Coru. do sic.) \o y i 

arbore deiecto ramo servura tuura transeunleni 

a) verba capitis primi exhibet idem Gai fr. 2. pr. D. ad L. Aqu. (9. 2.): Qui 

servum servamve alienum alienamve, quadrupedemve pecudem iniuria occiderit, quanti 

id in co anno plurimi fuerit, tantum aes dare domino damnas esto. ofr. 21. pr. eod. 

Do origine legis quaedam habet Ulp. fr. 1. D. eod.

236 GAI in, § 212. IDST. IV. 3: §6-10. 

ocdderk, si prope viara publicam aut vicinalem 

id factum est, neque praeclaraavit, ut casus evitari 

possit, culpae reus est; si praedaraavil, neque 

ille curavit cavere, extra culpara est putator. 

aeque extra culpam esse intellegitur, si seorsum 

a via forte vel in medie fundo caedebal, kcel 

non praedaraavil, quia eo loco nuki extraneo 

1) cf. Gai fr, 8, D. li, t. 

2) Gai fr, 8, § 1. cit. 

3) e Gai III, 214 infra, 

ofr, 21, 23, 2:Ì, I). Il, t. 

ius fueral versandi. (§ 6.^) Praelerea si medicus 

qui servura tuura secuk derekqueril curatienem, 

alque ob id mortuus fuerit servus, culpae reus 

est (§ 7.) Impernia quoque culpae adnumeratur, 

veluti si medicus ideo servum tuura occiderit, 

quod eura raale secucril aut perperara ei raedicamentum 

dederit (§ 8.'^) Irapelu quoque mularum 

quas mulio propter iraperitiara retinere non 

potueril, si servus luns oppressus fuerit, culpae 

reus esl mulio, sed el si propter infirraitatem 

retinere eas non potueril, cura alius firmier reknere 

potuisset, aeque culpae tenetur. eadera placuei'unt 

de eo quoque qui cum equo veherelur 

impetum eius aut propier infirmitatem aul propter 

impcriliam suam retinere non potueril. (§ 9.°J 

His autera verbis legis, quanti id in eo anno 

plurimi fuerit, illa sententia exprimitur, ut si 

quis hominem tuiim qui hodie claudus aut luscus 

aul mancus erit occiderit, qui in eo anno inleger 

aut pretiesus fuerit, non tanti teneatur quanti is 

hodie erit, sed quanti in eo anno plurimi fue- 

4) ef, Inst, lY, 6. g to rit* qiia ratione credilum est peenaleni esse 

huius legis actionem, quia non selura tanti quisque 

obligatur quanlura darani dederil, sed ali- 

.fj) cf Inst. IV. 12, §1, quando longe pluris:^ ideoque conslat in heredem 

eam actionera non lrausii-e, quae trausitiira fuisset, 

si ultra daranura numquam Iis aestimaretur. 

(§ 212.) Nec selura corpus in actione (§ 10.) Ikud non ex verbis legis, 

huius legis aestimalur; sed sane si sed ex interpretatione^ placuit, nou 

serve ecciso plus derainus captai selum pererapti corporis aestiraatiodarani 

quara prelium servi sit, id nera habendara esse, sciiundum ea 

quoque aeslinialur: voluti si servus quae dixiraus, sed eo amplius quidmeus 

ab aliquo heres instifulus, ante- quid praeterea pererapto co corpore 

quara iussu race heredilalem cerne- darani vobis allalura fuerit, veluli si 

rei, ecdsi/.s- fuerit; non enira tan- servum tuura heredera ab alique inlum 

ipsius pi'diura aeslinialur, sed slitulura anlea quis occiderit, quam 

et hereditalis amissac quanlilas. ilem is iussu lue adirei: nara hereditasi 

ex goinckis vel ex ceraoedis vel tis quoque araissae rationem esse 

ex sywp/;oniacis unus occisus fuerit, habendara constai, itera si ex pari 

a) ct fr. 21. 22. 23. D. ad L. Aqu. ad § 9. h. 1. citt.

GAI in. § 213 — 217. IUST. IV. 3. § 11—13. 237 

nen solum occisi fit aeslimalie, sed 

eo arapkus id ([uoque conputalur 

quod celeri qui supersunt depreliali 

sunl. idem iuris cst eliara si 

ex pari ranlarura unara, vel etiara ex 

quadrigis equorura unum occiderit 

(§ 213.) Cuius aulera servus occisus 

esl, is kberura arbilrium habet vel 

capitali crimine reum lacere eura qui 

occiderit, vel hac lege damnum persequi. 

(§ 214.) Quod autem ad- 

ieclum esl in hac lege:^ QUANTI m EO ANNO 

PLURiiffl EA RES puERiT, Ikud cfficit, SÌ clodum 

pula aul Inscura servura occiderit, qui in eo anno 

inleger fuerit, ut non (quanti mortis tempiere, sed 

quanti in eo anno plurimi fuerit,* aesliraalio fiat. 

quo fit, ut quis plus iniferdura cowsequatur quara 

ei damnum datura esl. 

mularuni unam vel ex quadriga equorura 

unum ecciderit, vel ex ceraoedis 

unus servus fueril occisus: non 

selura eccisi flt aeslimalie, sed ee 

arapkus id quoque computalur quanto 

depretiali sunl qui supersunt 

(§ 11.) Liberum est aulem ei cuius 

servus fueril occisus et privalo iudicio 

legis Aquiliae daranura persequi, 

el capilaks ci'iminis eum l'cuni 

facere. 

§ 215. Capite secundo adversus adstipulatorem 

1) vid. Inat. h. t, § 9 supra. 

§ 12. Caput secundura 

qui pecuniam in fraudera stipulatoris acceplara legis Aqukiae in usu non 

fecerit, quanti ea res est, tanti adio censtituilur.'^ esl. 

(§ 216.) qua et ipsa parte legis damni nemine 

actionera introduci raanifeslura esl; sed id caveri 

nen full necessarium, cum actio mandali ad eam 

rem sufflcerel; nisi quod ea lege adversus infitian 

tem in duplum pv. 9. i7i] agilur. 

§ 217. Capite tertio de omni celere 

darano cavetur.'' itaque si quis 

servura vel cani quadrupedera quae 

pecudum numero est vulneraverìl, sive 

eam quadrupedem equae pecudum 

wumero non est, veluti canera, aut 

feram bestiam veluti ursum, leonem 

vulneraverìl vel occiderit, hoc capite 

aclio conslituitur. in eeteris quoque 

animakbus, item in oranibus rebus 

§ 13. Capile tertio de omni celere 

damno cavetur. Itaque si quis 

servura vel cara quadrupedera quae 

pecudum numero est vulneravit, sive 

cani quadrupedem quae pecudum numero 

non est, veluli canera aul ferara 

besliani vulneraverìl aut occiderit, 

hoc capile actio conslituitur. in 

eeteris quoque oranibus aairaalibii.s, 

itera in oranibus rebus quae aniraa ca- 

quae aniraa careni, damnum iniuria da- reni, damnuni iniuria datura hac parte 

tura hac parte vindicalur. si quid enira vindicalur. si quid enira uslura aut 

ustura aul ruptum aul fractum fuerit, ruptum aut fraclum fueril, adio ex 

aclio hoc capile conslituitur; quara- hoc capite censtiluitiir; quaraquara 

*) ita versum unum qui excidisse videtur supplet Gosohen. — Husohbe: ut 

non quanti cloelus aui luscus, sed cquanti integer fuerii. 

a) UI]). fr. 27. § 4. D. h. t. 9. 2.: huius legis secundum quidem cnpitulum in. 

desuetudini vi ahiit. 

b) verba capitis Ut exhibet Ulp. fr. 27. § 5. D. ad L. Aqu. (9. 2,): Celcrarum 

rerum,, praeter hominem ei qjeeudem occisos, si quis alteri daumiim faxit, quod 

usserit, fregerii, ru.perit iniuria, epianti ea res erit in eliebiis Iriginta proximis, 

tum aes domino dare damnas esto. (ct §§ 13. 16. eod.)

238 GAI in. § 218. 219. IUST. IV. 3. § 14—16. 

quara potueril sola rupli appellatio in potueril sola rupti appellatio in om 

omnes istas causas sufficere: ruptum nes istas causas sufficere: ruptum 

cìiiìn intellegitur quod quoque modo enim intekegitur quod quoque modo 

corruplum est unde non solum usta corruplum est. unde non solum usta 

[aul rupia] aul tracia, sed etiam scissa aut tracia, sed eliara scissa et collisa 

et colksa el effusa et quoque modo et effusa et quoque modo perempta 

vitiata aut pererapla alque deteriora alque deteriora facta hoc verbo con 

facla koc verbo coniinentur. 

linenlur; denique responsum esl, si 

quis in alienum vinum aut oleura id iraraiserit 

1) cfr, 27, §! 4, 5, D, h, 

[al. immiscuerit] quo naturalis benitas vini vel 

elei corrumpere lur, ^ ex hac parte legis eum te 

2) cfr, 30. § ?,. D, eod. neri. (§ 14.) Illud palara esl,^ sicut ex primo 

capile ila deraura quisque tenetur, si dolo aut 

culpa eius korae aul quadrupes occisus occisave 

fueril, ita ex hoc capite, ex dolo aul culpa, 

de celere damno quenique teneri. 

(§ 218,) Hoc tamen capite nen Hoc taraen capile non quanti in 

quanti in eo anno, sed quanti in ee anno, sed quanti in diebus tri 

diebus xxx proxurais ea res fuerit, ginta proximis res fuerit, obligatur 

damnatur is qui damnum dederil; ac is qui daranura dederil. (§ 15.) Ac 

ne PLURIMI quidem verbum adicitur: ne plurirai quidera verbum adiici- 

et idee quidara putaverunt kberura esse indie? tur. Sed Sabino recte 

ad id terapus ex diebus xxx aestimalionem redi placuil perinde habendam 

gere, quo plurirai res fueril, vel ad id quo mi- aestiraalionera, acsi etiam 

noris full, sed Sabine placuit perinde haben- hac parte plurirai verdura 

ac si eliam hac parte PLURDII verbum ad- J)um adiectuin fuisset : nam 

ieclum ossei:'' nara legis laterem conlentum piebem Romanam quae 

fuisse, quod prima parte eo Aquilio tribune rogante hanc legem tulli coii- 

verbo usus esset. (§ 219.) lenlam fuisse, quod prima parte ee verbo 

Ceterum placuit ita demura ex usa est. (§ 16.) Ceterura placuit ila demum 

ista lege actioiiera esse, si quis [directam] ex kac lege actionem esse, si quis 

corpore sue damnum dederit. ideo- praecipue corpore suo damnum dederit 

que alio mode damno dato ulkes ideoque in cura qui ako raode damnum 

actiones danlur: veluli si quis alle- dederit utiles actiones dari seleni: veiiura 

lierainem aut pecudem in- luti si quis korainera akenura aut pecus 

duserit et fame necaverit, ita incluserit ul fame necarelur, aut iumentum 

aut iumentura tara veheraen- tara vehementer egerit ut ruraperelur, aut peler 

egerit, ut ruraperelur; cus in tantura exagitaveril ul praecipilarelur; 

itera si quis alieno servo persuasei'it, ani si quis alieno serve persuaserit, 

ut in arberera ascenderei vel in pu- ul in arborem ascenderei vel in puleura 

descenderet, et is ascendendo teum descenderet, el is ascendendo 

aut descendendo ceciderit, et ani raor- vel descendendo aul morluus fuerit 

luus fuerit aul aliqua parte corperis aut akqua parte corporis laesus, uti 

laesus sit. sed si quis akenura serks in eura actio datur. sed si quis 

vum de ponte aut ripa in flumen akenura servura de ponte aut ripa 

proiecerit et is sulfocatus fuerit, cor in fluraen deieceril el is suffocaliis 

a) ita etiam Ulp. fr. 29. § 8. eod.

GAI III. § 220. 221. IUST. IV. 4. pr. § 1. 2. 239 

pere suo daranura dedisse eo quod fuerit eo quod proiecerit, corpore sue 

proiecerit, nen difkcikter intellegi daranura dedisse non diffidliter inpol-est- 

lellegi poterit: ideoque ipsa lege Aquilia 

tenetur. Sed si non corpore damnura fueril 

datura, neque corpus laesura fuerit, sed alio raode 

1) ofr. 7. § G. fr. 9, ,03, h, t. daniiiura alicui conligk,^ cum non suffick ne 

2) cfr, 7, § 7, D, de dolo m. 

que dircela neque utiks Aquika, placuil eum qui 

obnoxius fueril in factum actione teneri: voluti^ 

si quis raiserieordia ductus alienum servum corapeditura 

solverit, ut fugeret 

Tit. IV. DB INIURIIS. 

3) cf, Paul, in CoUat, II. ,5, a 

Generaliler iniuria dicitur' erane quod non 

iure fil; speciakler akas contumeka, quae a conleranendo 

dieta est, quam Graeci vfi^Lv appellant, 

akas culpa, quam Graeci àSéxiiiia dicunt, 

sicut in lege Aquika daranura iniuria [datum] accipitur, 

alias iniquilas el iniuslitia, quara Graeci 

àdtniav vocant. cura enim Praetor vel iudex non 

iure coutra quera prenuntiat, iniuriam accepisse 

§ 220. Iniuria aulem commini- dicitur. (§ 1.) Iniuria autera cerarailti- 

tur" non selura, cura quis pugno 

pula aul fuste percussus vel eliara 

verberatus erit, sed etiam si cui 

conviciura factum fueril, sive qu'is 

bona alicuius quasi debitoris sciens 

eum nihk sibi debere prescripseril, 

sive quis ad infamiam alicuius 

lihekum aut carraen 

scripserit, sive quis raatremfamikas 

aut praelextalum 

adsectalus fuerit, et denique 

aliis pluribus medis, 

(§ 221.) Pati autem in 

iuriam videmur nen selura per nosraet 

ipsos, sed eticDn per liberos nostros 

quos in potestate habemus; itera per 

uxores nostras [cum in raanu nostra* 

siili], ilaque si fikae meae quae Tilio 

nupla esl iniuriam feceris, nen solum 

filiae nomine tecura agi iniuriarum 

potest, verura etiara race quoque el 

Titii noraine. 

tur nen selura, cura quis pugno pula [al. 

pulsalus] aul fustibus caesus vel eliara 

verberatus erit, sed eliara si cui convi- 

cium faclura fuerit, sive cuius bona quasi 

debitoris possessa fuerint ab eo qui intekegebat 

nihil eum sibi debere, vel si 

quis ad infaraiara alicuius libellum aul carraen 

scripserit, coinpesueril, edideril, deleve malo fecerit 

quo quid eorura fieret, sive quis raatrerafaraikas 

aut praelextatura pradextalarave assectatus 

fuerit, sive cuius pudicitia attentala esse 

dicelur; et denique akis pluribus raodis admitti 

iniuriam manifestum est. (§ 2.) Palitur aulera 

quis iniuriam non selura per seraelipsura, 

sed etiara per liberos suos 

quos in poleslale kabel; ilem per 

uxorem suam, id enim magis praevaluil. 

itaque si filiae alicuius quae 

Titio nupla esl iniuriam feceris, non 

selura filiae noraine lecUin iniuriarum 

agi potest, sed etiara patris 

quoque et mariti nomine, conira 

*) in Cod. est: q. in m. nostra siMt. Lachmann: quaHif.'/s in manu nostra «n», 

sint. Ct Schrader ad h. 1. Inst. de re cfr. 1. § 3—9. D. de iniur. (47. 10.) 

a) ct Paul, kbro singulari et titulo de iniuriis (Collat II. 5.) (PauL S. li. 

V. 4.) Ulp. fr. 1. pr. § 1. 2. D. de iniur. (47. 10.) Verba edioti exhibet fr. 7. pr.

240 GAI III. § 222—224. njsT. IV. 4. § 3—7. 

1) e PauL fr.2, D, de iniur, autem,! SÌ vìro ìiiìuria facta sii, uxor iniuriarum 

agere non potest: defendi enim uxores a viris, 

non vires ab uxorihus, aequura esl. sed el secer 

nurus nomine cuius vir in potestate esl iikurìa- 

(§ 222.) Servo aulem ipsi quidem rum agere potest. (§ 3.) Servis autem 

nuka iniuria intekegitur fieri, sed ipsis quidem nulla iniuria fleri ìnlellegidomiiio 

per eura fieri videtur: tur, sed domino per eos fieri videlur: 

nen taraen ksdem medis quibus eliam nen tamen nsdera medis quibus 

per liberos nostros vel uxores iniuriam eliam per liberos et uxores, sed 

pati videmur, sed ita, cum quid atrecius ila, cum quid atroc'ius commissum 

cemmissum fuerit, quod aperte in con- fuerit et quod aperte ad contumetumelìam 

domini fieri videtur, veluti si kam domini respicit, veluti si quis 

quìs akenura servum verheraverìl; el in akenum servum verheraveril; el in 

lume casum formula proponitur. al si hunc casum adio proponitur. al 

qui servo conviciura fecerit vel pugno .si quis servo cenvicium fecerit vel 

eum percusserit, non proponitur ulla pugno eum pei'cusserit, nulla hi 

formula, nec temere petenti datur. eura aclio doraine cerapetit (§ 4.^) 

2) ofr. 15. § 4.9. fr, 16. D, de ini, SI coiiirauni scivo iuiuria facta sit, aequum est 

nen pre ea parte qua dominus quisque est aestimalionem 

iniuriae fieri, sed ex dominorum per- 

3) cfr. 15. § 47. D. eod. soua, quia Ipsls flt inlurìa. (§ 5.') quodsi ususfruclus 

in serve Tilii est, preprietas Maevk est, 

4,) cfr. 15. § 4,8. eod. magls Macvlo Inlurla fieri intellegitur. (§ 6.*) sed 

si libero qui tibi bona fide servii iniuria facta sii, 

nuka libi adio dabitur, sed suo noniine is experiri 

poterit; nisi in contumekam tuam pulsalus 

sii, tunc enim cempetit et tibi iniuriarum actio. 

idem ergo est el in serve aliene bona fide tibi 

serviente, ut loliens admitlalur iniuriarum acko, 

quoliens in tuara contuinekara iniuria ei facta sit 

§223. Poena autem iniuriarura ex §7. Poena autera iniuriarum ex lege 

lege xn labularura propter raerahrura duedecira labularura propter memquidera 

riiptuni talio erat;" prò- brum quidem ruptura talio erat; propter 

OS vero fraclum aut colksum Irecenterura assium pter os [al. ossuni] 

poena erat, si kbero es fraclum erat; at si servo, vere fraclum num- 

CL: propter ceteras vero iniurias xxv assium poena niariae poenae erant 

erat constituta. et videbantur illis teraporibus in magna censtitutae, quasi in 

pauperlale satis idoneae istae pecuniarfae poenae. magna veterura pau- 

(§ 224.) Sed nunc alio iure utimur. pertale. Sed postea Praetores per- 

fr. 15. § 2. § 25. § 34. fr. 17. § 10. D. eod. (De causa bonorum proscriistionis of 

Cic. prò Quint. o. 15. Gai II. 78. sqq.) 

a) vid. Geli. XX. 1. § 12—19. Pestus v. Talionis et: Viginti quinque 

poenas. Ulp. libro sing. regul. (in Cokat IL 2.): Iniuria si quidem atrox, id est 

gruvis est, non sine iudicis arbitrio aestimatiir. Atrocem autem aestimare solere Praetorem; 

idque collegi ex facto, ui pula .si verbercdus vel rulneratus epiis fueril. et reliqua. 

Cato Orig. apud Priscianum VI. p. 710: Si cquis membrum rupit, aut os 

fregit, tediane proximus agnatus uleiscitur. Paul, in Coli. It 5 S 5 (Paul S K. 

V. 4. § G.)

GAI ni. § 225. IUST. IV. 4. § 8 — 10. 241 

permittilur enira nobis a Praetore ipsis mittehant ipsis qui iniuriam passi 

iniuriam aeslimare;'* el iudex vel sunl eara aesliraare; ut iudex vel 

tanti cendemnat quanti nos aestima- tanti conderand quanti iniuriara pasveriraus, 

vel rainoris, proul ei visura sus aestiraaverit, vel minoris, proni 

fuerit. sed cura atrecera iniuriam Prae- ei visum fueril. Sed poena quidem 

lor aeslimare solcai, si simul iniuriae quae ex lege duedecira labularura inconslituerit 

quanlae pecuniae troduda est in desuetudinem abik; quam auso 

nemine fieri debeai vadirae- lem Praetores introduxerunt, quae eliam heniura 

[IV. 1S4], hac ipsa quan- neraria appekatur, in iudiciis frequentatur. 

lilale laxaraus forraulam, el nara secundum gradura dignilatis vilaeque heiudex 

quamvis possil vel mi- neslatem crescit aut minuitur aestimatio inneris 

daranare, plerumque iuriae; qui gradus conderanalienis et in sertamen 

propter ipsius Prae- vki persona nen immerilo servatur, ut akud 

toris auctoritatem nen audet in servo aclere, aliud in medii actus komine, 

minuere condemnalionera. aliud in vikssirae vel compedito censtiluatur. 

§ 8. Sed et lex Corneka de iniuriis loquilur el 

1) ofr. 5. pr. D. de iniur. inlurlarum actioncra inlreduxit'^ quae compelil 

ob eara rera, quod se pulsalum quis verberaturave, 

domurave suara vi inlroilura esse dicat. 

deraura aulem accipimus, sive in propria dorae 

quis habitat, sive in conducta, vel gratis, sive 

hespilie reccplus sii. 

(§225.) Atrox autera iniuria aesliraa- §9. Atrox iniuria aestimalur vel 

tur vel ex facto, velut sl quis ab alique ex facto, veluli si quis ab alique 

vulneratus aut verberatus fustibusve vulneratus fuerit vel fustibus caesus; 

caesus fuerit; vel ex lece, velut si vel ex loco, vekili si cui in theatro 

cui in theatro aut in foro iniuria facla vel in fero vel in conspeclu Praelesit; 

vel ex persona, velut si magìstra- ris iniuria facla sit; vel ex persona, 

tus iniuriam passus fuerit, vel sena- veluti si magistratus iniuriara passus 

tori ab huraili persona facta sit in- fuerit, vel si senatori alt huniik iniuria.* 

iuria facla sii, aut parenti palrenoque 

fiat a liberis vel liberlis (aliler enim scnaleris 

el parentis palronique, akter exlranei et 

huraiks personae iniuria aestiraatur); nonnum- 

2) cfr. 8. D. de iniur. qiiara ct locus vulncrls ^ atrocem iniuriara facit, 

3) e Paul. fr. 9. §2. D. eod, vcluti SÌ lu oculo quis pcicussus slt. ' parvi autcra 

refert, ulrum palrifamikas, an flkefamikas laks 

iniuria facla sit: nam el kaec atrox aestimabitur. 

§ 10. In summa sciendum est, de omni iniuria 

eum qui passus est posse vel crirainakler agere, 

4) cfr. 7. § e, 4s. D, eod, vcl civlkler." el si quidem civikter agalur, aeslimatione 

facla, secundum (|Uod dictum est, poena 

iraponilur. sin aulera crirainakler, officio iudicis 

exlraordinaria poena reo irrogalur: hoc vi- 

5) e. 11. e. de iniur. dellcel ebservando, quod Zenoniaua constitutio* 

* ) In Cod. additur: „Lib. IIL explicit." Sequilur pagina a scriptura vacua. 

a) verba edicli vide apud Ulp. fr. 15. § 26. D. do iniur. (47. 10.) 

GNEIST INSTITUTIONES. 

16

242 GAI III. IUST. IV. 4. § 11. 12. 5. pr. § 1. 2. 

introduxit, ul viri ikustres, quique supra eos 

sunt, el per procuralores possint actionera iniuriarum 

crirainakler vel persequi vel suscipere, 

secundum eius lenorem qui ex ipsa manifeslius 

apparet. 

1) ex Ulp. fr. 11. pr, D, eod. § 11. ^ NoD soluni autcm ÌS iniurìaruui tenetur 

qui fedi iniuriam, hoc est qui percussit; verum 

ille quoque continebitur [al. tenebilur] qui dolo 

fecit, vel qui curavit, ul cui mala pugno percu- 

2) ex Ulp, fr 11, § 1, eod, terdur. (§12.^) Haec adio dissimulatione aboletur: 

et idee si quis iniuriara derekqueril, hoc 

esl slalira passus [al. ul passus est] ad animum 

silura non revocaveril, postea cx poenkentia remissam 

iniuriara non poterit recelere. 

Tit. V. DE OBLIGATIONIBUS QUAE QUASI EX 

DELICTO NASCUNTUR. 

3) e Gai fr. 5 § 2, D, de o et A, gj jîdex litem suaui fecei'it,^ non preprie ex 

of.Gaifr. 6, D,deextraord,oogn, ' . ' ' 

maleficio obligalus videtur. sed quia neque [ex 

mcdeficio neque] ex conlractu obkgalus esl, et 

utique peccasse aliquid intellegitur licei per imprudentiara: 

ideo videlur quasi ex maleficio teneri, 

et in quantum de ea re aequum religioni 

*'"A"'-*'; •\^T?Ì'\*^'"'i'-. iudicaiitis videbitur poenam suslinebit (§ 1.^) 

of. Gai fr. 7, D, de liis q, effud, ^ \o .^ 

Itera is ex cuius coenaciilo, vel proprio ipsius 

vel conducto vel in quo gratis habitabat, deiectura 

effusuinve akquid est, ita ul akcui noceretiir, 

quasi ex maleficio obligalus intellegitur: 

ideo autem non proprie ex malericio ebkgalus 

intellegitur, quia plerumque eb alterius culpam 

tenetur, aut servi aut lilìeri. Cui sirakis est is 

qui ea parte qua vulgo iter fieri solet id positura 

aut suspensum habel, quod potest si ceci- 

5)ef,5,§6,9—13,D, deh,qu,effud, dcrìt allcuì uoccre:^ que casii poena decem aureorum 

constituta esl. De eo vero quod deiectum 

effusurave esl dupli, quanti damnura datura 

sit, conslilnla est aclio. Ob herainem vero 

liberum eccisura quinquaginta aureorum poena 

constiluilur; si vero vivel necilumque ei esse 

dicelur, quantum ob eam rem aequura indici videtur, 

actio dalur: iudex enira coraputare debet 

mercedes medicis praestilas, celeraque irapendia 

quae in curatione facta sunt, praelerea operarum 

quibus caruil aut cariturus est eb id quod inu- 

6)cf, Gaifr, ii. §5. oii, doo, etA. liks factus cst (§2.*') SI flkusfamikas seorsum 

a palre habilaveril, el quid ex coenaculo eius 

deiedura elfusurave sit, sive quid positura suspensumvc 

habueril cuius casus periculesus est: Iu-

GAI III. IUST. IV. 5. § 3. 243 

liane placuit in palrera nullam esse actionem, 

sed cum ipso flko agendum- quod el in flkefamikas 

iudice observandum esl qui litem suam 

1) e Gai fr. 5. § G, de o, et A. fccerit. (§ 3.^) Ilcin cxercitor navis aul cauponae 

aul stabuli de dolo [al. damno] aul furto, 

quod in nave aul in caupona aut in stabulo 

faclura erit, quasi ex raaleficio teneri videtur, si 

modo ipsius nukum est maleficium, sed alicuius 

eorum quorura opera navera aut cauponam aut 

stahulura exerceret: cura enira neque ex contractu 

sii adversus eum constituta haec actio, et 

akquatenus culpae reus est, quod epera maloruni 

hominum uterelur, ideo quasi ex maleficio teneri 

videlur. in his autem casibus in factum actio 

competit, quae heredi quidem datur, adversus 

heredem aulem non cempetit.

INSTITUTIONUM 

GAI COMMENTARIUS IV. D. lUSTINIANI LIBER IV. (contin.) 

Superest, ut de actionibus locpiamur. 

Tit. VL DE ACTIONIBUS. 

Superest, ul de adionibus loquamur. 

Actio aulera nihil akud est quam ius 

Cels. fr, 51, D, de 0, et A, 

persequeudi iudicio quod sihi debetur.' 

Si cquaeritur * quel genera actionum 

sinl, verius videlur duo esse: in rera 

et in personam."^ nam qui im esse dixer-Mu^ 

ex spensien?

GAI IV. IUST. IV. 6. § 3—5. 245 

urbanorum, veluti si agat ius sibi esse altius 

aedes suas tokendi, prespiciendive, vel pro- 

1) cfr. 2. pr. D. si sorv. vind. kcicndi akquld vel immillendi in vicini aedes. ^ 

centra quoque de usufructu et de servilulibus 

praediorura rusticorum, itera praediorura urbanorum 

invicem quoque preditae sunl actienes, 

ut si quis intendat ius non esse adversario utendi 

fruendi, eundi agendi, aquarave ducendi, itera 

altius tellendi, prospiciendi, proiiciendi, iinraillendi, 

istae quoque actiones in rera sunl, sed 

negalivae. quod genus actionis in cenlreversiis 

rerum corperakum predilura nen esl: nara in 

bis is agii qui nen possidet; ei vero qui possidet 

nen est aclio prodita pcr quam neget rem 

auderis [al. alterius v. actcjris] esse, sane une 

casu qui possidel nihilominus actoris partes obtinet, 

sicul in latioribus digestorum libris ep- 

2, j3jg,, portunius apparebit^ 

§ 3. Sed istae quidera actiones quarum mentionem 

habuimus, el si quae suut sirailes, ex legilirais 

et civilibus causis descendunt. Akae aulem 

sunt quas Praetor ex sua iurisdictione coinpa- 

8) cf. Ulp. fr. 25. § 2. h, t. ralas kabet,*' tara in rera quara in personam, 

quas el ipsas necessarium est exempks estendere. 

Ecce plerumque ka perraillit in rem agere, 

ul vel aclor dicerei se quasi usu cepisse quod 

usu non ceperit, vel ex diverse possessor dicerei 

adversarium suum usu nen cepisse quod usu 

" I'^L'D.VPUM, act, ceperit (§4.*) Namque si cui ex iusla causa 

res aliqua tradita fuerit, veluli ex causa emptionis 

aut donationis aul dotis aul legatorum, necdura 

eius rei derainus elfectus esl, si eius rei 

casu possessionera araiseril, nullam kabel directam 

in rem actionera ad eara rem persequendam: 

quippe ila preditae sunl iure civki actiones, ul 

quis dorainiura suum vindicet. sed quia sane durum 

crai eo casu deficere actionem, inventa est 

a Praelore aclio, in qua dicit is qui possessionera 

araisit eam rera se usuccpisse et ila vindical 

suara esse, quae aclio Pubkciana appellatur, 

quoniam primum a Publicio Praelore in 

5)ofr,2i,pr,23,D.cxqu,caus,mai. edlcto propesila cst (§ 5.''0 Ruisuscx dìvcrso, 

si quis cura reipubkcae causa abesset vel in hoslium 

potestate esset, rera eius qui in civitate 

esset usuceperit, permittilur demiue, si possessor 

reipublicae causa abesse desierit, tunc intra annum, 

rescissa usucapione, eam pelere, id est ila 

petere, ut dical pessesserera usu nen cepisse et

246 GAI IV. 

1) ofr 10, pr, J>. quae iu fraud. 

2) cfr, 13, § 1, D. ad SC. Vellei. 

fr. 17. § 2. D. de paotis. 

3) cfr. 5. § 1. D. do piguor. 

4) fr. 238. § 2. D. de V. S. 

fr. 9. § 2. D. de pigner. aot. 

5) est 0. 2. C. de const. pec. 

6) cf. Gai IV. 171. 

Ulp. fr, 1, B, de const. pec. 

7) cfr. 1. § 2, D, de pecul, 

fr, 1, pr, D, quando de peoul. 

3) ofr, ,'), pr. § 1. 5, § 2, D. de 

iureiur, 

luat, IV. 13. § i. 

IDST. IV. 6. § 6 — 11. 

ob id suam esse rem. quod genus actionis et 

akis quibusdam, simik aequitate metus, Praetor 

accommodat, sicut ex latiore digestorum seu pandectarum 

velumine inlekegere licei. (§ 6.^) Ilem 

si quis in k-audem credilorum rem suam alicui 

tradiderit, henis eius a creditoribus ex sententia 

Praesidis possessis, permiltitur ipsis creditoribus, 

rescissa Iradilione, eara rera pelere, id esl dicere 

eam rem traditam nen esse el eb id in bonis 

debitoris raansisse. (§ 7.^) Itera Serviana et quasi 

Serviana, quae etiara hypothecaria vecalur, ex 

ipsius Praetoris iurisdictione substantiam capii. 

Serviana aulera experilur quis de rebus coloni 

quae pignoris iure prò mercedibus fundi ei lenentur, 

quasi Serviana autera, qua creditores 

pignora hypolhecasve persequunlur.' inter pignus 

autera et hypolkecara, quanlura ad actionem hypelhecariara, 

nihil interest: nam de qua re Inter 

crediterera et debilorera convenerit, ut sit prò 

debito ohkgala, ulraque hac appellatione centìnetur. 

sed in akis differentia est:* nam pignoris 

appellatione eam proprie contineri dicimus quae 

simul etiam Iradkur creditori, raaxirae si mobilis 

sit; at eam quae sine traditione nuda couventione 

tenetur proprie kypotkecae appellatìone 

contineri dicimus. (§ 8.) In personam quoque 

actiones ex sua iurisdictione propositas habet 

Praetor. Veluti de pecunia constituta, cui similis 

videbatur receptilia: sed ex nostra conslkulione^ 

(cum ct si quid plenius habebal, hoc in pecuniam 

censlilulam Irausfusum est) ea quasi supervacua 

lussa est cum sua auctoritate a nostris 

legibus recedere. Itera Praetor proposuit 

[actionem] de peculio serverura filiorumque familias, 

et ex qua quaeritur an aclor iuraverit, 

et akas complures. (§ 9.") De pecunia aulem 

constituta cum omnibus agilur, quicumque vel 

prò se vel prò ako solulures se constiluerint, 

nulla scilicet stipulalione interposila. nam alioquin, 

si stipulanti promiserint, iure civik lenenlur. 

(§ 10.'') Actiones aulera de peculio ideo adversus 

patrem dominurave comparavit Praeter, quia 

kcet ex conlractu filierum serverumve ipso iure 

non teneantur, aequura taraen essel peculio lenus, 

quod veluti palriraoniura esl filierum fikarumque, 

itera serverura, condemnari eos. (§11.^) Item si 

quis po.slulanle adversario iuraverit deberi sibi 

pecuniara quam pelerei, neque ei solvalur, iustis-

GAI IV. § 4. 5. IUST. IV. 6. 12 — 15. 247 

siine accommodat ei talem adienem per quam non 

^'iMt^'i-v''i6''/3'"''' 

illud quaeritur, an ei pecunia dehealur, sed an 

iuraverit. (§12.^) Peenales quoque actiones bene 

raullas ex sua iurisdictione introduxit: veluti adsersus 

eura qui quid ex albe eius cerrupissel; 

el in eum qui patrenura vel parenlem in ius 

vecassel, cura id non impetrassd; itera adversus 

eura qui vi exeraeril eum qui in ius vocaretur, 

2) cf. Gai IV. 41, 

cuiusve dolo alius exeraeril; el alias innumerabkes. 

(§ 13.^) Praeiudiciales actiones in rem esse 

videntur, quales sunl per quas quaeritur, an aliquis 

kber vel an libertus sii, vel de parlu agnosi 

cfr. 2. § si. D, de orig, iur, scende, ex quibus fere una ika^ legitimara causara 

kabet per quara quaeritur, an akquis liber 

sii; ceterae ex ipsius Praetoris iurisdictione subslanliam 

capiunt. 

§ 4. Sic itaque discretis actioni- § 14. Sic itaque discretis actionibus,'* 

certura esl non posse nos rera bus, certura est non posse actorem 

nostrara ab alio ita petere, sì PAKET rem suara ita ab alique petere, si 

EUM DARE OPOKTERB: ncc enim quod paret cura dare oportere: nec 

neslruin est, nobis dari polesl cum enira quod actoris est, id ei dari eporscikcel 

id dari nobis inleUegalur quod lei, quia scilicel dari cuiquara id inita 

datur, ut nostrum fiat; nec res tellegitur quod ita dalur, ul eius fiat; 

quae est nostra, nostra arapkus fieri nec res quae iara actoris est, raagis eius 

potest. piane odio furum, quo magis fieri potest. piane odio furura, quo 

plurihus actionibus teneantur, rece- magis pluribus actionibus teneantur, 

plum esl, ut extra poenam dupk aut effectum est, ut extra poenam dupli 

quadrupli rei recipiendae noraine fu- aut quadrupli rei recipiendae noniine 

res etiatn hac actione teneantur, sì fures eliam hac actione teneantur, si 

PARET Bos DARE OPORTERE, quam- parct eos dare oportere (rv. 1. 

vis sii eliam adversus eos haec adio § 1.1], quaravis sit adversus eos etiam 

qua reni nostram esse peti- haec in rem actio per quara rem suara 

raus. (§ 5.) Appekantur autem in quis esse petit (§ 15.) Appellamus aurem 

quidera actienes vindicationcs; lera in rera quidem actiones vindicain 

personam vero actienes quibus lienes; in personam vero actiones 

dar? fìerive oportere inlendimus, con- quibus dare facere oportere intendidiones. 

ditur, condictiones. ^condicere enim 

1) vid. Gai IV, 18, 

esl denunliare prisca kngua; nunc vere abusive 

dicimus cendiclionem actionera-in personara esse 

qua aclor intendil dari sibi oportere. nuka enira 

koc tempore ee nomine denunlialio fit 

a) aliam divisionem addit Ulpianus libro singulari regul. : Actionum autem 

cquaediim ex contractu, cquaedam ex facto, quaedam in factum suni. Ex contractu 

actio est quoliens rptis sui lucri causa cum aliquo conirahii, veluti emendo vendendo, 

locando eondueendo et eeteris simiUhus. Ex facto actio est quoliens ex eo teneri quis 

incipit quod ipse admisii, veluti furtum vel iniuriam commisit vel damnum dedit. 

In factum aclio dicitur, qualis est exempli gratia actio quae datur patrono adversus 

liber tum a quo conira edictum Praetoris in ius vocatus est. — {Omnes autem actiones 

aut civiles dicuntur aut honorariae.) fr. 25. § 1. 2. D. de 0. et A. (44. 7.)

248 GAI IV. §6 — 9. IUST. IV. 6. § 16 — 19. 

§6. Agiraus autem inlerdum, Ul §16. Sequens ika divisio est, quod 

rem tantum consequaraur, Inter- quaedara actienes rei persequendae gralia 

dum ut poenam tantum, alias ut comparalac sunl, quaedam poenae perserem 

el poenam. (§ 7.) Rem tantum quendae, quaedam raixtae sunl. (§ 17.) Rei 

persequiraur velut actio- persequendae causa coraparalae sunt oranes in 

nibus quibus ex contradu 

agimus. 

1) cfr. 1. § 1, fr, 18, D. depos. 

rem actiones. Earura vero adieuuni quae in personam 

sunt, kae quidera quae ex ceulractu nascuntur, 

fere oranes rei persequendae causa comparalac 

videntur: veluli quibus muluara pecuniam 

vel in stipulatura deductam petit aclor, 

itera coramedati, depesiti, mandati, prò socio, 

ex empio vendite, locale conducto. piane si depesiti 

agdur ee nomine, quod luraultus, incendk, 

ruinae, naufragii causa depesituin sit,^ in 

duplum adienem Praetor reddit, si modo cum 

ipso apud quera depesitum sii, aul cum kerede 

eius ex dolo ipsius agitur: que casu mixla est 

aclio. (§ 18.) Ex raaleflcns vere preditae actiones 

aliae tantura poenae persequendae causa comparalac 

sunl, aliae tara poenae quam rei persequendae, 

el ob id mixlae sunl. Poenam tantum 

persequitur quis actione furti: sive enim manifesti 

agalur quadrupli, sive nec manifesti dupli, 

de sola poena agitur: nara ipsara rem propria 

actione persequitur quis, id esl suam esse pelens, 

sive fur ipse eara rem pessideat sive alius quilibet; 

eo amplius adversus furem etiam condictio 

est rei. (§ 19.) Vi aulera honorum raptorum adio 

raixta est, quia in quadruplum rei perseculio continetur 

[IV. 2. pr.]j poena aulera tripli est. Sed et 

legis Aquikae actio de damno [iniuria dato] 

mixla est, nen solum si adversus infitiantem in 

"duplum agatur, sed interdum el si in simplum 

quisque agii, veluti si quis hominem claiidum 

(§ 8.) Poenara lanlurapersequiraur 

velut actione 

furti et iniuriarum, et secundura 

quorundara opinionera 

actione vi bonerura 

raptorum; nam ipsius rei 

el vindicatio el condictio 

nobis conpelil. (§9.) Rem 

vere el poenam persequiraur 

velut ex his causis 

ex quibus adversus infitiantem 

in duplum agimus: 

quod accidil per actionera 

indicai/, depensi, darani 

iniuriae legis Aquiliae, aut aul liiscum occiderit, qui in eo anno inleger et 

legalorum noraine quae magni pretii fuerit: lauti enira daranalur quank 

per daranalionera certa is koinè in ee anno plurirai fuerit, secundum iam 

relicla sunt"' 

Iraditam^ divisionem. Itera raixta est actio cen 

2) Inst, IV, 3, §9, cf li, t, §23. 26. tra eos qui relicla sacrosanctis ecclesiis vel aliis 

venerabilibus lecis legali vel fideicoraraissi nomine 

3) ef, Inst, III, 27, § 7. 

dare dislulerinl^ usque adee, ul eliara in indicium 

vocarentur: lunc etenira et ipsam rera vel 

pecuniara quae relicla est dare coinpelluntur, 

et aliud lantum prò poena, et idee in duplum 

eius fit condemnalio. 

. a) ct Gai IV. 171. Paul. R, 8, I, 19. § 1. Inst III. 27. § 7. — De actione 

ludicati y. fr, 6, § 3. D. de re iud. (42. 1.) fr. 74. § 2. D. de iudiciis (5. 1.) de 

a. depensi Gai Ut 127. IV. 22.; de a. damni iniur. Gai Ut 210. (216.)

GAI IV. IUST. IV. 6. § 20 — 26. 249 

^^ i^st."iv.: §4-^7^.'*• §20-' Quaedara actiones mixtam causam oblinere 

videntur, tam in rera, quam in personam. 

qualis esl farakiae ercisundae aclio quae cerapetit 

coheredUius de dividenda hereditate; itera coramuni 

dividunde quae inter eos reddilur inler 

quos akquid ceraraune esl, ut id dividatur; item 

finium regundorum quae inter eos agilur qui confines 

agros kabent. in quibus tribus iudiciis permiltitur 

indici rem alicui ex litigatoribus ex bono 

et aequo adiudicare, et si unius pars praegravare 

videbitur, eum invicem certa pecunia alteri 

condemnare. 

2) ci Gal IV. 172, 173. §21.^ Onincs aulcin actiones vel in siraplura 

conceptae sunt, vel in duplum, vel in Iriplum, 

vel in quadruplum: ulterius aulera nulla actio 

exlendilur. (§ 22.) In siraplura agitur, veluti ex 

stipulalione, ex inutili datione, ex eraplo vendilo, 

locale conducto, mandato, el denique ex aliis com- 

3) of. h, t, § 19. supra, plurlbus causls. (§23.^) In duplum agimus, veluti 

furti nec manifesti, darani iniuriae ex lege 

Aquilia, depositi ex quibusdam casibus. itera servi 

corrupti quae cerapetit in eura cuius hertatu conskiove 

servus alienus fugerit, aut cenluraax adversus 

dorainura faclus est, aut luxuriese vivere 

coeperit, aul denique quolibet modo delerior 

faclus sit: in qua actione etiam earum rerum 

quas fugiendo servus abstulil aestimatio deducitur, 

itera ex legale quod venerabilibus lecis rekclum 

esl, secundura ea quae supra [§i9] dixi- 

4) 0. 2, § 2, e, de plus petit, jjn,s_ (g 24.*) Tripli vcro cura quidara raaierem 

verae aesliraalienis quantilalera in libello 

convenlienis inseruit, ut ex hac causa vialores, 

id esl execuleres liliura ampkorem suramara 

sporlularum neraiue exegerinl: tunc enim 

quod propter eorum causam damnum passus 

fuerit reus, id Iriplum ab adoro consequetur, ut 

in hoc triple el siraplura iu que damnura passus 

esl cennumeretur. quod nostra constitutio induxit 

quae in nostro codice fulgel, ex qua dubio 

5) ofr. 14. D. quod met. oaus, procul cst CX Icgc condicliciara emanare. (§25.'"') 

Quadrupk, veluli furti manifesti, ilem de eo quod 

metus causa factum sii, deque ea pecunia quae 

in hoc data sit, ul is cui dalur calumniae causa 

negotiura alicui faceret vel nen faceret, itera ex 

6) e. 2. 5. restit. c. de sportuiis. lege condicticia a nostra censlilulione*' erilur, in 

quadruplum conderanalionera impenens his executoribus 

liliura qui contra nostrae constitulionis 

7) cf. §23. 25. i. h. t. nermam a reis quidquam exegerinl. (§26.') Sed

250 GAI IV. § 10 — 12. IUST. IV. 6. § 27. 

furti quidem nec manifesti actio et servi corrupti 

a eeteris de quibus simul loculi sumus ee differì, 

quod hae actiones omnimodo dupk sunl; al illae, 

id esl damni iniuriae ex lege Aqnilia, [de dolo,] 

inlerdum deposili, inikialiene dupkcantur, in cenfitentem 

autem in siraplura danlur; sed kla quae 

de his cerapetit quae relieta venerabkibus lecis 

sunl non selura infiliatiene dupkcalur, scd et sì 

disLuleril relidi solutionem usque quo iussu magislralinim 

nostrerum cenvenialur, in cenfilentem 

vere, el ante quam iussu magistraluum cenvenialur 

solventera, sirapli reddilur. (§ 27.) Ilem 

actio de eo quod raelus causa factum sii a eeteris 

de quibus simul loculi suraus ee differì, quod 

eius natura tacite continetur, ul qui iudicis iussu 

ipsara rera adori restituat absolvatur. quod in 

eeteris casibus nou ita est, sed oraniraodo quisque 

in quadruplum condemnatur, quod esl el in 

furti manifesti actione. 

§ 10. Quaedam praelerea sunt actienes quae 

ad legis actionera expriraunlur [§ 32. ssj, quaedara 

sua vi ac poleslale Constant quod ut raanifeslura 

fiat, opus est ut prius de legis actionibus loquaraur. 

§. 11. Actiones quas in usu veteres habuerunt 

legis actiones'* appekabantur, vel ideo quod legibus 

preditae erant, quippe tunc edicta Praetoris 

quibus conplures actiones inlroductae sunl nondum 

in usu habebantur; vel idee quia ipsarum 

legum verbis acceraraedatae crani, et ideo iraraulabkes 

preinde alque leges observaJantur. unde 

eura qui de virthus succisis ila egisset, ut in 

actione viles nerainard, responsum est rem perdidisse, 

cura debuissel arbores nominare, eo 

quod lex xii labularura, ex qua de vilibus succisis 

aclio conpeteret, generakter de arboribus 

succisis lequerelur.'' (§ 12.) Lege autera ageba- 

a) de origine legis actionum ct Pomp. fr. 2. § 6—8. 12. 38. D. de orig. iur. 

(1. 2.) Gai IV. 30—34. 95; vide etiam Gai I. 184. IL 24. IV. 82. 94 108. Ulp. XI. 

24. 27. fragm. Vat § 49. fr. 77. 123. pr. D. de R. I. (50. 17.) fr. 4. D. de adopt. 

(1. 7.) fr. 3. D. de off. Praet. (1. 14.) fr. 3. D. de off. Prooons. (1. 16.) fr. 1. D. de 

off. mridici (1. 20.) Gord. 0. 1. C. de adopt. (8. 48.) Constant e. 7. C. de bis qui 

a non domino man. (7. 10.) Varrò de L. L. VL 30. (Mulier p, 84,): Contrarii horum 

vocantur dies nefasti, per quos dies nefas fari Praetorem: do, dico, addico; — necesse 

enim ediquo eorum uti verbo, cum lege quid peragilur. Gellius XX. 10. Cic. 

prò Caec. 33. § 97. m Verr. IL 1. 45, § 115, de Orat I. 36. § 167. Livius III. 44. 

sq. 49 Qmnotd. Inst. Or. VII. 3. § 17. Taoit Annal. XII. 60. 

b) cfr. 1. pr. 2. 3. pr. 4. 11. D. arbor. furt. caos. (47. 7.) Paul. fr. 28. § 6. 

D. de lurei. (12. 2.) v ; b

GAI IV. § 13 — 15. IUST. IV. 6. 251 

tur modis quinque:=^ sacraraento, per iudic/s poslulalienem, 

per condictionem, per manus iniectionera, 

per pignoris caplionera. 

§ 13. Sacramenti actio^ generalis erat: de quibus 

enim rebus ut akter agerelur lege cautum 

non erat, de kis sacraraento agebatur. eaque adio 

perinde periculesa erat falsi nomine * alque hoc 

terapere periculesa est actio certae creditae pecuniae 

propter sponsionem qua pericklalur reus, 

si temere neget, et restipulalionera qua pericklalur 

aclor, si non debitura pelai i§ ni. iso]: nani 

qui victus crai suramara sacramenti praeslahal 

poenae nomine; eaque in piiblicura cedebat praedesque 

ee noraine Praetori dabantur, nen ul nunc 

sponsionis el reslipulationis poena lucre cedit adversario 

qui viceril. (§ 14.) Poena autera sacraraenti 

aul quingenaria crai aut quinquagenaria. 

nam de rebus mkle aeris plurisve quingentis assibus, 

de minoris vero quinquaginta assibus sacraraento 

cenlendebalur; nam ila lege xii labularura 

cautura erat. at si de libertate hominis controversia 

eral, etiamsi pretiosissimus home essel, 

tamen ut L assibus sacraraento cenlenderetur, 

eadem lege cautum est favore scikcet liberlatis, 

ne onerarentur adserleres - [desunt 23 Un.]. ** 

(§ 15.) ad iudicem acci- 

*) ita quidem Bluhniii schedis fere oongrnnm. Savinins: fcdsiloquis; IluscblvO: 

foLsiloquo propier iusiurandum. Rudorff: falsidicis. Mommsen: falsi conviciis. 

**) in pagina 192 God.Ver. panca verba legi possunt. Dimidiam fere partem 

huius paginae Heffter, antiquis formulis testimoniisque usus, ita fere restituere conatus 

est: ,,Nunc admonendi sumus, istas omnes actiones certis quibusdam et solemnibus 

verbis peragi debuisse. Si verbi gratia in personam agebatur conira eum 

qui nexu se obligaverat, actor eum apud Praetorem ita interrogabat: Quando in 

iure te conspicio, piostulo an fias auctor, qua de re nexum mecum fecisli? Et altero 

negante, ille dicebat: Quando negas, sacramento quingenario te provoco, si propter 

te fidemve tuam captus fraudatusve siem. Deinde adversarius quoque dicebat: Quando 

ais neque negas me ìicxum fecisse tecum, equa de re agilur, similiter. ego te sacramento 

(quingenario provoco, si propter me fidemve meam captus fraudatusve non sies. 

Quibus ab utraque parte peractis litigatores poscebant iudicem, et Praetor ipsis diem 

praestituebat, quo ad iudicem accipiundum venirent." — Alia tentavit Huschke. 

Satis certum videtur, Gaium de sacramenti L. A. in personam egisse, oum § 16. 

de sacram. L. A. in rem agere pergat. 

a) de sacramenti L. A, agit § 13—17; de condictione § 18—20; de manus 

iniectione § 21—25; de pignoris oaptione § 26 — 29.; quo de iudicis postulatione 

auctor tractaverat folium deperditum est. 

b) ot Pestus s. V. Sacramenium, aes significai quod poenae nomine rei. 

(Mulier p. 844b—47a.) Varrò de L. L. V, § 180. (Miillor p. 70.) Ea piecunia quae 

in indicium venil in litibus, sacramenium a sacro. Qui petehat et qui inficiabatiir, 

de aliis rebus utrique quingenos aeris ad pontem deponebant, de aliis rebus item 

certo alio legitimo numero assum; qui iudicio vicerat suum sacramenium e sacro 

auferebat, vieti ad aerarium redibat. Valer, Probus (ed, Mommsen § 4.): Q. N. T. 

S. Q. P. {quando negas, te sacramento qidngenario provoco.)

252 GAI IV. § 16. IUST. IV. 6. 

piendum venirent'' postea vero reversis dabatur. 

Ut autera die* xxx. iudex daretur, per legera 

Pinariara faclura esl; ante eara antera legera slalim 

dabatur iudex. illud ex superioribus inlekegimus, 

si de re minoris quam M aeris agebatur, 

quinquagenario sacramento, non quingenario eos 

contendere solilos fuisse. postea taraen quam iudex 

datus essel, ceniperendinum diem,'' ut ad 

iudicem venirent, denunliabant deinde cum ad 

iudicem veneranl, antequam apud eum causam 

pererarent, solebant breviter ei el quasi per indicem 

rem expenere: quae dicebatur causae coniectie," 

quasi causae suae in breve coactio. (§ 16.) 

Si in rem agebatur, mobika quidem et moventia, 

quae mede in ius adferri adducive possent, in 

iure vindicabantur ad hunc modum.'^ qui vindicabal 

feslucàra tenebat delude ipsam rem adprehendebal, 

veluli horainera, el ila dicebat: HUNC 

EGO HOMINElil EX IURE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO 

SECUNDUM SUAM CAUSAM SICUT DIXI. ECCE TIBI 

VINDICTAM iNPosui:" ot slmul homini feslucam 

inpenebal. adversarius eadera siraikter dicebat el 

'*) ita suppl. secundum Pseudo-Asoonium ad Ciò. Verr. IL 1. e. 9. (Orell. 

p. 164): poscebant iudicem, qui dabatur posi trigesimum diem: equo dato deinde inter 

se comperendiniim diem, ut ad iudicium venirent, denunciabant. Quo cum esset ventimi, 

antequam causa ageretur, quasi per indicem rem exponebant : quod ipsum dicebatur 

causae conieetio, quasi causae suae in breve coactio. 

a) Val. Prob. cit. § 4. T. PR. I. A. V. P. U. D. {te Praetor iudicem arbitrumve 

postulo uti (Ics.) 

b) Val. Prob. oit. § 4.1. D. T. S. P. {in diem tertium siveperendinum). Pestus: B,es 

comperendinata significai iudicium in diem tertium constitutum. (Mulier p. 282.) 

e) vide Pseudo-Ascon. cit not *). Causae ooniectio Paul, in fr. 1. de R. L 

et Nonius Marc. v. Coicere. 

d) quid sit in iure manum conserere docet Gellius XX. 10. § 1. 7—10. (Hertz.) 

„Meinum conserere" nam de qua re disceptatur in iure [in re] praesenti, sive ager 

sive quid aliud est, cum adversario simul manu prendere et in ea re solemnibus 

verbis vindicare. „Vindicia", id est correptio manus, in re ateque in loco praesenti 

apud Praetorem ex XII t(d)uUs fitehai, in eqiiibus ita scriptum est: si qui in iure 

manum conserun.t. Sed postcpiam Praetores propagatis Italiae finibus, datis iurisdietionibus 

negotiis occupati, proficisci vindieiarum dicendarum caussa [ad] loginquas 

res gravabantur, institutum est, contra XII tabulas tacito consensu, ut litigantes 

non m iure apmd Praetorem manum consererent, sed „ex iure manum 

conserium vocarent; id est, alter alterum ex iure ad conserendam manum in rem 

de qua ageretur vocaret, atque profecti simul in agrum de quo litigabatur terrae 

aliquid ex eo, uti unam glebam, in ius in urbem ad Praetorem deferrent, et in ea 

gleba tamquam in loto agro vindicarent. Val. Prob. cit: E. I. M. C. V. {ex iure manu 

conserium vocavit). Cicero prò Mur. e. 12. § 26. has formulas exhibet: Fundus, qui 

est in agro, qui Sabinus vocatur, eum ego ex iure Quiritium meum esse aio. Inde 

ego te-ex iiwe manum conserium voce. — Unde tu me ex iure manu conserium vocasti,^ 

inde ibi ego te revoco. Suis utrisque superslitibus — istam viam dico: 

Ite viam. — Eedite viam — Quando te in iure conspicio. — Sed amie tu dicis, qua 

causa vindicaveris? 

e) Val. Prob. (ed. Mommsen.) § 4: S. S. C. S. D. E. T. V. {secundum suam

GAI IV. § 17. IUST. IV. 6. 253 

faciebal. cum ulerque vindicasset, Praetor dicebat: 

MiTr/TE AMBO HOMINEM. illi millebaiit. qui prior 

vindicaverat, ita alterum interrogabat: POSTULO ANNE 

DICAS QUA EX CAUSA VINDICAVERIS. illc leSpOH- 

debal: ius FEO/* SICUT VINDICTAM INPOSUI. deinde 

qui prior vindicaverat dicebat: QUANDO TU INIU 

RIA VINDIOAVISTI, D AERIS SACRAMENTO TE PRO 

VOCO, adversarius quoque dicebat: SIMILITER ET 

EGO TE. scilicet si de re maioris quam u aeris agebatur 

D, si de minoris,** L asses sacramenti nominabant. 

deinde eadem sequebantur quae cum in 

personam ageretur. Postea Praetor secundum alterum 

eerum vindicias dicebat, id est interim aliquem 

pessesserera constituebat, eumque iuhebat 

praedes adversario dare litis et vindieiarum, id 

esl rei el fructum:" alios autera praedes ipse 

Praetor ah utroque accipiebat sacraraenli, quod 

id in publicura l§ i3] cedebat. festuca aulera utebantur 

quasi haslae lece, signe quodara insti dominii: 

quod maxime sua esse credebant quae ex 

hostibus cepissenl: unde in centuravirakbus iudicks 

basta praeponitur. (§ 17.) Si qua res talis 

eral, ul sine incoraraodo non posset in ius adferri 

vel adduci, velut si colurana aul grex alicuius 

peeoris esset, pars aliqua inde suraebatur. 

deinde in eara partem quasi in tolara rera praesentem 

fiebal vindicalio. ilaque ex grege vel una 

ovis aul capra in ius adducebalur, vel eliam pilus 

inde suraebatur el in ius adferebalur; ex nave 

vero el celumna akqua pars defringehatur. similiter 

si de fundo vel de aedibus sive de hereditate 

controversia eral, pars aliqua inde sumeba- 

causam, sicuti dixi, ecce tibi vindicta). Boethius I. ad Ciò. Top. e. 2. § 10. (Orell. 

p. 288.): Vindicta vero est virgula quaedam, quam lictor manumittendi servi capiti 

imponens, eundem servum in libertatem vindicabat, dicens cquaedam verba solemnia, 

atque ideo illa virgula vindicta vocabalur. 

*) Cod. Feci. Edd. peregi. 

**) ita fere suppl. censet Krueger. 

a) Gai IV. 91. 94. Pomp. fr. 2. § 24. D. de orig. iur. (1. 2.) Festus s. v. Vindiciae 

(p. 376. Miiller): Vindiciae apipellantur res eae de quibus controversia: quod 

potius dicitur ius, quia fit inter eos qui contendunt. Cato in ea quam scribit L. Furio 

de aqua s. Praetores secundum populum vindicias dicunt. — De quo verbo 

Cincius sic ait: Vindiciae olim dicebantur illae, quae ex: fundo sumptae in ius adlatae 

erant. At Ser. Sulpicius .... iam singulariter formato vindiciam esse ait.... • 

qua de re controversia est, ab eo cquod vindicalur et in duodecim: si vindiciam 

falsam tulit rei sive stlitis Praetor arbitros tres dato eorum arbitrio 

reus fructus duplione damnum decidito. Festus v. Supierstiies, 

testes praesentes significat. Cuius rei testimonium est, quod superslitibus praesentibus, 

inler quos controversia est, vindicias sumere iubentur. (Mulier p. 305a.) 

Pestus s. V. Praes (Mulier p. 223.) Varrò de L. L. VL 74. (MiiU.) ct fragm. XII. 

Tabb. VI. 6.

254 GAI IV. § 18—21. 

tur et in ius adferebalur el in eam partem perinde 

aìcrue in totam rem praesentem fiebat vindicaUo: 

veluti ex fundo gleba sumebatur et ex aedibus 

legula, et si de heredkate controversia crai, aeque 

res aliqua inde sumebatur. [folium deperditum.]* 

S 18. ** [22 Un.] 6'o?idicere aulem denunliare 

esl prisca kngua. ilaque haec quidem actio 

proprie condictio vocabalur: nam aclor adversario 

denunliabat, ut ad iudicem capiendura die xxx. adesset 

nunc vere non proprie condictionera dicimus'* 

actionem in personam esse, equa inlendimus dari 

nobis oportere: nulla enim hoc tempore ee 

nomine denunlialio fil. (§ 19.) Haec aulem legis 

adio constituta esl per legem Skiam et Calpurniam: 

lege quidem Sika certae pecuniae, lege 

vero Calpurnia de omni certa re. (§ 20.) Quare 

autem kaec aclio desiderala sit, cum de ee quod 

nobis dari oportet polueriraus aut sacramento aul 

per iudicis peslulationera agere, valde quaeritur. 

§ 21. Per manus iniectionem aeque de his rebus 

agebatur, de quibus ut ila ageretur, lege aliqua*** 

cautum est, veluli indicati lege xii labularura. 

quae aclio laks erat'' qui agebal sic dicebat: 

QUOD TU MIHI IUDICATUS (SIVE DAMNATUS) ES 

SBSTERTIUM X MILIA EAQUE QUANDO OPORTET'^ 

NON SOLVISTI, OB EAM REM EGO TIBI SESTEETIUM 

X MLiuM IUDIOATI MANUJI INICIO ; et simul aliquam 

partem corperis eius prendehat nec licebat 

indicalo manum sihi depekere el pre se lege agere; 

sed vindicem dabat, qui prò se causam agere solebat: 

qui vindicem nen dabat, doniuni ducehatur 

IUST. IV. 6. 

*) „Pokum c(uod Lane olim exoipiebat paginam deperditum esse conatat. 

Cuius folli argumentum triplex fuisse mihi persuadeo: traotatus de saci-amenti 

actione oontinuatio et finis; deinde actionis quae per iudicis postulalioneni iìeri 

dicebatur descriptio; denique illius articuli in ciuo oondictionis indolem Gaius noster 

exposuit pars prior: pesteriorem exhibet pag. sequens." (Goschen.) 

**) etiam haec pagina 195 Cod. Ver. ductus maximam partem incertos exhibet 

Tres fere versus ultimos tamen Huschke secundum ductus Cod. ita restituere conatus 

est: (§ 17a.) observabant onim eundem diem, et aeqaalem modum capiendi 

iudicis condicendique diem equo ad iudicem capiendum praesto esse deherent. condicere 

autem denunliare est prisca lingua. Itaque rei. — Alia eruit Studemund. 

***) in Cod. est aqlia, quod quidem Savinins, Hugo, Bocking ali. Acquilia legendum 

censent; alii aliqua lege ut apud Gai § 28. infra. 

-|-) ita nunc Huschke. Edd. Quae dolo malo. Studemund: Quandoc eoli. Festo 2bS. 

a) ct Inst IV. 6. § 15. supra Gai IV. 33. infra. Paul. Diao. ex Festo: Condicere, 

est dicendo denunliare. Condictio, in diem certum eius rei quae agi 

denuntiatio. Serv. ad Aeneid. HI. v. 117: Condictio id est denuntiaiio. 

b) de manus iniectione adversus confessum aut iudicatum agit Gellius XS. 

1. §§ 42—52. (Hertz.); de vindice Pestus (p. 376. Miiller): Vindex ab eo, quod 

vindical, quo minus is qui prensus est ab aliquo teneatur. Boethius I. ad Cic. T 

0. 2. § 10. (Orell. p. 291.): Vindex est qui allerius causam suscipit vindicandam e.

GAI IV. § 22 — 26. IUST. IV. 6. 255 

ab aclere el vincicbalur. (§ 22.) Postea quaedam 

leges ex aliis quibusdam causis prò indicato manus 

iniedionera in quesd«m dederunt: sicut lex 

Pubklia in eum prò que sponsor dependisset 

[HI. 27], si in sex mensibus proximis quam pre 

ee depensum esset non solvisset sponsori pecuniam; 

ilem lex Furia dc sponsu adversus eum 

qui a sponsore plus quam virilem parlera exegisset 

inu 121. 122]; et denique conplures aliae leges 

in multis causis talem actionera dederunt. (§ 23.) 

Sed aliae leges ex quibusdam causis* censtiluerunl 

quasdara adiones per raanus iniedionera, 

sed puram, id est nen prò indicato: velui le.T 

Furia lestamentaria adversws eura qui legatorura 

nemine raortisve causa plus M assibus cepissel 

[u. 225], cum ea lege non esset exceptus, ut ei 

plus capere licerci; ilem lex Marcia adversus faeneratores, 

ul si usuras exegissent, de his reddendis 

per manus iniedionera cura eis agerelur. 

(§ 24.) Ex quibus legibus, el si quae aliae simkes 

essent, cum agebatur, reo licebat raanum 

sibi depekere et prò se lege agere. nam el aclor 

in ipsa legis adiene nen adiciebal hoc verbum 

PRO lUDicATO, sed nominala causa ex qua agebal, 

ita dicebat: OB EAM REM EGO TIBI MANUM INICIO; 

cum hi quibus prò iudicalo aclio data erat, nominala 

causa ex qua agebant, ita inferebanl: OB 

EAM REM EGO TIBI PRO lUDICATO MANUM INIOIO. 

nec me praeterit in l'orma legis Furiae teslamenlariae 

PRÒ IUDICATO verbura inseri, cum in ipsa 

lege non sii: quod videlur nulla raliene factum. 

(§ 25.) Sed postea legeValka,** excepto indicato 

el eo prò quo depensum est, eeteris omnibus 

cum quibus per manus iniedionera agebatur perraissum 

est sibi manum depekere et pre se agere. 

ilaque iudicatus el is prò que depensum est eliam 

pesi hanc legem vindicem dare debebanl, et nisi 

darent, domum ducebanlur. idque quamdiu legis 

actiones in usu erant semper ila observabatur; unde 

nostris temporibus is cum quo indicati depensive 

agitur iudicatum solvi satisdare cogilur pv. 102]. 

§ 26. Per pignoris capienem'' lego agebatur 

*) Cod. habet: in multis causis ex qinbusdam si. Mendum inde ortum esse 

Savinins censet, quod ita scriptum erat in antecedente versu. Huschke corrigere 

mavult: in multis causis, ex quibus datae sunt actiones. 

'**) in Cod. est: valila; Savinins: Acquilia; Heffter: Varia; Gosohen: Villia v. 

Velleia; Huschke in prioribus edd. Valeria. 

a) ot Livius I. 43. Gek. VII. (VI.) 10: Verba Catonis sunl: Pignoris ca-

256 GAI IV. § 27 — 31. IUST. IV. 6. 

de quibusdam rebus moribus, de quibusdam lege. 

(§ 27.) Inlroducla est moribus rei mkilaris. nam 

et propter stipendium licebal militi ab eo qui id 

dislribuebal, nisi darei, pignus capere: dicebatur 

antera ea pecunia quae slipendii noraine dabatur 

aes militare, itera propter eara pecuniara licebal 

pignus capere ex qua equus emendus eral: quae 

pecunia dicebatur aes equestre, itera propter eam 

pecuniam ex qua hordeum equis eral cenparandura; 

quae pecunia dicebatur aes herdiarium. 

(§ 28.) Lege autera inlroducla est pignoris capto 

veluli lege xii labularura adversus eura qui 

hesliara eraissel, nec prelium redderel: item adversus 

eum qui mercedem nen i-edderet pre ee 

iumento quod quis ideo locassel, ul inde pecuniara 

acceplara in dapem, id est in sacrificium inpenderet 

ilem lege censoria data esl pignoris 

capilo pubkcanis vectigakura ;jubkcerum populi 

Romani adversus eos qui aliqua lege vectigalia 

deherent. (§ 29.) Ex omnibus aulem istis causis 

certis verbis pignus capiebatur; el eb id plerisque 

placebal hanc quoque actionem legis actionem 

esse, quibusdam aulera cantra placebal: priraura 

quod pignoris capilo extra ius peragebatur, id esl 

non apud Praetorera, plerumque eliam absente adversario, 

cura akoquin eeteris actionibus nen aliter 

uli possewt quam apud Praetorem praesente adversario: 

praelerea quod nefasto quoque die, id esl 

quo nou licebat lege agere, pignus capi poterat 

§ 30. Sed istae eranes legis actienes paulalim 

in odiura venerunt. naraque ex niniia subtkkale 

veterura qui tunc iura cendiderunt ee res perducla 

est, ut vel qui miuimura crrassd litem perderei 

[cf, § 11]. ilaque per legera yiebuliara el duas 

lukas sublatae sunl istae legis actiones,'' efi'ectumque 

est, ut per concepta verba, id est per formulas 

ktigeraus. (§ 31.) Tantum ex duabus causis perraissura 

esl lege agere: darani infecti, et si centumvirale 

iudicium l'u/z

GAI IV. § 32 — 35. IUST. IV. 6. 257 

258 GAI IV. § 36 — 38. IUST. IV. 6. 

solet. nam ex persona eios cuius bona emerit 

sumpta intentione convertii conderanalionera in 

suam personara, id est ut quod illius esset vel 

iki dari eporlerel, ee nomine adversarius huic 

condemnelur: quae species actionis appellatur Rutiliana, 

quia a Praelore Publio Rutilio, qui el honorum 

venditionera introduxisse dicilur, cenparala 

est. superier autera species adionis qua fide se 

herede bouerum empier «gi^ Serviana vocatur. 

(§ .36.') Eiusdem generis est quae Publiciana vocatur. i) of. Inst. h. t. § 3. 4. aupra. 

datur antera haec actio ei qui ex iusla causa traditara 

sibi rera nondum usucepit eamque araissa 

possessione petit, nara quia nen polesl eam ex 

iure Quiritium suara esse intendere, fingitiir 

rera usuccpisse, et ita, quasi ex iure Quiritium 

dominus factus esset, intendil veluti hoc modo: 

IUDEX ESTO. SI QUEM HOMINEM AULUS AGERIUS 

EMIT, ET IS EI TRADITUS EST, ANNO POSSEDISSET, 

TUM SI EUM HOMINEM DB QUO AGITUR EIUS EX 

IURE QUIRITIUM ESSE OPORTBRET Ct icllqua. (§ 37.) 

Itera civitas Romana peregrino flngilur, si ee nomine 

agat aut cura ee agalur, quo nemine nostris 

legibus actio constituta cst, si mede iustum sii 

eam actionera etiara ad peregrinum exlendi,'' velut 

si furti agat peregrinus aut cum ee agatur; nam 

si cum eo agatur,* forraula ila Concipitur: IUDEX 

ESTO. SI PAEBT A DIONE BERUAEI FILIO FURTUM 

FACTUM ESSE L TITIO AUT SI FAREI** OI'E CONSI- 

LIOVE DIONIS imUMAHI FILII FURTUM FACTUM ESSE 

PATBRAB AUREAB, QUAM OB REM BUM, SI CIVIS 

ROMANUS ESSET, PRO PURE DAMNUM DECIDERE 

OPORTBRET et Tclìqua. itera si peregrinus furti 

agat, civitas ei Romana fingitur. siraililer si ex 

lege Aquika peregrinus damni iniuriae agat aut 

cura co agalur, fida civitate Romana iudicium 

datur. (§ 38.) Praelerea aliquando fingiraus adre?'sariura 

nostrum capite deminiitura non esse. 

nam si ex contractu nobis obligalus ebligatave 

sit el capile deminutus deminulave fueril, velut 

rauker per coeraptienera, raasculus per adrogalionem, 

desinit iure civili debere nobis |iii, si]^ nec 

diredo intendi polest dare eum eamve oportere; 

sed ne in poleslale eius sit ius nostrum cer- 

*) ad sensum suppl. Studem. 

""") suadente Goudsmit haec inserit ed. Studem. 

a) ot Ciò. in Verr. II. 2. e. 12. § 31. Iudicia huiusmodi: Qui cives Bomani 

erant, si Siculi essent, quum Siciilos eorum legibus dare oporleret. 

Qui Siculi, si cives Bomani esseni., (lacuna.)

GAI IV. § 39 — 44. IUST. IV. 6. 259 

rumpere, inlroducla esl centra eum earave adio 

ulkis, rescissa capitis derainuliene, id est in qua 

fingitur capile deminutus derainutave non esse. 

§ 39. Partes autem formularum hae sunt; deraenstralie, 

inlentio, adiudicalio, conderanalie. 

(§ 40.) Deraenstratio est ea pars forraulae quae 

prmcipio ideo inserilur, ul deine?islretur res de 

qua agilur. velut kaec pars formulae: QUOD AU 

LUS AGERIUS NUMERIO NEGIDIO HOMINEM VBNDIDIT. 

itera haec: QUOD AULUS AGERIUS APUD NUME 

RIUM NEGIDIUM aÔMINEM DEPOSUIT."' (§ 41.) 

Inlentio esl ea pars formulae qua aclor desiderium 

suura cencludit velut haec pars forraulae: 

SI PARET NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGERIO SB 

STERTIUM X MILIA D.ARE OPORTERE. iteill haCC: 

QUIDQUID PARET NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGE 

RIO D.ARE FACERE OPORTERE.^ itCm haCC: SI PARET 

HOMINEM EX IURE QUIRITIUM AULI AGERII ESSE. 

(§ 42.) Adiudicalio est ea pars forraulae qua permiltitur 

indici rem alicui ex liligatorihus adiudicare: 

velut si inler cekeredes farakiae crciscundae 

agalur, aul inter socios ceniraiini dividunde, ani 

inter vicinos finium regunderura.° nara klic ila 

est: QUANTUM ADIUDICARI OPORTET, IUDEX TITIO 

ADiuDioATO. (§ 43.) Conderanatio est ea pars 

forraulae, qua ludici conderanandi absolvendive 

potestas perraillilur, velut haec pars forraulae: 

IUDEX NUMERIUM AULO AGERIO SBSTERTIUM X MI- 

LIA CONDEMNA. SI NON PARET ABSOLVE. ilClll haCC: 

IUDEX NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGERIO DUM- 

TAXAT X MILIA CONDEMNA. ,S1 NON PARET ABSOLviTo. 

itera haec: IUDEX NUMERIUM NBGIDIUM AULO 

AGERIO [x MILIA] CONDEMNATO ct icllqua, ut nen 

adiciatur dumlaxal x milia.* (§ 44.) Non tamen 

istae omnes partes siraul inveniunlur in formula, 

sed quaedam inveniunlur, quaedam non inveniunlur. 

certe inlentio aliquando sola invenilur, sicul 

•-") Bluhme et Huschke prop.: duniaxai [X millia.] Ct Gai IV. § 51. infra. 

Paulo antea verba [X milia] delenda esse consentiunt: vel potius in lineam antecedentem 

traiioienda, ubi errore librarli exciderunt post dumtaxat. 

a) ot Gai IV. 58—60. et Paul, in Collat. II. 6. — sicut formula posila est: 

Quod Ai AH pugna mala percussa est. Illud non cogilur dicere, dextra an sinis 

nec qua manu percussit. Ita si dicat infamaium se esse, debet adicere quemad 

dum infamatus sit. Sic enim et formula concepta est: Quod Nus Nus^ illum. [l 

bellum?] immisit Ao Ao infamandi causa. Ct Paul. fr. 6. D. de rei vind. (6. 1.) 

b) de formula dare op. — dare facere op. vid. Ciò. prò Rose. Com. e. 4. § 10. 

L. Rubria e. 20. 21. Gai IV. 47. 54. 60. 131. 136. II. 213. Locorum ad intentionem 

speotantium pleniorem iudicem addidit Bocking in Apipend. IV. ed. p. 343. 

e) ot Iust. IV. 6. § 20. IV. 17. § 4—7. Ulp. XIX. 16. 

17*

260 GAI IV. § 45 — 47. IUST. IV. C. 

in praeiudiciakbus fei-raulis, qualis est qua quaeritur 

aliquis libertus sit, vel quanta dos sit, et 

aliae complures. deraonstralie aulem et adiudicalio 

el condemnalio nu???quain solae inveniunlur, 

nihil euim omnino demonstratio sine intentione 

vel conderauatioue valel; itcm condemnalio sine 

deraonstratione vel intentione, vel adiudicalio ilem 

sine demonstratione vel intentione* nullas vires habel, 

et ob id numquara solae inveniunlur. 

§ 45. Sed eas quidera formulas in quibus de 

iure quaeritur in ius conceplas vocamus. quales 

suut quibus inlendimus nostrum esse aliquid 

ex iure Quiritium, ani nobis dari oportere, 

aut prò furo damnum decidi oportere;'^ in 

quibus iuris civilis inlentio est. (§ 46.) Ceteras 

vero in factum conceplas vocamus, id esl in 

quibus nulla talis intentienis coucepl/o esl, sed 

initio formulae, uominale ee quod faclura esl, adiciunlur 

ea verba per quae ludici daranandi absolvendive 

potestas datur. qualis est formula qua 

utitur palrenus conira kbertuni qui eum contra 

ediclum Praetoris in ius vocavil; nam in ea ila 

esl: RECUPERATORES SUNTO, SI PARET ILLUM PA 

TRONUM AB ILLO LIBERTO CONTRA EDICTUM ILLIUS 

PRAETORIS IN IUS VOCATUM ESSE, RECUPERATORES 

ILLUM LIBERT UM ILLI PATRONO SBSTERTIUM X MI- 

LIA CONDEMNATO. SI NON PARET, xABSOLVITB. CCterae 

quoque forraulae quae sub titulo de in ius 

voeande'' propositae sunt in faclura conceptae 

sunt: velut adversus eura qui in ius vocatus neque 

venerit neque vindiceni dederit: item conira 

eura qui vi exeraeril eura qui in ius voc«tur. et 

denique inuuraerabkes eiusmodi aliae formulae in 

albo propenuutur. (§ 47.) Sed ex quibusdam 

causis Praeter el in ius et iu factum conceplas 

formulas proponit, veluti deposili el ceramodali. 

ika enim formula quae ila concepta est: IUDEX 

ESTO. QUOD AULUS AGERIUS APUD NUMERIUM NB 

GIDIUM MENSAM ARGENTEyi.M DEPOSUIT, QUA DE RE 

AGITUR, QUIDQUID OB EAM REM NUMERIUM NEGI 

DIUM AULO AGERIO DARE FACERE OPORTET EX 

FIDE BONA, EIUS IUDEX NUMERIUM NEGIDIUM AULO 

AGERIO CONDEMNATO, N/,S/ RESTITUAT. SI NON PA- 

*) ita fere ad sensum nunc format ed. Studem. 

il) p. t damnum decidere Gai IV. 37. Ulp. fr. 7. pr. D. de condici, furt 

(13. 1.) Ir. 9. § 2. D. de minor. (4. 4.) 

b) in Dig. ti. 4. (et sqq.) v. gr. fr. 24. 25. ot Gai IV. 183, 187. Inst IV. 16. 

§ 3. IV. 6. § 12.

GAI IV. § 48 — 52. IUST. IV. 6. 261 

RET, ABsoLviTO, In lus conccpta est. al illa for 

mula quae ila concepla esl: IUDBX ESTO. SI PARET 

AULUJl AGERIUM APUD NUMERIUJt NEGIDIUM MEN 

SAM ARGENTEAM DEPOSUISSE EAMQUE DOLO MALO 

NUMERII NBGIDII .AULO AGERIO REDDITAM NON ESSE, 

QUANTI BA RES ERIT, TANTA3E PECUNIAM IUDEX 

NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGERIO CONDEMNATO. 

SI NON p.ARET, ABsoLviTo, In factum concepta est. 

simkes etiara coraraedali formulae sunl. 

§ 48. Oraniura aulem formularum quac conderanalionera 

kabent ad pecuniariam aeslinialionera 

condemnalio concepta esl. itaque etsi corpus 

aliquod petamus, veluli fundura, korainera, 

veslera, aurum, argenlum, iudex nen ipsara rem 

cendemnat eum cum quo aclum est, sicut olim 

fieri solebat, sed* aesliraata re pecuniam eura 

cenderanat (§ 49.) Conderanalie autem vel certae 

pecuniae in fermwla ponitur, vel incertae. 

(§ 50.) certae pecuniae velut in ea formula qua 

cerlara pecuniara pelimus; nani ikic ima parte 

forraulae ita est: IUDEX NUMERIUM NBGIDIUM AULO 

AGERIO SBSTERTIUM X MILIA CONDEMNA. SI NON 

PARET, ABSOLVE. (§ 51.) Inccrtae vere conderanalie 

pecuniae dupkcera significalionera habet 

esl enira una cum aliqua praefinitione, quae vulgo 

dickur cura laxatione," velut si incertum aliquid 

petamus: nani illic ima parte /'ormulae ita esl: 

IUDEX NUMERIUM NBGIDIUM AULO AGERIO DUM 

TAXAT X anUI.A CONDEjrN.A. SI NON PARET, AB 

SOLVE. vel incerta est et infinita, velut si rem 

aliquam a possidenle nostrara esse petamus, id 

esl si in rem agamus, vel ad exkibendum; nara 

ikic ila est: QUANTI EA B,ES ERIT IMNI-AM PECU 

NIAM IUDEX NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGERIO CON 

DEMNA. SI NON PARET, ABSOLviTo. Quìd crgo est? 

iudex si conderand, cerlara pecuniam condemnare 

debet, etsi certa pecunia in cendemnatiene 

posila non sii. (§ 52.'') debet autem iudex allendere, 

ut cum certae pecuniae condemnalio 

*) alicubi inserendum esse ,sed' constare videtur, Mayer vult: sed—ut (vel 

sicut) olim fieri solebat — aesiimata re p. e. e. (M. S. Mayer ad Gali Inst Comm. 

IV. § 48. Tub. 1853.); hoc loco inserendum censet Huschke. 

a) Festus v. Taxat (Mulier 356.h) in litibus quoque arbitrove cum proscribitur, 

quoad ei ius sii slatuendi, taxatio dicitur, quae sit certae summae. 

h) cf. Inst IV. 17. § 2. 3. inprimis vero Inst. § 32. h. t, ubi lustinianus argumentum 

bui. 1. ita mutavit: Curare autem debet index, ui omnimodo, quantum 

possibile ei sii, certae p>ecuniae vel rei sententiam ferat, etiamsi de incerta quant 

apud eum aclum sit. (De iudice qui litem suam faoit vid. Inst. IV. 5. pr.)

262 G.4I IV. § 52a—53b. IUST. IV. 6. 

poska sii, neque maioris neque minoris suraraa 

posila condeninel, alioquin litera suara facit itera 

si taxatio posila sit, ne plur/s conderand quara 

laxalwOT sit, alias enira siraililer litera suam facit. 

minoris aulera daranare ei perraissuui est, al si 

etiara taxatio posita non sit, cquanti veld conelemnare 

potest. (§ 52 a.) Unde quia, quod petit, qui formulum 

accipa, intendere de6et, nec amplius judex 

quam certa condemnatione constringilur, sed nec 

iterum eandem formulam accipii, equi egli, et in condemnatione 

certam pecuniam, quam petit, ponere debet, 

ne consequatur minus quam velit* 

§ 53. ' Si quis intentione plus eonpiexus fue- i) of. inst. h. t. §i 33. pars pi-io:. 

rit, causa cada, id est rem perdil, nec a Praelore 

in inlegrum resrttuilMr, exceptis quibusdam casibus 

in qui&MS Praetor non patkur, ob errorem 

suum damno affici; nam minoribus XXV annorum 

sem.per ut in aliis causis et hic suecurrit**. (§ 53a.) 

Plus aulem cquatuor modis pelilur: re, tempore, 

loco, causa."* re, veluti si quis prò X mikbus quae 

ei debenlur, XX milia petierit, aut si is cuius ex 

parte res est, totam eam aul maiere ex parte 

suam esse intenderii. tempore plus petitur, veluti 

si quis ante diem petierit. loco plus petitur, veluti 

si certo loco dari preraissura esl, id alio loco sine 

commemoratione eius loci petatur, velut si cquis ita 

stipuìatus fuerit EPHESI DARE SPONDES? deinde Romae 

pure intendat DARI SIBI OPORTERE***. plus enim 

petere ideo intellegor, quia utilitatem promissori adimo, 

quam, si Ephesi darei, hahiturus esset. Ephesi 

tamen etiam pure poterò-f pelere, id est non adiecto 

loco. (§ 53b.^) Causa plus petitur, velut si quis 

in intentione tokat dectienem debitoris quam is ,),,i„3t.,,,„5i33.„„3„„,teri„r. 

habet ebkgationis iure, velut si quis ila stipulalus 

sit: SBSTERTIUM X MILIA AUT HOMINEM STICHUM 

DARE SPONDES? dclndc allerulrum ex bis pelai; 

nani quaravis pelai quod minus est, plus lamen 

pelere videlur, quia polest adversarius interdum 

facilius id praestare quod non petitur: siraililer 

*) §i 52 iinem et §um 52 a ita fere ad sensum et ductus Cod. rosarcinavit 

Huschke. Alii aliter. 

**) lacunae initio huius §i e.^ Instit. cit. 1. suppleri possunt. Cetera duce 

Huschkio recepi. 

***) §um ita anpplet Kruoger coli. Iust. Institutionibus. 

f) haec fere ad sensum proponit Huschke. 

a) Paul. S. R. I. 10. catisa cadimus aut loco, aut summa, aut tempore, emt 

qualitaie. Loco, alibi: summa, plus: tempore, repeiendo ante tempus : qualiiate, eiusdem, 

.speciei rem meliorem posiulanies. Pleniora addit Consullatio cap. 5. {summa, 

loco, tempore, causa, qualitaie, aeslimaiione).

GAI IV. § 54—58. IUST. IV. 6. 263 

si quis genus stipulalus sii, deinde speciem pelai, 

veluti si quis purpuram stipulalus sit generaliler, 

deinde Tyriam speciakler pelai: quin etiam licei 

vikssiraani pelai, idera iuris esl propter eara rationera 

quam proxime diximus. idem iuris esl si 

quis generakter hominem stipulalus sii, deinde 

nominalira akquem pelai, velut Stickura, quamvis 

vkissimum. ilaque sicul ipsa slipulatio concepta 

esl, ita el inlentie forraulae concipi debet. 

(§ 54.) Ikud salis apparet in incerlis formulis 

plus peli non posse, quia, cum certa quanlilas 

non petalur, sed quidquid adversariura dare 

facere oportet iiilendalMr, nemo polesl plus 

intendere, idem iuris esl, el si in rem incertae 

partis aclio data sit; velut talis: QUANTAM PARTEM 

PARET IN EO FUNDO QUO DE AGITUR ACTORIS 

ESSE: quod genus actionis in paucissimis causis 

dari solet.'' (§ 55.) Item palam est,' si quis akud ') "'• ^'"'^- ^- *• ^^^- '''^" 

pre alio inlenderil, nikil eum periclilari eumque 

ex integro agere posse, quia nihil ante videlur 

egisse: veluti si is qui horainera Slichura petere 

deberet, Erolem petierit; aut si quis ex testamento 

dari sibi oportere intenderli, cui ex slipulalu 

debebatur; aut si cogniler [§ 84] aut procurator 

inlenderil sibi dari oportere. (§56.) Sed 

plus quidera intendere, sicul supra [§ 53] dixiraus, 

periculosiun esl:^ minus aulem intendere kcel; 2) cf, iust, § 34, h t. infra, 

sed de reliquo intra eiusdem praeturam agere 

non perrailtitur. nara qui ita agii per exceplionem 

excluditur quae exceptio appellatur lilis dividiiae. 

(§ 57.) At si in coudemnatione plus 

pelilum sit quara oportet, actoris quidem periculura 

nukum esl, sed reus cum iniquam formulam 

acceperit, in integrum restiluitur, ul minualur 

conderanalie. si vere rainus positum fueril 

quam oportet, koc selum actor consequitur quod 

posuit: nara tota quidera res in iudicium deducitur, 

conslringitur aulem condemnationis fine, 

quam iudex egredi nen potest. nec ex ea parte 

Praeter in integrum restituii: facikus enim reis 

Praetor suecurrit quam actoribus. loquimur aulem 

exceptis minoribus xxv annorura; nam huius 

aetatis hominibus in omnibus rehus lapsis Praetor 

suecurrit. (§58.) Si in demonstraliene plus 

aul rainus positum sit, nihk in iudicium dedu- 

a) ct Ulp. fr. 1. § 5. D. si pars hered. (5. 4.) Gai fr. 76. § 1. D. de rei vind. 

(6. 1.) Paul. fr. 8. § 1. D. commun. div. (10. 3.)

264 GAI IV. § 59 — 61. IUST. IV. 6. 

citur, et idee res in integre mand: el koc esl 

quod dicilur falsa demouslralione rem non perimi. 

(§ 59.) Sed sunl qui putant minus recle coiiprehendi, 

ut qui forte Stichum et Erotew eraeiit, 

recle videe/tur ita demonstrare: QUOD EGO DB TE 

HOMINEM BROTEM EMI, Ci SÌ vcIlt, dc Slicko alia 

formula iterum agat, quia verum esl eum qui 

duos cmerk singulos quoque emisse: idque ila 

raaxirae LabeenP' visura est. sed si is qui unum 

cmerk de duobus egeril, falsum demoustrat idera 

et in aliis adionibus esl, velut coraraedali et depeski. 

(§ 60.) Sed nes apud quosdara scriptura 

invenimus, in adiene depositi et denique in eeteris 

omnibus quibus damnatus unusquisque ignominia 

notalur [§ is2], eura qui plus quam eporlerel 

demonstraverit litera perdere, voluti si quis 

una re deposita duas pluresve se depesuisse deraonslraverit, 

aut si is cui pugno mala percussa 

esl in adiene iniuriarum esse etiam aliam partera 

corporis percussara sibi dcraoustraverit quod 

an debearans credere verius esse, diligentius requireraus. 

certe cura duac sint depesiti formulae, 

alia in ius concepta, alia in factum, sicul supra 

[§ 47] quoque nelaviinus, el in ea quidera formula 

quae in ius concepta est, initio res de (.[ua agitur 

deraonslraliom's modo desiguelur, deinde iuferatur 

iuris contentio kis verbis: QUIDQUID OB 

EAU REM ILLUM ILLI DARE FACERE OPORTET; In 

ea vere quae in faclura concepta est statim initio 

iwênlionis alio raode res de qua agitur, desiguelur 

his verbis: si PARBT ILLUM APUD ILLUM REM 

ILLAM DEPOSUISSE: dubitare non debemus, qnin 

si quis in forraula quae in factum composita est 

plures res designaveril quara deposueril, litera 

perdat, quia in inlentieue plus posuisse videlur. 

[desunt 48 Uìi.] * 

§ 61.^ Cotnpenscdiones quocque opposdae pie- i) ci insi. ii. t. §30. mira, 

rumcque efficiunt, ul minus quiscque consecpiatur 

cpuam ei debebatur. In bonae fidei enim iudiciis 

cum libera potestas permitli videcdur ludici ex 

aequo et bono aeslimancli, cquantum adori rcstitui 

debeat, liac in potestate eius contine/;/r, 

ul habita ratione eius quod iuvicein actorem ex 

*) sunt Codicis Ver. paginae 210. 211., ad quas referenda sunt quae in Inst 

h. t. § 36—39. infra tradantur. Ex proxima § 61. seqnento patet Gaium de aequitate 

compensationis in bonae fidei iudiciis h, I. agere coepisse: cuius initium ex 

Inst supplevi duce Huschkio. 

a) cfr. 1. § 41. D. depo.3. (16. 3.)

GAI IV. § 62 — 67. IUST. IV. 6. 265 

eadem causa praestare operterel, in reliquum eum 

cura quo adura esl condemnare.'' (§ 62.) Sunl 

autera bonae fldei iudicia^ haec: ex erapte ven- i) of. §28, i, ir, t. infra, 

dito, locate cenducto, negetiorura gesloruni, mandali, 

deposili, fiduciae, prò sodo, tutelae, rei uxoriae, 

alia.* (§ 63.) Verumtaiiien indici [nukara 

omnino invicem] cenpensalienis ralionera habere 

nuka in parie** formulae verbis praecipilur; sed 

quia id bonae fldei iudicio conveniens videlur, 

ideo officio eius contineri creditur. (§64.) Alia 

causa esl illius adionis qua argenlarius experilur: 

nam is cogilur cum conpensatione agere, et ea 

cenpensatie yerbis formulae comprirailur; adeo 

quidera, nt ab initio conpensatione facta minus 

intendat sibi dari oportere. ecce enim si seslerlium 

X railia debeai Titio, atque ei xx debeantur, 

sic inlendit: si paret Tiliura sibi x railia dare 

oportere arapkus quara ipse Titio debet. (§ 65.) 

Itera bonerura empier [in, 82] cura deductiono 

agere iiibe/j(r, id est ui in hoc selura adversarius 

eius condemnelur quod superest, deducto ee quod 

invicem ei bonerura emtor defraudatoris nomine 

debet. (§ 66.) Inter conpensationera autera quae 

argentario o|?penilur, et deductionem quae obicitur 

bonorura eraptori, illa differentia est, quod 

in conpensationera koc solum vocatur quod eiusdem 

generis et nalurae esl. veluti pecunia cum 

pecunia conpens«lur, trkicum cum trilice, vinum 

cura vino: adeo ul quibusdam placcai non omni 

modo vinura cura vino, aul trilicura cura Iritice 

cenpensandura, sed ita si eiusdem nalurae qualilalisque 

sii. in deductionem autem vocatur d 

quod non est eiusdem generis, ilaque si pecuniam 

pdat benerura empier, et invicera vero 

frumentum aut vinum is debeai, deducta ea re,*** 

quanti id erit, in reliquum experilur. (§ 67.) 

Itera vecalur in deductionem et id quod in diem 

debetur; cenpensatur autem hoc solum quod prae- 

*) ita nuno Huschke. Krueger lacunam statuens ex Inst. addere vult: (conimodati), 

pigneraticiam, familiae crciscundae, communi dividunde, praeseriplis verbis. 

**) ita nuno Huschke secundum ductus Cod., quos satis incertos Lachmann 

ita interpretatur: t, i. nullam etiam interdum comp. rat. hab. licet; neque enim 

forni.; Heffter: nullo modo est iniunctum e. r. h. neeque enim t; Docking: iudici 

(quidem in condemnatione compensationis rationem habere non ipsius forni. 

***) ita nunc Huschke. Krueger lacunam statuens talia fere proponit: itaque 

si frumentum aui vinum peiat bonorum emtor, et invicem defraudatoris nomine pecuniam 

is elebeat, (quanto amplius ea pecunia id frumentum aut vinum crii, in condemnatione 

ponitur: si vero pecuniam rei. 

a) ot Paul. S. R, II. 5. § 3. Gai fr. 18. § 4. D. commodati. (13. 6.)

266 GAI IV. § 68. IUST. IV. 6. § 28 — 30. 

senti die debetur. (§ 68.) Praelerea conpensalienis 

quidem ratio in intentione ponitur: quo fit, ut si 

facla conpensatione plus nummo uno intendat 

argenlarius, causa cadal et ob id rem perdat. deducilo 

vero ad cendemnatienem ponitur, que loco 

plus petenîi periculura non inlervenil; utique bonerum 

empiere agente, qui licet de certa pecunia 

agat, incerti taraen conderanalionera concipit* 

1) Gai §62. Sunt autem bonae fldei 

iudicia haec : ex empio vendito, 

locato conducto, negotiorum 

gestorum, mandati, depositi, 

fiduciae, prò socio, tutelae. 

commodati, rei. 

2) o, 12, § 3, C. tic hered. pot. 

3) e. uu. C. dc rei ux. act. 

1) 0. 30, 0, de iure dot. 

e. 12. C. qui potiorcs. 

5) Gai § (il. In quo et illud continetur, 

ut habita ratione eius 

quod invicem actorem ex eadem 

causa praestare oporterct, in reliquum 

eum cum quo aotum cst 

condemnare, cf, I5 G3, 

6) 0, 14, C, de compens. 

§ 28.^ Actionum aulera quaedam bonae fidei 

sunt, quaedam stridi iuris. Bonae fidei sunt hae: 

ex empio vendito, locale conducto, negoliorum 

gestorum, mandati, depositi, pre socio, tulelae, 

commodati, pigueraticia, farakiae crciscundae, communi 

dividundo, praeseriplis verhis quae de aestìmalo 

proponitur, el ea quae ex permulaliene 

compelil, et heredilatis petitio. quamvis enim 

usifue adhuc incertum erat, sive inter bonae fidei 

iudicia cennumeranda sit [hereditcdis petitio], sive 

non, nostra tamen constitutio^ aperte eam esse 

bonae fidei dispesuit. (§ 29.) fueral anlea et rei 

uxeriae adio ex bonae fldei iudiciis: sed cum 

pleniorem esse ex slipulalu actionera invenienles, 

orane ius quod res uxoria ante habebat cum 

raullis divisionibus in ex slipulalu actionem quae 

de dolibus exigendis proponitur Iranslulimus,^ 

merito, rei uxeriae actione sublata, ex slipulalu 

quae prò ea inlroducla esl naturara bonae fidei 

iudicii tantum in exadione dotis meruit, ul bonae 

fidei sit* sed el lacitam ei dedimus hypelhecam: 

praeferri autem aliis crediteribus in hypolhccis 

lunc censuimus, cura ipsa rauker de dote sua 

experiatur, cuius selkis providentia kec induximus. 

(§ 30.) In bonae fidei aulem iudiciis libera 

potestas pcrmilti videtur indici ex bene el aequo 

aesliraandi quanlura adori reslilui deheal.^ In 

quo et illud continetur, ul si quid invicera actorem 

praestare oporteat, eo compensate, in rekquum 

is cum que acLura est condemnari debeat, 

sed el in slridis iudiciis ex rescripto divi 

Marci opposita doli mali exceptione corapensatio 

inducebalur. sed nostra constitutio'' eas compen- 

*) Eximium tractatum Ctai de legis actionibus et formuks (§ 11 — 68) uno 

tenore pag. 251—266 dedi. Quem Iu,stinianus expunxit: paucas reliquias tantum 

de plus petitione, de bonae fidei iudiciis et de oompensatione, eaque mutato ordine 

suis Institutionibus inseruit. Quibus disiectis membris teuorem Gaiauarum Institutionum 

interrumpere nolui, ne animus lectoris averteretur ab antiquo ad novum 

ordinem iudioiorum. Itaque his peractis demum posterior pars tituli VI. Instit 

sequitur, et ad singnlas §§ eius quae e Gaio conferenda sunt repetuntur.

1) of. Gai IV, 10.3. 

GAI IV. IUST. IV. G. § 31 — 33. 267 

2) of. Gai IV. 52. 

e. 3. 4. C. do sont. quae sine 

certa qnant. 

3) cf. Gai IV, § 53, Si quis intentione 

plus oonplexus fuerit, 

causa cadit, id est rem perdit, 

nec a Praetore in integrum restituitur 

exceptis quibusdam 

casibus in quibus Praetor rei. 

satienes quae iure aperto nitantur latius introduxit, 

ul actienes ipso iure rainuant, sive in rem 

sive personales sive alias quascumqiie, excepla 

sola depesili actione, cui aliquid compensationis 

nomine opponi satis impium esse credidimus, ne 

sub praetextu compensationis depositarum rerum 

quis exadione defraudelur.'' 

§ 31.^ Praelerea quasdam actiones arbilrarias,'' 

id est ex arbitrio iudicis pendentes, appekamos, 

in quibus, nisi arbitrio iudicis is cum quo agitur 

adori salisfacial, veluti rem restituat vei exhibeat 

vel selvat vel ex noxali causa servum dedat, condemnari 

deheal. Sed istae actienes tam in rem 

quam in personam inveniunlur. in rem: veluti 

Publiciana, Serviana de rebus coloni, quasi Serviana, 

quae etiam hypothecaria vecalur. in personam: 

veluti quibus de eo agitur quod [vi] aul 

metus causa aul dolo malo factum est, item qua 

id quod certo loco promissum esl petitur. ad exkibendum 

quoque aclio ex arbitrio iudicis pendei. 

In his enim adionibus et eeteris simikbus permittilur 

iudici ex bone et aequo, secundum cuiusque 

rei de qua aclum est naturam, aestimare quemadmodum 

adori satisfleri oporteat. 

§ 32.^ Curare aulera debet iudex, ut omnimodo 

quantum possibile ei sit, certae pecuniae 

vel rei sententiara ferat, etiamsi de incerta quanlitale 

apud eum aduni est. 

§ 33.^ Si quis agens in intentione sua plus 

complexus fuerit quara ad eum pertinet, causa 

cadebat, id est rem amitlebat, nec facile in inle- 

a) de natura bonae fidei iudiciorum (praeter Gai § 62—68. supra et Inst IV. 

6. § 39. infra) vide Gai fr. 2. § 3. de 0. et A. (44. 7.) Ciò. prò Rosolo Com. e. 4. 

§ 10. 11.: Iudicium est pecuniae certae, arbitrium incertae. Ad iudicium hoc modo 

venimus, ui totam aut obtineamus, aui amittamus; ad arbilrium hoc animo adimus, 

ut neque nihil, neque tantum quantum postulamus, consequamur. Eius rei ipsa verba 

formulae testimonio suni. Quid est in iudicio? directum, asperum, simplex: si paret 

LLS LODO dari oportere. Hic, nisi planimi facii LLSIDDD ad libellam sibi eieberi, 

causam perdit. Quid est in arbitrio? mite, moderaium: quantum aequius melius. 

Ciò. de off. 111. 17. § 70. Q. Scaevola, Pontifex Maximus, summam vim dicebat esse 

in omnibus iis arbitriis, in quibus adderetur: ex fide bona; fideique bonae nomen 

existimabat manare laiissime, idque versari in tutelis, societatibus, fiduciis, mandati 

rebus emptis venditis, conduelis locatis, quibus vitae societas continetur. In his 

magni esse iudicis siatuere, praeseriim (quum in plerisque essent iudicia contraria, 

(quid quemcque cuique praestare oporterct; of. oap. 15. § 61. eodem. Topic. e. 17. 

§ 66. et Boethium h. I. Seneca de benet III. 7. 

b) de arbitrariis actionibus of. Cic. in Verr, IL 2. e. 12, § 31.: L. Oclavius 

iudex eslo. Si paret fundum Capenatem q. d. a. ex iure Quiritium P. Servila esse, 

ncque is fundus Q. Catulo resiitueiur. Ulp. .fr. 14. §4. 11. med. D. quod. metus 

e. (4. 2.) Paul. fr. 18. pr. D. de dolo (4. 3.) fr. 46. 47. Ulp. fr. 68. D. de rei vind. 

(6. t) Gai fr. 30. D. de noxal. act (9, 4.) fr. 1. 3. D. de eo quod certo loco (13. 4.)

268 GAI IV. IUST. IV. 6. § 33. 

1) of. Gai IV, § SSa, Plus autem 

quatuor modis petitur : re, tempore, 

loco, causa, re, veluti si 

quis prò X milibus quae ei debenlur, 

XX milia petierit, aut 

si is cuius ex parte xes cst, 

totam e.am aut maiore ex parte 

suam esse intenderit, tempore 

plus petitur, veluti si quis ante 

diem petierit, loco plus petitur, 

veluti si certo loco dari promissum 

est, id alio loco sine 

commemoratione eius loci petatur, 

velut ai quis ita stipu= 

latus fuerit Ephesi dare 

spondes'^ deinde Bomae pure 

intendat dari sibi oportere, 

plus enim petere ideo intelle- 

g'-.T, quia utilitatem promissori 

adimo, quam, si Ephesi darct, 

habiturus esset, Ephesi tamen 

etiam pure poterò petere, id 

est non adiecto loco. 

2) of. Cip, fr, 2, D, de eo qu, certo 1. 

3) cf. Gai fr, 1, D, eodem. 

cf Gai fr, 3, D, eodem. 

5) cf. Gai IV, 53b.; Causa plus 

petitur velut si quis iu intentione 

tollat electionem debitoris 

quam is habet obligatiouiB 

iure, velut si quis ita stlpnlatua 

sit: Sestertium X milia 

;Lut hominem Stichum 

dare spondes? deinde altorutrum 

ex his petat; nam quamvis 

petat quod mìnua est, plus 

tamen potere -videtur, quia pot- 

grura a Praetore restiluebalur, nisi minor eral 

vigintiquinque annis. huic enim sicut in aliis causis 

causa cognita succui'rebalur, si lapsus iuventute 

fuerat, ila et in hac causa succurri soktura 

crai, sane si tam magna causa insti erroris interveniebat, 

ul eliam conslanlissimus quisque labi 

posset, etiara malori riginliquinque annis succurrebatur: 

veluli si quis totura legatura petierit, 

post deinde prelati fuerint cedickii quibus aut 

pars legati adempia sii aul quibusdam aliis legata 

data sint, quae efficiebanl, ut plus petisse viderelur 

pelitor quam dodranlem, alque idee lego 

Falcidia legata miuuebantur.^ Plus aulera quatuor 

modis petitur: re, tempore, lece, causa. Re: veluli 

si quis pre decem aureis qui ei debebantur 

viginti petierit, aul si is cuius ex parte res esl 

lotam eam vel malore ex parte suara esse intenderit 

Tempore: veluli si quis ante diem vel ante 

cendicionem petierit qua ratione enim qui lardius 

solvit quara solvere deberet, rainus solvere 

intellegitur, eadera ratione qui praeraature petit, 

plus pelere vidclui'.*' Loco plus petitur: veluti 

cura quis id quod certo loco sibi stipulalus est 

ake lece petit, sine corameraeratione illius loci 

iu quo sibi dari stipulalus fueril; verbi gratia si 

is qui ita slipulalus esl: Ephesi dare spondes? 

Romae pure intendat dari sibi oportere. ideo autem 

plus pelere intellegitur, quia ulkitatera quam habuit 

proraissor, si Ephesi solverei, adirali ei pura 

intentione: propier quara causam alio loco petenti 

arbitraria actio' proponitur, in qua scilicet ratio 

habetur ulililalis quae promissori cempetitura 

fuisset, si ilio loco solverei [equo se soluturum 

spopondit]. quae utiklas* plerumque in niercibus 

maxima invenilur, veluti vino, elee, frumento, 

quae per singnlas regiones diversa habent prelia: 

sed el pecuniae numeralae nen in oranibus regiqnibus 

sub iisdera usuris fenerantur. si quis tamen 

Ephesi pelai, id est eo loco petat, quo ut 

sibi detur, stipulalus est, pura actione rode agit: 

idque eliara Praetor raonstral, scilicet quia ulkitas 

solvendi salva esl proraissori.-'^ Huic autcm 

qui lece [)lus pelere intellegitur proximus est is 

qui causa plus petit: ul ecce si quis ila a le 

stipulalus sii: hominem Stichum aul decem 

aureos dare spondes? deinde alterutrum petat 

veluti hominem tantum, aul decera [aureos] tantura. 

ideo autera plus pelere intellegitur, quia iu

GAI IV. IUST. IV. 6. § 34 — 36. 269 

est adversarius interdum facilius 

id praestare quod non petitur: 

similiter si quis genus 

stipulalus sit, deinde speciem 

petat, velut si quis puriiuram 

stipuìatus sit generaliler, deinde 

Tyriam specialiter petat; 

quin etiam licet vilissimam petat, 

idem iuria est propter eam 

rationem quam proxime diximus, 

idem iuris est si quis generaliler 

hominem stipuìatus 

sit, deinde nominatim aliquem 

petat, velut Stichum, quamvis 

vilissimum, itaque sic ut ipsa 

slipulatio ooncex3t.a est, ita et 

intentio formulae concipi debet. 

1) est e, 1, restit, C, de plus petit. 

2) cf. Gai IV, 56, miuus autem 

intendere licet ; sed dc reliquo 

intra eiusdem praeturam agere 

non permittitur : nam qui ita 

agit per exoeptionem excluditur, 

quae excej^tio appellatur 

litis dividuae. 

3) cf. Gai IV, 55 : Item palam est, 

si quis aliud prò alio intenderit, 

nihil eum periolitari eumque 

ex integTO agere posae, 

quia nihil videtur ante egisse, 

velut si is qui hominem Stichum 

potere deberet, Erotem 

petierit ; aut si quis ex testamento 

dare sibi oportere intenderit, 

cui ex stipulatu debebatur 

: aut si cognitor aut 

procurator intenderit sibi dare 

oportere. 

A) cf. Inat, IV, 7, § i, sqq 

§ 10, il, t, supra. 

ee genere stipulalionis promissorls est electio, 

ulrura pecuniam an hominem solvere malli: qui 

igilur pecuniara tantum, vel hominem tantura sibi 

dari op-erlcre inlendit, eripil electienera adversario, 

el ee mede suam quidem meliorem condicionem 

facit, adversarii vere sui delerierera. qua 

de causa laks in ea re predila est aclio, ul quis 

intendat komineni Stichum aul aureos decera sibi 

dari oportere, id esl ul eodera raode pelerei quo 

stipulalus est. praelerea si quis generaliler korainera 

stipulalus sii el speciakter Stichum pelai, 

aut generaliler vinum slipulalus specialiter Carapanura 

petat, aut generaliler purpuram slipulalus 

sii, deinde speciakler Tyriam petat: plus petere 

intekegitur, quia electionem adversario tekil, cui 

stipulalionis iure liberum full aliud solvere quara 

quod peteretur. quinetiara licet vilissimum sii 

quod quis pelai, nihkominus plus pelere intellegitur: 

quia saepe accidit, ut promissori fackius 

sit illud solvere quod maioris pretii esl. — Sed 

haec quidem anlea in usu fuerant; postea autera 

lex Zenoniaua^ el nostra rem cearlavil. et si 

quidem tempore plus fuerit petilum, quid statuì 

eporlet, Zenonis divae memoriae loquitur censtilulio; 

sin aulera quanlitale vel alio modo plus 

fueril petilura, orane si quid forte daranura ex 

hac causa accideril, ei contra quera plus pelilum 

fuerit, coramissa tripli condemuatioue, sicul supra 

diximus [§ 24]^ puniatur. (§ 34.^) Si minus in intentione 

complexus fueril aclor quara ad cura 

perlinerel, veluti si, cura ei decem deberenlur, 

quinque sibi dari oportere inlenderil, aut cum 

totus fundus eius essel, parlera dimidiam suam 

esse petierit, sine periculo agit: iu rekquura enira 

nikkorainus iudex adversariura in eedem iudicio 

cendemnat, ex conslitutione divae memoriae Zenonis. 

(§ 35.^) Si quis aliud prò alio intenderit, 

nibil eum periclilari placet, sed in eodera 

iudicio cognita verilate errorera suura corrigere 

ei permittimus, veluti si is qui hominem Slieliiim 

petere deberet Erotem petierit, aut si quis 

ex teslaracnto sibi dari oportere inlenderil quod 

ex slipulalu debetur. 

§ 36. Sunt praeterea quaedara adiones quibus 

nen solidum quod debetur nobis persequiraur, 

sed raode solidum consequimur, modo rainus. Ut 

ecce^ si in peculiura filii servivo agamus. nara si 

non minus in peculio sii quam persequiraur, in

270 GAI IV. § 69. IUST. IV. G. § 37—40. 7. pr. 

solidum pater deminusve condemnatur: si vero 

rainus invenialur, eatenus cendemnat iudex quatenus 

in peculio sii. quemadraodura aulera pecukum 

intellegi debeat, sue ordine [tit. vm propo 

1) cfr. 10—25, D, dc re iud. nemus. (§ 37.1) jêi^n si de dote iudicio rauker 

agat, placet eatenus maritum condemnari debere 

quatenus facere possit, id est quatenus facultales 

eius paliunlur. ilaque si dotis quanlitali concurrant 

facultales eius, in solidum damnatur; si 

minus, in tantum quantum facere potest Propter 

2) cf. Ulp. VI. :;-i7. rdeulionem quoque''* dotis repetilio minuitur: 

nara eb irapensas in res dolales facias marito relentie 

concessa est, quia ipso iure necessariis 

sumplibus dos minuitur, sicul ex latioribus digeslorum 

libris cognosccre kceat (§ 38.) Sed 

et si quis cum parente suo palreneve agat, keiii 

si socius cum socio iudicio societalis agat, non 

plus actor consequitur quara adversarius eius facere 

polesl. idera esl si quis ex denalione sua 

8) or. Gai IV, 61, et citt, couvcnialur. (§ 39.') Ceinpensationes quoque oppesilae 

plerumque efficiunt, ut minus quisque 

consequalur quara ei debebatur: naraque ex bono 

et aeque, habita ratione eius quod invicem acloreni 

ex eadera causa praestare oporterct, in reliquum 

cura cura quo actum esl cendemnat, 

4) cfr, 4, C, 7, D, de cesa, bonnr, slCUt lam dictUin 1§ 30. l". t,i CSt (§ 40.*) EuDl 

quoque qui creditoribus suis bonis cessit, si postea 

aliquid acquiserit quod ideneura einolumenlura 

kabeat, ex integro in id quod facere potest 

creditores cura eo experiuntur: inhumanum enim 

erat spekatum forlunis suis in solidum damnari. 

Tit. VII. QUOD CUM EO QUI IN ALIENA 

POTESTATE EST NEGOTIUM GESTUM 

ESSE DICITUR." 

§ 69. Quia taraen superius men- Quia tamen superius [iv. e. § 36] 

tionem kabuimus de actione qua in raentienem habuimus de actione qua 

peculiura filierurafaraikas serverura- in peculiura filiorurafaraikas servoque 

agitur, opus esl, ul de hac actione rurave agilur, opus esl, ul de hac 

el de eeteris quae eorundem nomine adiene el de eeteris quae eorundem 

iu parentes dominosve dari seleni noraine in parentes dorainosve dari 

diligentius admoneamus. seleni diligentius admoneamus. Et 

quia, sive cum servis negoliinin geslura sii, sive 

cura kis qui in potestate parentis sunl, fere eadera 

iura servantur, ne verbosa fiat disputatìo. 

a) Ulp. fr. I. § 2. D. de pecul. (15. 1.) Verba edicli tedia sunt: QUOD CUJI DO 

QUI IN Ar.TIOIlIUS i'OTESTATH ESSKT NH(!OTIUIl( 01i,ST|[M CRn'.

GAI IV. § 70 — 72. IUST. IV. 7. § 1 — 3. 271 

dirigaraiis sernienera in personara servi derainique, 

idera inlekeduri de liberis quoque el parentibus 

quorura in potestate sunt. nara si quid in his 

proprie observetur, separatim ostendimus. 

§ 70. Inprimis ilaque si iussu patris § 1. Si igilur iussu demini cum 

deminive negotiura geslura erit, in so- servo negotiura geslura erit, in solidum 

Praetor actionem in palrera dorai- lidura Praetor adversus derainum 

numve cenparavit: el recte, quia qui actionera polkcetur, scilicel quia qui 

ila negotiura gerit magis patris derainive quam ita conlrahil fidem domini 

filii servivo fidem sequilur. (§ 71.) Eadem ra- sequi videlur. (§2.) Eadem 

tiene comparavit duas alias ratione Praetor duas alias in solidum aclioactiones, 

exerdloriam el in- nes polkcetur, quarura altera exerciloria, alstileriam. 

lunc aulera exer- lera insliteria appellatur. Exerciloria lunc 

citoria locura habel, cura pater de- locura haliet, cura quis servura suura 

rainusve filiura servurave raagislrura raagistrum navi [al. navis] praeposuenavi 

praeposuerit, el quid cura eo eius rei gratia cui rit, el quid cum ee 

praepesilus full negotiura geslum erit. cum enim ea eius rei gralia cui 

quoque res ex veluulale patris dominive contrahi videa- praepesilus crii 

tur, aequissimum esse visum est in solidum actionem conlractura fueril. 

dari. quin eliam, licet extraueura quisque raagislrura ideo aulera exercinavi 

praeposuerit, sive servum sive liberum, taraen loria vocatur, quia 

ea Praetoria aclio in eum reddilur. ideo aulem exer- exerciler appellacitoria 

actio appellatur, quia exerciler vocatur is ad lur is ad quem cequera 

cellidianus navis quaestus pervenit. lidianus navis quaeslus perli- 

Inslitoria vero formula tura lecum kabet, cura net. Insliteria lunc locum haquis 

tabernae aut cuikbet negolialieni filium bel, cum quis tabernae forte 

servumve aul quemlibet exlraneura, sive ser- aul cuikbet negolialieni servum 

sive kberura, praeposuerit, et quid cura vum praeposuerit, el quid cura 

eo'' eius rei gralia cui praepesilus ee eius rei causa cui praepesilus 

esl contractum fuerit idee aulera in- crii conlractura fuerit idee autera 

slitoria vocatur, quia qui tabernae insliteria appellatur, quia qui negopraeponitur 

inslilor appellatur. quae tialionibus praepenunlur institores 

et ipsa formula in solidum esl. vocantur. Istas taraen duas adiones 

Praetor reddit, etsi kberura quis korainera aut 

akenum servura navi aut tabernae aul cuikbet negoliationi 

praeposuerit, scilicel quia eadera aequilalis 

ratio eliam eo casu interveniebat 

§ 72. Praelerea Iributoria quoque § 3. Intreduxil et aliam actionera 

adio in patrera dominurave constkula Praetor quae Iributoria vocatur. 

esl, cura fikus servust'e in peculiari Namque si servus in peculiari merce 

merce sciente patre dominofe negotie- sciente domino negolielur, et quid 

tur. nam si quid eius rei gratia cura ee cura eo eius rei causa conlractura 

conlractura fueril, ila Praetor ius dicit, erit, ita Praetor ius dicit, ut quidut 

quidquid in fiis mercibus erit, cquod- quid in his mercibus erit, quedque 

eque inde receptum erit, id inler patrem inde receptura crii, id inter douiidominumve, 

si cquid ei debebitur, el num, si quid ei debebilur, et cele- 

a) adde Paul R. S. IL 8. § 3. Gai fr. 8. D. de instit. act (14. 3.)

272 GAI IV. § 73. IUST. IV. 7. § 4. 

ceteros creditores prò rata porlione 

distribualur.* et quia ipsi patri dotilinove 

dislributionem permittd, si cquis 

ex creditoribus cqueratur, cquasi minus 

ei tributum. stt quam oportuerit, hanc 

ei actionem adcommodat, equae Iributoria 

appellatur. 

§ 73. Praeterea inlroducla esl aclio 

de peculio decque eo quod in rem patris 

dominive versum erit, ut quamvis 

sine voluntate patris dominive negotium 

geslum erit, tamen sive quid in 

rem eius versum fuerit, id totum praestare 

debecU, sive cquid non sit in rem 

eius versum, id eatenus praestare 

debeat, cquatenus pecidium patilur. 

In rem autem patris dominive versum 

intellegitur cquidcquid necessario in 

rem eius impenderit filius servusve. 

veluti si mutuatus pecuniam creditoribus 

eius solverit, aut aedificia 

ruentia fulserit, aul familiae frumentum 

emerit, vel etiam fuìidum aut 

cquamlibet cdiam rem necessariam 

mercatus erit. itacque si ex decem ut 

pmla scstertiis ** quae servus luus a 

Titio mutua accepit creditori tuo cquincque 

sesiertia solverit, reliqua vero 

cquinque cquolibet modo consumpserit, 

q)ro cquincque cquidem in solidum damnari 

debes, prò eeteris vero cquinque 

eatenus, cquatenus in peculio sii: 

ex quo scilicet apparet, si tota decem 

sesiertia in rem tuam versa fuerint, 

tota decem sesiertia Titium consecqui 

posse, licei enim una sii aclio 

equa de peculio decque eo cquod in rem 

patris dominive versum sit agilur, 

tamen duas habel condemnationes. 

itacque iudex apud cquem ea actione 

agilur ante dispicere solet, an in rem 

patris dominive versum, sit, nec aliter 

ad peculii aestimalionem transit, 

res creditores pre rata porliene 

distribualur. el quia ipsi doraine 

dislribulienera perraillit, si quis ex 

creditoribus queralur, quasi minus 

ei tributum sii quara eperluerit, 

hanc ei actionera acceraraodat, quae 

Iributoria appellatur. 

§ 4. Praeterea inlroducla est aclio 

de peculio deque eo quod in rem 

doraini versum erit, ul quaravis sine 

voluntate deniini negotium geslum 

crii, tamen sive quid in rera eius 

versura fucrlt, id lolura praestare 

deheal, sive quid non sk in rera 

eius versum, id eatenus praestare 

deheal, quatenus peculiura patilur. 

In rem aulera doraini versum kilellcgitur 

quicquid necessarie in 

rem eius impenderit servus, veluli 

si mutuatus pecuniara crediteribus 

eius solverli, aut aedificia 

ruentia fulserit, aul familiae frumenluiii 

emerit, vel diara fundura aut 

quamlibet aliam rera necessariam 

raercatus erit. itaque si ex decem 

ut pula aureis quos servus luus a 

Titio mutuos accepil creditori tuo 

quinque aureos solverit, reliquos vero 

quinque cpiolibet modo consumpserit, 

prò quinque quidera in solidum damnari 

debes, prò eeteris vere quinque 

eatenus, quatenus in peculio sit: 

ex quo scilicel apparet, si lek decem 

aurei in rem tuara versi fuerint, 

lolos decem aureos Titium consequi 

posse, licet enim una est actio 

qua de peculio deque eo quod in 

rera demini versura sit agitur, taraen 

duas habet cenderanatieues. 

itaque iudex apud quem ea actione 

agitur ante dispicej-e solel, an in 

rem demini versum sii, ncc akter 

ad peculii aestimalionem transit. 

*) .Inde ex media parte §i 72. usque ad verba „ante tZeducitur" §i 73. pagina 

21.5. Cod. Ver. porrigitur in qua nihil Jegi potest; hanc lacunam tamen e.x Institutionibus 

lustiniani supplere editores non dubilaverunt De re ct Gai fr. 27, pr. 

D. de peoni. (15,), 

*"•') sesterlia prò aureis, ut iu Gai IH. 102. 113. coli. cum. Instit eod.

GAI IV. § 74. 74 a. IUST. IV. 7. § 5. 21i 

quam si aut niiiil in rem patris do quara si aul nihk in rem domini 

minive versum inleUegalur, aut non versum inleUegalur, aul nen totura. 

totum. Cum autem cquaeritur cquan Cura autem quaeritur quanlura in 

tum in peculio sii, ante deducxtxx peculio sit, ante deducitur quid- 

quod patri deminove quique in eius quid servus doraine quive in po 

peleslate sit a filio servove debetur, testate eius sii debet, et quod 

et quod superest, koc selura peculiura superest, id solum peculiura intel 

esse intellegitur. aliquando taraen id legitur. aliquando lamen id quod 

quod ei debet filius servusve qui in ei debet servus qui in poleslale 

potestate patris derainive sii nen de domini sii non deducitur ex peducitur 

ex peculio, velut si is cui deculio, veluli si is in huius ipsius 

bel in huius ipsius peculio sii. 

peculio sii. quod eo perlinel, ul 

si quid vicario suo servus deheal, id ex peculio 

eius non deducatur. 

§ 74. Ceterura duZ/ium nou est, § 5. Ceterum dubium non est, quin 

quin et is qui iussu patris domi is quoque qui iussu doraini conlraxerit, 

nive centraxil, cuique exerciloria cuique inslitoria vel exerciloria aclio 

vel insliteria formula conpelil, de cerapetit, de peculio deque ee quod in 

peculio aul de in rem verso agere rem domini versum esl agere possil. 

possil. sed nenie tara stulliis erit, sed erit slultissimus, si oraissa actione 

ut qui aliqua ikarura actienura sine qua facillime solidum ex contractu con 

dubio solidum consequi possit, in sequi possil, se ad difficullatem per- 

difficullatem se deducal prebandi haducat probandi in rem domini versum 

bere peculiura eura cura quo conlraxerit, cx esse, vel habere servum 

que eo peculio posse sibi satisfieri vel id quod peculiura, el tanlum habere, 

persequitur in rem patris dominive versura esse, ul solidum sibi solvi possit. 

(§ 74a.) Is quoque cui Iributoria adio Is quoque cui tributoria adio corapeconpelil, 

de peculio vel de in rera tit aeque de peculio el in rem verso 

verse agere polesl: sed huic sane pie- agere polesl: sed sane buie mode 

ruraque expedit hac pò- Iributoria expedit agere, raode de peculio et in 

tius actione uli quam rera verso. Iributoria ideo expedit agere, quia in 

Iributoria. nam in tri ca doraini condicio praecipua non esl, id esl quod 

butoria eius solius pe domino debetur non deducitur, sed eiusdem iuris 

culii ratio habelur quod est derainus cuius el celeri creditores: al in actione 

in his mercibus esl qui de peculio ante deducitur quod domino dehetur, et 

bus negelialur filius ser in id quod reliquum est creditori dominus convusve, 

quodque inde rederanatui". rursus de peculio ideo expedit agere, 

ceptum erit, al in actio quod in hac actione tolius peculii ratio kabetur, 

ne peculii, totius: el at in Iributoria eius tantura quod negelialur: el 

potest quisque terlia forte aul quarta polesl quisque terlia forte parte 

vel eliam minore parte peculii negotiari, pecuki aut quarta vel etiara raini- 

raaximam vere partera peculii in aliis nia negeliari, maiorem antera par 

rebus habere; longe raagis si polesl tera in praedks et mancipks aul 

adprobari id quod dederit is qui cum filio fenebri pecunia habere. proul ergo 

servove cowlraxil* in rem patris derainive expedit, ila quisque vel hanc aclio- 

*) sic suppl. ad sensum Krueger. De earum actionum inter se ratione ot Ulp. 

fr. 1. pr. fr. 5. § 1. fr. 9. § 1. Gai fr. 11. D. de tribut. aot (14. 4.) Ulp. fr. 4. § 5. 

D. quod cum eo (14.6.) fr.l. pr. D. de peoul. (15.1.) fr.l. pr. D. de in rem.V. (15.3.) 

GNEIST INSTITUTIONES. lo

274 GAI IV. § 75. IUST. IV. 7. § 6 — 8. 8. pr. § 1. 

versum esse, ad hanc actionera transire nera vel illam eligere debet: certe, 

debet. nam ut supra [§ 73] dixiraus, qui polesl probare in rera doraini 

eadera forraula el de peculio et de in versum esse, de in rera verso 

rem verse agilur. 

agere debet 

1) of. pr. Inat. h. t. 

§ 6.^ Quae dixiraus de serve el doraine, eadem 

intellegiraus el de filio el filia aul nepole et 

nepte, palre avevo cuius in potestate sunl. 

(§ 7.) illud preprie servatur in eorura persona, 

2) Ulp, fr, 1, pr, D, de SC,Maoed,.i quod senalusconsultura Macedonianura" prohibuil 

rautuas pecunias dari eis qui in parentis erunt 

poleslale; et ei qui crediderit denegalur adio, 

tara adversus ipsum filiura filiamve, nepotem nepterave 

(sive adhuc in peleslate sunl, sive raorte 

parentis vel eraancipaliene suae petestatis esse 

coeperint), quara adversus patrem avumve, sive 

habeat eos adhuc in potestate, sive emancipaverit 

quae idee senatus prospexit, quia saepe onerati 

aere alieno credilarura pecuniarura quas in luxuriara 

consumebanl vitae parentum iusidiabantur. 

3) cf. Paul. fr. 29. D, de E, C, 

Id, fr, 5, pr, D, quod iussu. 

— (§ 8.') Illud in summa admonendi sumus id 

quod iussu patris dominive contractum fuerit, 

quodque in rem eius versum fuerit, dircele quoque 

posse a palre dominove condici, lamquara si 

principakter cura ipso negotiura geslura esset ei 

quoque qui vel exerciloi'ia vel inslitoria adiene 

tenetur directe posse condici placet, quia huius 

quoque iussu conlractura intekegitur. 

§ 7.5, Ex maleficio fikorum 

familias servorumque, 

veluli si furlura fecerint aut 

iniuriam comraiserinl, nexales 

actienes'' prodilae 

sunl, uli licerci patri doraineve 

aul lilis aestiraatie- 

Tk. Vili. DE NOXALIBUS ACTIONIBUS. 

Ex raaleficns serverum, veluti si furtum fecerint 

aut bona rapuerint aut damnum dedci'iiit 

aut iniuriara commiserint, noxales adiones prodilae 

sunl, quibus domine damnato permittilur 

aul litis aestimationera sufferre aul horainera noxae 

dedere. (§ 1.) Noxa autera est corpus quod 

nocuit, id est servus; noxia ipsura raaleficnim. 

a) Verba SCti Macedoniani liaec sunt: Cum inter ceteras sceleris causas Macedo, 

ejuas illi natura administrabat, etiam aes alienum adhibuisset, ei saepe matertam 

peccandi malis moribus praestarei, equi pecuniam, ne cquid amplius diceretur, 

mceris nominibus crederei, piacere, ne cui qui filiofamilias mutuam pecuniam dedissei 

eiiam posi mortem parentis eius cuius in potestate fuisset actio peiitioque daretur, 

ut scirent qui pessimo exemplo faenerarent nullius posse filiifamilias bonum nomen 

expeclata patris morte fieri, ot TheophiL h. I. Sueton. Vespas. e. 11. Tacitus 

aunat XI. o. 13. Vide etiam Gregor. Cod. h. t. pr. § 1. 

o o ,^) 'le "oxakbus actionibus ct Gai I. 140. Inst. IV. 17. § 1. Gai fr. 1, 238, 

§ 3 de y, S, (50, 16,) Ulp, fr. 21. pr. D, de noxal. act (9. 4.) fr. 17. § 18. D. de 

aedit ed. (21. 1.) fr 149. E. L (60. 17.) Pestus s. v. noxia (Mulier p, 174): Noxia, 

ut ,-ierv. bulpicius Bufus alt, dam.num significai, apud poetas autem ei oratores ponitur 

prò culpa. — Item cum lex iubet noxae dedere, prò peccato dedi iubet, rei.

GAI IV. § 76 — 78. IUST. IV. 8. 275 

nem sufferre aut noxae dedere: 

erat enim iniquura 

nequiliara eorura ultra ipsorum 

corpora parentibus dorainisve 

daranesara esse. 

1) Papin, in Collat. II. 3. 

(§ 76.) Constilulae sunl aulera noxales 

actienes aut legibus aut edicto 

Praetoris. legibus, veluti furti lege 

XII tabularum, damni iniuriae lege 

Aquika. edicto Praetoris, velut iniuriarum 

el vi bonorum raptorum. 

(§ 77.) Oranes autera noxales actiones 

capila* sequuntur. nara si flkus luus 

servusve noxara commiserit, quaradiu 

in tua poleslale esl, tecura esl 

actio; si in alterius poteslalem pervenerit, 

cura ilio incipit actio esse; si 

sul iuris coeperit esse, directa aclio 

cura ipso esl, et noxae deditie extinguilur. 

ex diverso quoque directa 

actio noxalis esse incipit: nani si pa 

ter farailias noxara coramiseril, el is 

veluli furlura, daranura, rapina, iniuria. (§ 2.) 

Summa autem ratione permissum esl noxae deditione 

defungi: naraque eral iniquura nequiliara 

eorura ultra ipsorura corpora dominis damnosam 

esse. (§ 3.) Dominus noxali iudicio servi 

sui nomine conventus servura adori noxae dedendo 

liberatur.^ nec rainus perpetuura eius derainiura 

a doraine transferlur: si aulem damnura 

ei cui dedilus est resarcieril quaesita pecunia, 

auxilio Praetoris invile doraine manumiltetur. 

(§ 4.) Sunt aulera constilulae noxales 

actiones aul legibus aut edicto 

Praetoris. legibus, veluti furti lege 

duodecim tabularum, damni iniuriae 

lege Aquilia. edicto Praetoris, veluti 

iniuriarum et vi bonorura rapleruni. 

(§ 5.) Omnis aulem noxalis aclio 

caput sequitur. nara si servus luus 

noxiam [al. noxam] commiserit, quaradiu 

in tua potestate sit, tecura est 

actio; si in alterius potestalera pervenerit, 

cum kle incipit actio esse, 

aul si raanumissus fueril, direclo 

ipsc tenetur, et extinguilur noxae 

dedilio. ex diverso quoque dircela 

adio noxalis esse incipit: nam sì 

liber homo noxiam commiserit, et is 

se in adrogalionem tibi dederit aut servus luus servus luus esse coeperit, 

esse coeperit, quod quibusdam casibus accidere quod casibus quibusdam 

primo cominentario [i, iso] tradidiraus, effici primo libro [i, i6, § i] Iradidimus, 

incipit lecum noxalis actio esse quae incipit tecura esse noxalis aclio, quae 

ante directa fuit. (§ 78.) Sed si flkus ante directa fuisset (§ 6.) Si ser- 

palri aut servus domine noxara corami- vus demine noxiam commiserit, aclio 

serit, nulla actio nascilur: nulla enim 

omnino inler rae el eura qui in potestate 

raea est obligatio nasci polest 

ideoque el si in alienam potestalera 

pervenerit aut sui iuris esse coeperit, 

neque cura ipso, neque cura ee cu 

ius nunc in potestate est agi potest 

nulla nascilur: naraque inter dorainura 

et eura qui in eius potestate est 

nulla obligatio nasci potest. ideoque 

et si in akenara poteslalem servus 

pervenerit aut manumissus fuerk, 

neque cum ipso, neque cnm ee cuius 

nunc in poleslale sii agi potest. 

unde quaeritur,* si alienus servus filiusve unde si alienus servus noxiam 

noxam commiserit mihi, et is postea in tibi commiserit, et is postea in 

mea esse coeperit poleslale, utrum inler- poleslale tua esse coeperit, intercidat 

adio, an quiescat nostri praeceplo- cidit adio, quia in cum casum 

*) sic Cod. — Edd. emendaverunt: caput, ut in Dige.stis v. gr. Ulp. fr. 2. § 1. 

Gai fr. 20. Pomp. fr. 43. D. de nox. act. (9. 4.) 

a) cf. Paul. fr. 18. D. de furt (47. 2.) fr. 37. D. de nox. act (9. 4.) 

18*

276 GAI IV. § 79 — 81. IUST. IV. 8. § 7. 

res intercidere putant, quia in eum casura deducta sii in quo consistere nen 

deducta sit in quo imtio consistere non potuit; ideoque licei exieril de 

potueril, ideoque licet exieril de raea pe- tua potestate, agere non peles, 

testate, agere me non posse, divei'sae quemadmodum si dominus in serscholae 

adores, quamdiu in mea potestate vura suura aliquid coraraiserit, 

sit, quieseere actionem putant, c\uod ipse nec si manumissus vel akenatus 

mecum agere nen possum; cura vero exie- fuerit servus, ullara actionem conril 

de mea potestate, lunc eara resuscitari. tra dorainura habere polesl. 

(§ 79.) Cura aulera filius farailias ex noxali causa 

mancipio dalur, diversae sckelae auctores putant 

ter eum mancipio dari debere, quia lege xii tabularum 

cautum sii, ne aliter fdius de potestate patris 

exeat, quara si ter fuerit raancipalus: Sabinus 

et Cassius ceterique nostrae seholae auctores sufficere 

unara raancipationem crediderunt, et illa.v 

tres legis xii labularura ad veluntarias raancipalienes 

pertinere. 

§ 80. Haec ila de his personis quae in potestate 

suni, sive ex conlractu sive ex maleficio 

earura controversia sii. quod vere ad eas personas 

quae in marni mancipieve sunl, ila ius dicilur, 

ut cum ex contractu earura agerelur, nisi ab 

eo cuius iuri subiectae sint in solidum defendanlur, 

bona quae earum futura forent, si eius 

iuri subiectae non essent, veneant. sed cura rescissa 

capitis diìninutione imperio continenti iudicio 

agitur, si adversus eam actionem non defendanlur, 

etiam eum ipsa muliere, dum in manu est, agi 

poiesi, cquia timi tutoris auctoritas necessaria non est. 

[desunt 22 fere Un.]* (§ 81.) — dixiraus 

non permissum fueril ei** mortuos homines dedere, 

tamen et si quis eum dederit qui fato suo 

vita excesserit, aeque khera^wr. 

§ 7. Sed veteres quidem haec el in fifiisfamikas 

masculis el feminis admiserunt. Nova autem 

kerainura conversalio huiusmodi asperilalem recte 

respuendam esse exislimavit, et ab usu communi 

1) Inst, 0, 21, e, de furtis, hacc pcuilus rcccssit:^ quis enira palidur fllium 

suura el raaxirae filiam in noxam aki dare, ut 

paene per [filii] corpus pater raagis quam filius 

pericktetur, cura iu filiahus etiani pudiciliae favor 

hoc bene excludit? et ideo placuit in servos tantummedo 

ne.\ales actiones esse proponendas, cura 

*) pag. 219, Cod. Ver. in qua fere nihil legi potest Exitum §i 81 ad sensum 

suppl. Huschke (Gaius p. 176,). Alii aliter. 

**) Hollweg prop. : quamvis, ui suyra quoque diximus, reo non permiaum fuit, 

fZemortuos homines dedere: — porro Laohmann ita tentai: tamen etinmsi quis !'('vum 

(loderii isque. De re ofr. 26. § 4. 39. § 4. 42. § 1. D. de nox. aot (9. 4.)

GAI IV. § 82. IUST. IV. 9. pr. § 1. 10. pr. 277 

apud velei'es legura coramentalores invenimus saepius 

dictura ipsos flkosfamkias pre suis dekctis 

1) T. gr. fr. 57. D. de indio et al. poSSC COnVeiliri. ^ 

Tit IX. SI QU.ADKUPEiS PAUPERIEM FECISSE 

DICETUK. 

2) Paul s,R, 1,13, Animalium^ nemine quae ratione careni, si 

cf, Ulp, fr, 1, D. sl quadrupes. A ? 

quidem lascivia aul fervere aul feritale pauperiem 

fecerint, noxalis actio lege duodecim labularura 

predila est (quae aniraaka si noxae dedaulur, 

proficiuul reo ad liberalieneni, quia ita 

lex duodecim tabularum scripla est): pula si 

equus calcilrosus calce percusserit, aut bes cornu 

potere selitus petierit Haec autera actio in his 

3) ex Ulp, fr, 1, § 10 cit 

quae centra naturara raoventur locura habel; cetcrura 

SI genltalls sii ferilas, cessai.''' Denique si 

iirsus fugit a domino el sic nocuit, non potest 

quondam derainus conveniri, quia desinit dorainus 

1) ex Ulp. fr. 1, § 3, cit, essB, ubl fcia evasit* Pauperies autera esl damnura 

sine iniuria facienlis datura: nec enim potest 

animai iniuriara fecisse dici, quod sensu card. 

Haec, quod ad noxalem actionem pertinet 

5) cfr. 40—42. D, de aedii ed, § 1. Ccteruni scicnduni cst^ aediIilio edido 

prehibei'i nos canera, verrem, aprum, nrsura, leonem 

ibi habere qua vulgo iter fit; el si adversus 

ea factum erit, et nocitum heraini lìbero esse dicelur, 

quod benura el aequura iudici videlur, 

tanti dorainus condemnelur, ceterarum rerum, 

quanti danraura datura sii, dupk. Praeter has 

6) ex Ulp. fr. 130. D, do R. I, 

aulem aediklias actiones el de pauperie lecum kabcbil.^ 

iiuiiiquam enim adiones, praeseriim peenales, 

de eadem re concurrentes, alia aliam censumil. 

Tit X. DE HIS PER QUOS AGEKE 

POSSUMUS. 

§ 82. iVunc admonendi sumus agere Nunc admonendi sumus agere 

nos piosse aul nostro womine aut posse quemkbel hominem aul suo 

akene, veluli cognilorio, procurale- nemine aul akeno. aliene, veluti prorio, 

tutorio, curatorie, cura olim, quo curalorio, tutorie, curalorio: cura 

tempere legis actiones in usu fuis- olim in usu fuisset alterius nomine 

seni, alieno nomine agere non kce- agere non posse, nisi prò populo, 

ret, pr«e/erquam ex certis causis. prò kberlale, pre tutela, praelerea 

(§ 83.") Cogniler aulera certis verbis in lege Hostika permissum est furti 

a) Pseudo-Asconius ad Ciò. Divinat § 11. (Orell. p. 104.): Qui defendil aiterum 

in iudicio aut patronus dicitur, si orator est; aut advocatus, si aut ius suggerii, 

aut qiraesentiam suam commodat amico; aut pirocuraior, si {absentis) negotium 

suscipit; aut cognitor, si praesentis causam novit et sic iueiur ut suam,. Ergo cognitorem 

dixit modo familiarissimwn defensorem. Ciò. prò. Rose. Com. o. 18. § 53.

278 GAI IV. § 84—87. IUST. IV. 10. § 1. 2. 

litem coram adversario substituitur. nam agere eorum nemine qui apud 

actor ka cegnilerera dat: QUOD EGO A hostes essent, aut reipublicae 

TE verbi gralia FUNDUM PETO, IN EAM causa abessenl, quive in ee- 

KEM LUCIUM Ti-riuM TIBI coGNiTOREM DO; lum CUÌUS tutcla essent. el quia 

adversarius ila: QUIA TU A ME FUNDUM koc non uiinimara inconiraodila- 

PETis, IN EAM REM TIBI PUBLIUM MABviuM tcm habcbat, quod alieno neraiue 

coGNiTOREM DO. potest. III actoi Ita dical: neque agere neque excipere actio- 

QUOD EGO TECUM AGERE VOLO, IN EAM ncm liccbat, cocperunt horaines 

REM coGNiTORBM DO; adveisarlus ita: per procuralores litigare: iram 

QUIA TU MECUM AGERE VIS, IN EAM REM ct inoibus cl actas ct uecessarla 

coGNiTOREM DO. uoc Interest, praesens peregrinane, ileraque aliae mub 

an absens cognitor delur: sed si abseiis lae causae saepe [hominibus] imdalus 

fuerit, cognitor ila erit, si cogne- pedimenlo sunl, quo rainus 

veril el susceperil officiura cegniloris. rera suara ipsi exequl pessint.^ 

(§ 84.) Procurator vero nullis certis verbis in li- (§ 1.) Procurator nelera 

siibstiluitur; sed ex solo mandalo, et absente que certis verbis, neet 

ignorante adversario, conslituitur. quinetiara sunl que praesente adversaqiii 

putant eum quoque procuratorem videri cui rio, imo plerumque ignonon 

sii mandatura, si modo bona fide accodai ad ranle eo conslituitur: 

negotium el caveal ralara reni derainum habilurura. cuicumque enim permi- 

C[xia.tnquam et kle, cui raandatum est, plerumque seris rem tuam agere 

satisdare debet, quia saepe mandatum initio lilis aul defendere, is [luus] 

in obscuro esl el postea apud iudicem ostendilur. procurator intellegitur. 

(§ 85.) Tutores autem et curatores (§ 2.) Tutores et curatores quemqueraadmedura 

conslituantur, primo com- adraedura conslituuntur,primo libro 

mentarie [i, ni sqq,] rdtukmus. IL tit. is sqq,] expositura esl. 

§ 86. Qui aulem alieno noraine agit, intenlienera 

quidera ex persona doraini surait, condemnationem 

autem in suam personam convertii, nam 

si verbi gralia Lucius Tilius prò Publio Maevio 

agat, ita forraula concipitur: si PARET NUMERIUM 

NEGIDIUM PUBLIO MAEVIO SESTEETIUM X MILIA 

DARE OPORTERE, IUDBX NUMERIUM NEGIDIUM LU 

CIO TITIO SESTERTIUM X MILIA CONDEMNA. SI NON 

PARET, ABSOLVE. ÌU lem quoque si agat, intendil 

Publii Maevii rera esse ex iure Quiritiura, 

el condemnalionera in suam personara converlit 

(§ 87.) Ab adversark quoque parte si inlervenial 

Qui per se litem contestatur, sibi soli pietit: alteri nemo potest, nisi equi cognitor 

factus. Paul. Diac. ex Pesto v. Cognitor est, qui litem ulterius suscipit coram eo 

cui datus est. Procurator autem absentis nomine actor fit. (Miill. pag. 57). Isidor. 

Differ. C. 123. Cognitor nonnisi praesens a praesente qyraesenti datur. Vatic. fragm. 

§ 318. (Ulp.) Non tamen sic putat certis verbis cognitorem dari debere, ut siquid 

fuisset adiecium vel detracium,, non valeat daiio, ut in legis adionibus. § 319. Etiam 

Graecis verbis cognitorem dari posse inter omnes constai, ai. § 329. 331. eod. et Gai 

IL 39. IV. 97. 101. Gothofred. ad Theod. Cod. IL 12. o. 7. — Ct Paul. S. B. I. 

2. § 1. 2. et citt 

a) ct Ulp. fr. 1. § 2. D. de proour. (3. 3.) Rhet ad Herenn. II. 13. § 20. {ut 

maior annis LX, et cui morbus causa est, cognitorem det.)

GAI IV. § 88 — 94. IUST. IV. 11. pr. 279 

akquis, cura que actio conslituitur, inlenditur dorainura 

dare oportere; conderanalie autera in 

eius personam converlitur qui iudiciura accepit. 

sed cura in rem agilur, nikil in iiilenlione facit 

eius persona cum quo agilur, sive sue nomine 

sive aliene akquis iudicio inlervenial: tantum enim 

intendiliir rera actoris esse. 

Tit XI. DB SATISDATIONIBUS. 

§ 88. Videamus nunc quibus ex Satisdalienura raodus akus antiquicausis 

is cura quo agitur vel hic qui tali placuil; akum nevitas per usum 

agii cogalur satisdare. (§ 89.) Igitur si amplexa esl. 

verbi gralia in rem lecum agam, salis mihi Olim enira, si in rem agedare 

debes. aequu?« enim visum est te ideo batur, satisdare possessor ceinqiied 

interea libi rem, quae an ad te perii- pekebatur, ut si vidus [esset,] 

neal dubium est, possidere cenceditur, cum nec rera ipsam restituerel nec 

satisdalione mihi cavere, ut si victus sis, litis aestimationera, potestas 

nec rem ipsara restiluas nec lilis aestima- esset pelilori aut cura ee 

tionem sulteras, sii raiki potestas aul tecura agendi aul cura fideiussoribus 

agendi aul cura sponsoribus tuis. (§ 90.) eius. quae satisdalio appellatur 

Multoque magis debes satisdare mihi, si iudicatum solvi: unde antera 

aliene noraine iudiciura accipias. (§ 91.) Ce- sic appellatur, facile esl inlelterura 

cura in rem actio duplex sii (aul legere: namque stipulabatur 

enim per formulam pdileriara agilur aut per quis, ut solverelur sibi quod 

sponsionera): si quidem per formulam peli- fueril iudicatum. Multo magis 

toriam agilur, illa stipulalie lecum habel quae is qui in rera actione conveappellalur 

iudicatura solvi: si vere per niebalur satisdare cegebalur, 

sponsionera, Illa quae appellatur prò praed e si aliene nomine iudicium aclilis 

[et] vindieiarum.'' (§ 92.) Petite- cipiebat. 

ria aulem formula haec est qua aclor intendil 

rem suam esse. (§ 93.) Per sponsionem vere hoc 

mode agimus. provocamus adversarium lali sponsione: 

si HOMO QUO DE AGITUR EX IURE QUIRI- 

TIUII MBUS EST, SBSTERTIOS XXV NUMMOS DARE 

SPONDES? deinde formulam edimus qua inlendimus 

sponsionis suraraani nobis dari oportere. 

qua forraula ita deraura vincimus, si probaverimus 

rem nostrani esse. (§ 94.) Nen taraen haec 

summa sponsionis exigitur: non enim poenaks 

a) ct Gai IV. 16, 94. Cic. in Verr. II. 1. o. 45. § 115. et Pseudo-Asconius ad 

h. 1. (Orell. p. 191.) Lis vindieiarum est, cum litigatur de ea re apud Praetorem, 

cuius incertum est equis debeai esse piossessor: et ideo qui eum tenet dat prò praede 

litis vindieiarum adversario suo, (quo illi satis faciat nihil se deterius in possessi 

fadurum, de qua iurgium esset, rursus sponsione ipse provocatus ab adversario certare 

pugnam aut aestimaiionis, quid amittat, ni sua sii hereditas de qua contenda. 

Praedes ergo dicuntur saiisdaiores loeupleies prò re de qua apud iudicem lis est, ne 

interea qui ienet diffidens causae possessionem deieriorem faciat, tecia dissipei, e 

cidat arbores et eulta deserai. Ct citt. ad fragm. XII. Tabb. VI. 5, 6. XII. 3.

280 GAI IV. § 95 — 100. IUST. IV. 11. § 1- 

est, sed praeiudiciaks, el propter hoc selura fit, 

ut per eam de re iudicelur. unde etiam is cum 

quo agitur non restipulatur: idee aulera ap|)cl- 

lata esl PRÒ PRAEDE LITIS VINDICIARUM stipulalie, 

quia in lecum praedium successit, qui olim, cura 

lege agebatur, pre lite et vindicks, id esl pre re 

el fruclibus, a possessore pelilori dabanlur. (§ 95.) 

Ceterum si apud ceulumvires agilur [§ si], suramara 

sponsionis nen per forraulam pelimus, sed 

per legis actionera: sacraraento enim reum provocamus; 

eaque sponsio sestertium cxxv nuinnium 

fil, scilicel propier legem Crepereiam.* (§ 96.) 

Ipse aulem qui in rera agii, si sue noraine agat, 

satis non dat. (§ 97.) ac nec si per cognitorem 

quidera agatwr, ulla satisdalio vel ab ipso vel a 

demine desideratur. cura enira certis et quasi sollemnibus 

verhis iu locum domini subsliluatur cognitor, 

merito domini loco habetur. (§ 98.) Procurator 

vero si agat, satisdare iubetur ralam rera 

doniiiiura habilurura: periculum enira est, ne iterum 

dominus de eadem re experiatur. quod periculum 

non inlervenil, si per cognitorem aclum 

fueril;"' quia de qua re quisque per cegnilerera 

egerit, de ea non raagis amplius actionem habel 

quam si ipse egerit. (§ 99.) Tutores el 

curatores ee mode quo et procuralores 

satisdare debere verba edicli^ faciunt. 

sed akquando ikis satisdalio remiltitur. 

(§ 100.) Haec ila si in rera agalur: si 

vero in personara, ab actoris quidem 

parte quando salisdari debeat quaerentes, 

eadem repelemus quae dixiraus in 

Ipse autera qui in rem 

agebal, si suo nomine petehat, 

satisdare nen cegebalur. 

Procurator vero si 

in rem agebal, satisdare 

iubebatur ralam reni dorainura 

habilurura: periculura 

enira eral, ne ilerura 

derainus de eadem 

re experiatur. 

Tutores el cnratores eodem modo 

quo el procuralores satisdare debere 

verba edicli faciebant. sed 

akquande his agentibus satisdalio 

reraittebatur. (§ 1.) Haec ita erant, 

si in reni agebatur. Sin vere iu 

personam, ab actoris quidem parte 

eadem oblinebanl quae diximus 

*) Cod, creperiam. Gosohen, Dirksen et alt: Papiriam, Puchta: Aebutiam; 

Huschke Crepereiam, sed nunc mavult lui. Papiriam. Cf. Gai Ut 123. 

a) Cic. prò Quintio o. 7. 8. Vat. fragm. § 317. . . . [apud acta facto] procuratori 

haec satisdalio rcmilii solet. nam cum cqmd acta nonnisi a praesente domino 

constituatur, cognitoris loco intellegendus est. Ad defendendum cogniiore constituto, 

dominus, non cognitor, adori satisdare cogendus cst: cum vero procurator defensurus 

intervenit, non dominus, sed procurator iudicatum solvi satisdare compelliiur. 

quae satisdalio adeo necessaria, est, ut eam remitti non piosse, etiamsi apiud acta pro 

curator constituatur, divus Severus constiluerit. cogniiore enim interveniente indicati 

actio domino vel in dominum datur: non alias enim cognitor experietur vel ei 

actioni subiicietur, equam si in rem suam cognitor factus sit. interveniente procuratore 

indicati actio ex edicto perpetuo ipsi et in ipsum, non domino vel in dominum, 

conpetit. Ibid. § 333, Absentis procuratorem satisdare debere de rato habendo recte 

responsum est. multis enim casibus ignoraniibus nobis mandatimi solvi potest, vel 

morte vel revocato mandato. Cum autem certum est mandatum perseverare, id est 

cum praesens est dominus, satisdaiionis necessitas cessai. Ci. Diool. o. 1. C. de 

satisd. (2. 67.) 

h) cfr. 33. § 3. fr. 39. § 1. sqq. D. de proour. (3. 3.)

GAI IV. § 101. 102. IUST. IV. 11. § 2 — 4. 281 

actione qua in rem agitur. (§ 101.) in actione qua in rem agilur. 

ab eius vero parte cura quo agitur, si Ab eius vero parte cura que agi- 

quidera alieno nemine aliquis inlervenial, tur, si quidem aliene nomine ali 

oraniraodo salisdari debet, quia nemo 

akenae rei sine salisdatione defensor 

idoneus intellegitur." sed si quidem cum 

cogniiore agatur, dominus satisdare iubetur; 

si vere cum procuratore, ipse procurator. 

idera el de tutore et de cura 

tore iuris est (§ 102.) Quod si proprie non cegebalur. 

noraine aliquis iudiciura accipiat in personara, 

certis ex causis salisdari solet, quas ipse Praetor 

significai, quarum satisdalienura duplex causa est 

nam aul propter genus actionis salisdalur, aul 

propter persona»?, quia suspecta sit. propter 

genus actionis, velut indicati depensive [§ 20], aul 

cum de moribus mulieris agilur:'' propter personara, 

veluli si cum eo agitur qui decoxerit, 

cuiusve bona a creditoribus possessa proscriplave 

sunt, sive cura ee herede agatur quem Praetor 

suspectura aeslimaverit. ° 

1) cfr. 2. § 2. 15. pr, 16, D, indi 

ciò sisti. 

2) cfr, 55, D, |c. 1. C. de proour. 

ofr, 6, 20, 11, indie, solri. 

quis inlervenerit, omnimodo satisdarel, 

quia nerao defensor in aliena 

re sine satisdalione idoneus esse 

creditur. quedsi preprie nomina 

aliquis iudicium accipiebat in per 

sonam, iudicatum solvi satisdare 

§ 2.' Sed haec hodie akter ebservanlur. Sive 

enira quis in rem actione cenvenitur, sive personali, 

sue nomine: nukara satisdalionera prò 

litis aestimatiene dare compelklur, sed prò sua 

tantum persona, quod iudicio permaneal usque 

ad lerminura lilis, vel comrailtilur suae promissioni 

cura iureiurando (quara iuraloriani cautionem 

vocant), vel nudam preraissienera vel satisdalionera 

prò qualitaie persenae suae dare 

cerapekitur. (§ 3.^) Sin auleth per precuraterera 

lis vel inferlur vel suscipitur: in actoris 

quidera persona, si non raandatura aclis insinualum 

esl, vel praesens dominus lilis, in iudicio 

precuratoris sui personara confirraaverit: ralara 

rem dominum kabilurum satisdalionera procurater 

dare conpelklur; eodera ebservando et si tutor 

vel curator vel aliae tales personae quae alienarum 

rerum gubernalienera receperunt litera quibusdam 

per alium inferunt (§ 4.^) Sin vero akquis 

conveuitur: si quidem praesens procuratorem 

dare paralus est, potest vel ipse in iudiciura venire 

et sui precuratoris personara per iudicatum 

solvi satisdaiionis sollemnes stipulaliones firmare, 

a) fr. 10. D. iudicatum solvi (46. 7.) e. fr. 40. § 2. 46. § 2. 53. D. de proour. 

(3. 3.) fr. 156. de R. I. (50. 17.) 

b) ot Ulp. VI. 12. 13, Iust, e. 11. § 2. de repud. (5. 17.) 

e) ot Cic. prò Qmnt 0. 8. Ulp. fr, 33. § 1. fr. 31. de rcb. auct. iud. (42. 5.)

282 GAI IV. § 103-105. IUST. IV. 11. § 5-7. 

vel extra iudicium salisdationem expenere per 

quara ipse sui precuratoris fideiussor existit prò 

oranibus iudicatum solvi satisdaiionis dausulis. 

ubi et de hypelheca suarum rerum cenvenke compelklur, 

sive in iudicio promiserit sive extra iudicium 

caverit, ut lam ipse quam heredes eius 

obligentur; aka insuper cautela vel salisdatione 

propter personam ipsius expenenda, quod tempore 

sentenliae recilandae in iudicio invenielur, 

vel si non venerit, omnia dabk fideiussor quae 

condemnatione conlinenlur, nisi fuerk prevocalum. 

1) cfr. 33. §2.61-64. D. de proo, ("g 5,1) SI vcio rcus piaesto CX quacumquc causa 

non fueril, el alius velli defensionem subire, nulla 

difi'erenlia inler actiones in rera vel personales 

intreduceuda, potest hoc facere, ita taraen, ut 

satisdalionera iudicatum solvi pre litis praestet 

aestimatiene. nenie enira secundura veterem regulam 

(ul iam dicium esl) akenae rei sine satisdalione 

defensor idoneus intellegitur. (§ 6.) Quae 

omnia aperlius et perfectissime a cotidiane iudiciorura 

usu in ipsis rerura docuraenlis apparent 

2) cfr. 32. .D. de Legg. ("s ^f^) Quara forKiara nen solum in hac regia 

0, 13, C. de aediflc, privat, ^'^, ' , . ., , . ... . 

urbe, sed et in omnibus nostris provincns, etsi 

propier imperiliam aliter forte celebrabantur, oblinere 

censeraus, cum necesse esl eranes provincias 

caput omnium nostrarum civilalium, id est 

hanc regiara urbem eiusque observantiam sequi. 

§ 103. Omnia autem iudicia aul legitimo iure 

consislunl aul imperio conlinenlur.'' (§ 104.) Legitima 

sunl iudicia quae in urbe Roraa vel intra 

primum urbis Romae mikariura inter omnes cives 

Roraanos sub uno iudice accipiunlur: eaque e 

lege luka iudiciaria, nisi in anno et sex mensibus 

iudicala fuerint, expirant et hoc est quod 

vulgo dicilur, e lege lulia klcm anno cl sex mensibus 

mori. (§ 105.) Imperio vero cenlinentur 

recuperateria et quae sub uno iudice accipiunlur 

interveniente peregrini persona iudicis aut litigaleris. 

in eadem causa sunl quaecumque extra 

priraura urbis Romae rakiariura tara inler cives 

Remanes quara inter peregrines accipiunlur. ideo 

a) de hoc discrimine ot Gai III. 180. 181. IV. 80. Ulp. Xt 27. De lite mortila 

vid. Paul. fr. 2. D. indio, solvi (46. 7.) Ulp. fr. 3. § 1. D. qu. in fraud. cred. 

(42. 8.) Lis temporibus legitimis transaclis perii: Paul. fr. 18. § 4. D. do dolo m. 

(4. 3.) Marceli, fr. 2. D. de div. temp. praesor. (44. 3.) Ulp. fr. 32. D. de indio. 

(5. 1.) fr. 30. § 1. D. ad L. Aquil. (9. 2.) De imperio magistraluum annali: Inst 

IV. 12. pr. Servius ad Aeneid. IL 102. Cic. prò Placco o. 21. § 50. Ulp. fr. 13, D, 

de iurisd. (2. 1.) fr. 30. 49. § 1. D. de iuckc. (5. 1.)


autem imperio contineri iudicia dicuntur, quia 

tamdiu valent, quaradiu is qui ea praecepit imperium 

habebit. (§ 106.) Et siquidem imperio 

continenti iudicio aduni fueril, sive in rera sive 

in personam, sive ea formula quae in factum concepla 

est sive ea quae in ius kabet inlenlienera, 

postea nikilominus ipso iure de eadem re agi 

potest. et ideo necessaria est exceptio rei iudicatae 

vel in iudicium deductae. (§ 107.) Si vero 

legitimo iudicio in personara adura sit ea forraula 

quae iuris civilis habel inlenlienera, postea 

ipso iure de eadera re agi non potesi, et ob id 

exceptio supervacua esl. si vere vel in rera vel 

in faclura aclura fuerit, ipso iure nihkominus 

postea agi potest, el eb ìd exceptio necessaria 

est rei iudicatae vel in iudicium deductae. (§ 108.) 

Alia causa fuit elira legis actionum. nam qua de 

re actum serael erat, de ea postea ipso iure agi 

nen poterai: nec oranine ila ut nunc usus erat 

illis teraporibus exceptionura. (§ 109.) Ceterura 

polest ex lege quidem esse iudicium, sed legiiimum 

non esse; et centra ex lege non esse, sed 

legitiraura esse, nara si verbi gralia ex lege Aquilia 

vel Publilia* vel Furia in provinciis agatur, 

imperio continebitur iudiciura: ideraque iuris est 

et si Romae apud recuperalores agamus, vel apud 

unum iudicem interveniente peregrini persona. 

et ex diverso si ex ea causa, ex qua nobis edido 

Praetoris datur actio, Roraae sub uno iudice inler 

eranes cives Roraanos aecipiatur iudicium, legitimum 

esl. 

Tit. XII. DE PERPBTIIIS ET TEMPORALIBUS ACTIO 

NIBUS ET QUAE AD HEREDES VEL IN HEREDES 

TRANSEUNT. 

§ 110. Que loco adrao- Hoc loco admonendi sumus, eas quidem actìonendi 

suraus, eas quidera nes quae ex lege senalusvecensulle sive ex 

actiones quae ex lege sena- sacris constitutionibus proficiseuntur, perpelusve 

consultis proficiscun- tue solere antiquitus corapelere, donec sacrae 

lur, perpetuo solere Praelo- constitutiones tam in rem quam personalibus 

rem accomodare: eas vere actionibus cerles fines dederunt: eas vero 

quae ex propria ipsius iuris- quae ex propria Praetoris iurisdictione pendictiene 

pendenl, plerumque eleni plerumque intra annura vivere^' (nara el 

intra annura dare. (§ 111.) ipsius Praetoris intra annum erat imperium). 

*) Cod. ollinia. Edd. Ovinia. Dirksen coni Atinia. {ai. Gai III. 121—25.) 

a) ct Paul. fr. 35. D. de 0. et A. (44. 7.) Theod. Cod. IV. 14. e. 3. (Honor. 

et Theod.) et e. 4. (Anast.) C. de praesor. XXX. (7. 39.)

284 GAI IV. § 112 — 114. IUST. IV. 12. § 1- 2. 

aliquando tamen has epioque perpetuo akquando lamen el in perpeluum ex- 

(lai, scilicet cum* imilalur ius legiiiteuduntur, id est usque ad finem 

mum: quales sunl eae quas bono constitutionibus introductum; quales 

rum possessorihus [in. 32, iv- 34] cete sunt hae quas bonorum possessori 

risque equi heredis loco sunt accom ceterisque qui heredis lece sunt acmodat. 

furti quoque raanifesli actio, eomraodal. furti quoque manifesti adio, 

quaravis ex ipsius Praetoris iuris quamvis ex ipsius Praetoris iurisdidictione 

proficiscalur, perpetuo datur; ctione proficiscalur, taraen perpetuo 

el merito, cura pre capitak poena dalur: absurdum enira esse exislima 

pecuniaria constituta sii. 

vit anno eam lerminari. 

§ 112. "Non oranes actiones § 1. Non eranes aulera actienes quae 

quae iu aliquem aut ipse iure cen- in aliquem aul ipso iure corapelunt aut 

pelunt aut a Praetore danlur, a Praetore danlur, et in heredera [rei] 

etiara in heredera «eque corape aeque competunl aut dari solent. est 

lunt aut dari solent. est enim cer enim certissima iuris regula, ex maletissima 

iuris regula, ex maleficiis ficiis peenales actienes in heredem non 

peenales actienes in heredem nec competere, veluti furti, vi honorum rapto 

cenpelere nec dari solere, veluli rum, iniuriarum, damni iniuriae. sed he 

furti, vi honorum raptorum, iniuredibus huiusmodi actiones corapelunt, 

riarum, damni iniuriae: sed liere- nec denegantur, excepla iniuriarum 

dihus huiusmodi actiones cenpe- adiene, et si qua alia sirakis inveniatunt 

nec denegantur, excepla lur. akquando lamen eliara ex contractu 

iniuriarum actione, el si qua alla actio conira keredera nen cerapetit, cum 

sirakis invenialur actio. (§ 113.) teslaler dolose versalus sii [in depositò] 

Akquando lamen etiam ex contractu el ad heredera eius nihil ex eo dolo 

actio neque heredi neque in he pervenerit.'' peenales autera adiones 

redera conpelil. nani adstipulato quas supra diximus, si ah ipsis princiris 

heres non habet actionera palibus personis fuerint contestatae, et 

[IIL 114], et sponsoris el fideiprorais- heredibus danlur, el centra heredes 

soris heres non tenetur [in 120]. transeunt. 

§ 114. Superest ut dispiciamus, si ante rem § 2. Superest ul ad 

iudicalara is cura que agilur post acceptura iumoneamus, quod si ante 

dicium salisfacial adori, quid officio iudicis con rem iudicalara is cum 

veniat: utrura absolvere, an ideo potius damnare, que aclura esl salisfaciat 

quia iudicii accipiendi tempore in ea causa fuerit, adori, officio iudicis con 

ul damnari debeat nostri praeceptores absolvere venit eura absolvere, li 

cura debere existiinanl: nec interesse cuius genecei iudick accipiendi temris 

sii iudiciura. et hoc est quod vwlgo dicitur pere in ea causa fuisset, 

Sabino et Cassie piacere omnia iudicia abso- ut daranari debeai; et 

luloria esse. De bonae [idei iudiciis aulem idem hoc est quod ante vulgo 

*) ita fere ad sensum ex coniect. Huschkii et Mommsenii. 

a) ot Gai fr. 111. § 1. 139. Ulp. fr. 83. D. do R. L (60. 17.) Ulp. fr. 1. D. de 

privai, del. (47. 1.) Gai IV. 172. De excepta iniuriarum actione cfr. fr. 13. pr. 28. 

D. de iniur. (47. 10.) et de simikbus actionibus: fr. 24. D. de in ius voo. (2. 4.) 

fr. 5. § 4. D. ne quis eum qui in ius, (2, 7,) 

b) sed vide fr. 167. § 2. 162. § 3. D. de E. I. (60. 17.) fr. 12. 49. D. de 0. 

et A. (44. 7.) Theophilum h. 1. et Schraderi Comment. ad h. 1.

GAI IV. § 115—117. IUST. IV. 13. pr. § 1 — 4. 285 

senliunt diversae seholae auctores, quod in his qui- dicebatur omnia iudidem* 

iudiciis liberum esl efflcium iudicis. tan- eia abseluleria esse. 

luradera etiam de in rera actionibus putant, quia 

(ormulae ferbis id ipsum exprimatur, ita demum 

reum condemnandum esse, nisi arbitratu iudicis rem 

restituerii. [16 fere versus.] 

Tit. XIII. DE EXCEPTIONIBUS. 

§ 115. Sequilur ul de exceptionibus Sequilur ut de exceptionibus didispiciamus. 

(§ 116.) Conparalae sunl spiciaraus. Coraparalae sunt aulem 

aulem exceptienes defendendorum co- excepliones defendendorum eorum 

rum gratia cura quibus agilur: saepe gralia cura quibus agilur: saepe 

enira accidit, ut enim accidit, ut licei ipsa perseculio qua actor experilur 

quis iure civki le- iusla sii, taraen iniqua sii adversus eum cum cpie agilur. 

nealur, sed ini- (§1.) Verbi gratia si metu coadus, aut dolo inductns, aul 

quura sit eura iu- errore lapsus stipulanti Titio proraisisli quod nen debuedicio 

condemnari.^ ras premillere, palam est iure civik te ebkgatuni esse, el 

veluli si stipulalus actio qua inlenditur dare le oportere efficax est: sed inisim 

a te pecuniam quum est te cendemnari; ideoque datur libi exceptio metus 

lamquara credendi causa aut deli mali aut in factum composita ad impugnancausa 

numeraliirus dam actionem. (§ 2.) Idem iuris est, si quis quasi crenec 

numeraverira. dendi causa pecuniam stipulalus fuerit, neque nuraeravit. 

nara eara pecuniara a le peti posse nara eara pecuniara a te petere posse 

ceilum est; dare enira le eporlet, eura certum esl: dare enira le oportet, 

cura ex slipulalu teneris: sed quia cura ex stipulatu tenearis: sed quia 

iniquum esl te eo nomine condemnari, iniquura est ee noraine te cenderauari, 

placet per exce- placet exceptione pecuniae non nuraeralae le defendi 

ptionein deli raali dehere, cuius tempora nos (secundum quod iara supele 

defendi dehere.^ rieribus libris [in. 21.] scriptum est) constitutiene nostra 

itera si pactus fuero cearlavimus. (§ 3.) Praelerea debitor si pactus fueril 

tecum, ne id quod raihi de- cura creditore, ne a se peteretur, nihiloraibeas 

a te pdara, nihilominus nus obkgalus manet, quia pacto convento 

id ipsum** a te pelere pes- obligationes non omnimede disselvunlur: qua 

sura DAR! unni OPORTERE, quia de causa efficax esl adversus eura aclio qua 

obkgatio pacto convento nen actor inlendit, si paret eura dare eporlolklur: 

sed placet debere rae lere. sed quia iniquum esl conira pacliopelenlera 

per exceplienera pa- nem eum damnari, defendilur per excepliocli 

conventi repeki. (§117.) In nem padi conventi. (§ 4.) Aeque si debitor 

*) lacunas ita suppiere vult Gosohen, quaedam ad sententiam addidit Krueger. 

Ex iis quae in pag. 227. Cod. Ver. lin. 6—22. sequuntur pauca tantummodo neo 

cohaerentia certa sunt. De ipsa regula in §0 114. expressa cf. Gai III. 180. IV. 106. 

Gai fr. 5. pr. D. de pubkcanis. (39. 4.) 

**) Huschke apte prop.: id ipso iure. IVIommsen quasi glossema delere vult 

a) Ciò. de invent II. 0. 19. 20. Orator. Partit e. 28. de offio. III. e. 14. 15. 

I. e. 10. § 32. 33. fr. 2. 22. D. de exc. (44. 1.) 

b) ot Gai HL 134. IV. 118. Ulp. fr. 2. § 3. D. de dok exc. (44. 4.) Paul fr. 

30. D. de B. C. (12. 1.) Ulp. fr. 6. § 1. Pomp. fr. 7. D. de novat (46. 2.) 0. 7. C. 

de non. num. pec. (4. 30.)

286 GAI IV. § 118. 119. IUST. IV. 13. 

his quoque actionibus quae 

non in personam sunt exceptienes 

lecum habent 

vekili si metu me coegeris 

aul dolo induxeris, ut 

/ibi rera akquara mancipio 

darem ; na??* si eam rem a 

me petas, dalur raihi exceptio 

per quam, si metus 

causa le fecisse vel 

dolo male arguere, repelleris. 

itera si fundum 

liligiosura sciens a nen 

possidenle emeris" eumque 

a possidente petas, opponitur 

libi exceptio, per 

quam omnimodo suraraeveris. 

(§ 118.) Exceplio 

nes autem alias in edicto Praetor habet propositas, 

alias causa cognita acceraraodat. quae oranes vel 

ex legibus vel ex his quae legis vicera oplinent 

substanliara capiunt,'' vel ex iurisdictione Praetoris 

prodilae sunt 

§ 119. Omnes aulem exceptienes iu contrarium 

concipiunlur, quam adfirraat is cura que agitur, 

nara si verbi gratia reus dolo male aliquid 

actorem facere dicat, qui forte pecuniara petit 

quara non nuraeravit, sic exceptio concipitur: sì 

IN EA RE NIHIL DOLO MALO AULI AGERII FACTUM 

SIT NEQUE PLAT. itcìn SÌ dlcai centra pactienera 

pecuniam peti, ila concipitur exceptio: si INTER 

AULUM AGERIUM ET NUMERIUM NBGIDIUM NON CON 

VENIT NE EA PECUNIA PETERETUR. Ct denlqUC ÌU 

eeteris causis similiter concipi solet idee scilicet, 

quia oranis exceptio obicilur quidera a ree, sed 

ila forraulae inserilur, ul condicionalera faciat 

conderanalionera, id est ne akter iudex eura cum 

quo agilur conderand, quam si nihk in ea re 

qua de agitur dolo actoris faclura sit; ilem ne 

aliler iudex eura cenderanel, quara si nukum 

deferente creditore iuraverit nikk se dare oportere, 

adhuc obligalus permanet. sed quia iniquura 

est de periurie quaeri [al. queri], defendilur per 

exceplienem iurisiurandi. In his quoque adionibus 

quibus in rera agilur aeque necessariae sunt 

excepliones; veluti si petilore deferente possessor 

iuraverit eam rem suara esse, el nihilominus 

eandera rera petitor vindicet. lied enim verum sit 

quod intendil, id esl rem eius esse, iniquum esl lamen 

pessesserera condemnari. (§ 5.) Itera si iudicio 

tecum aclura fueril, sive in rem sive in personam, 

nikkorainus obligalie durat, et idee ipso 

iure postea de eadera re adversus le agi polesl; 

sed debes per exceplienera rei iudicatae adiuvari. 

(§ 6.) Haec exempli causa rdulisse sufficiet Akoquin 

quara ex raullis variisque causis excepkenes 

necessariae sint, ex latioribus digeslerura seu pandectarura 

libris intellegi potest (§ 7.) Quarum 

quaedam ex legibus vd ex 

his quae legis vicem obtinent, 

vel ex ipsius Praetoris 

iurisdictione sub- 

slanliam capiunt. 

a) Fragm. de iure fisci. § 8 : Qui contra edictum divi Augusti rem liiigiosam 

a non possidente comparava, praeterquam {quod) emiio nullius momenti est, poenam 

quineiuaginta sestertiorum fisco repraesentare conpellitur. Bes autem litigiosa videtur, 

de qua apud suum iudicem delata est. Sed hoc in provincialibus fundis prava usurpatione 

opiinuii. ci. Ulp. fr. 1. D. de litigios. (44. 6.) fr. 1. § 2. D. qu. rea pign. 

(20. 3.) 

b) ct Vatic. fragm. § 310. {Legis Ginciae exceptio.) Paul. fr. 5. § 2. D. de 

dok exc. (44. 4.) Gai Ut 121. 122. 124. Inst. IV. 14. § 4.

GAI IV. § 120 — 123. IUST. IV. 13. § 8 — 10. 287 

pactuni cenvenlM?« de non petenda pecunia 

factum /Merli. 

§ 120. Dicuntur aulera exceptio- § 8. Appellantur aulera excepliones 

nes aul pereraploriae aut dkate- akae pcrpduae et peremptoriae, akae 

riae." (§ 121.) Peremptoriae sunt temperales el dilaloriae. (§ 9.) Perpetuae 

quae perpetuo valent, nec evilari possunt, et peremptoriae sunl quae scraper 

veluli quod metus causa, aut dolo malo, 

aut quod conira legem senalusve consultum 

laclura est, aul quod res iudicala 

esl vel in iudicium deducta est [§ io6], 

ilem padi conventi quod /'aclum esl ne 

oranine pecunia peteretur. (§ 122.) Dilatoriae 

snnt exceptienes quae ad terapus valent, 

veluti illius paoli conventi quod factum 

est verbi gralia ne intra quinquenniuiii 

peteretur: finito enira eo tempore 

non habet locura exceptio. cui sirakis exceptio 

esl lilis dividuae et rei residuae. 

nam si quis partem rei petierit el intra 

eiusdem praeturam reliquam partem petat, 

hac exceptione sumraovctur, quae appekatur 

litis dividuae [§ ss], itera si is qui cura 

eedera plures lites habebal, de quibusdam 

egeril, de quibusdam distuleril, ul ad alios 

iudices eanl, si intra eiusdem praeturam 

de his quas distuleril agat, per hanc exceplienera 

quae appellatur rei residuae 

suramovetur. (§ 123.) Observandum esl 

aulem ei cui dilatoria obicilur exceptio, ut 

differat actionera: alioquin si obiecta exceptione 

egerit, rera perdit. nen enim post 

illud terapus que integra re eam evitare 

poterai, adhuc ei potestas agendi superest, 

re in iudicium deducta el per exceptio 

nera perempta "" 

1) Zen. e, 1, restit, C. de plus pel, 

Iust, IV, 6, § 34, 

agentibus obslanl, el scraper rera 

de qua agilur periniunt; qualis est 

exceptio doli raali, et quod radus 

causa factum esl, et padi conventi, 

cum ila convenerit ne oranine pecunia 

peteretur. (§ 10.) Teraporales 

alque dilaloriae sunt quae 

ad terapus nocenl el temperis 

dkalionem Iribuunl; qualis est 

paoli conventi, cura convenerit 

ne intra certum terapus ageretur, 

veluli intra quinquennium. 

nara finito ee terapere non impedilur 

aclor rem exequi, erge 

Ili quibus intra tempus agere volentibus 

obiicilur exceptio aut 

padi conventi aul alia simik.s, 

differre debenl actionera el post 

terapus agere: ideo enira et dilaloriae 

istae excepliones appellantur. 

alioquin si intra tempus 

egerinl obiectaque sit exceptio, 

neque ee iudicio quidquam consequerentur 

propier exceplionem; 

nec post tempus olim agere 

poterant, cura teraere rem in 

iudicium deducehanl el consumebanl, 

qua ratione rem amiltebanl. 

Hodie aulem nen ita 

stride haec precedere volumus, sed eum qui ante 

tempus pactienis vel obligalionis litera inferro 

ausus esl, Zenonianae eenslilutioni ^ subiacere censeraus, 

quara sacratissiraus legislaler de his qui 

tempere plus petierunl pretukl, ul el inducias 

quas si ipse actor spente indulserit, vel natura 

adionis cenlinet, cenlerapserat, in duplura habeant 

hi qui lalera iniuriara passi sunt, et post eas finitas 

non aliler litera suscipiant, nisi omnes expen- 

a) ct Gai fr. 3. D. de exc. (44. 1.) Ulp. fi-. 2. § 4. D. eod. 

b) ot Gai IH. 180. IV. 106. 125. 131. Gai fr. 3. D. de exc. (44. 1.) Ulp. fr. 1. 

4. D. quando dies ususfr. (7. 3.) Quintil. Inst Orat III. 6. § 68. sqq.

288 GAI IV. § 124 — 126. IUST. IV. 13. § 11. 14. pr. 

sas klis anlea acceperint, ul acteres tali poena 

perlerrili tempora liliura deceantur observare. 

(§ 124.) Non selura autem ex tempore, (§ 11.) Praelerea eliam ex persona 

sed etiara ex persona dilaloriae exceptienes 

intelleguniur, quales sunl cognitoriae; 

velut si is qui per edictum 

cognitorem dare non potest per cogni 

dkaleriae sunt exceptienes; quales 

sunl precuraloriae [iv. io. pr,], veluU 

si per mkitera aut raukerera agere 

quis vekt: nam militibus nec prò 

torem agat, vel dandi quidera cognitoris patre vel raalre vel uxore, nec ex 

ius habeal, sed eura det cui nen licei sacro rescripto procuratorio nomine 

cegnkuram suscipere. nara si obicialur experiri conceditur; suis vere neexceptie 

eegniteria [§ ss], si ipse laks geliis superesse sine ofi'ensa discieril, 

ul ei non kceal cegnilerera dare, pliuae possunt. eas vere exceplioipse 

agere potest: si vere cegnilori nes quae olim procuratoribus pronon 

kceal cegniluram suscipere, per pter infamiam vel danlis vel ipsius 

alium cognitorem aut per semel ipsura precuratoris epponehanlur, cum in 

liberam habel agendi peleslatera, cl iudiciis frequenlari nulle perspexilam 

hoc quara ilio modo evitare potesi raus modo, conquieseere sancimus 

exceplienera. quod si dissiraulaveril [al. sanximus], ne dura de his aleam 

et per cognitorem egerit, rem tercalur, ipsius negolii disccplatio 

perdit* (§ 125.) Sed peremploria qui- preteletur. 

dera exceptione si reus per errorem nen fueril 

usu.s, iu integrura reslituitur adiciendae exceplionis 

gratia: dkatoria vero si non fuerit usus, an 

in inlegrum restilufflur, quaeritur. 

Tit. XIV. DB REPLICATIONIBUS. 

§ 126. Inlerdum evenil, ut exceptio Interdum evenil, ut exceptio quae 

((uae prima facie iusta videatui', inique prima facie iusta videatur, inique 

noceat adori. Quod cura accidit, aka neceal. Quod cum accidit, alia alleadiedione 

opus esl adiuvandi actoris gatione opus est adiuvandi actoris 

gralia: quae adiectio repkcalio vocatur, gratia: quae replicalie vecalur, qula 

quia per eam repkcatur alque resol- per eara repkcatur atque resolvitur 

vitur vis exceplionis." nara si verbi vis exceptionis. veluti cum pactus 

gralia pactus sim tecura, ne pecuniara cst aliquis cum debitore suo, ne al) 

quara mihi debes a te peterera, deinde ee pecuniam pelai, deinde postea 

postea in contrarium pacti sumus, id in conlrariura paoli sunt, id est ut 

est ul pelere raihi kceat, el si agara petere creditori kceal; si agat creteciira, 

excipias tu, ul ita deraura mihi ditor, et excipial debitor, ut ita 

condemneris, si nen convenerit demura condemnelur, si nen conno 

eam pecuniam peterera, nocet venerit ne eam pecuniara creniihi 

exceptio pacti conventi; naraque ditor pelai, nocet ei exceptio(connihilominus 

hoc verum manel, eliam si venit enira ila: naraque nihilomipeslea 

in conlrariura pacti sumus. sed quia nus koc verum manet, lied postea 

iniquum esl rae excludi exceptione, rein conlrariura padi sunl): sed 

•") sic ad ductus Cod.; plura ad sensum intercalare vult Krueger. 

a) ot Ulp. fr. 2, § 1-3, Paul, fr. 22. § 1. D. de exc. (44. 1.) Gai fr. 48. D. 

de proour. (3. 3.) lui. fr. 24. D. de exo. rei iud. (44. 2.)

GAI IV. § 127 — 130. IUST. IV. § 14. 1—4. 289 

plicalie mihi dalur ex posteriore pacto quia iniquum est crediterera exkec 

raode: si NON POSTEA CONVENIT UT ciudi, repkcalio ei dabitur ex 

EAM PECUNIAM PETERE LICERET. itera si posteriore pacto convento. 

argenlarius pretiura rei quae in auclionem venerit 

persequatur, obicilur ei exceptio, ul ita demura 

eraptor daranelur, si ei res quara eraerit 

tradita est: el est iusta exceptio. sed si 

in auctione praediclum esl, ne ante eraptori 

traderelur res quara si pretiura solverit, repkcatione 

lali argenlarius adiuvatur: AUT SI 

PRAEDICTUM EST NE ALITER EMPTORI RES TRA- 

DERETUR QUAM SI PRETIUM EMPTOR SOLVERIT. 

(§ 127.) Inlerdura aulera evenil, ut (§ 1.) Rursus inlerdum evenit, ul re- 

rursus repkcalio quae prima facie 

insta sit, inique ree noceat. quod cum 

accidal, adieclione opus est adiuvandi 

rei gralia, quae dupkcalie vocatur. 

(§ 128.) El si rursus ea prima facie 

iusla videatur, sed propier aliquam 

causara inique adori noceat, rursus 

alia adiectione opus est qua actor 

adìiivetur, quae dicitur triplicane. 

(§ 129.) Quarum omniuni adiedionura 

usum interdum etiam ulterius 

quam diximus varietas negelierura 

inlreduxit. 

1) of. fr, 7, § 1, fr, 19, D, de exo. 

pkcatio quae prima facie iusta sii, 

inique noceat quod cura accidil, 

alia akegatione opus est adiuvandi rei 

gralia, quae dupkcalio vocatur. (§ 2.) 

El si rursus ea prima facie iusta videatur, 

sed propter aliquam causam 

inique adori noceat, rursus akegatione 

alia opus est qua actor 

adiuvetur, quae dicitur Iripkcalio. 

(§ 3.) Quarum omnium exceptionum 

usuili inlerdura ulterius quam diximus 

varietas negoliorum intreducil 

[al. introduxit]:i quas omnes aperlius 

ex latiore digestorum voluraine facile est cognosccre. 

§ 4. Exceptienes autem quibus debitor defendilur 

plerumque accemmodari solent etiam fideiussoribus 

eius:^ et recle, quia quod ab his 

petitur id ab ipso debitore peli videlur, quia 

mandati iudicio redditurus est eis quod Ili prò 

ee selverint [in, 20, § cj. qua ratione el si de non 

petenda pecunia pactus quis cum reo fueril, placuit 

perinde succurrendum esse per exceplienera 

pacti conventi ikis quoque qui pre eo obkgali 

essent, acsi et cura ipsis pactus esset ne ab eis 

ea pecunia peteretur. Sane quaedara exceptienes 

nen seleni his accemmodari. ecce enira debitor 

si bonis suis cesserit, et cum ee credilor experiatur, 

defendilur per exceplionem, nisi bonis 

2) cf. Inst. IV. C. § 40. 

fr. 4. D. de cess. bonor 

cesserit:^ sed haec exceptio fideiussoribus non 

dalur, scikcet ideo, quia qui alios prò debitore 

obligat hoc maxime prospicit, ul cum facullati 

§ 130. Videamus 

bus lapsus fuerit debitor, possit ab his quos prò 

ee obkgavit suum consequi. 

eliam de praescriplionibus 


290 GAI rv. § 131. 132. IUST. IV. 14. 

quae receptae sunt pre aclere." (§ 131.) Saepe 

enim ex una eademque obligaiione aliquid iam 

praestari oportet, aliquid in futura praestalione 

esl. velut cura in singulos annos vel raenses cerlara 

pecuniara stipulati fucriraus: nani finitis quibusdam 

annis aul mensibus, huius quidem temperis 

pecuniam praestari eporlet, fulurorura aulem 

annorum sane quidem obligatio contrada intellegitur, 

praestalie vere adhuc nulla esl. si ergo 

vekmus id quidera quod praestari oportet pelere 

el in iudicium deducere, futuram vere obligalienis 

praestationem in integi-e relinquere, necesse 

esl ut cum kac praescripliene agamus: EA RES 

AGATUR CUIUS REI DIES FUIT. alloquiu SÌ sluC 

hac praescriptione egerimus, ea scikcet formula 

qua incertum petimus, cuius inlentio kis verbis 

concepla est: QUIDQUID P.ARET NUMERIUM NEGH- 

DIUM AULO AGERIO DARE FACERE OPORTERE, lOtara 

ebligatienem, id est eliara futurara in hoc 

iudicium deduciraus, el quae ante te??ipus obligationis 

in iudicium deelucuntur, ea neque in condemnationem 

veniunt neque postea rursus de iis agi 

pfftesi.* ilem si verbi gralia ex empie agamus, 

ul nobis fundus mancipio detur, debemus ita 

praescribere: EA RES AGATUR DE FUNDO JIANCI- 

PANDo: ut postea, si vekraus vaciiam possessionera 

nobis tradì, eius tradendae causa ex stipulatu 

vel ex empio aclio supersit; nam si obliti sic 

praescribere suraus,** totius kkus iuris obligatie 

illa incerta actione: QUIDQUID OB EAM REM NU 

MERIUM NBGIDIUM AULO AGERIO DARE FACERE 

OPORTET, per inê?itienera consumitur, ul postea 

nobis agere volentibus de vacua possessione 

Iradenda nulla supersit adio. (§ 132.) Praescriptienes 

aulem appellalas esse ah eo, quod 

ante formulas praescribunlur, plus quam manifestum 

est 

*) ita ad sensum fere duos versus supplet Krueger, dissuadente tamen 

Mommsenio. Alia prop. Huschke. 

**) sic nune duclibus Cod. fere conveniens Huschke. 

a) Cliarisius libro II. (pag. 210. Putsch): Praescribo 7taQayâ(po[iexe significat, 

quales suni subscriptiones apud luriseonsulios. Cicero de flnib. IL 1. {oraiio praescribere 

primum debet, ut quibusdam formulis res agitur, ui inter quos disseritur 

conveniat, cquid sit de quo disseratur). de Orat. I. 37, § 168: posiulabat, ut illi, 

unde pieiereiur, vetus atque usitaia exceptio daretur, cuius pecuniae dies fuisset? 

cquod petiioris causa comparatum esse, non intelligebat : ui si ille infiiiaior probass 

iudici, ante petitam esse pecuniam, quam esset coepiia deberi, petitor rursus quum 

pelerei, exceptione excluderetur, quod ea res in iudicium antea venisset. Quintil. 

Inst Or. IH. 6. § 72. VH. 5. § 2 sqq. PauL fr. 76. § 1. 89. de V. 0. (45. 1.)


§ 133. Sed Jiis quidem temporibus, sicut supra 

[§ i3o[ quoque nelavimus, omnes praescriptiones 

ab aclere proficiseuntur. olim autera quaedara 

el prò reo oppenebantur. qualis kla erat 

praescriplie: EA RES AGATUR: S/ LV EA RE* 

PRAEIUDICIUM HERBDITATI NON FIAT: qUaC nUUC 

in speciera exceptionis deducta esl," et lecum 

habel cura pelitor hereditalis alio genere iudicii 

praeiudicium keredìtali faciat, veluti cum res 

singnlas petat; est enira iniquura pcr unius rei 

peiitionem universae liereditati praeiudicium fieri. ** 

[desunt 23 Un.] (§ 134.) Et si quidem ex contractu 

servorum agatur, intentione forraulae delerminatur 

cui dari oporteat; et sane doraine 

dari operici quod servus slipulatur. at in praescriptione 

de /ade quaeritur, quod secundura naturalem 

significalionera verura esse debet (§ 135.) 

Quaecui'wque autera diximus de servis, eadem de 

eeteris quoque personis quae nostro iuri subieclae 

sunt dieta intekegemus. (§ 136.) Item 

admonendi sumus, si cum ipso agamus qui incertum 

preiniseril, ila nobis forraulam esse proposilam, 

ul praescriplie inserta sit formulae lece 

demonstralionis, kec modo: IUDEX ESTO. QUOD 

AULUS AGERIUS DE NUMBRIO NEGIDIO INCERTOTI 

STIPULATUS EST, CUIUS REI DIES FUIT, QUIDQUID 

OB BAIM REM NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGERIO 

DARE FACERE OPORTET Ct icllqua. (§ 137.) SI 

cura sponsore aut fideiussore agalur, praescribi 

solet in persona quidera sponsoris hoc modo: 

EA RES AGATUR. QUOD AULUS AGERIUS DB LUCIO 

TIT/O INCERTUM STIPULATUS EST, QUO NOMINE 

NUMBRIUS NEGIDIUS SPONSOR EST, OUIUS REI DIES 

FUIT; in persona vere fideiussoris: EA RES AGA 

TUR. QUOD NUMERIUS NEGIDIUS PRO LUCIO TITIO 

INCERTUM FIDE SUA ESSE IUSSIT, OUIUS REI D/ES 

FUIT; deinde formula subicitur. 

Tit XV. DB INTERDICTIS. 

§ 138. Superest ul de interdi- Sequilur ut dispiciaraus de interdictis, 

*) ita Lachmann. coli. ir. 1. § 1. D. fam. ercisc. (10. 2.) 

**) sententiam e. gr. perfioit Krueger. Sequitur Cod. Ver. pag. 234, in qua 

nihil legi potest. Certe de praescriplionibus porro agebatur. Initium §i 134 ad 

sensum suppl. Krueger. — Ea quae sequuntur in §§ 134—144. med. usque ad vv. 

aut prò possessore contiuentur in folio ilio separato, a Maffeio olim desoripto, separatim 

edito cura Hauboldi (Zeitschr. i. gesoh. Rechtswiss. III. pag. 140—146.). 

a) de hac exceptione praeiudicu ct Gai fr. 1. § 1. D. fam. ercisc. (10. 2.) Ulp. 

fr. 25. § 17. de hered. pel. (5. 3.) lulian. fr. 13. D. de oxo. (44. 1.) De recentiore 

iure vid. Inst e. 12. pr. C. de hered. pel. (3. 3L) 

19-'^

292 GAI IV. § 139 — 142. IUST. IV. 15. § 1 

dis" dispiciaraus. (§ 139.) Certis seu adionibus quae prò his exercentur. 

io-ìtur ex causis Praetor aut Pro- Erant autera interdida formae alque concrasul 

prindpaliter audorilatera ceptiones verborum quibus Praetor aul 

suam finiendis controversiis Inter- iubehat akquid fieri, aul fieri prohibeponit 

quod tum maxime fadl, cum bat quod tunc maxime fadebal, cum de 

de possessione aut quasi pesses- possessione aut quasi possessione idei' 

sione inter akquos conlendkur. akquos cenlendebalur. 

el in suraraa aut iubel aliquid fieli, aut fieri prehibet 

formulae aulera et verborum. cencepliones 

quibus in ea re utitur interdida aul decrc^ff vocantur. 

(§ 140.) Vocantur autera decreta, cura 

fieri akquid iubet, veluti cura praecipit, ul aliquid 

exhibeatur aul restitualur: interdicta vere, 

cura prehibet fieri, veluti cum praecipit: ne sine 

ville possidenti vis fiat, neve in loco sacre 

aliquid fiat unde omnia interdicta aut 

resliluloria aul exhibiloria aut prohibiloria vocantur. 

(§ 141.) Ncc lamen cum quid iusserit fieri 

aul fieri prehibuerit, statim peractura est negotium, 

sed ad iudicera recuperatoresve il«

GAI IV. § 143 — 146. IUST. IV. 15. § 2. 3. 293 

possidet ex ea heredilate, aul cum iubet ei qui 

vi possessione fundi deiedus sii reslilui possessionera. 

exhibiloria sunl per quae iubel exliiberi, 

veluti eura cuius de liberiate agitur, aul 

kherlura cui patronus operas indicere vekt, aul 

1) of. Gai § 110. supra. parenti liberos qui in potestate eius sunt^ Sunl 

taraen qui putant proprie interdicta ea vocari 

quae prohibiloria sunl, quia inlerdicere esl denunliare 

el prohibere; restituteria antera et exhibiloria 

preprie decreta vocari: sed taraen ebtinuil 

orania interdicta appellari, quia inler 

(§ 143.) Sequens iu eo est duos dicuntur. — (§ 2.) Sequens dividivisie, 

quod vel adipiscendae sio inlerdictornra haec est, quod quaepossessienis 

causa cenparala dara adipiscendae possessionis causa comsunt, 

vel relinendae, vel red- parala sunl, quaedam retinendae, quaedara 

peraudae. reciperandae. 

§ 144. Adipiscendae possessionis § 3. Adipiscendae possessionis 

causa^ interdicluin accoraraedalur ho- causa inlerdictura acceraodalur bonorum 

possessori, cuius principium nerum possessori, quod appellatur 

est QUORUM BONORUM: eiusque vis el quorum honorum: eiusque vis 

potestas kaec est, ut quod quisque ex et potestas haec est, ut quod ex his 

his bonis quorum possessio alicui bonis quisque quorum possessio alidata 

est pre herede aut pre pes- cui data est prò herede aul prò possessore 

possideas, id ei cui bono- sessore possideal, id ei cui bonorum 

rum possessio data est restiluatur. possessio data esl restituere debeai. 

prò kerede aulem possidere videlur tara is prò herede aulera possidere 

qui heres esl, quara is qui putat se heredem videlur qui putat se heredem 

esse: prò possessore is possidel qui sine esse: prò possessore is possidel qui 

causa aliquam rem heredilariam vel eliara nulle iure rera keredilariara vel eliara 

lelara kereditatera, sciens ad se nen per- totani hereditatera, sciens ad se non 

tinere, possidet. idee aulera adipisceii- pertinere, possidet ideo aulera addae 

possessionis vocatur interdictum., ipiscendae possessionis vocatur inlerquod 

ei lanlura utke est qui nunc dictura, quia ei tantum utke esl qui 

priraura conalur adiiiisci rei pesses- nunc priraura cenalur adipisci rei possienem: 

ilaque si quis adeptus pes- sessionem: ilaque si quis adeptus possessionem 

amiserit, desinil ei id inter- sessionem amiserit cani, hoc interdidiclura 

utile esse. (§ 145.) Ronorum dura ei inutile est 

quoque emptori [in. so,] simkiler proponitur inlerdidiim, 

quod quidam pessesseriuiii vocant. 

(§ 146.) Item ei qui publice bona eraerit, eiusdem 

cendicionis interdictum proponitur, quod ajipeka- 

a) Vide etiam Ulp. libro I. Inst (ex fragm. ed. Bndlicher) : — adipiscendae 

quam reciperandae possessionis, qualia sunt interdida: QVEM FUNDUM et QUAU UEREDI- 

TATEu. Nam si fundum vel hereditatem ab aliquo peiam, nec is defendat, cogilur ad 

me iransferre possessionem, sive numquam possedi, sive ante piossedi, deinde amisi 

possessionem. — Fragm. Vat. § 92. ad exemplum interdica quem fundum proponi 

etiam interdictum QUEM USUMEBUCTUM vindicare velit de restituendo usufructu. — 

De forma interdicti Quorum bonorum ct Ulp. fr. 1. ]ir. h. t. (43. 2.)

294 GAI IV. § 147—161. IUST. IV. 15. § 4. 

tur sectorium, quod sectores vocantur qui pubkce 

bona raercantur." (§ 147.) Inlerdictura q uoque quod Inlerdictura quoque quod 

appellatur Salvianura apiscendae pos appellatur Salvianura adipiscendae possessionis 

causa conparatum est, eosessionis causa ceraparatura esl, eoque 

que utitur derainus fundi de rebus utitur derainus fundi de rehus coloni 

coloni quas is prò mercedibus fundi quas is pre mercedibus fundi pigneri 

pignori futuras pepigisset. 

futuras pepigisset. 

§ 148. Retinendae possessionis'' § 4. Relinendae possessionis causa 

causa solet inlerdictura reddi, cura ah comparata sunt interdicta uti possi 

ulr«que parte de proprietate alicuius detis el utrubi, cum ab ulraque 

rei controversia est, et ante quaeri parte de proprietate alicuius rei contur, 

nler ex litigatoribus possidere troversia sit, el ante quaeritur, uter 

et nler petere debeat, cuius rei gra ex litigatoribus possidere et uter petia 

comparata sunt UTI POSSIDETIS tere debeat, naraque nisi ante explo- 

et uTRUBi. (§ 149.) El quidem UT/ ralum fuerit, iitrius eorum possessio 

POSSIDETIS interdictum de fundi vel sit, nen polest pelkoria [al. petiioris] 

aedium possessione reddilur, UTKUBI adio institui, quia et civkis et nalura 

vero de rerura iiiobikura possessione. ks ratio facit, ut alius pessideat, alius 

(§ 150.) Et si quidem de fundo vel a possidente pelai, el quia longe com 

aedibus interdicitur, eura poliorera modius est possidere potius quam pe 

esse Praetor iubel qui ee tempore tere, ideo plerumque et fere semper 

quo inlerdictura reddilur nec vi nec ingens existit contentio de ipsa posses 

clara nec precarie ab adversario pessione, ceramodum aulem pessidendi in 

sideat; si vere de re mobik, eura ee esl, quod etiamsi eius res nen sii 

poliorera esse iubet qui maiore parte qui possidel, si modo aclor non potue 

eius anni nec vi nec clara nec preril suara esse prohare, reniand suo 

carie ab adversario possederit: id loco possessio; propter quara causam, 

que salis ipsis verbis inlerdictornra cura obscura siut utriusque iura, con 

significatur. (§ 151.) Seri in UTRUBI tra petitorera iudicari solel. Sed inter 

interdicto non solum sua CMique posdicto quidera uli possidetis de fundi 

sessio prodesl, sed eliara alleri?

GAI IV. § 152. 153. IUST. IV. 15. § 5. 295 

emerit, vel ex donatione aul delis nomine 

acceperit itaque si nostrae possessioni 

iuncta alterius iusta possessio 

exsuperal adversarii possessionera, 

nes ee interdicto viuciraus. 

nullam autem propriam pessessienem 

babenli accessie temporis nec dalur 

nec dari potest; nam ei quod nullura 

est nikk accedere potest. sed el si 

vitiosara habeat possessionera, id est 

aut vi aut clam aut precario ab adversario 

adqiiisilam, non datur «ccessio ; 

nam ei possessio sua nihil prodest 

(§ 152.) Annus autera retrorsus nuraeralur. 

ilaque si lu verbi gratia vaii 

mensibus possederis prioribus, et ego 

vn poslerioribus, ego potior ero quod 

triura priorum raensiura possessio nihil 

tibi in hoc interdicto prodesl, quod 

allerius anni possessio esl." (§ 153.) 

Possidere aulem videmur non solum si 

ipsi possideamus, sed eliam si nostro 

noniine aliquis in possessionem* sit, 

teslas plurimara Inter se differentiam 

apud veteres habebat: nara uti possidetis 

interdicto is vincebat qui interdicti 

terapere pessidebal, si modo nec 

vi nec clam nec precarie naclus fuerat 

ab adversario possessionera, eliamsi 

alium vi expulerit, aul ciani abripuerit 

alienam possessionera, aut precario 

regaveral akquera ut sibi possidere 

liceret; utrubi vero interdicto is 

vincebat qui malore parte eius anni 

nec vi nec clam nec precario ab adversario 

pessidebal. hodie tamen akter 

observatur: nam utriusque interdicti 

potestas, quantum ad possessionera 

pertinet, exaequala esl, ut ike vincal 

et in re sok et in re raobilì qui possessionera 

nec vi nec ciani nec precario 

ab adversario lilis cenlestationis 

lempore delinei. (§ 5.) Possidere 

autera videlur quisque nen selura si 

ipse pessideat, sed el si eius noraine 

aliquis in possessione sii, licet is 

licet is nostro iuri subiectus nen sit, eius iuri subiectus nen sk, quaks est 

qualis esl celonus et inquiknus. per celonus et inquiknus. per eos quoeos 

quoque apud quos deposueriraus, aut quibus que apud quos deposueril 

commodaveriraus, ani quibus ^ratuilara habita- quis, aut quibus coramodalionera 

praestiterimus, ipsi possidere videmur. veril, ipse possidere videtur. 

et hoc est quod vulgo dicilur, retineri el hoc est quod dicitur, retinere pos- 

pessessienem posse per quemlibet qui 

nostro nomine sit in possessione, quinetiam 

plerique putant anirae quoque 

retineri possessieme»», id est ut quamvis 

neque ipsi simus in possessione** neque 

nostro noraine akus, taraen si non 

relimquendae possessionis animo sed 

postea reversuri inde discesseriraus, 

retinere possessionera videamur. ** 

apisci vero possessionem per quos 

possimus, secundo ceramenlarie [n. 

89.94] reltukraus; nec ulla dubilalie 

est, quin animo possessionem apisci 

non possimus. 

sessionem posse aliquem per quemlibet 

qui eius noraine sit in possessione. 

quinetiara animo quoque retineri possessionem 

placet, id est ut quamvis 

neque ipse sii in possessione, neque 

eius nomine akus, taraen, si nen reknquendae 

possessionis animo, sed 

postea reversurus inde discesseril, retinere 

possessionem videlur. adipisci 

vero possessionem per quos akquis pelest, 

secundo kbro tn. 9.] exposuimus. 

nec ulla dubilalie esl, quin anirao 

sole possessionera adipisci nemo pelest 

*) ot Gai I. 55. not. et fr. 9. 10. § 1. D. de A. R. D. (41. 2.) De ipsa re vid. 

Gai fr. 9. Cels. fr. 18. pr. D. de aoquir. poss. (41. 2.) 

**) locnm hucusque desperatum ita nuno felioiter resaroinaverunt Stud. Krueger. 

a) rem illustrai Lioin. Ent fr. 156. D. de V. S. (50. 16.) Vatio. fr. § 311. 

De exaequatione huius interdicti vid. fr. 1. (interpolatum) D. utrubi. (43. 31.)

296 GAI IV. S 154 — 160. IUST. IV. 15. § 6. 7. 

§ 154. Reciperandae possessionis 

causa solet interdictum dari, 

si quis ex possessione vi deiedus 

sit, nara ei proponitur inlerdiduin cuius 

principium esl: UNDE TU ILLUM VI 

DEiBoiSTi." per quod is qui deieci^ 

cogilur ei restituere rei possessionem, 

si modo is qui deiedus est nec vi ncc 

clam nec precario possederit ab altero, 

cura qui a me aul vi aul clam aut 

precarie possidet, inpune deici polest. 

(§ 155.) Inlerdum lamen etsi cura 

vi deiecerira, qui a me vi aul clam 

aul precario possederit, cogor ei restituere 

possessionem, veluti si armis 

eura vi deiecerira: nam propier alrocilatera 

delidi in lanlura patior actionem, 

ut omni modo debeara ei restituere 

pessessienem. armorum aulera 

appellatione nen selura senta 

el gladios et galeas significari 

intellegeraus, sed et fusles et lapides. 

§ 156. Tei'tia divisio interdiderura 

in hoc esl, quod aut siinpkcia sunt aut 

dupkcia. (§ 157.) Sinipkcia sunl veluli 

in quibus alter actor, alter reus est: 

quaka suut omnia resliluloria aut exhibiloria. 

namque aclor esl qui desiderai 

aut exhiberi aut restituì, reus 

is est a quo desideratur ut exhibeat 

aul restituat (§ 158.) Prehibiloriorum 

autera interdictorum alia dupkcia, alia 

simpkcia sunl. (§ 159.) Sirapkcia sunt 

veluti quibus prehibet Praetor in loco 

sacro aut in flunnne publico ripave eius 

aliquid facere reum: nam aclor esl qui 

desiderai ne quid fiat, reusis qui aliquid 

facere conalur. (§ 160.) Dupkcia sunt, 

velut UTI POSSIDETIS interdictum et 

UTRUBL ideo aulera dupli eia vocantur, 

quod par utriusque litigaloris in 

his condicio esl, nec quisquara prae 

§ 6. Reciperandae possessionis causa selci 

interdici, si quis cx possessione fundi 

vel aediura vi deiedus fuerit. nara ei pro 

ponitur interdicluin unde vi per quod 

is qui deiecil cogilur ei restituere 

possessionera, licet is ab eo qui vi 

deiecil, vi vel clara vel precarie possidebal. 

Sed ex sacris constitutionibus, 

ut supra, [IV. 2,§i| dixiraus, si quis 

rera per vira occupaverit, si quidem in 

bonis eius esl, dominio eius privatur, 

si aliena, post eius restitulionera 

diara aestiraalienem rei dare 

vim passe cerapekitur. Qui autem 

akquera de possessione per vim deieceril 

tenetur lege lulia de vi privata 

aul de vi publica; sed de vi privata, 

si sine armis vini fecerit, sin 

aulem cura arrais eum de possessione 

expulerit, de vi pubkca. armorum 

aulem appellatione non selura senta 

el gladios et galeas significari inteb 

legimus, sed et fusles el lapides.'' 

§ 7. Tertia divisio interdictorum 

haec est, quod aul simpkcia sunl aul 

duplicia. simpkcia sunl veluti in 

quibus alter actor, alter reus est: 

qualia sunl orania restituteria aut 

exkibiteria. naraque aclor est qui 

desiderai aut exhiberi aut reslilui, 

reus is a quo desideratur ul resktual 

aut exhibeat prohibilorierum 

aulera interdictorum alia simpkcia 

sunt, alia duplicia. simpkcia sunt, 

veluli cum prehibet Praetor in loco 

sacro vel in flumine publico ripave 

eius aliquid fieri: nara actor est qui 

desiderai ne quid fiat; reus qui aliquid 

facere conalur. dupkcia sunt, 

veluli uti possidetis interdictum 

et utrubi. ideo autem duplicia 

vocantur, quia par utriusque litigaloris 

in his condicio esl, nec quis- 

. ^) '^"^ *°^'* interdicti de vi vid. Ulp. fr. 1. pr. D. de vi. (43. 16.) De antiquiore 

forma Cic, prò Caec, 13. 30-32. prò Tullio 44. 45. 29. Lex Thoria o. 7. 

- De VI armata. (§ 165.) ct Ciò. ad Familiar. XV. 16. 3. prò Caec. 8. 22. prò 

Tulho 46. fr. 14. fr. 3. § 9. D. de vi, (43 16 ) 

b) e Gai fr. 41. D. de V. S. (50. 16)

GAI IV. § 161 — 165. IUST. IV. 16. § 8. 297 

cipue reus vel actor intekegitur, sed quam praecipue reus vel aclor inlelunusqiiisque 

lam rei quam actoris par- legitur, sed unusquisque tam rei 

les sustinet: quippe Praetor pari ser- quam actoris partem suslinel. 

raone cura utroque loquilur. nara surama conceptio 

eorum inlerdidorum" haec est: UTI N^'C 

POSSIDETIS, QUOMINUS ITA POSSIDEATIS VIM FIERI 

VETO, itera allerius: UTBUBI HIC HOMO DE QUO 

AGITUR, [APUD QUEM] MAIORE PARTE HUIUS ANNI 

FUIT, QUOMIMUS IS EUM DUCAT XIM FIBIII VETO. 

§ 161. E.xposilis generibus interdictorum sequitur, 

ut de ordine et de exitu eorura dispiciamus;'' 

el incipiamus a sìmpkcibus. (§162.) Si 

igilur reslilulerinm vel exliibilerium interdictura 

reddilur, veluli ul restitualur ei possessio qui vi 

deiedus est, aul exhibeatur kberlus cui patronus 

operas indicere veket, modo sine periculo res 

ad exitum perducitur, modo cum periculo. (§ 163.) 

naraque si arbilrura postulaverit is cura quo agilur, 

accipil formulara quae appellatur arbitraria.'' 

el iudicis arbitrio si quid restituì vel exhiberi 

debeat, id sine periculo exhibet aut restituii, el 

ila absolvilur. quod si nec restitual neque exhibeat, 

quanti ea res esl conderanalur. sei^ el 

actor sine poena experilur cum eo quem neeque 

exhibere neque restituere quicquam oportet, praeterquam 

si calumniae iudicium [§ i75j ei opposilura 

fueril decimae partis; quamquam Precule placuii, 

denegandum calumniae iudicium ei qui arbilrura 

postulaverit quasi hoc ipso cenfessus videatur, 

restituere se vel exhibere debere, sed ako iure 

iilimur, et recte: ;?olius enim, ut OTodestiore via 

liligel, arbilrura quisque petit quara quia confilelur.* 

(§164.) Observare aidem debet is qui 

vult arbilrura pelere, ut slalira pelai, antequam 

ex iure exeat [rf. § 29[, id est antequam a Praelore 

discedat: sere enim pdentibus nen iwdulgelur. 

(§ 165.) Itaque si arbilrura non petierit, sed tacitus 

de iure exieril, cura periculo res ad exitura 

§ 8. De ordine et velcri 

exitu interdiderura supervacuum 

esl hodie dicere: 

nam quoliens extra ordinem 

ius dicitur (qualia 

sunl hodie omnia iudicia), 

nen est necesse reddi 

inlerdictura, sed perinde 

iudicalur sine interdictis, 

atque si utiks adio ex 

causa interdicti reddila 

fuisset" 

*) sic nuno ed. Stud. Krueger. 

a) ct citt ad § 148. Ulp. fr. 3. § 1. D. uti possid. (43. 17.) Gai fr. 13. D. 

de indio. (5. 1.) fr. 2. § 1. communi div. (10. 3.) 

b) Frontinus e. comm. 1. ed. Lachmann. p. 16. {per interdictum, h. e. iure ordinario 

litigatur), lib. 2. p. 44. ibid. {De loco, si possessio petenti firma est, eiiam 

intercUcerc licet, dum cetera ex interdicto diligenter peraguntur; magna enim alea 

est ad interdictum deducere, cuius est executio perpleccissima). 

a) ci. Diocl. 0. 3. C. de interdictis. (8. 1.) 

d) ct Gai IV. 141. Ulp. libro I. Inst (ex fragm. edit. Endkcher): Bestitutorio 

vel exhibitorio interdicto reddito, si quidem arbiirum postulaverit, is cum quo agitur 

formulam accipit arbitrariam, per quam arbiter. . .

298 GAI IV. § 166. IUST. IV. 15. 

perducitur. nani aclor provocai adversarium sponsione: 

Quod contra edictum Praetoris nen 

exhibuerit aul non reslituerit: ike autem 

adversus sponsionera adversarii restipulatur. deinde 

aclor quidera sponsionis /brmulara edit adversario; 

ille Jiuic invicem reslipulationis. sed aclor 

sponsionis /'ormulae subicii et aliud iudicium de 

re reslituenda vel exhibenda, ut si sponsione viceril, 

nisi ei res exhibeatur aut restitualur quanti 

ea res erit aelversarius ei condemnelur. [48 versus legi 

non piossunt.]* (§ 166.) —** et uter eorum vicerit 

fructus kcilando, is lantisper in possessione cowstituitur, 

si modo adversario suo frnctuaria stipulatione 

caverit, cuius vis el potestas haec est, 

ut si contra eum de possessione prommliatum 

fuori/, cara sumraara adversario solvat. haec aulem 

liccndi contentio fructus kcilalie vocatur, scikcet 

quia de eo inter se certant, uter eorum fructus 

interim percipiat. postea alter alterum sponsione 

provocai, quod adversus edictum praetoris possidenti 

sibi vis facta sii, et invicem ambo rcslipulanlur 

adversus sponsionera: vel si unus tantum 

sponsione provocava alterum, una inter eos 

sponsio ilemcque restipulalio u?ia tantum ad eara 

fit. [2 fere versus] Editis deinde formulis sponsionum 

et restipulationum iudex illud scilicel requirit 

cquod Praeter interdicto eonpiexus esl, id 

est uter eorum eum fundum easve aedes per 

id terapus que interdici?/^ reddilur nec vi nec 

clara nec precarie possederit cum iudex id exploraverit, 

et forte secundum me iudicatum sit, 

adversariura raihi el sponsionis el reslipulationis 

summas quas cum ee feci condemnat, el cenvenienter 

me sponsionis el restipulatienis quae 

meciiin factae sunt absolvit et hoc amplius si 

apud adversarium meum pessessio esl, quia is 

fructus kckatione vicit, nisi restitual raihi possessionera, 

Cascelliano sive seculorio iudicio cen- 

*) pag. 242. 243. Cod. Veron. Verba ultima suppl. Holl-nreg. Plura tentavi! 

Huschke. De ipsa re ot Ciò. prò Caecin. e. 8. § 23. {Bestitiiisse se dixit. sponsio 

facta est. hac de sponsione vobis iudicandum est.) prò Tuli, 53. {tu aut per arbitrum 

restiluas aut sponsione condemneris necesse est), ad Div. 7. 21. {sponsionem 

illam nos sine periculo facere posse, m BONOEU.M T. POSSKSSIONEM PKAETOE EX EDICTO 

suo MIHI DEDEHIT.). 

**) sequitur pag. 244. Cod. Ver. in qua 13 versus ter soripti lacunas praebent, 

quasdncibus Kruegero et JMommsenio supplevimus. De re ct etiam Cioeronem prò 

Calcina e. 16. § 46: 7ioc quidem iam vetus est et maiorum exemplo multis in rebus 

usiiatum: cum ad vim faciendam veniretur, si quos armatos quamvis procul eonspexissent, 

ui statim testificati discedereni, optime sponsionem facere possent: NI ABrEBsn.-i 

EDICTUM PBAEroms Yis F..WTA ESSET. ai. ibid, e. 31. §91—93.


demnalur. (§ 167.) Ergo is qui fructus kcilatiene 

vicit, si non probat ad se pertinere pessessienem, 

sponsionis et reslipulationis el fructus 

licitatioiiis summam poenae nomine solvere el 

praelerea possessionem restituere iubetur: el hoc 

ampkus frudus quos interea percepii reddi/. 

suraraa enira fructus kcitationis non pretiura esl 

fruduura, sed poenae nomine solvitur, quod quis 

alienara possessionem per hoc tempus retinere 

el facultatem fruendi nancisci conatus est. 

(§ 168.) Ille autem qui frudus kcilaliene victus 

est, si non probaiierit ad se pertinere pessessienem, 

lantum sponsionis el reslipulationis sumraara 

poenae nemine debet. (§ 169.) Admonendi 

tamen sumus liberum esse ei qui fructus licitalione 

victus crii, emissa fructuaria stipulalione, 

sicul Cascelkano sive seculorio iudicio de possessione 

reciperanda ea;perilur, ila similiter de 

fructus kcitatiene agere: in quara rem propriura 

iudiciura cenparalura est, quod appekatur friictuarium, 

quo nomine aclor iudicatum solvi satis 

accipit [§91]. dicilur aulem el hoc iudicium seciilerium, 

quod sequitur sponsionis victoriam; 

sed non aeque Cascelkanum vecalur. (§ 170.) Sed 

quia nonnulli interdicto reddito celerà ex inlerdido 

facere nolebant, atque ob id non poterai 

res expediri, Praetor || in eara rem prospexit el 

comparavit interdida, quae secundaria appellamus, 

quod secundo loco redduntur. quorum vis et 

potestas haec est, ut equi cetera ex interdicto 

non faciat, veluli uni vim nen faciat aut fructus 

non kceatur, aul qui frudus kcitationis satis non 

det, aut si sponsiones non faciat sponsienMWive 

iudicia non accipiat, sive pessidea/, restituat adversario 

pessessienem, sive non posssideal, vim 

illi possidenti ne faciat Ilaque etsi alias peluerit 

interdicto UTI POSSIDETIS vincere, tamen, si 

cetera ex interdicto facere noluerit^ per interdictum 

secundarium piossessio in adversarium trans 

ferlur* [34 fere versus]. Tit. XVI. DE POENA TEMERE 

LITIGANTIUM. 

(§ 171.)** Nunc admonendi sumus, ne fa- Nunc adraonendi suraus raacile 

homines ad liiigandum procedant, temerità- gnam curam egisse eos qui iura 

*) In §. 170. signo i| incipiunl pagg. 246. 247. Cod. Ver., in quibus nunc 

permulta Studemundi diligentia erui, lacunae duce Kruegero suppleri possunt. De 

re ct Ulp. fr. 35. D. Uti poss. (43. 17.) 

**) Initium § 171. ad exemplum Inst. sio fere ad sensum supplevi annuentibus 

Kruegero et Husohkio.

300 GAI IV. § 172 — 177. IUST. IV. 16. § 1. 

tem tum aejentiiim quam eorum cum quibus agitur suslinebant, ne facile kemi 

coerceri modo pecuniaria poena modo iusiunes ad kligandum procederenl; 

randi rekoione modo metu infamiae, eaque quod et nobis studio est Idque 

praetor cquoque tuetur. Ideo ex parte eius cum eo maxirae fieri potest, quod 

quo aejitur adversus infiliantem ex cquibusdam temeritas tara agenlium, quara 

causis dupli actio conslituitur, veluti si in eorum cum quibus agerelur, 

dicati aut depensi aul damni iniuriae aut mode pecuniaria poena, modo 

legalorum per damnalionem rekdorura no iurisiurandi religione, modo 

mine agitur: ex quibusdam causis sponsio metu infamiae coerceiur. (§ 1.) 

nem facere permktkur, veluti de pecunia Ecce enira iusiurandum omni 

certa credila el pecunia constituta: sed certae bus qui conveniuniur ex nostra 

quidem creditae pecuniae tertiae partis, constitulione" defertiir: nam 

constilulae vero pecuniae partis diraidiae.'' reus nen aliler suis allegalioni 

(§ 172.) Quodsi neque sponsionis, neque bus utitur, nisi prius iuraverit, 

dupk actionis periculura ei cura quo agitur quod pulans se bona inslanlia 

iniungatur, ac ne statim quidera ab initio uli ad cenlradicendum pervenit. 

pluris quam simpli sit actio, permittit Prae al adversus infilianles ex quiter 

iusiurandum exigere'', non calumniae busdam causis dupk vel tripli 

causa in filias ire: unde quamvis heredes aclio conslituitur, veluti si dam 

vel qui heredura loco Aabenlur, nisi ex suo ni iniuriae, aut legalorum locis 

facto ohiigati sinl [§ 112], itera ferainae pu- venerabkibus relictorum nomipklique 

exiraantur periculo sponsionis, iubel ne agitur. statini autem ab ini 

tamen eos iurare. (§ 173.) statim aulem ab tio pluris quam sirapli est actio, 

initio pluris quam simpli adio est, velut veluli furti manifesti quadru 

furti raanifesli quadrupk, nec raanifesli dupli, nec manifesti dupli: nam 

pli, concepii et oblati tripli [in, is9-i9i]: nani ex his causis et aliis quibus 

ex kis causis et aliis quibusdam, sive quis dam |iv. 6. § 19. 26), sive quis 

neget sive fatealur, pluris quam sirapli est neget sive fatealur, pluris quam 

actio. 

sirapli est aclio. 

§ 174. Actoris quoque calurania coerceiur mede Item actoris quo 

calumniae iudicio, mede contrario, modo iureiurando, que calurania coerce 

mode reslipulalione. (§ 175.) Et quidem calumniae iur: nam etiara actor 

iudiciura adversus eranes actiones locura habet et pre calurania iurare 

est decimae partis, praetercquam quod adversus ad- cogilur ex nostra conserloreiii 

tertiae partis est* (§ 176.) Liberum esl stitutiene [quod non 

ei cum que agilur aul calumniae iudiciura opponere, calumniandi animo li- 

aul iusiurandum exigere non calumniae causa lem movisset, sed exi- 

agere.'' (§ 177.) Conlrariura autera iudicium ex slimando bonam cau 

certis causis censtilui/i(r.' veluti si iniuriarum agasam liabere]. Utrilur, 

et si cum muliere eo noraine agatur, quod diusque etiam partìs 

catur ventris nomine in pessessienem missa dolo advocati iusiurandum 

*) Sic nunc Studemund. De re vid. Paul. S. R. I. 5. § 1. Calumniosus est, 

equi sciens prudensque per fraudem negotium alicui comparai. Marc. fr. 1. § 1—4. 

D. ad SC. TurpiU. (48. 16.) Ulp. fr. 4. § 4. D. de his qui not (3. 2.) 

a) ct Gai IV. 13. Ciò. prò Rosolo Comoed. e. 4. 5. 

b) Paul.fr. 44. § 4. D. fam. ercisc. (10. 2.) 

e) constitutio haeo non extat; sed ct e. ult C. de inrei. pr. calumn. (2. 69.) 

et novek. 49. e. 3. § 1. nov. 124. e. 1. 

d) Paul. S. R. IL 1. § 2. Ulp. fr. 34. § 4. fr. 37. D. de iurei. (12. 2.)

GAI IV. § 178 — 182. IUST. IV. 16. § 2. 301 

male ad akura possessionera transluksse, el si quis 

eo nemine agat, quod dicat se a Praelore in ,possessienem 

missum ah alio quo adraissura non esse. 

sed adversus iniuriarura quidem adiones deciraae 

partis datur; adversus vero duas istas quintae. (§ 178.) 

Severior aulem coercitio esl per conlrariura iudicium: 

nam calumniae iudicio x. partis nemo damna 

tur, nisi qui intekegit non recte se agere, sed vexandi 

adversarii gralia actionem instiluit, potiusque 

ex iudicis errore vel iniquitate victoriara sperai quam 

ex causa verkalis; calurania enim in adfectu esl, 

sicul furti criraen. contrarie vere iudicio omni modo 

damnatur actor, si causara nen tenuerit, licet alicqua 

opinione indudus crediderit se recte agere. (§ 179.) 

Utique autera ex quibus causis contrarie iudicio agi 

polesl, etiam caluraniae iudicium locura kabel: sed 

alterutro tantum iudicio agere permittitur. qua ratione 

si iusiurandum de calumnia exactum fuerit, 

quemadraodura calumniae iudiciura nen datur, ita ci 

contrarium dari non debet (§ 180.) Reslipulationis 

quoque poena ex certis causis fleri solet:" el 

quemadmodum contrarie iudicio omnimodo condemnatur 

actor, si causara nen tenuerit, nec requirilur 

an scierit non recte se agere, ila etiam reslipulationis 

poena oraniraodo damnatur actor. (§ 181.) Sed 

cum ab actore cura* reslipulationis poena petitur, 

ei neque caluraniae iudicium oppenilur, neque iurisiurandi 

religio 'i?kungilur: nam contrarium iudicium 

in his causis locura nen habere palara est 

§ 182. Quibusdam iudiciis damnati 

ignorainiosi fiunl, veluti furti, vi bonorum 

raptorum, iniuriarum; ilem pre socio, 

fiduciae, tutelae, mandati, deposili. 

sed furti aut vi bonerum raptorum aut 

iniuriarum non solum damnati notantur 

ignominia, sed etiam padi, ut in edicto 

Praetoris scriplum est. et recle: plurimum 

eni7n interest utrum ex dekcto 

akquis, an ex conlractu debitor sit 

wam illa parte edicli id ipsum nominalira 

exprimitur, pactum quoque i^Morainio- 

su?w fieri, c\ua** prohihetur pn'O aliis po- 

subeunt, quod alia 

nostra censlilulione 

cemprekensura est te 

14. § 1. C. de iudiciis.] HaCC 

aulem omnia prò veteris 

caluraniae actione 

inlroducla sunt, quae 

in desuetudinem abili, 

quia in parlein deciraara 

lilis aclerem miillabat, 

quod nusquam 

factum esse invenimus; 

sed prò his intreduclum 

esl et praefalum 

iusiurandum, et ul improbus 

liligaler eliam 

daranura et irapensas 

litis inferro adversario 

suo cogalur.'' 

t) cf. e, 2. C. de iur. pr. 

caluma. (2. ."59,) 

§ 2. Ex quibusdam iudiciis 

damnati ignominiosi fiunt, veluli 

furti, vi bonorura raptorum, iniuriarum, 

de dolo, item tutelae, 

mandali, depesili, direclis non 

contrarks actionibus; ilem prò 

socio, quae ab utraque parte dircela 

esl (et ob id "quilibet ex 

soeiis ee iudicio damnatus ignominia 

notalur). sed furti quidera, 

aut vi honorum rapterura, aul in 

iuriarura, aul de dolo, non solum 

damnati notantur ingnominia, sed 

*) sic Huschke Cod. fere oongruum. 

**) haec nuno prop. Krueger. Sententiam in line perfecit Huschke verbis: 

interest enim cum honestis litigare. De re ot fr. 2. 4. § 6. fr. 6. 7. de his qui not. 

(3. 2.) Gai IV. 60. 

a) ot Gai IV. 13. Cic. prò Rose. Com. o. 13. Dioclet. ex Hermogen. Cod. 

(Consultatio oap. 6.)

302 GAI IV. § 183 — 187. IUST. IV. 16. § 3. 

stulare vel procurator, vd procuralorera diara padi, el recle: pkirimum 

adhibere cognitoremve vel cognilorio nemine enim interest ulrum ex dekcto aliiudicie 

intervenire ['/, fere lin.] quis, an ex contradu debitor sit 

§ 183. In summa sciendum § 3. Omnium autem actionum insliluenesl 

eum qui experilur in ius darum principium ah ea parie edicli preficisvocare 

oportere, et eum qui citur qua Praetor edicli de in ius vocando: 

vocatus esl, si non sequitur, sine utique enira in primis adversarius in ius 

aMciorilate praetoris posse se- vecandus est, id est ad eura vecandus est 

cum ducere.* Quasdara tamen qui ius dicturus sit Qua parte Praetor 

personas sine perraissu prae- parentibus el patronis, kera liberis parenloris 

in ius vecare non licet, tibusque palroneruni et patronarura hunc 

velut parentes et patronos pa- praestat honorem, ut nen aliler liceat 11irenasque, 

liberos el parentes beris kberlisque eos in ius voeare, quam 

patroni patrenaeve, et in eum, si id ab ipse Praetore poslulaverinl el imqui 

adversus ea egerit, poena pdraverinl; et si quis akter vocaveril, in enm 

constiluilur."' poenam solideruui quinquaginta constituit. 

§ 184. Cum autem in ius vocatus fueril adversarius, 

ncque eo die flniri potueril negotiura, 

vadiraoniura'' ei faciendura esl, id esl ul proraillat 

se certo die sisti. (§ 185.) Fiunt avdem vadinienia 

quibusdam ex causis pura, id est sine satisdalione, 

quibusdam cum satisdalione, quibusdam 

iureiurando, quibusdam recuperaleribus supposilis, 

id esl ut qui non stderit, is prolinus a recuperaterihus 

in suramara vadiraenk condemnelur: 

eaque singula dkigenler Praetoris edicto signiflcanlur. 

(§ 186.) Et si quidera indicati depensive 

agdur, tanti fiet vadiraoniura, quanti ea res erit; 

si vero ex eeteris causis, quanti actor iuraverit 

non calumniae causa postulare sibi vadiraoniura 

preraitli, nec taraen pluris quam partis dimidiac 

nec** pluribus quara sestertiura e milibus fit vadiraoniura. 

ilaque si cenlum miliura res erit, nec 

indicati depensive agetur, nen plus quara sestertiura 

quinquaginta milrum flt vadiraoniura. (§ 187.) 

Qwas autem personas sine perraissu Praetoris inpune 

in ius vecare non pessuraus, easdem nec 

vadimonio invkas obkgare nobis possumus, praeterquam 

si Praetor aditus permittat. 

*) sic nuno locum sanavit Huschke. 

**) haec inserere suadet Huschke. 

a) ct Gai IV. 46. 187. fr. 1—4. fr. 23—25. D. de in ius voc. (2. 4.) o. 2. C. 

eod. (2. 2.). 

b) Varrò de L. L. VI. § 74. (Milk.): Va.s appellatur qui prò altero vadimonium 

preimittehat. Consuetudo crai, quom reus parum esset idoneus incepiis rebus, 

ut prò se alium darei; a equo caveri postea lege coeptum est ab his qui praedia venderent 

vades ne darent, rei. Ciò. prò tûint o. 5. 4 22. sqq. e. 8. S 30. e. 16. sqq. 

Gai tu. 228. IV. 171.

GAI IV. IUST. IV. 17. pr. § 1 — 4. 303 

1) cf. Iust. e. 13. e. de seutent. 

2) cf, Inst, IV, 3, pr. 

3) of. fr. 68. 62, § 1, D, de rei yiiid. 

fr. 28, § 3—5, D. de hered. petit. 

i) of. fr. 9. § 5. sq. D, ad exliilj. 

Gai fr, 20, D, de rei vind. 

li) Iust. IV. 6. § 20. III. 27. § 3. i. 

UIp. fr. 55. ,'i2, § 2. D, fam. ere. 

Tit. XVII. DB OFFICIO IUDICIS. 

Superest ul de offlcie iudicis dispiciamus.* Et 

quidem inprimis ikud observare debet iudex, ne 

akter iudicet quara legibus aul consliUilionibus 

aut moribus predilura est. (§ 1.^) Idee si noxali 

iudicio addictus esl, observare debet, ut si cendemnandus 

videbitur dominus, ita debeai condemnare: 

Puhlium Maeviura Lucio Tilio 

decem aureis condemne, aut noxam dedere. 

(§ 2.^) El si in rera adura sk, sive centra 

pdiloreni iudicabit, absolvere debet pessesserera, 

sive conira pessesserera, iubere eum debet, 

ut rem Ipsam restitual cum fruclibus. Sed si in 

praesenli neget se possessor restituere posse, el 

sine frustralione videbitur tempus restituendi 

causa petere, indulgendum est ei, ut taraen de 

litis aeslimaiione caveal cura fldeiussore, si intra 

terapus quod ei datura esl non resliluissel. El 

si hereditas pelila sit, eadera circa frudus inlerveniunl 

quae dixiraus intervenire in singularum 

rerum peliliene. Ikerum aulem fruduum quos 

culpa sua possessor non perceperit in ulraque 

adiene eadem ratio paene habetur [al.î], si praedo 

fueril. si vero bona fide possessor fueril, non 

habetur ratio consumplorum neque non percepterura.; 

post inchealam autem peiitionem etiam illorum 

ratio kabetur qui culpa possessoris percepii 

non sunt, vel percepii consumpli sunt. (§ 3.*) 

Si ad exkibendura aclum fuerit, nen sufficit, si 

exhibeat rem is cura quo aclum est, sed opus 

esl, ut etiam causam rei deheal exhibere, id est 

ut eam causara habeat aclor quam habiturus esset, 

si cum priraura ad exhibendura egisset, exhibila 

res fuisset. ideoque si inter moras usucapta sit 

res a possessore, nihilominus condemnatur. praeterea 

fruduum medu temporis, id est eius qui post 

acceptura ad exhibendura iudiciura ante rem iudicatam 

inlercessil, rationem habere debet iudex. 

Quedsi neget is cum quo ad exhibendum actum 

esl in praesenli exhibere se posse, et terapus exhibendi 

causa pelai, idque sine frustralione postulare 

videatur, dari ei debet, ul lamen caveal se 

rcstitulurum; quodsi neque statim iussu iudicis 

rera exhibeat neque postea exhibiliirura se caveal, 

conderanandus sit in id quod actoris intereral ab 

initio rera exhibkam esse. (§ 4.^) Si farakiae 

crciscundae iudicio actum sii, singnlas res singulis 

heredibus adiudicare debet, el si in allerius 

persona praegravare videatur adiudicalio, debet

304 GAI IV. IUST. IV. 17. § 5 — 7. 18. pr. § 1—3. 

hunc invicera coheredi certa pecunia, sicut iara 

dictum esl, condemnare. eo quoque nomine coheredi 

quisque suo conderanandus esl, quod solus 

frudus heredilarii fundi percepk aul rem 

heredilariam cerrupit aut consumpsit quae quidem 

similiter inler plures quoque quam duos 

1) cf.uip.fr,!,§3,D,comm,divid, cokcrcdes subscquuntur. (§ 5.') Eadem inlerveniunl 

et si communi dividundo de pluribus rebus 

aduni fuerit. quodsi de una re veluli de fundo, 

si quidem iste fundus coramode regionibus divisionem 

recipiat, partes eius singuks adiudicare 

debet, et si unius pars praegravare videbitur, is 

invicera certa pecunia alteri conderanandus est; 

quedsi commode dividi non possit, vel homo forte 

aul mulus erit de quo aduni sit, uni totus adiudicandus 

esl, et is invicera alteri certa pecunia 

2) cfr, 2-1, n, im, leguiKi, condeiimandus. (§ 6.^) Si finium regundorum 

actum fuerit, dispicere debet iudex an necessaria 

sii adiudicalio. quae sane uno casu necessaria 

est, si evidentioribus finibus distingui agros commodius 

sit, quara olim fuissenl distincti: nam 

lunc necesse esl ex allerius agro parlera aliquam 

allerius agri domino adiudicari. que casu conveniens 

est, ut is alteri certa pecunia debeat condemnari. 

eo quoque nomine daranandus est quisque 

hoc iudicio, quod forte circa fines maliliose 

akquid ceraraisit, verbi gralia quia lapides flnales 

furalus esl aul arbores finales cecidit. conlumaciae 

quoque nomine quisque eo iudicio condemnatur, 

veluti si quis iubente iudice meliri agros 

s) of. Ulp, XIX, ifi, passus non fuerit. (§ 7.^) Quod aulem istis iudiciis 

alicui adiudicatum sii, id slalira eius fil cui 

adiudicatum esl. 

Tit XVIII. DE PUBLICIS IUDICIIS. 

Publica iudicia neque per actiones ordinantur, 

nec omnino quidquam simile habent eeteris iudiciis 

de quibus loculi sumus, magnaque diversitas 

esl eorum el iu inslituendis el in exercendis. 

4) cf, Mod, fr, 43, §10, de ritu nupt, (§ L'I) Puhlìca aulcm dlcla sunt, quod cuivis ex 

5) cf, Paul, fr, 2, D. de pubi iud. populo executìo corum plerumque datur. (§ 2.'') 

Publicorum iudiciorum quaedam capilalia sunt, 

quaedara nen capilalia. capilalia dicimus quae dtirao 

suppkcio afflciunl, vel aquae et ignis interdidiene 

vel depertalione, vel radalle; cetera, si 

qua infaraiara irrogant cum damno pecuniario, 

kaec publica quidera sunl, nen taraen capitaha. 

''''cfr^r'iia"ifiui,'''mS"' § 3. Publica aulem iudicia sunl kaec." Lex 

lulia maieslatis quae in eos qui conira Impera-

GAI IV. IUST. IV. 18. § 4 — 6. 305 

1) of. Papin, fr, 38, § 8, D, ad L, 

lui, de iidult. 

2) Marc, fr, 1, D, adL, Coni, de sic. 

3) e Gai fr, 233, § 2, D, dc V, S, 

4) cf, Cic, prò Cluentio e. 54. 55. 

Maro. fr. 3. D. ad L. 0. de sic. 

5) cf. Marc, fr, 1 D, ad L, Pomp, 

6) cf, Cic. prò Uose, Anier, e, 13, 26, 

Paul, S, R. V. 24, 

CÌNEIST iNSTrTU'i'IO.MjlK. 

lorem vel rempublicara aliquid molili sunt suum 

vigerera exlendk. cuius poena animae amissionera 

suslinel, el inemoi'ia rei el post mortera 

daranalur. (§ 4.^) Itera lex luka de adulterns 

coerceudis, quae nen solum teraeratores akenarura 

nuptiarum gladio punii, sed diara eos qui 

cura masculis infandara libidinera exercere audent 

Sed eadera lege lulia eliam stupri flagilium punitur, 

cum quis sine vi vel virginem vel viduain 

honesle vivenlem stupraverit poenam aulem eadem 

lex irrogai peccaloribus, si lionesti sunl, publicationem 

partis dimidiac bonorura, si hurailes, 

corperis coercilionem cura relegalione. (§ 5.') 

Item lex Cornelia de sicarks, quae homicidas ultore 

ferro persequitur, vel eos qui herainis eccidendi 

causa cura telo arahuiant telum aulera, 

ul Gaius nosler in interpretatione legis duodecim 

lahularum scriptura rekqnit," vulgo quidem id 

appellatur quod ab arcu millìlur, sed et omne 

significatur quod manu cuiusdam mitlilur: sequitur 

erge, ul el lapis et lignura et fermili hoc 

nomine conlineatur. didumque ab eo, quod in 

longinquuni raillilur, a Graeca voce figiiralum 

ano To-ù triXov; et hanc significalionera invenire 

pessuraus et in Graece noraine: nam quod nos 

telum appekaraus, illi jìélog appellant «jrò rov 

(iexXleeQ-ai, adraonet nos Xenopkon. nara ita seribit: 

Koi xà (ìéXrj ófto-i} icpÉQSTO, Xóyiai, toè,ev- 

âta, GcpBvdóvat, nÀstcsrot de %al M&ot. sicarii 

aulem appellantur a sica, quod significat ferreum 

cullrmii.* Eadem lege et venefici capite damnantur, 

qui arlibus odiosis, lam venenis vel susurris 

magicis, homines occiderunl, vel mala medicamenta 

pubkce vendiderunt. (§ 6.'"') Alia deinde 

lex asperrimum criraen nova poena persequitur, 

quae Porapeia de parricidiis vecalur. Qua cavetur, 

ut si quis parenlis aul fiki, aul omnino affectieiiis 

eius quae nuncupaliene parricidii continetur, 

fata properaverit, sive clam sive palam id 

ausus fueril, nec non is cuius dolo raale id factum 

esl, vel censcius crirainis existit, kcet exlraneus 

sii, poena parricidii punidur, el neque 

gladio neque ignibus neque ulla aka sekerani 

poena subiicietur,'' sed insù lus culee cum cane 

et galle gallinaceo et vipera el siraia, et inler 

eius ferales anguslias coraprekensus, secundum 

quod regionis quaklas tulerk, vel in vicinuni mare 

vel in amnem prokcidur, ul erani deraentoruni 

20

306 GAI IV. IUST. IV. 18. § 7 — 12. 

USU vivus carere incipiat, ut ei caelum superstki, 

terra mortuo auferalur. Si quis aulem 

akas cognatione vel affinkate coniunctas personas 

necaverit, poenara legis Cernekae de sica- 

1) CoUatio LL. Mos. tit, 8, rlls sustlnebit. (§ 7. ^) Itera lex Corneka dc 

falsis, quae etiara lestamentaria vocatur, poenam 

irrogai ei qui teslamentura vel aliud instrumentum 

falsum scripserit, slgnaverit, recilaverit, subieceril, 

quive signura adulterinum fecerit, scub 

pserit, expresserit sciens dolo raale. Eiusque legis 

poena in servos ultimuni suppkeium est (quod 

el in lege de sicarks el veneficis servatur), in 

2) cf. Inst. ly. 15, § G, liberos vere deportatio. (§ 8.^) Itera lex lidia 

fr. 1. S. 5, D, Ij, lui, de VI pubi. '• i 

fr, 1. D, ad L, lui de vi priv, dc vl publlca sBu piivata advcrsus eos exoritur 

qui vira vel arraalani, vel sine arnns commiserint. 

Sed si quidem armala vis argualur, deportatio 

ei ex lege lulia de vi publica irrogalur; si 

vero sine armis, in tertiam partera bonorura publicalio 

iraponilur. Sin aulem per vira raptus virginis, 

vel vidiiae, vel sanctiraonialis, vel aliae fueril 

perpdralus, tunc et peccatores, el ei qui 

opem [al. operami] flagilie dederunt capile puni- 

3) est e, 1 e, de raptu virg, unlui', sccunduiii uostrae' censtitutionis definitionem 

ex qua haec apertius possibile est scire. 

1) cfr. 1—1, D, ad L, lui, peoul, (§ 9.*) Lcx lulla pcculatus cos punit qui pecuniara 

vel rera publicam vel sacram vel rekgiosam 

furati fuerint. Sed si quidem ipsi iudices tempore 

adminislrationis publicas pecunias subtraxerunt, 

capitali animadversioue puniunlur, et non 

solum hi, sed diara qui ministerium eis ad hoc 

adhibuerunt, vel qui sublractas ab his scientes 

susceperunt; aki vero qui in hanc legera inci- 

5) efr, 1, 3,1, D, de Lege Fabia, deiTnl pocna deportatlouis sublungcnlur. (§ 10.^) 

Esl et inler publica iudicia lex Fabia de plagiarns, 

quae interdum capitis poenara ex sacris con- 

G) cf. Marc, fr, 1, D. de pnbi. iud. stitutieiiibus irrogai, iulcrdura leviorem. (§11.") 

Sunl praelerea pubkca iudicia lex lulia ambitus, 

el lex lulia repetundarum, et lex luka de annona, 

et lex lulia de residuis, quae de certis 

capitulis lequunlur, et animae quidera amissionera 

non irrogant, aliis aulera poenis eos subnciimt 

qui praecepta earura neglexerint 

§ 12. Sed de publicis indicks kaec exposuknus, 

ul vobis possibile sii sunirao digito et 

quasi per indicera ea teligisse. akoquin dkigentior 

eerum scientia vobis ex latioribus digestorum 

sive pandectarum libris, Deo propilio, advcnlura 

est.

DOIVriTII ULPIANI 

LIBER SINGULARIS REGULARUM. 

20*

I. 

II. 

III. 

IV. 

V. 

VI. 

VII. 

vili. 

IX. 

X. 

XI. 

XII. 

XIIL 

XIV. 

XV. 

[mCll'IUNT TITULI EX CORPORE ULPIANI] 

De liberlis. 

De statu liber/,'.'. 

De Latinis. 

De his qui sui iuris sunl. 

De kis qui in potestate sunl. 

De dolibus. 

De iure denatienum inter virum 

et uxorem. 

De adoptionibus. 

De his qui in raanu sunt. 

Qui in potestate manu mancipieve 

sunt quemadmodum ee iure liberentur. 

De tutelis. 

De curatoribus. 

De caelibe erbe et solitario palre. 

De poena legis luliae. 

De decimis. 

XVI. 

XVII. 

XVIII. 

XIX. 

XX. 

XXI. 

XXII. 

XXIIL 

XXIV 

xxv. 

XXVL 

XX VII. 

XXVIIL 

XXIX. 

De selidi capacitale inter virum 

et uxorera. 

De caducis. 

Qui kabeant ius anliquum iu 

caducis. 

De dominks el adquisilionibus 

rerum. 

De lestaraenlis. 

Quemadraodura heres inslilui 

deheal. 

Qui heredes institui possuut 

Quemadraodura testaraenla 

rurapunlur. 

De legalis. 

De fideicoraraissis. 

De legitiinis heredibus. 

De libertorum successionibus. 

De possessionibus dandis. 

De bonis libertorum. 

§ 1. —Imperfecta lex est, veluti Cincia, quae suqira certum modum donavi* 

prohibel, exceptis quibusdam cognalis, et si plus denatura sii, non rescind/t 

(§ 2.) Minus quam perfecta lex est quae velai akquid fieri, cl si faclura sii, 

nen rescindit, sed poenara iniungil ei qui conira legera fecit: quaks esl lex 

Furia leslamentaria, quae plus quara rakle assiura legatura raortisve causa 

prehibet capere praeter exceptas personas, et adversus eura qui plus ceperil 

quadrupk poenara constituit 

§ 3. Lex aut rogatur, id est ferlur: aul abrogatkr, id est prior lex lel- 

*) ita lacunam supplevit Cuiaoius, probante eliam Savinio. Alio loco Cuiacius 

(Observ. XIX. 30.) haec supplemonla proponil: .Lex aui perfecta est, aut imperfecta, 

aut minus quam perfecta. Perfecta lex est, veluti Aelia Sentia, quae vetat 

aliquid fieri, ei si factum sii, rescindit. Imperfecta lex est, veluti Cincia, equae supra 

certum modum denari proli. — Similia prop. Krueger. 

§§ 1—4. In folio Codicis Vaticani quod ante hunc articulum iutercidisse videtur, 

definitiones iuris quaerere possis. Certe de divisione iuris soripti et uon 

scripti egit. Eorum quae de iure scriplo habuit unno pars extat in §§ 1—3; de 

iure non soripto panca verba exhibet § 4. ot Gai I § 1 — 7. Inst I. 2. § 1 — 11. 

§ 1, De lege Cincia ct Vatio. fragm. tit. de donat ad L. Cinciam §§ 310—313. 

§ 2. de L. Furia vid. infra XXVIII. 7. Gai II. 225. IV. 23, § 3. ct IModest

310 ULPIAN. TIT. I. DE LIBERTIS. § 4 — 14. 

litur: aut deregatur, id esl pars priraae tokitur: aut subregatur, id est adicitur 

aliquid priraae legi: aut abrogatur, id est mulatur aliquid ex prima lege. 

§ 4. Mores sunl tacitus censensus populi, longa consuetudine invderalus. 

Tit. I. DE LIBERTIS. 

§ 5. Libertorum genera sunt Irla, cives Remani, Latini luniani, dediticioruni 

numero. 

§ 6. Cives Romani sunt liberti qui legitime manumissi sunt, id est aul 

vindicta aut^ censu aut testamento, nulle iure inpedienle. 

§ 7. Vindicta manumitlunlur apud raagistratura P. R., velut Consulem 

Proconsulerai Praetorerave.^ (§8.) Censu raanuinillebanlur olim qui lustrali 

censu Romae iussu dorainerura inler cives Roraanos censura prefitebantur. 

(§9.) Ul teslaraenlo raanuraissi liberi sinl, lex duedecira labularura facit, 

quae cenfirmal testamenta.^ 

§ 10. —* hodie aulera ipso iure liberi sunl ex lege lunia, qua lege 

Latini fiviut nominatiOT^ inter amicos manuraissi. 

§ 11. Dediticiorura numero sunt qui poenae causa vincti sunl a domino, 

quibusvc stigmala mscripta fuerunt, qui«;e propier noxam torti necenlesque 

inventi sunl, quive traditi sunt, ul ferro aut cum bestiis depugnarent, ime 

ludum vel custodiara ceniecti fuerunt, deiode quoque mede manumissi sunt, 

idque lex Ae//« Sewtia^ fadl. 

§ 12. Eadera lege caulura est, ut minor triginta annerum servus vindicta 

raanumissus civis Romanus non fiat, nisi apud censilium causa probata 

fueril: ideo sine consiko manumissum Caesaris' servum manere putat; lestaraento 

vero raanuraissum perinde haberi iubet, alque si domini voluntate 

in libertale esset ideoque Lalinus fil. 

§ 13. Eadera lex eum dominum qui minor viginli annorura esl prehibet 

servura manumittere, praeterquam si causam apud consikum prebaverit 

(§13a.) In Consilio autera adbibenlur Roraae quinque senaleres et quinque 

equites Remani, in provincias viginti reciperalores, cives Remani. (§ 14.) Ab 

1) haeo verba ita reslilui possimi secundum Gai I. 17, Edit. princeps: equi 

vindicta, censu aui test. n. i. i. manumissi sunt. , 2) sic Mommsen, Stadtr. v. 

Salpens. not 131. Cod. Vat. ap. mag. velut Consulem Praetoremve velut Consulem. 

Lachmann: Praetoremve vel. 3) sio IVIommsen; alii; testamento datas libertates. 

4) Cuiaoius in Obss. XIX. 30. haec verba praescribenda esse censet: 

Inter amicos manumissi olim non erant ipso iure liberi, sed voluntate domini in 

libertate morabantur, et eos servire non permitiebat Praetor. IWommsen proponit 

haeo: Latini sunt liberti qui voluntate domini in liberiate morantur. quos olim 

Praetor tuebaiur in possessione liberiatis; hodie eto. Similia prop. Krueger. 

5) Cod. Vat. suni nominati. 6) Cod, Vat. lex ascia, ut semper habet. 

Cetera ex Gai I. 13. suppl. 7) ex conieot M. Hertzii. Lex Aelia Sentia. Cod. 

fr. 102. D. de V. S. (50. 16.) Festus et Paul. Diao. vv. Abrogare, Derogare, Obrogare, 

Exrogare. § 5 sqq. Incipit pars prima quae est de iure personarum 

tit I—XVIII; _ ouius prior pars de libertinis tit I—III. oomparanda oum Gai I. 

§ 12—47. Divisioues apud Gai 1. 8 — 11. praemissas brevialor resecuisse videtur. 

§ 6-8. Gai L 17. § 9. ct infra §§ 20—25. XI. 14. Gai II. 267. 272. § 10. 

Gai I. 22. III. 56. Ulp. XX. 14. § 11. Gai I. 12. et citt §§ 12—19. de bis 

qui manumitti et qui manumittere possunt ct Gai I. 18—27. 36—47; ad § 12. 

Gai I. 18—20. et cilt § 13. Gai I. 38. 41. 13a. Gai L 20. § 14. Gai I. 21.

ULPIAN. TIT. L DE LIBERTIS. § 15 — 24. 311 

ee domine qui solvendo nen est servus leslamente liber esse iussus et keres 

institutus, etsi minor sit triginta annis, vel iu ea causa sii ul dedilicius fieri 

debeat, civis Remanus el heres /it; si tamen alius ex ee lestamentp nenie 

keres sit quodsi duo pluresve liberi heredesque esse iussi siut, prirae loco 

scriptus liber et heres fil: quod el ipsum lex Aelia Sentia facit. (§ 15.) Eadem 

lex in fraudem creditoris et patroni manumittere prehibet. 

§ 16. Qui tanlum in bonis, non eliara ex iure QuirUium servura habet, 

manuraillende Latinum facit In bonis tantum alicuius servus esl velut kec 

modo: si civis Romanus a cive Remano servura eraerit, isque Iradilus ei sit, 

neque tamen raancipalus ei, neque in iure cessus, neque ab ipse anno pessessus 

sit nara quam diu horum quid fiat,^ is servus in bonis quidem 

eraploris est, ea; iure Quiritiura autera vendiloris esl. 

§ 17. Mulier quae iu tutela esl, ilem pupillus el pupilla raanumittere 

non possunt^ 

§ 18. Cemraunera servura unus ex derainis raanurailtende parlera suam 

amiltil, eaque adcrescil socio; maxime si eo modo raanuraiserit, que, si proprium 

haberet, civem Remanum facturus esset nam si inter amicos eum 

manumiserit, plerisque placet eum nihil egisse. (§ 19.) Servus in quo allerius 

esl ususfruclus, allerius preprietas, a preprielalis domino manumissus liber 

non fil, sed servus sine demino est ^ 

§ 20. Post mortem heredis aul ante institutionem heredis teslaraenlo 

libertas dari nen polest, excepto teslaraenlo mkilis. (§21.) Inter raedias heredum 

institutiones kberlas data ulrisque adeunlibus non valel; solo autem 

priore adeunte iure antiquo valet Sed post legem Papiam ¥oppaeam quae 

parlem nen adeuntis caducara facit, si quidera priraus beres vel ius liberorum^ 

vel ius antiquura kabeat, valere eara posse placuil; quodsi non kabeat, 

nen valere constai, quod loco non adeuntis legalarii patres keredes fiunl: 

sunt taraen qui et hoc casu valere eam^ posse dicunt (§22.) Qui teslaraenle 

liber esse iussus esl, raox, quara ve/'' unus ex heredibus adierit hereditatera, 

liber fil. (§ 23.) Iusla libertas teslaraenlo potest dari his servis qui 

leslaraenli faciendi el raortis tempore ex iure Quiritium leslaloris fuerunt. 

§ 24. Lex Fufia Caninia iubet testamento ex tribus servis nen plures 

Vat. caesccris. 1) non fit coni. Huschke. 2) Momunsenio addendum videtur 

nta i. e. „nisi tutore auctore." 3) Mommsen tale quid addendum esse censet: 

donec manet ususfruclus; quo finito Latinus efficitur. ai. Gosohen Zeitschr. t gesch. 

R. III. 264. 4) haeo inserenda esse censet Lachmann. Schuitingio placuerat: 

liberos; Rudorfflo: vd ius eaduei. Mommsen mavult: vd ius patris coli. fr. de 

Iure fisci § 3. 5) Cod. Vat eius ea. — Hugo: iure eam; Eoder: iustam; 

Sohilling: aecquius eam; Mommsen: e testamento eam; Laohmann: eius causam 

{eam). " 6) Cod. quamvis MarezoU: quam vd; alii: quam. ot Ulp. fr. 2. pr. 

D. de statu lib. (40. 7.) 

S 15 Gai 37 47 § 16. Gai I. 35; de traditione rerum mancipi Gai II. 21b. 

41 204. {quam diu i. e. donec. Lachm.) § 17. ct Gai I. 40. 192. Ulp. XI. 27. 

S 18, Inst. IL 4. § 7. Paul. S. R. IV. 12. §§ 1. 5. § 19. Ct Ulp. fr. 9. § 20. 

D de her inst (28 5 ) § 20. Gai II. 230 Ulp. XXIV. 15. 16. Quae de manumissione 

testamentaria Ulpianus habet I. 20-25. II. 1—12 apud Gaium desideranlur 

nisi quod de lege Pufia Caninia (§ 24. 25. h. t.) Gaius quoque I. 42—46 agii. 

8 21. de iure caducorum videUIp.XVILS. XVIII. Gai II. 206-208.286. § 23. Gai 

Il 267 272 Ulp. XXIV. 7. Ila. Paul, S. R. IH. 4b. § 7. § 24. Gai I. 42. 43.

312 ULPIAN TlT. L § 25. TIT. II. DE STATU LIBERIS. § 1 — 11. 

quam duos manuuiilti; et usque ad decem diraidiara parlera raanumillere 

concedit: a decera usque ad triginla terliara parlera, ut taraen adhuc quinque 

manuraittere liceat, aeque ul ex priori numero: a triginta usque ad cenlum 

(piarlam parlera, aeque ul decem ex superiori numero kberari possinl: a 

cenlum usque ad quingentos partera quinlam, similiter ut ex anlecedenk 

numero viginli quinque possint fieri liberi, et denique praecipit, ne plures 

oranine quara centura ex cuiusquani teslaraenlo liberi fiant. 

§ 25. Eadera lex cavet, ut libertates servis teslaraeiko norainatira dentur. 

Tit IL DE STATU [LIBERUM VEL STATu] LIBERIS.' 

§ 1. Qui sub conditione testamento liber esse iussus est, statu liber 

appellatur. (§ 2.) Statu liber, quamdiu pendei conditio, servus heredis est. 

(§ 3.) Stalu liber seu akeuelur ab herede, sive !/.suc«piatur^ ab aliquo, 

libertalis conditionem seenni traini. (§ 4.) Sub hac conditione liber esse 

iussus, SI DECEM MILIA HEREDI DEDERIT: ctsl ab licredc abakcnatus sii, emplori 

dando pecuniam ad libertatem perveniet; idque, lex duedecira tabularum 

iubel. (§ 5.) Si per heredera faclura sii, quominus statu liber condkioui 

pareat, proinde fit kber, alque si condicio expleta fuisset (§ 6.) Extraneo 

pecuniara dare iussus et^ liber esse, si paralus sii dare, el is cui 

iussus est dare aul nol/t aecipere. aut antequam acceperit moriatur, proinde 

fil liber ac si pecuniam dedisset. 

§ 7. Libertas et directo potest dari hoc modo: LIBER ESTO, LIBER SIT, 

LiBBRVM ESSE lUBEO; ct pcr fidcicommissum, ut pula: ROGO, FIDEI COMJIITTO 

HEREDIS MEI, UT STICHUM SERVUM MANU.MITTAT. (§ 8.) Is qul dlrCCtO llbcr 

esse iussus esl, ercinus fil kbertì/.s'; is antera cui per fideicoraraissura data 

esl libertas, non lestateris, sed manumissoris fit kberlus. (§ 9.) Cuius fidei 

cemmilti potest ad rem akquara praeslandam, eiusdera etiam libertas fidei 

ceramkli potest. (§ 10.) Per fideicoraraissura libertas dari polesl lam proprio 

servo leslaloris, quara heredis aul legalarii, vel cuiuskbel extranei servo. 

(§11.) Aliene servo per fideicommiss?»« data kberlale, si derainus eura iusto 

pretto non vendat, extinguilur libertas, quoniam nec pretii coraputalio prò 

libertate fieri polest. (§ 12.) Libertas sicut dari, ita el adirai lam testamento 

(piani cedicklis testamento confirmatis polesl; ul tamen eodera modo adimatur 

quo el data est 

^ 1) ,sic Cod. Vat Bocfeing: de statu libero [vel statu kberis]. Mommsen hanc 

mbncam a breviatore profectam esse censet;" neque apta esse videtur, cum 

§§1 7—12. h. t. de stata kberis non agant, ct titulus IL potius manumissionem 

testamentariam (I. § 20—25.) continuare videatur. 2) ita ex conieot Cuiacii 

(Obs. XIII. 16.) Cod, Vat: suseipiaiur. 'i) Cod. Vat: ut liher esse; alii: ut 

liber esset. 

45, Paul, S, R. IV. 14. § 2,5. ct Gai II. 239, I, 45, i. f 

_ Tit. II. §§ 1-6. ct Gai II, 200. Paul. fr. 1. D. de statu liberis. (40. 7.) 

§ o. ct Ulp. fr. 161. D. de R, 1, (50, 17,). § 6. ct fr, 3, § 10. fr. 20. § 3. D. 

de statu bb, (40. 7.) § 7. ct Gai li. 267, 272. 263. PauL 8. R. IV. 1. § 6. 

tv. 13. - § S, Gai li. 267. 266 Ulp. 1. 23. § 10. ot Gai It 264. 272. Inst II. 

24. § 2. § 11. Gai IL 265. § 12. ct Ulp. XXIV. 29.

ULPIAN. l'IT. III. DE LATINIS. TIT. IV. TIT. V. § 1. 2. 313 

Tit III. DE LATINIS. 

§ 1. Latin/ ius Quiritiura consequuntur his raodis: beneficio principak, 

liberis, iteratione, railitia, nave, aedificio, pislrine; praelerea ex senaluscensullo 

vulgo quaesilos ter en/xa.^ (§2.) Reneficie principali Lalinus civitalera 

Reraanam acdpil, si ab Imperatore ius Quiritiura impetraveril. (§ 3.) Liberis 

ius Quirilium consequilur Lalinus qui minor triginta annorum manumissioiiis 

terapere fuit: nara lege Inula caulura esl, ul si civera Reraanam vel 

Lalkiain uxorem duxeril, leslaliene interposila, quod liberorum quaerenderura 

causa uxorem duxerit, postea flko filiave nato natave et anniculo facto, possit 

apud Praetorera vel Praesidem provinciae causara probare et fieri civis 

Romanus, lam ipse quam fikus filiave eius el uxor; scilicel si et ipsa Latina 

sit; nara si uxor civis Romana sii, partus quoque civis Romanus esl ex 

senatusconsulto quod auctore divo Hadriano factum est (§4.) Iteratione fit 

civis Remanus qui post Lalinitatem, quara acceperat raaior triginla annorum, 

iterum iuste raanumissus est ab ee cuius ex iure Quirilium servus foit. seti 

lune concessum esl ex senatusconsulto etiam liberi^ ius Quirilium consequi. 

§ 5. Mkilia ius Quirilium accipil Latinus, si inter vigiles Roraae sex 

annis militaverit, ex lege Visekia. pr«elerea ex senalusconsulto concessum 

est ei, ul si triennio inter vigiles militaverit, ius Quiritiura consequalur. 

(§ 6.) Nave Latinus civitalera Reraanam acc/pil, si nen rainerem quam decera 

railium raodiorum navera fabricaverit, el Reraara sex annis frumentum pertaveril, 

ex edicto divi Claudii —. 

Tit. IV. DE HIS QUI SUI IURIS SUNT.^ 

§ 1. Sui iuris sunt farailiarum suarura principes, id est pater famikae, 

ileraque raater famkiae. 

§ 2. Qui maire quidem certa, palre autem incerto nati sunl, spurii adpellantur. 

Tit. V. DE HIS QUI IN POTESTATE SUNT. ^ 

§ 1. In potestate sunl liberi parentum ex iusto matrimonio nati. 

§ 2. Iustura inatriraoniura esl, si inter eos qui nuptias contrahunl 

cenubiura sii, et tara niascuhfs pubes quam femina viri pelens sit, el ulriqne 

1) Cod. : vulgo equae sii te re nexa. — edit. prino. : veluti quae sii ter enixa. 

Cui. 1586: vulgo quae sit ter enixa. Schilling: virgo quae sit ter e.; Bocking: vulgo 

quaesiios ires (vel ter ut in fr. 137. D. de V. S.) enixa. — Savinius in v. vulgo 

nomen SCti (Volusiani) latere suspicatur. 

2) rubricas tit IV. et V. Mommsen a breviatore insertas esse censet — §§.6. 7. 

h. t. etiam in Collatione L, L. Mos. sub tilulo DE MLTPTIIS ex Ulpiano citantur. 

Tit. III. § 1. Gai I. 28. — aedificio Gai I. 34. — praeterea . . ter enixa Paul. 

S. R. IV. 9. §§ 1. 2. 3. 7. 8. § 2. ct Gai IH. 72. 73. I. 95. Paul. S. R. IV. 9. 

§ 3. Gai L 29. 30, 80, § 4. Gai I. 31. § 5. Gai I. 32b. o. un. C. ad L. 

Visekiam (9. 21.) § 6. Gai I. 32. 

Tit. IT. § 1. Ct Gai I. 48—50. 55. et citt. Divisienes iuris quas Gai I. 

48—50. exhibet, de his personis quae in poleslale manu mancipio sunt (Ulp. 

IV—X. = Gai L 89—141), brevialor amputasse videtur. § 2. ct ad Ulp. V. 7. 

citi. 11. 

Tit, V. § 1. Gai 1. 56. Gai fr. 3. D. de his qui ,sui. (1. 6.) § 2. ot Gai

314 ULPIAN. TIT. V. § 3 —10. TIT. VL DE DOTIBUS. § 1 — 5. 

consenliant, si sui iuris sunt; aut eliam parentes eorum, si in poleslale sunl. 

(§ 3.) Conubium esl uxoris iure ducendae facultas. (§ 4.) Conubium habent 

cives Romani cum civibus Romanis; cum Latinis autem el peregrinis ita si 

concessum sit. (§ 5.) cura servis nukura est conubium. (§ 6.) Inter parentes 

et liberos [infinite]^ cuiuscumque gradus conubium non est. inter cognatos 

autera ex transverso gradu okra quidera usque ad quarlura gradum malriraonia 

contrahi non poterant: nunc autem eliam ex tertio gradu licei uxorem 

ducere; sed tantum''' fralris filiam, non eliara sororis filiam, aul amilara vel 

raalerlerara, quamvis eodem gradu sinl. eara dew?'que quae noverca vel privigna, 

vel nurus vel secrus nostra fuit, uxorera^ ducere non pessuraus. (§ 7.) Si 

quis eara quara non licei uxorera duxerit, inceslura malrimonium centrahit 

ideoque liberi in peleslate eius non fiunl, sed quasi vulgo concepii spurii sunt 

§ 8. Cenubio interveniente liberi semper patrera sequunlur: nen interveniente 

cenubio matris condition? accedunt, excepto eo qui ex peregrino et 

cive Romana peregrinus nascilur, quoniara lex Mensia* ex alterultre peregrine 

natum deterioris parenlis conditione?» sequi iubet (§9.) Ex cive 

Reraano el Latina Lalinus nascilur, et ex libero et ancilla servus; quoniam, 

cum his casibus cenubia nen sint, partus sequilur malrera. (§ 10.) In his 

qui iure contracto raatriraonio nascuntur conceptionis ferap?is spectatur-', in 

his autera qui non legitime concipiunlur, editionis: veluli sl ancilla conceperit, 

deinde manumissa parlai, liberum parit; nam queoiam non legitirae concepii, 

cum editionis tempere libera sii, partus quoque liber esl. 

Tit VI. DE DOTIBUS. 

§ 1. Dos aul dalur, aul dicitur, aut prorailtitur. (§ 2.) Dotem dicere 

polesl mulier quae nuplura esl, el deliitor mulieris, si iussu eius dical; item^ 

parens mulieris virilis sexus, per virilem sexum cognatione iunctus, velut 

pater, avus paternus. dare, premillere dotem omnes possunt. 

§ 3. Dos aul prefecticia dicilur, id esl quara pater mulieris dedk; aut 

adventicia, id esl ea quae a quovis alio data est. 

§ 4. Mortua in raatriraonio raukere des a palre profecta ad patrem 

revertitur, quintis in singulos liberos in infinilura rekctis penes virum. quod 

si pater nen sit, apud maritum reraanel. (§ 5.) Adventicia autem dos semper 

1) infinite etiam in Collatione deest 2) Cod. Sed tamen. Cui. Obss. XIIL 

16: sed tantum ut in CoU. 1. o. 3) Cod. Vat: eadeq: uxore noverca v. p. v. 

n. V. s. n. fuit ducere non possumus. Vox uxorem servari polesl, si transponitur 

m lineam seqnentem ante v. elucere, ut in Collatione VI. 2. 4) vel potius IVlinicia 

coli. Gai I. 78. ^ 5) Cod. Vat. tempore exceptatur. 

6) Cod. Vat. institutus. Schilling vidit librarium notam rr perperam resol- 

I. 56. sqq. Inst. I. 10. pr. Paul. S. R. 11. 19. § 2. § 3. Gai I. 76. Serv. ad Aen. 

I. 73. {Conubium est ius legitimi matrimonii). § 4. ot Gai I. 56. sq. §§ 6 et 7. 

repetuntur in Collat L. L. Mos, VI. cap. 2: „ULPIANUS LIBEO KEGULAKUM sixonLAKi 

SUB TITULO DE NucTiis." ct Gal I. 59—64, et Inst, I. 10. eod. § 8. ct Gai L 

78. 67. et citt § 9. ct Gai I. 82. Ulp. VH. 4. § 10. ct Gai L 89-92. et 

citt Pa,ul. S. R. IL 24. § 1—3. 

Tit. VI. Tractatus de dolibus apnd Gaium deest § 2. de dotis dictione 

et Ulp. XI. 20. et citt ad Gai IH. 95. § 3. ot Ulp. fr. 5. D. de I, D. (23. 3.) 

§ 4. ot Paul, in Vat Fgm. § 108. § 6. De dote recepiicia vid. Gai fr. 31. § 2.

ULPIAN. TIT. VL DE DOTIBUS. § 6—17. TIT. VIL § 1. 315 

penes mariluin reraanet, praeterquam si is qui dedk, ut sibi redderdur slipulalus 

full; quae des speciakler recepticia dicitur. 

§ 6. Diverlio facto, si quidera sui iuris sit mulier, ipsa habet actionem, 

id esl dotis repdilienem; quod si in poleslale patris sii, pater adiuncta 

filiae persona habet actionem rei uxoriae;^ nec interest adventitia sii des, 

an prefecticia. (§ 7.) Post divortium defunda muliere, heredi eius actio 

non akter dalur, quara si raorain in dote mulieri reddenda maritus fecerit. 

§ 8. Dos si pendere numero mensura conlineatur, annua binia triraa 

die reddilur; nisi, ut praesens reddatur, convenerit. rekquae dotes slalira 

redduntur. 

§ 9. Retenliones ex dote fiunl aui propter liberos,'^ aut propier mores, 

aul propier inpensas, aul propter res donatas, aut propter res anietas. 

§ 10. Propter liberos relenlio fil, si culpa mulieris aul patris cuius in 

potestate est divortium factum sii: tunc enim singulerum liberorura nemine 

sextae rdiuentur ex dote; non plures lamen quam tres. sextae in retenlione 

sunt, non in peliliene. (§ 11.) Des quae semel functa esl arapkus 

fungi non polest, nisi akud raatrimeniura sii. 

§ 12. Morum noraine, gravierura quidem sexta retinelur; leviorura autem 

oetava. gravieres raores sunt adultcria tantum; leviores eranes reliqui. 

(§ 13.) Mariti raores puniunlur in ea quidera dote quae a die^ reddi debet 

ila, id propter maiores mores praesentem dotera reddat, propter minores 

senum mensura die. in ea autem quae praesens reddi solet, tantum ex 

fruclibus iubetur reddere, quantum in illa dote quae triennio* reddilur, 

repensalie^ facit 

§ 14. Impensarum species sunl tres: aut enira necessariae dicuntur, 

aul ulkes, aut voluptiiesae. (§ 15.) Necessariae sunt inpensae, quibus non 

factis dos delerior futura est, velut si quis ruinosas aedes refecerit. (§ 16.) 

Ulkes sunt, quibus non factis quidera delerior dos nen fueril, fadis antera 

fructuosior effecta esl, veluti si vineta et oliveta fecerit. (§ 17.) Veluptuesae 

sunl, quibus neque omissis delerior dos fieret, neque factis fruclMOsior 

effecta esl; quod evenit in viridiarks et piduris simkibusque rebus. — 

Tit. VII. DB IURE DONATIONUM INTER VIRUM ET UXOREM. 

§ 1. Inter virura et uxorem donatio nen valel, nisi certis ex causis, 

id est mertis causa, divorili causa, servi manumittendi gratia. Hoc ampkus 

principakbus constitutionibus concessura est mulieri in hoc donare viro sue, 

ut is ab Imperatore lato clave vel equo publice simikve houore honeretur. 

visse. (Bocking.) 1) ita ex coni. Cuiacii. Cod. Vat revera. Librarius enim in 

.siglis R. V. errasse videtur. 2) haec addenda esse, ex §o 10. apparet 3) sic 

Codd. Cuiaoius : annua bima trima die. 4) Cod. Vat. quadriennio, sed litteras et 

in 'quaefriennio' prò d sumpsisse librarium Hugo vidit. 5) Cuiac. repraesentatio. 

D. de mort e. don. (39. 6.) § 6. ct Fgm. Vat. § 116. 119. Ulp, fr. 2. D. sol 

matr. (24. 3.) Paul. fr. 3. ibid. § 8. ct infra § 13. fr. 14—16. D. de pact dot 

(23 4) fr 1. § 2. D. de dote praeleg. (33. 4.) Aliter Iust o. 1. § 7. C. de R. U. 

A. (5. 13.) § 9. ot Vat Fgm. § 120. lustin. o. 1. § 5. C. de R. U. A. (5. 13.) 

§ 10. repetitur apud Boeth. IL in Cic. top. 4., § 19. (p, 303, Orell,) ct Vat. 

Fgm. §§ 105-107. §§ 14-17. Inst IV. 6. § 37. 

Tit. VII. § 1. Paul. S. R. II. 23.

316 ULPIAN. TIT. VIL § 2 — 4. TIT. VIIL TIT. IX. TIT. X. § 1. 

§ 2. Si marilus [mulier?] divorili causa res mneverit, rerum quoque 

amelarum actione lenebitur. 

§ 3. Si marilus prò raukere se obkgaverit vel in rem eius inpenderii, 

divorilo facto ee noraine cavere sihi solet stipulalione tribunicia. 

§ 4. In potestate parentura sunl diara hi liberi quorum causa probata 

est, per errorem contracto malriraonio Inter disparis cendicionis personas: 

nara sive civis Reraanus Latinam aut peregrinam vel eam quae dediticierum 

numero esl, quasi civem Bomanam per igneranliara uxorera duxeril, sive civis 

Roraana per errorera peregrine vel ei qui dediticiorura nuraero esl, quasi 

civi Bomano ^ aul eliam quasi Latino ex lege Aelia Sentia nupta fueril, causa 

probata civitas Rotnana dalur tara liheris quara parenlihus, praeter eos qui 

dediticiorura nuraero sunt; el ex eo fiunl in potestate parentura kberi. 

Tit Vili. DB ADOPTIONIBUS. 

§ 1. Non tantum naturales kberi iu poleslale parentura sunt, sed eliam 

adoptivi. (§ 2.) Adoplio fit aut per populura, aul per Praetorera vel Praesidem 

provinciae. Illa adoplio quae per populura fil specialiter adrogatio 

dicitur. (§ 3.) Per populum qui sui iuris sunl adrogantur; per Praetorem 

aulera filii familiae a parentibus danlur in adoptionem. (§ 4.) Adrogalio 

Roraae dumlaxal^ fil; adoptio autera eliara in previncifs apud Praesides. 

(§ 5.) Per Praetorera vel Praesidera provinciae adeptari tara masculi quam 

feminae, d tara puberes quam inpuberes possunt. per populura vero Romaiiura 

ferainae non adrogantur; pupiki autera quowdara' non poterant adrogari; 

nunc autem possunt ex censtitulione divi Antenini. Hi qui generare nen possunt, 

velut spade, utroque mede possunt adoptare. idem iUris esl in persona 

caelibis. (§ 7.) Itera is qui filiura non kabel, in locura nepotis adoptare 

polest. (§ 8.) Si pater famikae adrogandum se dederit, liberi quoque eius 

quasi nepotes in poleslale fiunl adrogaleris. (§ 8 a.) Feminae vero neutro 

modo possunt adoptare, quoniara nec naturales liberos in potestate habent. 

Tit IX. DE HIS QUI IN MANU SUNT.* 

— Farreo convenit ua;or in raanum certis verbis et testibus X praesentibus 

et sekemni sacrificio facto, in quo panis quoque farreus adhibelur. — 

Tit X. QUI IN POTESTATE MANU MANCIPIOVE SUNT QUEJIADMODUM EO 

IURE LIBERENTUR. 

§ 1. Liberi parentura poleslale kberanlur eraancipatione, id est si posleaquara 

inancipati fuerint, manuraissi sint. sed filius quidera ter maucipatus, 

1) ita Hollweg, Laohmann, Bocking, coli. Gai I. 68. 

2) Cod. Vat data: quas litteras codicis ex sigla di enalas esse Lachmann 

iudicat — Aki: lantum. 3) Cod. Vat. quidem. Bocking: cpionelam oolt Gai I. 

63. 14. Mommsen: feminae non arroejaniur. pupilli antea"equidem non p. a. 

4) quae de manu mancipioque Ulpianus habuit (= Gai I. 116—123) brevialor 

consulto resecuisse videtur, excepta confarreatione. (Gai I. 110. 112. 136.) 

§ 2. ot Ulp. fr. 7. D. rerum amotar. (25. 2.) § 4. Gai I. 65—75. ot citt 

Ulp. IH. 3. 

Tit. Vili. §§ 1—6. ct Gai I. 97—103. § 8. Gai I. 107. § Sa. Gai I. 104. 

Tit. X. § 1. Gai 1. 132, ct citt, Paul, S. R, H. 25, § 2,

ULPIAN. TIT. X. § 2—5. TIT. XI. DE TUTELIS. § 1 — 7. 317 

ter manumissus sui iuris fil; id enim. lex duodecim tabularum iubet his verhis: 

SI PATER PILIUM TER VENVND FIT \ PILIVS A PATRE LIBER ESTO. Cderl 

antera liberi praeter filium, lam masculi quam feminae, una mancipatione 

manumissioneque sui iuris fiunt. (§ 2.) Merle patris filius et Olia sui iuris 

fiunt; raorte autem avi nepotes ila demum sui iuris flunt, si post mortem 

avi in potestate patris futuri non sunt, velut si morienle avo pater eorum 

aut iam decessit aut de peleslate dimissus esl: nam si merlis avi tempore 

pater eorura in potestate eius sèi, mortuo avo in palris sui poleslale fiunt. 

(§ 3.) Si patri vel filio aqua et igni interdictum sit, patria potestas tokilur, 

quia peregrinus fil is cui aqua et igni interdictum est; neque autem peregrinus 

civem Romanum, neque civis Romanus peregrinum in potestate habere 

potest (§ 4.) Si pater ab hostibus captus sit, qoamvis servus hoslium flat, 

lamen cum reversus fuerit, omnia pristina iura recipit iure postliminii. sed 

quamdiu apud hostes est, patria potestas in fike eius interim pendebit; et 

cum reversus fuerit ab hostibus, in potestate fllium habebit; si vero ibi decesserit, 

sui iuris flkus erit. Fkius quoque si captus fuerit ab hostibus, 

siraililer propter ius posllimink patria potestas interim pendebit. (§ 5.) In 

poleslale parentura esse desinunt et hi qui flamioes Diales inaiigurantur, et 

quae virgines Vestae capiuntur.^ 

Tit. XL DE TUTELIS.^ 

§ 1. Tutores eonstiluunlur lam masculis quam feminis: sed masculis 

quidem impuberibus dumlaxal, propier aetatis inflrmilatem; feminis autem 

tam impuberibus quam puberibus, et propter sexus infirmitatem et propter 

forensium rerum ignorantiam. 

§ 2. Tutores- aut legitimi suol, aut senalusconsultis conslituti, aut moribus 

introducti. 

§ 3. Legitimi tutores sunl qui ex lege aliqua descendunt; per emiueiitiara 

aulem legitimi dicuntur qui ex lege duodecim tabularum inlroducuntur, 

seu palara, quales sunt agnati, seu per censequenliam, quales sunl patroni. 

(§ 4.) Agnati sunt a patre cognati virilis sexus, per virkem sexum descendenles, 

eiusdera familiae, veluli patrui, fratres, fiki fratris, patrueles. (§ 5.) 

Qui liberum caput mancipatum sibi vel a parente vel a coemplionalere manumisit, 

per similitudinem patroni tutor efficitur, qui flduciarius tutor appellatur. 

(§ 6.) Legitimi lutores alii tutela?» in iure cedere possunt. (§ 7.) Is 

cui tutela in iure cessa est, cessicius tutor appellatur; qui sive mortuus 

fuerit, sive capite miniilus, sive alii tutela»» in iure* cesserit. redit ad legi- 

1) venundavit Cod. et Cui. 1586; Schoell venunduuit; Hugo venumdavit; aki: 

VENUM DAuri: 2) articulus de his qui in mancipio sunt, (Gai I. 116 — 123. et citt) 

omnino desideratur. 

3) sequitur ultima divisio personarum Gaiana de his personis quae vel in tutela 

vel in curatione sunt (Gai I. 142. sqq.) 4) Sic Krueger. Docking: piorro coli. 

§ 2. Gai I. 127. § 3. Gai I. 128. § 4. Gai L 129. Ulp. XXUI. 5. § 5. 

Gai L 130. I. 145. 

Tit. XI. § 1. Ct Gai L 144. 189—193. § 2. ct Gai I. 188. De legitimis 

agit §§ 3—20; de SCto conslitulis §§ 20—23; de moribus inlroductis § 24. 

§ 3. 'et Gai I. 155, § 4. Gai I. 156, HI, 10, Ulp. XXVL 1. § 5. Gai I. 106 

et citi, §§ 6—8. Gai L 168—171. ot Ulp. h. t § 17.

318 

ULPIAN. TlT. XI. DE TUTELIS. § 8 — 22. 

limuni tutorem tutela, sed et si legitiraus decesserit aut capite minulus 

fuerk, cessicia quoque tutela extinguilur. (§ 8.) Quanlura ad agnatos perlinel 

hodie cessicia tutela non procedit, quoniam permissura erat in iure 

cedere tutelai feminarum lanlura, nen eliara raasculerum; feminarum aulem 

legilimas tutelas lex Claudia sustulil, excepta tutela patronorum. 

§ 9. Legitima tutela capitis diminutiene amittitur. (§ 10.) Capitis minulionis 

species suut tres, maxima, media, minima. (§ 11.) iMaxima capitis 

diminutio est per quam el civitas et libertas amittilur, veluti cura incensus 

akquis venferil, aut quod mulier akeno servo se iunxeril denuntiante domino 

el ancika feda fuerit ex senatusconsulto Claudiano. (§ 12.) Media capitis 

diminulie dicilur per quam, sola civitate araissa, kberlas retinelur; quod fit 

in eo cui aqua et igni interdicitur. (§ 13.) Miniraa capitis diminulie est 

per quam, el civitate et liberiate salva, status durataxal horainis mulatur; 

quod flt adoptione et in manum conventiene. 

§ 14. Testamento quoque norainatira tutores dati cenfirmanlur eadem 

lege duedecira labularura his verbis: UTI LEGASSIT SUPER PECUNIA TUTELALE 

SUAE REI, ITA IUS BSTO : qul tutores dartri appellantur. (§ 15.) Dari testamento 

tutores possunt liberis qui in poleslale sunl. (§ 16.) Teslamento 

tutores dari possunt hi cum quibus leslaraenli faciendi ius esl, praeter Latinum 

lunianura. nam Lalinus habet quidem leslaraenli factionera, sed lamen 

tutor dari nen potest; id enim lex lunia prehibet. (§ 17.) Si capite diminutus 

fuerit tutor testamento datus, nen amitlit tutelara; sed si abdicaverit 

se tutela, desinit esse tutor: abdicare aulera esl dicere nelle se tutorem 

esse, in iure cedere- autem tutela?» testamento datus non pelosi; nam el* 

legilimus in iure cedere potest, abdicare se non potest. 

§ 18. Lex Alika iubet mulieribus pupikisve nen habenlibus lutores 

dari a Praetore et maiore parte Tribunerum plebis, quos tutores Alkianos 

appellamus. sed c|uia lex Alika Roraae tantura locum habet, lege luka et 

Titta prospeclura esl, ul in provincns quoque siraililer a Praesidibus earum 

dentur tutores. (§ 19.) Lex lunia lulerera fieri iubet Laiinae vel Latini 

inpuberfs eum cuius eliam ante nianuraissienem ex iure Quiritium fuk. 

(§ 20.) Ex lege lulia de maritandis ordinibus tutor dalur a Praetore urbis 

ei mulieri virginive quara ex hac ipsa lege nubere oportet, ad delem dandara, 

dicendara proraittendamve, si legiiimum lulerera pupillura kabeal. sed 

postea senatus censuit, ul etiara in provinci/s quoque siraililer a Praesidibus 

earum ex eadera causa tutores dentur. (§ 21.) Praelerea eliara in lecum 

muti furiosive luloris allerura dandum esse lulerem ad delem censtiluendam 

senatus censuit. (§ 22.) Itera ex senatusconsulto tutor datur raukeri ei cuius 

tutor abest, praeterquam si patronus sii qui abest: nani in lecum patroni 

fr. 19. D. de mortis e. don. XXXIX. 6. Cod. Vat. tutela pcesserii. *) Mommse 

prop. tametsi. 

§ 9. ct Gai I. 158. 195. Ulp. infra § 17. § 10—13. ct Gai L 159—162. et 

citt (Paul. S. R. II. 21a.) De incensis vid. Liv. I. 44. § 11. et Gai II, 224. 

Ulp. I. 9. Inst IL 21. pr. Pomp. fr. 120. D. de V. S. (50, 16,) Gai fr. 1, D. de 

testam. tut. (26. 2.) § 15. Gai I. 144. Paul, in Vat Fgm. § 229. § 16. ct 

Gai I. 23. Ulp. XX. 8. § 17. ct supra § 9. 6—8. § 18. ct Gai I. 185. 

§ 19. Gai I. 167. ct Ulp. 1.16. § 20. ct Gai L 178. 183. § 21. Gai L 180. 

§ 22. Gai L 173—177. Inst L 25. § 13.

ULPIAN. TIT. XL § 23 — 28. TIT. XIL DE CURATORIBUS. TIT. XIIL § 1. 319 

absentis akter peli nen polest, nisi ad kereditatem adeundara et nuptias con- 

Irakendas. idemque perraisit in pupiko patroni flko. (§ 23.) Hoc ampkus 

senatus censuit, ul si tutor pupilli pupikaeve suspeclus a tutela suhmetus 

fuerit, vel etiam iusta de causa excusatus, in locum eius tutor alius detur. 

§ 24. Moribus tutor datur raukeri pupkieve qui cum tutore sue lege 

aut legitirae iudicio agere vult, ul auctore eo agat (ipse enim tutor in rera 

suam auctor fleri non potest): qui praelorianus tutor dicatur, quia a Praetore 

urbis dari consuevil. 

§ 25. Pupikorum pupikarumque tutores el negotia gerunt el auctoritatem 

interponunl; mukerum aulera lutores aucloritateni dumlaxal inlerponunt 

§ 26. Si plures sunt lutores, omnes in omni re debent auctoritalem 

accommodare, praeter eos qui leslamento dati sunt, nam ex his vel unius 

auctoritas sufflcit. 

§ 27. Tutoris auctoritas necessaria esl mukerihus quidem in kis rebus, 

si lege aut legitimo iudicio agant, si se ebligenl, si civke negetium gerani, 

si libertae suae perraittant in contubernio akeni servi morari, si rem mancipi 

akeneul. pupikis autem hoc amplius eliam in rerum nec mancipi alienatiene 

tutoris auclerilale opus est 

§ 28. Liheranlur tutela raascuii quidera pubertate. puberem autem 

Cassiani quidem eum esse dicunt, qui habitu corporis pubes apparet, id 

est qui generare possit: Preculeiani autem eura qui quattuordecim annos 

explerit; verum Priscus eura puberem esse in quem utrumque concurrit, 

el habitus corporis, et numerus annorura. (§ 28 a.) Ferainae autem tutela 

kberanlur — —.* 

Tit. XIL DB CURATORIBUS. 

§ 1. Curatores aul legitimi sunt, id est qui ex lege duedecira tabularum 

danlur, aul lionorark, id est qui a Praetore conslituuntur. (§ 2.) Lex 

duodecim tabularum furiesum, itemque prodigum cui bonis interdictum est, 

in curatione iubet esse agnatorum. (§ 3.) A Praetore conslituitur curator 

quem ipse Praetor volueril kbertinis prodigis, itemque ingenuis qui ex testamento 

parentis keredes facti male dissipant bona: his enim ex lege curator 

dari nen poterai, cum ingenuus quidem non ab intestato, sed ex testamento 

heres factus srt patri; kberlinus aulem nullo mode patri heres fleri possit, 

qui nec patrem habuisse videtur, cum serviks cegnalio nulla sit (§ 4.) 

Praelerea dat curalerem etiam ei qui nnpcr pubes fadus idonee negolia 

sua lucri non potest. 

Tit. XIIL DE CAEI.IBE ORBO Ct SOLITARIO PATRE.** 

§ 1. Lege luka prehibenlur uxores ducere senaleres quidem liberique 

eerum kbertinas et quae ipsae quarunive pater materve artem ludic?'ara 

*) haec consulto ab epitomatore omissa censet Mommsen. De re ct Gai I. 

94. 95. Ulp. XXIX. 3. 

**) Exposita divisione de iis personis quae voi in tutela vel curatione sunt, 

addit novam quandam divisionem de caekbe, orbo et solitario patre secundum Le- 

§ 23. Gai L 182. 24. ct Gai I. 184. § 25-27. Gai I. 190-192. Inst I. 21. 

lllp. XXH. 15. § 28. Gai I. 196. et citt 

Tit. XII. § 1. ct Gai Epit I. 8. (pag. not *)

320 ULPIAN. TIT. XIIL § 2. TIT. XIV. TIT. XV. TIT. XVI. § Lia. 

fecerit (§ 2.) Celeri aulem ingenui prehibenlur ducere corpore quaeslum 

facientem, //e?M lenara^ el a lenone lenave raanuraissam, et in adulterio deprekensara, 

et iudicio publice damnatara, el quae arlera ludicrani fecerit: 

adicit Mauricianus el a senatu damnatara. — 

Tit. XIV. DE POENA LEGflS lULIAE. 

Feminis lex lulia a morte viri anni tribuit vacalionem, a divorilo sex 

raeus?/?»: lex autera Papia a raerle viri bienii, a repudio anni et sex mensum.— 

Tit XV. DE DECIMIS. 

§ 1. Vir d uxor inter se raatriraonii nomine decimara capere possunt 

quodsi ex ake raalrimonio liberos superstites habeant, praeter decimara quam 

matrimonii nomine capiunt telidera deciraas prò numero liberorura accipiunt 

(§ 2.) Itera communis flkus filiave post nominiim diem araissus amissave 

unara deciraara adicit; duo aulera post nominum diera araissi duas decimas 

adiciunt. (§ 3.) Praeter deciraara eliara usurafruclura tertiae partfs bonorura 

coniuges^ capere possunt; et quandoque liberos habuerint, eiusdem 

parl?s proprielatera; hoc arapkus mulier, praeter decimara, dotem capere 

potest legatam sibi. 

Tit. XVI. DB SOLIDI CAPACITATE INTER VIRUM ET UXOREM. 

§ 1. Akquande vir et uxor inter se sokdum capere possunt, velut si 

ulerque vel alteruter eorura nondum eius aetatis sint «' qua lex liberos 

exigit, id est si aui vir minor annorura XXV sit, aut uxor annerum XX 

minor; item si utrique lege Papia flnilos annos in malriraonio excesserint, 

id esl vir LX annos, uxor L; itera si cognati inter se co^'eràit usque ad 

sexlum gradum; aul si vir absil, et donec abest, et intra annura postquam 

abesse desierit. (§ la.) Libera inter eos testamenti factio est, si ius libe- 

gem luliam et Papiam Poppaeam. Non tamen integrum Ulpiani locum habemus. 

Nam cum interim Constantinus a. 320. poenas caelibum et orborum sustulisset 

(Theod. Cod. Vili, 16.), brevialor has ipsa-s poenas ex Ulpiani libro expunxit, ita 

ut iam argumentum desk, quo inscriptiones tit XIIL et XIV. referantur. Quae in 

liis titulis supersunt certe quasi reliquiae plenioris cniusdam argumenti apparent, 

ad quas Constantini legem non pertinere epitomator putaverat Plura de hac re 

exposuit Mommsen in epistola de Ulpiam regulis (iu Ulp. fragm. ed. Bocking.) 

1) sic Vahleri coli. fr. 43. 44. oit. transpositione trium verborum. 

2) ita Schilling. Cod. Vat eius. Huschke proji. vir ei uxor. 

3) ila Schillingio suadente Bocking. Cod.. aetates suni. aut cqucdes liberos 

exegit, id est si vir minor rei. 

§ 2. Iust. I. 21. § 3. Ulp. XX. 13. § 3. ot Gai I. 53. Paul. S. R. IH. 4a. §§ 6, 7. 

I 4. ct Gai I. 197. et citt. 

Tit. Xlir. § 1. ot Ulp. XVt 2. Paul. fr. 44. pr. de ritu nupt (23. 2.) lustin. 

0. 28. C. de nuptus. (5. 4,) § 2. ot citi, XVI. 2. et fr. 44. i. t fr. 43. D, de 

R. N. (23. 2.) 

Tit. XIY. of. Gai IL 286. 111. 144. 

Tit. XV. § 1. PauL S. R. IV. 9. § 2. Paul. Diao. ex Festo (ed. MiiUer 

p. 120): Lustrici dies infantium apjpellaniur, puellarum oclavus, puerorum nonus, 

quia his lustrantur et iis nomina imponiintiir. 

Tit. XV.T. § 1. et Theod. Cod. Vllt IG. Iust Cod. Vllt 58. de infiimandis 

poenis caelibatus. § la. ct fr. 148. 149. 153. D. de V. S. (50. 16.)

ULPIAN. TIT. XVL §2 — 4. TIT. XVII. DE CADUCIS. TIT. XVIII. 321 

rerum a Principe impetraverint; aul si fikum fikamve cemraunera kabeant, 

aul quatluordecira annorura fikum vel filiam duodecim amiserint; vel si duos 

trimos, vel tres post no??2muni diem amiserint, ul intra annum tamen el 

sex raenses eliara unus cuiuscumque aetatis impubes araissus solidi capiendi 

ius praestet. itera si post mortem viri intra decem raenses uxor ex ee 

pepererit, sokdura ex bonis eius capii. 

§ 2. Aliquando nilnl inler se capiunt, id esl si conira legera luliara 

Papiamquc Peppaeain conlraxerint raalriraonium, verbi gralia si famosam 

quis uxorera duxeril, aut kberlinani senato?'. 

§ 3. Qui intra sesagesiraiim vel quae intra quinquagesimum annura neutri 

legi paruerit, kcet ipsis legibus post hanc aelalera liberatus esset, perpetuis 

taraen poenis lenebitur ex senalusconsulto Perniciano. sed Claudiane senatusconsulto 

maior sexagenarie si rainerem quinquagenaria duxeril, perinde habebitur, 

ac si minor sexaginla annorura duxisset uxorera. (§ 4.) Quodsi maior 

quinquagenaria minori sexagenarie nupserit, impar malrimeniura appekatur, 

et senatusconsulto Calvisiano iubetur nen proficere ad capiendas hereditates 

et legata aut dotes. itaque raorlua mukere dos caduca erit. — 

Tit. XVII. DB CADUCIS. 

§ 1. Quod quis sibi testamento relictum, ita ut iure civki capere possit, 

aliqua ex causa nen ceperit, caducuni appekatur, veluti cecide?4l ab eo, 

verbi gratia si caelibi vel Latino luniano legatura fueril, nec intra dies centura 

vel caelebs legi parue?4t, vel Latinus ius Quiritiura conseculus sit; aul 

si ex parte heres scriptus vel legatarius ante apertas tabulas decesserit vel 

peregriims^ faclus sit. (§ 2.) Hodie ex censtitulione Imperatoris Antonini 

omnia caduca fisco vindicanlur; sed servato iure antiquo liberis el parentibus. 

(§ 3.) Caduca^ cura suo enere flunt: ideoque libertates el legata et fldeicomraissa 

ab eo data ex cuius persona hereditas caduca facla est salva sunt: 

scilicel et legala et fldeicomraissa cum suo onere flunt caduca. — 

Tit. XVIII. QUI HABEANT IUS ANTIQUUM IN CADUCIS. 

Itera kberis et parentibus teslatoris usque al tertium gradum lex Papia 

ius antiquura dedit, ut heredibus klis institutis, quod quis ex ee teslaraenlo 

nen capii, ad hos pertineat aut totum aut ex parte, proul pertinere possit. — 

1) Cod. pereger. 2) Schneider (An-wachaungsreoht pag, 186 sq.) vult: vindicanlur 

[§ 3,] sed, servato . . . parentibus, caduca et r. 

§§ 3. 4. haeo Constantini lege sublata a breviatore negligenter retenta esse censet 

Mommsen. Ct citt. ad § 1. 

Tit. XVII. § 1. Vid. Ulp. XXVIH. 7. XIX. 17. XXII. 3. Gai II. IH. 114. 

150. 286. fr. 6. D. de vnlg. subst. (28. 6.) Iust o, 1. C. de oad. toll. (6. 51.) 

§ 2. ct supra Tit XIIL et Ulp. I. 21. XXVIH. 7. fr. 20. §§ 6. 7. D. de H. P. 

(5. 3.) fr. 13. pr. §§ 1. 2. fr. 15. § 3. D. de I. P. (49. 14.) Fgm. de Iure Pisci. 

§ 3. Paul. S. R. V. 12. § 3. ct Ulp. I. 21. XXIV. 12. XXV. 17. Gai IL 206—208. 

286. fr. 9. D. ad SC. Skan. (29. 5.) Gai fr. 55. § 1. D. de leg. IL (31.) fr. 14. D. 

de L P. (49. 14.) 

Tit. XVIII. ot citi, ad XVII. 3. lustin e. 1. pr. C. de cad. Ioli. (6. 51.) 

GXEIST lNSTrTUTTONT;S. 21

322 ULPIAN. TIT. XIX. DE DOMINIO ET ADQUISIT. EERUM. § 1 — 15. 

Tit XIX. DE DOMINIO^ ET ADQUISITIONIBUS RERUM. 

§ 1. Omnes res aul mancipi sunt aul nec mancipi, mancipi res sunl 

praedia in Italico solo, tam rustica, qualis esl fundus, quara urbana, qualis 

doraus; ilem iura praediorum rusticorum, velut via, iter, actus, aquae ductus; 

itera servi et quadrupedes quae dorso collove domantur, velut boves, muli, 

equi, asini, ceterae res nec mancipi sunl. elefanti et caraeli, quaravis collo 

dorsove donientur, nec mancipi sunl, quoniam bestiarum numero sunt. 

§ 2. Singularum rerura dorainlM??;^ nobis adquiritur raancipatiene, traditione, 

usucapione, in iure cessione, adiudicatione, lege. 

§ 3. Mancipalio propria species akenalionis est rerura mancipi; eaque 

fil certis verbis, kbripende el quinque testibus praesentibus. (§ 4.) Mancipalie 

locum habet inter cives Romanos el Latinos colenarios Latinosque 

lunianes eosque peregrinos quibus coramercium datura esl. Coramercium esl 

emendi vendendique invicera ius. (§ 5.) Res mobiles non nisi praesentes 

mancipari possunt, et non plures quam quot mauu capi possunt; immobkes 

autera eliara plures siraul, el quae diversis lecis sunt, mancipari possunt 

§ 7. Traditio propria esl akenalio rerum nec mancipi, harura enim 

rerura derainia ipsa traditione adprehendimus, scilicel si ex iusla causa 

tradilae sunt nobis. 

§ 8. Usucapione domkik«?« adipisciniur tam mancipi rerura quam nec 

mancipi, usucapie esl aulera dorainii adeplio per centinuationein possessionis 

anni vel biennii: rerum mobiliura anni, inniebkiura biennii. 

§ 9. In iure eessio quoque coraniunis akenalio esl et mancipi rerum 

et nec mancipi, quae fil per tres personas, in iure cedenlfs, vindicanks, 

addicentis. (§ 10.) in iure cedit derainus; vindical is cui ceditur; addicit 

Praetor. (§ 11.) In iure cedi res eliara incerporales possunt, velut ususfruclus 

et hereditas et tutela legitima libertae. (§ 12.) Hereditas in iure 

ceditur vel antequam adeatur vel posteaquam adita fuerit. (§ lo.) antequam 

adealur, in iure cedi potest a legitimo kerede; posteaquam adita est, tam a 

legitirae quara ab ee qui lestaraento heres scriptus est. (§ 14.) si antequam 

adealur heredilas in iure cessa sii, proinde heres fit cui cessa est, 

acsi ipsc heres legilimus essel; quod si posteaqtutm adita fueril, in iure 

cessa sit, is qui cessit perraanel heres, el eb id creditoribus defuncti manet 

obkgalus; debita vere perenni, id esl debitores defuncti kberanlur; (§ 15.) 

1) sic Bocking. DOMINUS Cod. cf. infra §§ 2. 7. 8. 16. — Incipit hoc titulo altera 

pars Regularum quae est DE BEBDS, Ulp. XVIII—XX.IX. = Gai libro II. et Ut 

2) Cod. Vat. dominia nobis adquiritur. Ita et infra §§ 7. 8. 16. 

Tit. XIX. § 1. Gai IL 15—17. Gai I. 120.; de iuribus praediorum Gai II. 

29—33. et citt § 2. Gai IL 65. et oitt Desideratur summa divisio acquisitionnm 

(Gai IL 97.) Sed simili ordine etiam Ulpianus primo loco agit de acquisitionibus 

rerum singularum tit. XIX.; deinde de acquisitione per universitatem tit XX— 

XXIX. — Singulae res acquiruntur 1. mancipatione h. t § 3—6. = Gai It 

22—37. 2. traditione h. t § 7. = Gai II. 19—21. 3. usucapione h. t § 8. 

= Gai IL 40—60. 4. in iure cessione h. t § 9—15. = Gai II. 22—37. 5. adiudicatione 

b. t § 16. ot Gai IV. 42. 6. lege h. t § 17. ct Gai II. 97. 

§§ 3—6. Gai II. 22 sqq. I. 119 — 121. et oitt. § 7. Gai II. 19. 20. 65. Inst It 

1, S 40, § 8. Gai IL 42—44. §§ i). 10. Gai IL 24. § 11. ct Gai IL 14. 

29--38. Ulp, Xt 6—8, §§ ]2-1.5".'ct Gai IL 34—37, IH 85—87.

ULPIAN. TIT. XIX. § 16 — 21. TIT. XX. DE TESTAMENTIS. § 1 — 5. 323 

res autem cerporales, quasi singulae in iure cessae essent,' transenni ad 

eura cui cessa est hereditas. 

§ 16. Adiudicatione doraini(/?K nanciscimur per forraulam familiae kerciscundae 

quae locum habel inter coheredes; et per forraulam communi dividunde 

cui locus est inler socios; el per forraulam finium regundorum quae 

est inler vicinos. nara si iudex uni ex heredibus aut soeiis aul vicinis rem 

akquara adiudicaveril, statim iki adquiritur, sive mancipi sive nec mancipi sii. 

§ 17. Lege nobis adquirilur velut caducum vel ereptorium^ ex lege 

Papia Peppaea, itera legatura ex lege duodecim labularura, sive mancipi res 

sinl sive nec mancipi. 

§ 18. Adquirilur aulem nobis eliara per eas personas quas in potestate 

raanu mancipieve habemus. itaque si quid mancipio pula acceperi?H, aut 

traditum eis sit, vel stipulati fuerinl, ad nes pertinet. (§ 19.) ilem si heredes 

instiluli sint, legatumve eis sit, el hereditatem iussu nostro adeunles 

nobis adquirunt, et legatura ad nos pertinet. (§ 20.) Si servus allerius in 

bonis, allerius ex iure Quiritiura sit, ex omnibus causis adquirit ei cuius 

in bonis est. (§ 21.) Is quera bona fide possidemus, sive liber sive alienus 

servus sit, nobis adquirit ex duabus causis lantum, id est quod ex re nostra 

et quod ex operis^ suis adquirit: extra has aulem causas aut sibi adquirit, 

si liber sit, aut domino, si alienus servus sit. eadera sunl el in eo serve 

in quo tantura usumfruclum haberaus. 

Tit XX. DE TESTAMENTIS.'^ 

§ 1. Testaraenlura est mentis nostrae iusta conlestólie, in id sollemniler 

factum, ul post mortem nostram valeat. (§ 2.) Testamenlorum genera 

fuerunt tria, unura quod calalis comitiis, alterum quod in procinclu, tertium 

quod per aes el librara appekatuni est. Sed illis duobus lestaraentis aboktis 

hodie selura in usu est quod per aes et librara fil, id est per mancipalionera 

imaginariam. in que lestamente kbripens adhibelur, el farakiae empier, 

el non minus quara quinque lesles cura quibus testamenti factio est. (§ 3.) 

Qui in potestate testaloris esl aut familiae emptoris, testis aut libripens adhiberi 

non potest, quoniara famkiae mancipalio inler testalerem et familiae 

emptorera fil, et oh id domestici lesles adhibendi non sunl. (§ 4.) Filio 

familiam emenle pater eius testis esse non potest. (§ 5.) Ex duobus fratri- 

1) Cod. Vat. quoties . .. cesse {cessele) sunt. Cf. Gai II. 35. 2) Cod. erurupiturium 

Ed. prino. Cui. 1566. aliique erepiitium. 3) Cod. operibus. of. Gai IL 91. IH. 164. 

4) omissis articuks illis quibus Gai IL 97—100. transit ad aoquisitiones rerum 

quae per universitatem fiunt, Ulpianus de heredilalibus tit XX—XXVII et de bonorum 

possessionibus tit. XVIII. XXIX. agit. Hereditates sunt aut ex testamento 

(XX—XXV.) aut legitimae (XXVL XXVIL). Ct Tabulam Synopt. HI. in fine huius 

editionis. 

8 IG. ot Gai IV. 39. 42. Inst IV. 17. §§ 4-7. IV. 6. § 20. § 17. ct Ulp. L 

21 XVI 4 XVII XXII. 3. XXIV. 1. 12. 13. XXV. 17. XXVHl. 7. fr. 130. D. 

de V S. (50. 16.) — De leejato ai. Ulp. XI. 14. Gai II. 97. §§ 18. 19. Gai li. 

86—90 citt. ot Ulp. XX. 5. § 20. Gai H. 88. et supra I. 16. § 21. ct Gai 

IL 92. 91. IH. 164—66. 

Tit. XX. § 1. vid. citt ad Gai H. 101. § 2. Gai It 101-104 et cilt 

§ 3. ct Gai li, 105, 107, Inst IL 10. § 9. §§ 4. 5. ct Gai II. 106. § 6. ropo- 

21*

324 ULPIAN. TIT. XX. DE TESTAMENTIS. § 6 — 16. 

bus qui in cMwdera patris peleslate sunt, alter faraikae eraptor, alter testis 

esse nen potest, quoniara quod unus ex his raancipio accipit, adquirit patri, 

cui filius suus testis esse nen debet. (§ 6.) Pater et^ qui in potestate eius 

est, ilem^ duo fratres qui in eiusdera palris potestate sunt, testes utrique, 

vel alter testis, alter kbripens fiei'i possunt, alio faraikara eraenle; quoniam 

nihk necci ex una domo plures testes akene negelio adhiberi. (§ 7.) Mutus, 

surdus, furiosus, pupillus, femina neque famikae empier esse, neque testis 

libripensve fieri potest (§ 8.) Latinus lunianus el famikae empier et tesks 

el kbripens fieri potest, quoniara cum eo testamenti factio esl. 

§ 9. In testamento quod per aes et librara fil duae res aguntur, familiae 

mancipatio et nuncupalio testamenti, nuncupalur testamentum in hunc 

raodura: tabulas testamenti teslaler tenens ita dicit: HAEC UT IN HIS TABULIS 

CERISVB SCRIPTA SUH'r, ITA DO, ITA LEGO, ITA TBSTOR; ITAQUE VOS QUIRITES 

TESTIMONIUM p^KHiBiTOTE. ^ quac nuncupatlo et teslatio vocatur. 

§ 10. Fkius famikae leslamentum facere nen polest, quoniara nihil 

suum kabet, nt testari de eo possit. sed divus Auguslus [Marcus]* constituit, 

ul filius famikae railes de eo pecuko quod in castris adquisivit testamentum 

facere possit. (§ 11.) Qui de statu sue incerlus est factus, quod 

palre peregre raorluo ignorai se sui iuris esse, testaraenlura facere non 

potest. (§ 12.) Impubes kcel sui iuris sit, facere lestaraentura nou potest, 

quoniam nondum plenum iudicium anirai habel. (§ 13.) Mulus, surdus, 

furiosus, itemcjue prodigus cui lege bonis inlerdictura est, teslanienlum tacere 

nen possunt: mulus, quoniara verba nuncupationis loqui non polest; surdus, 

quoniam vei'ba familiae emptoris exaudire non potest; furiosus, quoniam 

mentem non habel, ut testari de sua re° possit; prodigus, quoniam commercio 

kli interdictum est, el ob id faraikara raancipai'e non potest. (§ 14.) 

Latinus lunianus, itera is qui dediticierum numero esl, testamentum facere 

non polesl: Latinus quidera, quoniara norainatira lege lunia prohibilus est; 

is aulera qui dediticiorura numero esl, quoniara nec quasi civ/s Romanus 

leslari polest, cum sit peregrinus, nec quasi peregrinus, quoniam nullius 

certae civilatis sii civis, ut secundum^ leges civitatis suae lesldur. (§ 15.) 

Ferainae post duodeciraura annura aetatis testaraenla facere possunt, tutore 

auctore donec in tutela sunt. (§ 16.) Servus publicus populi Reraani part/s 

diraidiae testamenti faciendi habet ius. 

1) Bocking inserit fdius secundum fr. 17. D. de testibus. 2) ita es coni. Sohillingii 

ct fr. 17. cit. Cod. institutus. Edd. constitutus. 3) Cod. pbitoie. — Gai 

I. e. ^liibiiotc. Vid. Lachmann in Zeitschr. fur gesoh. R. IX. p. 202. 4) Nonnulla 

ad testamenta militarla pertinentia inter utrumque nomen excidisse suspicatur 

Mommsen. 5) ita Cod. Hugo: de ea re. 6) Cod. adversus, es male soluta 

nota, ct XXVIH. 1. 

titur in Ulp. fr. 17. D. de testibus. (22. 5.) ct Inst IL 10. § 8. § 7. Inst II. 

10. § 6. § 8. ct Ulp. XI. 16, XX, 14. et XXII. 3. § 9. Gai IL 104. 149. 

§ 10. ct Inst. H. 12 pr. Ulp. XXHl. 10. § 11. ct Paul, et Ulp. fr. 14. 15. D. 

qui test t p. (28. 1.) Ulp. fr. 6. § 8. D. de iniusto. (28. 3.) § 12. Gai IL 112. 

113. Paul S. R. IH. 4a. §§ 1. 2. § 13. Gai I. 111. not Inst IL 12. §§ 2, 3. 

Paul. S, R, IH. 4a. §§ 6. 7. 11. 12. ct Ulp. XH. 2. 3. et h. t. 8 7. S 14. ot 

Ulp. XI. 16. I. 10. 11. XVII. 1. XXII. 4. Gai L 12. 22-25. IH. 75. S 15. ct 

Gai H. 113. 118. Ulp. XI. 27. Paul. S. R. HI. 4a. § 1. § 16. - imo vide fr. 

Pomp. Modest. Ulp. fr. 16. 19. 20. § 7. D. qui test, t p (28. 1 )

ULPIAN. TIT. XXI. TIT. XXII. QUI HEREDES INST. POSSUNT. § 1 — 14. 325 

Tit XXI. QUEMADMODUM HERES INSTITUI DEBBAT. 

Heres inslilui recte polesl his verbis: TITIUS HERES ESTO, TITIUS HE 

RES SIT, TITIUM HEREDEM ESSE IUBEO. illa autem inslitutie HEREDEM INSTI 

TUO, HEREDB3I PACIO plcrisquc iniprobala esl. 

Tit XXII. QUI HEREDES INSTITUI POSSUNT. 

§ 1. Heredes institui possunt qui testamenti factienem cura testatore 

habent (§2.) Dediticiorura nuraero heres inslilui non polesl, quia peregrinus 

est, cura quo testamenti facile non est. (§ 3.) Latinus lunianus si 

quidem mertis testaloris terapere vel intra diera cretionis [ot § 25 sqq.] civis 

Romanus sit, heres esse potest; quodsi Latinus manseril, lege lunia capere 

hereditatera prohibetur. idera iuris est in persona caelibis propter legem 

luliam. (§ 4.) Incerta persona heres inslilui nen polest, velut hoc modo: 

QUISQUIS PRIMUS AD PUNUS MEUM VENERIT HERES ESTo; quoniam ccrtuin censkiura 

debet esse teslantis. (§ 5.) Nec municipia nec municipes heredes institui 

possunt, quoniam incertum corpus est, el neque cernere universi, 

neque prò herede gerere possunt, ul heredes fiant: senatusconsulto lamen 

concessum est, ul a khertis suis keredes inslilui possint. sed fideicommissa 

heredilas mumcipibus reslilui potest, denique hoc senatusconsulto prospectuni 

est. (§ 6.) Deos heredes instiluere nen possumus praeter eos quos senatusconsulto 

conslitulionibusue Priiicipiira instiluere concessum est, siculi lovem 

Tarpeiura, Apokinem Didymfleum Mket/, Martem in Calila, Minervam Ikensem, 

Ilerculem Gaditanum, Dianara Efesiam, Matrem deorum Sipyleiisem quae 

Smyrnae colilur, el Caeleslera Salinensem Carlhagin?'. 

§ 7. Servos heredes instituere possumus, nostros cum libertale, alienos 

sine libertale, communes cura liberiate vel sine liberiate. (§ 8.) Eum servum 

qui tanlum in bonis nosler esl nec cura libertale heredera instituere pessuraus, 

quia Lalinilate?M consequilur, quod nen proficit ad hereditatera capiendara. 

(§ 9.) Alienos servos heredes instiluere pessuraus eos tantum quorum 

cura derainis leslaraenli factionera haberaus. (§ 10.) Ceraraunis servus cura 

libertate recle quidem heres instituilur quasi proprius prò parte nostra; sine 

libertate autera quasi akenus propter sedi parlera. (§ 11.) Preprius servus 

cura libertate heres instkutus, si quidem in eadera causa perraanserit, ex 

testamento liber el heres flt, id est necessarius. (§ 12.) quodsi ab ipso leslalere 

vivente manumissus vel akenatus sit, suo arbitrio vel iussu emptoris 

heredilalem adire potest. sed si sine kberlale sk institutus, omnino non 

consistk inslitutie. (§ 13.) Alienus servus keres institutus, si quidera in ea 

causa perraanserit, iussu domini debet hereditalera adire; quodsi vivo testatore 

raanuraissus aut akenatus a domino fuerit, aul suo arbkrio aut iussu 

emptoris poterit adire heredilalem. 

§ 14. Sui heredes instituendi sunt vel exheredandi. sui autem heredes 

Tit. XXI. Gai n. 117. Ulp. fr. 1. § 3—7. D. de heredib. instit. (28. 5.) 

Tit. XXII. § 1. et Ulp. XVI. la. et infra § 9. Inst II. 20. § 24. § 2. ct 

Gai L 25. IL 110. 118. Ulp. XX. 14. § 3. Gai L 23. 24. IL 110. 275. Ulp. infra 

8 8. et supra XVH. 1. XX. 14. § 4. Gai IL 287. Ulp. XXIV. 18. § 5. ct 

Ulp. XXIV. 28. Inst H. 10. § 27. § 6. Scaev. fr. 38. § 6. D. de legat. HI. (32.) 

§§ 7-13. Gai IL 185-190. Ulp. 1. 16. 18. Paul. P. R. IH. 4b. § 7. Inst H. 14. pr. 

§ 14. Gai It 123. 138-143. 156. 159.

326 ULPIAN. TIT. XXII. QUI HBEEDES INSTITUI POSSUNT. § 15 — 28. 

sunt liberi quos in potestate habemus, tara naturales quara adoptivi; itera 

uxor quae in raanu esl, el nurus quae in raanu esl flki quem in potestate 

haberaus. (§ 15.) Poslurai quoque liberi, id esl qui in utero sunl, si tales 

sunl, ut nati iu potestate nostra futuri sint, snorura heredura numero sunl. 

(§ 16.) Ex suis heredibus filius quidem neque heres institutus, neque nominati??* 

[quo] ^ exheredalus, non patilur valere teslamentura. (§ 17.) rekquae 

vero personae liberorura, velut filia, nepos, neptis, si praeterkae sint, valet 

testaraenlura: sed scriptis heredibus adcrescunt, suis quidem heredibus iu 

partera virkera, exlraneis aulem in parlem diraidiara. (§ 18.) Poslurai quoque 

kberi cuiuscumque sexus oraissi, quod valuit testaraenlura agnalione 

rurapunt. (§ 19.) Eos qui in utero sunl, si nati sui keredes nobis futuri 

sunl, pessuraus inslkuere keredes: si quidem post mortem nostrara nascantur, 

ex iure civili; si vero viventibus nobis, ex lege Iu?iia.^ 

§ 20. Fkius qui in potestate esl, si non institualur keres, norainatira exheredari 

debet; reliqui sui heredes utriusque sexus aul norainatira aut inter 

ceteros. (§ 21.) Posturaus fikus norainatira exkeredandus est; filia postuma 

cderaeque postumae feminae vel nominatim vel inler ceteros; dummodo 

inter celeros exheredatis aliquid legelur. (§ 22.) Nepotes et pronepotes ceterique 

masculi postulili praeter filium vel nominalira vel inler ceteros cum adieclione 

legati sunl exheredandi; sed tutius esl lamen nominalira eos exheredari; 

el id observatur raagis. 

§ 23. .È'raancipatos liberos quamvis iure civili neque heredes inslituere 

neque exheredare necesse sit, taraen Praetor iubel, si non instiluanlur heredes, 

exheredari, raasculos omnes norainatira, feminas vel nominatim vel Inter 

celeros; akoquin contra tabulas bonerura possessionera eis pokicetur. 

§ 24. Inter necessarios keredes, id est servos cum libertale heredes 

scriptos, el suos et necessarios, id cst liberos qui in potestate sunt, iure 

civki nihil interest: nara utrique etiara inviti heredes sunl. sed iure praelol'io 

suis et necessariis heredibus abstinere se a parenlis hereditate permiltitur; 

necessariis autem tantum heredibus abslinendi potestas non dalur. 

§ 25. Exlraneus heres si quidem cura cretione sit heres institutus, cernendo 

fit heres; si vero sine cretione, pre herede gerendo. (§ 26.) Pro 

herede gerii qui rebus heredilariis tamquam dominus utitur, velut qui 

awctienem rerum heredilariarura facit, aut servis heredilariis cibaria dat. 

(§ 27.) Creilo esl cerlorura dierum spalinm quod datur instituto heredi ad 

(Irkberandura, utrura expefZial ei adire kereditatera nec ne, velut: TITIUS 

HERES ESTO CERNITOQUE IN DIEBUS CENTUM PROXIMIS QUIBUS SOIERIS POTERIS" 

QUE. NISI ITA CREVERIS, EXHERBS BSTO. (§ 28.) Ccmere cst verba cretionis 

dicere ad hunc modum: ouos ME MBFIUS^ IIBRBDBM INSTITUIT, EAM 

1) tt 0 (ut oportet) proponit Vahlen coli. XXIIL 2. 2) Cod. Vat. lidia; 

sed ct Rudorff. Vormundsoh. I. p, 274, 3) Cod, h, 1. et § 33. 34. cum, id me- 

§ 1,5. Gai I. 130. IH. 4. Paul. S. R. HI. 4b. §§ 9. 10. § IC. Gai H. 123. 

§ 17. Gai H. 124. Paul. S, R. HI, 4b. § 8, § 18. Gai IL 130—134. Ulp. XXIIL 2. 

§ 19. Gai III. 2. 4. Paul. IH. 4b. § 9. Vid. etiam Gai IL 242. 287. Inst. IH. 9. pr. 

§§ 20—22. Gai IL 127 -134. et Inat b. t § 23. Gai It 135. Inst IL 13. § 3. 

Ulp. XXVHL 2—4. § 24. Gai II. 153. 166. 160, §§ 26—28. Gai II. 164-167. 

170 et citt Paul S. R. IV. 8. § 25. §§ 28. 29. ct Gai li. 169. 168. (144.)

ULPIAN. TIT. XXIL § 29 — 34. TlT. XXIIL § 1 — 5. 327 

HEREDITATEM ADEO CERNOQUE. (§ 29.) SÌUC cietione hcrcs inslilulus si constituerit 

nolle se heredem esse, slalira excluditur ab heredkate, et arapkus 

eam adire non potest. (§ 30.) cura cretione vero heres institutus, sicut 

cernendo fil heres, ila non akter excluditur quam si intra diem crelionis 

nen creveril: ideoque eliam sì constituerit nolle se keredem esse, taraen si 

supersint dies crelionis, paenilentia actus cernendo heres fieri potest. 

§ 31. Crelio aul vulgaris dicilur aul continua: vulgaris, iu qua adiciuntur 

haec verba, QUIBUS SCIBRIS POTERISQUE; continua, in qua non adiciuutur. 

(§ 32.) Ei qui vulgarem cretienem haliel dies illi lantum computanlur 

quibus self fi ^ se heredera institutum esse el potuit cernere; ei vere qui conlinuam 

habet cretionera eliara illi dies cerapulantur quibus igneravil se heredera 

inslitulura, aut scivit quidera, sed nen potuit cernere. 

§ 33. Heredes ani instiluli dicuntur aul subsliluti: instituti, qui primo 

gradu scripti sunl; subsliluti, qui secundo gradu vel sequentibus heredes 

scripti sunt, veluti: TITIUS HERES ESTO CBRNITOQUE IN DIEBUS PROXIMIS CEN 

TUM QUIBUS SCIES POTBRISQUB. QUOP NI^ ITA CREVERIS, EXIIERES ESTO. 

TUNC MEflUS HBRBS ESTO CERNITOQUE IN DIEBUS CENTUM Cl icliqua. slmlkter 

et deinceps substitui polesl. 

§ 34. Si sub iraperfeda cretione heres inslilulus sii, id est non adiectis 

his verbis sì NON OREVBRIS, EXHERES ESTO, sed si ita: si NON OREVE- 

Ris, TUNC MEvius HERES BSTO, cemendo quidera superier inferiorem excludit; 

nen cernendo aulem, sed pre herede gerendo, in partem adrailtk subslitutum: 

sed postea divus Marcus censliluit, ul el pre kerede gerendo ex asse 

flat heres. quedsi neque creveril neque prò herede gesserit, ipse excluditur, 

el subslilulus ex asse flt heres. 

Tit. XXIIL QUEMADMODUM TESTAMENTA RUMPUNTUR. 

§ 1. Testaraenlura iure faclura inflrraalur duobus modis, si ruptum aul 

inrilura factum sit. 

§ 2. Rurapitur teslaraenlum mulalione, id esl si postea aliud lestaraentura 

iure factum sii. ilem agnalione, id est si suus heres agnascalur, qui neque 

heres inslitulus, neque ut oportet exheredalus sit. (§ 3.) Agnascilur suus 

heres aul agnascendo, aul adoplando, aut in raanum cenveniendo, aut in locum 

sui heredis succedendo, velui nepos merino filio vel emancipalo; aul raanumissiene, 

id est si filius ex priraa secunda?;e mancipatione raanuraissus reversus 

sit in patris peleslatera. 

§ 4. Irritura fit leslamentum si testator capile dimimitos fuerit ani si 

iure facto leslamente nemo exliterit keres. 

§ 5. Si is qui testaraenlura fecit ab hostilius captus sit, testaraenlura 

eius valet, si quidera reversus fueril, iure posllimink; si vere ibi decesserit, 

dius ot Gai II. 166. 1) Cod. scit. Bocking soiit (scivit) coli. Vat. fragm. §§ 1. 

166. 2) quodni inserit Bocking coli. Gai IL 174; alu nisi. 

§§ 31. 32. Gai H. 171. 172. § 33. Gai li. 174—176. § 34. Gai IL 177. 178. 

ubi nihil de divi Marci oonstitntione legitur. 

Tit. XXIII. § 1. Inst IL 17. pr. § 2. Gai IL 131. et citt. 144. Inst H. 

17. § 1 Ulp. XXII. 18. § 3. Gai IL 133. 138—41. 159. HI. 3. 6. Pani. S. R. 

IV. 8. § 7. § 4. Gai IL 145. 146. § 6. Paul. S. R. IH. 4a. § 8. Ulp. X. 4. 

Inst IL 12. § 6.

328 ULPIAN. TlT. XXIIL § 6 — 10. TIT. XXIV. DE LEGATIS. § 1—9. 

CX lege Cornelia quae perinde successionem eius cenfirmal, alque si in civitate 

decessisset. 

§ 6. Si seplem signis lestium signatum sit testamentum, kcet iure 

civki ruptum vel irritura factum sit, Praetor scriptis heredibus iuxta labulas 

honorum possessionera dat, si teslaler et civis Reraanus el suae potesiatis, 

cum raoreretur, fuit; quara bonerum possessionera cura re, id est cum 

effectu habent, si nemo alius iure heres sit. 

§ 7. Liberis irapuberibus in potestate raanentibus, lam natis quam 

postumis, heredes substiluere parentes possuut duplici modo, id est aut eo 

quo exlraneis, ul si keredes non exlilerint liberi, subslilulus heres fiat: aut 

preprie iure, ut si post mortera parentis heredes facti intra pubertatem decesserint, 

substitutus heres fiat (§ 8.) Etiam exheredatis filiis substiluere 

parentibus licei. (§ 9.) Non aliter impuberi fike substiluere quis heredem 

potest, quara si sibi prius'^ heredera instituerit vel ipsura filium vel quemlibet 

alium. 

§ 10. Miktes quemodocuraque fecerint lestaraento valent, id esl etiam 

sine legiliraa observatione. nara principalibus censlilutienibus permissum est 

illis quoraedecuraque vellent, quoraedocuinque possent, testari. idque teslamenlmn 

cquod miles contra iuris regulam fecit ita demura valel, si vel iu 

castris mortuus sit, vel post missienem intra annum. 

Tit XXIV. DB LEGATIS. 

§ 1. Legatura est quod legis modo, id est imperative, testamento reknquitur. 

nam ea quae precativo modo reknquuntur fideicommissa vecanlur, 

§ 2. Legaraus autera c|ualtuer raodis: per vindicalieuem, per damnalionem, 

sinendi modo, per praeceptionem. (§ 3.) Per vindicationera kis verbis 

legaraus: DO LEGO, CAPITO, SUMITO, SIRI HABETO; (§ 4.) per damnalionem 

his verbis: HBRBS MBUS DAMNAS ESTO DARE, DATO, PACITO, HEREDEM MEUM 

DARE IUBEO; (§ 5.) sinendi iiiodo ila: HBRBS MEUS DAMNAS ESTO SINEBE 

LUCIUM TITIUM SUMBRE ILLAM REM SIBIQUE HABERE; (§ 6.) per praeceptionem 

sic: LUCIUS TITIUS ILLAM REM PRAECIPITO. 

§ 7. Per viudicalienem legari possunt res quae utroque tempore ex iure 

Quiritium teslatoris fuerunt, merlis, et quo^ leslanientura faciebal, praeterquam 

si pendere, nuraero, mensura conlineantur; in his enim salis est si 

vel raortis dumtaxat tempore eius fuerint ex iure Quiritiura. (§ 8.) Per 

daranalionera eranes res legari possuut, etiara quae non sunt testaloris, dummodo 

tales sinl quae dari possint (§ 9.) liher home aul res populi aul 

sacra ani refigiosa nec per daranalionera legari potest, quoniara dari non 

1) ita Laohmann, secundum Ulp. fr. 2. § 4. D. de vulg. snbstit. — Cod. cquis. 

2) Cod. Vat. quomodo. 

§ 6. Gai IL 119. 120.147-149. Ulp. XXVIIL 6. 13. §§ 7—9. Gai IL 179—184. 

§ 10. Gai IL 109—111. 114. Ulp. t 20. XX. 10. 

Tit. XXIV. § 1. Inst. IL 20 pr. Gai IL 268. ct Ulp. XIX. 17. XXV. 1-3. 

§ 2. Gai II. 192. Inst. II. 20, § 3, § 3. Gai II. 193, § 4. ct Gai H. 201. 

§ 6. Gai IL 209. § 6. ot Gai II. 216. § 7. ot Gai H. 196. § 8, ot Gai 

II. 202. sqq. 197. i, t § 9. Gai IH, 97, Paul fr. 182. D. de R. L (50.17.)

ULPIAN. TIT. XXIV. DE LEGATIS. § 10 — 18. 329 

potest. (§ 10.) Sinendi mode legari possunt res propriae leslaloris, el 

keredis eius. (§ 11.) Per praeceptionem legari possunt res, quae eliam per 

vindicationera. 

§ Ila. Si ea res quae non full utroque terapere testaloris ex iure 

Quirilium per vindicationem legata sit, licet iure civili non valeat legatura, 

taraen senatusconsulto Neroniane firraatur; quo caulura est, ul quod rainus 

e/plis^ verbis legatura est, perinde sii ac si optime iure legatura esset: eptiraura 

antera ius legali per damnationera esl. 

§ 12. Si duobus eadem res per vindicationem legala sii sive coniunctim, 

velut TITIO ET SBIO HOmNEM STIC//?7il? DO LEGO, sivC clisiunctim, VClut TITIO 

HOMINEM STICHUM SO LEGO, SEIO EUNDEM HOMINEM DO LEQO,^ iulC CÌVÌlÌ 

concursu partes fiebant, nen co?icurrente altero pars eius alteri adcrescebal: 

sed post legem Papiam Poppaeam non capientis pars caduca flt. (§ 13.) Si 

per damnalionem eadera res duobus legata sit, si quidera coniunclira, singulis 

partes debenlur (el non capientis pars iure civili in hereditate remanebal; 

nunc antera caduca fit); quod si disiunclira, singuks solidum debetur. 

§ 14. Optione autem legali per vindicationera data, legalarii electio esl, 

veluli HOMINEM OPTATO, ELBGiTO. ìdcraque esl, et si tacite legaverim optionem. 

At si ita: HERES MEUS DAMNAS ESTO^ HOMINEM DARE, hered«S cleCtio 

esl quefn velit dare. 

§ 15. Ante keredis inslilutionera legari non potest, quoniara vis* el 

potestas teslaraenli ah heredis inslilulione incipit (§ 16.) Post mortera 

heredis legari non potest, ne ab heredis herede legari videatur, quod iuris 

civkis ratio nen patilur. in mortis autem heredis tempus legari polesl, velut 

CUM HERES MOEI.gTUR. 

§ 17. Poenae causa legari nen potest poenae aulera causa legalur 

quod coercendi heredis causa reknquitur, ul faciat quid aut non faciat, non 

ut ad legatarnira pertineat, ul pula hoc raode: si FILIAM TVAU IN MATRIMO 

NIO TITIO CONLOCAVERIS, DECEjlf ÌIILIA SEIO DATO. 

§ 18. Incertae personae legari nen polesl, veluli: QUICUMQUE FILIO 

MEO FILIAM SUAM IN MATRIMONIO CONLOCAVERIT, El HERES MEUS TOT MI- 

LiA DATO, sub certa taraen deraonstratione incertae personae legari polest, 

velut: EX COGNATIS MEIS QUI NUNO SUNT, QUI VRIMUS AD FUNUS MEUM 

VENERIT, EI IIBRBS MBUS ILLUD DATO. 

1) Cod. Val. padis. Hugo aptis. Alii tentant ratis v. redis v. iustis v. exaciis v. 

perfedis v. pirobatis. 2) haec restituii ex Gai IL 199. Hugo. 3) recepi ex 

coniect. Savinii Obkgationenr. I. p. 393. Cod. Vat. plura exhibet. a recentiore manu 

in lacunis codicis addita. Cuiaoius in observat. XVII. 28. qui tres lacunas etiam 

in Codice Tikano esse testatur, haec supplementa proponit: idemque est si generaliier 

legaverim Titio hominem. At si ita, Heres meus damnas esto hom. dare^ etc. 

Alii aliter. 4) vis Lachmanno suadente inseruit Bocking, ut apud Gai IL 

229. I. 123. 

8 10. ot Gai H. 210. Paul. S. R. IH. 6. § 11. § 11. Vid. Gai H. 220-222. 

§ Ila. ot Gai H. 197. 218. §§ 12. 13. Gai IL 199. 205-208. et citt Inst II. 

20. § 8. Paul. S. R. IH. 6. § 26. — de iure accrescendi ot fr. 34—36. pr. D. ad 

L. Aqukiam (9. 2.); de iure caducorum Ulp. XVIL 2. XIX. 17. § 14. Inst. IL 

20. § 22. 23. § 15. Gai IL 229. Paul S. R. HI. 6. § 2. init § 16. Gai IL 

232, PauL I 0. §§ 5. 6. ot Inst IH. 19 § 15. et infra XXV. 8. § 17. Gai IL 

235. et infra XXV. 13. § 18. Gai H. 238. Ulp. XXIL 4. XXV. 13.

330 ULPIAN. TlT. XXIV. DE LEGATIS. § 19 — 31. 

§ 19. Ncque ex falsa demonstratiene, neque ex falsa causa legatum 

infirmatur. falsa demonstratio est velut: [TITIO] FUNDUM QUEM A TITIO E M 

DO LEGO, cura is fundus a Titio eraptus non sit. falsa causa est velut: 

TITIO, QUONIAM NEGOTIA MEA CURAVIT, FUNDUM DO LEGO, ili uegotia eius 

numquam Titius curasset 

§ 20. A legatario legari nen polest. (§ 21.) Legatura ab eo tanlum 

dari polest qui testamento heres scriptus esi:^ ideoque fike familiae herede instituto, 

vel serve, ncque a palre neque a demine legari potest (§ 22.) Heredi 

a semel ipse legari non potest (§ 23.) Ei qui in peleslate maini 

mancipieve el scripti heredis sub conditione legari polesl, ul requiralur, 

an quo tempore dies legali cedit in potestate heredis non sit. (§ 24.) Ei 

cuius in poleslale raanu raancipiove est keres scriptus legari [nen]^ polest 

§ 25. Sicut singulae res legari possunt, ila universarura quoque summa 

legari potest, ut pula hoc raode: HBRBS MEUS CUM TITIO HEREDI-PATEM MEAM 

PARTITO^?, DIVIDITO, quo casu diraidia pars honorum legala videtur: polest 

aulem el aka pars, velut lertia vel quarta legari. quae species parlkio 

appellatur. 

§ 26. Ususfruclus legari potest iure civili earum rerum quarum salva 

subslanlia uteudi fruendi potest esse facultas; el tara singularum rerum 

ipiara plurium [item partis.] (§ 27.) Senatusconsulto caulura est, ul ekam 

si earura rerura qurfé in abusu conlinenlur, ul pula vini, elei, tritici ususfruclus 

legalus sit, legatario res tradantur, cautionibus interpesitis de restituendis 

eis, cura ususfruclus ad legatariura pertinere desierit. 

§ 28. Civitalibus omnibus quae sub imperio popuk Reraani sunt legari 

polest; idque a divo Nerva introductum, postea a senatu auctore Hadriano 

dkigentius constitutum est. 

§ 29. Legatura quod datum esl adirai polesl vel eodem testamento, vel 

cedicklis lestaraento confirmatis; dum tamen eodem modo adimatur quo 

raode datura esl. 

§ 30. Ad heredera legatarii legata nen aliler transeunt, nisi si iam die 

legatorura cedente legalarius decesserit (§ 31.) Legatorum quae pure vel 

in diera certura relicla sunl dies cedit antique quidem iure ex raortis teslatoris 

tempere; per legem aulem Papiam Poppaeam ex aperlis tabuks testamenti; 

eorura vero quae sub condicione relieta sunt, cum conditio exliterit 

1) Cuiaoius prop. cum. 2) Cod, Vat. qui exlraneus est — et quidem postrema 

duo verba a secunda manu soripta. Cuiaoius, in ed. 1586: Legatum ab eo tantum 

dari potesi (qui ex sua persona heres est. Lachmann id proponit quod supra reoepimus. 

Cf. Ulp. XIX. 13. 3) negationem eliminandam esse apparet e Gai IL 

245, Paul. fr. 25. D. de legatis I. et § 33. I. de legatis. 

§ 19. Inst II. 20. § 30. 31. § 20. Gai IL 271. 260. § 21. ct Ulp. XXV. 10. 

§ 22. Fior. fr. 116. § 1. D. de'legat. I. (30.) § 23. Gai II. 244. § 24. Gai 

lì. 245. Inst II. 20. § 33. § 25. Gai II. 254. Ulp. XXV. 15. et fr. 164, § 1, de 

V. S. (50, 16,) § 26. Inst, IL 4. § 1. vid. etiam Paul. S. R, HI. 6. § 17-27. 

§ 27. Inst. IL 4. § 2. vid. etiam Cic, Top, 3. § 17. et Boeth. ad h, I. (ed. Orek. p. 301.) 

§ 28. ot Ulp. XXH. 5. fr. 117. 122. pr. 73. § 1. fr. 32. § 1. D. de legat I. (30.) 

§ 29. Inst. It 21. pr. ct UJp. H. 12. §§ 30. 31. Ulp. fr. 5. 7. D. quando 

dies leg. cedat, (36. 2.) Paul. S. R. IV. 6. § 3. § 32. ot Gai II. 224-227.

ULPIAN. TIT. XXV. DE FIDEICOMMISSIS. § 1 — 14. 331 

§ 32. Lex Falcidia iubet nen plus quam dedrantem totius palrimonii 

legari, ut omnimodo quadrans integer apud keredem remaneat. 

§ 33. Legalorum perperam selulerum repetilio non^ est 

Tit. XXV. DE FIDEICOMMIS.SIS. 

§ 1. Fideicommissum est quod nen civilibus verbis, sed precative reknquitur; 

nec ex rigore iuris civiks proficiscilur, sed ex voluntate datur 

reknquenlis. (§ 2.) Verba fideicommissorum in usu fere haec sunl: FIDEI 

COMMITTO, PETO, VOLO DARI' el similia. (§ 3.) Etiam nutu relinquere fldeicommissum 

[in] usu receptura est (§ 4.) FideicommissM???. reknquere possunt 

qui lestaraentura facere possunt, lied nen fecerint: nam intestato quis 

moriturus fideiceramissum relinquere potest. (§ 5.) Res per fideicommissum 

reknqui possunt quae etiam per daranalionera legari possunt. (§ 6.) Fideicoramissa 

dari possunt his quibus legari potest. (§ 7.) Latini luniani fideiceramissum 

capere possunt, kcel legatura capere nen possinl. (§ 8.) Fideicemraissura 

el ante heredis instilutienera, et post mortera heredis, et cedicilks 

etiam non confirraalis testamento dari polest, licet legari ita non possit 

(§ 9.) Itera Graece fideiceramissum scriptura valet, kcet legatura Graece 

scriptum non valeat. (§ 10.) Filio qui in poleslale esl servove heredibus 

institutis sive his legatum sii, palris vel demini fidei commini polesl, quamvis 

ab ee legari non possil. (§ 11.) Qui testamento heres institutus esl 

cedicilks etiara non confirraalis rogari potest, ut vel hereditatera tetani vel 

ex parte alii restituat, quamvis directo heres ìnstiliii ne quidem confirraalis 

cedicklis possit (§ 12.) Fideicoraraissa nen per formulam pdunlur, ul 

legala; sed cognilio est Romae quidera Consulum aut Praetoris qui fideicomraissan'MS^ 

vocatur; in provinciis vere Praesid????? provinciarum. (§ 13.) 

Poenae causa, vel incertae persenae ne quidem fideicommissa dari possunt. 

§ 14. Is qui rogatus est alii restituere hereditatem, lege quidera Falcidia 

locum non habenle, quoniara non plus pula quara dodrantera restituere 

rogatus est, ex Trebelkano senatusconsulto restituii, ul ei et in eura dentur 

actiones, cui reslituta est hereditas. lege aulera Falcidia interveniente, quoniam 

plus dodrante vel eliara lolam hereditatera restituere rogatus sii, ex 

Pegasiane senatusconsulto restituii, ul deducta parte quarta ipsi qui scriptus 

esl heres et in ipsura actiones censerventur; is autera qui recipit hercdila- 

1) negationem tokendam esse putavit Sohuiting (sed ot Paul, HI. 6. § 92.) Huschke 

ope geminationis : legatorum pier damnaiionem perp. s. r. u. e. 2) Cod. Vat. 

fideicommisso. 

Paul S. R. IIL 8. § 33. Gai IL 283. Inst. IH. 27. § 7. IL 20. § 25. Paul. S. R. 

III. 6. § 92. 

Tit. XXV. § 1. ct Ulp. XXIV. 1. § 3. Inst IL 23. § 1. 12. II. 20. § 3. 

§ 2. Gai II. 249. Inst. II. 24. § 3. § 3. Gai II. 269. § 4. Ulp. fr. 2. D. de 

legat I. (30.) Gai H. 270. § 5. Ulp. XXIV. 8. 26. Gai IL 260-262. Paul. S. 

R IV I. §§7 8. § 6. Gai IL 285—287. et infra § 13, supra XXlt 5. XXIV. 28. 

8 7. ot Gai H. 275. I, 24. Ulp. XXH. 3. § 8. Ulp. XXIV. 15. 16. Gai IL 270a. 

Inst H. 20. § 36. § 9. Gai IL 281. § 10. ot Ulp. XXIV. 21. Gai II. 270. 

273. Inst. II. 25. § 10. § 12. ct Gai H. 278. Inst II. 23. § 1. Paul. S. R. IV. 

1. § 18. § 13. ct Ulp. XXIV. 17. 18. Gai IL 285. 287. 288. § 14. ct Gai 

IL 253—257.

332 ULPIAN. TIT. XXV. § 15 — 18. TIT. XXVL DB LEGIT. IIEEED. § 1 — 6. 

leni legatarii loco habealur. (§ 15.) Ex Pegasiane senalusconsuko reslituta 

heredilate, coraraoda et incommoda hereditalis coramunicanlur inter heredem 

el eura cui rekquae partes reslilulae sunt, interpesitis slipulalienibus ad 

exeraplura partis el prò parie slipulalienura. partis autem et prò parte slipulatienes 

proprie dicuntur quae de lucro et damno communicando solent 

interponi inter heredera et legatarium parliarnim, id est cum quo partitus 

est heres. (§ 16.) Si heres damnosam hereditatem dical, cogelur a Praetore 

adire el restituere totam, ita ut ei et in eum. qui recipil hereditatem actienes 

dentur, prelude atque si ex Trebelliane senatusconsulto restkiita fuisset idque 

ul ila fiat, Pegasiauo senaluscensullo cautum. 

§ 17. Si quis in fraudera lacitam fidera adcoraraodaveril, ul non capienfi 

fideicoraraissura restituat, nec quadrantem eura deducere senatus censuit, 

nec caducum vindicare ex eo testamento, si kberos habeal. 

§ 18. Libertas dari potest per fideicoraraissura. 

Tit. XXVI. DE LEGITIMIS HEREDIBUS.^ 

§ 1. Intestaterura ingenuorura hereditales pertinent priraum ad suos 

heredes, id est liberos qui in potestate sunt, celeresque qui liberorum loco 

suut: si sui heredes nen sunt, ad consanguineos, id est fratres el sorores 

ex eodera patre; si nec hi sunt, ad rekques agnatos proxiraos, id esl cognalos^ 

viriks sexus, per raares descendentes, eiusdera faraikae: id enira cautum 

est lege duedecira tabularum kac: si INTESTATO MORITUR CUI suus HERES 

NEC ESCIT, AGN.iTUS PROXIMUS PAMILIAM HABETO.' 

§ 2. Si defuncti'' sit filius, et ex altere filio iara mortuo nepos unus 

vel etiara plures, ad omnes heredilas pertinet, non ut in capita dividatur, 

sed in stirpes, id est ut filius solus mediam parlem habeat et nepotes quot 

quot sunl alterara diraidiara: aequum est enim nepotes in palris sui locum 

succedere el eara parlera habere quara pater eorum, si viveret, habiturus 

esset 

§ 3. Quamdiu suus heres speralur heres fieri posse, tamdiu locus agnatis 

non est; velut si uxor defuncti praegnans sit, aul filius apud hostes sit 

§ 4. Agnatorum hereditates dividuntur in capila; velut si sii fìat?'/,? 

filius el allerius fralris duo pluresve liberi, quelquet sunt ab utraque parte 

personae, tot fiunt portiones, ut singuk singnlas capianl. 

§ 5. Si plures eodem gradu sunt agnati, et quidam eerum heredilalem 

ad se pertinere neluerint, vel antequam adierint decesserint, eerum pars 

1) in Collat LL. Mos, XVI, 4, legitur: „Ulpianus kbro singulari sub titulo de 

legitimis hereditatibus." 2) verba pirox. i. e. cocjn. omittit Collat 3) Collatio 

h. 1. pergit: Si agnatus defuncti non sit, eadem lex duodecim tabularum gentiles ad 

hereditatem vocat his verbis: si agnatus nec oscit gentiles familiam habento. 

nuno nec gentilieia jura in usu sunt. 4) Cod. Vat. defunctus. 

§ 15. Gai H. 254. Ulp. XXIV. 25. § 16. Gai H. 258. Pani. S. R. IV. 4, § 4. 

IV. 3. § 2. § 17. Pap. fr. 11. D. de his q. ut indign. (34. 9.) Mod. fr, 59, 

§ 1. D. ad L. Palo. (35. 2.) Paul fr. 49. D. de I. F. (49. 14.) § 18. Ulp. IL 

7. et citt. 

Tit. XXVI. § 1. repetitur in Cok. at XVl. 4. § 1. ct Gai IH. 1—5. 9-11. 

Paul. S. R. IV. 8. § 2. Gai IH. 7. 8. Inst IH. 1. § 16. § 3. ot Gai HI. 13. 

Inst. HI. 1. § 7. HI. 2. § 6. § 4. vid. Gai HI. 16. § 5. Gai HI. 12. 22. Inst

ULPIAN. TIT. XXVL § 6 — 8. TIT. XXVIL TIT. XXVIIL § 1 — 4. 333 

adcrescil his qui adierMut; quod si nenie eorura adierit, ad insequenlem gradum 

ex lege heredilas non Iransniittilur, quoniara in legitimis hereditatibus 

successie non est 

§ 6. Ad feminas ultra consanguineorum gradum legitima hereditas uon 

pertinet; ilaque soror fralri sererive legiliraa heres fil. 

§ 7. Ad liberos raatris intestalae heredilas ex lege duedecira tabularum 

non perlinebat, quia feminae suos heredes non habent; sed postea Imperalerura 

Antonini et Commedi oratione in senatu recitata id actum est, ul sine 

in manum conventiene matrura legiliraae hereditates ad fikos perlineant, exclusis 

consanguineis et rekquis agnatis. (§ 8.) Intestati flki hereditas ad 

malrera ex lege duodecim labularura nen pertinet; sed si ius liberorura 

habeat, ingenua triura, kbertina quatluor, legiliraa heres flt ex senatusconsulto 

Tertulliano; si taraen ei Alio neque suus heres sii, quive Inter suos keredes 

ad bonorura pessessienem a Praetore vocatur, neque pater ad quem lege 

heredkas bonerumve possessio cum re perlinel, neque fraler consanguineus: 

quodsi soror consanguinea sii, ad ulrasque pertinere iubetur heredilas. 

Tit. XXVII. DE LIBERTORUM SUCCESSIONIBUS [vEL BONIS]. 

§ 1. Libertorura intestaterura hereditas primura ad suos heredes pertinet; 

deinde ad eos quorum liberti sunl, velut patrenura, palronara liberosve 

patroni. (§ 2.) Si sit patronus et alterius patroni filius, ad solum patronum 

hereditas perlinel. (§ 3.) Item patroni filius patroni nepotibus obstat. 

(§ 4.) Ad liberos patronorum hereditas defuncti perlinel ita, ut in capita, 

nen in stirpes dividatur. 

§ 5. Legitimae hereditatis ius quod ex lege duodecim labularnin descendit 

capitis minulione amittilur. 

Tit XXVIII. DE POSSESSIONIBUS DANDIS. •* 

§ 1. Ronorum possessio dalur aut conira tabulas lestaraenti, aul secundum^ 

tabulas, aut intestati. 

§ 2. Contra tabulas benerura pessessio dalur liberis emancipalis testamento 

praeteritis, licet legitima non ad eos pertineat hereditas. (§ 3.) Ronorum 

possessio centra labulas liberis lam naturakbus quam adeptivis dalur; 

sed naturalibus quidem emancipalis, nen tamen et ikis qui in adeptiva 

famkia sunl; adeptivis antera kis lantum qui in potestate raanserunt. (§ 4.) 

1) Ulpianum „de Bonorum Possessionibus" soripsisse Sohuiting censet. 

2) Cod. Vat. adversus, ai. Ulp. XX. 14. in t 

IIL 4. Pani. IV. 8. § 22. § 4. IH. 2. § 7. § 6. Gai IH. 14 23 Paul. IV. 8. § 

§ 7. Inst. III. 4. pr. Vid. Gai IH. 24, ubi nulla SCti Orphitiani mentio fit 

§ 8. Inst HI. 3. Vid. Gai III. 23. 24. (ubi nihil de SC. Tertull.) Paul, IV. 9. 

Tit. XXVII. § 1. Ulp. fr. 3. pr. D. de suis et legitimis. (38. 16.) Gai IIL 40. 

§8 2. 3. Gai III. 60. Paul S. R. HI. 2. § 1. § 4. Gai HI. 61. Paul. S. R. HI. 

2. § 3. ct Ulp. XIX. 4. 6. Inst. IH. 7. § 3. § 5. Gai IH. 61. 51. Inst HI. 4. 

§ 2. IH. 5. § 1. 

Tit. XXVIII. §§ 1 — 7. ct not ad Gai IH. 33. — ad §um 1. Inst IH, 9. 

pr. § 1. § 2. ct Ulp. XXH. 23. Inst HI. 9. § 3. § 3. ct Inst II. 13. § 4. 

HI 1 § 9-12. § 4. Paul. S. R. V. 9. § 4. Ulp. fr. 1. D. de collatione (37. 0.)

334 ULPIAN. TIT. XXVIIL § 6—13. TIT. XXIX. DE BONIS LIBERT. § 1. 

Emancipalis Ikieris ex edicto datur bonorura possessio, si parati sunl cavere 

/^ralrìbus suis qui in potestate manserunt, bona quae morienle palre habuerunt 

se cellaluros. 

§ 5. Secundum labulas bonorum possessio datur scriptis heredibus, scilicel 

si eerum quibus centra labulas cerapetit nenie sit, aul pelere nolmt 

(§ 6.) Eliara si iure civik non valeat teslamentura, forte quod famikae mancipatio 

vel nuncupatie defuit, si signatura testaraenlura sii non minus quam 

septem testium civium Roraanerura signis, bonorura possessio datur. 

§ 7. Intestati datur bonorura possessio per septem gradus: primo gradii 

kberis; sccundo legitimis heredibus; tertio proximis cognalis; quarto famikae 

jialroni; quinto patrono, patronae, itera libera parentibusve patroni patrenaeve; 

sexto viro, uxori; seplimo cognatis manumissoris quibus per legem Furiam 

plus mkle asses capere kcel: et si nemo sit ad quem bonorum possessio 

pertinere possit, aut sii quidera, sed ius suura oraiserit, populo bona deferunlur 

ex lege lulia caducarla. (§ 8.) Liberis bonorum possessio datur 

tam his qui in potestatem ^ usque in mortis terapus fuerunt, quara emancipalis; 

itera adoptivis, non lamen eliam in adeptionera datis. (§ 9.) Pro.xinii 

cognati benerura possessionem accipiunt nen selum per feminini sexus personam 

cognati, sed etiam agnati capite diminuii: nara kcet legitiraura ius 

agnationis capitis rainutione araiserinl, natura taraen cognati manent 

§ 10. Ronorum pessessio dalur parentibus et liberis intra annum ex 

que potere peluerunt; eeteris intra cenlum dies. Qui omnes intra id tempus 

si non petierint honorum possessionem, sequens gradus admitlitur, perinde 

alque si superiores nen essent; idque per septem gradus flt. 

§ 12. Hi quibus ex successorio edicto bonerura possessio dalur, heredes 

quidera non sunt, sed heredis loco conslituuntur heneflcio Praetoris. 

ideoque seu ipsi agant, seu cura his agalur, ficticks actionibus opus esl in 

quibus heredes esse finguntur. 

§ 13. Ronoruin pessessio aul cutn re datur, aut sine re: cura re, cumis 

qui accepit cura effectu bona retineat; sine re, cum alius iure civki evincere 

hereditatera possit; veluti si sit suus heres, intestali honorum possessio sine 

re est,''' quoniam suus heres evincere kereditatera iure legitimo possit. 

Tit. XXIX. DE BONIS LIBERTORUM. 

§ 1. Civis Romani liberti hereditatem lex duodecim tabularum patrono 

deferì, si intestato sine sue herede kberlus decesserit: ideoque sive leslamento 

1) sic. Cod. Vat. ct Gai I. 56. not. 2) Kriiger mavult haec ad sensum supplere: 

veluti si suus heres in testamento praeteritus sit, licet scriptis heredibus secundum 

tabulas bonorum possessio deferatur erit tamen ea B. P. sine re, quoniam s. a. e. 

a. i. I. -potest. 

et in Cokat LL, Mos, XVI, 7. § 2. § 5. Inst IH. 9. §§ 1. 3. § 6. ct Ulp. 

XXIIL 6. Gai IL 119. § 7. ct supra I. § 2. Inst HI. 9, § 1, et citt, 

§ 8. Gai IH. 26. § 9. ct Ulp. XXVII. 5, Gai IH, 27, 30, Inst HI. 5. 

§§ 10. 11. Inst. UL 9. §§ 4. 6. § 12. Gai HL 32. IV. 34. Inst IH. 9. el oitt 

§2, § 13. Gai II, 148, 151a. ct HI. 35—37. et Ulp. XXIIL 6. XXVL 8. 

Tit. XXIX. § 1. Gai HI. 39-42, et citt ct Ulp, XXVII,

ULPIAN. TIT. XXIX. DE BONIS LIBEETOEUM. §2 — 7. 335 

facto decedal, licei suus heres ei nen sit, seu intestato, el suus heres ei sit, 

quamquam non naturalis, sed uxor pula quae in raanu full vel adoptivus 

filius, lex patrono nikil praestat. sed ex edicto Praetoris, seu tesla[raen]lo 

libertus moriatur, ut aut nihil aut rainus quara parlera dimidiam bonorum patrono 

reknquat, conira tabulas testamenti partis diraidiae bonorura possessio 

ilk datur, nisi kberlus aliquem ex naturalibus liberis successorem sibi relinquat; 

sive intestato decedal, et uxorem forte in manu vel adeplivum flkum 

reknquat, aeque partis mediae honorum possessio contra suos heredes patrono 

datur. 

§ 2. In bonis libertae patrono nihk iuris ex edicto datur. ilaque sen 

intestata moriatur liberta, scraper ad eum kereditas perlinel, licei liberi sinl 

libertae, quoniam nen sunt sui heredes raatri; seu testamentum iure fecerit, heres 

scriptus^ obstat patrone. (§ 3.) Lex Papia Peppaea postea kberlas quatluor 

liberorura iure tutela palrenerura kberavil; el cura inlulcril iam posse eas 

sine auderilate patronorum testari, prospexit ul pre nuraero kberorum libertae 

superstilura virilis pars patrone debeatur. (§ 4.) Liberi patroni virilis 

sexus eadera iura in bonis libertorura parentura suerura habent, quae el ipse 

patronus. (§ 5.) ferainae vere ex lege quidera duedecira tabularum perinde^ 

ius habent alque raascuk palrenerura liberi; contra tabulas aulera testamenti 

liberti aul ab intestato contra suos heredes non naturales bonerum 

pessessio eis non compelil; sed si ius triura liberoriira habuerunt, eliara 

haec iura ex lege Papia Peppaea nanciscuntur. (§ 6.) Patronae in^ henis 

libertorura klud ius tantum habe&ant quod lex duodecim tabularum inlreduxit; 

sed postea lex Papia patrenae ingenuae duobus liberis honoralae, libertinae 

tribus, id iuris dedil quod patronus habel ex edicto. (§ 7.) Itera 

ingenuae trium liberorum iure honoralae eadem lex id ius dedil quod ipsi 

patrone tribuit* — 

1) haec vel similia interoidisse ex argumento loci apparet; eaque h. I. inserui 

ex conieotura Arndtsii. Krueger qui oum Lachmanno jam initio huius commatis 

lacunam statuii post itaque locum ita componere mavult: itaque seu testari 

vóluerit liberta, in patroni potestate erat, ne testam.ento auctor fieret, in quo ipse 

heres institutus non esset; seu intestala moriatur liberta semper ad eum hereditas 

pertinet, lioet liberi sint libertae, quoniam non sunt sui heredes inatri, ut obstewt 

(God. obstit) patrono. 2) Huschke ielem. 3) Cod. ex, et habeant ai. Gai 

IH. 49. 4) Mutilalum esse h. titulum inde apparet, quod nihil habet de patronae 

liberorum iure (Gai IH. 53.), nihil de successionibus quae ad bona Latinorum 

et deditioiorum pertinent (Gai HI. 56—87.), nec de bonorum emptionibus et „alterius 

generis" successionibus Gai IH. 77—87. Denique omne ius quod ad obkgationes 

et ad actiones pertinet desideratur: de quibus videsis Praefationem nostram 

tabulasque systema Gai et Ulpiani illustrantes. Collatio quidem II, 2 divisionem 

actionum ex Ulpiani Ubro singulari regularum his verbis reddit: 

§ 1. Actionum genera sunt duo, in rem, quae dicitur vindicatio, et in personam, 

quae condictio appellatur. (§ 2.) In rem actio est, per quam rem nostram, 

quae ob ako possidetur, petimus: et semper adversus eum est qui rem possidet. 

(§ 3.) In personam actio est, qua oum eo agimus, qui obligalus est nobis 

S 2. Gai HI. 43. n. 192. ot Ulp. XI. 27. XX. 15. § 3. Gai HI. 44. IL 194. 

Ulp. XI 28a, fr. 145 D. de V. S. (50. 16.) § 4. Gai HI. 45. 46. Ulp. XXVII. 3. 

§ 5. Gai III, 46. 47. Ulp. XXVIL 1. §§ fi. 7. Gai IH. 49. 50. IH. 150. et 

Ulp. § 1. h. t

336 ULPIAN. TIT. XXIX. DE BONIS LIBERTORUM. § 7. 

ad faciendum akquid vel dandum; et semper adversus eundem looum habet 

(§ 4.) Actionum autem quaedam ex contractu, quaedam es facto, quaedam in 

factum sunt. (§ 6.) Ex contractu actio est, quoliens quis sui lucri causa cnm 

aliquo contrahit, veluti eniendo vendendo locando conducendo et eeteris simibbus. 

(§ 6.) Ex facto actio est, quotiens ex eo teneri quis incipit, quod ipae 

admisit, veluti furtum vel iniuriam commisit vel damnum dedit. (§ 7.) In 

factum actio dicitur, qualis est esempli gratia actio, quae datur patrono adversus 

kbertum, a quo oontra edictum praetoris in jus vocatus est (§ 8.) Omnes 

autem actiones aut civiles dicuntur aut honorariae.

lULII PAULI 

SENTENTIARUM AD FILIUM 

LIBEI QUINQUE. 

(ÌNEIST INSTITUTIONES.

lULII PAULI SENTENTIARUM 

LIBER PRIMUS. 

Tit. I. DB P.4CTIS ET CONVENTIS.-•- 

1. De his rebus pacisci pessuraus de quibus transigere lied; ex his 

enim pacti obkgatio solumraodo nascitui'. 

2. In bonae fidei contractibus pactum cenvenliini alio pacto dissolvilur: 

et licei exceplienem pariat, replicatione tamen excluditur.^ 

3. Pacto convento Aquikana stipulalie subiici solel: sed censullius est 

liuie poenara quoque subiungere, quia rescisso quoque modo pacto poena 

ex slipulalu repeli polest. 

4. Neque conira leges, neque centra honos raores pacisci possunius. 

4a. Pactum contra ius aul constitutiones aut senatusconsulla interposilum 

nihil momenti Iiabet.^ 

5. De rebus liligiosis et convenire et transigere possumus: post rera 

iiidicatam pactura, nisi donationis causa interponalur, servari non potest. 

6. Functio dotis pacto mutari non potest, cquia privata conventio iuri 

publico niìiil derogai.* 

7. De criminibus qrroptev infamiam nemo cum adversario pacisci potest." 

Tit. IL DE COGNITORIBUS.'' 

1. Oranes ìnfaraes qui postulare prokibentur coguitores fieri non possunt 

eliara volentibus adversariis. 

2. Femina in rera suam ceguiloriam eperam suscipere non probibctui'. 

3. In rem suam cognitor procuralerve ille fleri potest, qui pre omnibus 

postulai. 

4. Adio indicati non selura iu dorainura aul doniino, sed etiam heredi 

et iu heredem dalur. 

Tit III. DB PROCDRATOKIBUS. 

1. Mandali polest precuratio praesenli et nudis verbis et pcr litteras cl 

per nuntiura et apud acta Praesidis et magistratus. 

1) et Ulp. fr. 1. 7. D. de pactis. (2. 14.) 2) §ns 2 ab epitomatore Visigothico 

ita mutilata: omne peteium posteriore paolo dissolvitur, liceiqmriat exceptionem, 

sio supplenda est ex Consultatione IV. De re ct Gai IV. 126. 3) ct fr. 15. 

D. de transact. (2. 15.) 4Ì ex Consnlt VII. 4. 5) ex Consult IV. 

6) ot fr. 1. § 8. sqq. De postulando. (3. 1.) fr. 1. D. de his qui not. infam, 

(3, 2.) fr. 1. D. de proour. (3. 3.) 

22*

.340 PAULI SENTENTIAE I. 4 — 7. 

2. Procurator aul ad klcm aul ad onme ucgotiura aut ad parlem negolii 

aut ad rcs administi'andas datur. 

3. Volunlarius procurator equi se negotiis alienis offerì rem ralam 

dominum hcdnlunim cavere pctet.^ 

4. Actoris procurator non solum absentem, defendere, sed el rem ratam 

dominum hiibiturutn satisdare cogilur.'- 

5. Petiioris procurator rem ratam dominum fiahiturum, desiderante 

adversario, satisdare cogendus esl ; quia nemo in ve aliena idoneus esl 

sène sediselalione.^ 

6. Si salis non del procurator absenlis, aclio ei absentis ìWìnine 

non dcdur. 

Tit. IV. DB NEG-OTUS CESTIS. ^ 

1. Qui negotia aliena gerii et benam fidera et exactam dkigenliam rebus 

eius prò quo intervenit praestare debet. 

2. Tutor post fìnitani lutelam si in adniiuislralione durel, actione negoliorum 

gestorum pupille vel curatori eius tenebilur. 

3. Si pecuniae quis negotium goral, usuras quoque totius temporis praestare 

cogelur, et periculum corum nominum, quibus cellocavit agnoscere, 

si klis contestatele tempere solvendo nen sii; hoc euim in bonae fidei negotiis 

servari convenit'' 

4. Mater quae filierum suorum rebus intervenit, adiene negoliorum 

gestorum et ipsis et eerum tutoribus tenebilur. 

5. Filius farailias aul servus si uegolium alicuius gerani, in patrem dominurave 

peculio leuus adio dabitur. 

6. Si pater vd dorainus servo vel lilio familias negolia aliena agenda 

coramiseril, in solidum tenebilur. 

7. Pater si emancipali filii res sino ulla exceptione a se donatas administraverit, 

filio actione negoliorum gestorum tenebilur,* 

8. Qui cura tutor curaterve non esset, pre tutore curalereve res pupilli 

adukive adrainistravit, adiene negelierura gestorum pre tutore curatoreve 

tenebilur. 

'I4l. V. DE CALUJlNIA'rORIBUS. 

1. Calumniosus est qui sciens prudensque per fraudera negotium alicui 

coniparat 

.2. El in privalis et in publicis iudiciis oranes calumniosi extra ordinem 

pre qualiiate admissi plectmilur. 

Tit. A'I. DB REIS I.N'STITUTIS. 

Tit. VII. DB IN'I'EGRI RESTI'rUTIONE. 

1. Integri reslitulie esl rcdinlegrandae rei vel causae actio. 

2. Integri restitutienem Praetor iribuil ex his causis quae per melum, 

1) es Consult Hi. ct Vatic. fragra. § 336. 

2) ct Ulp. fr. 3. pr, D, de neg, gest (3. 5.) 3) extat etiam in fr. 32. § 1 

D. h. t, (3, 5,) 4) cf, fr. 37. § 2. D. eod. (3. 5.)

PAULI SENTENTIAE I. 8. 9. 341 

dolum, et status permutalionem, el iustura errorera, et absentiara necessariam, 

el infirmitatem aetatis gesta esse dicuntur.^ 

3. Integri reslilutio plus quam semel non esl decernenda: ideoque causa 

cognita deceruitur. 

4. Integri reslilutio metus causa aul in rem compelil aut iu personam. 

in rem adio cempetit, ut res ipsa qua de agilur revocdur; in personam 

aul quadrupk poena intra annura vel sirapli post annum peli potest. 

5. Si aliquis, ut se de vi lalronum vel kostium vel popuk kberard, 

aliquid mancipavil vel promisit, ad metura non perlinel: raercedera enira 

depulsi raelus tribuit 

6. Servus per melum raancipalus quidquid quaesieril vel stipulalus sit, 

ei adquirit, qui vini passus esl.^ 

7. Vis esl maior rei impelus, qui repelli nen polesl.^ 

8. Qui quem in dorae inckisit, nt sibi rem raanciparel aul proraitlerd, 

exlorsisse mancipationera videlur. 

9. Qui quem ferre vinxil, ut sibi akquid traderel vel venderei, vim 

intuksse videtur. 

10. Qui in carcerera quem ddrusil, ut aliquid ei extorquerd, quidquid 

ob hanc causam factum est, nullius est moraenli.'* 

Tit. VIIL DB DOLO. 

1. Dolus est, cura aliud agilur, aliud siinulalur. 

2. Qui dolum aul metura adhibuit, ut res ad alium Li'ansiret, uterque 

de vi et dolo actione lenebitur. 

Tit. IX. DE MINORIBUS XXV ANNORUM. 

1. Minor viginti el quinque annorum si aliquod flagilium admiseril, quod 

ad publicam coiircilionera spectet, eb hoc in integrura reslilui non polest. 

2. Qui minori mandavil, ut negotia sua agat ex eius persona in inlegrum 

reslilui nen polest, nisi minor sua spente negotiis ius intervenerit.'' 

3. Si maior effedus rem, quara minor egit, paolo vel silentio comprobavit, 

adversus hoc quoque in inlegrum reslilui frustra desiderai. 

4. Si minor minori heres exsislat, ex sua persona non ex defuncti in 

inlegrum reslilui potest. 

5.*^ Minor se in his quae fideiussit vel fldepremisìl vcl spopondit vel 

mandavit, in integrura restituendo reura principalem nen liberat. 

6. Qui sciens prudensque se pre minore obkgavit, si id consuko conskio 

fecit, licet minori succurratur, ipsi taraen nen succurrelur. 

7. Minor adversus emptorera in integrura restitutus prelio restitule fundum 

recipere polesl; frudus enira in cerapensatienera usurarura penes emptorera 

remanere placuil. 

8. Minor adversus dislractioncs eorura pignorum el flduciarum quas pater 

obligaverat, si non ita ut oportuit a creditore distradae siut, restituì in 

integrum potest. 

1) cf Paul. fr. 2. D. de in inlegr. restit. (4. 1.) fr. 1. 3. eod. fr. 1. § 1. (4. 3.) 

-fr. 1. § 1. (4. 4.) fr. 2. § 1. (4. 5.) fr. 1. § 1. (4. 6.) 2) ct Gai IL 88. HL 166. 

3) est fr 2 D. h, t 4, 2. 4) extat etiam in l'r. 22. D. (4, 2,) 

5) ofr. 24. D. h. t. (4, 4,) 0) ct fr. 48. pr. D. de minor. (4, 4.)

342 PAULI SENTENTIAE I. 10 —13b. 

Tit X. DE PLUS PETENDO. 

Plus petendo causa cadiraus aut loco aul summa aut tempore aul qualitaie: 

lece alibi, summa plus, lempore petendo ante terapus, qualkale eiu-sdera 

rei speciera mekorera posiulanies.^ 

Tit. XI. DB S.ATISDANDO. 

1. Quoties heredilas pelilur, satisdalio iure desideratur; et si salis non 

detur, in petitorera hereditas transferlur. si petitor satisdare noluerit, penes 

pessesserera pessessio reraanel; in pari enira causa potior esl possessor.^ 

2. Ususfruduarius de utendo usun'udu satisdare debet se perinde usurum, 

ac si ipse paterfamilias uterelur. 

Tit XII. DB IUDICIIS OMNIBUS {ad ius crim. spectans). 

Tit. XIII a. [DB IUDICATO,J 

1. Qui exhibiturum se aliquem iudicio caverai, mortuo ce prò quo 

caverai periculo caulionis kberatur. 

2. Fkius familias iussu patris manumittere potest, matris nen polesl. 

3. Is qui album raserit corruperil sustulerit mutaverit quidve aliud 

propositum edicendi causa turbaveril, extra ordinem punitur. 

4. Si id quod eraplum est neque tradatur neque mancipetur, vendilor 

cegi polest, ul tradal aul mancipet 

5. Deieriorem servura facit, qui fugani suaseril et qui kirtum, et qui 

raores eius corpusve corruperil. 

6. Qui ancillara alienam virginem immaturam corruperil, poena legis 

Aquiliae tenebilur. 

Tit. XlIIb. SI HEREDITAS VEL CJUID AlIUÙ PETATUR.^ 

1. In peliliene heredilatis ea veniunt quae defunctus raortis tempore reliquit, 

vel ea quae post raorlem ante adilara hereditatera ex ea acquisita sunf* 

2. Possessor heredilatis pretta earura rerura quas dolo akenavit cum 

usuris praestare cogendus est 

3. Rerum ex liereditcde cdienalarum aestimatio in arbitrio petiioris 

consistit. 

4. Petitio hereditatis, cuius defunctus litem ncm erat coniestatus, ad 

lieredem non transmittitur. 

5. Hereditas prò ea parte peti debet prò equa ad nos pertinet; aliocquin 

plus pelendi periculum incurrimus et causam perdimus.° 

6. Qui petit liereddatem ipse probare debet ad se magis, equam ad 

eum cpii possidet, sive ex testamento sive ab inteslato pertinere.'^ 

7. Eas res, quas cquis iuris sui esse putat, petere potcst, ita tamen ut 

ipsi incumbat necessilas probandi cas ad se pertinere. 

8. Possessor keredilatis qui ex ea fructus capere vel possidere neglexit 

duplara eorura aesliraalienem praestare cogilur. 

1) 0 Consult V. 4. ct Gai IV. 53. Inst IV. 6. § 33, 

2) ot Gai IV. 89. sqq. 

3) ct fr. 1. 2. 3. 9—12. D. de hered. pel. (5. 3.) 4) Cousidt. VI. Ulp. fr. 

20. D. de hered. pel. (5. 3.) 5) ex Consult V. 6) ex Consult VI.

PAULI SENTENTIAE I. 14—19. 343 

9. li fructus in reslkutione praestandi sunl pelilori quos unusquisque 

diligens paterfaraikas el koneslus celligere potuisset 

Tit XIV. DE VIA PU:BLICA. 

Qui viara publicam exaravil, ad munilienem eius selus compekitiir. ^ 

Tit. XV. SI QUADRDPB.S DAMNUM INTULERIT. 

1. Si quadrupes pauperiem fecerit daranurave dederit quidve depasla sii, 

in dorainura actio datur, ul aul damni aestimalionem subeat aul quadrupedem 

dedat, quod etiam lege Pesolania^ de cane cavetur.^ 

2. Ferara besliani in ea parte, qua populo iter est, cokigari praeter 

prehibet: et idee, sive ab ipsa sive propter eara ab alio alteri daranura 

datura sit, prò mode admissi extra ordinem actio in dominum vel custedera 

datur, maxime si ex eo homo perierit. 

3. Ei, qui inritalu suo feram bestiam vel quaracuinque aliara quadrupedera 

in se proritaveril eaque daranura dederit, neque in eius derainum neque 

in custodem adio datur. 

Tit. XVI. FINIUM REGUNDORUM. 

In eum, qui per vim terminos deiecit vel amevit, extra ordinem animadvertilur. 

Tit. XVII. DE SBRVITUTIBUS. 

1. Viam, iter, aclum, aquaeductum, qui biennio usus non est, amisisse 

videlur; nec enim ea usucapì possunt quae non utendo amitlunlur. 

2. Servitus haurieiidae aquae vel ducendae biennio omissa intercidil, et 

biennio usurpata recipilur. 

Tit XVIII. DE FAMILIA HBRCJSCUNDA." 

1. Arbiter familiae kerciscundae plus quam serael dari non potest: el 

idee de his quae divisa eo iudicio non sunl communi dividundo arbiter 

postulalus partietur.-'' 

2. De omnibus rebus heredilariis iudex cognosccre debet d celebrata 

divisione in semel de omnibus pronuntid. 

3. ludici familiae herciscundae convenit, ut ea, quae quis ex comrauni 

accepil, aul ipsa aul aeslimalienem eorum repraesentet, ni inter coheredes 

dividi possint. 

4. Iudex familiae kerciscundae nec inler paucos coheredes, sed inler 

omnes dandus esl: ff/?'oquin inutiliter dalur. 

5. Omnes res quae sociorum sunl comrauni dividundo iudicio inler eos 

separantur. 

Tit. XIX. QUEMADMODUM ACTIONES PER INFITIATIONEM DUPLENTUK. 

1. Quaedara adiones si a ree infllienlur, duplantur, velut indicati, dc- 

1) cfr. 6. D. de via pubi. (43. 11.) 

2) Solonia'? Cuiac. 3) ct Inst IV. 9. 

4) ot Gai fr. 1. D. fam. erdsc. (10. 2.) 5) ct Gai IL '^82. 111. l'27. IV. 9. 171.

344 PAULI SENTENTIAE I. 20. 21. IL 1. 2. 

pensi, legali per damnalionem relidi, darani iniuria legis Aqukiae, ilem dc 

mode agri, cum a venditore eraptor deceplus est. 

2. Ex kis causis quae infllialiene duplantur pacto decidi nen potest. 

Tit XX. [DE FIDEIUSSORE ET SPONSORE.] 

Inter fldeiusseres ex edicto praetoris, si solvendo sint, licet singuli iu 

solidum teneantur, obkgatio dividetur.^ 

Tit XXI. DE SEPULCRIS E'C LUGENDIS. 

1. Ob incursum fluminis vel melum ruinae corpus iam perpetuae sepulturae 

tradilura, sokennibus reddilis sacriflciis, per neclera in akura transferri 

locum polest. 

2 — 6. 8. 9. 12 ad ius publicum sqêctani. 

7. Vendito fundo religiosa loca ad emptorem non transeunt nec in bis 

ius inferro mortuura habet 

10. Qui akenum mortuura sepekeril, si iu funus eius aliquid impenderit, 

recipere id ab herede vel a palre vel a domino potest 

11. Marilus id quod in funus uxoris irapendit ex dote retinere polesl. 

13. Parentes el flki maiores sex annis anno lugeri possunt; minores raense; 

maritus decera mensibus; et cognati proxiraioris gradus odo. Qui centra 

fecit, infamiura numero habelur.^ 

14. Qui luget abstinere debet a conviviis, ernamentis, purpura et alba veste. 

15. Quidquid in funus erogatur inter aes akenum primo loco deducitur. 

LIBER SECUNDUS. 

Tit I. DB REBUS CREDITIS ET IUREIURANDO. 

1. In pecuniariis causis si alter ex litigatoribus iusiurandum deferal, audieiidus 

est: hoc enim et compendio litium et aequitalis ratione provisum esl, 

2. Deferre iusiurandum prior actor potest: contrarium autem de cahimnia 

iusiurandum reo competit. 

3. Si reus cum iurare vekt, actor illi necessitatem iurisiurandi reinisit, 

et hoc liquido appareat, adio in eum non dalur. 

4. Heredi eius cum que contractura est iusiurandum deferri non potcst, 

quoniam contracium ignorare potest. 

5. Si qui de debito quocumque modo cenfessus decetur, ex ea re actio 

creditori non datur, sed ad solutionem compelklur. 

Tit. II. DE PECUNI.A CONS'riTUTA. ' 

Si id quod mihi Lucius Titius debet soluturum te censlituas, teneris 

actione pecuniae constilulae. 

1) ct Gai IH. 21. 2) ot Vat. fragm. § 321. Eligendi autem sunt parentes 

anno, item liberi X annorum aeque anno, quem annum decem mensium esse Pomponius 

alt. nec leve argumentum est annum X mensium esse, cum minores liberi 

tot mensibus elugeaniur quot annorum decesserint, usque ad trimatum; minor irimo 

non lugeiur, sed sublugetur; minor anniculo neque lugetiir neeque sublugetur. 

3J ot fr, 1. D. de pec. const. (13. 5.)

PAULI SENTENTIAE IL 3 — 7. 345 

Tit III. DE CONTRACTIBUS. 

Stipulalie est verberura conceptio ad quara quis congrue interrogalus 

respondet, vdul: „Spondes? Spondeo: Dabis? Dabo: Proraktis? Promillo: 

Fidei tuae erit? Fidei meae erit": el lam pure quam sub coudicione concipi 

potest,^ 

Tit. IV. DE COMMODATO ET DEPOSITO PIGNORE PIDUCIAVE. 

1. Quidquid in rem cemmedatam ob raorbum vel aliam rationem impensum 

esl, a domino recipi polest 

2. Si facto incendio ruina naufragio aut quo alio siraik casu res coramodala 

araissa sii, non lenebitur eo nemine is cui cerainodata est, nisi 

forte, cura posset rera comraodatara salvara facere, suam praetulit^ 

3. Servus vel ecquus a latrenibus vel in hello occisi,^ si in aliam causara 

commodati soni, actio coramedati datur: custodia enim el dkigenlia 

rei coraraodatae praestanda esl. 

4. Si rera aesliraalam libi dedere, ul ea distracta prelium ad me deferres, 

eaque perierit: si quidera ego le rogavi, meo periculo perii: si lu 

de vendenda premisisti,* tue periculo perii. 

Tit. V. DE PIGNORIBUS. 

1. Credilor si simpkciler sibi pignus deposilura distrahere velli, ter ante 

denunliare debitori suo debet, ut pignus luat, ne a se distrakalur. 

2. Felus vel partus eius rei quae pigner? data est pignoris iure non 

tenetur,^ nisi koc inter contrahentes convenerit. 

3. Corapensatio debiti ex pari specie et causa dispari adraittilur: velut 

si pecuniam libi debeara el tu raihi pecuniara debeas, aut fruraenlura aul 

cetera huiusmodi, kcet ex diverso conlractu, cenpensare vel deducerc debes; 

si lolura petas, plus petendo causa cadis.'' 

Tit VI. DE BXERCITORIBUS [ET INSTTIORIBUS]. 

Filius famkias si voluntate patris navera exerceat, patrem in sokdum ob 

ea quae salva receperit obligat 

Tit. VII. AD LEGEM RIIODIAM. 

1. Levandae navis gralia cura iaclus raerciura fadus est, eniuium iiilribuliene 

sarcialur quod prò oranibus iactura est' 

2. Nave vel arbore vi terapestatis araissa vectores ad cenlribulionem non 

lenentur, nisi ipsis arborem salulis causa eruentibus navis salva sit. 

3. lactu navis levata si perierit, exlractis aliorum per urinatores mercibus 

eius quoque rationem kaberi placuil, qui raerces salva nave iadavk. 

1) ot Gai IH. 29. 2) cfr. 30. D. eommod. (13. 5.) 3) sic nunc apte 

Krueger. 4) Huschke prop. si quidem ego te de vendenda rogavi, meo periculo 

erit, si tu me qjrovocasti, tuo periculo p. 

5) Cod. Goth. et Mon. iure retinetur partim rep. in fr. 8. D. in qu. e, (20, 2,) 

Ct Huschlie. Sludien pag. 371 ; sed vide etiam Haenelii varietatem scripturae h. 1. — 

Inlerpretalio: si quis gregem. .pignori creditori dederit, fetus earum rerum ad debitorem, 

non ad eredilorem pertinet. 6) cf. Gai IV. 64. sqq. Inst IV. 6. § 30. 

7) est fr. 1. D. de L. Rhodia. (14. 2.)

346 PAUL! SENTENTIAE IL 8 — 12. 

4. Levandae navis gratia merces in scavam traiisiectas atque ideo ainissas 

inlrihulione earum quae in navi salvae sunt reflci convenit: nave 

autera perdita conservatae cimi mercibus scaphae ratio nen habelur. 

5. Collatio inlributionis ob iactura salva nave fleri debet. 

Tit. Vili. DE INSTITORIBUS. 

1. Sicut coraraoda sentiraus ex aclu praepositi institoris, ita et iucomraoda 

sentire debemus. et idee equi servum sive flkum fliiamve familias sive 

andllam praeposuil negelio vd mercibus exercendis, eorum noraine in sokdura 

cenvenitur. 

2. Si quis pecuniae fcneraudae agroque colende, condendis vendendisque 

frugibus praepesilus est, ex co noraine quod cura ilio contractum esl in 

solidum fundi dorainus obligatur: nec interest, servus an liber sit 

3. Quod cum discipulis corum, qui offlcinis vel tabei-nis praesunl conlractura 

est, in raagistros vel institores tabernae in solidum aclio dalur. 

Tit. IX. DE IN REM VERSO. 

Servus vel fliius familias si acceplara pecuniara in rem palris vel domini 

verterli, kec modo: agrura pula colendo, domum fulciende, mancipia 

vestiende, mercando vel creditori solvendo vel quid lale faciendo, de in rem 

verso iu sokdura vel patrera vel dorainura obligat: si taraen ob hanc causam 

pecunia data sit. ^ 

Tit X. DE SENATUSCONSULTO MACEDONTANO. ^ 

Qui filio familias centra iiiterdidum amplissimi ordinis pecuniara muluara 

crediderit, post mortera palris ex eo quod vivo patre credidit cum eo 

agere non polest 

Tit XI. .AD SENATUSCONSULTUM VELLEIANUM. ^ 

1. Ili eniui genere negelierura et obkgationura tam prò viris quam prò 

feminis intercedere mulieres prehibenlur. 

2. Mulier quae pre tutoribus fikorum suorum indcmiiitalem promisit ad 

beneflcium senalusconsulti nen pertinet. 

Tit. XII. DE DEPOSITO. 

1. Deponere possumus apud alium id quod nostri iuris est vel alieni. 

2. Depositum est cquasi diu positum. servandum est, quod ad breve 

tempus custodiendum datur. 

3. Deponere videtur equi in metu ruinae incenda naufragii apud alium. 

custodiae causa deponil. 

4. Deponere videtur el is, qui suspectam fiabens vel minus idonenm 

cuslodiam domus vel vim latnmum. timcns apud aliquem rem cuslodiendam 

commodat. * 

5. Si sacculum vel argunientura signatura depesuero, d is penes quem 

1) cfr. 3. § 1. 5. g 3. D. h. t, (15. 3.) Inst IV. 7. § 4. 

2) ct Ulp. fr, 1, pr, D, ad SC. Maced. (14. 6.) 

3) ct Ulp. fr. 2. D. ad SC. Vekeian. (16. 1 ì 

4) cfr. 29. pv. D. depos. (16. 3.)

PAULI SENTENTIAE li. 13. 14. 347 

depesitum fuit rae invilo contrectaveril, el deposili el furti adio raihi in 

eura cempelil.^ 

6. Ob res deposilas dolus tantum praeslari solet. 

7. In iudicio depesili ex mora et fructus veniunt et usurae rei depesitae 

praestanlur. 

8. Si cquis rem penes se depositam apud alium deposueril, tam ipse 

directam, equam is equi apud eum deposuU uiilem actionem depositi liabere 

possunt. 

9. Si pecuniam depositerò eacque uli tibi permisero, mutua magis videtur 

equam deposita, ac per hoc periculo tuo erit. 

10. Si rem apud te depositam vendideris eamcque postcpuam redemeris 

perdideris, semel admisso dolo perpetua depositi actione leneberis. 

11. Ex causa depositi lege duodecim tabularum in duplum aclio datur, 

edido praetoris in simplum.'^ 

12. In causa deposili cerapensalieni locus non est, sed res ipsa reddenda 

esl. 

Tit. XIIL DB LEGE COMMISSORIA. 

1. Debitor dislradis fiduciis a creditore de superfluo adversus eura habel 

actionera. 

2. Quidquid credilor per fiduciarium servum quaesivil seriem debili miiiuit. 

3. Debitor creditori vendere fiduciam non potest: sed aliis si vekt vendere 

polesl, ila ut ex prelie eiusdera pecuniara offerat creditori, atque ila 

remancipalara sibi rera eraptori praestet 

4. Si per supposkam personara credilor pignus suura invito debitore 

cemparaveril, emptio nen videlur; et ideo quandoque lui polest. ex hoc 

enim causa pignoris vel flduciae flniri nen polest. 

5. Si inler crediterera et debilorera convenerit, ut fiduciam sibi vendere 

non liceat, nen solvente debitore credilor denunliare ei sollenniter polesl et 

distrahere: nec enira ex tali conventiene fiduciae adio nasci potest. 

6. Si crcditor rem flduciae dalara uni ex heredibus vel extraneo legaveril, 

adversus omnes heredes aclio fiduciae cempetit 

7. Si credilor rem flduciariam fecerit mekorera, ob ea recuperanda qufle 

irapendit iudicio flduciae debilorera habebit obnexiura. 

8. Nevissiraus credilor prierera ohlata pecunia, que possessio in eura 

transferalur, diraitlere potest. sed el prior credilor secundura crediterera, 

si volueril, dimillere non prohibetur, quaraquara ipse in pignoro potior sit 

9. Servus si rauluam pecuniara terapere servilutis acceperit, ex ea obligaiione 

post manumissionem conveniri non potest 

Tit. XIV. DB USURIS. 

1. Si pactum nudum de praestandis usuris inlerpesilura sii, nullius esl 

uioraenti; ex nudo enira pacto inler cives Roraanos actio nen nascitur.' 

2. Usurae supra centesimara solulae sortcm minuunt: consumpla serie 

repdi possunt. 

1) ex Collat X. 7. 2) §§ 8—11. ex Cokat. X, 7. 

3) ot Ulp. fr. 7. § 4. D. de pactis (2. 14.)

348 PAULI SENTENTIAE IL 16 — 17. 

3. Traieclilia pecunia propter periculum creditoris, quamdiu navigai navis, 

infinitas usuras recipere polesl. 

4. Usurae, quae centesimara excedunl, per errorem solulae rcpeli possunt 

5. Si quis pignora debitoris cilra audorilatera iudicanlis abduxerit, violenliae 

criraen adrailtil. 

6. Tutor in usuras non cenvenitur, si pecuniara piipklarem idee non 

cellocavit quod idonea nomina non habebal, qui&M.s pecunia collecetiir; 

cuius rei conlestatie apud praesidem provinciae deponenda est. 

Tit. XV. DE MANDATIS. 

1. Oh subitam valetudiuein, ob necessariam peregrinationein, ob inimicitiara 

et inanes rei actiones integra adhuc causa mandali negelio renunliari 

polest^ 

2. Si meis nummis mandale luo aliquid tibi coraparavero, etsi rem postea 

aecipere nelis, mandali aclio mihi adversus te cempelil. nen enim tantum 

quod impensura esl, sed et usuras eius consequi possum. 

3. Certo prdio rem iussus- distrahere si rainoris vendideril, mandali iudicio 

prdii summa poterit integrafi: vendilionem enira dissolvi non placuil. 

Tit. XVI. PRO SOCIO. 

Sicul lucrum, ila damnum inter socios communicalur: nisi quid culpa 

sedi vel fraude eversuni sit. 

Tit XVII. EX BMPTO ET VENDITO. 

1. Vendilor si dus rei quam vendidit dominus nen sit, prelie accepto 

auctoritatis raanebit obnoxius: aliter enim non potest obligari. 

2. Si res sirapliciter tradilae evincantur, laute vendilor emptori cendemiiandus 

est, quanto si stipulalione pre evictiene cavisset. 

3. Res empia, mancipatione et traditione perfecta, si evincatur, auctoritatis 

vendilor duplo lenus obligatur. 

4. Distraete fundo siquis de mede mentialur, in duplo eius quod mentkus 

esl officio iudicis aesllraalione facla cenvenitur. 

5. Redkibitio villosi mancipii intra sex raenses fleri potest propter latens 

vitium. 

6. Si, ul servura quis pluris venderei, de artificio eius vel de peculio 

mentitus est, actione ex empio conventus, quanto rainoris valuissd emplori 

praestare corapelktur, nisi paralus sit eura redhibere. 

7. Ex die emptionis, si pretiura nuraeralura sii, el fructus et operae 

servorum et fetus pecorum el ancillarum partus ad emptorera pertinent. 

8. Fundum alienum mihi vendidisti: postea idera ex causa lucrativa meus 

faclus esl: cerapetit raiki adversura le ad prelium recuperandum actio 

ex empio. 

9. Post reni Iradkara nisi eraptor pretiura statim exsolvat, usuras eius 

praestare cogendus esl. 

10. Mutus emere el vendere polest: furiosus autera ncque vendere ncque 

einere potest. 

1) cfr. 24. D. mand. (17. 1.) Iust Ht 26. 11.

PAULI SENTENTIAE IL 18 — 20. 349 

11. Servus bona fide ceraparalus si cx velcri vitio fugerit, non tanluin 

pretiura dominus, sed et ea quae per fugara abstulil reddere cogilur. 

12. Cum probalio prioris fugae defecerit, servi responsioni eredendum esl: 

in se enira inlerrogari, non prò domine aut in domini???? videtur. 

13. In eo contractu, qui ex bona fide descendit, instruraenlorura oblffllio^ 

sine causa desideratur, si que mode ve?'?las de fide centractus possit estendi. 

14. Fundus eius esse videlur, cuius nomine ceraparalus est, non a quo 

pecunia numerala esl, si lamen kindus comparatori sii Iradilus. 

15. Heredibus debitoris adversus eredilorem equi pignora vel fiducias 

distraxit nulla actio datur, nisi a testatore incliocUa ad eos transmissa sii.'" 

16. Electo reo principali fideiussor vel keres eius liberatur. non ?o'era 

in raandaloribus observatur. 

Tit. XVIII. DE LOCATO ET CONDUCTO. 

1. Homo kber, qui statura suura in potestate habel, et pelere?» eura et 

meliorem facere potest: atque ideo operas suas diurnas nodurnasque locai. 

2. Fundi deterioris facti et cullurae non exercilatae el aedificierura non 

refedorura culpa arbitrio iudicis doraine a cenduclore sarciri potest. 

Tit. XIX. DE NUPTIIS. 

1. Sponsalia tam inler puberes quam inter impuberes contrahi possunt. 

2. Eorum qui in peleslate palris sunt sine voluntate eius matrimonia 

iure nen conlrahunlur: sed contrada nen solvuntur: contemplalio enim publicae 

utiktatis privatorum ceraniod/,s' praeferlur.^ 

3. Inter parentes et liberos iure civili matrimonia contrahi non possunt: 

nec flliam sororis aul neptem uxorem ducere pwsswnus: proneptem aelalis 

ratio proliibet. 

4. Adopliva cognalio impedii nuptias intev parentes ac liberos omnimodo, 

inter fratres eatenus, cquatenus capitis minulio non intervenit. 

5. Nec socrum nec nurum nec privignam. nec novercam alicquando 

cilra poeticmi incesti uxorem ducere licei, sicut nec amitam aut materleram. 

sed equi vel cognalam conira interdictum duxerit, remisso mulieri 

iuris errore ipse poenam adultera lege lulia patilur, non etiam, ciucia.* 

6. Inter servos et liberos inatriraoniura contrahi non polesl, conluberniuin 

potest 

7. Neque furiosus neque furiosa malrimeniura conlrahere possuut: sed 

contracium matrimonium furore non lollilur. 

8. Vir absens uxorera ducere polest: feraina absens nubere non potest 

9. Libertura, qui ad nuptias palrenae vel uxoris flliaeque patroni adfedaveril, 

prò dignitate persenae metalli poena vel operis publici coerceri 

placuit 

Tit. XX. DE CONCUBINIS. 

Ee tempore quo quis uxorera kabel cencublnain habere non potest 

concubina igitur ab uxore solo dilectu separalur. 

1) sic Cuiaoius. Codd. obligatio. Ct Gai HI. 131. 2) ex Consult. VI. 8. 

3) ot Inst. I. 10. § 1. 4) §§ 3—5. ex Collat. VI. 3.

3.50 

PAULI SENTENTIAE IL 21 a. 

Tit. XXI a. DE MULIERIBUS QUAE SE SERVIS ALIENIS lUNXERINT VEL 

AD SENATUS CONSULTUM CLAUDIANUM. 

1. Si rauker ingenua civisque Romana vel Latina akeno se serve coniunxerU 

si quidem invko et denuntiante demino in eodera contubernio perseveraveril, 

efficitur anckla. 

2. Si servo pupilli ingenua mulier se coniungat, denunliatiene luloris 

efficitur anckla. 

3. Mulier et si tutorem heibecd,^ tamen ei quae se serve iunxeril denuntiando 

adquirit ancklam. 

4. Procurator et filius farailias el servus iussu palris aul domini denuntiande 

faciunt ancklaui. 

5. Si peculiari servo filii farailias libera se rauker coniunxeril., nulla disequisitione 

palernae voluntatis iure sekemni decurse adquird ancillara. 

6. Liberta sciente patrone akeni servì secuta cenluberniura eius qui deiiunliavit 

efficitur ancilla. 

7. Liberta si ignorante patrono servo se alieno coniunxerit, ancilla patroni 

efficitur ea condicione, ne aliquando ah eo ad civitalera Reraanam perducalur. 

8. Filii familias servo, quem cx castrensi peculio habet, si se ingenua 

mulier coniunxerit, eius denuuliatione efficitur ancilla. 

9. Filia familias si invito vel ignorante patre servo alieno se iunxerit, 

diam post denunlialienem statura suura rdiud, quia facto filierum peior 

condicio parentum fieri non potest 

10. Filia familias si iubente patre invito domino servi alieni contubcrnium 

secuta sit, ancilla efficitur, quia parentes dderìorcm filierum cendicionem 

l'accre possunt 

11. Liberla servi patroni centubernium secuta diara pesi denunliatienem 

in eo statu raanebit, quia deraura patroni videtur deserere noluisse, 

12. Errore quae se putavit ancillam alque ideo alieni servi contuberiiium 

secuta est, si postea liberam se sciens in contubernio eodem perseveraverit, 

efficitur ancilla. 

13. Si patrona servo liberti sui se coniunxerit, eliam denuntialiene convcntam 

ancillara fieri nen placuit. 

14. Mulier ingenua, quae se sciens servo municipum iunxeril, etiam cilra 

denuulialioncm ancilla efficitur: nen item, si nesciat nescisse autera videtur, 

quae comperta condicione contubernio se abstiiiuit, aut kberlum putavit 

15. Libera mulier cenluberniura eius secuta, qui plures doininos habuit, 

eius lit ancilla, qui prior denunliavil, nisi forte ab oranibus faclura sit 

16. Si raater serve filli se iunxerit, nen lolkt seualus consullura Claudianuni 

erubescendara raatris eliara in re turpi reverentiara exemplo eius, 

quae se servo liberti sui coniunxeril. 

17. Tribus denuulialionibus convenla etsi ex senatus consulto facta videatur 

ancilla, domino lamen adiudicala dira auctoritatem interposili per 

praetorem praesidenwe decreti non videlur: ipse enira debet auferre qui dare 

potest libertatem. 

1) Hunc tit. 2la ex Vesontino restituii Cuiacius Observ. De re cf. Gai t 

84. 91. 165. 2) ita fere ad sensum suppl.

PAULI SENTENTIAE IL 21b—24. 351 

18. Fika familias mortuo patre si in servi conlubernio perseveraverit, 

prò tenore senatus consulti Claudiani convenla efficitur anckla. 

Tit. XXIb. DE DOTlBirS. 

1. Dos aut antecedil aut sequitur raalriraonium, el idee vel ante nuptias 

vcl post nuptias dari potest: sed ante nuptias data earura exspectat advenlura. 

2. Lege luka de adulterns cavelur, ne dolale praedium marilus invila 

uxore alienel. 

Tit. XXII. DE PACTIS INTER VIRUM ET UXOREM. 

1. Fructus fundi detalis constante matrimonio percepii lucro mariti cedunt, 

eliam pre rata anni eius que factum est divortium. 

2. Omnibus padis slipulatio subici debet, ut ex stipulatu actio nasci possit. 

Tit XXIIL DE DONATIONIBUS INTER VIRUM ET UXOREM. 

1. Mertis causa donatio est quae impendenlis metu raortis fit, ut est^ 

valdudinis, peregrinalienis, navigalienis, vel belli. 

2. Manumissionis gralia inter virum el uxorem donatio favore liberlatis 

recepta esl, vel certe, quod nenie ex hac fiat locupletier: ideoque servum 

manumittendi causa invicem sibi donare non prohibenlur. 

3. Inter virum et uxorem nec per iulerpeskara personam donatio fleri 

polesl. 

4. Inter virum et uxorem contcmplationc donationis imaginaria venditio 

contrahi non potest. 

5. Superstite eo qui raatriraonii tempore denaveral, ante decedente cui 

fuerat donalum, id quod denatura esl penes denalorera reraanel.^ 

6. Quoeuraque tempore conleraplaliene raortis iuter virura et uxorera 

donatio facta est, morte secuta cenvalcscit 

Tit. XXIV. DE LIBERIS AGNOSCBNDIS. 

1. Si serva conceperit et postea raanuraissa pepererit, kberura park.'' 

2. Si libera conceperit el ancilla facla pepererit, kberura park: id enira 

favor libertalis expescit 

3. Si ancilla conceperit, el raedie tempere manumissa sii, rursus facla 

anckla pepererit, kberum park; media enira tempora kberlati prodesse, non 

nocere possunt. 

4. Ex ea muliere nalus, quae ex causa fldcicemmissi manumitti debuit, 

si pcjst morara kberlali fadam nascatur, ingenuus nascilur. 

5. Si rauker diverlio facto gravidam se sciai, intra Iricensiraura diera 

viro denunliare debet vel patri eiu.s, ul ad ventrera inspiciendura observandumque 

custodes raillanl: quo emisse* partum mulieris omnimede cogunlur 

agnoscere. 

6. Si praegnanlem se esse mulier non dcnuutiaverit, vel custodes ventris 

missos non admiseril, liberum esl patri vel ave natura nen alere. ceterura 

uegkgentia raatris, quominus suus patri hcres sii, olicsse non debet 

1) Cod. iVIon. ori. (ortu?) 2) ot fr. 8. D. de rebus dubiis (34. 5.) 

3) ot Gai 1. 82. 89. 4) cfr. 1. § 11, D, (25. 3.)

352 PAULI SENTENTIAE IL 25 — 31. 

7. Si muker se ex viro praegnantem neget, permittitur marito ventrem 

inspicere el ventri custodes dare. 

8. Ven ter inspicitur per quinque ebslelricos, et quod maxima pars earum 

denunliaveril prò vere kabetur. 

Tit. X.W. QUEMADMODUM FILII SUI IURIS EFFICIUNTUR. 

1. Pater ab hostibus caplus desinit habere flkos in peleslate: peslkminio 

reversus tara flkos quam omnia sui iuris in potestatem recipil, ac si 

numquam ab hostibus captus sit'^ 

2. Singulae mancipationes vel iisdem vel aliis leslibus fieri possunt, vel 

eedem die vel inlermisse terapere.^ 

3. Emancipano eliam die feriale fleri potest. 

4. Apud magistratus municipales, si habeant legis actionem, emancipari 

et manumitti potest. 

5. Fikusfamikas emancipari invilus nen cogilur. 

Tit. XXVI. DE ADULTERIIS. 

Tit XXVII. DE EXCUSATIONIBUS TUTORUM. 

1. luimicitiae capilales, quas quis cura patre defuncto habuit, a tutelis 

excusant, ne paterno inimico pupklus coraraitlalur.^ 

2. Ad curara eius, cuius quis tutelara adrainistravit, invilus vocari non 

potest. 

Tit. XXVIII. DB POTIORIBUS NOMINANDIS. 

1. Non recle poliorera videlur nominare, qui causara nominali poUoris 

non expresserit. 

2. Pelior quis esse debet nen solum gradu generis, sed et substanka 

rei familiaris. 

Tit XXIX. QUI POTIORES NOMINARE NON POSSUNT. 

IJbertus, quem pater tutorem dedil, si rainus idoneus dicatur, excusari 

quidera non potest, sed adiungi illi curator potest 

TU. XXX. AD ORATIONEM DIVI SEVERI. 

Dolo tutoris curatorisve detecto in duplura eius pecuniae condemnatione 

conveniuniur, qua rainerem fraudare voluerunt. 

TU. XXXI. DB FURTIS. 

1. *Fur esl qui dolo malo rem alienam contrectat 

2. Pìirlorura genera sunt quatluor: manifesti, nec manifesti, concepk et 

eblali. manifeslus fur est qui in faciendo deprehensus est, et qui intra terminos 

eius loci unde quid sustnleral deprehensus esl, vel antequam ad eum 

lecum quo deslinaveral pervenerit. nec manifeslus fur est qui in faciendo 

(piidem deprehensus non est, sed feiim] furlura fecisse negari non polest. 

3. Concepii actione is tenetur, apud quera furlura quaesitum el inven- 

1) ct Gai L 129. 2) ct Gai L 132. .3) ct Inst L 25. § 11. 

4) § 1—5. in Cokat VH. 5.

PAULI SENTENTIAE IL 31. 'èi'x't 

tura est oblali adione is tenetur, qui rera furtivam alii oblulit, ne apud se 

inveniretur. 

4. Furti actione is agore potest, cuius interest rem nen perdidisse. 

5. Concepii is agere polesl, qui rem concepii [et invenit] oblati is ag(U'e 

potest, penes quem res concepla [el inventa est] 

6. Manifesti furti actio et nec manifesti el concepii et eìdali heredi quidem 

cempelil, sed in heredera non datur. 

7. -'Servus, qui furlura fecerit daranurave dederit, nisi id prò sui quanlitale 

dorainus sarcire sii paralus, noxae dedi polest. 

8. Si servus furlura fecerit, deinde raanuraissus sit aut akenatus, cura 

ipso manumisso vel emptore agi potest: noxa enim caput sequilur.- 

9. Fkius familias si furtum fecerit, deinde emaucipelur, l'urli adio iu 

eum dalur; quia in omnibus noxa caput sequitur. 

10. Nen tantura qui furtum fecerit, sed etiam is, cuius ope aul Consilio 

furtum factum fuerit, furti actione tenetur."' 

11. Rei kereditariae, antequam ab herede possidealur, furtum fieri non pelest''^ 

12. [Qui merelricera libidinis causa rapuit el celavit, eum quoque l'urti 

adiene teneri placuit."] 

13. Furti manifesti actio, praeter quadrupli poenam, ipsius rei persecutionem 

genere viudicalionis el condictionis cenlinet 

14. Furti concepii obkdique actio adversus eum qui oblulit tripk esl 

poena et ipsius rei repetilio.'' 

15. Furti quocumque genere condemnalus famesus efficitur. 

16. Quaecumque in caupona vel in meritorio stabule diversorieve pericrint, 

iu exercilores eerum furti adio cempetit. 

17. Si res vendila ante tradilionem subrepta sit, eraptor et vendilor kirti 

agere possunt; utriusque enira interest rera tradì vel traderc. 

18. Si quid in nave raleve perierit, furti aclio in exercitorcra navis dalur.' 

19. Rem pignori datam debitor creditori subtrahende furlura facit: quam 

si et ipse simkiter araiseril, sue nemine persequi potest. 

20. Pater vel dominus de ea re, quae flko familias vel serve subrcqita 

est, furti agere polest: interest enira ei deferri actionera qui de peculio 

cenvenitur. 

21. Si rem, quam libi commendavi, postea subripui, furti actio competere 

tibi non poterit: rei enim nostrae furtum facere nen pessuraus. 

22. Qui furtum quaesilurus esl, antequam quaerat, delict dicere quid 

quaerat, el rem sue nemine el sua specie designare. 

23. Si, cura furlura quis quaerit, damnura iniuriae dederit, actione legis 

Aquiliae tenebilur. 

24. Sive seges per furtum sive quaekbet arbores caesac sint, in duplum 

eius rei nemine reus cenvenitur. 

25. Ob indicium cemprehendendi furis praemiuin promissum iure debetur. 

26. Si servum communem quis furalus sit, sode quoque actio furti dabitur. 

27. Qui pre derelicto rera iacentem occupavit, furtum non cerarailtit, lametsi 

a domino non dereknquendi anime relicta sii. 

lôt L. Rom. Burg. 15. 2) ot Gai IV. 7. 3) ct Gai III. 202, 4) § 11. 

ex Vesont restituii Cuiac, Ct Gai HI. 201. 5) prò spurio habet Cuiac. 

6) ot Gai III. 191. 187. IV. 173. 7) 26—28. ex Vesontino C. 

G-KEisT INSTITUTIONES. 23

354 

PAULI SENTENTIAE IL 32. IIL 1 —4a. 

28. Si servus furtum fecerit cura domino, praeter rei condictionera fiirk 

actio in deraiuura dalur. 

29—32. vid. Dig. XXXXVIL 2. 83. 

33. Qui servo fugae consilium dedil, furti cquidem, actione non tenetur, 

sed servi corrupti. ' 

34. lies subrepta si in domini potestatem reversa sit, cessai furti actio. 

35. Qui kirandi animo conclave effregil vel aperuil, sed nihk abstulil, 

furti adiene conveniri non polest, iniuriarura polesl. 

36. Qui rera suam furalur ila demum furti adiene non tenetur, si alteri 

ex hoc nen necealur. 

Tit. XXXII. DE OPERIS LIBERTORUM. 

Egenlem patronum kberlus obligaiione doni, muneris el operarum soliitus 

alere cogendus esl prò modo facultatum suarum. 

LIBER TERTIUS. 

Tit. I. DE CARBONIANO EDICTO. 

Si fi'atri puberi controversia fiat, an prò parte impuberis differri causa 

debeat, variatum est:"' sed raagis est, ut dkferri nou debeat. 

Tit. IL DE BONIS LIBERTI. 

1. Il) bonis liberti prior est palrenus quara fliius alterius patroni: itemque 

prior est fliius patroni quara nepos alterius patroni. 

2. Libertus duos patronos heredes instiluit: alter eorura vive liberto 

raoritur: is qui superest contra tabulas leslamenti bonorura possessionem 

recle postulai.^ 

3. Libertorura hereditas in capila, non in stirpes dividitur: el idee si 

unius patroni duo sint liberi el allerius quatluor, singuk viriles [id cst 

aequales] portiones habebunl. 

4. Patronus vel patroni liberi ex parie dimidia heredes instiUki aes 

akenum liberti pre portionibus exsolvere cogunlur. 

Tit III. DB LECE FABIANA. 

Ea (|uae in fraudem patroni a liberto quoque modo akenala suut Fabiana 

formula lam ab ipso patrono quara a liberis eius revecanlur. 

Tit IVa. DE TESTAMEN'ITS. 

1. Testaraentum facere possunt masculi post impldum quarlura decimum 

annura, feminae post duodeciraura.* 

2. Spadones eo tempere testaraenlum facere possunt, que plerique pubescunt, 

id est annorura decem et odo. 

3. Filius famikas qui militavit de castrensi peculio, tara coniraiiui quam 

1) §§ 33—30 Cuiac. ex Vesontio restituit 2) Huschke prop. Si ct fratii 

puberi contr. fìat, an propter impuberis et puhcris differri causa debeat 3) ot 

Gai IH. 62. 4) Gai 11. 113.

PAULI SENTENTIAE III. 4b. 355 

proprio iure, testaraenlura facere potest. castrense enim peculiura est quod 

in castris adquirilur, vel quod proficiscenli ad railkiara dalur.' 

4. Caecus testaraenlura facere potest, quia aecire potest adhibitos testes 

et audire sibi tesliraeniura perhibenles. 

5. Furiosus tempore iulermissi furoris teslamentura facere potest^ 

6. Et raukeri, quae luxui'iose vivit, bonis interdici polest 

7. Moribus per Praetorera bonis interdicitur hoc modo: „Quande libi 

bona paterna avilaque nequilia tua disperdis, liberosque tuos ad egestatem 

perducis, eb eam rem tibi ea re coramercioque interdice." 

8. Qui ab hostibus captus est testaraenlura quasi servus facere nen pelest 

sane valel testamentum id quod ante captivitalera factum est, si reverlalur, 

iure peslliminii; aut si ibidem decedal, beneficio legis Cernekae, qua 

lege eliam legitimae tutelae keredilalesque firraanlur.^ 

9. In insulara relegatus et in opus publicura ad terapus daranatus, quia 

retinel civitalera, teslaraenlum facere possunt et ex teslaraenlo capere. 

10. Plures quara septem ad testamentum adhibiti non nocenl. superflua 

enim facla predesse iuri tantum, nocere nen possunt. 

11. In adversa corperis valetudine niente caplus eodem tempore testaraentum 

facere non polesl. 

12. Prodigus recepla vilae sanilale ad honos mores reversus et lestanienluni 

facere pelosi et ad testamenti sollemnia adhiberi polesl. 

13. Ex his, qui ad testaraenlura adhibenlur, si qui sint qui Latine nesciant 

vel non intelleganl, si lamen sentiant, cu? rei intersint, adhibiti non 

villani testamentum. 

Tit. IVb. DE INSTITUTIONE HEREDUM. 

1. Cendicionum due sunl genera; aul enira possibilis esl, aul irapossibkis. 

pessibkis, quae per rerura naturara admitti potest; impessibkis 

quae non potest; quarum ex evenlu altera cxspedatnr, altera [irapossibilis] 

submove tur. 

2. Condicienes contra leges et decreta Principum vel honos mores adscriplae 

nullius sunt momenti,* veluti „si uxorera nen duxeris", „si filios 

non susceperis", „si homicidiura feceris", „si larvali kabitu precesseris" el 

his siraika. 

3. Quoliens non appaici qui sit heres institutus, instilulio non vald: 

quod evenil si testator plures amicos unius norainis kabeal. 

4. Heredes aul instiluli aul subsliluti dicuntur: institui? prirae gradu, 

substilui? secundo vel tertio scripti. 

5. Substiluere quis el pure el sub condicione polest, et lam suis quam 

exlraneis, tara puberibus quam impuberibus. 

6. In quot vult uncias teslaler heredilalem suam dividere polest. impldo 

asse, sine parte heredes instiluli ad prioris assis semissem aequis portionibus 

veniunt 

7. Servus alienus cum liberiate heres inslitulus inslitulionem non infirmai; 

sed kberlas, ul alieno, supervacue data videtur. 

1) Inst H. 12. pr. IL 11. § 9. 2) Inst II. 12. § 1. 3) Inst II. 12. § 5. 

4) ct Consult IV. 8. 

23*

356 PALLI SENTENTIAE IH. 5. 6. 

8. Filio et extraneo aequis partibus heredibus institutis, si praderita accrcscat, 

tantum suo avocahit quantum extraneo: si vero duo sinl filli iiisliliiti, 

suis terliara, exlraneis dimidiam tellet^ 

9. Talis pestumerum iustitutio: „Siqui post mortera nicain postumi nati 

fuerint, heredes sunto", si vive eo nascantur, rurapunt testaraenlura. 

10. Nepos posturaus, qui in locura patris succedere pelosi, ab ave ani 

heres instituendus est aul norainatira exkeredandus, ne agnascende rumpal 

leslanicnlura,' 

11. Qui semel couslituit ad se lieredilalem pertinere, ac se eius rebus 

iuimiscuit, repudiare eam non potest, diarasi damnesa sit^ 

Tit. V. AD SENATUSCONSULTUM SILANIANU3L 

1. Hereditas eius qui a familia occisus esse dicitur ante habilam quaestionera 

adiri non potest, neque bonorura possessio postulari. 

2—12 ad iudicia publica pertinent. 

13. Omnibus qui centra voluntalera defuncti faciunt ut indignis aufertur 

hereditas, si nibil testamento in fraudera legis fuerit cautura. 

14. Sive falsum sive ruptum sive irritura dicatur esse testamentum, salva 

eorum disceptatione, scriptus heres iure in pessessienem mitti desiderai. 

15. Si inler keredem inslitulura el subslitutura controversia sii, magis 

placet eura in possessionera rerum heredilariarura railti, qui primo loco 

scriptus est. 

16. Scriptus keres, ul statini in possessionera mittatur, iure desiderai 

kec post annura iure impetrare non poterli. 

17. In eo testamento quod nec ut opertuit oblalum nec puldice recitalum 

est, heres scriptus iu possessionera railti frustra desiderai. 

18. In pessessienem earum rerum,, quas mortis tempere teslaler non 

possedii, heres scriptus, priusquara iure ordinario experiatur, iinprobe mitti 

desiderai. 

14t. VI. DB LEGATIS. 

1. Per praeceplioneni uni ex keredibus nurarai legati, qui dorai uon crani, 

offlcio iudicis faraikae herciscundae a colieredibus praestabunlur. 

2. Ante heredis inslitulionein legari uon polesl: inler medias heredum iustitutiones, 

sive alter sive ulerque adeat, potest; inlerdum dimidiura, inlerdum 

totura debetur: diraidiura, si per vindicationem legatum sii; teluni, si per 

damnationera. 

3. Post diem legcUi cedentem actio, equae inchoata non esl, ad liercdem 

non transmillitur.* 

4. 6'orarauni servo cum liberiate et sine liberiate legari potest, telumquc 

legatum socio lestateris adquirilur. 

5. Post raorlera heredis legari nen potest, quia nihil ab herede heredis 

reknqui potest.'' 

6. In mortis tempus tara suae quara heredis eius legata cenferri possimi, 

hoc raode: „Lucie Tilio, cura raorielur, de lego," aut „heres raeus 

dare damnas eslo."'' 

1) Gai It 121. 2) Gai II. 133. 131. 3) List. IL 19. § 5. 

4) cx Consult. VI. 9, 5) Gai IL 232. 6) Gai IL 232.

PAULI SENTENTIAE III. 6. 357 

7. Per vindicationera legatura, etsi nondura censliluerit legalarius ad se 

pertinere, alque ila post apertas labulas ante aditam hereditatem decesserit, 

ad heredem suum legatura Iransmitlit.* 

8. Si res obligala creditori, cuius causam testator nen ignoravit, por 

damnationera legala sii, luilie ad keredis solkciludinera spedai.^ 

9. Servo fataliter intcreraplo legatarii damnum est, quia legatum nulla 

culpa heredis interciditi 

10. Damnari heres polest, ut alicui demum extruat aut aere alieno cum 

liberef* 

11. Sinendi mode tara cerporales rcs quam quae in iure consislunl legari 

possunt: et ideo debitori id quod debet recle legalur. 

12. Eius rei quae legala est, exemplo heredis, parlem agnoscere, parlera 

repudiare legatarius non potest. 

13. Legatura nisi certae rei sii el ad certam personam deferatur, nullius 

esl momenli. 

14. Si quis sibi et Titio legatura adscripscril, raagis esl, ut totura legatura 

ad coniunctura pertineat 

15. Qui se fiko testaloris irapuberi tutorem adscripserit, ul suspeclus a 

tutela removendus est, ad quara ultro videlur adfcdasse.'* 

16. Rera legatam testator si postea pignori vcl fiduciae dederit, cx ee 

voluntatem mutasse non videtur.'' 

17. Ususfruclus uniuscuiusque rei legari polesl, el aut ipse iure censtiluelur 

aut per keredera praeslabilur. ex causa daranationis por heredera 

praeslabilur; ipse iure per vindicationera. 

18. Furios? et aegretanti.s' el infantis ususfruclus utiliter reknquitur. koruui 

enira alius resipiscere, alius convalescere, alius crescere potest. 

19. Ancikae usufructu legalo partus eius ad usuk'uctuariura non pertiiicnt' 

20. Gregis usufructu legato, grege integre manente, fetus ad usufruduariura 

pertinent, salve eo, ut quidquid gregi deperieril ex l'elibus implcaLur. 

21. Areae usufructu legato aedificia in ea constitui non possunt 

22. Accessie ab alluvione ad fructuarium fundura, quia fructus fundi non 

cst, nen perlinel: venalienis vere et aueupk redilus ad fruduariura pertinent. 

23. Servos neque torquere ncque flagelks caedere neque in eum casum 

facto suo perducere usufrucluarius potest, quo ddoriores fiant. 

24. Fruclu legale, si usus non adscribalur, raagis placuit usurafruclura 

videri adscriplum. fructus enira sine usu esse nen possunt 

25. Si alteri usus, alteri fructus legalus sit, fructuarius in usu coiicurl'it, 

quod in fruclu usuarius facere non polesl. 

26. Coniunclira duobus usumfructu do lego legalus altere raorluo ad 

allerura in solidum perlinebif'^ 

27. Usufrudu legate, de mede utcìidi caulio a fruduario solet iutcrpeni, 

et ideo perinde orania se usuruin, ac si optimus pater farailias uterelur, 

fideiussoribus oblalis cavere cogilur. 

28. Ususli'uctus araissus ad propridatem recurrit. amittitur autera ipiin- 

1) Gai II. 195. 290. -3) Iust. II. 20. § 5. 3) List cod. § 16. 

4) Iust eod. § 21. 5) cfr. 18. § 1. D. 48. 10. 6) Iust H. 20. § 12, 

7) inst. IL 1. § 37. 8) ct fr. Vat 57.

358 PAULI SENTENTIAE III. 7. 8. IV. 1. 

que raodis: capitis rainulione, rei perrautalione, non utendo, in iure cessione, 

deminii cemparalione.^ 

29. Capitis rainutione amittitur, si in insulara fructuarius deportetur, vel 

si ex causa raelakl servus poenae efficiatur, et si statura ex arregaliene 

vel adoptione mutaverit 

30. Non utendo amittitur ususfruclus, si possessione fundi biennio fructuarius 

nen utalur, vel rei mobilis anno. 

31. Rei mulalione amittilur ususfruclus, si domus legala incendio conflagraverit 

aut ruina perierit, lied postea restitualur. 

32. In iure cessione araillitur ususfruclus, quoties doraine proprielaks 

eum fructuarius in iure cesserit.^ 

33. I4uilur ususfruclus aul morte aut tempore: inerte, cura usufructnarius 

raoritur; terapere, quoliens ad certuni terapus ususfruclus legalur, velut 

biennio aut triennio. 

.34—45. 47—91 ad interpretationem, instrumenti legati aliarumique specierum 

pertinent. 

46. Fructus qui sole cebaerebant mortis testaloris terapere ad legatarium 

pertinent; ante percepii ad heredem. 

92. Proìalis codicilks vel alio testamento, quibus ademplum esl legatum 

vel certe rescissura, perperara soluta repetuntur." 

Tit VII. DE MORTIS CAUS.A DONATIONIBUS. 

1. Merlis causa donat qui ad bellura proficiscilur, et qui navigai, ea scikcet 

condicione, ul si reversus fuerit, sibi restitualur; si perierit, penes 

eura remaneat cui denavil. 

2. Donatio merlis causa cessante valetudine et sequente sanilate paenilentia 

etiam revocalur: merle enira tantummodo convalescit''' 

Tit VIIL AD LEGEM PALCIDIAM. " 

1. E.xhausta legatis aul fideicoraraissis vel raortis causa donationibus heredilate 

auxilio Falcidiae inslilulus keres quadrantem retinere polest. 

2. Quoliens de mode quartae retinendae quaeritur, propter periculum 

plus pelendi officio iudicis omnibus aestimalis quarta facienda est, quae 

apud heredera remaneat, aul certe exigenda caulio a legatario, ut quod plus 

dodrante perceperit restituat. 

.3. Ea, quae mater viva flIie denavil, in quarlam non impulanlur. 

4. Ex mora praeslandoruni fideicerainissorura vel legatorura fructus el 

usurae peli possunt: mera autera fieri videlur, cum postulanti nen datur. 

LIBER QUARTUS. 

Tit. I. DE FIDEICOMMISSIS. 

1. Ab uxore cui vir dotem praelegavit, fideicoraraissura reknqui non pot 

cst, (pjia non ex lucrativa causa leslamento akquid capii, sed proprium recipere 

videtur. 

1) Gai IH. 83. Inst IL 4. § 4. 2) Gai IL 30. 3) Gai IL 28;.!, 

4) Inst IL 6. § 1. 5) ot Gai IL 224—227. 254.

P.4ULI SENTENTIAE IV. 2. 359 

2. A postume herede instituto fldeicommissura dari polesl. 

3. Ab imperatore herede instilulo legatura el fldeicoraraissura peti ))otest. 

4. A surdo vel muto, sive legatura acceperit sive heres institutus sii 

vel ab intestalo successerit, fldeicommissura recte relinquilur. 

5. Qui fideicommissum reknquil etiam cum eo loqui polest, cui relinquit 

velut „pelo. Cai Sci, cenlenlus sis illa re", aul „velo tibi illud 

praestari". 

6. Fideicommittere his verbis possumus „rego, peto, volo, mando, 

deprecer, cupio, iniungo". „I)esidero" quoque et „impero" verba 

utile faciunt fideiceramissum. „Relinquo" vcro et „cemmende" nukam 

fideicommissi pariunl actionem. 

7. Tam nostras res quam alienas per fideicommissum relinquere possumus; 

sed nostrae statini, akenae aulem aesliraatae aut rederaplae praestanlur.^ 

8. Si alienam rem lamquara suara testator per fideicemraissura reliquerit, 

nen rekctiu'us si alienam scisset, ul solet legatura, ila inutile erit fideicoraraissura. 

9. Testator siiperviveus si eam rem quam rekquerat vendideril, extinguilur 

fideicommissum.^ 

10. Cedicikis, qui testamento confirraali nen suut, adscriplura fideicoraraissura 

iure debetur.* 

11. Fkie quibuscuraque verbis a patre fìdeicoinmissura relictum iure d(;belur: 

sufficit enira inler coniunctas personas quk)uscuraque verbis, ut iu 

donatione, voluntas expressa, et idee etiam ,,pridie, quam morietur" 

recte relictum videlur.^ 

12. In tempus emancipalionis vel CUM SUI IURIS ERIT fldeicommissura rekctura 

quocumque mede patria potestate liberate debetur. 

13. Rogati invicera sibi, si sine liberis decesserint, hereditatem restituere, 

altero decedente sine liberis heredkas ad eum pervenit qui supervixil: ne(; 

ex eo pacisci contra voluntatem leslaloris possunt. 

14. Heres ante adilara hereditalera, legatarius antequam legatum accipiat, 

fldeicommissum praestare nen possuut. 

15. Rem fideicoraraissani si heres vendideril earaque sciens cenijiararil, 

nihilo minus in pessessienem eius fldeicommissarius railti iure desiderai. 

16. Quoliens liberlis fideicoraraissura reknquitur, ad eos tantummodo placuit 

pertinere, qui raanuraissi sunt vel qui in eodera teslaraenlo liberlalera 

intra numerura legitiraura cousecuti sunt. 

17. Cui ah herede fideicommissura non praestatur, non selum iu rcs 

hereditarias, sed el in proprias heredis inducitur. 

18. Ius omne fìdeicommissi non in vindicatione, sed in pdilioiKi consistit 

Tit. II. DE SENATUS CONSULTO TREOELLIANO. 

Senatusconsulto Trebelliane prespectura est, ne solus keres omnibus 

beredilarks adionibus enerelur. et idee quoliens hereditas ex causa fideicommissi 

reslituitur, adiones eius in kdeicemmissarium transferuntur, (piia 

uiiicuiipie damnosam esse fidem suam non oportet.'' 

1) Gai U. 249. 2) Gai t 261. 262. 3) Inst IL 20. § 12. 

4) Gai 11. 270a. 273. 5) Gai 111. 100. 6) Gai II. 255.

360 PAULI SENTENTIAE IV. 3 — 5. 

Tit. ìli. DB SENATUS CONSULTO PEGASIANO. 

1. Inter heredem el fideicomraissariura, cui ex Pegasiano heredilas restiluitur, 

partis el prò parte slipulatio interponilur, ut heredi instituto prò 

quarta adiones, pre eeteris vero portionibus fideicoramissarie corapdaul. ^ 

2. Totani hereditatera restituere rogatus, si quarlam retinere nokl, magis 

est ut eara ex Trebelliane debeai restituere: lunc enira omnes adiones in 

fideicoraraissariuin danlur. 

3. Lex Falcidia ileraque senalusconsultum Pegasianura deducto erani aere 

aliene deoruraque doiiis'"* quarlara residuae hereditalis ad heredera voluit 

pertinere. 

4. Qui totam hereditatera restituii, cura quarlara retiuere ex Pegasiano 

debuissel, si non retineat, repetere eam non potest. nec enim indebilum 

solvisse videlur qui plenam fidem defuncto praestare nialuit 

Tit. IV. DB REPUDIANDA HBEEDIT.ATB. 

1. Recusari hereditas non lanlura verbis, sed el re polesl, et alio 

quevis indicio voluntatis. 

2. Hcres per magistratus municipales ex auctoritate praesidis fideicoramissarie 

postulante heredilalem adire et restituere cempdlkur. 

3. Fideicoraraissarius si adfirrad heredera noUe adire hereditatera, absente 

eo interponi decretuni et in possessionera raitli iure desiderai. 

4. Suspectam hereditatem adire cempulsus omnia ex Trebelkano restituita 

Tit V. DE INOFFICIOSI QUERELA. 

1. Iiiofiiciosum dicitur testaraenlura, quod frustra kberis exheredatis non 

ex officio pielalis videlur esse conscript?????. 

2. Post faclura a raatre testaraenlura filius procreatus, non mutata ab 

ea cura posset voluntate, ad exeraplura praelerili inofficiosi querekam recle 

instiluit 

3. Testamentum, in que imperator heres scriptus est, inoffidesum arguì 

potest: eum enim qui leges facit pari maieslale legibus eblemperare convenit 

4. Qui inoffidesum dicere nen* polest, hereditalera petere nen prohibetur. 

5. Ex asse heres institutus inefficiesura dicere nen potest: nec interest 

exhausta nec ne sii hereditas; cum apud cura quarta aul legis Falcidiae 

aut senalusconsulti Pegasiani beneficio sii reraansura. 

6. Quartae perlienis porlie liberis, deducto aere alieno et funeris iiiipcnsa, 

praestanda est, ul ab inoffìciosi quereka excludanlur.'' Libertates quoque 

eara pertioncni minuere placet. 

7. Filius iudicio palris si rainus quarta porliene conseculus sit, ut quarta 

sibi a coheredibus cilra iiiofficiosi querdlara implealur, iure desiderai. 

8. Paclio talis, ne de inofficioso lestaraento dicatur, querekara super 

iudicio futuram nen exdudet: racritis enira liberos magis quara paclionibus 

adslriogi jtlacuit. 

9. Rogalus hereditatera restituere, etsi inofficiosi querellain instituerit, 

„, „ 1) pai H 254, 256. 2) ct l'r. 1. § 5. D. ad L. Falcid. (35. 2) 

••:•) bai IL 253. 4) non Sicliardu.s delere suadet 5) Inst IL 18. § 7.

PAULI SENTENTIAE IV. 6 — 8, 361 

fiddcommisso non fil iniuria: quarlara enira soluramode keredilatis amitlit, 

quara heneflcio senatus consulti kabere potuisset. 

10. Heres instkutus kabens subslitutum si de ineflidose dixerit nec eb- 

Imueril, non id ad iiscum, sed ad subslitutura perlinebit. 

Tit. VI. DE VICESIMA. 

1. Tabulae testamenti aperiuntur hoc modo, ut testes vel maxima pars 

eerum adkibealur qui signaverinl teslaraenlum; ita ut agnitis signis, rupto 

line, aperiatur et recitetur, atque ila describendi exempli fiat potestas, ac 

deinde signo pubkce obsignatum in arcliivum redigatur, ul si quando exemplum 

eius inlercideril, sii unde peti possit. 

2. Testamenta in municipks, celonus, oppidis, praefectura, vico, castello, 

conckiahulo facta, in fero vel basilica praesentibus testibus vel honestis 

viris inter horam secundam et deciraara diei aperiri recitarique debebunt, 

exemploque sublate ab ksdem rursus [magistratibus] ebsignari quorum praesentia 

censtat apertura. 

^ 2a. Qui aliler aut alibi, quam ubi lege praecipilur, testamentum aperuerU 

recitaverilve, poena sestertiorum cquincque milium'tenetur.^ 

3. Testaraenlum lex statini post mortem testaloris aperiri voluit et ideo, 

quaravis sit rescriplis variatum, tamen a praesentibus intra Iriduuni vel quinque 

dies aperiendae sunt tabulae; ab absentibus quoque intra eos dies, cura 

supervenerinl: nec enira eporlet tara heredibus et legatarks aut libertatibus, 

quam necessario vectigali morara fieri. 

TU. VII. DE LEGE CORNELIA. 

1—5 ad iudicia publica pertinent. 

6. Edicto perpetuo cavelur, ul, si tabulae leslaraenli nen appareant, de 

earum exhibilione interdicto reddito intra annura agi possil, quo ad exhibendura 

corapekitur qui supprirail. labularura auteiu appellalioiie diarlae 

quoque et membranae conlinenlur. 

Tit. VITI. DE INTESTATORUM SUCCESSIONE. 

1.^ Intestali dicuntur qui testamentum facere non qxjssunl, vel ipsi 

Unum, ut intestati decederent, abruperunt, vel hi cquorum lieredilas repudiata 

est, cuiusve condicio defecerit. 

2. [Sine] iure praetorio factum leslamentum. obiecta doli exceptione 

obtinebil. 

2a. Quorum leslamenla rumimnlur aut inrila fiunt, ipso cquidem iure 

testati decedunt, sed per consecpuenlias sublato testamento hiteslcdi decedunt. 

3. Intestatorum lieredilas lege XII tabularum pjrimum suis heredibus, 

deinde agnatis, et alicquando cquocque gentiUbus deferebalur. Sane consanguinei, 

cquos lex non apprehenderat ; inter[)r e ledione prudentium primum 

inler agnatos locum acceperunt. 

4. Sui heredes sunl hi: primo loco filius filia in potestate palris constiluli: 

nec interest, adoptivi sint an naturales el secundum legem luliam 

Papiamve cquaesiti: modo maneant in potestate. 

5. Qui sui heredes sunt, ipso iure heredes etiam ignorantes conslitu- 

1) e Cod. Epor. recepii Krueger. 2) §§ 1 — 19. ex CoUat XVI. 3.

362 PAUL! SENTENTIAE IV. 8. 

untur, ut furiosi aut infantes et peregrinanles: cquibus bonorum possessionis 

propter praetoriam actionem non eral necessaria. 

6. /?? suis heredibus adeo a morte testaloris rerum lierediiariarum 

dominium continuatur, ut nec tutoris auctoritas pupillis nec furiosis curator 

sit necessarius, nisi forte in hoc, ut abstineant, nisi'^ solvendo sit heredilas: 

quamvis etiam furiosus, si resiqmerit, et pupillus, si adoleveril, abstinere 

possint. 

7. Post mortem patris natus vel ab hostibus reversus aul ex primo 

secundove mancipio manumissus, cuiusve erroris causa probata, licei non 

fuerint in potestede, sui tamen patri heredes efficiuntur. 

8. Post filios filias ad inleslatorum successionem inler suos veniunl 

nepotes neptes protiepotes proneptes ac deinde mascuUno sexu post filium 

descendenles, si nullus parentum impedimento ipsis in avi potestate vel 

proavi familia rema.nserit: parentes enim liberis suis, cum cquibus in poleslale 

fuerunt ipsi, ordine successionis obsistunt. 

9. Filii si cìim nepotibus ex alio filio susceplis in familia retinentur, 

ad intestati patris successionem cum fratris filiis vocantur. cquibus in patris 

sui parlem venienlibus heredilas in slirpes, non in capila dividitur, ita ut 

unus filius et plures nepotes singulos semisses habeant. idemcque evenil, si 

avo ex duobus filiis impari numero nepotes successerint. 

10. Ex litici nepotes sui heredes non sunt: in avi enim mcderni poleslale 

alienam familiam sequentes ipsa ratione esse ncm qjossunt. 

11. Eo tempore suus heres consliluendus est, quo certum est aliquem 

inlestatum decessisse: cquod, ex evenlu deficienlis condicionis et ortu nepotis, 

equi vivo avo post mortem, patris nalus est, definivi polest. 

12. Quem filius emancipatus suscepil vel adoptavil, sui heredis locum 

in avi successione, sicut ipse pcder, oblinere non potest. adoptivus tamen 

nec cquasi cognatus bonorum possessionem eius petere polest. 

13. Si sui heredes non sunl, ad agnatos legitima heredilas perlinebil, 

inter cquos primum locum consanguinei oblinenl. agnati aulem sunl cognati 

virilis sexus per virilem sexum, descendentes, sicut filius fralris el 

patruus et deinceps tota successio. 

14. Inter agnatos el cognalos hoc interest, quod in agnatis diam cognati 

contiuentur, inter cognalos vero agnati non comprehenduntur, et ideo patruus 

et agnatus est et cognatus, avunculus aulera cognatus lantumniodo. 

15. Consanguinei sunt eodem patre nati, licei diversis matribus, qui in 

potestate fuerunt mortis tempore; adoptivus quoque frater, si non sit 

emancipatus; et hi equi post mortem patris nati sunt vel causam probciverunt. 

16. Soror iure consanguinUaUs tam ad fratris equam ad sororis hereditatem 

admitlitur. 

17. Consanguineis non exsistentibvs agnatis defertur hereditas, prend 

quis cdlerum gradu praecesserU: quod si plures eodem gradu consislunl, 

simul ad.mi.ttuntur. 

18. Si sint fratres defuncti el H'atris fiki vcl nepotes, fratre non cxislciitc, 

filius fralris nepeti praeferlur. 

1) ita ad sensum fere suppl, Krueger,

PAOLI SENTENTIAE IV. 9. 363 

19. Sed si duorum fratrum. .sint liberi, non in stirpes, sed in capita 

hereditas dis Iribui tur, scilicel ut prò numero singulorum viritim dislribuatur 

hereditas. 

20. Feminae ad keredkales legilimas ultra censauguineas successiones nen 

admktunlur: idque iure dvili Veceniana ratioue' videtur elfeclura. Ceterum 

lex XII tabularum nulla discretione sexus agnatos^ admiltil. 

21. In heredkate legitima successioni locus non esl: el ideo fratre decedente, 

antequam adeal aut repudici hereditatem, fralris fikus admitti nen potest; 

quia omnis successie proximiori defertur.^ 

22. Ab hostibus caplus neque sui neque legitirai heredis ius araillìl poslliminio 

reversus, quod et circa eos, qui in insulara deportanlur vel servi 

poenae effecli sunl, placuil observari, si per omnia in integrura indulgenlia 

principali reslituanlur. 

23. Pre herede gerere esl deslinatiene futuri doraink aliquid ex hereditarks 

rebus usurpare, el idee pre kerede gerere videlur qui fuudei'ura hereditarierum 

culluras ralienesque dispenit, el qui serris beredilarks, iumenlis 

rebusve aliis utitur.'* 

24. Ex pluribus heredibus isderaque legitimis si qui omiseriut bei'cditalera 

vel in adeundo akqua raliene fuerinl irapediti, bis qui adierunl vel 

eorura heredibus omillentiuni portiones adcrescunt quod in herede instituto 

[cura] qui acceperat subslitutum evenire non poterit: diversa enim 

causa est scripti et legitimi. 

Tit. IX. AD SENATUSCONSULTUM TERTULLIANUM. 

1. Matres tam ingenuae quam libertinae cives Romanae, ut ius liberorum 

conseculae videanlur, ter el quater peperisse sukicid, duraraodo vives et 

pieni teraperis pariant. 

2. Quae serael une parlu i'?-e4' fikos edidil, ius liberorura non consequitur: 

nen enim ter peperisse, sed semel partum fudisse videtur: nisi forte 

per intervalla pariat. 

3. Mulier si monstrues????? aliquid aut predigiesM/« enixa sit, nibil proficit: 

non sunl enira liberi qui conira ferraara huinani generis converso raere 

procreanlur." 

4. Partum qui membrorura huraanerum officia dupkcavit, quia hoc ratione 

akquatenus videtur effectum, mairi predesse placuit." 

5. Seplimo mense nalus mairi prodesl: ratio enim Pylhagoraci numeri 

hoc videlur admittere, ul aut septirao pieno, aut decirao raense partus 

raalurier videatur. 

6. Abersus et abactus venter partura efflcere non videtur. 

7. Libertina ut ius liberorum consequi possit, qualer eam peperisse [ul 

ingenuam] sufficit. 

8. Latina ingenua ius Quiritium consecula si ter peperit, ad legilimam 

flki heredilalem admitlitur: non est enira raanuraissa. 

9. Ius liberorum raater kabel quae tres flkos aut Iiabet, aul habuit, aut 

1) al. rogatione vel narratione ot Collat. 1. e. in t 2) cognatos codd. 

3) Gai IH. 12. 22. 28. 4) Gai IL 166. 5) ofr. 14. D. de statu hom. (1. 5.)

364 PAULI SENTENTIAE IV. 10. 11. 

neque habct neque habuit. habel, cui supersunt; habuit, quae araisit; neque 

kabet neque habuit, quae beneficio Principis ius liberorum consecula est. 

9a. Mater per fratrem excluditur, et in successione frater cum sorore 

acqua sorte succedit. Quodsi frater defuerit, mcder et filiae, cquanlac 

fuerinl, aequales capiunt portiones. ' 

Tit. X. AD SENATUSCONSULTUM ORPHITIANUM. 

1. Fkk vulgo quaeski ad legitimam raatris hereditatem adspirare non 

prehibenlur; quia pari iure, ut ipsorum hereditates matribus, ila ipsis matrum 

[hereditates] deferri debuerunt. ^ 

2. Ad filiam ancillam vel kbertara ex senatus consulto Claudiane efrectam 

legiliraa matris intestalae heredilas pertinere nen potest, quia neque servi 

neque liberti malrem civkem habere inlelleguntur.^ 

3. Ad legitimara intestalae matris hereditatera filii cives Romani, uon 

eliam Latini adraitluntur. cives autera Roraanos eo tempore esse oportet, 

quo eis defertur el ab iis legitima kereditas aditur. perinde aulem raatris 

eertiores filii fiunt, non uunlie accepto, sed prò liquide cempcrto quod intestata 

decesserit. 

4. Filius malernam kereditatem eaudemque legitimam nisi adeundo ijuaerere 

nen potest. 

Tit XI. DB GRADIBUS.'^ 

1. Primo gradu superiori linea conlinenlur pater raater, inferiori filius 

filia: quibus nullae aliae personae iunguntur. 

2. Secundo gradu cenlinentur superiori knea avus avia, inferiori nepos 

neptis, Iransversa fraler soror. quae personae dupkcantur: avus euim cl 

avia tara ex patre quam ex maire, nepos neptis tam ex fiko quara ex filia, 

frater soror tara ex palre quara ex raalre accipiunlur. quae personae sequentibus 

quoque gradibus similiter prò subslanlia earum, quae in quoque 

gradu consislunl, ipso ordine dupkcantur. 

3. Tertio gradu veniunt supra proavus proavia: infra pronepos proneptis: 

ex ebkquo fralris sorerisque filius Alia, patruus amila, id esl palris fraler 

et seror, avunculus malertera, id est malris fraler el soror. 

4. Quarto gradu veniunt supra ahavus abavia: infra abnepos abneplis: 

ex obliquo fralris et sororis nepos neptis, frater patrueks soror palruelis, 

id esl patrui fikus flka, consebrinus consebrina, id est avuncuk et nialerlerae 

filius filia, amitinus arailina, id est amilae fliius flka: itemque consobrini, 

qui ex duabus sororibus nascuntur. quibus adcrescil patruus magnus 

amila magna, id esl avi paterni fraler et soror: avunculus raagnus materlera 

magna, id esl aviae tara palernae quara raalernae fraler et seror. 

5. Quinto gradu veniunt supra quidera alavus alavia: infra adnepes adneplis: 

ex obliquo k'atris el sororis })renepes proneptis, fialris patrueks sororis 

patrueks araitini amiiinae consobrini consobrinae filius filia, propàis 

sobrino sobrina, id cst palrui magni araitae niagiiae avunculi magni materterae 

magnae filius filia. his adcrescunt propatruus proamita, hi sunl pro- 

1) ex L. itoin. Burgnnd. tit. 28. 2) Iust IH. 4. § 3. 3) Inst HI. 6. § 10. 

4) vide Stemma cognationis supra pag. 170.

PAULI SENTENTIAE ÌV. 12. 13. 365 

avi paterni irater el soror: proavuiiculus prematertcra, hi sunt proaviae 

palernae niaternaeque fraler et soror proavique materni. 

6. Sexto gradu veniunt supra trilavus trilavia. infra Irincpos trineptis: 

ex oblique fralris el sororis abnepos abneplis, fralris patrueks sororis patrueks, 

araitini araitinae, consobrini consobrinae, patrui magni amitae magnae 

avuncuk magni materterae magnae nepos neptis, prop/eris sobrino filius filia, 

qui consobrini appellantur. quibus ex latere adcrescunt propatrui proamilac 

preavunculi promaterterae filius filia: a&palruus a&amila, hi sunt abavi 

paterni fraler el seror: abavunculus abmatertera, hi sunt abaviae palernae 

iiiaternaeque fraler el seror abavique materni. 

7. Seplimo gradu qui sunl cognati roda linea supra infraque, propriis 

nominibus non appellantur: sed ex Iransversa knea conlinenlur fratr/s soror/sve 

adnepotes adneples, consobrini flki flliaeque. 

8. Successionis idcirco gradus septem conslituti sunt, quia ulterius per 

rerum naturam nec nomina inveniri, nec vita snccedentibus prorogali polest 

Tit. XII. DB MANUMISSIONIBUS. 

1. Servum coiiimunem unus ex dominis manumitlendo Lalioum lacere non 

potest nec magis quara civem Remanum: cuius portio ee casu, quo, si proprius 

essel, ad civilatem Romanam perveniret, socio adcrescil. 

2. Mulus et surdus servum vindicta kberare non possunt: inter amicos 

tamen et per epislulam manumittere non prokibentur. ul autem ad iustam 

libertatem pervenire possil, condicione vendiiionis excìpi polest. 

3. Tormentis apud praesidem subiectus et dc nulla culpa confessiis ad 

iustam libertatem perduci potest* 

4. Fideicoraraissa libertas data facto heredis non mutalur, si servuni, 

quem manuraittere iussus est, vinxerit 

5. Communem servum uuus ex socns vinciendo futurae libertati non 

nocebit: inter pares enim sententia clementior severiori praeferlur: el certe 

humanae rationis est favore miserioribus, et pro;ê inooceiites dicere, quos 

absolute necentes pronuntiare non possunt. 

6. Debitor creditorve servimi pignoris vinciendo dediticium facere non 

possunt: alter enira sine altero causam pignoris delerierera facere nen potest. 

7. Servus furiosi domini vel pupilli iussu vinctus dediticierum numero 

non efflcitur, quia neque furiosus neque pupikus exadi coiisiki capax est 

8. Non tantum si ipse dominus vincial, nocet kberlali, sed el si vinciri 

iubeat aul vincientis precuratoris adorisve factum coraprebet quod si, antequam 

scirel vinctum, solulienis eius causas approbaveril, libertati futurae 

vincula nen necebunl. 

9. Caeco curator dari non potest, quia ipse sibi procuratorem iuslituere 

potest^ 

Tit. XIII. DE FIDEICOMMISSIS LIBERTATIBUS. 

1. Ea condicione heres institutus sì.LIBEROS .SUOS EMANCIPAVBR.IT omni 

modo eos emancipare cogendus est: pre coodicione enim hoc loco enianci- 

patio videtur adscripta. 

1) Gai I. 13. 2) List I. 23, § 4.

366 

PAULI SENTENTIAE IV. 14. V. 1. 

2. Decedente eo, a quo fideicommissa libertas relicta est, heredes eius 

eam praestare cogendi sunl. 

3. Decedens servis suis libertatem ila dedit ILLUM ET ILLUM LIBEROS 

ESSE VOLO EOSQUE FILIIS MEIS TUTORES DO: impcditur fideicoramlssa kberlas, 

quia pupiki sine tutoris aucloritate manuraittere non possunt el liabenlibns 

tutores tutor dari nen polesl. sed interim vice absenliura pupkk habebuntur, 

ut ex decreto amplissimi ordinis primura kberlas ac deinde tutela 

corapelere possint. 

Tit XIV. AD LEGEM PUFIAM OANINIAM.-^ 

1. Norainalim servi teslaraenlo raanurailli secundura legem Fufiam possunt. 

Norainatira autera raanumittere inlellegilur hoc modo: „Stichus kber 

eslo". cum antera „opsonalorera", vel „qui ex ancilla illa nascetur liberum 

esse velo", ex Orphiliane senatusconsulto perinde libertas cempetit, ac si 

nominalira data sit: officiorum enim et artium appellatio nihil de significatione 

norainum mutai; nisi forte plures sinl qui eo officio designenlur: 

lunc enim nomen adiungendum esl, ut eluceal de quo testator sensisse 

videatur. 

2. Cedicklis testamento confirraalis datae libertates cura his quae tabulis 

lestaraenti datae sunl cencurrunt, el sive antecedant sive sequantur 

testaraenlum, novissimo lece adkibenlur, quia ex testamento ulraeque confirmantur. 

3. Quoliens numerus servorum propter legem Fufiam Caniniam ineundus 

esl, fugitivi quoque, quorura semper pessessio anime retinelur, computandi sunt 

4. Lege Fufla Caninia cavetur, ul certus serverum numerus testamento 

manuniillatur. subductis igilur duobus usque ad decem pars dimidia; a decem 

usque ad triginta pars terlia; a triginta usque ad centura pars quarta; a centura 

usque ad quingentos pars quinta, plures autem quara cenlum ex malori 

numero serverura raanuniitti nen licet. 

LIBER QUINTUS. 

Tit. I. DE LIBERALI CAUSA. 

1. Qui contemplatioiie extremae necessilalis aut akinenlorum gralia filios 

suos vendiderint, statuì ingenuitatis eorura nen praekidica??,l: homo enim liber 

nulle prelie aeslinialur. ideo iidein nec pigneri ab his aul flduciae dari possunt; 

ex quo facto sciens credilor deportatur. operae taraen eerum loeari 

possunt 

2. Veritati el origini iiigenuilalis raanuraissie quoeuraque modo facta 

non praeiudicat^ 

3. Descriptio ingenuorura ex offlcie flsci inter flscalera faraihara facta 

ingenuitati non praeiudicat 

4. Qui raelu et impressione alicuius lerreris apud acta praesidis servum 

se esse mentitus est, postea statura suum defendenti nen praeiudicat 

5. Post susceptura liberale iudiciura si adserter causam deseruerit, in 

1) et Gai I. 42—46. 2) Inst I. 4. § 1.

PAULI SENTENTIAE V. 2—4. 367 

akum adserlerem orane iudidura Iransferri placuil: in prierera vero, quod 

predendae libertalis gralia factum est, extra ordinem vindicalur: nen enim 

eporlet susceplara status causara nulla cogente necessitale deslkui. 

Tit IL DB USUCAPIONE. 

1. Possessionera adquiriraus el anime et corpore; anime utique nostro, 

corpore vel nostro vel alieno, sed nude anirae adipisci quidera possessionera 

nen pessuraus; retinere taraen nudo anime pessuraus, sicul in sallibus 

hibernis aeslivisque conlingk.* 

2. Per liberas personas quae in poleslale nostra non sunl acquiri nobis 

nihil potest. sed per procuralorera adquiri nobis possessionera posse ulililalis 

causa receptum esl. absente autem domino comparata non aliter ei, 

quara si rata sit, quaeritur.^ 

3. Lengi aulera temperis praescriptio inler praesentes continui deccunk 

spalio, inter ahsentes vicenii cemprehendkur.^ 

4. Decem vd viginli annorum praescriptio diam adversus rem pubkcam 

prodest ei qui iustum initium possessionis habuit, nec raedie tempore interpekalus 

esl. aclio tamen quanti eius interest adversus eos rei pubkcae dalur, 

qui ea negotia rf'efendere neglexerunt. 

5. Si post molam infra tempora quaestionem res ad novum derainum 

emptione transieril, nec is per viginli annos fuerit inquidatus, aveki ei possessionera 

nen oportet 

Tit. IH. DE HIS QUAE PER TURBAM FIUNT. 

1. In eos, qui per turbara seditioneinve daranura alicui dederint dandunive 

curaverinl, si quidera res pecuniaria est, aesllraalione dupli sarcilur: 

quod si ex kec corperi alicuius, vilae nierabrisve necealur, extra ordinem 

vindicalur. 

2. Quidquid ex incendio ruina naufragio naviqiie expugnala raptum susceptura 

suppressurave erit, eo anno in quadruplum eius rei, quam qiks 

suppresserit celaverit rapuerit, cenvenitur, postea in simplum. 

3 — 6 ad ius crim. spectant. 

Tit IV. DE INIURHS. 

1. Iniuriam patimur aut in corpus aut extra corpus: in corpus verberibus 

et illaliene stupri, extra corpus conviciis el famosis kbellis, quod ex 

adfectu uniuscuiusque patientis el facienlis aestiraatur.* 

2. Furiosus itemque infans adfectu deli et caplu contunieliae careni: 

idcirco iniuriarura agi cura his nen potest 

3. Si liberis qui in potestate sunl, aut uxori flat iniuria, nostra interest 

vindicare; ideoque per nes aclio inferri polest, si modo is qui fecit in iniuriam 

nostram id fecisse docealur.^ 

4. 5. 11 —19 ad iudicia publica pertinent. 

6. Iniuriarura adio aul lege aul more aut iiiixto iure introduda est 

Lege duodecim tabularum de famosis carminibus, membris ruplis, el ossi- 

1) Gai IV. 168. 2) Gai lì. 95. Inst IL 9. § 3. 3) Inst IL 6. pr. 

4) Inst IV. 4. § 13. 5) Gai IH. 221.

368 PAULI SENTENTIAE V. 5 a. 

bus fradis.' (7.) Moribus, quoties factum prò qualiiate sui arbitrio iudicis 

aestimatum cengruentis poenae suppkcio vindicalur. (8.) iMixlo iure iniuriarura 

aclio ex lege Corneka constiluilur, quoties quis pulsatur, vel cuius 

doraus introilur ab his qui vulgo directark appellantur. in quos extra ordinem 

aniniadverlitur, ita ul furis inruenlis- censiliuin prò raode comraentae frandis 

poena viudicetur exsilii aut raelakl aul operis publici. 

9. Iniuriarum civilker damnatus eiusque aestimationera iuferre iussus 

famesus efficitur. 

10. Atrox iuiuria aestiraatur aul lece aul tempere aut persona; lece quoties 

in publice inrogatur; tempore, quoties interdiu; persona, quoties senatori 

vel equiti Romano, decurioni, vel alias spectatae auctoritatis viro; et si 

plebeius vel huraili loco nalus senatori vcl equiti Romane, decurioni vel 

raagislralui vel aedili vd iudici, quilibet horura, vel si bis oranibus plebeius.'' 

Tit Va. DE EFFECTir SENTENTIARUM ET FINIBUS LITIUM. 

1. Res iudicalae videntur ab his qui imperium poleslalemque habent, voi 

qui cx auderilate eorura Inter partes danlur; ileraque a raagislrat?'Z'us municipalibus 

usque ad suramara qua ius dicerc possunt; itemque ab his qui ab 

Imperatore extra ordinem pduntui'. Ex compromisso antera iudex suinptus 

rem iudicalara nen facit; sed si sul} poena inler eos preraissura sit, poena 

re in iudiciura deducta* ex stipulatu peli potest. 

2. Confessi debitores prò iudicatis habentur; ideoque ex die cenfessionis 

tempora solution/ praestituta cerapulantur. 

3. Cenfileri quis in iudicio non lanlura sua voce, sed el ktleris et quocumque 

raode polest. convinci autem non nisi scriptura aut testibus potest 

4. Eerum qui de debito confessi sunt, pignora capi el distrahi possunt 

5. Confessionem suara reus in duplura revocare nen polesl. 

6. Ea, quae altera parte absente decernunlur, vira rerura iudicatarum 

nen oblinenl. 

7. Trinis litteris vel edictis, aut uno pre oranibus dato, aut trina denunliatiene 

conventus, nisi ad iudicera ad quera sibi denunliatura est, aut 

cuius litteris vcl edicto conventus esl, venerit, quasi in contumacem dieta 

sententia auctoritatem rerum iudicatarum eblinel: quinimmo nec appellari 

ab ea potest. Ab ea sententia quae in cenlumaces data esl neque appellari, 

neque iu duplum revecari potest.^ 

8. Res olim iudicala post longuin skentium in iudicium deduci nen pot 

est, ncc ee noraine in duplura revecari. longura aulera tempus exemplo 

longae praescriptionis decennii inler praesentes, el inter absentes viceiuki 

computa tur. 

9. In causa capitali absens nemo daranalur neque absens per akum accusare 

aut accusari potest 

10.^ Falsis instruraenlis religione iudicis circumducta, si iam dieta sententia 

prius de crimine admisso censisteril, eius causae instauratio iure deposckur. 

1) Gai III. 223. 2) Cod. prius ingrueniis. 3) Gai IH. 225. 4) ex 

cmend. Huschkii et Kruegeri. 5) additum ex Appendice IL 8—10.

PAULI SENTENTIAE V. 6. 369 

11. Balio calculi saepius se palitur suppulari atque ideo potest cquocumque 

lempore relraciari, si ncm longo tempore evanescal.^ 

Tit. VI. DE INTERDICTIS. 

1. Relinendae possessionis gratia comparata sunt interdicta, per quae 

eam pessessienem quam iam habemus retinere volumus: quale est Uli 

possidetis de rebus sek, el Utrubi de re mobik. Et in priore quidem 

is potior esl qui redditi interdicti tempere nec vi nec clam nec precai'io 

ab adversario possedii; in altero vere pelior est qui maiore parte anni 

retrorsum numerati nec vi nec clam nec precario possedii,''* 

2. Ut interdictum, ila et adio proponitur, ne quis via publica aliquem 

preliibeat. cuius rei solkcitudo ad viarum curatores pertinet, a quarum 

iiiunilione nerao exceplus est si quis taraen in ea aliquid eperis fecerit, 

quo cemmeanles iuipedianlur, demolilo epere condemnatur. 

3. Non tantura si ipse dominus possessione deiicìat, utile interdictum est 

sed eliara si farailia eius. familiae autem nemine eliara duo servi cenlinentur. 

4. Vi deiicitur non tantura qui oppressu multiludinis aut fustium aut 

telorura aut armorum metu terretur, sed el is qui vielentiae opinione ceraperla 

possessione cessit, si taraen eam adversarius ingressus sit 

5. De navi vi deiedus hoc interdicto experiri non potcst: sed ulilis ei 

adio de rèbus recuperandis exemplo vi bonorum raptorum datur. ide???que 

in eo dicendum esl, qui carruca aut equo deicilur: quibus non abdudis 

iniuriarum aclio dalur. 

6. Vi deiedus videlur el qui in pi-aedio vi retiudur, el qui in via territus 

est, ne ad fundum suum accederei. 

7. Qui vi aul clam aul precario possidet ab adversario impune deiicitur.^ 

8. Ex rebus vi possessis si aliquae res arserint, vel servi decesserint, 

licet id sine dolo eius qui deiecil factum sit, aeslimaiione lamen conderanandus 

est qui ita voluit adipisci rem iuris alieni. 

9. Si inter vicinos ex communi rivo aqua ducatur, induci prius debet, 

el kis vicibus, quibus a singulis duci consuevil, ducenti vis fieri prohibetur: 

alienam autem aquam usurpanti nummaria poena inrogatur. cuius rei cura 

ad solkciludinera praesidis spedai. 

10. Reddilur interdicti aclio quae proponitur ex eo, ut quis quod precariura 

habet restituat. nam et civilis adio huius rei, sicut coraraedali, cerapetit: 

eo vel maxime, quod ex beneficio suo uuusquisque iniuriam pati 

non debet 

11. Precarie possidere videlur non lantum qui per epistolam vel qualibel 

alia ratione kec sibi concedi poslulavit, sed et is qui nullo voluntatis iudicio, 

pallente tamen doraine, possidel. 

12. Heres eius, qui preeariam possessionem tenebat, si in ea manseril,, 

magis dicendum esl dam videri possidere: nullae enim preces eius videnlur 

adhibitae. el ideo perseculio eius rei scraper manebk nec interdicto locus est. 

13. Arbor, quae in alienas aedes imminel vd in vicini agrum, nisi a domino 

sublucari nen polesl, isque conveniendos est ul eam sublucel. quod 

si conventus dominus id facere noluerit, a vicino luxuries ramorum compescitur: 

idque qualiscumque dominus facere non prohibetur. 

^ly ex^ppendioe L 16. 2) Gai IV. 148. 152. 3) Gai IV. 164. 

GNEIST INSTITL-TIOHES. "^4

370 PAULI SENTENTIAE V. 7—9. 

14. Adversus eum, qui hominem liberimi vinxerit suppresserit incluserit 

operamve ut id fieret dederil, tara interdicluin quara legis Fabiae super ea 

re adio reddilur: et interdicto quidera id agitur, ul exliibeatur is qui delludur, 

lege aulera Fabia, ut etiam poena nummaria ceercer?lur. 

15. Bene cencordans raatrinioniuni separali a patre divus Plus prohibuil, 

ileraque a patrono libertura, a parentibus fikum filiamque: nisi forte quaeratur, 

ubi ulikus morari debeai. 

16. Omnibus bonis quae habet quaeque habiturus est obligalis, nec concubina, 

nec filius naluraks, nec alumnus, nec quae in usu quottidiane habet 

obligantur; ideoque de his nec inlerdictura redditur. 

Tit VII. DE VERRORCM OBLIGATIONIBUS. 

1. Obligatienura firniandarura gralia stipulaliones indudae sunl, quae 

quadam verberura sekennilate cencipiuntur. et appellatae, quod per eas firmitas 

obkgationura constringilur: stipuluni enim veteres firmum appekaverunt' 

2. Verberura obligatio inter praesentes, non eliara inter absentes cenlrabitur. 

Quodsi scriptum fueril inslruraenle promisisse akquera, perinde habetur, 

atque si interrogatione praecedente responsum sil.^ 

3. Fructuarius servus si quid ex re fructuarii aut ex operis suis adquirit, 

ad fructuarium pertinet. quidquid aulera aliunde vel ex re proprielarii 

adquirit, demine proprietatis adquirit.^ 

4. Cum facto premissoris res in slipulalum deducta intercidil, perinde 

agi ex stipulatu potest, ac si ea res exslard. ideoque proraissor aesllraalione 

clus punitur, raaxirae si in dolura quoque eius concepta fuerit slipulatio. 

Tit. Vili. DE KOVATIONIBUS. 

Non selura per nesrad ipsos nevaraus quod nobis debetur, sed etiam 

per eos per quos stipulari possumus, velut per filiura farailias vel per servura, 

iubende vel ralura habendo. Procurator quoque noster ex iussu nostro 

receptura est ut nevare possit. 

Tit. IX. DE STIPULATIONIBUS {praetoriis). 

1. Substitutus hcres ab instituto, qui sub condicione scriptus esl, utiliter 

sibi inslitulura hac slipulatiene cavere corapekit, ne pelila bonorum 

possessione res hereditarias deminuat: hoc euim casu ex die inlerpesilao 

stipulatienis duplos fructus praestare compellkui'. huius enira praeiudicium 

a superiore dkl'ert, que quaeritur, an ea res de qua agitur raaior sit cenlum 

sestertiis: ideoque in longiercm diera cencipil??r. 

2. Ex die accepti iudicii dupli fructus cerapulantur. el tara danles quam 

accipientes, heredes quoque eorum, procuralores, cogniloruraque personae, 

ileraque sponseres eadera stipulalione coraprekendunlur; eorura quoque quorum 

noraine premitlilur. 

3. Quoliens iudicatum solvi stipulalione salisdalur, oraissa eius aclio rei 

iudicatae persecutionem non excludit 

4. Emancipali liberi praelerili si velini miscere se palernae keredìtali, 

et cura his qui in potestate reraanserunt ceraraunis patris dividere heredi- 

1) List Ut 15. pr. 2) Inst IH. 19. § 12. 17. 3) Gai IH. 16L 165.

PAULI SENTENTIAE V. 10 — 12. 371 

talem, antequam bouorum possessionem pelaul, de conferendo cavere cum 

satisdalione debebunt. quodsi satisdare non possunl, slalira ex fide honorum 

cen/M«ionem, excepto pecuko castrensi, l'acero cogendi sunl. 

Tit. X. DE CONTRAHENDA AUCTORITATE. 

1. Oh melum impendenlis damni vicino salisdar/ debet datis sponsoribus 

super ee quod damni accideril. 

2. De comrauni paride ulililalis causa hoc coepit observari, ut aedificet 

quidera, cuius aediflcare interest, cogalur vere socius portienis suae irapensas 

agnoscere. 

Tit XI. DE DONATIONIBUS. 

1. Species extra delem a raalre iu honorem nuptiarum praesente filia 

genere tradilae donationem pcrfecisse videnlur. 

2. Prebalio tradilae vel non tradilae possessionis nou tam in iure quam 

iu facto consistit: ideoque sufficit ad probalionem, si rera corporaliler teneant. 

3. Pater si fike familias aliquid donaverit et in ea voluntate perseveraiis 

decesserit, morte patris donatio cenvalescit. 

4. Cum unius rei in duoi' donatio cenfertur, pelior est ike, cui res 

tradita esl: nec interest, posterior is an prio?^* acceperit, et exceptae nec 

ne persenae sinl. 

5. Invilus donalor de evictiene rei denatae promitlere non cogilur, nec 

eo nomine, si- promiserit, oneralur; quia lucrativae rei possessor ab evidionis 

adione ipsa iuris ratione depelklur. 

6. Ei qui aliquem a latruncuks vel hostibus eripuit in iiifinitum donare 

nou prohibemur; si lamen donatio el non merces eximii laboris appellanda 

esl; quia contempla tionera salulis certo mode aestiraari nen placuit.'^ 

TU. XII. DE IURE FISCI ET POPULI. 

1. Eius bona, qui sibi oh akquod adraissura flagiliura inorteni conscivit 

el manus intulil, fisco vindicanlur. quod si id taedio vilae aul pudore aeris 

akeni vel valeludinis alicuius impatientia adraisit, nen inquielahunlur, sed 

ordinariae successioni reknquuntur. 

2. Ei eliara velut indigno aufertur heredilas qui afflnera vel cognatura, 

cui ipse ab intestato successurus erat, testaraenlura facere prohibuil, aut ne 

iure subsisleret operara dedil. 

3. Si pater vel dorainus id teslamentura quo filius eius vel servus heredes 

instiluli sunl aul legatum acceperunt, falsum redarguanl nec oblineanl, 

fisco locus est. 

4. Aetati eius, qui accusai teslaraenlum, si non obtineat, succurri solet 

in id quod ita amisil: maxime si tutoris aul curatoris consike aclio insti 

tuta sii. 

5. 6. 12. sqq. ad ius publicum spectant. 

7. Litem in perniciem privatorum fisco denari nen oportet nec ab eedera 

donata??? suscipi. 

1) sic proponit Krueger. Cod. M. quis an prius. 2) nisi coni. Rittershusius. 

3) fr. 34. 1. D. de donat. (39. 5.) 

24'*

372 PAI'LI SENTENTIAE V. 13—25. 

8. Imperatorem litis causa heredera institui iuvidiosuni esl: nec euim 

caluraniandi facultatem ex principali maieslale capi oportet.* 

9. Ex nuda pokicilalione nulla aclio nascilur: ideoque eius bona, qui se 

heredera iraperaterera facturura esse iactaverat, a fisco occupali non possunt 

10. Privilegiura fisci est inter oranes creditores priraura locura retinere. 

11. Quicuraque a fisco cenvenitur, non ex indice et exemplo alicuius 

scripturae, sed ex aulhenlico conveniendus est, et ila, si conlractus fides 

possil oslendi: ceterura calumniosam scripturam vini iuslae pdiliouis in iudicio 

oblinere nen convenit. 

Tit XIII. DE DELATORIBUS. 

Tit XIV. DK QUAES'l'IONIBUS HABENDIS. 

Tit XV. DB TESTIBUS. 

1. Suspectos gratiae testes, et eos vel maxime, quos accusator de domo 

preduxerit vel vilae humiklas infamarli, inlerrogari nen placiiil: in leste 

enira et vitae quaklas spedari debet el dignitas. 

2. In affinera vel cognatura invili testes inlerrogari nen possunt 

3. Adversus se invicera parentes et liberi, ileraque liberti, nec volentes 

ad tesliraeniura adiniltendi sunt; quia rei verae testiraouium neeessitude personarum 

plerumque corrurapit. 

4. Testes, cura de fide labularura nihil dicilur, adversus scripturam inlerrogari 

non possunt. (5. ad iudicia pubi, pertinet.') 

6, In re pecuniaria tormenta, nisi cum de rebus heredilariis quaerilnr, 

non adbibenlur; alias aulem iureiurando aut testibus expkcanlur. 

Tit. XVI. DB SERVORUM QUAESTIONIBUS. 

Tit XVII. DB ABOLITIONIBUS. 

Tit XVIII. DB ABACTORIBUS. 

Tit XIX. DE SACRILEGIS. 

Tit XX. DE INCBNDIARIIS. 

Tit. XXI. DE VATICINATORIBUS ET MATHBMATICIS. 

Tit. XXII. DE SEDITIOSIS. 

Tit XXIIL AD LEGEM CORNBLIAM DE SICARIIS ET VENEFICIS. 

Tit XXIV. AD LEGEM POMPEIAM DE PARRICIDIIS. 

Tit. XXV. AD LEGEM CORNBLIAM TESTAMENTARIAjr. 

1—,5. 7. sqq. ad iudicia publica spectant. 

6. Ampkssiraus ordo decrevit eas tabulas quae publici vel privali coii- 

Iraclus scripturam centinent adhibitis leslibus ita signa?'?', ut iu summa raarginis 

ad niediain partera perferatae triplici lino constringautur, alque impositae 

supra linura cerae signa impriraaulur, ut exterior? scripturae fidem 

interior'"' scrvd. Aliler tabulae prolalae nihil momenti habent. 

1) Inst li. 17. § 8. 2) ita Huschke. Codd. c.rteriores — interiori, servaverit. 

Ci. Zeitschr. fur Gesch. tlWiss. XIL 200.

PAULI SENTEN'TIAE V. 26 — 33. 373 

lit XXVI. AD LEGEM lULIAM DE VI PUBLICA ET PRIVA'l'A. 

1—3. ad iudicia publica spiedant. 

4. Credilor chirographarius si sine iussu Praesidis pcr vim debitoris sui 

pignora, cura non haberet obkgata, ceperit, in legera luliara de vi privala 

comraitlil. Fiduciam vere et pignora apud se deposita persequi et sine auctoritate 

iudicis vindicare non prohibetur. 

Tit XXVII. AD LEGEM lULiAM PBCULATUS. 

Tit. XXVIII. AD LEGE.M lULIAJI REPETUNDARUM. 

Tit XXIX. AD LEGEM lULIAM M.UBSTATIS. 

Tit XXXII. QU.ANDO APPELLANDUM SIT. 

Tit. XXXa. AD LEGEM lULIAM AMBITUS. 

Tit. XXXb. AD LEGEM FABIAM. 

Tit. XXXI. DB POENIS MILITUM. 

Quoliens iusiurandum poslulatur, eo terapere appellanduiu est, quo, defertur, 

nen que iuratur. 

Tit XXXIII. DB CAUTIONIBUS ET POENIS APPELLATIONU.M. 

1. Ne liberum quis el solutum haberet arbilrium retradandae et revecandae 

sentenliae, et poenae el tempora appellatoribus praesliluta sunt. 

Quodnisi iuste appekaverint, tempora ad cavendura in poena appekalionis 

quinque dienira praestituta sunt Igilur morans^ eo in loco, ubi appekavil, 

cavere debet, ul ex die acceplarum lilteraruni continui quinque dies cerapuleiitur. 

si vero longius, salva dinumeratione interim quinque dies cum ee 

ipse que litteras acceperit cerapulantur. 

2. Ne quis in captionem verberura in caveudo incidal, expeditissirauni 

esl poenara ipsara vel quid aliud prò ea deponere: necesse enim nou habel 

sponsorem quis vel fideiussorem dare aut praesens esse: el si centra eura 

fuerit pronunlialura, perdit quod deposuit 

3. Quoliens in poena appellationis cavelur, lam unus quam plures fideiussores, 

si idonei sinl, dari possunt: sufficit enim etiara per unura ideneura 

inderanilati poenae consuk. 

4. Si plures appekanl, una caulio sufficit, et si unus caveal, oranibus viucil. 

5. Cura a pluribus sententiis prevocatur, singulae cautiones exigendae 

sunt et de singulis poenis spondendura est. 

6. Modus poenae, in qua quis cavere debet, specialiter in cautione expriraendus 

esl, ul sit, in qua slipulatio commiltalur: aliler enira recte ca- 

visse non videlur. 

7. Adserlor si provocet, in eius modi tertiam cavere debct, quanti causa 

aestimata est. 

8. In omnibus pecuniariis causis magis est, ut in tertiam partem eius 

pecuniae caveatur.^ 

1) sic Cuiac. C. ignorans si. 2) ex Cod. Vesont. restituit Cuiaoius. Ct Gai IV. 171.

374 

PAULI SENTENTIAE V. 34—37. 

Tit. XXXIV. DB LITTERIS DIMISSORIIS. 

1. Ab ee a quo appekalum esl, ad eum qui de appellatione cogniturus 

est, ktterae diraissoriae diriguulur quae vulgo apostoli appellantur; quorum 

pos'lulalio et acceptio intra quinlum diem ex officio facienda esl. 

2. Qui intra tempora praestituta dimissorias nen postulaverit vel acceperit 

vd reddiderit, praescriptione ah agendo submovetur et poenara appellationis 

inferro cogelur. 

Tit. XXXV. DE REDDENDIS CAUSIS APPELLATIONUM. 

1. Meritnm appekalionis causae capilaks el ipsam rationem slatus non 

nisi per nosraet ipsos prosequi possunius: nenie enim absens aul duci in 

servitutera polest aul damnari. 

2. Moratorias appekaliones el eas, quae ab executoribus et cenfessis 

flunt, recipi nen placuk. 

3. Eura qui appellai cura convicie ipsius iudicis appellare non oporlel: 

ideoque ila factum arbitrio principis vindicalur. 

Tit. XXXVI. POST PROVOCATIONEM QUID OBSERVANDUM EST. 

1. Quoliens possessor appellai, fructus medii temperis deponi convenit 

quod si petitor provocet, fructus in causa depesili esse nen possuut nec 

recte eorum noraine satisdalio poslulatur. 

2. Si propter praedia urbana vel mancipia appelldur, pensieues eorum 

vel mercedes, vedurae diara, si de navi agalur, depeni seleni. 

Tit. XXXVIL DB MERITIS APPELLATIONU-AI. 

Oraniraodo penendura est, ut quoliens iniusta appellatio prenuntiatur, 

suraptus quos dum sequeretur adversarius irapendit reddere cogalur, non 

siraplos, sed quadruplos.

TABULAE SYSTEMATICAE. 

Argumentoram series in Gai Commentariis CIUM, titulis 

Institutionum Imperialium comparatur. 

GAI COMMENT. L 

§ 1—7. de iure gentium et civili. 

g 8. (le partibus iuris. 

§ 9—12. de liberorum herainnm el servorum, 

de ingenuorum et libert. differentia. 

§ 13—47. de libertinis. 

(§ 36-41.) 

INST. LIBER I. 

I. de iustitia et iure. 

11. de iure naturali, gentium cl civili. 

(§ 12. eod. lit,) 

III. de iure personarum. 

IV. de ingenuis. 

V. de libertinis. 

VI. qui qnilìus ex caus. mannni. non pos.s. 

(§ 42-47.) VII. de lege Fnfia Caninia sublala. 

§ 48—50. de his qui sui vel alieni iur. sunt. Vili, (le his qui sui vel alieni iuris sunt 

g 51—107. de his qui in poleslale sunt. IX. de patria poleslale. 

I 108 —115 b, de his quae in manu suut. X. de nupliis. 

§ 116—123. de his qui in mancipio sunt. 

XI. de adoplionibus. 

(§ 97-107.) 

§ 124—141. quib. mod. ius potestat. solvit. Xll. quibus modis ius potesiatis .solvkur. 

§ 142. de his qui sui iuris sunt. 

(XIII. pr.) 

g 143—196. de tuteks. 

XIIl. de tutelis. 

XIV. qui dari lulores lestamente possunt. 

(§ 155-15S.) 

XV. de legitima oguatorura tutela. 

(§ 169-161) XVI. de capilis minulione. 

(§ 165,) XVII. de legitima patronorum tutela. 

XVkl. de legitima parentum tutela. 

(§ 16G sqq ) 

XIX. (le fiduciaria tutela. 

(§ 173-193.) XX. de Akliano tutore et ex L. bilia cl Tit. 

XXI. de auctoritate Inlorura. 

(§ 194—196.) 

XXII. quibus modis tutela finitur. 

§ 197. 198. de curationibus. 

XXIII. de curatoribus. 

§ 199. 200. de satisdalione tutorum vel e. XXIV. de salisdatione lulonun vel culat. 

XXV. de excusationibus lutoium v. curai. 

XXVI. de snspectis tutoribus vel curator. 

LIBER IL COMMENT. II. 

(vid. etiam Indicem pagina 60.) 

1 —96. dererumdivisioneetadquisitione. I. de rerum divisione. 

(§ 12-u.) k. de rebus incorporalibus. 

{§ 14 sqq.) lil. dc servituliljus. 

IV. V. de usufrudu, usu et habitalioiie.

376 

(§ 62-04. 80-85.) 

(§ 41-61.) 

(§ S6-9i:.) 

§ 97. de rcb. p. universilatem adquirendis, 

§ 99. 100. de hereditatibus. 

§ 101 —122. (le teslamentis ordinandis el 

qui leslamenla facere possunt. 

§ 12.3—137. de cxheredalione liberorum. 

g 138—151. qnib. modis test, infirmanlur. 

g 152—173. deliercdnm quat et differentia. 

g 174—184. de substllulionibus. 

g 186—190. de servis heredib. inslitnendis. 

§ 191—223. de legatis. 

§ 224—228. (le lege Falcidia. 

§ 229—245. de inutilibus legatis. 

g 246. de fideicommissis. 

g 247'—259. de fìdeic. heredilalibus. 

(XXIII. pr.) 

XXIII. de fideicommissariis iieredilulibus. 

§ 260—62. de singulis rcb. per fidelc.relìct. XXIV. de sing. rebus per fideie. relictis. 

g 263—267. de fibertate per fideie. data. (XXIV. § 2 ) 

g 268—289. de fideicommissorum et eoinm 

quae dircele relinqunlur dilferenlia. XXV. (le codiciUis. 

COMMENT. m. 

g 1—24, de heredilalibus quae ah inteslato 

deferunlur. 

(cf, § 18-88.) 

g 25 — 38. de bonorum possessionibus. 

g 39. de lihcrtoruin bonis. 

g 40—54. do iionis civium Rom. libertorum. 

g 55 — 73. de bonis Latinorum libertorum. 

§74—76. deboniseor. quidedicitiorumn.s. 

g 77—87. de rcliquìs successionibus per 

universilatem. 

§ 88. de ohligationilnis. 

g 89. de obi. qiiae cx conlraolu nascuntur. 

g 90—91. de obligationibus re contractis. 

g 92—96. de verborum obligalionilìus. 

g 97-109. de inutilibus stipulationilìus. 

g 110 — 114. de adslipiilalorilms. 

VI. de usucapionibns el i. len.p. praescr. 

VII. do donationibus. 

Vili, quibus alienare licet vel non. 

IX. per quas personas nobis acquiritur. 

(IX. § 6.) 

(IX. § 6.) 

X. de lestaraenlis ordinandis. 

XI. de militari testamento. 

XII. quib. non est permissum test tacere. 

XIIL de exheredakone liberornm. 

XVII. quib. modis leslamenta inlirnianlur, 

XVIII. de inofficioso testamenlo. 

XIX. de h(Tediim qualitaie cl differentia. 

XV. de vulgari, XVl. de pupill. subsliliit 

XIV. de heredibus instiluendis. 

XX. de legaks. 

XXI. de adcmptione legalorum. 

-XXII. de lege Falcidia. 

IXX. § 25—36.) 

LIBER III. 

I. de hereditatibus quae ab intestalo def(}r. 

IL de legitima agnatorum successione. 

III. IV. de SC. Tertulliano ct Orpliitiano. 

V. de successione cognalorum. 

VI. de gradibus cognationis. 

IX. de bonorum possessionibus. 

VII. de successione libertorura. 

VIII. de assignatione libertorura. 

X. (le acqnlsitione per arrogationem. 

XI. de eo cui iihertatis causa hona addlcnntur. 

Xll. (le bonorum vendit. et SC. Claud. 

XIIl. de obligationibus. 

(XIII, § 2.) 

XIV. quii), raodis re contrahilur ohliyalio. 

X\^ de verborum ohkgatione. 

XVI. (le dnobus reis stipulandi et proinitt 

XVII. de stipulalione servorum. 

XVIII, de divisiono stipulalionum. 

XIX. dc inntilihus stipulationibus. 

§ 115—27. dc sponsoribus, fideprom. fidei. XX. de fideinssorihns.

COMMENT. IV. 

§ 1 —10. de actionum divisione. 

g 11—31. de legis actionibus. 

g 32 — 38. de ficlionum usu in actionibus. 

§ 39—60. de formulis. 

g 61—68. de bonae fidei iudiciis et de 

compensatione el dcductione. 

g69 —74. qnod cum ee contractum esl 

qui in aliena potestate esl. 

g 75—79. de noxalibus actionibus. 

g 80. de obligationum ab his personis 

qu. in raanu raancipiove sunt contraclarum 

effectu. 

g 81 — 87. de bis per quos agere possumus. 

g 88—102. de satisdationihus. 

g 103—109. de legitimis iudiciis el quae 

imperio coniinentur. 

§ 110—113. de perpetuis et temporalibus 

actionibus, el quae ad heredes transeunt. 

§ 114—125. de exceptionibus. 

.377 

§ 128—134. de litlerarum obligaiione. XXI. de litlerarum ehiigatione. 

g 135 —162.deobllgalionibiisex consensu. XXII. de consensu obligaiione. 

(§ 139—141.) XXIII. de emptione el venditioue. 

(§ 142—147.) XXIV. de locatione el conduclione. 

(§ 148—154) XXV. de societale. 

(§ 15Ó--162,) XXVI. de mandato. 

XXVII. do ohligatiouib. quasi ex contractu. 

§ 163 — 167, perqn. pers. nobis ohi. adquir. XXVIII. p. quas personas neh. ohi. acquir. 

g 168—181. quib. mod. obligatio tokitnr. XXIX. quibus modis ohligalio tollilnr. 

§ 182. (le obi. quae ex deliclo oriuntur. liher IV. I. de obligationibus quae ex dc- 

g 183—208. de furtis. 

lido nascuntur. 

§ 209. de bonis vi raptis. 

II. de vi honorum raptorum. 

S 210—219. de lege Aquilia. 

111. de lege Aquilia. 

§ 220—225. de iniuriis. 

IV. de iniuriis. 

V. de ohi. quae quasi ex delieto nascuntur. 

LIBER IV. contin. 

VI. dc actionibus. 

(VL § 39. 40.) 

VII. quod cura eo qui in aliena potestate 

esl negotium gestuin esse dicelur. 

Vili, de noxalibus actionibus. 

IX. si quadrupes pauperiem fecisse dicelur. 

X. de his per (juos agere possumus. 

XI. de salisdalionihus. 

XII. de perpetuis el temporalibus actionibus, 

cl qnae ad heredes transenni. 

XIO. de exceptionibus. 

§ 126 —129.de replicationihus, duplic. eie. XIV. de replicationihus. 

§ 130—137. de praescriplionibus. 

g 138—170. de interdictis. 

XV. de interdictis. 

g 171 —182. de poena temere litigantium. XVI. de poena temere liligantinm. 

§ 183 —187. de in ius vocando ctdo vadim. (XVI, § 3.) 

XVII. de officio iudicis. 

XVkl. de publicis iudiciis.

II. 

Talrala systematis Institutionum Gai et lustiniani in singulos articulos 

redacti confparatlonem exUbens. 

Praecognita. 

I. Deiustilia et iure (inst, i tit. L) 

kislilia. lurisprudentia. Iuris praecepta. 

Unius studii sunt duae posiUones: publicum et 

privatum. 

lus privatum iripertitura esl: 

1. De iure gentili m el ci vili. II. dc iure n a turali ot genlium el civili (n.) 

his naturale esl quod nat omnia animafia docuit 

(li. pi.) Ius antera civile vel genlium ita dividitur: 

Omnes populi partim suo proprio, parlim communi omnium hominum iure 

utuntur (§1.) et populus ilaque Rom. parlim suo proprio, partim communi oninium 

horainura iure ulilur. 

Conslanl autera iura ex legibus, 

plebiscitis, senalusconsultis, conslitutionibus 

Princ, magislratuura ediclls, 

resp. prudenlium (G. § 2—7.) 

II. Omne aulem ius quo utimur 

vel ad personas perlinel, vel ad 

res, vel ad ackones (§8.) 

Ac prius videamus de personis. 

Constai autera ius nostrum aul ex scriplo 

aut ex non scripto. 1. scriplum ius lex, plebiscita, 

senatusconsulla, Principum piacila, magistraluum 

edicta, responsa prudentium (§ 3—8.) 

2. ex non scripto ius venil quod usus comprobavit (§ 9.) 

de orìgine et natura harum di-7Ì8Ìonum (§ 10. 11.) 

III. Omne autera ius quo utimur 

vel ad personas perlinel, vel ad 

res, vel ad actiones (ii. 12.) 

A e prius de personis videamus. 

I. IUS QUOD AD PERSONAS PERTINET. (Comm. i.) 

El quidera summa divisio de iure personarum haec est, quod 

Omnes horaines aul liberi sunt aul servi (Gai §9. inst. tit. in. pi. 1-4.) 

ruisus liberorura hominum alii ingenui sunt, alii libertini (Gai § 10. inst, in, 5,) 

ingenui sunt qui libere nati sunt (G. § 11. inst, iv,) 

• libertini sunt qui ex iusta servilute manumissi sunt. (G. § 11. mst. v.)

379 

Rursus liberlinorum tria sunt genera: nam aut dves Romani, Liberlinorum aulera 

aul Latini, aul deikliciorum numero sunt (§ la-n. 22.) statura, antea irlper- 

Quod de aetate servi requirilur L. Aelia S. introductum (§ 18-21.) titum, const. emenda- 

Latini nec test facere nec ex testamento capere poss. (§ 23-24,) vimus, et omnes liber 

Pessima libertas eorum est qui deditidorum num. s. (§ 25-27 ) tos civitate R. donavi- 

Latini multis modis ad cìrilalem Roman, perveniunl (°§ 28-30.) mus (V. 8,) 

Non lamen cuicumque volenti raanumillere licet (G. § se. inst. VL pi.); nani 

1. Lex Aelia Sentia impedii libertatem (G. 37-41. 47. inst. VL) 

2. Lege Pufia certus modus in servis testamento manumittendis est 

constitulus (§ 42-46.) quem lollenduin esse censuiraus (tit. vn.) 

Sequilur de iure personarum alia divisio (G. is. inst. vin. pr.); nam 

II, Quaedam personae sui iuris sunl, quaedam alieno iuri subiectae 

Rursus earum person. quae alieno iuri Rursus earum person. qu. alieno iuri subì. 

subiectae s. aliae in poleslale, al. in sunt aliae in potestate parentura, 

manu, aliae in mancipio sunl (§ 49.) aliae i n p 0 L. dominorum sunl (viii. pr.) 

Videamus nunc de iis personis quae alieno iuri subiectae sunt (§ so. viii. pr.) 

1. in potestate sunl a) servi dominor. (§ 52. 54.) | l.in pol.dominoruin s. servi (§ i) 

(in quos taraen non kcel supra modum saevire § ss. vin. 2.) 

h. item liberi noslri quos | 2. in pot. parentum s. liberi quos 

(1) ex iustis nupliis procreavimus (§ 55. ix. pr.) 

iuslae nuptiae vero conlrahunlur inter cives Romanos 

el cum quibus conubium esl (§ 56, 67 ) | secundum praecepta legura (x. pr.) 

non oranes autem nobis uxores ducere licei (§ 58—64. x. 1—12.) 

(2) akquando evenit, ut liberi non slaliin ut nati s., sed postea in pot. redigantur. 

causae probatione etc. (§ 65-96.) | legilimalione (x. i3,) 

(3) in potestate sunt et hi quos adoplaraus (§ 97—107. xi.), qnod duobus modis flt: 

aut populi auctoritale, aut imp. mag. | aut principali rescripto aut imperio mag. 

2. in manu nostra sunt ferainae tantum (§ 108—109,) ] 

in ra. conveniehant usu, farreo, coemlione (§ nc-114,) 

coemtio etiam fiduciae causa fit (§ 114—iisb,) 

3. iu mancipio sunt liberorum personae mancipalae, et 

quomodo ea res agatur (§ 116-122.) 

Videamus nunc quibus raodis ii qui al. iur. suhiecli sunt eo iure liher e n lur (§ 124, xn, pr,) 

(el qnidem servi quemadmodum potestate liberentur, superius exposuimus,) 

Ili vere qui in p el estale paren lis sunt sui iuris flunt aut merino eo, aut ah hoslihiis 

capto; aut emancipatione, aut in adopiionem daUone (§ i27-i35a. xn. pr. § 1—10.) 

Quae in manu sunl, remancipaUone (§ i37.) 

qui in causa mancipii sunt, manumissione (§ i38—41,) 

IH. Transeamus nunc ad aliam divisionem. nam ex bis personis quae 

in potestate (manu mancipio) non sunt, quaedam vel in tutela sunt 

vel in curatione, quaedam neutro iure tenenlur. Ac prius dispiciamus 

de liis (A.) qui in tutela sunt (§ 112. xiu. pr.) 

tutelae et tutorum deiìnilio XIII. § 1. 2. 

1. permissum est ilaque parenlihus lestaraenlo dare tutores liheris 

masculis irapuberibus, feminis eliam nubilibus (§ 144-49 ) | impuberibus (xm. § 3-5.) 

uxori in manu eliam luloris oplio dari polesl (§ i4s-54.) | 

qui dari lutores testamenlo possunt (xiv.) 

2. quibus test. l. dalus non est, fis cx L. Xll. agnati sunl legitimi Lutores 

(§. 155. 164. XV. pr. § 2.) 

sunt autem agnati pcr virilis sexus personas cognatione iuncli C§ i36, xv. i.)

380 

Sed agnationis quidem ius capilis deminulione perirailur (§ i5s. xv. 3.) 

Est autem capilis deminutio prioris status permulalio (§ i59. XVL pr.) 

eaque tribus raodis accidil: aul maxima est, aut minor, aul minima (§ 169-163. xvi) 

Ex eadera L. XII. tab. fiherlorum tutela ad palronos perlinel (§ ic5. xvn.) 

|cr. § 168] De legiliraa parentum tutela, (xviii.) 

Exemplo patronorum eliam fiduciariae tutelae receptae sunt (§ i66. 167. xix.) 

Legitimi tutores feminarum tut, in iure cedere p. (§ is8—72,) 

Ex certis causis legibus perraillilur in 

luloris locum aliura pelere (§ 173—isi,) 

3. S i n II 11US omnino t u t s i l, d a t ur e x L. A li Ii a, lulia e l T i t ia (§ is3~87. xx,) 

Ex his apparet, quot sint species tutorum (§ 188,) | 

Inter impuberum el mul. lutelam sane multum interest (§ 189—193,) | 

de aucloritate tutorum (xxi,) 

Tutela aulem liheranlur, mulieres Pupilli pupillaeque tutela liberali tur, 

(pfidein iure III liberorum eie. (§ 194,195,) ma cura puberes esse coeperunt, el aliis comsculi 

quando puberes esse coeperunt (§ i96,) pluribus raodis (XXII.) 

R. Cur a lores acci piunl inascn li puberes usque ad XXV. annu ra (§ u?. xxiii.i 

itera furiosi, prodigi el alt (xxin. 3—6.) 

De satisdalione tutorum vcl curalormn (§ 199, 200. xxiv,) 

I De excusationibus tutorum vel curatonmi (xxv,) 

1 De suspeclis tutoribus vei curatoribus (xxvi,) 

IL IUS QUOD AD RES PERTINET. (Comm. it ut) 

A. De rerum divisione, et quomodo sing. res acqulrantur. 

Modo videaraus de rebus, quae vel in nostro patrimonio soni, vel 

extra nostrum pa triraoniura habenlur (G. n, § 1. inst, n, tit. 1 pr.) 

I. Summa itaque rerum divisio est 1. quaedara enira naturali iure s. communia 

quod aliae snnt divini iuris, aliae omnium, quaedam publica, qu. imiversila- 

h n ra a n i iuris (§ 2,) 

tis, qu. nullius, pleraeipie singulorum ;L pr.) 

l.comraunia, publica, universilatis (§ 1—6.) 

1. divini iuris: sacrae el religiosae (§ -•?,) 2. nullius: sacrae, rcliffiosac, 

sanctae quoque quodammodo (§ s.) 

sanctae (§ 7—io.) 

2. fiumani iur. plerumque alicuius in honis s. (§ 9.) 

ct snni ani publicae aul privatae (§ 10. 11,) 

Singulorum antera hominum multis raodis res fìunt: 

(a) aut iure naturali (b) aul i. civili (L § u,), et naturali quidem Iure: 

[§ 66-69,] 1. occupatione, ab hostibus cap., inventìone, partii animai. (§ 12—19.) 

170—72,] 2. alluvione, insula in flumine naia, alveo dereliclo (§20—24,) 

[§ 79.] 3. nova specie facla, iiiLexlione, confusione, ligiio iuncto (§ 25-29.) 

173—78.] 4. solo ccdil superficies, pianta; itera ct scriptura, pictnia (§ 30—34.) 

5. el fructus percepii (§ 35—38.) 

6. ct thesaurus (§ 39,) 

1§ 19—05.] 

7. traditione (§ 40—45.) 

8. iaclii inissilium eie. (§ 16—48.) 

II. Quaedam praeterea rcs corporales sunl, quaedam incorporales 

(G. § 12—1,1. Inst, tit, n.) 

Incorporalium numero snnt et iura praediorura urbanorum et rusticorum (§11. IL 3.):

III. Oranes res aut 

381 

De servilulibus (ut, IIL) 

De usufructu, usu, liabitalione (iv. v.) 

(de liereditato autem ot de obligat, suis locis proponemus (V, 0,) 

mancipi s. aut nec mancip i (§ is-is.) 

Magna autera differentia est mancipi rerum cl nec m. (§ i9.) 

1. res nec mancìpi nuda traditione akenari possunt (§ 19-21,) 

2. mancìpi res mancipatione et in iure cessione (§'22-27.) 

incorporales res tradìtionem non recipiunt (§ 28.) 

iura praediorura et ususfr. in iure cedi possunt (§ 29-33.) 

hereditas in iure cessionem lantnni recipil (§ 34—37.) 

obligationes vero nihil eorura recipìnnl (§ 3S. 39.) 

ISequitur, ut admoneamus apud peregrinos qûidenr 

unum esse dominium ; apud cives duplex. 

nam si rem mancipi tantum tradidero, in bonis |.Modo Tideamus quibus modis iure civili res acqui 

quidem flt(§ 40.41,), ex iure Quir.vero usucapione :] runtur V. 6] : 

3. omnes res acquir. usucapione (§ 4i—61.) usucapionibus elL. T. praescr. (VL) 

singulalim usucapione prò herede (§ 52—58.) rebus a fisco emtis (vi. u.) 

et usureceptionibus (§ 69-6i.) | Est et aliud genus acquisilionis, donatio (vii.) 

(Accidit akquando, ut qui dominus sit alicnandae rei poteslalem non habeat 

et qui dominus non sii alienare possil (Gai § 02—64, inst, vin, pr, § 1,)) 

Ergo ex bis apparet quaedam na'lurali iure naturali iure cf. liisl. II. 

ali enari, quaedam civili (§65.) Naturali quidera § 1. 12—48. supra 

iure (praeter ea quae traditione acquiruntur): 

1. occupatione, ex hostibus capione (§ 66—69.) 

2. alluvione, insula in flumine nata (§ 70—72.) 

3. solo cedit superficies, pianta, fruraenlura satura (§ 73—76.) 

itera in charta scriplum, non in lahuia piclum (§ 77-73.) 

4. Si quis ex aliena materia nuvain speciem fecerit (§ 79.) 

Nunc admonendi sumus quasdam person. sine luloris auclorilalc alienare 

non posse (Gai § so—ss. inst. vili, 2 ) 

Adquiritur autem nobis non solum per nosmet ipsos, sed eliara per eos qnos 

in pot. raanu mancipio haberaus etc. (§ se-96.) j in potestate haberaus (ut, ix,) 

Hactenus admonuisse sufficit, quemadraodura singulae res nohis adquirantur. 

Videaraus nunc quibus modis per università tem res nobis adqu. (G, § 97. ix. e,) 

B. De hereditatibus et rekquis suoo. per univ. 

Sl cui heredes facti sumus, sive cuius honorum poss. pelierimus, sive cuius bona emerimus, 

sive quem adrogaveriraus, s. qu. in manum ut ux. reeeqxrimus [s. cuius hona 

lihertalum conserv. e. add. t] eius res omnes ad nos transeunt (Gain.os. inst. n. 9. §G.) 

Et prius de' hereditatibus. quarura duplex condicio: I ex lestaraenlo II ab intestato. 

I. de testamentis. — 1. de teslamentis ordinandis (G § loo-ni. inst. tit. x.) 

duo ehm genera lestamentorum (Gai § 101.) 

accessit lerlium g. per aes et libram (§ 102.) 

idque nunc aliter adque olim ordinatur (loa-s,) 

(de lestaraenlis milituni § 109—u,) 

iria genera testam. ex iure civili (x, § 1,) 

alia forma edicto Praet. introduda (§ 2,) 

quae formae nunc confusae sunt (§ 3—14,) 

(de militari testamento XL) 

2. Non lamen omnibus licei testamentum lacere (G. »§ 112-114 inst. xn.) 

3. Observandum est porro ante omnia (§ m. ii5,) observandum e.-,-i porro: 

ut inslitutio heredis soleinn. fiat. (§ no. in.) 

ul rauker teslara. faciat tutore auctore (§ 118—22,) 

(Praetor tamen hoc casu heredes scriptos adiuvat § 119—121.) 

ul qui libros in pot habet eos ber. instilual vel exheredel (§ ]23-:J7. xm.

382 

(singulalim de poslumis, de emancipalis, do adoptivis eod.) 

4. Q n i h u s raodis leslamenla i n f i r ra e n t u r (G. § i38-5i. inst. xvn.) 

Praetor tamen scriptos heredes It Pne. secwiduni labulas adiuvat (§ 147—I5i. xvn, 6.) 

1 de inofficioso testamento (xvin.)j 

5. lleredcs aul necessarii, aut sui et necessarii, ani e x tra nei (§ 1.02. xix. pr.) 

a. necessarius heres esl servus heres institutus (§ 153-55. xix. 1.) 

h. (le suis et necessariis heredibus, ct de iure abslinendi (§ i56-6o. xix, 2,) 

e, de exlraneis heredibus (§ I6I, XIX, 3,) (cum quibus testamenti factio esse debet XIX, 4) 

cxliancis aulem h. deliherandi potestas data est de hereditate adeunda (i62. (3. xix. 6.) 

accedit nunc beneficiura invenlarii (xix, s.) 

exlr. heredibus solel crelio dari (164-73.) | 

Ceterura exlr. aul prò herede gerendo aut nuda voluntate heredes fiunl (§ IG7. XIX. 7.) 

6. Inlerdura duos pluresve gradus heredum facimus (g 174. xv^ pr,) 

a. vulgari suhslilutione (§ 174—7S. xv,) 

b. pupillari substitulione (§ no—84, xvi,) 

7, heredes scribi possunt tara liberi horaines q ua in servi(§is5—90.x1v.pr. 1-3.) 

et tara ex asse, quara ex parte (xiv. 4-8.) 

el pure et sub condicione (xiv. 9—11.) 

Post haec videamus de legatis. Quae pars iuris extra proposilam quidam maleriam 

videtur, nam lorpiiraur de his iuris figuris quib. res per universitatem acquiruntur; 

sed cura omnino de teslamentis el heredibus testamento instiluendis loculi suraus, 

non sine causa sequenti loco poterai haec iuris maleria tractari (G. § 191. inst. xx. pr.) 

Legatorura ulique genera sunt quatluor: per vindica-1 legatorura definilio (xx, 1,) 

tionera (§ 193—200.) per damnationera (§ 201—s.) sinendi omnium nunc una natura (§ 2.) 

modo (§ 209—215.) per praeceptionem (§ 210-23.) | fideicoraraissis exacquata (§ s.) 

a. de modo legatorura ad L. Furiara, L. Voconiam, L. Falcidiam (§ 224-28-xxii.) 

h. inutililcr leg. relinquimtur ante heredis institutionem, post mortem heredis, poenae 

causae, incertae personae, postumo alieno, servoalìis(|ue inpol. (§ 229—45. xx. 25—36.) 

de aderaplione legatorura (xxi.) 

Hinc transeamus ad fideicoraraissa (G. § 243. XXIIL pr.) et prius videamus 

1. de heredilalibus fideie, d. SC. Trehell. et Pegasiano (§ 247—59. xxiii.) 

2. de singulis rehus per fideicommissum relictis (26o—262. xxiv, pr, 1,) 

libertas quoque per fideicommissum dari polest (§ 26,3-07, xxiv, 2,) 

multum antera differunl fideicoraraissa et legala (26s—283,) | nunc exaequata (xxn, § 3,) 

erani olim et aliae dilferenliae (§ 284^-88,) 

(tutor non aliter quam directo dari potest § 289.) Dc Codicllfis (tit. XXV.) 

k. Inleslatorum hereditales 

1. lege Xtt primura ad suos heredes perlin enl (G. in. i—8. inst. ni. tit. i. § i-s.) 

emancipati tamen bonorum possessione adiuvantur (§ 9—u.) 

nepoles ex filiahus descendentes Pr. conslilulionibus (§ i5, le.) 

2. si suus lieres non est, ad agnalum proximum pertinent (G. § 9-16. inst. n.) 

3. et olim ad gen tiles (§ 17.) 

3. Nunc etiam Inter ma Ir era filios que hereditales 

cap. SC. Tertukiano et Orfitiano (in. iv.) 

Legg. Xll iniquilales edido Praetoris emendatae (§ 18—25.) 4. Post agnatos Praetor 

inde varii honorum possessionis gradus (§ 26—31.) cognatos vocat (v.) 

qui honorum possessores loco heredura consliUuinlur (§ 32.) de gradibus cognationis (Vi.) 

sunt el alii complures gradus bon. possessionis (§33.,„34.) 

C. Pnes, vero sunl ani cum re, aul sino re (§ So-3s.)

Kunc de libertorum honis videaraus (c § 39. m.i vu.pr): 

a. civmra Roman, ex L. XII, ex ed. Piaet, ex L. lulia et P.P. (§ 4o-r,4 

h. Latinorum libertorura (§ 55-73.) 

e. eorum q. dediticiorura n. s. (§ 74-70.) 

I Novuin ius nostra conslitutione slatntuin (Vii 

III Q„„ • . De assignatione libertorum (VIIL) 

ìli. Successionesper universitatem praeter heredilatcra sunl: 

1. honorum eraplienes (§77-79.) 

Differ. bonor. poss. et emptorum (so. si.) 

2.si patert se in adoptionem dedit 

3. s i u X e r i n m a n um e0 n Ve n i t (82—si.) 4. olim honorum ven di Ilo nes] 

4. si hereditas in iure ceditur (Só-s?,) 5. olim succ. ex SC. Claudianor^"' 

C. De obligationibus. 

9Q9 

1. honorum possessiones (ix.) 

2. adquisit. per a rro ga ti 011 era (x.) 

3. bon. addidio libertalis causa (xi,) 

Nunc transeamus ad obligationes (G. in. ss. inat. in. ut. xiii.) 

ipiarum snmma divisio in duas species 

deducitur: oranis enim ohligalio vel 

ex contractu nascitur vel ex 

delieto (Gai § 88.) 

quarum suraraa divisio in duo genera: aut civiles 

aut praeloriae. Sequens (fivisio in Ilk species 

: aut ex contractu, aut quasi ox contr., aut 

ex maleficio, aul quasi ex maleficio (xin.) 

Et prius videamus (I.) de bis quae ex contractu nascuntur. harura quatuor 

genera sunl: aul re, ani verhis, aut litteris, aut consensu contr. (§ 89. xin. cit.) 

1. Re contrahilur ohi. velui mutui datione et qiiodainin. indebito soluto (90.91. xiv.) 

itera commodato, deposito, pignore (xiv. § i—i.i 

2. \ erhis obligatio fil ex interrogaiione et responsione (§ 92—96. xv.) 

postea solemnia verba Leonis constit. suhlala (§ i.) 

slipulatio aut pure aut sub condicione fit (§ 2—6,) 

loca inseri solent (§ 5.) el facta in slip, deduc. (§ 7.) 

Et stipulandi el promitt, plures rei fiori poss. (xvi,) 

1§ 103. i.] Et servus ex persona domini ius slip, habet (xvn,) 

Skp. aliae iudiciales, praeloriae, convenl. (xvni,) 

Ile inutilibus stipulationibus (i. e. de rebus in slip, dcd., de personis eto, (§ 97-109, xix.) 

Possumus stipulando adhibere ad.stipulalorem (§ 110-14.) 

prò ee qui promittit sponsores, fideprom., fideiuss. (§ 115—27.) De fideiussoribus (Xx.) 

3. Litteris obi. fit velut nominibus transcripticks (128—33.) 

et chirographis, peregrinorum moie (134.) j qnae nomina hodie non sunt in usu (xxi) 

I Piane el hodie quis scriptura obligatur. (eod.) 

4. Consensu alter alteri obligatur ex bone el aeqno (§ 135-38. xxii,) 

a) erationihus et vendilionibus (§ 139—4i. xxni.) 

h) localionibus el conductienibus (§ 142—47. xxiv.) 

e) societatibus (§ 148-54. xxv.) 

d) mandalis (§ 155-62, xxvi,) 

De obligalionihus quasi ex contractu (xxvn.) 

Exposilis generibus cenlr. admen. s. adquiri nohis non solum per nosinotipsos, sed 

et per p. in potestate raanu mancipio (§ i6s—67.) | per eos qui in pot. sunt (xviii.) 

ToUitur aulem ohkgalio: 

a) praecipue solutìone (§ ics.) 

b) acceptilatione (§ 169-72.) 

e) iraaginaria solut. per aes el libram (173—75.) 

d) novatione (§ 176-79.) 

e) lilis conlestatione (§ 180—81.) 

Tollilnr antera obligatio: 

a)solutionc (xxix. pr) 

h) acceptilatione et stipul. Aqui|jana(§i. 2.) 

e) novalione (§ s.) 

d)conlraria voluntate (§ 4,)

384 

11, Transeamus nunc ad ohi. ex delieto, quae unius generis snnt (§ i^Z- iv, L pr,) 

1. furtum (§ 183-208. Inst. IV, til, I,) 

2. vi hona rapla (§ 209. inst. ut, n,) 

3. daninnin iniuria datura (§ 210-19, inst, lit, m,) 

4, iniuria (§ 220—25, inst, tit. iv.) 

I De obi. qii. quasi ex dolìcto nàsciuitiir (V.) 

III. IUS QUOD AD ACTIONES PERTINET. (Comm, tv,) 

S U p e r e S l ni de actionibus 1 0 q U a in U r (G. IV. 1. pr., eaeque deflniuntur Inst. IV. 6 pr.) 

I. 1. actionum (suraraa divisio in) duo genera: in rera aul in personam. 

(G, § 1-5, Inst, tit, VI, § 1—16, 20,) 

I ulraeque aul civiles ani praeloriae (vi 3-12,) 

2. ad. aut rem, aut poenara, aut tam rem (|u. poenam persequiraur (§ G-9. VL ic-19.) 

aut siraplura, duplum, Iripl., ijuadr. (vi 21-27.) 

3. Quaedara a. ad legis actionem expriraunlur, quaedam 

sua vi conslanl. quod ul manifestum fiat opus osi ut de 

legis actionibus lo quam ur (G. § io 12,) 

a. d(! sacramenti legis adione (§ 13—17,) 

1). per iudicis posLulationem (:^:Ì..Ì:) 

c. per condictionera (,§ 18—20,) 

d. per manus iniectionem (§ 21,-25.) 

e. per pignoris capionem (§ 26—29.) 

Scd istae oranes L. A. lege Aehulia et Ini. paene sublatae (3o.) 

itaque efl'edmn ut per formulas litigaremus, quarum quaedam 

ad legis actionera exprimuntur (§ 32. 33) 

quaedara alterius generis fictiones habent (§ si—3^.) 

Partes antera formularum sunl: demonstratio, intendo, 

adiiidicako, condemnalio (§ 1.39—44.) ; eaeque 

a. aul in ius aut in factum conceptae sunt (§ 45—17.) 

b. conderanatio aul certae aul incertae pecuniae (§ 48—52.) 

e. quid iuris in plus vel minus petitione (§ 53—60.) 

4. a. quaedam stridi iuris snnt, quaedam bonae fidei (§,1,ci. 62. vi. 28. 29.) 

in quibus deduclio locum habet (G, § 61-68.) ctcoinpensalio (§ 61—63. VL 3O. 39. 40.) 

Praeterea quasdara adiones arbilrarias appellamus (§ si.) 

Curare autem debet iudex, ut certae pec. vcl rei sententiara fer. (32,) 

Quid iuris in plus petkionihus (§ 32—35,) 

De condemnatione in quantum facere polesl etc, (§ 36—10,) 

5. Quia taraen mentionem habuimus adionis in pccnliiiin, opus esl, ut 

de actionibus quae in parentes dorainosve d. a d ra 0 n e a ra 11 s (§ (>9. vìi. pr.) 

a) quod iussu acUo (§ 70. vn. 1.) 

Il) exerciloria et inslitoria adio (§ ii. vn. 2.) 

e) Iributoria actio (§ 72. vn. 3.) 

(I) de peculio el de in rera verso a. (§ 73. vn. 4.) 

de earnni adionum inler se ratione (§ 74, vn. 5. 8.) 

et de scio Maccdoniano (vn. 7.) 

E X m a I e t (filionvm fam. e/) s e r v 0 r u in n 0 x a I e s a e t i 0 n e s p r 0 d i l a e s. (75-79. viii.) 

qnae nunc in servos tanlnm dantiir (Vlil. 7.) 

Adionos ex contr. cor. qui in inann mancipio s. (§so.) ( 

De noxae deditiono serv. animalium eto. (§ si.) | Si quadrupes pauperiem t die. (ix.)

385 

Nunc admonendi s. agere possc qnemlihet ani suo homine a. alieno (S2. x. pr.) 

alieno, velut cognilorio (G. §83.), procuratorio, tutorio, curalorio (§ 84. 85. x. i. 2.) 

de formulae conceplione, si alieno nomine ag. (§ ss. 87.) | 

Videaraus nunc quib. ex causis aclor rcusve satisdare cogalur (§ 88-102. xi.) 

in actione in rem per sponsionem (§ 91—95.) | de reccntioro iure salisdalionuin (XI. -2—7.) 

(Quibus modis adiones flniunlur:) 

Dilferenliae inler iudicia legitima el imperio continentia (G. § 103—9.) I 

1. quaedara adiones perpetuae quaedam lemporales sunt (§ no. ni. xn. pr.) 

2. quaedam adiones ad el in heredes non trans(junt (§ H2. ii3. xn. i.) 

3. si reus ante rem iud. post acceplum iudiciura salisfacial adori (§ ni. xn. 2.) 

II. Sequitur ul de exceptionibus dispiciamus (G. § 115—125. inst. xin. xiv, i.i 

quae aut peremptoriae ani dilaloriae (120-25.) perpetuae aul lemporales sunl (xni, s-11,) 

Snnl el akae adiediones : replicalio, duplicaUo, Iriplicatio (§ 120-29. xiv.) 

et praescripUones prò adore (§ i3o—37.) 

IH. Superest ut de interdictis dispiciamus (iss—ii. xv. pr.) 

1. quorum principalis divisio: prohibiloria, resliluloria, exhibiloria. 

2. sequens divisio, quod quaedam comparata sunt possessionis 

a) adipiscendae causa (§ 144-47. xv. 3.) 

b) retinendae causa (§ 148—153. xv. 4. 6.) 

e) recuperandac causa (§ 154. 155. xv. e.) 

3. terlia divisio: simpli ci a aut duplicia (§ 157—100. xv. 7.) 

De ordine et exitu interdiderura (§ lei-no) | supervacuum est hodie dicere (xv, 8,> 

IV. De coercilionibus el de poenis temere I itigandi.(§ i7i—i82. xvi.) 

1. adv. reum: dupli, sponsionis periculum, iusiur. calumniae (§ 171—173. xvi. pr. 1.) 

2. adv. actorem: caluraniae iud., contrarium iud., iusiurandum, restipulalio (174—si.) 

3. ex quibusdam iudiciis damnati ignominiosi fiunt (§ 182. xvi. 2,) 

V. de in ius vocando et de vadimoniis (G. § 183—187. xvi. 3.) 

I VI. De officio iudicis (xvii.) 

I VII. De publicis iudiciis (xvin.) 


III. 

fìaì Institntlonnni systema cnm Ulpiani libro singulari comparatum. 

Gai I. 1. Iuris summa divisio. 

Cai I. 2-^7. dc legibus, SCtis etc, Ulp. I. 1—3. de legibus. I. 4. de moribus. 

Cai 1. 8. Ius nostrum vel ad personas perlinel vel ad res vel ad actiones. 

I. IUS QUOD AD PERSONAS PERTINET. 

(GAI. I. 9-200. ULP. I. 5—XVlIL) 

I. Omnes horaines aut liberi autservi. 

Lilieronim bora, alii ingenui alii kberti. 

Libertorura genera Gai I. 12—17. 

*** 

De lihertis: 

Liberlorum genera 

U. 1. 5. li. Ifi. 

I. 5. 

a. cives Romani. 

a. cives Romani 1. 6—9. 

b. Latini. 

b. Latini L 10. 

e. dediliciorum nuraero. 

e. dediliciorum numero I. 11. 

Qui manura. possimi. G.l. 18—47. 2. Qul raanumittere et raanuraitti prohibenlur: 

|§ 18-21. 37-41. 47.) a. Lege Aelia Sentia I. 12—15. 

Il 30.] b. ex aliis iuris civilis causis 

3. dc liberiate testamento data: 

1. 16 — 19. 

a. quemadm. lestaraenlo libertas detur I. 20—23. 

[§ 12-46,] h. ad L. Fufiara Caniniara I. 24—25. 

I e. de eo cui sub condicione fib. dalur II. 1—6. 

j d. liberi, directo aut per fideie. data II. 7—12. 

4. de Latinis, quibus modis ius Quiri 

1§ 28—35,] tiura consequanlur IH. 1—fi. 

II. De his qui sui vcl alieni iuris sunt Gai 48—51. U, IV. 1. 2. 

A. de his qui in potestate sunl: 

A. de his qui in potestate suut: 

1.liberi exinsto nialr. n.iti G. 1.55. 

1. liberi ex insto matr. nati. V. 1. 

dc nupliis 

G.l.56 —64. de nuptiis V. 2—10. 

I (le dolibus: VI. Vlt 

des quemadm. conslilual. VI. 1 — 3. 

dos quemadm.restiluatur VI. 4—8. 

retenliones ex dote VI.9.—VII.3. 

2.causae probatione G.L 65 — 96. 2. causae probatione VII. 4. 

3.adoptionibus G.L 97—107. 3. adoptionibus 

Vili. 

li. de bis qu. in raanu sunlG. 1.108—15. 

C. de his qui in mancipio s. G.l. 116 — 23. 

R. de bis qu. in manu sunt 

Quemadraodura eo iure liberentur: Qjiemadraoduni eo iure liberentur: 

A. qui in potestate sunt G.l. 124—36. A. qui in potestate sunl X. 1—5. 

R. qui in raanu snnl G.l. 137. R. *** 

C. qui in mancipii causa sunl G.L 138—41. C. *** 

HI. d e his qui in lu tela vel curai, s. IH. de Iris qui iu tutela vel curai 

A. do his qui in tutela sunt (G.l. 142 sqq.) et (A.) de generibus luloruinU. XI. 1. 2 

]§ 188—190,] 

1§ 114—S7,] 1. legitimi

[IL 206 sq,] 

387 

|§ 166-72.) a) ex L. XII agnati, jiatroni XI. 3—13. 

1§ 144—54,] b)ex L. XII leslamenlarii XI. 14—17. 

B 185-87,] c)exL.Alifia,IufiadTilia etc. XI. 18—20. 

I§ 173 sq.] 2. ex SCtIs dati XI. 20»-23. 

1§ 173 sq.] 3. de moribus dati XI. 24. 

denegoliisgerend.cld.auctor. 1.182—93. de negotiis gerend.el (Land. U. XI. 25—27. 

qnibus modis tutela finialur 1.194—96. qnibus raodis tutela finialur XI. 28. 

fi. de curatoribus G. 1.197—200. R. de curatoribus: XII. 1—4. 

IV. De caelibe, orbo ad L. Ini. el Papiam Pop. 

1. de nuptiis contraliendis et de poenis caelibatus: 

a) quibus nnptiis legi non pareatur It XIII. 

b) de poena L. kiliae, de incapacilale XIV. rubr. 

e) de personis exceptis *XIV.* 

2. de liberis x>rocreandis et de poena orbitalis ^ ^ t. 

orbus quid a coniuge captai: 

a. de decimis el quid praeter dee. cap. XV. 

b. de solidi capacitate inler vir. et ux. XVI. 1. 

e. de incapacilale XVI. 2. 

3. communia de caelibe el orbo XVI. 3. 4. 

4. de cadnds XVk, **XVI1I. 

IL IUS QUOD AD RES PERTINET. 

(GAI. IL III. ULP. XIX-XXIX.) 

A. De rerum divisione et quibus modis singulae res nobis adquirantur. 

Summae rerum divisioues G.II. 1 —14. ***U.* 

omnes resautmancipi a.nccm.II. 14—17. oranesresauLniancipiautnecin.XIX. 1. 

singularum rerura dora.adq.k. 18—79. singularum rerum dora, adquirunlur. 

[§ 22-37.] 1. mancipatione rerum mane. XIX. 3—6. 

1§ 19-21.] 2. lra(kfioiie rer. ncc mancipiXIX. 7. 

1§ 41-60,] 3. usucapione XIX. 8. 

[§ 22-37,] 4, in iure cessione XIX. 9—15. 

5. adiudicatione XIX. 16. 

6. lege XIX. 17. 

Quibus alienare licei ve! non 11.80—86. 

Pertpiaspersouasnohisadqulr.k. 86—96. per quas personas nobis adquir. XIX. 18—21. 

B. dulbus modis per universitatem res nobis adquirantur. 

I. de heredilalibus. 

t de hereditatibus. 

A. de testamentis G, 1100 — 190. A. de testamentis. U. XX—XXIII. 

i§ 101-108.: 1. testamentorum natura et genera XX. 1—9. 

[§ 112. 113. 118, 2. qui teslamentura facere non possinl XX. 10—16. 

[§ 114—117, 3. quemadmodum heres institui deheal XXI. 

[§ 185—90, 4. qui heredes inslilui possinl 

XXII. 1—13. 

[§ 123—37, 5. qui heredes inslilui vel exheredari deh. XXk. 14-23. 

1§ 162-73.; 6. heres cpiemadinodum hereiklatein adeal XXIL 24-32. 

1§ 174—78, 7. de heredib. aul inslitutis aut subsliluiis XXH. 33.34. 

1§ 130-34. 138—51. 8. quemadraodura testaraenla infirraenlur XXIH.l —6. 

[§ 179-84. 9. de pupillari subsliluliene 

XXIH.7—9. 

1§ 109—111. 10. de Lestaraento militia 

XXkl.l.

388 

R. de legatis. G.ltl92—245 

1. delegai, natura el generih. II. 192. 

2. de eorura generum diflerentn. 193 —223 

o.de inutiliter relictis legalis II. 229—45. 

1§ 224—28.] 

C. dcfidcicoraraissisG.il. 246-89. 

]§ 249. 269—87.] 

1§ 247—59] 

1§ 263-67,] 3. de fideicoraraissaria liberiate XXV. 18. 

D.dc log i li rais hcrodiL.G.lll.l-17. D. de legitimis heredit.U.XXVl.XXVII. 

l.de ingenuorura heredilaUhus: 

a) ex L. Xll labularura U. XXVI. 1—6. 

h) ex SC. Orfitiano et Tertull. XXVt7.8. 

2. dc libertorum successionibus XXVII. 1—4. 

II. de bonorura possessionibus: II. de honorum possessionibus: 

causae R. l'nis inlroducendae G. IH. 18 — 25 causae R. Pnis inlroducendae U. XXVII. 5.* 

1. dc R. Piiili. ex success, edido G. III. 26 -38, 1. de R. Pnibus ex successorio ediclo: 

1§ 32-35, 

2. de honis liberlorum: G.kl. 39-76 

a) de iure patroni in bonis liberti 111.40—42 

b) de iure palr. in bonis li horlae 111.43. 44 

e) de iure filii patroni 

d) de iure filiae patroni 

e) (le iure patronae 

I1L46. 

HI. 46 48. 

111.49-52. 

f ) de iure fìiii iiliaeve patronae in. 53. 

de bonis Latinorum libertorum in. 65—73. 

de bonis eorum qui dediticiorum 1. III. 74—76. 

HI. de reliqui 3 successionibus per univ. in. in. 77-87. 

R. de legatis. U.XXIV. 

1. de legai, natura et gener. XXIV. 1—6. 

2.de eorum gener. din'erent.XXlV. 7 —14. 

3. de utiliter reficlis legatis XXIV.15—24. 

1 4. de inutiliter relictis legatis XX1V.25—28. 

5.dc adempLione legatorura U. XXIV. 29. 

6. quando dies legati cedat XXIV. 30. 31. 

7.demodoIegat.adL.Falcidiam XXIV.32. 33. 

C. d e f i d e i e e ra ra i s s i s D. XXV. 

1. quomodo fid. relinquaiur XXV. 1—13. 

2.(lefìdeicommiss. heredilalibus XXV. 14—17. 

a) contra tabulas U. XXVIIt 1—4. 

h) secundum tabulas XXVIII. 5.6. 

e) intestati XXVIII. 7—9. 

de teraporib.el d.effedn B. P. XXVIII. 10-13. 

2. de bonis liberlorum: XXIX. 

a) de iure patroni in bon. lib. XXIX. 1. 

h)d.iure palr. in b. libertae XXIX. 2.3. 

c)de iure lilii patroni 

d)de iure filiae patroni 

e) de iure patronae 

*!N:i-- 

*

lY. 

Supplementa ex Pauli sententiarum libris V ad ordinem 

Institutionum Hai adaptata. 

Gai I. 42—46. ct Paul. IV. 14. ad Legem Fufiam Caniniam. 

G. I. 55. adde Paul. II. 24. de liheris agnoscendis. (cf. v. i.) 

G. I. 56—64. ct Paul. II. 19. de nuptiis. (k. 20. de concuhinis.) 

adde Paul. IL 21 h. de dolibus. (II. 22. de pactis inter vir. cl ux.) 

G. I. 132—35. de emancipationibus ct Paul, II. 25. 

G. II. 6. adde Paul. I. 21. de sepulcris et lugeudìs. 

G. II. 30—33. adde P. HI. 6. § 17—27. de usufrudu legato, (i. n. § 2. do cautione usufr.) 

Paul. IH. § 28—33. quomodo ususfrucUis amitlatur. (cf. i. i7,) 

G. II. 42—61. cf. Paul. V. 2. de usucapionibus et longi temporis praescr. (or. v. :,h.) 

G, H. 59. sqq. adde Paul. I. 17. de usucapione servilulura. 

(Inst. IL 7.) cf. Paul. V. 11. de donationibus. III. 7. de raortis causa donationibus. 

II. 23. de donationibus inter virum et uxorera. 

G. IL 64. de pignoribus et fiduciis adde P. 11. 5. 13. i. 9. § 8. v. i § i. o, § i6 26, § i, 

G. II. 88. de acquisii, per liberas personas et Paul. I. 8. § 6. 

G. II. 95. de acquisitionibus per servos ct Paul. V. 2. § 2. 

G. II. 112 —14. qui testamenta facere possunt ct Paul. HI. 4a. 

G. H. 116. 117. ct Paul. Ik. 4b. de institutione heredum. 

G. II. 123—37. de kberis Instiluendis vel exheredandis ct Paul. HI. 4b. § 8. 9. 

(Inst. IL 18.) adde Paul. IV. 5. de inoffìciosi querela. 

G. IL 160. de pre herede gestione ct Paul. IV. 8. § 3. 

G. k. 163. de repudianda hereditate ct Paul. Ik. 4h. § 11. IV. 4. § 1. 

adde Paul. IV. 6. (quomodo leslamenta aperiantur.) 

Paul. I. 13 h. si heredilas petalur. (in, 6. § 14—17. de missione scripti heredis) 

Paul. I. 18. de familia herciscunda. 

G. II. 191—245. ct Paul. HI. 6. de legatis. 

G. II. 224—227. adde Paul. IH. 8. ad Legem Falcidiam. 

C. H. 246—267. ct Paul. IV. 1. de fideicommissis. IV. 3. de SC. Pega,siano. 

G. H. 255. 258. ad SC. Trebdilanum ct Paul. IV. 2. IV. 4. § 4. 

G. H. 283. (le legale indebite soluto ct Paul. IH. 7. § 92. 

G. HI: 1—17. ct Paul. IV. 8. de intestatorum successione. 

adde Paul. IV. 9. ad SC. Terlukianura IV. 10. ad SC. Orfitianum. 

G. IH. 39. sqq. ct Paul. IH. 2. de bonis liberlorum HL 3. de lege Fabiana. 

de his quibus ut indignis hered. auferalur vid. Pani. IH. 5. § 10. 13. V. 12.

390 

G. HI. 90. de mutuo, adde Paul. H. 14. de usuris. 

adde Paul. H. 4. 5. 12. de deposito, commodato, pignore, fiduda. 

G. HI. 92. de stipulationibus ct Paul. H. 3. V. 7. (iL 22-. § 2.) 

G. HI. 115—127. de sponsoribus, fidepr., fideiussor. of. Paul i. s, § 5. 6, IL n. § io. 

adde Paul. I. 20 el k. 11. ad SC. Velleianura. 

G. III. 139—41. ct Paul. II. 17. de empio (de eviclionihns et de aedilillo edicto.) 

C. Ik. 142—147. adde Paul. H. 7. ad Legem Rhoikam. 

G. k. 150. prò sodo ct Pani. II. 16. 

G. II. 155—162. adde P.iul. II. 15 de mandatis I. 3. de procurai. 

(Iust. IH. 27.) de obligalionihus quasi ex contradu ct Paul. I. 4. I. 18. 

G. k. 164—166. de acciuis. ohiig. per servos ct Paul. I. 8. § 6. V. 7. § 3. 

G. HI. 169. sqq. adde Paul. I. 1. de pactis el de Aquiliana stipulalione. 

adde Paul. II. 1. (si iusiurandum deferatur.) 

G. HI. 176—179. ct Paul. V. 8. de novalionibus. 

G. HI. 183—208. ct Paul. II. 31. de furtis. 

G. IH. 220—225. ct Pani. V. 4. de iniuriis. 

G. IV. 53. adde Paul. I. 10. de plus pelikone. 

G. IV. 57. adde Paul. I. 7. 9. de integri restitutione el de minoribus. 

G. IV. 61—68. de compensationihus ct Paul. H. 5. § 3. 

G. IV. 71. atlde Paul. II. 6. 8. de exercitorihus el insliluloribus. 

C. IV. 73. de in rem verso ct Paul. II. 9. § 1. 

G. IV. 74. sq. adde Paul. II. 10. de senalusconsulto Macedoniano. 

G. IV. 77. de noxalibus acUonibus ct Paul. II. 31. $ 7. 8. 

G. IV. 81. ct Paul. I. 15. si quadrupes daranura intulcrit 

G. IV. 82—87. cf. Pani. 1. 2. 3. de cognìtoribus et procuratoribus. 

G. IV. 88. sqq. ct Paul. I. 11. de satisdando. 

(Inst. HI. 18.) ct Paul. V. 9. de stipulationibus praetoriis. 

G. IV. 126. de exceptione pacti ct Paul. I. 1. § 2. 

G. IV. 138—170. ct Paul. V. 6. de interdictis. 

G. IV. 148—152. de interdicto utrubi ct Paul. V. 6. § 1. 

G. IV. 154. de possessione clandestina et Paul. V. 6. § 7. 

G. IV. 158. de acquirenda possessione cf Pani. V. 2. § 1. 

G. IV. 171. ct Paul. I. 19. quemadm. adiones per infiliationein duplenlnr. 

(Inst IV. 17.) adde Paul. V. 15. de testibus. 

Paul. V. 5a. de cfl'edu sentenliae (de confessis. de conluinacia.) 

Paul. V. 32—37. (le appekalionibus.

Veiiag von B. G. TeiiMer in Leipzig. 

Dirksen's, H. E., hinterlassene Schriften zur Kritik und 

Auslegung der tjuellen riimischer Eechtsgeschichte nnd Alterthumskunde. 

Herausgegebeu von Friedrich Daniel Sanie, 

Professor der Eechte in Konigsberg. Zwei Bande, gr. 8, 1871. 

geli. n. J^ 21.— 

Fragmentum de iure fisci edidit Paulus Krueger. (Mit 2 

lithographirten Tafeln in qu. Polio.) [22 S.] gr. 8. 1868. 

gek. n. Jil. 60. 

Fuclis, Dr. C., Professor in Itfai'burg, kritische Studien zum 

Pandektentexte. [110 S.] gr. 8. 1867. geh. u. ./« 2.40. 

Gai institutieiium iuris ci-vilis commentarli quattuor. Keceiisuit 

Ph. E. Huschke. Editio separata tertia ad Studemundi apegrapbum 

curata. [264 S.J 8. geh. Ji.2.10. 

§orttnoTtn, Dr. ©ufiob, ^profeffor ju SSajel, iiber ben rc(ì)lltd}en S3e = 

griff beg ©elbeS iinb ben ^nfiatt bon @elb[d)ntben. [VIII u. 

139 ©.] 8. 1868. ge^. JL'i.— 

fjriilier SBerlog t)on (S, SciSvoct in SBvaimfiIjtoeig, 

•— jur Sef)re Don ben ©rbtìertrdgen imb ben gemeinfiìâft; 

lidien jEeftamenten. 3êi Sthljanblungen auSbem gemeinen 3fed}te. 

[V u. 180 ©.] gr. 8. 1860. ge^. n. J12.Q0. 

Husclike, E., die Multa und das Sacramentum in ihreii 

verschiedenen Anwendungen. Zugleich in ihrem grundleglichen 

Zusammenhange mit dem romischen Criminal- und 

Civil-Prozesse dargestellt. [VIII u. 560 S.] gr. 8. 1874. 

geh. IL Jil&.— 

lurisprudentiae anteiustinianae quae supersunt. In usum 

maxime academicum composuit, recens., adnotavit Ph. E duardus 

Huschke. Editio quarta denue aiicta et emendata. [XVIII 

u. 842 S.] 8. geh. J^ 6.75. 

lustiniani, Imp., institutionum libri quattuor. Cum praefatione 

et ex recognitione Ph. E. Huschke. [XIX ii. 206 S.] 

8. 1868. -geh. Jil.— 

Legis duodecim tabularum reliquiae. Edidit constituit prolegomena 

addidit Eudolfus SchoelL [X u. 175 S.] gr. 8. 

1866. geh. n- Ji 3.60.

.^ -fiumana Visl-otliorum. Ad LXXVI librorum marni scrlptlrl 

fidem"efognovit, septem eius antiquis epitomis, quae 

p r X d L adhuc ineditae suiif, tituloi'um exj^—^^^^^^^^^ 

annotatione, appendicibus, pi-elegomems m tiux t Gustavus 

Haenel. Editio post Siofiardum prima. [OX u 468 b. mi 

TTafel in gr. Folio und 2 lith. Facsimile des Cedex Memcensis.] 

4. 1847-^1849. geh. ^- -^^ 36- 

Lex Salica mit der Mallobergischen Glosse, nach den Handschriften 

von Tours — Weissenburg — Wolfenbuttel und von Fulda 

Augsburg — Miinchen, herausgegeben von Alfred Holder. 

[VI u.°90 S.] gr. 8. geh. n. J^2.80. 

. . emendata nach dem Codex Vessianus Q. 119. Herausgegeben 

von Alfred Holder. [63 S.] gr.8. geh. n. M.I.- 

Miiller, Dr. Otto, ord. Professor und Appelationsrath in Leipzig, 

Beitrage zur systematischen Darstellung des konigl 

sacks. Civilreehts. I. TheU: Die Reallasten. A. u. d. T.: 

Die Keallasten. Nach dem biirgerlichen Gesetzbuche ftir 

das Konigreich Sachsen tmter Ankniipfung an das gemeine 

und frlibere sachsische Rechi dargestellt, [Vili u. 149 S,] 

8. geh. Jil.m. 

Sanio, PriedriclL Daniel, Professor der Recite in Konigsberg, 

zur Eriiinerung an Heinrich Eduard Dirksen. Mit 

dem Portrait Dirksen's in Stahlstich. [Ili u. 160 S.] 8. 1870. 

geh. n. JL.'ò. — 

Illpiani, Domitii, quae vulgo vocantur fragmenta sive ex Ulpiani 

libro singulari regularum excerpta, Accedunt eiusdem 

institutionum reliquiae ex codice Vindobonensi. Separatim ex 

„Iurisprudentiae anteiustinianae reliquiarum" editione tertia 

iterum edidit E. Huschke. [60 S.] 8. 1874. geh. Ji — .lò. 

Zur Bibliotheca scriptorum Graecorum et Eomanorum Teubneriana.

?r^ 

R.y'r.. 

m 

fvm

Mismmmmmàìmmii-

^v i 

iîiit

-f, -v^ - JScholarship

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?