17.06.2013 Views

El "Arte de Prisciano y Castellano": una gramática medieval con ...

El "Arte de Prisciano y Castellano": una gramática medieval con ...

El "Arte de Prisciano y Castellano": una gramática medieval con ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

ISSN: 1139-8736<br />

EL "ARTE DE PRISCIANO Y CASTELLANO": UNA GRAMÁTICA MEDIEVAL CON<br />

GLOSAS ROMANCES 0<br />

Vicente Calvo Fernán<strong>de</strong>z<br />

Universidad Complutense <strong>de</strong> Madrid (España)<br />

Miguel Ángel Esparza Torres<br />

Universidad <strong>de</strong> Vigo (España)<br />

1. <strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano"<br />

1.1 Descripción <strong>de</strong>l manuscrito y fort<strong>una</strong><br />

1.2 Datación<br />

2. <strong>El</strong> <strong>con</strong>tenido <strong>de</strong> la <strong>gramática</strong><br />

2.1 Caracterización general<br />

2.2 Las "reglas para componer, en romance"<br />

2.3 La índole <strong>de</strong> los ejemplos<br />

3. Edición <strong>de</strong> las glosas castellanas <strong>de</strong>l "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano"<br />

3.1 Advertencias y signos especiales<br />

3.2 Texto<br />

4. Referencias<br />

1. <strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano"<br />

1.1 Descripción <strong>de</strong>l manuscrito y fort<strong>una</strong><br />

Bajo la <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> <strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano se <strong>con</strong>oce un texto gramatical <strong>con</strong>servado en<br />

la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> Madrid (ms. 10073). Se trata <strong>de</strong> un códice <strong>de</strong> unos 48 folios, en papel (220 x<br />

250 mm.), encua<strong>de</strong>rnado en pergamino.<br />

No es, en absoluto, un material bibliográfico <strong>de</strong>s<strong>con</strong>ocido. Castro (1991, XVI) lo incluyó en su relación<br />

<strong>de</strong> Glosarios latino-españoles y, al referirse a él, apunta que se compuso "para la enseñanza en alg<strong>una</strong><br />

escuela <strong>de</strong> aquí", al tiempo que hace notar la presencia <strong>de</strong> "algunos ejemplos en español" en las<br />

primeras páginas - afirmación no rigurosamente exacta, pues, como se verá, los ejemplos en español se<br />

encuentran dispersos por todo el manuscrito. Fernán<strong>de</strong>z Pousa (1947, nº 26) ofrece <strong>una</strong> <strong>de</strong>scripción<br />

más completa <strong>de</strong>l manuscrito, afirma la existencia <strong>de</strong> "numerosos ejemplos en español y refranes",<br />

aña<strong>de</strong> que fue escrito por Juan, según la subscripción en el folio 46v ("Esta litera fizo Johan") y,<br />

finalmente, hace referencia a <strong>una</strong> nota en el folio 47v en la que se <strong>con</strong>tiene el nombre <strong>de</strong>l poseedor <strong>de</strong>l<br />

manuscrito, por lo que <strong>con</strong>jetura que "su autor sería algún dómine <strong>de</strong> Ávila, que aún no hemos podido<br />

i<strong>de</strong>ntificar". Por último, también Gómez Moreno (1989) se refiere a este códice y llama la atención sobre<br />

su <strong>con</strong>tenido: "algo más que lo que su título nos propone: un batiburrillo lingüístico en autor o copista<br />

que sorpren<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mismo incipit". Por último, en BICRES I se encuentra también <strong>una</strong> <strong>de</strong>scripción<br />

<strong>de</strong>l manuscrito (cfr. Nie<strong>de</strong>rehe 1994, 29) que reúne los datos bibliográficos disponibles acerca <strong>de</strong>l códice<br />

que nos ocupa.<br />

Ciertamente, el manuscrito es sorpren<strong>de</strong>nte. <strong>El</strong> texto está truncado. Carece <strong>de</strong> incipit -las palabras<br />

<strong>con</strong> las que empieza, "Debes notare quod ut dicit Priscianus", están precedidas por otras que no se<br />

pue<strong>de</strong>n leer porque el folio está cortado en su parte superior. Tampoco tiene explicit; <strong>de</strong> hecho, al final<br />

<strong>de</strong>l último folio que se <strong>con</strong>serva, el 48r, hay un reclamo <strong>con</strong> las palabras <strong>con</strong> que <strong>con</strong>tinuaba el perdido<br />

48v, y, no obstante, en el folio 46v se leen <strong>con</strong> claridad las palabras típicas <strong>de</strong> un colofón junto a un<br />

dibujo que parece representar un muchacho <strong>con</strong> la inscripción: "quis escripsit escribat senper cum<br />

domino uiuat", justo <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la anotación sobre el autor <strong>de</strong> la letra, aunque <strong>con</strong> otra caligrafía. Las<br />

últimas hojas se encuentran muy <strong>de</strong>terioradas y este <strong>de</strong>terioro afecta a parte <strong>de</strong>l texto.<br />

1.2 Datación<br />

En lo que se refiere a la datación <strong>de</strong>l manuscrito, Castro afirma que la letra es <strong>de</strong>l siglo XIV. De este<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 1 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

parecer es también Fernán<strong>de</strong>z Pousa. Gómez Moreno sostiene que está escrito en letra cursiva <strong>de</strong>l<br />

siglo XV. Efectivamente, en nuestra opinión, la letra es cursiva <strong>de</strong>l siglo XV o <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l XIV, muy<br />

<strong>de</strong>sigual en cuanto al ductus. Tanto por la ortografía -que es, en general, infame- como por el sistema<br />

<strong>de</strong> abreviaturas, es indudable que hubo varios copistas.<br />

No nos han llegado noticias <strong>de</strong> su fort<strong>una</strong>, <strong>de</strong> dón<strong>de</strong> se hizo o <strong>de</strong> cómo ha llegado a la Biblioteca<br />

Nacional <strong>de</strong> Madrid. Sabemos, gracias a <strong>una</strong> anotación en el margen inferior <strong>de</strong>l folio 47r, que su dueño<br />

era <strong>de</strong> Ávila y se llamaba Esteban: "Iste liber est estefano abulensi si quis f[...] / fuerit eum in patibulum<br />

[...]". Y más a<strong>de</strong>lante, en el folio 48r, nuevas amenazas: "[...] [...] quis furatus fuerit / suspenditur. Amen"<br />

-uno <strong>de</strong> los ejemplos en latín que aparece en el cuerpo <strong>de</strong>l texto, en el folio 30r, reza así: "ut latro<br />

furatus fuit, i<strong>de</strong>o suspenditur". Se trata <strong>de</strong> las típicas advertencias <strong>con</strong>tenidas en los manuscritos <strong>de</strong> la<br />

época.<br />

Dos párrafos marginales escritos en castellano, <strong>con</strong> <strong>una</strong> letra muy cuidada, <strong>de</strong> manos diversas y<br />

ambas diferentes <strong>de</strong> las <strong>de</strong> los autores <strong>de</strong>l resto, pue<strong>de</strong>n leerse también en el manuscrito: "yo amigo<br />

tengo te por fodido amen" (f. 45v, en el margen superior); "sy el juego <strong>de</strong>los naypes <strong>de</strong>struhesen los<br />

cuerpos cora/çones alos escolares <strong>de</strong>aquellos el coraçon uengador <strong>de</strong> malda/<strong>de</strong>s <strong>con</strong> diligencia seria<br />

linpiado// [---]" -f. 46r, en el margen inferior. Comentarios <strong>de</strong> estudiante, a todas luces.<br />

2. <strong>El</strong> <strong>con</strong>tenido <strong>de</strong> la <strong>gramática</strong><br />

2.1 Caracterización general<br />

Al problema <strong>de</strong> las diferentes manos que se aprecian en el texto, se aña<strong>de</strong> el <strong>de</strong> la extraña<br />

disposición <strong>de</strong> los <strong>con</strong>tenidos: parece que está hecho "a trozos", sin un or<strong>de</strong>n claro, como se verá en los<br />

títulos <strong>de</strong> los capítulos que incluimos en nuestra edición. Hay saltos en la materia que se trata,<br />

fragmentos intercalados sin correspon<strong>de</strong>ncia <strong>con</strong> lo que viene antes y <strong>con</strong> lo que sigue, como es el caso<br />

<strong>de</strong>l texto <strong>de</strong>l folio 23v, que sin duda está tomado <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>de</strong>l tipo ‘ dominus quae pars’ y tras<br />

el cual no se retoma el hilo <strong>de</strong> la exposición anterior, sino que se salta a otro tema completamente<br />

distinto en el folio 24r. Es claro, por en<strong>de</strong>, que la numeración <strong>de</strong>l códice es posterior a su<br />

encua<strong>de</strong>rnación. Igualmente sorpren<strong>de</strong>nte es el caso <strong>de</strong>l folio 41r a 42v, como advertimos a pie <strong>de</strong><br />

página, en los que se intercala un fragmento <strong>de</strong> otra <strong>gramática</strong>, escrito <strong>con</strong> letra muy diferente y sobre<br />

un pautado distinto.<br />

<strong>El</strong> <strong>con</strong>tenido <strong>de</strong>l texto gramatical no es, <strong>con</strong> todo, interesante por su sistematización o novedad<br />

doctrinal en lo <strong>con</strong>cerniente a la <strong>gramática</strong> latina, sino por la presencia, por primera vez en la historia <strong>de</strong><br />

la gramaticografía hispánica, a tenor <strong>de</strong> los materiales <strong>de</strong> que hasta ahora disponemos, <strong>de</strong> glosas<br />

castellanas. Ciertamente, hay <strong>gramática</strong>s <strong>de</strong> otras zonas, particularmente en los territorios <strong>de</strong> la Corona<br />

<strong>de</strong> Aragón, <strong>con</strong> notas romances, pero el texto <strong>de</strong>l que nos ocupamos es el único que ofrece glosas<br />

castellanas. Todas estas <strong>gramática</strong>s pertenecen al género <strong>de</strong>nominado proverbiandi. Como<br />

caracterización general pensamos que pue<strong>de</strong> servir el apretado resumen que se ofrece en Esparza<br />

(1996):<br />

"Im "Herbst <strong>de</strong>s Mittelalters" erscheint ein Lehrbuchtypus, welcher sich durch die<br />

systematische Verwendung <strong>de</strong>r Volkssprache auszeichnet. Von <strong>de</strong>n Zeitgenossen wird er<br />

grammatica proverbiandi genannt. Die grammatica proverbiandi hatte in <strong>de</strong>n spanischen<br />

Schulen <strong>de</strong>s späten Mittelalters eine weite Verbreitung, und das sowohl im Anfänger- als<br />

auch im Fortgeschrittenenunterricht. Mit ihren volkssprachlichen Erklärungen in Kastilisch,<br />

Katalanisch, Aragonesisch und Valenzianisch versuchten die Verfasser dieser Grammatiken<br />

ein schweres Problem zu lösen: die lateinische Sprache wur<strong>de</strong> mit <strong>de</strong>r Zeit immer mehr von<br />

<strong>de</strong>n Schülern als ‘Fremdsprache’ empfun<strong>de</strong>n.<br />

Mit <strong>de</strong>m Gebrauch <strong>de</strong>r Volkssprache als didaktisches Hilfsmittel erfüllt dieser<br />

Grammatiktypus einen doppelten Zweck. Er leitet zum einen zur Übersetzung aus <strong>de</strong>m<br />

Lateinischen an (vor allem durch lateinische Verb-Listen mit volkssprachlichen<br />

Entsprechungen), zum an<strong>de</strong>ren bietet er Hilfestellungen zur Rückübersetzung ins<br />

Lateinische, wobei dann volkssprachliche Sätze dazu dienen, lateinische Konstruktion zu<br />

erklären.<br />

Die Rückübersetzungen sind namentlich dann interessant, wenn die unterschiedlichen<br />

Wie<strong>de</strong>rgabemöglichkeiten eines einzigen volkssprachlichen Ausdrucks im Lateinischen<br />

aufgezeigt wer<strong>de</strong>n. Wegen <strong>de</strong>r späteren Nachwirkung sei hier beson<strong>de</strong>rs auf die<br />

Kommentare über äquivoke Be<strong>de</strong>utungen <strong>de</strong>s spanischen Wortes mas o<strong>de</strong>r auf die<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 2 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

kastilische Konstruktion <strong>de</strong>/por +Infinitiv und das Problem <strong>de</strong>r Übersetzung lateinischer<br />

Partizipien verwiesen.<br />

Die Erläuterung zur korrekten Wie<strong>de</strong>rgabe volkssprachlicher Konstruktionen, welche im<br />

Lateinischen kein Äquivalent haben, wer<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>r grammatica proverbiandi als suppletio<br />

bezeichnet. Man fin<strong>de</strong>n sie durchgängig am En<strong>de</strong> <strong>de</strong>r Grammatik, so als ob es sich dabei<br />

um einen Nachtrag han<strong>de</strong>lte. Nur die suppletio von Komparativ und Superlativ bil<strong>de</strong>n eine<br />

Ausnahme: sie steht üblicherweise am En<strong>de</strong> <strong>de</strong>s betreffen<strong>de</strong>n Kapitels."<br />

En lo que respecta a las fuentes <strong>de</strong>l <strong>con</strong>tenido gramatical propiamente dicho, <strong>con</strong>viene advertir que<br />

los maestros <strong>de</strong> la <strong>gramática</strong> proverbiandi integraron en sus textos a lo autores antiqui (<strong>Prisciano</strong>,<br />

Donato) y mo<strong>de</strong>rni (Pedro Helias, Juan <strong>de</strong> Génova, Ebrardo <strong>de</strong> Béthune, Hugucio <strong>de</strong> Pisa, etc.). De<br />

todos ellos en<strong>con</strong>tramos citas, como también <strong>de</strong> <strong>gramática</strong>s en verso, como el Doctrinale o el<br />

Graecismus. La influencia <strong>de</strong> glosarios y obras <strong>de</strong> carácter lexicográfico, como el Catholi<strong>con</strong>, es también<br />

patente. De casi todos ellos hay huella en el texto que editamos 1 .<br />

2.2 Las "reglas para componer, en romance"<br />

Entre las glosas castellanas <strong>de</strong>l "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano" llama la atención el texto <strong>con</strong>tenido<br />

en el fol. 23v, que - como ya se ha dicho - es un epígrafe intercalado, perteneciente a <strong>una</strong> <strong>gramática</strong><br />

erotemática, es <strong>de</strong>cir: organizada por preguntas y respuestas. Se trata <strong>de</strong> <strong>una</strong>s "reglas para componer,<br />

en romance", que comienzan en castellano y <strong>con</strong>tinuan en latín <strong>con</strong> otra serie <strong>de</strong> indicaciones <strong>de</strong><br />

<strong>con</strong>cordancia:<br />

"Quien faze o quien dize nominativo caso es. Cuia es la cosa genitivo caso es. A quien<br />

damos o a quien <strong>de</strong>zimos dativo caso es. Lo que damos o lo <strong>de</strong>zimos acusativo caso es.<br />

Por vocativo llamamos. Por ablativo nos <strong>de</strong>partimos."<br />

Américo Castro (1991, 18) ya había llamado la atención sobre la existencia <strong>de</strong> este texto y sobre su<br />

parecido <strong>con</strong> otra glosa semejante que pue<strong>de</strong> leerse en la <strong>gramática</strong> <strong>de</strong> Pastrana. <strong>El</strong> texto <strong>de</strong> éste<br />

ofrece ligeras variantes textuales, que también se producen en los distintos manuscritos o inc<strong>una</strong>bles<br />

<strong>con</strong>servados.<br />

<strong>El</strong> texto es parecido al que ofrece Nebrija en la segunda edición <strong>de</strong> sus Introductiones latinae (1482,<br />

1483) y Gutiérrez <strong>de</strong> Cerezo en su Grammatica Brevis (1485).<br />

Su presencia en el "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano", anterior incluso al <strong>de</strong> Pastrana, parece sugerir<br />

que en Castilla se emplearon simultáneamente para la enseñanza <strong>de</strong>l latín el método proverbiandi, más<br />

tempranamente difundido en los territorios <strong>de</strong> la vecina Corona <strong>de</strong> Aragón, y un <strong>de</strong>sarrollo original,<br />

aunque tardío, <strong>de</strong>l método erotemático, al que se incorporaron anotaciones romances. Sólo así pue<strong>de</strong><br />

hallarse explicación a las interpolaciones textuales presentes en el "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano". La<br />

diferencia entre ambos tipos <strong>de</strong> glosas es clara. Las glosas <strong>de</strong> las <strong>gramática</strong>s proverbiandi respon<strong>de</strong>n a<br />

<strong>una</strong> finalidad didáctica basada en el <strong>con</strong>traste <strong>de</strong> latín y romance: son glosas romances en un <strong>con</strong>texto<br />

latino. Las otras, sin embargo, son, como hemos señalado, resúmenes que <strong>con</strong>tienen "reglas para<br />

componer". Aquí el romance es, en cierto sentido, in<strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong>l <strong>con</strong>texto latino, ya que no se trata<br />

se traducciones o ejercicios pedagógicos.<br />

<strong>El</strong> hecho, en fin, es que los textos <strong>de</strong> ambos tipos <strong>de</strong>bieron fusionarse en la enseñanza.<br />

Probablemente, a este carácter exclusivamente escolar se <strong>de</strong>be la no <strong>con</strong>servación <strong>de</strong> más textos, que,<br />

sin embargo, <strong>de</strong>bieron ser profusamente empleados, pues todavía influirán, ya muy reelaborados, en<br />

autores tan distantes temporalmente <strong>de</strong> los anteriormente citados como Juan Sánchez (1586), quien<br />

ofrece su texto bajo el título "Suma <strong>de</strong> las cosas, que <strong>de</strong>ven saber los principiantes, para començar a<br />

hazer oraciones", o Pedro Madariaga (1582), quien ensancha el <strong>con</strong>tenido <strong>de</strong> esas indicaciones hasta<br />

<strong>con</strong>vertirlo en un capítulo <strong>de</strong> su Modi loquendi latino et hispano sermone, <strong>con</strong> el título: "Maneras <strong>de</strong><br />

hablar en Romance como se reduzen en Latin".<br />

Por lo <strong>de</strong>más, que un gramático como Nebrija <strong>con</strong>ocía bien los ejercicios <strong>de</strong> la <strong>gramática</strong> proverbiandi<br />

es algo indiscutible. <strong>El</strong> gramático (cfr. 1992, fols. 40v-41r) se refiere explícitamente a la <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l<br />

castellano en ciertos ejemplos <strong>de</strong> estos textos, particularmente en los capítulos <strong>de</strong>dicados a la<br />

traducción <strong>de</strong> participios:<br />

Los participios <strong>de</strong>l futuro cuanto io puedo sentir aunque los usan los gramaticos que poco<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 3 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

<strong>de</strong> nuestra lengua sienten: aun no los a recibido el castellano: como quiera que a<br />

començado a usar <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong>llos:&assi <strong>de</strong>zimos tiempo veni<strong>de</strong>ro que a <strong>de</strong> venir: cosa<br />

mata<strong>de</strong>ra que a <strong>de</strong> matar. cosa haze<strong>de</strong>ra que a <strong>de</strong> ser hecha: queso assa<strong>de</strong>ro que a <strong>de</strong><br />

ser assado. mas aun hasta oi ninguno dixo ama<strong>de</strong>ro. enseña<strong>de</strong>ro. lee<strong>de</strong>ro."<br />

No es improbable que el aludido en estas líneas fuera Daniel Sisó, un gramático <strong>de</strong> la tradición<br />

proverbiandi. Pudiera, incluso, enten<strong>de</strong>rse la referencia al "poco sentir" la lengua, al aragonesismo que<br />

rezuma el castellano <strong>de</strong> Sisó. Estas son las adaptaciones <strong>de</strong>l participio <strong>de</strong> futuro que en<strong>con</strong>tramos en su<br />

Compendium (1490, fol. 28v):<br />

Pedro ama<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> María<br />

Pedro ama<strong>de</strong>ro las virtu<strong>de</strong>s<br />

Nos <strong>con</strong>sta, en cualquier caso, que los textos proverbiandi plantean <strong>con</strong>tinuamente las posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> supleción <strong>de</strong> <strong>con</strong>strucciones. Y allí siempre aparece el futuro, normalmente <strong>con</strong> los verbos que<br />

enumera Nebrija: ‘amar’, ‘enseñar’, ‘leer’. <strong>El</strong> ‘<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano’ no omite, claro está, la<br />

discusión acerca <strong>de</strong>l participio <strong>de</strong> futuro y facilita originales soluciones:<br />

"De utroque datur exemplum: <strong>de</strong> participio futuri active vocis, isto modo: el mestro por<br />

leer la lecion sta aquí, fit sic: magister lecturus leccionem stat hic. Et racio est quia nihil<br />

est id dicere, quia si diceretur: el mestro lee<strong>de</strong>ror la lecion sta aquí, cum utramque<br />

significacionem, et componitur sic: magister lecturus leccionem stat hic."<br />

2.3 La índole <strong>de</strong> los ejemplos<br />

Un último aspecto al que no queremos <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> aludir, si quiera sea muy sucintamente, es a la índole<br />

<strong>de</strong> los ejemplos. Con frecuencia se ha centrado la crítica en la barbarie formal y en la insensatez <strong>de</strong><br />

<strong>con</strong>ceptual <strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> los ejemplos que pue<strong>de</strong>n verse en los textos como el que ahora editamos.<br />

Nosotros quisiéramos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otra perspectiva, sin negar aquello, añadir <strong>una</strong> <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>rivada<br />

<strong>de</strong>l carácter <strong>de</strong> ejercicio escolar <strong>con</strong>trastivo. Nos referimos al componente humorístico presente en<br />

buena parte <strong>de</strong> las glosas. No es difícil imaginarse que el maestro buscara todo tipo <strong>de</strong> recursos para<br />

llamar la atención <strong>de</strong> sus alumnos. Resulta, por ello, <strong>de</strong> interés observar las series <strong>de</strong> ejemplos que<br />

ilustran cada apartado en su <strong>con</strong>junto para apreciar la sucesión <strong>de</strong> efectos que manifiestan, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

seriedad al estilo <strong>de</strong> los comentarios gramaticales <strong>medieval</strong>es, hasta el puro y simple humor, pasando<br />

por comentarios que <strong>de</strong>notan la expresión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>seos <strong>de</strong>l maestro en relación a su posición frente a<br />

las autorida<strong>de</strong>s municipales o los escolares o la <strong>de</strong>scricpción <strong>de</strong> cuadros costumbristas. En todas esas<br />

series suele haber elementos repetitivos que reaparecen para manifestar que nos en<strong>con</strong>tramos todavía<br />

en el mismo apartado. Como ejemplo <strong>de</strong> lo dicho, pue<strong>de</strong> servir la primera serie <strong>con</strong>tenida en nuestro<br />

"<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano":<br />

<strong>El</strong> rey venido, gozar se ha Pedro<br />

<strong>El</strong> rey venido fara justicia<br />

<strong>El</strong> mestro seruido <strong>de</strong> Johan et obe<strong>de</strong>cido <strong>de</strong> Pedro tañe a bisperas<br />

La muger seruida <strong>de</strong>l mestro et codiciada <strong>de</strong> ti tañe a bisperas<br />

<strong>El</strong> mestro amado <strong>de</strong>l <strong>con</strong>cejo et seruido <strong>de</strong>los escolares, seguir se ha la paz<br />

La muger <strong>de</strong>manda en casamiento, seruida <strong>de</strong>l mestro, tañe a uisperas<br />

<strong>El</strong> mestro seruido, <strong>de</strong>los escolares amado, tañe a bisperas<br />

<strong>El</strong> mestro menospreciado <strong>de</strong>los rudos, seruido <strong>de</strong>los sotiles, tañe a bisperas<br />

Bartolomee seruido <strong>de</strong> Maria, obe<strong>de</strong>cido, corre los toros<br />

Seruido et obe<strong>de</strong>cido, leese <strong>de</strong> Gracismo<br />

Bartolome obe<strong>de</strong>cido et seruido, Maria me enoja<br />

Bartolomee <strong>de</strong>seado et amado salta<br />

Johan amado et seruido <br />

Pedro servido, amado <strong>de</strong> Maria, tañe a nona<br />

Pedro seruido et amado <strong>de</strong> Maria tañe a bisperas<br />

Juan amado et seruido tañe a bisperas<br />

<strong>El</strong> omne amado, el me <strong>de</strong>lecta<br />

3. Edición <strong>de</strong> las glosas castellanas <strong>de</strong>l "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano"<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 4 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

3.1 Advertencias y signos especiales<br />

<strong>El</strong> objeto <strong>de</strong> la edición parcial que a <strong>con</strong>tinuación ofrecemos <strong>de</strong>l "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano" (ex<br />

ms. 10073), a la vista <strong>de</strong> los argumentos hasta ahora expuestos, es transcribir las glosas castellanas en<br />

su <strong>con</strong>texto latino y en el general <strong>de</strong>l texto gramatical en que se insertan. Para tal fin hemos dividido en<br />

epígrafes el texto <strong>de</strong>l manuscrito <strong>de</strong> acuerdo <strong>con</strong> su <strong>con</strong>tenido y transcrito sólo aquellos pasajes en que<br />

se <strong>con</strong>tienen notas romances. Este procedimiento es más factible que intentar <strong>una</strong> edición completa <strong>de</strong>l<br />

códice, cuya publicación plantearía dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter diverso que, por ser <strong>de</strong> sobra imaginables,<br />

resulta ocioso explicar aquí.<br />

Regularizamos grafías en el texto latino, según los criterios usuales <strong>de</strong> edición <strong>de</strong> textos <strong>medieval</strong>es y<br />

<strong>con</strong>si<strong>de</strong>rando los hábitos ortográficos más frecuentes en el manuscrito, excepto las mayúsculas y<br />

minúsculas, que transcribimos siguiendo los criterios <strong>de</strong> uso actuales. La puntuación es nuestra, aunque<br />

ten<strong>de</strong>mos a respetar los criterios <strong>de</strong>l manuscrito, a tenor <strong>de</strong> los escasos signos que en él aparecen. Los<br />

signos especiales que utilizamos son los siguientes:<br />

[ ]: lectura dudosa < >: suplimos grafías que faltan por error { }: excluimos grafías que<br />

sobran por error / /: cambio <strong>de</strong> folio (...): no transcribimos un fragmento <strong>de</strong>l original<br />

En letra negrita transcribimos los ejemplos en castellano y en letra cursiva los ejemplos en latín.<br />

Finalmente, anotamos a pie <strong>de</strong> página las citas expresas <strong>de</strong> autores gramaticales y las correcciones<br />

al texto.<br />

3.2 Texto<br />

1. Sustitución <strong>de</strong>l participio cuya forma no existe en latín y correspon<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estas <strong>con</strong>strucciones en<br />

castellano.<br />

/fol. 1r/ Debes notare quod, ut dicit Priscianus 2 , si <strong>de</strong>ficit nobis unum participium <strong>de</strong>bemus<br />

<strong>con</strong>si<strong>de</strong>rare illud dupliciter, quia aut venit per modum ablativi absoluti, aut sine sensu<br />

ablativi absoluti. Si per modum ablativi absoluti, <strong>de</strong>bemus ipsum suplere per postquam,<br />

verbi gracia: el rey venido, gozar se ha Pedro, componitur sic: postquam rex venit,<br />

gau<strong>de</strong>bit Petrus. Si venerit sine sensu ablativi absoluti supletur per quis vel qui et per<br />

verbum sui temporis, verbi gracia: el rey venido fara justicia, componitur sic: rex qui venit<br />

faciet iusticiam. Sed <strong>de</strong>bes notare quod si venerit duo participia insimul per modum ablativi<br />

absoluti sunt <strong>con</strong>si<strong>de</strong>randa dupliciter, quia aut veniunt cum <strong>con</strong>iuncione aut sine<br />

<strong>con</strong>iuncione. Si cum <strong>con</strong>iuncione, dupliciter, quia aut <strong>de</strong>ficiunt ambo aut unum tantum. Si<br />

<strong>de</strong>ficiunt ambo, utrumque supletur per postquam, verbi gracia: el mestro seruido <strong>de</strong><br />

Johan et obe<strong>de</strong>cido <strong>de</strong> Pedro tañe a bisperas, componitur sic: postquam Iohanes<br />

servavit magistro et ei obedivit Petrus, pulsatur ad vesperos. Si vero <strong>de</strong>ficit unum tantum,<br />

dupliciter, quia aut <strong>de</strong>ficit primum aut secundum. Si primum, racione primi <strong>de</strong>ficit secundum,<br />

verbi gracia: la muger seruida <strong>de</strong>l mestro et codiciada <strong>de</strong> ti tañe a bisperas,<br />

componitur sic: postquam magister servivit mulierem et tu eam <strong>con</strong>cupivisti, pulsatur ad<br />

vesperos, et poteris ibi ponere illam /fol. 1v/ vel eam si volueris. (...) Sic dicetur: postquam<br />

magister servivit mulieri et a te <strong>con</strong>cupita, pulsatur ad vesperos, isto modo falsiciem dicitur,<br />

quia 3 <strong>con</strong>iuncio non cadit inter adiectivum et substantivum, ut postea dicam. Sed si <strong>de</strong>ficit<br />

primum et secundum non, <strong>de</strong>bet cofirmari in ablativo absoluto cum suo substantivo,<br />

secundum vero <strong>de</strong>bet supleri per postquam, verbi gracia: el mestro amado <strong>de</strong>l <strong>con</strong>cejo et<br />

seruido <strong>de</strong>los escolares, seguir se ha la paz, componitur sic: magistro amato a <strong>con</strong>cilio<br />

et postquam serviverunt ei scolares, secucio fit pacis. Si ita duo participia per modum<br />

ablativi absoluti venerint sine <strong>con</strong>iuncione, aut <strong>de</strong>ficiunt ambo aut unum tantum. Si ambo,<br />

primum supletur per quis vel qui, secundum vero per postquam, <strong>con</strong>ferendo primum<br />

substantivum ultimo participio, verbi gracia: la muger <strong>de</strong>manda en casamiento, seruida<br />

<strong>de</strong>l mestro, tañe a uisperas, fit sic: postquam magister servivit mulieri, quam poposcit<br />

aliquis in <strong>con</strong>iungio, pulsatur ad vesperos. Si <strong>de</strong>ficit unum tantum, dupliciter, quia aut <strong>de</strong>ficit<br />

primum aut secundum. Si primum, ultimum participium <strong>con</strong>formatur in ablativo cum suo<br />

substantivo et primum supletur per quis vel qui, verbi gracia: el mestro seruido, <strong>de</strong>los /fol.<br />

2r/ escolares amado, tañe a bisperas, fit sic: magistro cui aliquis servivit, amato ab<br />

scolaribus, pulsatur ad vesperos. Et intelligas quod in tali <strong>de</strong>bet largiri primum substantivum<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 5 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

ultimo participio et poni in tali casu quo ponitur id ultimum participium. Si <strong>de</strong>ficiat ultimum<br />

participium et primum non, primum componitur cum suo substantivo, secundum vero<br />

supletur per postquam, verbi gracia: el mestro menospreciado <strong>de</strong>los rudos, seruido<br />

<strong>de</strong>los sotiles, tañe a bisperas, fit sic: magistro neglecto a rudibus, postquam serviverunt<br />

sotiles, pulsatur ad vesperos. Et nota quod tali locucione primum participium <strong>de</strong>bet<br />

poni cum suo substantivo in tali casu quale regit id verbum cui <strong>de</strong>ficit, secundum<br />

participium aditum est, et hoc quod dico magistro neglecto est dativi casus. Et <strong>de</strong>bes notare<br />

quod quando duo participia veniunt per modum ablativi absoluti, et <strong>de</strong>ficiunt ambo, <strong>de</strong>bes<br />

dare substantivum, quod ibi venerit, secundo participio cum postquam et <strong>con</strong>struere<br />

primum cum quis vel qui, ita quod non veniat ibi <strong>con</strong>iuncio. Si venerit persona que agat, nisi<br />

<strong>de</strong>struetur ibi semper aliquis modo agendi, verbi gracia: Bartolomee seruido <strong>de</strong> Maria,<br />

obe<strong>de</strong>cido, corre los toros, componitur sic: Bartolomeo cui servivit Maria, postquam<br />

aliquis obedivit, curritur ad tauros. Si autem non veniat persona agens nec paciens, tunc<br />

<strong>de</strong>bes formare in verbo inpersonali, verbi gracia: seruido et obe<strong>de</strong>cido, leese 4 <strong>de</strong><br />

Gracismo, fit sic: servito et obedito, legitur <strong>de</strong> Grecismo. Si /fol. 2v/ autem veniat ibi<br />

personam paciens, tunc <strong>de</strong>bes formare in verbo inpersonali, si verbum non habuerit<br />

pasivam, quia si habuerit participium, cum habeat pasivam, est ponenda talis locucio in<br />

ablativo absoluto cum illo participio, verbi gracia quando non est ibi pasivam: Bartolome<br />

obe<strong>de</strong>cido et seruido, Maria me enoja, componitur sic: postquam obeditum fuit<br />

Bartolomeo et servitum fuit ei, me te<strong>de</strong>t Marie. Quando est ibi pasivam, do sic:<br />

Bartolomee <strong>de</strong>seado et amado salta, Bartolomeo optato et dilecto tripudiatur. Et sic<br />

intelligas <strong>de</strong> prece<strong>de</strong>ntibus et <strong>de</strong> mediantibus et subsequentibus.<br />

Nota quod quando duo participia veniunt per modum ablativi absoluti, secundum <strong>de</strong>ficit<br />

et primum non, <strong>de</strong>bes extrahere ibi postquam cum participio non habente et ponere id<br />

participium illo casu in quo ponitur substantivum quando ibi venerit, verbi gracia: Johan<br />

amado et seruido , Iohani amato, servitum fuit, pulsatur<br />

ad vesperos. Similiter nota quod quando duo participia veniunt per modum ablativi absoluti<br />

et primum <strong>de</strong>ficit et non, cum primo <strong>de</strong>bet poni quis vel qui et alterum<br />

participium quod habeatur in ablativo absoluto cum substantivo, verbi gracia: Pedro<br />

servido, amado <strong>de</strong> Maria, tañe a nona, fit sic: Petro cui servitum aliquis, amato a Maria,<br />

pulsatur ad nonam. Debes notare quod quando duo participia veniunt per modum ablativi<br />

absoluti et habens secundum participium et non primum, pro primo <strong>de</strong>ficit secundum, ita<br />

quod /fol. 3r/ veniat ibi <strong>con</strong>iuncio. Et <strong>de</strong>bes extrahere in ambobus participiis postquam et<br />

ponere id tam bene in illo participio quod <strong>de</strong>ficit, sicut in illo quod non <strong>de</strong>ficit, et <strong>de</strong>struere<br />

ibi ille -a -ud cum ultimo participio et ultimum participium supletur, quia <strong>con</strong>iuncio nunquam<br />

potest ca<strong>de</strong>re inter adiectivum et substantivum, verbi gracia: Pedro seruido et amado <strong>de</strong><br />

Maria tañe a bisperas, componitur sic: postquam Petro servivit Maria et illum amavit,<br />

pulsatur ad vesperos. Et absolvas ibi postquam si volueris, nisi dimitas, quia ibi intelligitur.<br />

Nota quod quando duo participia veniunt per modum ablativi absoluti, ita quod veniat ibi<br />

<strong>con</strong>iuncio, si secundum participium <strong>de</strong>ficit et primum non, ultimum est suplendum per<br />

postquam et ille illa illud et primum participium poni cum suo substantivo in ablativo<br />

absoluto, verbi gracia: Juan amado et seruido tañe a bisperas, fit sic: Iohane amato et<br />

postquam illi servivit aliquis, pulsatur ad vesperos (...).<br />

/fol. 3v/ (...) Nota quod quandocumque antece<strong>de</strong>ns venit cum aliquo participio et post{s}id<br />

sequitur nomen prolati et antece<strong>de</strong>ns non habet un<strong>de</strong> regatur, tunc antece<strong>de</strong>ns ponitur in<br />

ablativo et non regitur, verbi gracia: el omne amado, el me <strong>de</strong>lecta, fit sic: homine amato,<br />

illo <strong>de</strong>lectat me (...).<br />

2. Traducción al latín <strong>de</strong> expresiones en castellano <strong>de</strong> participio presente cuando éste falta en latín.<br />

Nota quod quando venit tale romancium per participium presentis temporis intrinsice, ut cum<br />

dicimus: tañente se la campana, vino Pedro, <strong>de</strong>bemus ire ad preteritum imperfectum<br />

<strong>con</strong>iuntivi. Romancium predictum fiat sic: cum pulsaretur campana, venit Petrus /fol. 4r/;<br />

similiter ad romancium similem: ita, scilicet, tañente se a bisperas, Maria me enoja, fit<br />

sic: cum pulsaretur ad vesperos, Marie te<strong>de</strong>t me. Nota quod dicit Petrus Helie in primo<br />

minoris 5 quod participium presenti temporis vocis pasive retinet significacionem quam<br />

verbum a quo <strong>de</strong>scendit. Et sic patet quod si verbum <strong>de</strong>ponens retineat significacionem<br />

activam quod participium preteriti retineat ean<strong>de</strong>m significacionem, si participium <strong>de</strong>cendit<br />

ab ipso. Et sic <strong>de</strong> singulis. Si quis dixerit quod dicit Ebreardus 6 quod verba <strong>de</strong>ponencia<br />

que antiquitus fuerunt comunia participia preteriti temporis ab eis <strong>de</strong>cen<strong>de</strong>ncia habent<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 6 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

duplicem significacionem, ut locutus, fablante et fablando ( ...).<br />

3. Traducción al latín <strong>de</strong> expresiones en castellano <strong>de</strong>l tipo por + infinitivo.<br />

Nota quod quociescumque ista vox por venerit post participium, aliquando est vi<strong>de</strong>ndum<br />

quod id participium est presentis temporis aut preteriti. Si presentis temporis, aut id verbum<br />

quod sequitur post illam vocem por venit per i<strong>de</strong>m verbum cuius est participium presens vel<br />

per diversum /fol. 4v/. Si per i<strong>de</strong>m verbum, tunc illa vox quod sequitur est participium futuri<br />

temporis active vocis, verbi gracia: Juan amante et por amar corre, componitur sic:<br />

Iohanes amans et amaturus currit. Si veniat per diversum verbum, aut est ibi talem<br />

participium, scilicet futuri temporis, aut non. Si non, <strong>de</strong>bet supleri per quis vel qui, et per<br />

futurum indicativi. Et quis vel qui <strong>de</strong>bet poni loco agentis. Et racio est quia, si esse ibi<br />

tale participium, haberet se per modum agentis, verbi gracia: Pedro amante et por enojar<br />

corre, fit sic: Petrus amans et cuius te<strong>de</strong>bit aliquem currit. Si est ibi tale participium, vox<br />

sequens <strong>de</strong>bet supleri similiter per futurum indicativi, verbi gracia: Pedro amante et por<br />

enseñar corre, fit sic: Petrus amans et qui docebit aliquem currit. Si queratis quare est<br />

racio quod non fit per participium ex eo quod haberetur ibi, racio est hec: quod si fuerit per<br />

participium, tunc i<strong>de</strong>m et diversum esset i<strong>de</strong>m, quod est falsum (...). Et si ista vox por<br />

veniet post participium preteriti temporis, aut id quod sequitur post istam vocem veniat per<br />

i<strong>de</strong>m verbum aut per diversum. Si per i<strong>de</strong>m, id quod sequitur eficitur participium pasive<br />

vocis. Do sic: Pedro enseño et por enseñar, tiempo es <strong>de</strong> rezar, componitur sic:<br />

Petrus doctus et docendus, tempus est recitandi vel recitacionis. Si id quod sequitur post<br />

istam vocem /fol. 5r/ venit per verbum diversum <strong>de</strong> prece<strong>de</strong>nti verbo, tunc <strong>de</strong>bet supleri per<br />

futurum indicativi pasive vocis, faciendo quandam distincionem talem, quia aut tale verbum<br />

habet pasivam, aut non. Si non, <strong>de</strong>bet supleri in activa secundum eo<strong>de</strong>m tempore predicto<br />

quis vel qui loco pacientis, verbi gracia: Pedro amado et por seruir corre, componitur sic:<br />

Petrus amatus, cui aliquis seruiet, currit. Si habet pasivam, tunc tempus <strong>de</strong>bet formari in<br />

futuro indicativi pasive vocis, ponendo quis vel qui loco pacientis, verbi gracia: la lecion<br />

oyda et por leer, tañe a bisperas, componitur sic: lecio audita et que legeretur, pulsabitur<br />

ad vesperos (...).<br />

Nota quociescumque in aliquam locucionem venerit tale romancium sicut id: <strong>de</strong> leer o por<br />

leer, aten<strong>de</strong>ndum est quia aut venerit post nomen aut post verbum. Si post nomen, duobus<br />

modis, quia aut illud nomen est substantivum aut adiectivum. Si substantivum, tunc eficitur<br />

participium futuri temporis vocis active vel pasive. De utroque datur exemplum: <strong>de</strong> participio<br />

futuri active vocis, isto modo: el mestro por leer la lecion sta aquí, fit sic: magister<br />

lecturus leccionem stat hic. Et racio est quia nihil est id dicere, quia si diceretur: el mestro<br />

lee<strong>de</strong>ror la lecion sta aquí, cum utramque significacionem, et componitur sic: magister<br />

lecturus leccionem stat hic (...). De participio /fol. 5v/ futuri temporis pasive vocis datur talis<br />

exemplum: la lecion por leer, tiempo es <strong>de</strong> comer, componitur sic: leccione legenda,<br />

tempus est come<strong>de</strong>ndi. Si autem venerit post nomen adiectivum, duobus modis, quia aut<br />

est generale aut speciale. Si generale, duobus modis, quia aut significat substanciam<br />

inclinata ad agere vel ad pati, aut non. Si non, tunc formatur in presenti <strong>con</strong>iuntivi cum ista<br />

<strong>con</strong>iuncione ut vel quod. Exemplum: Pedro nin es bueno por leer nin por lo <strong>de</strong>xar,<br />

componitur sic: Petrus non est bonus ut legat nec est bonus ut dimitat. Et racio est quia si<br />

diceretur sic: Petrus nec est bonus lecturus nec est bonus dimisurus iret <strong>con</strong>tra autoritatem<br />

Prisciani in XI minoris 7 , qui dicit quod diversa adiectiva sine <strong>con</strong>iuncione esse non potest.<br />

Si significat substanciam inclinatam ad agere vel ad pati, tunc formatur in infinitivo vel in<br />

ultimo supino, verbi gracia: el escolar es perezoso por andar, componitur sic: scolaris est<br />

[dosos] ambulare vel ambulari. Et racio est quia infinitivus ponitur loco nominis apud ipsos<br />

Grecos, ut patet per Priscianum XIII folio maioris 8 , ubi poni quod bonum est legere, nisi<br />

aliud est si diceretur: bonum est leccio. sed cum nomina adiectiva <strong>con</strong>struatur cum ablativis<br />

et infinitivus ponatur loco ablativi, ut supra visum est, ut sequeretur quod talis locucio<br />

formabatur in infinitivo (...). Si /fol. 6r/ autem illud adiectivum speciale, dupliciter, quia aut<br />

<strong>con</strong>si<strong>de</strong>ratur in se aut absolute, prout est adiectivum, aut prout est substantivum. Si in se et<br />

absolute, formatur in preteriti <strong>con</strong>iuntivi, verbi gracia: el <strong>de</strong>an, por rezar las oras, vino a<br />

santa Maria, componitur sic: <strong>de</strong>canus, ut recitet horas, venit ad sanctam Mariam. Si tunc<br />

<strong>con</strong>si<strong>de</strong>retur prout <strong>de</strong> se proficetur substanciam ad adiectivum, tunc eficitur participium<br />

futuri temporis active vocis vel pasive vocis, ut visum est supra racionibus prealegatis. Si<br />

enim venerit post verbum, duobus modis, quia aut est adiectivum aut substantivum. Si<br />

substantivum, quod illud quod sequitur post istam diccionem por eficitur participium futuri<br />

temporis active vel pasive vocis. De utroque datur exemplum: primo <strong>de</strong> voce adiectiva, sicut<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 7 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

dicimus: los frayles son por venir, fit sic: fratres sunt uenturi, quod eficitur participium<br />

futuri temporis pasive vocis, ut cum dicimus: la lecion es por leer, fit sic: leccio est<br />

legendi. Si fuerit adiectivum, duobus modis, quia aut <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ratur in se aut absolute, prout<br />

non habet vim verborum substantivi vocis, tunc formatur in presenti <strong>con</strong>iuntivi, verbi gracia:<br />

vengo por leer el <strong>de</strong>recho, fit sic: venio ut legam ius. Si pro ut habet vim verborum<br />

substantivi, tunc eficitur participium futuri temporis active vel pasive vocis, verbi gracia <strong>de</strong><br />

utroque: esta muger viene por amar, fit sic: ista mulier venit amatua vel amandi. Et<br />

racio est quia omnia /fol. 6v/ verba tam in voce activa quam in voce pasiva dicuntur habere<br />

vim verborum substantivorum preter quinque verba vocativa. In voce activa <strong>de</strong>ficit illud<br />

gerundium sive supinum sive sit secundum, sive tercium.<br />

4. Traducción al latín <strong>de</strong> expresiones en castellano equivalentes al gerundivo latino.<br />

Nota quod quando venerit romancium ultimi gerundium, et post illud gerundium venerit<br />

istud verbum sum es fui, <strong>de</strong>bet supleri per gerundium istius verbi facio facis et per presens<br />

<strong>con</strong>iuntivi, atribuendo gerundium illius verbi facio facis hoc verbo sum es fui, ut reddat sibi<br />

supositum. Exemplum: enojar sera los mal fehores, fit sic: faciendum est ut te<strong>de</strong>at<br />

male factores. Et suple ibi si volueris aliquis et si non supleveris non est vis, quia ibi<br />

intelligitur. Hoc quod dico erit habet supositum in hoc quod dico faciendum, quia gerundium<br />

tenetur duobus modis, nominaliter et adverbialiter. Nominaliter do sic: yo viene por razon<br />

<strong>de</strong> leer, et sic tenetur loco nominis. Quando tenetur loco verbi patet sic: a leer sera la<br />

licion, fit sic: ad legendum est leccionem. In hoc quod dico leccionem regitur in hoc quod<br />

dico legendum per istam regulam. Omne gerundium et omne supinum regit tale casum et<br />

cetera (...).<br />

5. Casos especiales <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l plural <strong>de</strong> nombres propios en latín.<br />

6. Fomación y <strong>con</strong>strucción <strong>de</strong> nombres verbales en latín y sus correspon<strong>de</strong>ncias en castellano.<br />

/fol. 7v/ (...) Vi<strong>de</strong>amus modo quibus modis <strong>de</strong>ficit nomen verbale. Dico quod <strong>de</strong>ficit quatuor<br />

modis. Primo modo, <strong>de</strong>ficit in verbis carentibus supinis. Et racio est quia, <strong>de</strong>ficiente causa,<br />

<strong>de</strong>ficit eius efectus (...). Secundo modo, <strong>de</strong>ficit in verbis significantibus pasivorum, ut exulo<br />

exulas. Et racio est quia nomen habet se per modum pacientis et accio et passio sunt duo<br />

oposita et non possunt esse insimul, i<strong>de</strong>o <strong>de</strong>ficit nomen verbale. Tercio modo, quando<br />

iungitur nomini neutro. Et racio est quia quando nos dicimus: el mancebo amador corre,<br />

et racio est quia <strong>de</strong>ficiat, quia mancipium est neutri generis et nomen verbale est masculini<br />

generis, et propter hoc <strong>de</strong>ficit (...).<br />

7. Alg<strong>una</strong>s <strong>con</strong>strucciones <strong>con</strong> superlativo en latín.<br />

8. Régimen <strong>de</strong> algunos participios en latín.<br />

9. Régimen <strong>de</strong>l infinitivo en latín.<br />

10. Régimen <strong>de</strong> verbos impersonales latinos interest, refert, est.<br />

11. Construcciones especiales <strong>de</strong> comparativo y superlativo latinos <strong>con</strong> sus correspon<strong>de</strong>ncias en<br />

castellano.<br />

/fol. 9v/ (...) Nota quod sine illis <strong>de</strong>cem modis que ponuntur in illis predictis regulis<br />

superlativus vi sua omititur multis modis. Uno modo, quando ponitur absolute, ut iste homo<br />

est fortisimus, et cum tenet vim comparativi. Alio modo, quando venit per istud prolatum<br />

alius alia aliud est relativum diversitatis, quia non dicam: iste fortisimus aliorum, ergo<br />

dicam: val<strong>de</strong> forcior aliis. Alio modo, quando venit suus sua suum, quando dicit<br />

diversitatem, quia non dicam scolaris est subtilisimus suorum clericorum, imo dicam: /fol.<br />

10r/ val<strong>de</strong> subtilior suis sociis. Alio modo, quando venit nisi, verbi gracia: Pedro est mas<br />

fuerte <strong>de</strong>los onbres, sino <strong>de</strong> uno, fit sic: Petrus est val<strong>de</strong> forcior hominibus nisi uno. Et<br />

racio est quia nisi venit cum singulari numero, quia quando venit cum plurali numero non<br />

<strong>de</strong>struitur, ut Petrus est fortisimus hominibus nisi duorum.<br />

Quandocumque post comparativum vel superlativum venerit vox accusativi, aut ille<br />

accusativus significat partem aut non. Si significat partem, tunc superlativus non <strong>de</strong>bet<br />

<strong>de</strong>strui, verbi gracia: Alfonso, muy mas amado el cuerpo <strong>de</strong>los co pañeros, corre, fit<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 8 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

sic: Alfonsus ama{n}tisimus corpus suorum sociorum currit. Et regitur per illam regulam<br />

diccio significans proprietatem partis. Si vero ille accusativus non significat partem, tunc<br />

superlativus <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui. Et est <strong>con</strong>si<strong>de</strong>randum quia aut participium per quod fit talis<br />

comparacio potest regere illum accusativum vel non. Si potest regere, tunc talis<br />

comparativus vel superlativus <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui per positivum cum adverbiis val<strong>de</strong> et magis,<br />

verbi gracia: Pedro, muy mas amante la ciencia, corre, fit sic: Petrus val<strong>de</strong> magis amans<br />

scienciam currit. Si vero participium per quod fit talis comparacio non potest regere illum<br />

accusativum, tunc <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui per verbum eius<strong>de</strong>m temporis cuius est participium<br />

<strong>de</strong>ficens /fol. 10v/ cum adverbiis supradictis, verbi gracia: Pedro, muy mas amado la<br />

ciencia <strong>de</strong> sus compañeros, corre, fit sic: Petrus, qui val<strong>de</strong> magis amavit scienciam<br />

suorum sociorum, currit (...). Si vero post superlativum et comparativum venerint duo<br />

accusativi, <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rantur dupliciter, quia aut ambo significant partem aut non. Si ambo<br />

significant partem, utrumque regitur ex vi proprietatis per regulam supradictam, et non <strong>de</strong>bet<br />

<strong>de</strong>strui, verbi gracia: Pedro, muy mas amado el coraçon que las manos, corre,<br />

componitur sic: Petrus amantisimus cor quam manus currit. Si unus illorum significat<br />

partem et alius non, est <strong>con</strong>si<strong>de</strong>randum 9 dupliciter, quia aut talem participium per quod fit<br />

talis comparacio potest regere accusativum vel non. Si potest regere, <strong>de</strong>struetur per i<strong>de</strong>m<br />

participium et cum adverbiis val<strong>de</strong> magis, et unus illorum significans partem regitur ex vi<br />

proprietatis per figuram et alius ex vi participii. Per illam regulam: "omne gerundium et<br />

omne supinum et cetera", verbi gracia: Pedro, muy mas enseñado el cuerpo que la<br />

sciencia, corre, fit sic: Petrus val<strong>de</strong> magis doctus corpus quam scienciam currit. Et /fol.<br />

11r/ racio est quia istud participium doctus potest regere accusativum in pasivam sicut<br />

suum verbum. Si participium per quod fit talis comparacio non potest regere accusativum<br />

casum, tunc <strong>de</strong>struetur per verbum eius<strong>de</strong>m temporis cuius est participium quod <strong>de</strong>ficit cum<br />

adverbiis supradictis, verbi gracia: la garça, muy mas amada el alma que el agua, fuira<br />

al fan<strong>con</strong>, fit sic: ar<strong>de</strong>a que val<strong>de</strong> magis amavit animam quam aquam fuget ancipitem. Et<br />

racio est quia istud participium amatus amata -tum non potest regere accusativum casum<br />

in pasiva, et istud participium habet se per modum agentis et pasiva habet se per modum<br />

pacientis, i<strong>de</strong>o <strong>de</strong>ficit et supletur per verbum eius<strong>de</strong>m temporis cuius participium, nisi<br />

talem participium <strong>de</strong>cendat a verbo habente propriam naturam, ut illa verba, scilicet postulo,<br />

peto, et cetera dicat alius (...).<br />

12. Concordancia <strong>de</strong>l singular y plural en <strong>con</strong>strucciones latinas <strong>de</strong>l todo y la parte.<br />

13. Sustitución <strong>de</strong>l participio cuya forma falta en latín por el giro qui + verbo y traducción<br />

correspondiente en castellano.<br />

/fol. 11v/ (...) Nota quod quando participium <strong>de</strong>ficit, si venerit per modum ablativi absoluti,<br />

non est suplendum per quis vel qui, sed est suplendum per ista adverbia, scilicet cum vel<br />

dum vel postquam, resolvendo substantivum in nominativo, et participium in verbo eius<strong>de</strong>m<br />

temporis cuius est participium <strong>de</strong>ficiens, verbi gracia: el rey venido, fuira los<br />

ladrones, fit sic: postquam rex venit, fugient latrones, et quod ego dico <strong>de</strong> isto participium<br />

intelligas <strong>de</strong> alis participiis presentis vel preteriti temporis.<br />

14. Algunos casos especiales <strong>de</strong> <strong>con</strong>strucciones absolutas en latín y su correspon<strong>de</strong>ncia en castellano.<br />

Nota quod quando participium venit per modum ablativi absoluti, {quando} verbum quod<br />

sequitur non atribuitur primo substantivo venienti cum nominativo primo, verbi gracia: Juan<br />

venido, enojar me ha Maria, fit sic: postquam Iohanes venit, Marie te<strong>de</strong>bit me. Et quod<br />

hoc dico enojar non atribuitur Iohani, imo Marie, i<strong>de</strong>o nota quod si{c} ibi esset talem<br />

participium poneretur in ablativo et non haberet verbum un<strong>de</strong>{m} regeretur. sed quia non<br />

est ibi, i<strong>de</strong>o supletur per postquam resolvendo substantivum in nominativo et per<br />

participium in verbo, et non supletur per /fol. 12r/ quis vel qui. Et racio est quia est ibi<br />

supositum Iohanis vel quia [...] reddat substantivum illi verbo soluto, venit per modum<br />

ablativi absoluti quando verbum quod sequitur atribuitur primo substantivo, verbi gracia: el<br />

rey venido fara justicia, fit sic: rex qui venit faciet iusticiam. Et racio est quia primum<br />

substantivum reddit supositum huic verbo faciet et participium, scilicet venido, <strong>de</strong>ficit, et<br />

[oportet] quod supleatur per verbum eius<strong>de</strong>m temporis et per quis vel qui (...).<br />

15. Traducción al latín <strong>de</strong> <strong>con</strong>strucciones en castellano <strong>con</strong> el adjetivo digno.<br />

Nota quod quando romancium venerit post istud nomen dignus digna dignum, vel post istud<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 9 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

verbum dignor -ris -tus sum, quia aut venit ibi nomen aut verbum. Si nomen, ponitur in<br />

ablativo, secundum natura, verbigracia: nueuas dignas se cuentan enla plaça, fit sic:<br />

rumores digni narrantur in platea. Si venerit verbum, ponitur in infinitivo pasive vocis vel in<br />

tercio gerundio vel in ultimo supino, verbi gracia: nueuas dignas <strong>de</strong> ser <strong>con</strong>tadas oy, fit<br />

sic: rumores dignos audiri vel audiendum vel auditum audiui. Et i<strong>de</strong>o plus <strong>de</strong> hoc, sed<br />

tantum ille [...] audiri vel audiendum vel auditu tenentur loco nominis.<br />

16. Más casos especiales <strong>de</strong> <strong>con</strong>strucciones absolutas en latín <strong>con</strong> su correspon<strong>de</strong>ncia en castellano.<br />

/fol. 12v/ Nota quod ablativus quatuor modis ponitur absolute. Uno modo, quando due<br />

dicciones vel plures veniunt in <strong>una</strong>m oracionem, ita quod <strong>una</strong> illarum sit nomen vel<br />

pronomen, et reliqua participia, et non habeant un<strong>de</strong> regatur et cetera, verbi gracia: Maria<br />

cantante, Juan bayla, fit sic: Maria canente, Iohanes tripudiat. Alio modo, quando est<br />

participium verbi inpersonalis, verbi gracia: leydo <strong>de</strong> Doctrinal, vayamos a mendar, fit sic:<br />

lecto <strong>de</strong> Doctrinali, eamus mendatum, un<strong>de</strong> <strong>de</strong>bes notare quod participium verbi<br />

inpersonalis <strong>con</strong>oscitur per hoc quando, aut venit cum certo suposito, aut non. Si cum certo<br />

suposito iudicatur esse participium verbi inpersonalis, ut dictum est in primo latino. Si venit<br />

cum certo suposito propenditur fere participium verbi inpersonalis, ut dictum est in secundo<br />

latino. Alio modo, quando est nomen verbale et non veniat ibi verbum a quo regatur, verbi<br />

gracia: Pedro amador <strong>de</strong> paz, tañe a bisperas, fit sic: Petro amatore pacis, pulsatur ad<br />

vesperos, un<strong>de</strong> nota quod in tali absolucione semper intelligitur participium: exemplum, ut<br />

amare, id est "exsistente amatore". Alio modo, quando venit nomen substantivum,<br />

verbi{a} gracia: Pedro corre las falldas <strong>con</strong> la cinta, Petrus currit fimbris in zona. Si /fol.<br />

13r/ queratur quare adiectivum non ponitur absolute quodadmodum substantivum, hec est<br />

racio: quemadmodum habet se per modum inherentis alicui, quia non potest stare per se<br />

simpliciter, nisi in neutro genere, et aliter vero modis semper in istis intelligitur<br />

substantivum, et substantivum habet se per modum per se stantis, i<strong>de</strong>o hec est causa.<br />

Nota <strong>una</strong>m regulam optimam qua ponit comendator super Doctrinalem 10 : quandocumque<br />

post participium veniens per modum ablativi absoluti et sequitur relacio, <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ratur<br />

dupliciter, quia aut antece<strong>de</strong>ns et relacio veniunt per i<strong>de</strong>m verbum aut per diversum. Si per<br />

i<strong>de</strong>m verbum talis ablativus resolvitur in nominativo absolute et [hoc] ut sequens relacio<br />

habeat locum un<strong>de</strong> regatur, quia si poneretur participium absolute, tunc quando poneretur<br />

antece<strong>de</strong>ns et relacio ab uno verbo regeretur, quod est falsum, verbi gracia: Pedro<br />

leyente, el qual lee <strong>de</strong> Doctrinal, danse <strong>de</strong> dos vinos enel [...]. Si vero illa relacio veniat<br />

per diversum verbum, tunc ablativus ponitur absolute et relacio <strong>con</strong>formatur cum verbo<br />

subsequenti, verbi gracia: Pedro amante, el qual canta, leyese en las escuelas, fit sic:<br />

Petro amante qui canit, legitur in scolis.<br />

17. Más reglas <strong>de</strong> sustitución <strong>de</strong>l participio cuya forma falta en latín por el giro qui + verbo y su<br />

correspondiente traducción al castellano.<br />

/fol. 13v/ Secundum quod {ut} dicit Priscianus in un<strong>de</strong>cim 11 capitulo {quod}, quando<br />

<strong>de</strong>ficit nobis participium in aliqua locucione suplendum est cum isto nomine quis vel qui [...]<br />

et cum verbo eius<strong>de</strong>m temporis cuius est participium quod <strong>de</strong>ficit, un<strong>de</strong> <strong>de</strong>beas notare quod<br />

participium <strong>de</strong>ficiens aut est presentis temporis aut preteriti perfecti. Si presentis temporis in<br />

pasiva, ut cum dicimus: Pedro, amante <strong>de</strong> sus copañeros, studia, fit sic: Petrus, qui<br />

amatur a sui sociis, stu<strong>de</strong>t, quomodo est suplendum per verbum eius temporis. Et cum isto<br />

nomine quis vel qui a parte ante in racione supositi, i<strong>de</strong>o sic fit latinum. Et dicendum est<br />

quod romancium participii 12 presentis temporis <strong>de</strong>ficiens isto modo, <strong>de</strong>ficit in activa, i<strong>de</strong>o in<br />

pasiva. Et nota quod si post talem participium venerit sensus genitivi semper est <strong>de</strong> voce<br />

pasiva, [sed] si veniat vox accusativi semper <strong>de</strong>bet formari in activa. Si non <strong>de</strong>ficit, tunc<br />

non <strong>de</strong>bet supleri. Si autem participium <strong>de</strong>ficiens sit preteriti, <strong>de</strong>bes <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rare si <strong>de</strong>ficit<br />

verbo inpersonali vel non. Si in verbo inpersonali, dupliciter, quia aut datur sub voce<br />

sensus ablativi absoluti aut sub /fol. 14r/ voce illius casus. Si sub voce sensus ablativi<br />

absoluti, tunc <strong>de</strong>bet supleri cum aliquo istorum, scilicet dum et cum et donec vel cum<br />

adverbiis similibus, ut cum dicimus: el rey venido, fuiran los onbres, fit sic: postquam rex<br />

venit, fugient homines. Si datur sub sensum alterius casus <strong>de</strong>bet supleri per quis vel qui et<br />

per verbum eius<strong>de</strong>m temporis, et hoc dupliciter, quia aut <strong>de</strong>ficit in activa aut in pasiva, tunc<br />

quis vel qui si in activa <strong>de</strong>bet poni a parte ante in racione supositi, ut cum dicimus: Pedro,<br />

amado a Juan, corre, fit sic: Petrus, qui amavit Iohanes, currit. Si autem <strong>de</strong>ficiat in pasiva<br />

<strong>de</strong>bet formari in activa vel in verbo personali si fuerit ibi, ut cum dicimus: Pedro, servido 13<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 10 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

<strong>de</strong> Fernando, corre, fit sic: Petrus, cui servivit Fernandus, currit, vel cui servitum fuit a<br />

Fernando, currit. Si autem participium quod <strong>de</strong>ficit est futuri temporis vel datur in pasiva vel<br />

in activa. Si in pasiva <strong>de</strong>bet supleri per verbum eius<strong>de</strong>m temporis et cum quis vel qui, ut<br />

cum dicimus: Pedro, serui<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Juan, corre, fit sic: Petrus, cui serviet Iohanes, currit.<br />

Si datur in activa <strong>de</strong>bet supleri cum quis /fol. 14v/ vel qui sicut habuisti superius, ut cum<br />

dicimus: Pedro, amelecinado <strong>de</strong>la muger, estudia, fit sic: Petrus, cui me<strong>de</strong>ns fuit mulier,<br />

stu<strong>de</strong>t. Per alias regulas poteris suplere omnia participia <strong>de</strong>ficiencia in omnibus aliis verbis.<br />

18. Construcción en latín <strong>de</strong> formas pronominales que implican negación: nemo y nullus.<br />

19. Formación y régimen <strong>de</strong> los compuestos <strong>de</strong> venio en latín.<br />

20. Grados <strong>de</strong>l adverbio en latín.<br />

21. Morfología <strong>de</strong>l verbo en latín: formación <strong>de</strong> los tiempos.<br />

22. Figuras <strong>de</strong>l lenguaje en latín: la <strong>con</strong>ceptio.<br />

23. Régimen <strong>de</strong>l comparativo y superlativo en latín y su correspon<strong>de</strong>ncia en castellano.<br />

/fol. 15v/ (...) Nota quod quociescumque post superlativum et comparativum venit unus<br />

accusativus dumtaxat aut ille accusativus significat partem aliquam illius totius prece<strong>de</strong>ntis<br />

venientis cum superlativo vel comparativo, aut non. Si autem significet partem aliquam,<br />

tunc non est <strong>de</strong>struendus superlativus nec comparativus. De utroque largiatur exemplum:<br />

<strong>de</strong> superlativo fit sic: Pedro, muy mas enseñado el alma, enoja a Maria, fit sic: Petri<br />

doctisimi animam, pertesa fui Mariam. De comparativo: Juan, mas amadas las manos <strong>de</strong><br />

sus /fol. 16r/ <strong>con</strong>pañeros, corre, componitur sic: Iohanes, dilector manus suis socis currit.<br />

Intelligas bene quod ambo illi accusativi reguntur sinodoche. Si autem ille accusativus<br />

significet partem aliquam illius totius, tunc taliter est <strong>de</strong>struendus, scilicet et comparativus,<br />

et tunc anima uertendum est quia aut participium vel nomen per quod fit talis colacio potest<br />

regere illum accusativum aut non. Si potest, tunc talis superlativus vel comparativus <strong>de</strong>bet<br />

<strong>de</strong>strui per suum positivum cum istis adverbiis val<strong>de</strong> et magis. De utroque datur exemplum:<br />

<strong>de</strong> superlativo sic: Pedro, muy mas amante la ciencia, studia, componitur sic: Petrus,<br />

val<strong>de</strong> magis amans scienciam, stu<strong>de</strong>t. De comparativo: Pedro, mas amante el <strong>de</strong>recho,<br />

disputa, fit sic: Petrus, magis amans ius, disputat. Si vero participium per quod fit talis<br />

comparacio non postest regere illum accusativum, tunc, scilicet et cetera, <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui per<br />

verba eius<strong>de</strong>m temporis cuius est participium cum adverbiis supradictis, suplendo quis vel<br />

qui infinite substantie, quod reddat supositum verbo resoluto. De utroque datur exemplum:<br />

<strong>de</strong> superlativo sic: Pedro, muy mas amado la ciencia <strong>de</strong>los /fol. 16v/ <strong>con</strong>pañeros,<br />

scriue, componitur sic: Petrus, qui val<strong>de</strong> magis amavit scienciam suorum sociorum, scribit.<br />

De comparativo sic: el vicario, mas amado la ciencia <strong>de</strong> logica, tronpieça, fit sic:<br />

vicarius, qui magis amavit scienciam logicam, agitat. Et intelligas quod ponuntur ibi<br />

adverbia ad dandum. Intelligit quod tales latinitates fuerunt prolate per superlativum et<br />

comparativum. Si vero post, superlativum comparativum veniat duo accusativi aut<br />

ambo significant partes, aut unum tantum. Si ambo <strong>de</strong>sinent partem illius totius, tunc,<br />

scilicet superlativus nec comparativus non <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui, sed ambo illi accusativi reguntur<br />

per illam regulam ex vi proprietatis. De utroque datur exemplum, verbi gracia <strong>de</strong> superlativo<br />

sic: el omne, muy mas ve{n}iente las manos que los pies, <strong>de</strong>sterrara los omnes sin<br />

razon, componitur sic: homine vi<strong>de</strong>ntisimo manus quam pe<strong>de</strong>s, exulant homines in merito.<br />

Intelligas quod unus regitur ex vi proprietatis et alius ex vi copule. De comparativo sic: la<br />

reyna, mas amante los ojos que los cabellos, ruega a Dios, fit sic: regina, dileccior<br />

oculos quam capillos, <strong>de</strong>precatur Deum. Si autem illorum duorum accusativorum unus<br />

<strong>de</strong>sinet partem et alius non /fol. 17r/, tunc <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ratum est quia, aut tale participium per<br />

fit talis comparacio potest regere illum accusativum, quia non <strong>de</strong>signat partem, aut<br />

non. Si potest, tunc talis superlativus vel comparativus <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui per ipsummet<br />

participium cum supradictis adverbiis, et unus regitur per figuram et alius per illam regulam:<br />

"omne gerundium et cetera". De utroque datur exemplum, verbi gracia <strong>de</strong> superlativo sic:<br />

Pedro, muy mas enseñado el coraçon que la ciencia, sale <strong>de</strong> maytines, componitur<br />

sic: Petrus, val<strong>de</strong> magis doctus cor quam scienciam, exit <strong>de</strong> matutinis. racio est quia istud<br />

participium doctus non nequit regere accusativum in pasiva sicut suum verbum. De<br />

comparativo sic: el vicario, mas amante el cuerpo que el <strong>de</strong>recho, enoja a nos, fit sic:<br />

vicarii, magis amantis corpus quam ius, te<strong>de</strong>t nos. Si vero participium per quod fit talis<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 11 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

comparacio non potest regere illum accusativum, quia non <strong>de</strong>signat partem illius totius, tunc<br />

talis superlativus et comparativus <strong>de</strong>struentur per verbum eius<strong>de</strong>m temporis cuius est<br />

participium cum adverbiis antedictis. De utroque datur exemplum, verbi gracia <strong>de</strong><br />

superlativo: la garça, muy mas amada la alma que el {l}agua, fuira al fla<strong>con</strong>,<br />

componitur sic: [ar<strong>de</strong>a], que val<strong>de</strong> magis amavit animam quam {a} aquam, vapulavit<br />

ancipitem. Et racio est quia istud participium amatus -a -tum non potest /fol. 17v/ regere<br />

accusativum casum in pasiva et participium preteriti temporis pasive vocis, quando venit<br />

cum voce <strong>de</strong> a habet se per modum agentis, i<strong>de</strong>o nos formamus in activa sic: Rodrigo,<br />

mas amado las piernas que la bondad, <strong>de</strong>stierra, componitur sic: Ro<strong>de</strong>rico, qui magis<br />

amavit cruram quam bonitatem, exulat aliquis. Si autem aliorum accusativorum nullus<br />

<strong>de</strong>signat partem aliquam, si intelligitur, <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui superlativus et comparativus, et tunc<br />

est <strong>con</strong>si<strong>de</strong>randum dupliciter, quia aut participium per quod fit talis comparacio potes regere<br />

accusativum aut non. Si potest, <strong>de</strong>bemus recurrere ad ipsum cum antedictis adverbiis,<br />

verbi gracia <strong>de</strong> utroque datur exemplum: <strong>de</strong> superlativo sic: Pedro, muy mas amante la<br />

logica que el <strong>de</strong>recho, amenaza nos, componitur sic: Petrus, val<strong>de</strong> magis amans logicam<br />

quam ius, minatur nos. De comparativo: el doctor, mas enseñado la filosofia que la<br />

astrolosia, <strong>de</strong>sea leer, componitur sic: doctor, magis doctus philosofiam quam<br />

astrologiam, optat legere. Si autem illud participium per quod fit talis comparacio non possit<br />

regere accusativum casum, tunc recurrendum /fol 18r/ est ad verbum eius<strong>de</strong>m temporis<br />

cum quis vel qui cum dictis adverbiis, verbi gracia <strong>de</strong> ambobus: <strong>de</strong> superlativo sic: la<br />

garça, muy mas amada los fijos que el agua, matara la liebre, componitur sic: ar<strong>de</strong>a<br />

que val<strong>de</strong> magis dilexit filios quam aquam trucidat leporem; <strong>de</strong> comparativo fit sic: el pobre<br />

mas amado el pan que la carne leuantase, componitur sic: pauper, qui magis dilexit<br />

panem quam carnes, surgit aliquo. Et <strong>de</strong> hoc sufficiat.<br />

24. Formación <strong>de</strong> comparativos en latín <strong>con</strong> adverbios nimis y val<strong>de</strong>.<br />

25. Construcción en latín <strong>de</strong>l comparativo irregular y su correspondiente traducción en castellano.<br />

/fol. 18v/ Nota quod quociescumque comparativus gradus casum proprium regere non<br />

potest, tunc comparativus <strong>de</strong>bet supleri per positivum et magis. Exemplum: este mas<br />

amante la ciencia <strong>de</strong> todos los omnes, dicam: iste est magis amans scienciam omnibus<br />

hominibus. Racio est quia post vocem comparativi ponitur vox accusativi, et unus<br />

comparativus potest regere accusativum proprie et sine figura et cetera.<br />

26. Formación y <strong>con</strong>strucción en latín <strong>de</strong>l adverbio en grado comparativo.<br />

27. Más reglas para la <strong>con</strong>strucción en latín <strong>de</strong>l comparativo irregular y su correspondiente traducción en<br />

castellano.<br />

/fol. 19r/ Nota quod superlativus gradus regit genitivum casum proprie nature uel, scilicet, si<br />

fuerit nominis colectivi aliter non. Et sic nota quociescumque superlativus gradus<br />

proprium casum non potest regere, <strong>de</strong>bes eum suplere per positivum val<strong>de</strong> et magis,<br />

si positivus regat illum casum, vel per comparativum et val<strong>de</strong>. Si positivus non regat illum<br />

casum <strong>de</strong> sua natura, <strong>de</strong>bes ire ad comparativum cum val<strong>de</strong>, eo quod <strong>de</strong> sua natura regat<br />

ablativum, verbi gracia, quod non regat positivum: Pedro muy mas ruuio <strong>de</strong> sus<br />

copañeros corre, Petrus, val<strong>de</strong> rubior suis sociis, currit. Non imus ad positivum cum<br />

val<strong>de</strong>, eo quod val<strong>de</strong> est absolutum et non possit regere genitivum, sicut magis. Si volueris<br />

ire ad positivum cum val<strong>de</strong> et magis, tunc <strong>de</strong>bes ponere ablativum quod regatur val<strong>de</strong><br />

magis ex vi adverbii comparativi, et hoc est quod dicit Priscianus in secundo minoris 14 . Et<br />

nota quod si exposueris per positivum, tunc positivum tenetur loco participii et non loco<br />

nominis.<br />

28. Otras cuestiones sobre el régimen en latín <strong>de</strong>l comparativo y superlativo, y posible traducción al<br />

castellano <strong>de</strong> casos particulares.<br />

Nota quod ad hoc quod superlativus regat genitivum casum sicut [...] /fol. 19v/ [...] quatuor<br />

requiruntur: primo, quod res exce<strong>de</strong>ns et excessa sint eius<strong>de</strong>m generis; secundo, quod sint<br />

eius<strong>de</strong>m speciei; tercio, quod sint eius<strong>de</strong>m patrie; quarto, quod sint eius<strong>de</strong>m professionis.<br />

Aliter, <strong>de</strong>ficit, quia non potest comparari ad res cuiuslibet generis. Similiter, quando post<br />

ipsum superlativum sequitur talis casus, qui non potest <strong>con</strong>strui cum superlativo. Sic est<br />

accusativus, qui regitur ex vi transicionis. Alio modo, quando non habetur, et sic <strong>de</strong>ficit<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 12 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

proprie. Alio modo, <strong>de</strong>ficit quando in romancio venit diccio exceptiva vel exclusiua, et racio<br />

est quia ista excipiunt partem ad totum, et hoc non fit per superlativum. Vn<strong>de</strong> nota quod ita<br />

sit quod res exce<strong>de</strong>ns et excessa non sint eius<strong>de</strong>m patrie nec professionis, et sic <strong>de</strong><br />

omnibus aliis. Tunc, superlativus supletur per positivum et magis et val<strong>de</strong>, et loco genitivi<br />

ponas ablativum, vel per comparativum et val<strong>de</strong> et pone ablativum, que regatur [a]<br />

comparativo. Exemplum: el omne es muy mas fuerte <strong>de</strong> los arboles. Non <strong>con</strong>veniunt res<br />

exce<strong>de</strong>ns et excesa, quia non sunt eius<strong>de</strong>m generis proprie, quia "homo" est animal. Quia<br />

in elemento primo est substancia vel corpus, un<strong>de</strong> <strong>con</strong>veniunt, i<strong>de</strong>o supletur superlativus et<br />

dicam: homo est /fol. 20r/ fortis val<strong>de</strong> magis arboribus, vel aliter comparativum: homo est<br />

val<strong>de</strong> forcior arboribus (...).<br />

29. Tipos <strong>de</strong> superlativo.<br />

30. Adverbios en grado superlativo.<br />

31. Otras <strong>con</strong>si<strong>de</strong>raciones sobre el régimen <strong>de</strong>l comparativo.<br />

32. Sustitución <strong>de</strong>l comparativo, cuando no se pue<strong>de</strong> formar en latín, y su posible traducción al<br />

castellano.<br />

/fol. 21v/ (...) Debes notare quot modis <strong>de</strong>ficit comparativus et cetera. Dicendum est quod<br />

quatuor modis. Vno modo quod <strong>de</strong>ficit, sic dicatur: tu eres mas enojado <strong>de</strong> Juan que <strong>de</strong><br />

Gonçalo, componitur sic: tu es{t} ille qui teduit magis Iohanis quam Gundisalvus. Et racio<br />

est quia <strong>de</strong>ficiente causa et cetera. Alio modo, <strong>de</strong>ficit quando venit /fol. 22r/ cum romancio<br />

accusativi et reducitur ad positivum cum isto adverbio magis, si ille positivus poterit regere<br />

illum accusativum vel per figuram sinodoche, verbi gracia: Pedro, mas amante a Dios,<br />

corre, Petrus, magis amans Deum, currit, et hoc intelligas si ille accusativus non significet<br />

partem, sicut {a}habuisti superius et cetera (...).<br />

33. Sustitución <strong>de</strong>l superlativo que no existe en latín y su posible traducción al castellano.<br />

/fol. 22v/ (...) Deficit superlativus in istis diccionibus: ante, senes, iuvenis et adolescens,<br />

quia iste dicciones faciunt comparacionem sine superlativo, ut ante anterior, senex senior,<br />

iuvenis iu{ue}nior et adolescens adolescencior. Et non est ibi superlativus, un<strong>de</strong> versus 15 :<br />

"iuvenis et adolescens et cetera quatuor isti sola qui<strong>de</strong>m solis utuntur comparativis", et i<strong>de</strong>o<br />

in istis supletur superlativus sicut in aliis, verbi gracia: /fol. 23r/ el muy mas viejo <strong>de</strong>los<br />

scolares va ala plaça, componitur sic: val<strong>de</strong> senior scolaribus vadit ad plateam.<br />

(...) Ad hunc nota quod adverbia comparandi regunt eun<strong>de</strong>m 16 casum quam suum<br />

comparativum et semper sunt neutra et in neutram terminacionem quod feruntur, verbi<br />

gracia: yo corro mejor que tu, dicam: ego curro melius quam tu. Et nota quod adverbia<br />

superlativorum semper sunt femenini generis [...] et formatur a genitivo a femenina<br />

terminacione, verbi gracia: yo corro muy mas fuerte <strong>de</strong>los otros, dico: curro fortissime<br />

aliorum. et hoc intelligitur in quantum sunt adverbia superlativi et comparativi, quia in alio<br />

modo non regunt casum.<br />

Eciam nota quod comparativus et superlativus, in quantum sunt, bene regunt dativum<br />

casum, /fol. 23v/ verbi gracia: Gonçalo mas aboreciente los señores corre, componitur<br />

sic: Gundisalvus aborrecior dominis currit, et superlativus cum dicimus: Gonçalo muy mas<br />

aborreciente los señores corre, fit sic: Gundisalvus aborrecensius dominis currit. Et ille<br />

dativus regitur ex vi comodi vel incomodi (...).<br />

34. Funciones <strong>de</strong> los casos y reglas <strong>de</strong> <strong>con</strong>cordancia 17<br />

Quien faze o quien dize nominativo caso es. Cuia es la cosa genitivo caso es. A<br />

quien damos o a quien <strong>de</strong>zimos dativo caso es. Lo que damos o lo <strong>de</strong>zimos<br />

acusativo caso es. Por vocativo llamamos. Por ablativo nos <strong>de</strong> partimos.<br />

Substantivum et adiectivum, in quibus <strong>de</strong>bent <strong>con</strong>venire? Debent <strong>con</strong>venire in quatuor. In<br />

quibus? In numero et in genere et in casu et in regimine. Quomodo in numero? Quod sint<br />

eius<strong>de</strong>m numeri. Quomodo in genere? Quod sint eius<strong>de</strong>m generis. Quomodo in casu?<br />

Quod sint eius<strong>de</strong>m casus. Quomodo in regimine? Quod regatur ab ea<strong>de</strong>m parte{m}.<br />

Nominativus et verbum, in quibus <strong>de</strong>bent <strong>con</strong>venire? In tribus. In quibus? In numero et in<br />

persona et in <strong>de</strong>bita rectitudine. Quomodo in numero? Quod sint eius<strong>de</strong>m numeri.<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 13 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

Quomodo in persona? Quod sint eius<strong>de</strong>m persone. Quomodo in <strong>de</strong>bita rectitudine? Quod<br />

nominativus precedatur et verbum subsequatur.<br />

Relativum et antece<strong>de</strong>ns, quibus <strong>de</strong>bent <strong>con</strong>venire? . In quibus? In numero<br />

et in genere et in persona. Quomodo in numero? Quod sint eius<strong>de</strong>m numeri. Quomodo in<br />

genere? Quod sint eius<strong>de</strong>m generis. Quomodo in persona? Quod sint eius<strong>de</strong>m persone.<br />

35. Traducción <strong>de</strong> opus est.<br />

/fol. 24r/ (...) Nota 18 quod est ibi hoc opus (...), un<strong>de</strong> nota aut venit cum sum es<br />

fui aut sine sum es fui. Si cum sum es fui, <strong>con</strong>struitur cum dativo et cum ablativo:<br />

menester es a Pedro dineros, dicam: opus est Petro dinariis. Et sine sum es fui,<br />

<strong>con</strong>struitur cum genitivo: quiero pan para el menester <strong>de</strong> Pedro, dicam: volo panem ad<br />

opus Petri, un<strong>de</strong> versus: "ternis vel sestis opus est genitivis, ut opus est mihi panem ad<br />

opus Petri vel panis [Stephanus]".<br />

36. Diferencia entre el significado <strong>de</strong> la voz activa y <strong>de</strong> la voz pasiva.<br />

37. Construcciones <strong>con</strong> verbo impersonal pasivo.<br />

/fol. 24v/ (...) Nota quod verba inpersonalia pasive vocis habet istam naturam: persona<br />

agens ponitur in ablativo mediante proposicione a vel ab et persona paciens ponitur in<br />

eo<strong>de</strong>m casu quam regit verbum a quo <strong>de</strong>scendit, verbi gracia: la eclesia es seruida <strong>de</strong><br />

los clerigos, dicam: eclesia servitur a clericis; el magestro es obe<strong>de</strong>cido <strong>de</strong>los<br />

dicipulos, dicam: magistro obeditur a discipulis. Et dicit Petrus Helias 19 quod hoc est<br />

verum nisi sit accusativum, quia dicit Petrus Helias in secundo minoris quod verba<br />

inpersonalia pasive vocis non posunt regere accusativum {in secundo minoris} (...).<br />

38. Construcción <strong>de</strong> infinitivo <strong>con</strong>certado 20 .<br />

39. Régimen <strong>de</strong> los verbos que significan "precio."<br />

40. Usos <strong>de</strong> la preposición in.<br />

41. Construcción <strong>de</strong>l numeral duo milia.<br />

42. Construcciones <strong>de</strong> verbos <strong>con</strong> dativo.<br />

43. Construcción <strong>de</strong> alter.<br />

44. Construcción <strong>de</strong> infinitivo no <strong>con</strong>certado.<br />

45. Construcción <strong>con</strong> pronombres interrogativos.<br />

46. Significado y forma <strong>de</strong>l diminutivo.<br />

47. Tipos <strong>de</strong> verbos.<br />

48. Construcción <strong>con</strong> <strong>con</strong>junciones adversativas.<br />

49. Uso nominal <strong>de</strong> ciertos adverbios (mane, sero, etc.)<br />

50. Sustantivación <strong>de</strong>l participio.<br />

51. Más reglas <strong>de</strong> sustitución <strong>de</strong>l participio cuya forma falta en latín por el giro qui + verbo.<br />

52. Verbos <strong>de</strong> fenómenos atmosféricos sin sujeto.<br />

53. Sustantivación <strong>de</strong>l adjetivo.<br />

54. Construcción <strong>de</strong> verbos neutros <strong>con</strong> acusativo.<br />

55. Infinitivos usados como sustantivos.<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 14 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

56. Cuestiones sobre el régimen <strong>de</strong>l relativo y el antece<strong>de</strong>nte.<br />

57. Régimen <strong>de</strong>l verbo lugeo.<br />

58. <strong>El</strong>ipsis <strong>de</strong>l sujeto.<br />

59. Régimen <strong>de</strong>l nominativo: <strong>con</strong>cordancia, figuras, nominativo absoluto y uso <strong>de</strong>l adverbio ecce.<br />

60. Régimen <strong>de</strong>l genitivo: <strong>con</strong>strucciones <strong>de</strong>l todo y la parte, <strong>de</strong>l <strong>con</strong>tinente y el <strong>con</strong>tenido, y figuras 21 .<br />

61. Régimen <strong>de</strong> algunos sustantivos: prelativos, <strong>de</strong> "<strong>con</strong>trariedad", <strong>de</strong> "proximidad", verbales, etc.<br />

62. Régimen <strong>de</strong> algunos adverbios.<br />

63. Régimen <strong>de</strong>l comparativo y el superlativo.<br />

4. Referencias<br />

Calvo Fernán<strong>de</strong>z, Vicente & Esparza Torres, Miguel Ángel. 1993. "Una interpretación <strong>de</strong> la Gramática<br />

Castellana <strong>de</strong> Nebrija a la luz <strong>de</strong> la tradición gramatical escolar." En: Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Filología Clásica.<br />

Estudios latinos 5, 149-180. Madrid: Editorial Complutense.<br />

Calvo Fernán<strong>de</strong>z, Vicente. 1992. "Una <strong>gramática</strong> latina <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> notas en romance castellano." En:<br />

Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Filología Clásica. Estudios latinos 2, 249-261. Madrid: Editorial Complutense. Madrid:<br />

Editorial Complutense.<br />

Calvo Fernán<strong>de</strong>z, Vicente. 1993. "Un ejemplo <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong>l romance en la didáctica <strong>de</strong>l latín<br />

<strong>medieval</strong>: la traducción <strong>de</strong> participios en la Gramática <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y castellano." En: Revista <strong>de</strong> Filología<br />

Románica 10, 267-283. Madrid: Editorial Complutense.<br />

Calvo Fernán<strong>de</strong>z, Vicente. 1998. ""Latinum cum romancium <strong>con</strong>cordare": En torno a la Grammatica<br />

Proverbiandi." En: Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Filología Clásica. Estudios latinos 15, 489-507. Madrid: Editorial<br />

Complutense.<br />

Castro, Américo. 1981 [1936]. Glosarios latino-españoles <strong>de</strong> la Edad Media. Madrid: C.S.I.C.<br />

(=Biblioteca <strong>de</strong> Filología Hispánica 3.)<br />

Colón, Germà & Ama<strong>de</strong>u J. Soberanas. 1985. Panorama <strong>de</strong> la lexicografia catalana. De les glosses<br />

<strong>medieval</strong>s a Pompeu Fabra. Barcelona: Biblioteca Universitaria.<br />

Colón, Germán. 1982. "Fer lo proverbi." En: Miscelánea <strong>de</strong> Estudios Hispánicos. Homenaje <strong>de</strong> los<br />

hispanistas <strong>de</strong> Suiza a Ramón Sugranyes <strong>de</strong> Franch, Montserrat, 33-9.<br />

Esparza Torres, Miguel Ángel & Vicente Calvo Fernán<strong>de</strong>z (eds.). 1996. Introduciones latinas<br />

<strong>con</strong>trapuesto el romance al latín (c.1488). Antonio <strong>de</strong> Nebrija. Introducción, edición y notas. Münster:<br />

Nodus Publikationen. Klaus D. Dutz - Wissenschaftlicher Verlag.<br />

Esparza Torres, Miguel Ángel & Vicente Calvo Fernán<strong>de</strong>z. 1994. "La Grammatica Proverbiandi y la<br />

Nova ratio Nebrissensis." En: Historiographia Linguistica 21, 39-64. Amsterdam & Phila<strong>de</strong>lphia: John<br />

Benjamins.<br />

Esparza Torres, Miguel Ángel. 1995. Las i<strong>de</strong>as lingüísticas <strong>de</strong> Antonio <strong>de</strong> Nebrija. Münster: Nodus<br />

Publikationen.<br />

Esparza Torres, Miguel Ángel. 1996. "Die Grammatica proverbiandi in <strong>de</strong>r spanischen grammatischen<br />

Tradition <strong>de</strong>s gol<strong>de</strong>nen Zeitalter." En: Klaus-D. Dutz & Hans-Josef Nie<strong>de</strong>rehe, eds., Theorie und<br />

Rekonstruktion, 75-85. Münster: Nodus Publikationen.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Pousa, Ramón. 1947. Los manuscritos gramaticales latinos <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional.<br />

Madrid: Biblioteca Nacional.<br />

Gómez Moreno, Ángel. 1989. "La Gramática Castellana <strong>de</strong> Palacio: un nuncio <strong>de</strong> Nebrija." En: Revista<br />

<strong>de</strong> Literatura Medieval 1, 41-51.<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 15 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

González Rolán, Tomás & Pilar Saquero Suárez-Somonte. 1992. "La enseñanza gramatical en<br />

Valencia a comienzos <strong>de</strong>l siglo XV: Importancia <strong>de</strong> la Grammatica proverbiandi en la renovación<br />

pedagógica <strong>de</strong>l latín". Excerpta Philologica. Antonio Holgado Redondo. Sacra Revista <strong>de</strong> Filología<br />

Griega y Latina, I, 299-331. Universidad <strong>de</strong> Cádiz.<br />

Gutiérrez <strong>de</strong> Cerezo, Andrés. 1458. Grammatica brevis. Burgos: s.i.<br />

Hispanus, Petrus. 1987. Summa "Absoluta Cuiuslibet." Het Iudicium Constructionis. H. Kneepkens, ed.<br />

Nijmegen: Ingenium.<br />

Keil, Heinrich. 1855-1880. Grammatici Latini ex recensione, Leipzig: Teubner.<br />

Madariaga, Pedro. 1582. Modi loquendi Latino et Hispano Sermone. Valencia: Viuda <strong>de</strong> Pedro <strong>de</strong><br />

Huete.<br />

Nebrija, Antonio <strong>de</strong>. 1482-3. Introductiones Latinae. Salamanca: s.i.<br />

Nebrija, <strong>El</strong>io Antonio <strong>de</strong>. 1992 [1492]. Gramática Castellana. Estudio y notas <strong>de</strong> Miguel Ángel Esparza<br />

Torres y Ramón Sarmiento. Madrid: Fundación Antonio <strong>de</strong> Nebrija & S.G.E.L.<br />

Nie<strong>de</strong>rehe, Hans-Josef. 1994. Bibliografía cronológica <strong>de</strong> la lingüística, la <strong>gramática</strong> y la lexicografía<br />

<strong>de</strong>l español (BICRES) <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los comienzos hasta el año 1600. Amsterdam & Phila<strong>de</strong>lphia: John<br />

Benjamins.<br />

Pastrana, Juan <strong>de</strong>. c.1495. Compendium grammatice, Toulousse: Henricus Mayer.<br />

Reichling, Dietrich, ed. 1893. Das Doctrinale <strong>de</strong>s Alexandre <strong>de</strong> Villa-Dei: kritisch-exegetische Ausgabe<br />

mit Einleitung, Verzeichnis <strong>de</strong>r Handschriften und Drucke nebst Registern. Berlín: A. Hofmann. (=<br />

Monumenta Germaniae Pedagogica; 12.)<br />

Ridruejo, Emilio. 1977. "Notas romances en <strong>gramática</strong>s latino-españolas". Revista <strong>de</strong> Filología<br />

Española 59.51-80.<br />

Ridruejo, Emilio. 1997. "Lengua real y artefactos lingüísticos: sobre el romance <strong>de</strong> Daniel Sisó." En:<br />

Ricardo Escavy Zamora & Eulalia Sánchez & J.M. Hernán<strong>de</strong>z Terres & Mª. I. López Martínez, eds.,<br />

Homenaje al Prof. Antonio Roldán Pérez, 511-522. Murcia: Servicio <strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong> la Universidad<br />

<strong>de</strong> Murcia.<br />

Sánchez, Juan. 1586. Principios <strong>de</strong> la Gramática Latina. Sevilla: Andrea Pescioni & Juan León<br />

Sisó, Daniel. 1490. Perutile grammaticale compendium. Zaragoza.<br />

Tolson, James E. 1978. The Summa of Petrus <strong>El</strong>ias on Priscianus Minor. Copenhague: Cahiers <strong>de</strong> l<br />

´Institute <strong>de</strong> Moyen Âge Grec et Latin.<br />

Notas<br />

0 Artículo publicado en Romanistik in Geschichte und Gegenwart. Helmut Buske Verlag, Hamburg.<br />

1 Puesto que a la <strong>gramática</strong> proverbiandi se ha prestado atención en publicaciones recientes, no nos exten<strong>de</strong>mos en su<br />

<strong>de</strong>scripción, sino más bien en facilitar <strong>una</strong> orientación bibliográfica para quien se halle interesado en las particularida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

estos textos. En lo que respecta a su valor como glosarios pue<strong>de</strong> <strong>con</strong>sultarse, al margen <strong>de</strong> los mencionados trabajos <strong>de</strong><br />

Castro, Fernán<strong>de</strong>z Pousa y Gómez Moreno, los <strong>de</strong> Colón & Soberanas (1985) y Ridruejo (1977). Una relación bastante<br />

completa <strong>de</strong> las <strong>gramática</strong>s <strong>de</strong> este tipo hasta ahora <strong>con</strong>ocidas se encuentra en Calvo & Esparza (1993). Allí mismo pue<strong>de</strong><br />

en<strong>con</strong>trarse <strong>una</strong> amplia y <strong>de</strong>tallada explicación <strong>de</strong> este género <strong>de</strong> <strong>gramática</strong>s en relación <strong>con</strong> los orígenes <strong>de</strong> la<br />

gramaticografía castellana. Más accesible quizá, aunque en versión resumida, pue<strong>de</strong> verse Esparza & Calvo (1994).<br />

Contamos, a<strong>de</strong>más, <strong>con</strong> otros estudios <strong>de</strong>tallados sobre la metodología empleada en este tipo <strong>de</strong> <strong>gramática</strong>s y su aplicación<br />

en las escuelas como los <strong>de</strong> Colón (1982), González Rolán & Saquero (1992) o Calvo (1992, 1993, 1998). Sobre la<br />

influencia <strong>de</strong> la <strong>gramática</strong> proverbiandi en los humanistas latinos españoles, particularmente en la versión bilingüe <strong>de</strong> las<br />

Introductiones latinae o en la Gramática castellana <strong>de</strong> Antonio <strong>de</strong> Nebrija, pue<strong>de</strong> verse Esparza (1995) Esparza & Calvo<br />

(1996) y Ridruejo (1997). Finalmente, sobre la influencia <strong>de</strong> los presupuestos metodológicos <strong>de</strong> estas <strong>gramática</strong>s a lo largo<br />

<strong>de</strong>l Siglo <strong>de</strong> Oro, se trata en Esparza (1996).<br />

2 No se encuentra así en <strong>Prisciano</strong>, pero el anónimo autor se refiere a Prisc. Inst. XI, 25.<br />

3 En el ms., quod.<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

Página 16 <strong>de</strong> 17


<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />

http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />

25/01/11 12:42<br />

4 En el ms., leer.<br />

5 Petr. Sum. p. 135<br />

6 No se encuentra en el Graecismus <strong>de</strong> Ebrehardus. Cf. Prisc. Inst. XI, 29: "multa tamen ex huiuscemodi verbis, scilicet<br />

<strong>de</strong>ponentibus, inueniuntur apud antiquissimos participia praeteriti temporis tam actiuam quam passiuam significationem<br />

habentia."<br />

7 No se encuentra en Prisc. Inst. Cf. Doctr. 1531 y ss.<br />

8 En el ms., minoris. Cf. Prisc. Inst. XVIII, 43.<br />

9 En el ms., <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rando.<br />

10 No hemos en<strong>con</strong>trado el comentador <strong>de</strong>l Doctr. al que se refiere el autor. No aparece la referencia en Prisc.<br />

11 Prisc. Inst. XI, 25.<br />

12 En el ms., participium.<br />

13 En el ms., ferido.<br />

14 Cf. Pris. Inst. XVIII, 32.<br />

15 <strong>El</strong> verso se repite en muchas <strong>gramática</strong>s <strong>de</strong> la época (cf. Graec. XXXV, 72.)<br />

16 En el ms., ea<strong>de</strong>m.<br />

17 Como ya explicamos en la Introducción, el texto que incluimos en este epígrafe está intercalado. Fue escrito por otra<br />

mano y su <strong>con</strong>tenido no <strong>con</strong>cuerda <strong>con</strong> lo anterior ni <strong>con</strong> lo posterior.<br />

18 Sigue <strong>con</strong> letra <strong>de</strong> la mano anterior al texto intercalado, pero no hay <strong>con</strong>tinuidad en el <strong>con</strong>tenido <strong>con</strong> relación a lo tratado<br />

al comienzo <strong>de</strong>l fol. 23v.<br />

19 Cf. Petr. Hisp. p. 76<br />

20 Des<strong>de</strong> aquí (fol. 24v) hasta el final <strong>de</strong>l texto (fol. 48v) no hay más frases en romance, por eso, nos limitamos a enumerar<br />

los temas que se tratan en cada epígrafe. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el fol. 30v, hay numerosos ejemplos tomados <strong>de</strong> las principales<br />

<strong>gramática</strong>s <strong>medieval</strong>es y citas frecuentes <strong>de</strong> gramáticos como Pedro Helías, Roberto, Donato, <strong>Prisciano</strong> y el Doctrinale. En<br />

algunos folios se alu<strong>de</strong> a la autoridad <strong>de</strong> cierto maestro: "dicit magister" (p. ej., en fol. 37v).<br />

21 Entre este epígrafe y el siguiente (fol. 41r a fol. 42v) hay un fragmento intercalado <strong>de</strong> otra <strong>gramática</strong>, escrito por <strong>una</strong><br />

mano distinta, en el que se tratan cuestiones sobre el régimen <strong>de</strong>l sustantivo y el verbo.<br />

ISSN: 1139-8736<br />

Siguiente I Índice<br />

Página 17 <strong>de</strong> 17

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!