El "Arte de Prisciano y Castellano": una gramática medieval con ...
El "Arte de Prisciano y Castellano": una gramática medieval con ...
El "Arte de Prisciano y Castellano": una gramática medieval con ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
ISSN: 1139-8736<br />
EL "ARTE DE PRISCIANO Y CASTELLANO": UNA GRAMÁTICA MEDIEVAL CON<br />
GLOSAS ROMANCES 0<br />
Vicente Calvo Fernán<strong>de</strong>z<br />
Universidad Complutense <strong>de</strong> Madrid (España)<br />
Miguel Ángel Esparza Torres<br />
Universidad <strong>de</strong> Vigo (España)<br />
1. <strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano"<br />
1.1 Descripción <strong>de</strong>l manuscrito y fort<strong>una</strong><br />
1.2 Datación<br />
2. <strong>El</strong> <strong>con</strong>tenido <strong>de</strong> la <strong>gramática</strong><br />
2.1 Caracterización general<br />
2.2 Las "reglas para componer, en romance"<br />
2.3 La índole <strong>de</strong> los ejemplos<br />
3. Edición <strong>de</strong> las glosas castellanas <strong>de</strong>l "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano"<br />
3.1 Advertencias y signos especiales<br />
3.2 Texto<br />
4. Referencias<br />
1. <strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano"<br />
1.1 Descripción <strong>de</strong>l manuscrito y fort<strong>una</strong><br />
Bajo la <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> <strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano se <strong>con</strong>oce un texto gramatical <strong>con</strong>servado en<br />
la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> Madrid (ms. 10073). Se trata <strong>de</strong> un códice <strong>de</strong> unos 48 folios, en papel (220 x<br />
250 mm.), encua<strong>de</strong>rnado en pergamino.<br />
No es, en absoluto, un material bibliográfico <strong>de</strong>s<strong>con</strong>ocido. Castro (1991, XVI) lo incluyó en su relación<br />
<strong>de</strong> Glosarios latino-españoles y, al referirse a él, apunta que se compuso "para la enseñanza en alg<strong>una</strong><br />
escuela <strong>de</strong> aquí", al tiempo que hace notar la presencia <strong>de</strong> "algunos ejemplos en español" en las<br />
primeras páginas - afirmación no rigurosamente exacta, pues, como se verá, los ejemplos en español se<br />
encuentran dispersos por todo el manuscrito. Fernán<strong>de</strong>z Pousa (1947, nº 26) ofrece <strong>una</strong> <strong>de</strong>scripción<br />
más completa <strong>de</strong>l manuscrito, afirma la existencia <strong>de</strong> "numerosos ejemplos en español y refranes",<br />
aña<strong>de</strong> que fue escrito por Juan, según la subscripción en el folio 46v ("Esta litera fizo Johan") y,<br />
finalmente, hace referencia a <strong>una</strong> nota en el folio 47v en la que se <strong>con</strong>tiene el nombre <strong>de</strong>l poseedor <strong>de</strong>l<br />
manuscrito, por lo que <strong>con</strong>jetura que "su autor sería algún dómine <strong>de</strong> Ávila, que aún no hemos podido<br />
i<strong>de</strong>ntificar". Por último, también Gómez Moreno (1989) se refiere a este códice y llama la atención sobre<br />
su <strong>con</strong>tenido: "algo más que lo que su título nos propone: un batiburrillo lingüístico en autor o copista<br />
que sorpren<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mismo incipit". Por último, en BICRES I se encuentra también <strong>una</strong> <strong>de</strong>scripción<br />
<strong>de</strong>l manuscrito (cfr. Nie<strong>de</strong>rehe 1994, 29) que reúne los datos bibliográficos disponibles acerca <strong>de</strong>l códice<br />
que nos ocupa.<br />
Ciertamente, el manuscrito es sorpren<strong>de</strong>nte. <strong>El</strong> texto está truncado. Carece <strong>de</strong> incipit -las palabras<br />
<strong>con</strong> las que empieza, "Debes notare quod ut dicit Priscianus", están precedidas por otras que no se<br />
pue<strong>de</strong>n leer porque el folio está cortado en su parte superior. Tampoco tiene explicit; <strong>de</strong> hecho, al final<br />
<strong>de</strong>l último folio que se <strong>con</strong>serva, el 48r, hay un reclamo <strong>con</strong> las palabras <strong>con</strong> que <strong>con</strong>tinuaba el perdido<br />
48v, y, no obstante, en el folio 46v se leen <strong>con</strong> claridad las palabras típicas <strong>de</strong> un colofón junto a un<br />
dibujo que parece representar un muchacho <strong>con</strong> la inscripción: "quis escripsit escribat senper cum<br />
domino uiuat", justo <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la anotación sobre el autor <strong>de</strong> la letra, aunque <strong>con</strong> otra caligrafía. Las<br />
últimas hojas se encuentran muy <strong>de</strong>terioradas y este <strong>de</strong>terioro afecta a parte <strong>de</strong>l texto.<br />
1.2 Datación<br />
En lo que se refiere a la datación <strong>de</strong>l manuscrito, Castro afirma que la letra es <strong>de</strong>l siglo XIV. De este<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 1 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
parecer es también Fernán<strong>de</strong>z Pousa. Gómez Moreno sostiene que está escrito en letra cursiva <strong>de</strong>l<br />
siglo XV. Efectivamente, en nuestra opinión, la letra es cursiva <strong>de</strong>l siglo XV o <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l XIV, muy<br />
<strong>de</strong>sigual en cuanto al ductus. Tanto por la ortografía -que es, en general, infame- como por el sistema<br />
<strong>de</strong> abreviaturas, es indudable que hubo varios copistas.<br />
No nos han llegado noticias <strong>de</strong> su fort<strong>una</strong>, <strong>de</strong> dón<strong>de</strong> se hizo o <strong>de</strong> cómo ha llegado a la Biblioteca<br />
Nacional <strong>de</strong> Madrid. Sabemos, gracias a <strong>una</strong> anotación en el margen inferior <strong>de</strong>l folio 47r, que su dueño<br />
era <strong>de</strong> Ávila y se llamaba Esteban: "Iste liber est estefano abulensi si quis f[...] / fuerit eum in patibulum<br />
[...]". Y más a<strong>de</strong>lante, en el folio 48r, nuevas amenazas: "[...] [...] quis furatus fuerit / suspenditur. Amen"<br />
-uno <strong>de</strong> los ejemplos en latín que aparece en el cuerpo <strong>de</strong>l texto, en el folio 30r, reza así: "ut latro<br />
furatus fuit, i<strong>de</strong>o suspenditur". Se trata <strong>de</strong> las típicas advertencias <strong>con</strong>tenidas en los manuscritos <strong>de</strong> la<br />
época.<br />
Dos párrafos marginales escritos en castellano, <strong>con</strong> <strong>una</strong> letra muy cuidada, <strong>de</strong> manos diversas y<br />
ambas diferentes <strong>de</strong> las <strong>de</strong> los autores <strong>de</strong>l resto, pue<strong>de</strong>n leerse también en el manuscrito: "yo amigo<br />
tengo te por fodido amen" (f. 45v, en el margen superior); "sy el juego <strong>de</strong>los naypes <strong>de</strong>struhesen los<br />
cuerpos cora/çones alos escolares <strong>de</strong>aquellos el coraçon uengador <strong>de</strong> malda/<strong>de</strong>s <strong>con</strong> diligencia seria<br />
linpiado// [---]" -f. 46r, en el margen inferior. Comentarios <strong>de</strong> estudiante, a todas luces.<br />
2. <strong>El</strong> <strong>con</strong>tenido <strong>de</strong> la <strong>gramática</strong><br />
2.1 Caracterización general<br />
Al problema <strong>de</strong> las diferentes manos que se aprecian en el texto, se aña<strong>de</strong> el <strong>de</strong> la extraña<br />
disposición <strong>de</strong> los <strong>con</strong>tenidos: parece que está hecho "a trozos", sin un or<strong>de</strong>n claro, como se verá en los<br />
títulos <strong>de</strong> los capítulos que incluimos en nuestra edición. Hay saltos en la materia que se trata,<br />
fragmentos intercalados sin correspon<strong>de</strong>ncia <strong>con</strong> lo que viene antes y <strong>con</strong> lo que sigue, como es el caso<br />
<strong>de</strong>l texto <strong>de</strong>l folio 23v, que sin duda está tomado <strong>de</strong> <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>de</strong>l tipo ‘ dominus quae pars’ y tras<br />
el cual no se retoma el hilo <strong>de</strong> la exposición anterior, sino que se salta a otro tema completamente<br />
distinto en el folio 24r. Es claro, por en<strong>de</strong>, que la numeración <strong>de</strong>l códice es posterior a su<br />
encua<strong>de</strong>rnación. Igualmente sorpren<strong>de</strong>nte es el caso <strong>de</strong>l folio 41r a 42v, como advertimos a pie <strong>de</strong><br />
página, en los que se intercala un fragmento <strong>de</strong> otra <strong>gramática</strong>, escrito <strong>con</strong> letra muy diferente y sobre<br />
un pautado distinto.<br />
<strong>El</strong> <strong>con</strong>tenido <strong>de</strong>l texto gramatical no es, <strong>con</strong> todo, interesante por su sistematización o novedad<br />
doctrinal en lo <strong>con</strong>cerniente a la <strong>gramática</strong> latina, sino por la presencia, por primera vez en la historia <strong>de</strong><br />
la gramaticografía hispánica, a tenor <strong>de</strong> los materiales <strong>de</strong> que hasta ahora disponemos, <strong>de</strong> glosas<br />
castellanas. Ciertamente, hay <strong>gramática</strong>s <strong>de</strong> otras zonas, particularmente en los territorios <strong>de</strong> la Corona<br />
<strong>de</strong> Aragón, <strong>con</strong> notas romances, pero el texto <strong>de</strong>l que nos ocupamos es el único que ofrece glosas<br />
castellanas. Todas estas <strong>gramática</strong>s pertenecen al género <strong>de</strong>nominado proverbiandi. Como<br />
caracterización general pensamos que pue<strong>de</strong> servir el apretado resumen que se ofrece en Esparza<br />
(1996):<br />
"Im "Herbst <strong>de</strong>s Mittelalters" erscheint ein Lehrbuchtypus, welcher sich durch die<br />
systematische Verwendung <strong>de</strong>r Volkssprache auszeichnet. Von <strong>de</strong>n Zeitgenossen wird er<br />
grammatica proverbiandi genannt. Die grammatica proverbiandi hatte in <strong>de</strong>n spanischen<br />
Schulen <strong>de</strong>s späten Mittelalters eine weite Verbreitung, und das sowohl im Anfänger- als<br />
auch im Fortgeschrittenenunterricht. Mit ihren volkssprachlichen Erklärungen in Kastilisch,<br />
Katalanisch, Aragonesisch und Valenzianisch versuchten die Verfasser dieser Grammatiken<br />
ein schweres Problem zu lösen: die lateinische Sprache wur<strong>de</strong> mit <strong>de</strong>r Zeit immer mehr von<br />
<strong>de</strong>n Schülern als ‘Fremdsprache’ empfun<strong>de</strong>n.<br />
Mit <strong>de</strong>m Gebrauch <strong>de</strong>r Volkssprache als didaktisches Hilfsmittel erfüllt dieser<br />
Grammatiktypus einen doppelten Zweck. Er leitet zum einen zur Übersetzung aus <strong>de</strong>m<br />
Lateinischen an (vor allem durch lateinische Verb-Listen mit volkssprachlichen<br />
Entsprechungen), zum an<strong>de</strong>ren bietet er Hilfestellungen zur Rückübersetzung ins<br />
Lateinische, wobei dann volkssprachliche Sätze dazu dienen, lateinische Konstruktion zu<br />
erklären.<br />
Die Rückübersetzungen sind namentlich dann interessant, wenn die unterschiedlichen<br />
Wie<strong>de</strong>rgabemöglichkeiten eines einzigen volkssprachlichen Ausdrucks im Lateinischen<br />
aufgezeigt wer<strong>de</strong>n. Wegen <strong>de</strong>r späteren Nachwirkung sei hier beson<strong>de</strong>rs auf die<br />
Kommentare über äquivoke Be<strong>de</strong>utungen <strong>de</strong>s spanischen Wortes mas o<strong>de</strong>r auf die<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 2 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
kastilische Konstruktion <strong>de</strong>/por +Infinitiv und das Problem <strong>de</strong>r Übersetzung lateinischer<br />
Partizipien verwiesen.<br />
Die Erläuterung zur korrekten Wie<strong>de</strong>rgabe volkssprachlicher Konstruktionen, welche im<br />
Lateinischen kein Äquivalent haben, wer<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>r grammatica proverbiandi als suppletio<br />
bezeichnet. Man fin<strong>de</strong>n sie durchgängig am En<strong>de</strong> <strong>de</strong>r Grammatik, so als ob es sich dabei<br />
um einen Nachtrag han<strong>de</strong>lte. Nur die suppletio von Komparativ und Superlativ bil<strong>de</strong>n eine<br />
Ausnahme: sie steht üblicherweise am En<strong>de</strong> <strong>de</strong>s betreffen<strong>de</strong>n Kapitels."<br />
En lo que respecta a las fuentes <strong>de</strong>l <strong>con</strong>tenido gramatical propiamente dicho, <strong>con</strong>viene advertir que<br />
los maestros <strong>de</strong> la <strong>gramática</strong> proverbiandi integraron en sus textos a lo autores antiqui (<strong>Prisciano</strong>,<br />
Donato) y mo<strong>de</strong>rni (Pedro Helias, Juan <strong>de</strong> Génova, Ebrardo <strong>de</strong> Béthune, Hugucio <strong>de</strong> Pisa, etc.). De<br />
todos ellos en<strong>con</strong>tramos citas, como también <strong>de</strong> <strong>gramática</strong>s en verso, como el Doctrinale o el<br />
Graecismus. La influencia <strong>de</strong> glosarios y obras <strong>de</strong> carácter lexicográfico, como el Catholi<strong>con</strong>, es también<br />
patente. De casi todos ellos hay huella en el texto que editamos 1 .<br />
2.2 Las "reglas para componer, en romance"<br />
Entre las glosas castellanas <strong>de</strong>l "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano" llama la atención el texto <strong>con</strong>tenido<br />
en el fol. 23v, que - como ya se ha dicho - es un epígrafe intercalado, perteneciente a <strong>una</strong> <strong>gramática</strong><br />
erotemática, es <strong>de</strong>cir: organizada por preguntas y respuestas. Se trata <strong>de</strong> <strong>una</strong>s "reglas para componer,<br />
en romance", que comienzan en castellano y <strong>con</strong>tinuan en latín <strong>con</strong> otra serie <strong>de</strong> indicaciones <strong>de</strong><br />
<strong>con</strong>cordancia:<br />
"Quien faze o quien dize nominativo caso es. Cuia es la cosa genitivo caso es. A quien<br />
damos o a quien <strong>de</strong>zimos dativo caso es. Lo que damos o lo <strong>de</strong>zimos acusativo caso es.<br />
Por vocativo llamamos. Por ablativo nos <strong>de</strong>partimos."<br />
Américo Castro (1991, 18) ya había llamado la atención sobre la existencia <strong>de</strong> este texto y sobre su<br />
parecido <strong>con</strong> otra glosa semejante que pue<strong>de</strong> leerse en la <strong>gramática</strong> <strong>de</strong> Pastrana. <strong>El</strong> texto <strong>de</strong> éste<br />
ofrece ligeras variantes textuales, que también se producen en los distintos manuscritos o inc<strong>una</strong>bles<br />
<strong>con</strong>servados.<br />
<strong>El</strong> texto es parecido al que ofrece Nebrija en la segunda edición <strong>de</strong> sus Introductiones latinae (1482,<br />
1483) y Gutiérrez <strong>de</strong> Cerezo en su Grammatica Brevis (1485).<br />
Su presencia en el "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano", anterior incluso al <strong>de</strong> Pastrana, parece sugerir<br />
que en Castilla se emplearon simultáneamente para la enseñanza <strong>de</strong>l latín el método proverbiandi, más<br />
tempranamente difundido en los territorios <strong>de</strong> la vecina Corona <strong>de</strong> Aragón, y un <strong>de</strong>sarrollo original,<br />
aunque tardío, <strong>de</strong>l método erotemático, al que se incorporaron anotaciones romances. Sólo así pue<strong>de</strong><br />
hallarse explicación a las interpolaciones textuales presentes en el "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano". La<br />
diferencia entre ambos tipos <strong>de</strong> glosas es clara. Las glosas <strong>de</strong> las <strong>gramática</strong>s proverbiandi respon<strong>de</strong>n a<br />
<strong>una</strong> finalidad didáctica basada en el <strong>con</strong>traste <strong>de</strong> latín y romance: son glosas romances en un <strong>con</strong>texto<br />
latino. Las otras, sin embargo, son, como hemos señalado, resúmenes que <strong>con</strong>tienen "reglas para<br />
componer". Aquí el romance es, en cierto sentido, in<strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong>l <strong>con</strong>texto latino, ya que no se trata<br />
se traducciones o ejercicios pedagógicos.<br />
<strong>El</strong> hecho, en fin, es que los textos <strong>de</strong> ambos tipos <strong>de</strong>bieron fusionarse en la enseñanza.<br />
Probablemente, a este carácter exclusivamente escolar se <strong>de</strong>be la no <strong>con</strong>servación <strong>de</strong> más textos, que,<br />
sin embargo, <strong>de</strong>bieron ser profusamente empleados, pues todavía influirán, ya muy reelaborados, en<br />
autores tan distantes temporalmente <strong>de</strong> los anteriormente citados como Juan Sánchez (1586), quien<br />
ofrece su texto bajo el título "Suma <strong>de</strong> las cosas, que <strong>de</strong>ven saber los principiantes, para començar a<br />
hazer oraciones", o Pedro Madariaga (1582), quien ensancha el <strong>con</strong>tenido <strong>de</strong> esas indicaciones hasta<br />
<strong>con</strong>vertirlo en un capítulo <strong>de</strong> su Modi loquendi latino et hispano sermone, <strong>con</strong> el título: "Maneras <strong>de</strong><br />
hablar en Romance como se reduzen en Latin".<br />
Por lo <strong>de</strong>más, que un gramático como Nebrija <strong>con</strong>ocía bien los ejercicios <strong>de</strong> la <strong>gramática</strong> proverbiandi<br />
es algo indiscutible. <strong>El</strong> gramático (cfr. 1992, fols. 40v-41r) se refiere explícitamente a la <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l<br />
castellano en ciertos ejemplos <strong>de</strong> estos textos, particularmente en los capítulos <strong>de</strong>dicados a la<br />
traducción <strong>de</strong> participios:<br />
Los participios <strong>de</strong>l futuro cuanto io puedo sentir aunque los usan los gramaticos que poco<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 3 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
<strong>de</strong> nuestra lengua sienten: aun no los a recibido el castellano: como quiera que a<br />
començado a usar <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong>llos:&assi <strong>de</strong>zimos tiempo veni<strong>de</strong>ro que a <strong>de</strong> venir: cosa<br />
mata<strong>de</strong>ra que a <strong>de</strong> matar. cosa haze<strong>de</strong>ra que a <strong>de</strong> ser hecha: queso assa<strong>de</strong>ro que a <strong>de</strong><br />
ser assado. mas aun hasta oi ninguno dixo ama<strong>de</strong>ro. enseña<strong>de</strong>ro. lee<strong>de</strong>ro."<br />
No es improbable que el aludido en estas líneas fuera Daniel Sisó, un gramático <strong>de</strong> la tradición<br />
proverbiandi. Pudiera, incluso, enten<strong>de</strong>rse la referencia al "poco sentir" la lengua, al aragonesismo que<br />
rezuma el castellano <strong>de</strong> Sisó. Estas son las adaptaciones <strong>de</strong>l participio <strong>de</strong> futuro que en<strong>con</strong>tramos en su<br />
Compendium (1490, fol. 28v):<br />
Pedro ama<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> María<br />
Pedro ama<strong>de</strong>ro las virtu<strong>de</strong>s<br />
Nos <strong>con</strong>sta, en cualquier caso, que los textos proverbiandi plantean <strong>con</strong>tinuamente las posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> supleción <strong>de</strong> <strong>con</strong>strucciones. Y allí siempre aparece el futuro, normalmente <strong>con</strong> los verbos que<br />
enumera Nebrija: ‘amar’, ‘enseñar’, ‘leer’. <strong>El</strong> ‘<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano’ no omite, claro está, la<br />
discusión acerca <strong>de</strong>l participio <strong>de</strong> futuro y facilita originales soluciones:<br />
"De utroque datur exemplum: <strong>de</strong> participio futuri active vocis, isto modo: el mestro por<br />
leer la lecion sta aquí, fit sic: magister lecturus leccionem stat hic. Et racio est quia nihil<br />
est id dicere, quia si diceretur: el mestro lee<strong>de</strong>ror la lecion sta aquí, cum utramque<br />
significacionem, et componitur sic: magister lecturus leccionem stat hic."<br />
2.3 La índole <strong>de</strong> los ejemplos<br />
Un último aspecto al que no queremos <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> aludir, si quiera sea muy sucintamente, es a la índole<br />
<strong>de</strong> los ejemplos. Con frecuencia se ha centrado la crítica en la barbarie formal y en la insensatez <strong>de</strong><br />
<strong>con</strong>ceptual <strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> los ejemplos que pue<strong>de</strong>n verse en los textos como el que ahora editamos.<br />
Nosotros quisiéramos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otra perspectiva, sin negar aquello, añadir <strong>una</strong> <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>rivada<br />
<strong>de</strong>l carácter <strong>de</strong> ejercicio escolar <strong>con</strong>trastivo. Nos referimos al componente humorístico presente en<br />
buena parte <strong>de</strong> las glosas. No es difícil imaginarse que el maestro buscara todo tipo <strong>de</strong> recursos para<br />
llamar la atención <strong>de</strong> sus alumnos. Resulta, por ello, <strong>de</strong> interés observar las series <strong>de</strong> ejemplos que<br />
ilustran cada apartado en su <strong>con</strong>junto para apreciar la sucesión <strong>de</strong> efectos que manifiestan, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />
seriedad al estilo <strong>de</strong> los comentarios gramaticales <strong>medieval</strong>es, hasta el puro y simple humor, pasando<br />
por comentarios que <strong>de</strong>notan la expresión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>seos <strong>de</strong>l maestro en relación a su posición frente a<br />
las autorida<strong>de</strong>s municipales o los escolares o la <strong>de</strong>scricpción <strong>de</strong> cuadros costumbristas. En todas esas<br />
series suele haber elementos repetitivos que reaparecen para manifestar que nos en<strong>con</strong>tramos todavía<br />
en el mismo apartado. Como ejemplo <strong>de</strong> lo dicho, pue<strong>de</strong> servir la primera serie <strong>con</strong>tenida en nuestro<br />
"<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano":<br />
<strong>El</strong> rey venido, gozar se ha Pedro<br />
<strong>El</strong> rey venido fara justicia<br />
<strong>El</strong> mestro seruido <strong>de</strong> Johan et obe<strong>de</strong>cido <strong>de</strong> Pedro tañe a bisperas<br />
La muger seruida <strong>de</strong>l mestro et codiciada <strong>de</strong> ti tañe a bisperas<br />
<strong>El</strong> mestro amado <strong>de</strong>l <strong>con</strong>cejo et seruido <strong>de</strong>los escolares, seguir se ha la paz<br />
La muger <strong>de</strong>manda en casamiento, seruida <strong>de</strong>l mestro, tañe a uisperas<br />
<strong>El</strong> mestro seruido, <strong>de</strong>los escolares amado, tañe a bisperas<br />
<strong>El</strong> mestro menospreciado <strong>de</strong>los rudos, seruido <strong>de</strong>los sotiles, tañe a bisperas<br />
Bartolomee seruido <strong>de</strong> Maria, obe<strong>de</strong>cido, corre los toros<br />
Seruido et obe<strong>de</strong>cido, leese <strong>de</strong> Gracismo<br />
Bartolome obe<strong>de</strong>cido et seruido, Maria me enoja<br />
Bartolomee <strong>de</strong>seado et amado salta<br />
Johan amado et seruido <br />
Pedro servido, amado <strong>de</strong> Maria, tañe a nona<br />
Pedro seruido et amado <strong>de</strong> Maria tañe a bisperas<br />
Juan amado et seruido tañe a bisperas<br />
<strong>El</strong> omne amado, el me <strong>de</strong>lecta<br />
3. Edición <strong>de</strong> las glosas castellanas <strong>de</strong>l "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano"<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 4 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
3.1 Advertencias y signos especiales<br />
<strong>El</strong> objeto <strong>de</strong> la edición parcial que a <strong>con</strong>tinuación ofrecemos <strong>de</strong>l "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano" (ex<br />
ms. 10073), a la vista <strong>de</strong> los argumentos hasta ahora expuestos, es transcribir las glosas castellanas en<br />
su <strong>con</strong>texto latino y en el general <strong>de</strong>l texto gramatical en que se insertan. Para tal fin hemos dividido en<br />
epígrafes el texto <strong>de</strong>l manuscrito <strong>de</strong> acuerdo <strong>con</strong> su <strong>con</strong>tenido y transcrito sólo aquellos pasajes en que<br />
se <strong>con</strong>tienen notas romances. Este procedimiento es más factible que intentar <strong>una</strong> edición completa <strong>de</strong>l<br />
códice, cuya publicación plantearía dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter diverso que, por ser <strong>de</strong> sobra imaginables,<br />
resulta ocioso explicar aquí.<br />
Regularizamos grafías en el texto latino, según los criterios usuales <strong>de</strong> edición <strong>de</strong> textos <strong>medieval</strong>es y<br />
<strong>con</strong>si<strong>de</strong>rando los hábitos ortográficos más frecuentes en el manuscrito, excepto las mayúsculas y<br />
minúsculas, que transcribimos siguiendo los criterios <strong>de</strong> uso actuales. La puntuación es nuestra, aunque<br />
ten<strong>de</strong>mos a respetar los criterios <strong>de</strong>l manuscrito, a tenor <strong>de</strong> los escasos signos que en él aparecen. Los<br />
signos especiales que utilizamos son los siguientes:<br />
[ ]: lectura dudosa < >: suplimos grafías que faltan por error { }: excluimos grafías que<br />
sobran por error / /: cambio <strong>de</strong> folio (...): no transcribimos un fragmento <strong>de</strong>l original<br />
En letra negrita transcribimos los ejemplos en castellano y en letra cursiva los ejemplos en latín.<br />
Finalmente, anotamos a pie <strong>de</strong> página las citas expresas <strong>de</strong> autores gramaticales y las correcciones<br />
al texto.<br />
3.2 Texto<br />
1. Sustitución <strong>de</strong>l participio cuya forma no existe en latín y correspon<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estas <strong>con</strong>strucciones en<br />
castellano.<br />
/fol. 1r/ Debes notare quod, ut dicit Priscianus 2 , si <strong>de</strong>ficit nobis unum participium <strong>de</strong>bemus<br />
<strong>con</strong>si<strong>de</strong>rare illud dupliciter, quia aut venit per modum ablativi absoluti, aut sine sensu<br />
ablativi absoluti. Si per modum ablativi absoluti, <strong>de</strong>bemus ipsum suplere per postquam,<br />
verbi gracia: el rey venido, gozar se ha Pedro, componitur sic: postquam rex venit,<br />
gau<strong>de</strong>bit Petrus. Si venerit sine sensu ablativi absoluti supletur per quis vel qui et per<br />
verbum sui temporis, verbi gracia: el rey venido fara justicia, componitur sic: rex qui venit<br />
faciet iusticiam. Sed <strong>de</strong>bes notare quod si venerit duo participia insimul per modum ablativi<br />
absoluti sunt <strong>con</strong>si<strong>de</strong>randa dupliciter, quia aut veniunt cum <strong>con</strong>iuncione aut sine<br />
<strong>con</strong>iuncione. Si cum <strong>con</strong>iuncione, dupliciter, quia aut <strong>de</strong>ficiunt ambo aut unum tantum. Si<br />
<strong>de</strong>ficiunt ambo, utrumque supletur per postquam, verbi gracia: el mestro seruido <strong>de</strong><br />
Johan et obe<strong>de</strong>cido <strong>de</strong> Pedro tañe a bisperas, componitur sic: postquam Iohanes<br />
servavit magistro et ei obedivit Petrus, pulsatur ad vesperos. Si vero <strong>de</strong>ficit unum tantum,<br />
dupliciter, quia aut <strong>de</strong>ficit primum aut secundum. Si primum, racione primi <strong>de</strong>ficit secundum,<br />
verbi gracia: la muger seruida <strong>de</strong>l mestro et codiciada <strong>de</strong> ti tañe a bisperas,<br />
componitur sic: postquam magister servivit mulierem et tu eam <strong>con</strong>cupivisti, pulsatur ad<br />
vesperos, et poteris ibi ponere illam /fol. 1v/ vel eam si volueris. (...) Sic dicetur: postquam<br />
magister servivit mulieri et a te <strong>con</strong>cupita, pulsatur ad vesperos, isto modo falsiciem dicitur,<br />
quia 3 <strong>con</strong>iuncio non cadit inter adiectivum et substantivum, ut postea dicam. Sed si <strong>de</strong>ficit<br />
primum et secundum non, <strong>de</strong>bet cofirmari in ablativo absoluto cum suo substantivo,<br />
secundum vero <strong>de</strong>bet supleri per postquam, verbi gracia: el mestro amado <strong>de</strong>l <strong>con</strong>cejo et<br />
seruido <strong>de</strong>los escolares, seguir se ha la paz, componitur sic: magistro amato a <strong>con</strong>cilio<br />
et postquam serviverunt ei scolares, secucio fit pacis. Si ita duo participia per modum<br />
ablativi absoluti venerint sine <strong>con</strong>iuncione, aut <strong>de</strong>ficiunt ambo aut unum tantum. Si ambo,<br />
primum supletur per quis vel qui, secundum vero per postquam, <strong>con</strong>ferendo primum<br />
substantivum ultimo participio, verbi gracia: la muger <strong>de</strong>manda en casamiento, seruida<br />
<strong>de</strong>l mestro, tañe a uisperas, fit sic: postquam magister servivit mulieri, quam poposcit<br />
aliquis in <strong>con</strong>iungio, pulsatur ad vesperos. Si <strong>de</strong>ficit unum tantum, dupliciter, quia aut <strong>de</strong>ficit<br />
primum aut secundum. Si primum, ultimum participium <strong>con</strong>formatur in ablativo cum suo<br />
substantivo et primum supletur per quis vel qui, verbi gracia: el mestro seruido, <strong>de</strong>los /fol.<br />
2r/ escolares amado, tañe a bisperas, fit sic: magistro cui aliquis servivit, amato ab<br />
scolaribus, pulsatur ad vesperos. Et intelligas quod in tali <strong>de</strong>bet largiri primum substantivum<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 5 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
ultimo participio et poni in tali casu quo ponitur id ultimum participium. Si <strong>de</strong>ficiat ultimum<br />
participium et primum non, primum componitur cum suo substantivo, secundum vero<br />
supletur per postquam, verbi gracia: el mestro menospreciado <strong>de</strong>los rudos, seruido<br />
<strong>de</strong>los sotiles, tañe a bisperas, fit sic: magistro neglecto a rudibus, postquam serviverunt<br />
sotiles, pulsatur ad vesperos. Et nota quod tali locucione primum participium <strong>de</strong>bet<br />
poni cum suo substantivo in tali casu quale regit id verbum cui <strong>de</strong>ficit, secundum<br />
participium aditum est, et hoc quod dico magistro neglecto est dativi casus. Et <strong>de</strong>bes notare<br />
quod quando duo participia veniunt per modum ablativi absoluti, et <strong>de</strong>ficiunt ambo, <strong>de</strong>bes<br />
dare substantivum, quod ibi venerit, secundo participio cum postquam et <strong>con</strong>struere<br />
primum cum quis vel qui, ita quod non veniat ibi <strong>con</strong>iuncio. Si venerit persona que agat, nisi<br />
<strong>de</strong>struetur ibi semper aliquis modo agendi, verbi gracia: Bartolomee seruido <strong>de</strong> Maria,<br />
obe<strong>de</strong>cido, corre los toros, componitur sic: Bartolomeo cui servivit Maria, postquam<br />
aliquis obedivit, curritur ad tauros. Si autem non veniat persona agens nec paciens, tunc<br />
<strong>de</strong>bes formare in verbo inpersonali, verbi gracia: seruido et obe<strong>de</strong>cido, leese 4 <strong>de</strong><br />
Gracismo, fit sic: servito et obedito, legitur <strong>de</strong> Grecismo. Si /fol. 2v/ autem veniat ibi<br />
personam paciens, tunc <strong>de</strong>bes formare in verbo inpersonali, si verbum non habuerit<br />
pasivam, quia si habuerit participium, cum habeat pasivam, est ponenda talis locucio in<br />
ablativo absoluto cum illo participio, verbi gracia quando non est ibi pasivam: Bartolome<br />
obe<strong>de</strong>cido et seruido, Maria me enoja, componitur sic: postquam obeditum fuit<br />
Bartolomeo et servitum fuit ei, me te<strong>de</strong>t Marie. Quando est ibi pasivam, do sic:<br />
Bartolomee <strong>de</strong>seado et amado salta, Bartolomeo optato et dilecto tripudiatur. Et sic<br />
intelligas <strong>de</strong> prece<strong>de</strong>ntibus et <strong>de</strong> mediantibus et subsequentibus.<br />
Nota quod quando duo participia veniunt per modum ablativi absoluti, secundum <strong>de</strong>ficit<br />
et primum non, <strong>de</strong>bes extrahere ibi postquam cum participio non habente et ponere id<br />
participium illo casu in quo ponitur substantivum quando ibi venerit, verbi gracia: Johan<br />
amado et seruido , Iohani amato, servitum fuit, pulsatur<br />
ad vesperos. Similiter nota quod quando duo participia veniunt per modum ablativi absoluti<br />
et primum <strong>de</strong>ficit et non, cum primo <strong>de</strong>bet poni quis vel qui et alterum<br />
participium quod habeatur in ablativo absoluto cum substantivo, verbi gracia: Pedro<br />
servido, amado <strong>de</strong> Maria, tañe a nona, fit sic: Petro cui servitum aliquis, amato a Maria,<br />
pulsatur ad nonam. Debes notare quod quando duo participia veniunt per modum ablativi<br />
absoluti et habens secundum participium et non primum, pro primo <strong>de</strong>ficit secundum, ita<br />
quod /fol. 3r/ veniat ibi <strong>con</strong>iuncio. Et <strong>de</strong>bes extrahere in ambobus participiis postquam et<br />
ponere id tam bene in illo participio quod <strong>de</strong>ficit, sicut in illo quod non <strong>de</strong>ficit, et <strong>de</strong>struere<br />
ibi ille -a -ud cum ultimo participio et ultimum participium supletur, quia <strong>con</strong>iuncio nunquam<br />
potest ca<strong>de</strong>re inter adiectivum et substantivum, verbi gracia: Pedro seruido et amado <strong>de</strong><br />
Maria tañe a bisperas, componitur sic: postquam Petro servivit Maria et illum amavit,<br />
pulsatur ad vesperos. Et absolvas ibi postquam si volueris, nisi dimitas, quia ibi intelligitur.<br />
Nota quod quando duo participia veniunt per modum ablativi absoluti, ita quod veniat ibi<br />
<strong>con</strong>iuncio, si secundum participium <strong>de</strong>ficit et primum non, ultimum est suplendum per<br />
postquam et ille illa illud et primum participium poni cum suo substantivo in ablativo<br />
absoluto, verbi gracia: Juan amado et seruido tañe a bisperas, fit sic: Iohane amato et<br />
postquam illi servivit aliquis, pulsatur ad vesperos (...).<br />
/fol. 3v/ (...) Nota quod quandocumque antece<strong>de</strong>ns venit cum aliquo participio et post{s}id<br />
sequitur nomen prolati et antece<strong>de</strong>ns non habet un<strong>de</strong> regatur, tunc antece<strong>de</strong>ns ponitur in<br />
ablativo et non regitur, verbi gracia: el omne amado, el me <strong>de</strong>lecta, fit sic: homine amato,<br />
illo <strong>de</strong>lectat me (...).<br />
2. Traducción al latín <strong>de</strong> expresiones en castellano <strong>de</strong> participio presente cuando éste falta en latín.<br />
Nota quod quando venit tale romancium per participium presentis temporis intrinsice, ut cum<br />
dicimus: tañente se la campana, vino Pedro, <strong>de</strong>bemus ire ad preteritum imperfectum<br />
<strong>con</strong>iuntivi. Romancium predictum fiat sic: cum pulsaretur campana, venit Petrus /fol. 4r/;<br />
similiter ad romancium similem: ita, scilicet, tañente se a bisperas, Maria me enoja, fit<br />
sic: cum pulsaretur ad vesperos, Marie te<strong>de</strong>t me. Nota quod dicit Petrus Helie in primo<br />
minoris 5 quod participium presenti temporis vocis pasive retinet significacionem quam<br />
verbum a quo <strong>de</strong>scendit. Et sic patet quod si verbum <strong>de</strong>ponens retineat significacionem<br />
activam quod participium preteriti retineat ean<strong>de</strong>m significacionem, si participium <strong>de</strong>cendit<br />
ab ipso. Et sic <strong>de</strong> singulis. Si quis dixerit quod dicit Ebreardus 6 quod verba <strong>de</strong>ponencia<br />
que antiquitus fuerunt comunia participia preteriti temporis ab eis <strong>de</strong>cen<strong>de</strong>ncia habent<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 6 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
duplicem significacionem, ut locutus, fablante et fablando ( ...).<br />
3. Traducción al latín <strong>de</strong> expresiones en castellano <strong>de</strong>l tipo por + infinitivo.<br />
Nota quod quociescumque ista vox por venerit post participium, aliquando est vi<strong>de</strong>ndum<br />
quod id participium est presentis temporis aut preteriti. Si presentis temporis, aut id verbum<br />
quod sequitur post illam vocem por venit per i<strong>de</strong>m verbum cuius est participium presens vel<br />
per diversum /fol. 4v/. Si per i<strong>de</strong>m verbum, tunc illa vox quod sequitur est participium futuri<br />
temporis active vocis, verbi gracia: Juan amante et por amar corre, componitur sic:<br />
Iohanes amans et amaturus currit. Si veniat per diversum verbum, aut est ibi talem<br />
participium, scilicet futuri temporis, aut non. Si non, <strong>de</strong>bet supleri per quis vel qui, et per<br />
futurum indicativi. Et quis vel qui <strong>de</strong>bet poni loco agentis. Et racio est quia, si esse ibi<br />
tale participium, haberet se per modum agentis, verbi gracia: Pedro amante et por enojar<br />
corre, fit sic: Petrus amans et cuius te<strong>de</strong>bit aliquem currit. Si est ibi tale participium, vox<br />
sequens <strong>de</strong>bet supleri similiter per futurum indicativi, verbi gracia: Pedro amante et por<br />
enseñar corre, fit sic: Petrus amans et qui docebit aliquem currit. Si queratis quare est<br />
racio quod non fit per participium ex eo quod haberetur ibi, racio est hec: quod si fuerit per<br />
participium, tunc i<strong>de</strong>m et diversum esset i<strong>de</strong>m, quod est falsum (...). Et si ista vox por<br />
veniet post participium preteriti temporis, aut id quod sequitur post istam vocem veniat per<br />
i<strong>de</strong>m verbum aut per diversum. Si per i<strong>de</strong>m, id quod sequitur eficitur participium pasive<br />
vocis. Do sic: Pedro enseño et por enseñar, tiempo es <strong>de</strong> rezar, componitur sic:<br />
Petrus doctus et docendus, tempus est recitandi vel recitacionis. Si id quod sequitur post<br />
istam vocem /fol. 5r/ venit per verbum diversum <strong>de</strong> prece<strong>de</strong>nti verbo, tunc <strong>de</strong>bet supleri per<br />
futurum indicativi pasive vocis, faciendo quandam distincionem talem, quia aut tale verbum<br />
habet pasivam, aut non. Si non, <strong>de</strong>bet supleri in activa secundum eo<strong>de</strong>m tempore predicto<br />
quis vel qui loco pacientis, verbi gracia: Pedro amado et por seruir corre, componitur sic:<br />
Petrus amatus, cui aliquis seruiet, currit. Si habet pasivam, tunc tempus <strong>de</strong>bet formari in<br />
futuro indicativi pasive vocis, ponendo quis vel qui loco pacientis, verbi gracia: la lecion<br />
oyda et por leer, tañe a bisperas, componitur sic: lecio audita et que legeretur, pulsabitur<br />
ad vesperos (...).<br />
Nota quociescumque in aliquam locucionem venerit tale romancium sicut id: <strong>de</strong> leer o por<br />
leer, aten<strong>de</strong>ndum est quia aut venerit post nomen aut post verbum. Si post nomen, duobus<br />
modis, quia aut illud nomen est substantivum aut adiectivum. Si substantivum, tunc eficitur<br />
participium futuri temporis vocis active vel pasive. De utroque datur exemplum: <strong>de</strong> participio<br />
futuri active vocis, isto modo: el mestro por leer la lecion sta aquí, fit sic: magister<br />
lecturus leccionem stat hic. Et racio est quia nihil est id dicere, quia si diceretur: el mestro<br />
lee<strong>de</strong>ror la lecion sta aquí, cum utramque significacionem, et componitur sic: magister<br />
lecturus leccionem stat hic (...). De participio /fol. 5v/ futuri temporis pasive vocis datur talis<br />
exemplum: la lecion por leer, tiempo es <strong>de</strong> comer, componitur sic: leccione legenda,<br />
tempus est come<strong>de</strong>ndi. Si autem venerit post nomen adiectivum, duobus modis, quia aut<br />
est generale aut speciale. Si generale, duobus modis, quia aut significat substanciam<br />
inclinata ad agere vel ad pati, aut non. Si non, tunc formatur in presenti <strong>con</strong>iuntivi cum ista<br />
<strong>con</strong>iuncione ut vel quod. Exemplum: Pedro nin es bueno por leer nin por lo <strong>de</strong>xar,<br />
componitur sic: Petrus non est bonus ut legat nec est bonus ut dimitat. Et racio est quia si<br />
diceretur sic: Petrus nec est bonus lecturus nec est bonus dimisurus iret <strong>con</strong>tra autoritatem<br />
Prisciani in XI minoris 7 , qui dicit quod diversa adiectiva sine <strong>con</strong>iuncione esse non potest.<br />
Si significat substanciam inclinatam ad agere vel ad pati, tunc formatur in infinitivo vel in<br />
ultimo supino, verbi gracia: el escolar es perezoso por andar, componitur sic: scolaris est<br />
[dosos] ambulare vel ambulari. Et racio est quia infinitivus ponitur loco nominis apud ipsos<br />
Grecos, ut patet per Priscianum XIII folio maioris 8 , ubi poni quod bonum est legere, nisi<br />
aliud est si diceretur: bonum est leccio. sed cum nomina adiectiva <strong>con</strong>struatur cum ablativis<br />
et infinitivus ponatur loco ablativi, ut supra visum est, ut sequeretur quod talis locucio<br />
formabatur in infinitivo (...). Si /fol. 6r/ autem illud adiectivum speciale, dupliciter, quia aut<br />
<strong>con</strong>si<strong>de</strong>ratur in se aut absolute, prout est adiectivum, aut prout est substantivum. Si in se et<br />
absolute, formatur in preteriti <strong>con</strong>iuntivi, verbi gracia: el <strong>de</strong>an, por rezar las oras, vino a<br />
santa Maria, componitur sic: <strong>de</strong>canus, ut recitet horas, venit ad sanctam Mariam. Si tunc<br />
<strong>con</strong>si<strong>de</strong>retur prout <strong>de</strong> se proficetur substanciam ad adiectivum, tunc eficitur participium<br />
futuri temporis active vocis vel pasive vocis, ut visum est supra racionibus prealegatis. Si<br />
enim venerit post verbum, duobus modis, quia aut est adiectivum aut substantivum. Si<br />
substantivum, quod illud quod sequitur post istam diccionem por eficitur participium futuri<br />
temporis active vel pasive vocis. De utroque datur exemplum: primo <strong>de</strong> voce adiectiva, sicut<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 7 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
dicimus: los frayles son por venir, fit sic: fratres sunt uenturi, quod eficitur participium<br />
futuri temporis pasive vocis, ut cum dicimus: la lecion es por leer, fit sic: leccio est<br />
legendi. Si fuerit adiectivum, duobus modis, quia aut <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ratur in se aut absolute, prout<br />
non habet vim verborum substantivi vocis, tunc formatur in presenti <strong>con</strong>iuntivi, verbi gracia:<br />
vengo por leer el <strong>de</strong>recho, fit sic: venio ut legam ius. Si pro ut habet vim verborum<br />
substantivi, tunc eficitur participium futuri temporis active vel pasive vocis, verbi gracia <strong>de</strong><br />
utroque: esta muger viene por amar, fit sic: ista mulier venit amatua vel amandi. Et<br />
racio est quia omnia /fol. 6v/ verba tam in voce activa quam in voce pasiva dicuntur habere<br />
vim verborum substantivorum preter quinque verba vocativa. In voce activa <strong>de</strong>ficit illud<br />
gerundium sive supinum sive sit secundum, sive tercium.<br />
4. Traducción al latín <strong>de</strong> expresiones en castellano equivalentes al gerundivo latino.<br />
Nota quod quando venerit romancium ultimi gerundium, et post illud gerundium venerit<br />
istud verbum sum es fui, <strong>de</strong>bet supleri per gerundium istius verbi facio facis et per presens<br />
<strong>con</strong>iuntivi, atribuendo gerundium illius verbi facio facis hoc verbo sum es fui, ut reddat sibi<br />
supositum. Exemplum: enojar sera los mal fehores, fit sic: faciendum est ut te<strong>de</strong>at<br />
male factores. Et suple ibi si volueris aliquis et si non supleveris non est vis, quia ibi<br />
intelligitur. Hoc quod dico erit habet supositum in hoc quod dico faciendum, quia gerundium<br />
tenetur duobus modis, nominaliter et adverbialiter. Nominaliter do sic: yo viene por razon<br />
<strong>de</strong> leer, et sic tenetur loco nominis. Quando tenetur loco verbi patet sic: a leer sera la<br />
licion, fit sic: ad legendum est leccionem. In hoc quod dico leccionem regitur in hoc quod<br />
dico legendum per istam regulam. Omne gerundium et omne supinum regit tale casum et<br />
cetera (...).<br />
5. Casos especiales <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l plural <strong>de</strong> nombres propios en latín.<br />
6. Fomación y <strong>con</strong>strucción <strong>de</strong> nombres verbales en latín y sus correspon<strong>de</strong>ncias en castellano.<br />
/fol. 7v/ (...) Vi<strong>de</strong>amus modo quibus modis <strong>de</strong>ficit nomen verbale. Dico quod <strong>de</strong>ficit quatuor<br />
modis. Primo modo, <strong>de</strong>ficit in verbis carentibus supinis. Et racio est quia, <strong>de</strong>ficiente causa,<br />
<strong>de</strong>ficit eius efectus (...). Secundo modo, <strong>de</strong>ficit in verbis significantibus pasivorum, ut exulo<br />
exulas. Et racio est quia nomen habet se per modum pacientis et accio et passio sunt duo<br />
oposita et non possunt esse insimul, i<strong>de</strong>o <strong>de</strong>ficit nomen verbale. Tercio modo, quando<br />
iungitur nomini neutro. Et racio est quia quando nos dicimus: el mancebo amador corre,<br />
et racio est quia <strong>de</strong>ficiat, quia mancipium est neutri generis et nomen verbale est masculini<br />
generis, et propter hoc <strong>de</strong>ficit (...).<br />
7. Alg<strong>una</strong>s <strong>con</strong>strucciones <strong>con</strong> superlativo en latín.<br />
8. Régimen <strong>de</strong> algunos participios en latín.<br />
9. Régimen <strong>de</strong>l infinitivo en latín.<br />
10. Régimen <strong>de</strong> verbos impersonales latinos interest, refert, est.<br />
11. Construcciones especiales <strong>de</strong> comparativo y superlativo latinos <strong>con</strong> sus correspon<strong>de</strong>ncias en<br />
castellano.<br />
/fol. 9v/ (...) Nota quod sine illis <strong>de</strong>cem modis que ponuntur in illis predictis regulis<br />
superlativus vi sua omititur multis modis. Uno modo, quando ponitur absolute, ut iste homo<br />
est fortisimus, et cum tenet vim comparativi. Alio modo, quando venit per istud prolatum<br />
alius alia aliud est relativum diversitatis, quia non dicam: iste fortisimus aliorum, ergo<br />
dicam: val<strong>de</strong> forcior aliis. Alio modo, quando venit suus sua suum, quando dicit<br />
diversitatem, quia non dicam scolaris est subtilisimus suorum clericorum, imo dicam: /fol.<br />
10r/ val<strong>de</strong> subtilior suis sociis. Alio modo, quando venit nisi, verbi gracia: Pedro est mas<br />
fuerte <strong>de</strong>los onbres, sino <strong>de</strong> uno, fit sic: Petrus est val<strong>de</strong> forcior hominibus nisi uno. Et<br />
racio est quia nisi venit cum singulari numero, quia quando venit cum plurali numero non<br />
<strong>de</strong>struitur, ut Petrus est fortisimus hominibus nisi duorum.<br />
Quandocumque post comparativum vel superlativum venerit vox accusativi, aut ille<br />
accusativus significat partem aut non. Si significat partem, tunc superlativus non <strong>de</strong>bet<br />
<strong>de</strong>strui, verbi gracia: Alfonso, muy mas amado el cuerpo <strong>de</strong>los co pañeros, corre, fit<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 8 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
sic: Alfonsus ama{n}tisimus corpus suorum sociorum currit. Et regitur per illam regulam<br />
diccio significans proprietatem partis. Si vero ille accusativus non significat partem, tunc<br />
superlativus <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui. Et est <strong>con</strong>si<strong>de</strong>randum quia aut participium per quod fit talis<br />
comparacio potest regere illum accusativum vel non. Si potest regere, tunc talis<br />
comparativus vel superlativus <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui per positivum cum adverbiis val<strong>de</strong> et magis,<br />
verbi gracia: Pedro, muy mas amante la ciencia, corre, fit sic: Petrus val<strong>de</strong> magis amans<br />
scienciam currit. Si vero participium per quod fit talis comparacio non potest regere illum<br />
accusativum, tunc <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui per verbum eius<strong>de</strong>m temporis cuius est participium<br />
<strong>de</strong>ficens /fol. 10v/ cum adverbiis supradictis, verbi gracia: Pedro, muy mas amado la<br />
ciencia <strong>de</strong> sus compañeros, corre, fit sic: Petrus, qui val<strong>de</strong> magis amavit scienciam<br />
suorum sociorum, currit (...). Si vero post superlativum et comparativum venerint duo<br />
accusativi, <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rantur dupliciter, quia aut ambo significant partem aut non. Si ambo<br />
significant partem, utrumque regitur ex vi proprietatis per regulam supradictam, et non <strong>de</strong>bet<br />
<strong>de</strong>strui, verbi gracia: Pedro, muy mas amado el coraçon que las manos, corre,<br />
componitur sic: Petrus amantisimus cor quam manus currit. Si unus illorum significat<br />
partem et alius non, est <strong>con</strong>si<strong>de</strong>randum 9 dupliciter, quia aut talem participium per quod fit<br />
talis comparacio potest regere accusativum vel non. Si potest regere, <strong>de</strong>struetur per i<strong>de</strong>m<br />
participium et cum adverbiis val<strong>de</strong> magis, et unus illorum significans partem regitur ex vi<br />
proprietatis per figuram et alius ex vi participii. Per illam regulam: "omne gerundium et<br />
omne supinum et cetera", verbi gracia: Pedro, muy mas enseñado el cuerpo que la<br />
sciencia, corre, fit sic: Petrus val<strong>de</strong> magis doctus corpus quam scienciam currit. Et /fol.<br />
11r/ racio est quia istud participium doctus potest regere accusativum in pasivam sicut<br />
suum verbum. Si participium per quod fit talis comparacio non potest regere accusativum<br />
casum, tunc <strong>de</strong>struetur per verbum eius<strong>de</strong>m temporis cuius est participium quod <strong>de</strong>ficit cum<br />
adverbiis supradictis, verbi gracia: la garça, muy mas amada el alma que el agua, fuira<br />
al fan<strong>con</strong>, fit sic: ar<strong>de</strong>a que val<strong>de</strong> magis amavit animam quam aquam fuget ancipitem. Et<br />
racio est quia istud participium amatus amata -tum non potest regere accusativum casum<br />
in pasiva, et istud participium habet se per modum agentis et pasiva habet se per modum<br />
pacientis, i<strong>de</strong>o <strong>de</strong>ficit et supletur per verbum eius<strong>de</strong>m temporis cuius participium, nisi<br />
talem participium <strong>de</strong>cendat a verbo habente propriam naturam, ut illa verba, scilicet postulo,<br />
peto, et cetera dicat alius (...).<br />
12. Concordancia <strong>de</strong>l singular y plural en <strong>con</strong>strucciones latinas <strong>de</strong>l todo y la parte.<br />
13. Sustitución <strong>de</strong>l participio cuya forma falta en latín por el giro qui + verbo y traducción<br />
correspondiente en castellano.<br />
/fol. 11v/ (...) Nota quod quando participium <strong>de</strong>ficit, si venerit per modum ablativi absoluti,<br />
non est suplendum per quis vel qui, sed est suplendum per ista adverbia, scilicet cum vel<br />
dum vel postquam, resolvendo substantivum in nominativo, et participium in verbo eius<strong>de</strong>m<br />
temporis cuius est participium <strong>de</strong>ficiens, verbi gracia: el rey venido, fuira los<br />
ladrones, fit sic: postquam rex venit, fugient latrones, et quod ego dico <strong>de</strong> isto participium<br />
intelligas <strong>de</strong> alis participiis presentis vel preteriti temporis.<br />
14. Algunos casos especiales <strong>de</strong> <strong>con</strong>strucciones absolutas en latín y su correspon<strong>de</strong>ncia en castellano.<br />
Nota quod quando participium venit per modum ablativi absoluti, {quando} verbum quod<br />
sequitur non atribuitur primo substantivo venienti cum nominativo primo, verbi gracia: Juan<br />
venido, enojar me ha Maria, fit sic: postquam Iohanes venit, Marie te<strong>de</strong>bit me. Et quod<br />
hoc dico enojar non atribuitur Iohani, imo Marie, i<strong>de</strong>o nota quod si{c} ibi esset talem<br />
participium poneretur in ablativo et non haberet verbum un<strong>de</strong>{m} regeretur. sed quia non<br />
est ibi, i<strong>de</strong>o supletur per postquam resolvendo substantivum in nominativo et per<br />
participium in verbo, et non supletur per /fol. 12r/ quis vel qui. Et racio est quia est ibi<br />
supositum Iohanis vel quia [...] reddat substantivum illi verbo soluto, venit per modum<br />
ablativi absoluti quando verbum quod sequitur atribuitur primo substantivo, verbi gracia: el<br />
rey venido fara justicia, fit sic: rex qui venit faciet iusticiam. Et racio est quia primum<br />
substantivum reddit supositum huic verbo faciet et participium, scilicet venido, <strong>de</strong>ficit, et<br />
[oportet] quod supleatur per verbum eius<strong>de</strong>m temporis et per quis vel qui (...).<br />
15. Traducción al latín <strong>de</strong> <strong>con</strong>strucciones en castellano <strong>con</strong> el adjetivo digno.<br />
Nota quod quando romancium venerit post istud nomen dignus digna dignum, vel post istud<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 9 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
verbum dignor -ris -tus sum, quia aut venit ibi nomen aut verbum. Si nomen, ponitur in<br />
ablativo, secundum natura, verbigracia: nueuas dignas se cuentan enla plaça, fit sic:<br />
rumores digni narrantur in platea. Si venerit verbum, ponitur in infinitivo pasive vocis vel in<br />
tercio gerundio vel in ultimo supino, verbi gracia: nueuas dignas <strong>de</strong> ser <strong>con</strong>tadas oy, fit<br />
sic: rumores dignos audiri vel audiendum vel auditum audiui. Et i<strong>de</strong>o plus <strong>de</strong> hoc, sed<br />
tantum ille [...] audiri vel audiendum vel auditu tenentur loco nominis.<br />
16. Más casos especiales <strong>de</strong> <strong>con</strong>strucciones absolutas en latín <strong>con</strong> su correspon<strong>de</strong>ncia en castellano.<br />
/fol. 12v/ Nota quod ablativus quatuor modis ponitur absolute. Uno modo, quando due<br />
dicciones vel plures veniunt in <strong>una</strong>m oracionem, ita quod <strong>una</strong> illarum sit nomen vel<br />
pronomen, et reliqua participia, et non habeant un<strong>de</strong> regatur et cetera, verbi gracia: Maria<br />
cantante, Juan bayla, fit sic: Maria canente, Iohanes tripudiat. Alio modo, quando est<br />
participium verbi inpersonalis, verbi gracia: leydo <strong>de</strong> Doctrinal, vayamos a mendar, fit sic:<br />
lecto <strong>de</strong> Doctrinali, eamus mendatum, un<strong>de</strong> <strong>de</strong>bes notare quod participium verbi<br />
inpersonalis <strong>con</strong>oscitur per hoc quando, aut venit cum certo suposito, aut non. Si cum certo<br />
suposito iudicatur esse participium verbi inpersonalis, ut dictum est in primo latino. Si venit<br />
cum certo suposito propenditur fere participium verbi inpersonalis, ut dictum est in secundo<br />
latino. Alio modo, quando est nomen verbale et non veniat ibi verbum a quo regatur, verbi<br />
gracia: Pedro amador <strong>de</strong> paz, tañe a bisperas, fit sic: Petro amatore pacis, pulsatur ad<br />
vesperos, un<strong>de</strong> nota quod in tali absolucione semper intelligitur participium: exemplum, ut<br />
amare, id est "exsistente amatore". Alio modo, quando venit nomen substantivum,<br />
verbi{a} gracia: Pedro corre las falldas <strong>con</strong> la cinta, Petrus currit fimbris in zona. Si /fol.<br />
13r/ queratur quare adiectivum non ponitur absolute quodadmodum substantivum, hec est<br />
racio: quemadmodum habet se per modum inherentis alicui, quia non potest stare per se<br />
simpliciter, nisi in neutro genere, et aliter vero modis semper in istis intelligitur<br />
substantivum, et substantivum habet se per modum per se stantis, i<strong>de</strong>o hec est causa.<br />
Nota <strong>una</strong>m regulam optimam qua ponit comendator super Doctrinalem 10 : quandocumque<br />
post participium veniens per modum ablativi absoluti et sequitur relacio, <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ratur<br />
dupliciter, quia aut antece<strong>de</strong>ns et relacio veniunt per i<strong>de</strong>m verbum aut per diversum. Si per<br />
i<strong>de</strong>m verbum talis ablativus resolvitur in nominativo absolute et [hoc] ut sequens relacio<br />
habeat locum un<strong>de</strong> regatur, quia si poneretur participium absolute, tunc quando poneretur<br />
antece<strong>de</strong>ns et relacio ab uno verbo regeretur, quod est falsum, verbi gracia: Pedro<br />
leyente, el qual lee <strong>de</strong> Doctrinal, danse <strong>de</strong> dos vinos enel [...]. Si vero illa relacio veniat<br />
per diversum verbum, tunc ablativus ponitur absolute et relacio <strong>con</strong>formatur cum verbo<br />
subsequenti, verbi gracia: Pedro amante, el qual canta, leyese en las escuelas, fit sic:<br />
Petro amante qui canit, legitur in scolis.<br />
17. Más reglas <strong>de</strong> sustitución <strong>de</strong>l participio cuya forma falta en latín por el giro qui + verbo y su<br />
correspondiente traducción al castellano.<br />
/fol. 13v/ Secundum quod {ut} dicit Priscianus in un<strong>de</strong>cim 11 capitulo {quod}, quando<br />
<strong>de</strong>ficit nobis participium in aliqua locucione suplendum est cum isto nomine quis vel qui [...]<br />
et cum verbo eius<strong>de</strong>m temporis cuius est participium quod <strong>de</strong>ficit, un<strong>de</strong> <strong>de</strong>beas notare quod<br />
participium <strong>de</strong>ficiens aut est presentis temporis aut preteriti perfecti. Si presentis temporis in<br />
pasiva, ut cum dicimus: Pedro, amante <strong>de</strong> sus copañeros, studia, fit sic: Petrus, qui<br />
amatur a sui sociis, stu<strong>de</strong>t, quomodo est suplendum per verbum eius temporis. Et cum isto<br />
nomine quis vel qui a parte ante in racione supositi, i<strong>de</strong>o sic fit latinum. Et dicendum est<br />
quod romancium participii 12 presentis temporis <strong>de</strong>ficiens isto modo, <strong>de</strong>ficit in activa, i<strong>de</strong>o in<br />
pasiva. Et nota quod si post talem participium venerit sensus genitivi semper est <strong>de</strong> voce<br />
pasiva, [sed] si veniat vox accusativi semper <strong>de</strong>bet formari in activa. Si non <strong>de</strong>ficit, tunc<br />
non <strong>de</strong>bet supleri. Si autem participium <strong>de</strong>ficiens sit preteriti, <strong>de</strong>bes <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rare si <strong>de</strong>ficit<br />
verbo inpersonali vel non. Si in verbo inpersonali, dupliciter, quia aut datur sub voce<br />
sensus ablativi absoluti aut sub /fol. 14r/ voce illius casus. Si sub voce sensus ablativi<br />
absoluti, tunc <strong>de</strong>bet supleri cum aliquo istorum, scilicet dum et cum et donec vel cum<br />
adverbiis similibus, ut cum dicimus: el rey venido, fuiran los onbres, fit sic: postquam rex<br />
venit, fugient homines. Si datur sub sensum alterius casus <strong>de</strong>bet supleri per quis vel qui et<br />
per verbum eius<strong>de</strong>m temporis, et hoc dupliciter, quia aut <strong>de</strong>ficit in activa aut in pasiva, tunc<br />
quis vel qui si in activa <strong>de</strong>bet poni a parte ante in racione supositi, ut cum dicimus: Pedro,<br />
amado a Juan, corre, fit sic: Petrus, qui amavit Iohanes, currit. Si autem <strong>de</strong>ficiat in pasiva<br />
<strong>de</strong>bet formari in activa vel in verbo personali si fuerit ibi, ut cum dicimus: Pedro, servido 13<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 10 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
<strong>de</strong> Fernando, corre, fit sic: Petrus, cui servivit Fernandus, currit, vel cui servitum fuit a<br />
Fernando, currit. Si autem participium quod <strong>de</strong>ficit est futuri temporis vel datur in pasiva vel<br />
in activa. Si in pasiva <strong>de</strong>bet supleri per verbum eius<strong>de</strong>m temporis et cum quis vel qui, ut<br />
cum dicimus: Pedro, serui<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Juan, corre, fit sic: Petrus, cui serviet Iohanes, currit.<br />
Si datur in activa <strong>de</strong>bet supleri cum quis /fol. 14v/ vel qui sicut habuisti superius, ut cum<br />
dicimus: Pedro, amelecinado <strong>de</strong>la muger, estudia, fit sic: Petrus, cui me<strong>de</strong>ns fuit mulier,<br />
stu<strong>de</strong>t. Per alias regulas poteris suplere omnia participia <strong>de</strong>ficiencia in omnibus aliis verbis.<br />
18. Construcción en latín <strong>de</strong> formas pronominales que implican negación: nemo y nullus.<br />
19. Formación y régimen <strong>de</strong> los compuestos <strong>de</strong> venio en latín.<br />
20. Grados <strong>de</strong>l adverbio en latín.<br />
21. Morfología <strong>de</strong>l verbo en latín: formación <strong>de</strong> los tiempos.<br />
22. Figuras <strong>de</strong>l lenguaje en latín: la <strong>con</strong>ceptio.<br />
23. Régimen <strong>de</strong>l comparativo y superlativo en latín y su correspon<strong>de</strong>ncia en castellano.<br />
/fol. 15v/ (...) Nota quod quociescumque post superlativum et comparativum venit unus<br />
accusativus dumtaxat aut ille accusativus significat partem aliquam illius totius prece<strong>de</strong>ntis<br />
venientis cum superlativo vel comparativo, aut non. Si autem significet partem aliquam,<br />
tunc non est <strong>de</strong>struendus superlativus nec comparativus. De utroque largiatur exemplum:<br />
<strong>de</strong> superlativo fit sic: Pedro, muy mas enseñado el alma, enoja a Maria, fit sic: Petri<br />
doctisimi animam, pertesa fui Mariam. De comparativo: Juan, mas amadas las manos <strong>de</strong><br />
sus /fol. 16r/ <strong>con</strong>pañeros, corre, componitur sic: Iohanes, dilector manus suis socis currit.<br />
Intelligas bene quod ambo illi accusativi reguntur sinodoche. Si autem ille accusativus<br />
significet partem aliquam illius totius, tunc taliter est <strong>de</strong>struendus, scilicet et comparativus,<br />
et tunc anima uertendum est quia aut participium vel nomen per quod fit talis colacio potest<br />
regere illum accusativum aut non. Si potest, tunc talis superlativus vel comparativus <strong>de</strong>bet<br />
<strong>de</strong>strui per suum positivum cum istis adverbiis val<strong>de</strong> et magis. De utroque datur exemplum:<br />
<strong>de</strong> superlativo sic: Pedro, muy mas amante la ciencia, studia, componitur sic: Petrus,<br />
val<strong>de</strong> magis amans scienciam, stu<strong>de</strong>t. De comparativo: Pedro, mas amante el <strong>de</strong>recho,<br />
disputa, fit sic: Petrus, magis amans ius, disputat. Si vero participium per quod fit talis<br />
comparacio non postest regere illum accusativum, tunc, scilicet et cetera, <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui per<br />
verba eius<strong>de</strong>m temporis cuius est participium cum adverbiis supradictis, suplendo quis vel<br />
qui infinite substantie, quod reddat supositum verbo resoluto. De utroque datur exemplum:<br />
<strong>de</strong> superlativo sic: Pedro, muy mas amado la ciencia <strong>de</strong>los /fol. 16v/ <strong>con</strong>pañeros,<br />
scriue, componitur sic: Petrus, qui val<strong>de</strong> magis amavit scienciam suorum sociorum, scribit.<br />
De comparativo sic: el vicario, mas amado la ciencia <strong>de</strong> logica, tronpieça, fit sic:<br />
vicarius, qui magis amavit scienciam logicam, agitat. Et intelligas quod ponuntur ibi<br />
adverbia ad dandum. Intelligit quod tales latinitates fuerunt prolate per superlativum et<br />
comparativum. Si vero post, superlativum comparativum veniat duo accusativi aut<br />
ambo significant partes, aut unum tantum. Si ambo <strong>de</strong>sinent partem illius totius, tunc,<br />
scilicet superlativus nec comparativus non <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui, sed ambo illi accusativi reguntur<br />
per illam regulam ex vi proprietatis. De utroque datur exemplum, verbi gracia <strong>de</strong> superlativo<br />
sic: el omne, muy mas ve{n}iente las manos que los pies, <strong>de</strong>sterrara los omnes sin<br />
razon, componitur sic: homine vi<strong>de</strong>ntisimo manus quam pe<strong>de</strong>s, exulant homines in merito.<br />
Intelligas quod unus regitur ex vi proprietatis et alius ex vi copule. De comparativo sic: la<br />
reyna, mas amante los ojos que los cabellos, ruega a Dios, fit sic: regina, dileccior<br />
oculos quam capillos, <strong>de</strong>precatur Deum. Si autem illorum duorum accusativorum unus<br />
<strong>de</strong>sinet partem et alius non /fol. 17r/, tunc <strong>con</strong>si<strong>de</strong>ratum est quia, aut tale participium per<br />
fit talis comparacio potest regere illum accusativum, quia non <strong>de</strong>signat partem, aut<br />
non. Si potest, tunc talis superlativus vel comparativus <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui per ipsummet<br />
participium cum supradictis adverbiis, et unus regitur per figuram et alius per illam regulam:<br />
"omne gerundium et cetera". De utroque datur exemplum, verbi gracia <strong>de</strong> superlativo sic:<br />
Pedro, muy mas enseñado el coraçon que la ciencia, sale <strong>de</strong> maytines, componitur<br />
sic: Petrus, val<strong>de</strong> magis doctus cor quam scienciam, exit <strong>de</strong> matutinis. racio est quia istud<br />
participium doctus non nequit regere accusativum in pasiva sicut suum verbum. De<br />
comparativo sic: el vicario, mas amante el cuerpo que el <strong>de</strong>recho, enoja a nos, fit sic:<br />
vicarii, magis amantis corpus quam ius, te<strong>de</strong>t nos. Si vero participium per quod fit talis<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 11 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
comparacio non potest regere illum accusativum, quia non <strong>de</strong>signat partem illius totius, tunc<br />
talis superlativus et comparativus <strong>de</strong>struentur per verbum eius<strong>de</strong>m temporis cuius est<br />
participium cum adverbiis antedictis. De utroque datur exemplum, verbi gracia <strong>de</strong><br />
superlativo: la garça, muy mas amada la alma que el {l}agua, fuira al fla<strong>con</strong>,<br />
componitur sic: [ar<strong>de</strong>a], que val<strong>de</strong> magis amavit animam quam {a} aquam, vapulavit<br />
ancipitem. Et racio est quia istud participium amatus -a -tum non potest /fol. 17v/ regere<br />
accusativum casum in pasiva et participium preteriti temporis pasive vocis, quando venit<br />
cum voce <strong>de</strong> a habet se per modum agentis, i<strong>de</strong>o nos formamus in activa sic: Rodrigo,<br />
mas amado las piernas que la bondad, <strong>de</strong>stierra, componitur sic: Ro<strong>de</strong>rico, qui magis<br />
amavit cruram quam bonitatem, exulat aliquis. Si autem aliorum accusativorum nullus<br />
<strong>de</strong>signat partem aliquam, si intelligitur, <strong>de</strong>bet <strong>de</strong>strui superlativus et comparativus, et tunc<br />
est <strong>con</strong>si<strong>de</strong>randum dupliciter, quia aut participium per quod fit talis comparacio potes regere<br />
accusativum aut non. Si potest, <strong>de</strong>bemus recurrere ad ipsum cum antedictis adverbiis,<br />
verbi gracia <strong>de</strong> utroque datur exemplum: <strong>de</strong> superlativo sic: Pedro, muy mas amante la<br />
logica que el <strong>de</strong>recho, amenaza nos, componitur sic: Petrus, val<strong>de</strong> magis amans logicam<br />
quam ius, minatur nos. De comparativo: el doctor, mas enseñado la filosofia que la<br />
astrolosia, <strong>de</strong>sea leer, componitur sic: doctor, magis doctus philosofiam quam<br />
astrologiam, optat legere. Si autem illud participium per quod fit talis comparacio non possit<br />
regere accusativum casum, tunc recurrendum /fol 18r/ est ad verbum eius<strong>de</strong>m temporis<br />
cum quis vel qui cum dictis adverbiis, verbi gracia <strong>de</strong> ambobus: <strong>de</strong> superlativo sic: la<br />
garça, muy mas amada los fijos que el agua, matara la liebre, componitur sic: ar<strong>de</strong>a<br />
que val<strong>de</strong> magis dilexit filios quam aquam trucidat leporem; <strong>de</strong> comparativo fit sic: el pobre<br />
mas amado el pan que la carne leuantase, componitur sic: pauper, qui magis dilexit<br />
panem quam carnes, surgit aliquo. Et <strong>de</strong> hoc sufficiat.<br />
24. Formación <strong>de</strong> comparativos en latín <strong>con</strong> adverbios nimis y val<strong>de</strong>.<br />
25. Construcción en latín <strong>de</strong>l comparativo irregular y su correspondiente traducción en castellano.<br />
/fol. 18v/ Nota quod quociescumque comparativus gradus casum proprium regere non<br />
potest, tunc comparativus <strong>de</strong>bet supleri per positivum et magis. Exemplum: este mas<br />
amante la ciencia <strong>de</strong> todos los omnes, dicam: iste est magis amans scienciam omnibus<br />
hominibus. Racio est quia post vocem comparativi ponitur vox accusativi, et unus<br />
comparativus potest regere accusativum proprie et sine figura et cetera.<br />
26. Formación y <strong>con</strong>strucción en latín <strong>de</strong>l adverbio en grado comparativo.<br />
27. Más reglas para la <strong>con</strong>strucción en latín <strong>de</strong>l comparativo irregular y su correspondiente traducción en<br />
castellano.<br />
/fol. 19r/ Nota quod superlativus gradus regit genitivum casum proprie nature uel, scilicet, si<br />
fuerit nominis colectivi aliter non. Et sic nota quociescumque superlativus gradus<br />
proprium casum non potest regere, <strong>de</strong>bes eum suplere per positivum val<strong>de</strong> et magis,<br />
si positivus regat illum casum, vel per comparativum et val<strong>de</strong>. Si positivus non regat illum<br />
casum <strong>de</strong> sua natura, <strong>de</strong>bes ire ad comparativum cum val<strong>de</strong>, eo quod <strong>de</strong> sua natura regat<br />
ablativum, verbi gracia, quod non regat positivum: Pedro muy mas ruuio <strong>de</strong> sus<br />
copañeros corre, Petrus, val<strong>de</strong> rubior suis sociis, currit. Non imus ad positivum cum<br />
val<strong>de</strong>, eo quod val<strong>de</strong> est absolutum et non possit regere genitivum, sicut magis. Si volueris<br />
ire ad positivum cum val<strong>de</strong> et magis, tunc <strong>de</strong>bes ponere ablativum quod regatur val<strong>de</strong><br />
magis ex vi adverbii comparativi, et hoc est quod dicit Priscianus in secundo minoris 14 . Et<br />
nota quod si exposueris per positivum, tunc positivum tenetur loco participii et non loco<br />
nominis.<br />
28. Otras cuestiones sobre el régimen en latín <strong>de</strong>l comparativo y superlativo, y posible traducción al<br />
castellano <strong>de</strong> casos particulares.<br />
Nota quod ad hoc quod superlativus regat genitivum casum sicut [...] /fol. 19v/ [...] quatuor<br />
requiruntur: primo, quod res exce<strong>de</strong>ns et excessa sint eius<strong>de</strong>m generis; secundo, quod sint<br />
eius<strong>de</strong>m speciei; tercio, quod sint eius<strong>de</strong>m patrie; quarto, quod sint eius<strong>de</strong>m professionis.<br />
Aliter, <strong>de</strong>ficit, quia non potest comparari ad res cuiuslibet generis. Similiter, quando post<br />
ipsum superlativum sequitur talis casus, qui non potest <strong>con</strong>strui cum superlativo. Sic est<br />
accusativus, qui regitur ex vi transicionis. Alio modo, quando non habetur, et sic <strong>de</strong>ficit<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 12 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
proprie. Alio modo, <strong>de</strong>ficit quando in romancio venit diccio exceptiva vel exclusiua, et racio<br />
est quia ista excipiunt partem ad totum, et hoc non fit per superlativum. Vn<strong>de</strong> nota quod ita<br />
sit quod res exce<strong>de</strong>ns et excessa non sint eius<strong>de</strong>m patrie nec professionis, et sic <strong>de</strong><br />
omnibus aliis. Tunc, superlativus supletur per positivum et magis et val<strong>de</strong>, et loco genitivi<br />
ponas ablativum, vel per comparativum et val<strong>de</strong> et pone ablativum, que regatur [a]<br />
comparativo. Exemplum: el omne es muy mas fuerte <strong>de</strong> los arboles. Non <strong>con</strong>veniunt res<br />
exce<strong>de</strong>ns et excesa, quia non sunt eius<strong>de</strong>m generis proprie, quia "homo" est animal. Quia<br />
in elemento primo est substancia vel corpus, un<strong>de</strong> <strong>con</strong>veniunt, i<strong>de</strong>o supletur superlativus et<br />
dicam: homo est /fol. 20r/ fortis val<strong>de</strong> magis arboribus, vel aliter comparativum: homo est<br />
val<strong>de</strong> forcior arboribus (...).<br />
29. Tipos <strong>de</strong> superlativo.<br />
30. Adverbios en grado superlativo.<br />
31. Otras <strong>con</strong>si<strong>de</strong>raciones sobre el régimen <strong>de</strong>l comparativo.<br />
32. Sustitución <strong>de</strong>l comparativo, cuando no se pue<strong>de</strong> formar en latín, y su posible traducción al<br />
castellano.<br />
/fol. 21v/ (...) Debes notare quot modis <strong>de</strong>ficit comparativus et cetera. Dicendum est quod<br />
quatuor modis. Vno modo quod <strong>de</strong>ficit, sic dicatur: tu eres mas enojado <strong>de</strong> Juan que <strong>de</strong><br />
Gonçalo, componitur sic: tu es{t} ille qui teduit magis Iohanis quam Gundisalvus. Et racio<br />
est quia <strong>de</strong>ficiente causa et cetera. Alio modo, <strong>de</strong>ficit quando venit /fol. 22r/ cum romancio<br />
accusativi et reducitur ad positivum cum isto adverbio magis, si ille positivus poterit regere<br />
illum accusativum vel per figuram sinodoche, verbi gracia: Pedro, mas amante a Dios,<br />
corre, Petrus, magis amans Deum, currit, et hoc intelligas si ille accusativus non significet<br />
partem, sicut {a}habuisti superius et cetera (...).<br />
33. Sustitución <strong>de</strong>l superlativo que no existe en latín y su posible traducción al castellano.<br />
/fol. 22v/ (...) Deficit superlativus in istis diccionibus: ante, senes, iuvenis et adolescens,<br />
quia iste dicciones faciunt comparacionem sine superlativo, ut ante anterior, senex senior,<br />
iuvenis iu{ue}nior et adolescens adolescencior. Et non est ibi superlativus, un<strong>de</strong> versus 15 :<br />
"iuvenis et adolescens et cetera quatuor isti sola qui<strong>de</strong>m solis utuntur comparativis", et i<strong>de</strong>o<br />
in istis supletur superlativus sicut in aliis, verbi gracia: /fol. 23r/ el muy mas viejo <strong>de</strong>los<br />
scolares va ala plaça, componitur sic: val<strong>de</strong> senior scolaribus vadit ad plateam.<br />
(...) Ad hunc nota quod adverbia comparandi regunt eun<strong>de</strong>m 16 casum quam suum<br />
comparativum et semper sunt neutra et in neutram terminacionem quod feruntur, verbi<br />
gracia: yo corro mejor que tu, dicam: ego curro melius quam tu. Et nota quod adverbia<br />
superlativorum semper sunt femenini generis [...] et formatur a genitivo a femenina<br />
terminacione, verbi gracia: yo corro muy mas fuerte <strong>de</strong>los otros, dico: curro fortissime<br />
aliorum. et hoc intelligitur in quantum sunt adverbia superlativi et comparativi, quia in alio<br />
modo non regunt casum.<br />
Eciam nota quod comparativus et superlativus, in quantum sunt, bene regunt dativum<br />
casum, /fol. 23v/ verbi gracia: Gonçalo mas aboreciente los señores corre, componitur<br />
sic: Gundisalvus aborrecior dominis currit, et superlativus cum dicimus: Gonçalo muy mas<br />
aborreciente los señores corre, fit sic: Gundisalvus aborrecensius dominis currit. Et ille<br />
dativus regitur ex vi comodi vel incomodi (...).<br />
34. Funciones <strong>de</strong> los casos y reglas <strong>de</strong> <strong>con</strong>cordancia 17<br />
Quien faze o quien dize nominativo caso es. Cuia es la cosa genitivo caso es. A<br />
quien damos o a quien <strong>de</strong>zimos dativo caso es. Lo que damos o lo <strong>de</strong>zimos<br />
acusativo caso es. Por vocativo llamamos. Por ablativo nos <strong>de</strong> partimos.<br />
Substantivum et adiectivum, in quibus <strong>de</strong>bent <strong>con</strong>venire? Debent <strong>con</strong>venire in quatuor. In<br />
quibus? In numero et in genere et in casu et in regimine. Quomodo in numero? Quod sint<br />
eius<strong>de</strong>m numeri. Quomodo in genere? Quod sint eius<strong>de</strong>m generis. Quomodo in casu?<br />
Quod sint eius<strong>de</strong>m casus. Quomodo in regimine? Quod regatur ab ea<strong>de</strong>m parte{m}.<br />
Nominativus et verbum, in quibus <strong>de</strong>bent <strong>con</strong>venire? In tribus. In quibus? In numero et in<br />
persona et in <strong>de</strong>bita rectitudine. Quomodo in numero? Quod sint eius<strong>de</strong>m numeri.<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 13 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
Quomodo in persona? Quod sint eius<strong>de</strong>m persone. Quomodo in <strong>de</strong>bita rectitudine? Quod<br />
nominativus precedatur et verbum subsequatur.<br />
Relativum et antece<strong>de</strong>ns, quibus <strong>de</strong>bent <strong>con</strong>venire? . In quibus? In numero<br />
et in genere et in persona. Quomodo in numero? Quod sint eius<strong>de</strong>m numeri. Quomodo in<br />
genere? Quod sint eius<strong>de</strong>m generis. Quomodo in persona? Quod sint eius<strong>de</strong>m persone.<br />
35. Traducción <strong>de</strong> opus est.<br />
/fol. 24r/ (...) Nota 18 quod est ibi hoc opus (...), un<strong>de</strong> nota aut venit cum sum es<br />
fui aut sine sum es fui. Si cum sum es fui, <strong>con</strong>struitur cum dativo et cum ablativo:<br />
menester es a Pedro dineros, dicam: opus est Petro dinariis. Et sine sum es fui,<br />
<strong>con</strong>struitur cum genitivo: quiero pan para el menester <strong>de</strong> Pedro, dicam: volo panem ad<br />
opus Petri, un<strong>de</strong> versus: "ternis vel sestis opus est genitivis, ut opus est mihi panem ad<br />
opus Petri vel panis [Stephanus]".<br />
36. Diferencia entre el significado <strong>de</strong> la voz activa y <strong>de</strong> la voz pasiva.<br />
37. Construcciones <strong>con</strong> verbo impersonal pasivo.<br />
/fol. 24v/ (...) Nota quod verba inpersonalia pasive vocis habet istam naturam: persona<br />
agens ponitur in ablativo mediante proposicione a vel ab et persona paciens ponitur in<br />
eo<strong>de</strong>m casu quam regit verbum a quo <strong>de</strong>scendit, verbi gracia: la eclesia es seruida <strong>de</strong><br />
los clerigos, dicam: eclesia servitur a clericis; el magestro es obe<strong>de</strong>cido <strong>de</strong>los<br />
dicipulos, dicam: magistro obeditur a discipulis. Et dicit Petrus Helias 19 quod hoc est<br />
verum nisi sit accusativum, quia dicit Petrus Helias in secundo minoris quod verba<br />
inpersonalia pasive vocis non posunt regere accusativum {in secundo minoris} (...).<br />
38. Construcción <strong>de</strong> infinitivo <strong>con</strong>certado 20 .<br />
39. Régimen <strong>de</strong> los verbos que significan "precio."<br />
40. Usos <strong>de</strong> la preposición in.<br />
41. Construcción <strong>de</strong>l numeral duo milia.<br />
42. Construcciones <strong>de</strong> verbos <strong>con</strong> dativo.<br />
43. Construcción <strong>de</strong> alter.<br />
44. Construcción <strong>de</strong> infinitivo no <strong>con</strong>certado.<br />
45. Construcción <strong>con</strong> pronombres interrogativos.<br />
46. Significado y forma <strong>de</strong>l diminutivo.<br />
47. Tipos <strong>de</strong> verbos.<br />
48. Construcción <strong>con</strong> <strong>con</strong>junciones adversativas.<br />
49. Uso nominal <strong>de</strong> ciertos adverbios (mane, sero, etc.)<br />
50. Sustantivación <strong>de</strong>l participio.<br />
51. Más reglas <strong>de</strong> sustitución <strong>de</strong>l participio cuya forma falta en latín por el giro qui + verbo.<br />
52. Verbos <strong>de</strong> fenómenos atmosféricos sin sujeto.<br />
53. Sustantivación <strong>de</strong>l adjetivo.<br />
54. Construcción <strong>de</strong> verbos neutros <strong>con</strong> acusativo.<br />
55. Infinitivos usados como sustantivos.<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 14 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
56. Cuestiones sobre el régimen <strong>de</strong>l relativo y el antece<strong>de</strong>nte.<br />
57. Régimen <strong>de</strong>l verbo lugeo.<br />
58. <strong>El</strong>ipsis <strong>de</strong>l sujeto.<br />
59. Régimen <strong>de</strong>l nominativo: <strong>con</strong>cordancia, figuras, nominativo absoluto y uso <strong>de</strong>l adverbio ecce.<br />
60. Régimen <strong>de</strong>l genitivo: <strong>con</strong>strucciones <strong>de</strong>l todo y la parte, <strong>de</strong>l <strong>con</strong>tinente y el <strong>con</strong>tenido, y figuras 21 .<br />
61. Régimen <strong>de</strong> algunos sustantivos: prelativos, <strong>de</strong> "<strong>con</strong>trariedad", <strong>de</strong> "proximidad", verbales, etc.<br />
62. Régimen <strong>de</strong> algunos adverbios.<br />
63. Régimen <strong>de</strong>l comparativo y el superlativo.<br />
4. Referencias<br />
Calvo Fernán<strong>de</strong>z, Vicente & Esparza Torres, Miguel Ángel. 1993. "Una interpretación <strong>de</strong> la Gramática<br />
Castellana <strong>de</strong> Nebrija a la luz <strong>de</strong> la tradición gramatical escolar." En: Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Filología Clásica.<br />
Estudios latinos 5, 149-180. Madrid: Editorial Complutense.<br />
Calvo Fernán<strong>de</strong>z, Vicente. 1992. "Una <strong>gramática</strong> latina <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> notas en romance castellano." En:<br />
Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Filología Clásica. Estudios latinos 2, 249-261. Madrid: Editorial Complutense. Madrid:<br />
Editorial Complutense.<br />
Calvo Fernán<strong>de</strong>z, Vicente. 1993. "Un ejemplo <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong>l romance en la didáctica <strong>de</strong>l latín<br />
<strong>medieval</strong>: la traducción <strong>de</strong> participios en la Gramática <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y castellano." En: Revista <strong>de</strong> Filología<br />
Románica 10, 267-283. Madrid: Editorial Complutense.<br />
Calvo Fernán<strong>de</strong>z, Vicente. 1998. ""Latinum cum romancium <strong>con</strong>cordare": En torno a la Grammatica<br />
Proverbiandi." En: Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Filología Clásica. Estudios latinos 15, 489-507. Madrid: Editorial<br />
Complutense.<br />
Castro, Américo. 1981 [1936]. Glosarios latino-españoles <strong>de</strong> la Edad Media. Madrid: C.S.I.C.<br />
(=Biblioteca <strong>de</strong> Filología Hispánica 3.)<br />
Colón, Germà & Ama<strong>de</strong>u J. Soberanas. 1985. Panorama <strong>de</strong> la lexicografia catalana. De les glosses<br />
<strong>medieval</strong>s a Pompeu Fabra. Barcelona: Biblioteca Universitaria.<br />
Colón, Germán. 1982. "Fer lo proverbi." En: Miscelánea <strong>de</strong> Estudios Hispánicos. Homenaje <strong>de</strong> los<br />
hispanistas <strong>de</strong> Suiza a Ramón Sugranyes <strong>de</strong> Franch, Montserrat, 33-9.<br />
Esparza Torres, Miguel Ángel & Vicente Calvo Fernán<strong>de</strong>z (eds.). 1996. Introduciones latinas<br />
<strong>con</strong>trapuesto el romance al latín (c.1488). Antonio <strong>de</strong> Nebrija. Introducción, edición y notas. Münster:<br />
Nodus Publikationen. Klaus D. Dutz - Wissenschaftlicher Verlag.<br />
Esparza Torres, Miguel Ángel & Vicente Calvo Fernán<strong>de</strong>z. 1994. "La Grammatica Proverbiandi y la<br />
Nova ratio Nebrissensis." En: Historiographia Linguistica 21, 39-64. Amsterdam & Phila<strong>de</strong>lphia: John<br />
Benjamins.<br />
Esparza Torres, Miguel Ángel. 1995. Las i<strong>de</strong>as lingüísticas <strong>de</strong> Antonio <strong>de</strong> Nebrija. Münster: Nodus<br />
Publikationen.<br />
Esparza Torres, Miguel Ángel. 1996. "Die Grammatica proverbiandi in <strong>de</strong>r spanischen grammatischen<br />
Tradition <strong>de</strong>s gol<strong>de</strong>nen Zeitalter." En: Klaus-D. Dutz & Hans-Josef Nie<strong>de</strong>rehe, eds., Theorie und<br />
Rekonstruktion, 75-85. Münster: Nodus Publikationen.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Pousa, Ramón. 1947. Los manuscritos gramaticales latinos <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional.<br />
Madrid: Biblioteca Nacional.<br />
Gómez Moreno, Ángel. 1989. "La Gramática Castellana <strong>de</strong> Palacio: un nuncio <strong>de</strong> Nebrija." En: Revista<br />
<strong>de</strong> Literatura Medieval 1, 41-51.<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 15 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
González Rolán, Tomás & Pilar Saquero Suárez-Somonte. 1992. "La enseñanza gramatical en<br />
Valencia a comienzos <strong>de</strong>l siglo XV: Importancia <strong>de</strong> la Grammatica proverbiandi en la renovación<br />
pedagógica <strong>de</strong>l latín". Excerpta Philologica. Antonio Holgado Redondo. Sacra Revista <strong>de</strong> Filología<br />
Griega y Latina, I, 299-331. Universidad <strong>de</strong> Cádiz.<br />
Gutiérrez <strong>de</strong> Cerezo, Andrés. 1458. Grammatica brevis. Burgos: s.i.<br />
Hispanus, Petrus. 1987. Summa "Absoluta Cuiuslibet." Het Iudicium Constructionis. H. Kneepkens, ed.<br />
Nijmegen: Ingenium.<br />
Keil, Heinrich. 1855-1880. Grammatici Latini ex recensione, Leipzig: Teubner.<br />
Madariaga, Pedro. 1582. Modi loquendi Latino et Hispano Sermone. Valencia: Viuda <strong>de</strong> Pedro <strong>de</strong><br />
Huete.<br />
Nebrija, Antonio <strong>de</strong>. 1482-3. Introductiones Latinae. Salamanca: s.i.<br />
Nebrija, <strong>El</strong>io Antonio <strong>de</strong>. 1992 [1492]. Gramática Castellana. Estudio y notas <strong>de</strong> Miguel Ángel Esparza<br />
Torres y Ramón Sarmiento. Madrid: Fundación Antonio <strong>de</strong> Nebrija & S.G.E.L.<br />
Nie<strong>de</strong>rehe, Hans-Josef. 1994. Bibliografía cronológica <strong>de</strong> la lingüística, la <strong>gramática</strong> y la lexicografía<br />
<strong>de</strong>l español (BICRES) <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los comienzos hasta el año 1600. Amsterdam & Phila<strong>de</strong>lphia: John<br />
Benjamins.<br />
Pastrana, Juan <strong>de</strong>. c.1495. Compendium grammatice, Toulousse: Henricus Mayer.<br />
Reichling, Dietrich, ed. 1893. Das Doctrinale <strong>de</strong>s Alexandre <strong>de</strong> Villa-Dei: kritisch-exegetische Ausgabe<br />
mit Einleitung, Verzeichnis <strong>de</strong>r Handschriften und Drucke nebst Registern. Berlín: A. Hofmann. (=<br />
Monumenta Germaniae Pedagogica; 12.)<br />
Ridruejo, Emilio. 1977. "Notas romances en <strong>gramática</strong>s latino-españolas". Revista <strong>de</strong> Filología<br />
Española 59.51-80.<br />
Ridruejo, Emilio. 1997. "Lengua real y artefactos lingüísticos: sobre el romance <strong>de</strong> Daniel Sisó." En:<br />
Ricardo Escavy Zamora & Eulalia Sánchez & J.M. Hernán<strong>de</strong>z Terres & Mª. I. López Martínez, eds.,<br />
Homenaje al Prof. Antonio Roldán Pérez, 511-522. Murcia: Servicio <strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong> la Universidad<br />
<strong>de</strong> Murcia.<br />
Sánchez, Juan. 1586. Principios <strong>de</strong> la Gramática Latina. Sevilla: Andrea Pescioni & Juan León<br />
Sisó, Daniel. 1490. Perutile grammaticale compendium. Zaragoza.<br />
Tolson, James E. 1978. The Summa of Petrus <strong>El</strong>ias on Priscianus Minor. Copenhague: Cahiers <strong>de</strong> l<br />
´Institute <strong>de</strong> Moyen Âge Grec et Latin.<br />
Notas<br />
0 Artículo publicado en Romanistik in Geschichte und Gegenwart. Helmut Buske Verlag, Hamburg.<br />
1 Puesto que a la <strong>gramática</strong> proverbiandi se ha prestado atención en publicaciones recientes, no nos exten<strong>de</strong>mos en su<br />
<strong>de</strong>scripción, sino más bien en facilitar <strong>una</strong> orientación bibliográfica para quien se halle interesado en las particularida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
estos textos. En lo que respecta a su valor como glosarios pue<strong>de</strong> <strong>con</strong>sultarse, al margen <strong>de</strong> los mencionados trabajos <strong>de</strong><br />
Castro, Fernán<strong>de</strong>z Pousa y Gómez Moreno, los <strong>de</strong> Colón & Soberanas (1985) y Ridruejo (1977). Una relación bastante<br />
completa <strong>de</strong> las <strong>gramática</strong>s <strong>de</strong> este tipo hasta ahora <strong>con</strong>ocidas se encuentra en Calvo & Esparza (1993). Allí mismo pue<strong>de</strong><br />
en<strong>con</strong>trarse <strong>una</strong> amplia y <strong>de</strong>tallada explicación <strong>de</strong> este género <strong>de</strong> <strong>gramática</strong>s en relación <strong>con</strong> los orígenes <strong>de</strong> la<br />
gramaticografía castellana. Más accesible quizá, aunque en versión resumida, pue<strong>de</strong> verse Esparza & Calvo (1994).<br />
Contamos, a<strong>de</strong>más, <strong>con</strong> otros estudios <strong>de</strong>tallados sobre la metodología empleada en este tipo <strong>de</strong> <strong>gramática</strong>s y su aplicación<br />
en las escuelas como los <strong>de</strong> Colón (1982), González Rolán & Saquero (1992) o Calvo (1992, 1993, 1998). Sobre la<br />
influencia <strong>de</strong> la <strong>gramática</strong> proverbiandi en los humanistas latinos españoles, particularmente en la versión bilingüe <strong>de</strong> las<br />
Introductiones latinae o en la Gramática castellana <strong>de</strong> Antonio <strong>de</strong> Nebrija, pue<strong>de</strong> verse Esparza (1995) Esparza & Calvo<br />
(1996) y Ridruejo (1997). Finalmente, sobre la influencia <strong>de</strong> los presupuestos metodológicos <strong>de</strong> estas <strong>gramática</strong>s a lo largo<br />
<strong>de</strong>l Siglo <strong>de</strong> Oro, se trata en Esparza (1996).<br />
2 No se encuentra así en <strong>Prisciano</strong>, pero el anónimo autor se refiere a Prisc. Inst. XI, 25.<br />
3 En el ms., quod.<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
Página 16 <strong>de</strong> 17
<strong>El</strong> "<strong>Arte</strong> <strong>de</strong> <strong>Prisciano</strong> y Castellano": <strong>una</strong> <strong>gramática</strong> <strong>medieval</strong> <strong>con</strong> glosas romances<br />
http://elies.rediris.es/elies16/<strong>Arte</strong>.html<br />
25/01/11 12:42<br />
4 En el ms., leer.<br />
5 Petr. Sum. p. 135<br />
6 No se encuentra en el Graecismus <strong>de</strong> Ebrehardus. Cf. Prisc. Inst. XI, 29: "multa tamen ex huiuscemodi verbis, scilicet<br />
<strong>de</strong>ponentibus, inueniuntur apud antiquissimos participia praeteriti temporis tam actiuam quam passiuam significationem<br />
habentia."<br />
7 No se encuentra en Prisc. Inst. Cf. Doctr. 1531 y ss.<br />
8 En el ms., minoris. Cf. Prisc. Inst. XVIII, 43.<br />
9 En el ms., <strong>con</strong>si<strong>de</strong>rando.<br />
10 No hemos en<strong>con</strong>trado el comentador <strong>de</strong>l Doctr. al que se refiere el autor. No aparece la referencia en Prisc.<br />
11 Prisc. Inst. XI, 25.<br />
12 En el ms., participium.<br />
13 En el ms., ferido.<br />
14 Cf. Pris. Inst. XVIII, 32.<br />
15 <strong>El</strong> verso se repite en muchas <strong>gramática</strong>s <strong>de</strong> la época (cf. Graec. XXXV, 72.)<br />
16 En el ms., ea<strong>de</strong>m.<br />
17 Como ya explicamos en la Introducción, el texto que incluimos en este epígrafe está intercalado. Fue escrito por otra<br />
mano y su <strong>con</strong>tenido no <strong>con</strong>cuerda <strong>con</strong> lo anterior ni <strong>con</strong> lo posterior.<br />
18 Sigue <strong>con</strong> letra <strong>de</strong> la mano anterior al texto intercalado, pero no hay <strong>con</strong>tinuidad en el <strong>con</strong>tenido <strong>con</strong> relación a lo tratado<br />
al comienzo <strong>de</strong>l fol. 23v.<br />
19 Cf. Petr. Hisp. p. 76<br />
20 Des<strong>de</strong> aquí (fol. 24v) hasta el final <strong>de</strong>l texto (fol. 48v) no hay más frases en romance, por eso, nos limitamos a enumerar<br />
los temas que se tratan en cada epígrafe. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el fol. 30v, hay numerosos ejemplos tomados <strong>de</strong> las principales<br />
<strong>gramática</strong>s <strong>medieval</strong>es y citas frecuentes <strong>de</strong> gramáticos como Pedro Helías, Roberto, Donato, <strong>Prisciano</strong> y el Doctrinale. En<br />
algunos folios se alu<strong>de</strong> a la autoridad <strong>de</strong> cierto maestro: "dicit magister" (p. ej., en fol. 37v).<br />
21 Entre este epígrafe y el siguiente (fol. 41r a fol. 42v) hay un fragmento intercalado <strong>de</strong> otra <strong>gramática</strong>, escrito por <strong>una</strong><br />
mano distinta, en el que se tratan cuestiones sobre el régimen <strong>de</strong>l sustantivo y el verbo.<br />
ISSN: 1139-8736<br />
Siguiente I Índice<br />
Página 17 <strong>de</strong> 17