Giovanni Drei Le Carte degli Archivi Parmensi ... - Itinerari Medievali

Giovanni Drei Le Carte degli Archivi Parmensi ... - Itinerari Medievali Giovanni Drei Le Carte degli Archivi Parmensi ... - Itinerari Medievali

itinerarimedievali.unipr.it
from itinerarimedievali.unipr.it More from this publisher
13.06.2013 Views

Giovanni Drei Le Carte degli Archivi Parmensi dei secoli X-XI [Edito a stampa in Giovanni Drei, Le carte degli Archivi Parmensi dei sec. X-XI. Volume I (dall’anno 901 all’anno 1000), Parma 1924. © Giovanni Drei. Distribuito in formto digitale da Itinerari Medievali] PREFAZIONE. I. La R. Deputazione Parmense di storia patria e l’edizione delle pergamene antiche dei nostri archivi. Le pergamene dei secoli X e XI oggetto di questa edizione. La R. deputazione di storia patria per le province Parmensi nella seduta del luglio 1920, su proposta dell’ illustre prof. Silvio Pivano, allora preside della facoltà giuridica della R. Università di Parma, deliberava di pubblicare le pergamene dei secoli X e XI, conservate negli Archivi Parmensi, delle quali l’insigne studioso illustrava la ricchezza e la notevole importanza storica. Il compito onorifico ed oneroso di prepararne l’edizione venne da me di assai buon grado assunto; il lavoro, contrariamente a quanto era nella prima intenzione, deve ora, per ragioni economiche, uscire a puntate sugli Atti della R. Deputazione, le quali saranno poi da me raccolte in Volume. La nostra Deputazione, sotto la illuminata direzione del Senatore Giovanni Mariotti, presidente, riprendendo, dopo la grande guerra, con rinnovata energia un vasto programma di edizioni di fonti storiche, quali, oltre la presente, gli Statuti medioevali dell’Appennino Parmense, d’imminente pubblicazione a cura di S. E. l’on. Micheli, e l’Epistolario Giordaniano in preparazione a cura dell’illustre collega prof. P. Graziano Clerici, continua le antiche sue tradizioni gloriose di società editrice dei monumenti patrii pertinenti alle provincie di Parma e Piacenza. E di vero, l’edizione delle antiche pergamene conservate a Parma era già nel programma della «Società editrice degli statuti, dei diplomi, delle cronache» fondata tra le prime del genere in Italia nel 1854 per iniziativa di dotti cultori di patrie memorie 1 . E quando. dopo la guerra del cinquantanove e le annessioni, la società privata Parmense si trasformava pel decreto 10 Febbraio 1860 del Farini in «R. Deputazione di Storia Patria per le provincie 1 Monumenta histor. ad prov. Parm. et Plac. pertinentia, Statuta Communis Parmae, I, fasc. I, p. VIII sg. (parma 1855); U. BENASSI, Codice diplom. Parmense, I, p. X; PIETRO EGIDI, La storia medioevale, p. 12 in Guide bibliografiche, vol. 8-9.

<strong>Giovanni</strong> <strong>Drei</strong><br />

<strong>Le</strong> <strong>Carte</strong> <strong>degli</strong> <strong>Archivi</strong> <strong>Parmensi</strong> dei secoli X-XI<br />

[Edito a stampa in <strong>Giovanni</strong> <strong>Drei</strong>, <strong>Le</strong> carte <strong>degli</strong> <strong>Archivi</strong> <strong>Parmensi</strong> dei sec.<br />

X-XI. Volume I (dall’anno 901 all’anno 1000), Parma 1924. © <strong>Giovanni</strong><br />

<strong>Drei</strong>. Distribuito in formto digitale da <strong>Itinerari</strong> <strong>Medievali</strong>]<br />

PREFAZIONE.<br />

I. La R. Deputazione Parmense di storia patria e l’edizione delle<br />

pergamene antiche dei nostri archivi. <strong>Le</strong> pergamene dei secoli X e XI<br />

oggetto di questa edizione.<br />

La R. deputazione di storia patria per le province <strong>Parmensi</strong> nella seduta del<br />

luglio 1920, su proposta dell’ illustre prof. Silvio Pivano, allora preside<br />

della facoltà giuridica della R. Università di Parma, deliberava di pubblicare<br />

le pergamene dei secoli X e XI, conservate negli <strong>Archivi</strong> <strong>Parmensi</strong>, delle<br />

quali l’insigne studioso illustrava la ricchezza e la notevole importanza<br />

storica.<br />

Il compito onorifico ed oneroso di prepararne l’edizione venne da me di<br />

assai buon grado assunto; il lavoro, contrariamente a quanto era nella prima<br />

intenzione, deve ora, per ragioni economiche, uscire a puntate sugli Atti<br />

della R. Deputazione, le quali saranno poi da me raccolte in Volume.<br />

La nostra Deputazione, sotto la illuminata direzione del Senatore<br />

<strong>Giovanni</strong> Mariotti, presidente, riprendendo, dopo la grande guerra, con<br />

rinnovata energia un vasto programma di edizioni di fonti storiche, quali,<br />

oltre la presente, gli Statuti medioevali dell’Appennino Parmense,<br />

d’imminente pubblicazione a cura di S. E. l’on. Micheli, e l’Epistolario<br />

Giordaniano in preparazione a cura dell’illustre collega prof. P. Graziano<br />

Clerici, continua le antiche sue tradizioni gloriose di società editrice dei<br />

monumenti patrii pertinenti alle provincie di Parma e Piacenza.<br />

E di vero, l’edizione delle antiche pergamene conservate a Parma era già<br />

nel programma della «Società editrice <strong>degli</strong> statuti, dei diplomi, delle<br />

cronache» fondata tra le prime del genere in Italia nel 1854 per iniziativa di<br />

dotti cultori di patrie memorie 1 . E quando. dopo la guerra del cinquantanove<br />

e le annessioni, la società privata Parmense si trasformava pel decreto 10<br />

Febbraio 1860 del Farini in «R. Deputazione di Storia Patria per le provincie<br />

1 Monumenta histor. ad prov. Parm. et Plac. pertinentia, Statuta Communis Parmae, I,<br />

fasc. I, p. VIII sg. (parma 1855); U. BENASSI, Codice diplom. Parmense, I, p. X; PIETRO<br />

EGIDI, La storia medioevale, p. 12 in Guide bibliografiche, vol. 8-9.


<strong>Parmensi</strong>» nel nuovo programma di edizioni era incluso quella del codice<br />

diplomatico risultante delle carte anteriori al 1215 2 .<br />

Ma di questo progetto non rimase che un lavoro preparatorio di copie dei<br />

documenti dell’<strong>Archivi</strong>o del Capitolo della Cattedrale eseguite da Emilio<br />

Bicchieri addetto all’<strong>Archivi</strong>o di Stato di Parma, ora conservate presso la<br />

Segreteria della R. Deputazione di storia patria; se le trascrizioni delle carte<br />

del sec. IX erano di qualche valore per la collazione che ne fece Amadio<br />

Ronchini, direttore dell’<strong>Archivi</strong>o di Stato e buon paleografo e furono<br />

costantemente citate dallo Schiaparelli nella sua magistrale opera: «I<br />

Diplomi dei re d’Italia», come dal Benassi nel «Codice diplomatico<br />

Parmense», quelle dei due secoli seguenti, non sono che saggi di<br />

trascrizione di alcune carte soltanto, lavoro di primo getto senza alcuna<br />

revisione, pieno di lacune ed incertezze, che io, seguendo anche il parere del<br />

dotto Segretario della nostra Deputazione, il quale le custodisce, non ho<br />

stimato dovessero essere tenute in alcun conto e non ho citate singolarmente<br />

nel corso della mia edizione.<br />

Ma finalmente nel 1910, in commemorazione del suo primo<br />

cinquantenario di vita, la R. Deputazione di storia patria, riprendeva il<br />

progetto invano vagheggiato dai suoi fondatori - nè alcun omaggio poteva<br />

essere più opportuno alla circostanza, più caro ai loro nobili spiriti, più utile<br />

al progresso <strong>degli</strong> studi - e pubblicava il primo volume del Codice<br />

diplomatico, comprendente tutte le pergamene <strong>degli</strong> <strong>Archivi</strong> di Parma del<br />

sec. IX, in magnifica veste tipografica, con alcune riproduzioni in facsimili<br />

e con ampio e dotto apparato critico a cura del prof. Umberto Benassi. Ma<br />

ognuno sa quanto i tempi nostri sono cambiati da quelli, per ciò che riguarda<br />

il costo della stampa e della carta.<br />

Questa edizione s’inizia anch’essa per celebrare una cara e solenne<br />

ricorrenza per la nostra Deputazione di storia patria: il cinquantenario<br />

dell’ingresso in essa del suo illustre e benamato Presidente - il Senatore<br />

<strong>Giovanni</strong> Mariotti -, essa però deve apparire in veste molto più modesta di<br />

quella per le ristrettezze finanziarie del tempo in cui nasce. Ho dovuto<br />

bandire ogni lusso di apparato critico, di descrizione delle singole carte, di<br />

note illustrative erudite, limitandomi a dare il documento, nella lezione che<br />

dopo lungo e paziente esame ho ritenuta la migliore, accompagnato soltanto<br />

dalle note ritenute più necessarie e dalle citazioni bibliografiche, se il<br />

documento è già interamente o in parte edito. Ho seguito in generale in<br />

questa edizione le norme fissate dall’Istituto Storico Italiano.<br />

II. Il P. I. Affò editore <strong>degli</strong> antichi documenti della storia di Parma.<br />

2 Atti e memorie delle RR. Deputaz. di storia patria per le province Modenesi e <strong>Parmensi</strong>,<br />

(Modena, 1863) p. CXXI e BENASSI, Op. cit., p. XI.<br />

2


È noto che il maggior editore delle antiche carte medioevali <strong>Parmensi</strong> fu il<br />

P. Ireneo Affò; per un buon secolo, dopo la sua Storia di Parma 3 , non<br />

s’ebbe alcun investigatore dei nostri archivi medioevali ed illustratore della<br />

storia della città, che abbia messo in luce nuovo e notevole materiale<br />

archivistico anteriore al sec. XII.<br />

Anche dell’opera dello storico di Parma si può dire in gran parte ciò che<br />

il dotto e valente collega Prof. Torelli scrive a proposito dell’opera del<br />

Tiraboschi per Reggio 4 ; mentre la cospicua ricchezza di antichi documenti<br />

dati dall’Affò alla luce ebbe per il valore dell’illustratore grande e meritata<br />

diffusione segnando un notevole progresso per gli studi, d’altro lato per un<br />

gran numero d’anni tutto il lavoro scientifico fu rivolto ad utilizzare il<br />

materiale fornito da lui, più che all’indagine diretta negli archivi tutt’altro<br />

che esausti. L’Affò, come il suo buon amico e consigliere fidato G.<br />

Tiraboschi, scelse, secondo i criterii del tempo, fra i tanti il documento per<br />

lui più importante, il documento pubblico, trascurando le carte private o<br />

pagensi, che restano tutte, si può dire, inedite. Inoltre l’Affò ha pubblicato<br />

spesso solo parzialmente parecchie delle carte scelte per l’appendice di<br />

ciascun volume della pregevole sua Storia, nell’ edizione di alcune altre<br />

omise, o le sottoscrizioni dei testi, o qualche clausola dell’atto notarile, ed in<br />

generale, pur avendo fama di buon paleografo, la sua edizione non manca di<br />

numerosi errori ed inesattezze, tali da travisare o almeno da rendere assai<br />

oscuro il senso di molti passi dei documenti editi: suppongo che ciò sia<br />

dovuto anche a negligenza o a fretta deI tipografo e del revisore delle<br />

stampe.<br />

Già il suo biografo, lo storico Angelo Pezzana, mentre lodava l’autore,<br />

che dichiara nell’ Introduzione al primo volume della sua opera 5 di aver coi<br />

nuovi documenti inediti: «ripubblicati con più di esattezza alcuni già messi<br />

in luce dall’Ughelli, dal Bordoni e dal Muratori», confessava di non poter<br />

ugualmente lodarlo di: «non aver posto abbastanza diligenza nei divulgati<br />

da lui la prima volta» 6 .<br />

Il P. Affò, come indagatore e raccoglitore di antichi materiali storici, fu<br />

di uno zelo infaticabile; egli, che si iniziò e si appassionò all’indagine<br />

esplorando per primo il ricco <strong>Archivi</strong>o segreto dei Gonzaga di Guastalla 7 ,<br />

riuscì nel 1781 per intercessione del P. Paciaudi, bibliotecario ducale, ed in<br />

grazia della sua qualità di vice-bibliotecario, ad ottenere dal duca don<br />

Ferdinando di Borbone la facoltà di visitare senza riserbo tutti gli archivi<br />

dello stato, rimasti chiusi ad altri dotti, come per favore dell’autorità<br />

3 Carmignani, Parma 1792-1795.<br />

4 P. TORELLI, <strong>Le</strong> carte <strong>degli</strong> <strong>Archivi</strong> Reggiani fino al 1050; Reggio Emilia, 1921, p. VIII.<br />

5 I. AFFÒ, Storia di Parma, I, p. XVI.<br />

6 A. PEZZANA, Memorie di scrittori e letterati Parmigiani, voI. VI, parte I, p. 204.<br />

7C. FRATI, <strong>Le</strong>ttere di G. Tiraboschi al P. I. Affò, I, 48 segg.; GIOVANNI DREI, La<br />

corrispondenza del card. Ercole Gonzaga, presidente del Concilio di Trento (1562-1563)<br />

in «<strong>Archivi</strong>o stor. per le Prov. Parm. » (1918), p. 3, sg. (Estratto).<br />

3


ecclesiastica potè accedere agli archivi vescovile, capitolare e a quelli<br />

monastici 8 .<br />

Dell’ <strong>Archivi</strong>o del Capitolo della cattedrale egli pubblicò ben 43<br />

documenti del sec. X e 24 del sec. XI. In esso ebbe visione dei Transumpti<br />

del canonico Baiardi, contenenti la trascrizione dei documenti medioevali<br />

del Capitolo stesso; attinse il nostro storico per la sua edizione assai spesso<br />

se non sempre, da quelle copie, anziché direttamente dagli originali? Il<br />

Gaudenzi esplicitamente lo afferma, a proposito di alcune carte del sec. IX<br />

edite dall’Affò 9 ; io non oso giungere ad una sì esplicita affermazione, ma il<br />

sospetto nel corso del mio lavoro, dal confronto delle copie Baiardi con<br />

l’edizione dell’Affò e con gli originali, mi si è presentato spesso alla mente.<br />

III. L’<strong>Archivi</strong>o del Capitolo della Cattedrale di Parma: sue vicende nei<br />

secoli XVI-XVIII; sua ricchezza presente; le copie lasciate dall’ab. Paolo<br />

Luigi Gozzi.<br />

Il fondo principale pei secoli X-XI è l’<strong>Archivi</strong>o del Capitolo della<br />

cattedrale 10 , il quale fornisce oltre a due terzi delle carte qui edite; con<br />

queste pubblico alcuni documenti dell’ <strong>Archivi</strong>o Episcopale, e quelli<br />

conservati nell’<strong>Archivi</strong>o di Stato del medesimo periodo.<br />

L’<strong>Archivi</strong>o capitolare ebbe le cure di varii ordinamenti fin dal primo<br />

decennio della seconda metà del sec. XVI; poiché proprio a quest’epoca si<br />

ha in Parma un generale risveglio nelle autorità civiche ed ecclesiastiche per<br />

l’ordinamento e l’inventariazione <strong>degli</strong> archivi locali, è facile supporre che<br />

fosse dovuto ad un severo comando del card. Alessandro Farnese da Roma;<br />

questi infatti nel 1559, addì 9 febbraio, scriveva agli Anziani della Comunità<br />

di Parma deplorando il disordine in cui trovavasi l’<strong>Archivi</strong>o civico e ne<br />

comandava l’ordinamento e l’inventario.<br />

Non ho rinvenuto documenti simili per gli altri archivi, ma certo dal<br />

coincidere in questi anni medesimi l’inventariazione dell’<strong>Archivi</strong>o<br />

vescovile 11 , di quello capitolare, e di quello comunale 12 fa supporre che il<br />

monito fosse giunto direttamente o indirettamente a chi di ragione.<br />

8 AFFÒ, Storia di P., I, p. XI, PEZZANA cit., loc. cit. pp. 109, 203.<br />

9 (A. GAUDENZI, Il monastero di Nonantola, il ducato di Persiceta e la chiesa di Bologna,<br />

in «Bullett. Ist Stor. Ital.», N. 36, p. 8.<br />

10 Per il sec. IX ved. BENASSI, Cod. diplom. cit. p. XVIII-seg. e KEHR, Italia pont., V., p.<br />

420.<br />

11 È di questi anni l’inventario dell’<strong>Archivi</strong>o vescovile di Cristoforo dalla Torre; vedi G.<br />

DREI, <strong>Le</strong> decime del vescovo di Parma (sec. XIII), in «<strong>Archivi</strong>o Stor. Parm.» (1920) vol.<br />

XX, p. 1 e sg.<br />

12 Fu eletto dagli Anziani di Parma Alessandro Callegaro, notaio, per fare l’inventario<br />

dell’<strong>Archivi</strong>o della comunità, secondo la mente del card. Farnese, con lo stipendio di lire<br />

imper. 72. (<strong>Archivi</strong>o del Comune di P., Ordinazioni, 1559, 30 giugno).<br />

4


<strong>Le</strong> traccie dei varii ordinamenti susseguitisi a cominciare da questo<br />

tempo si osservano nel verso delle carte capitolari, che contengono regesti<br />

di questo e dei secoli seguenti.<br />

Nell’aprile del 1562 i canonici della cattedrale deliberarono di fare<br />

eseguire l’inventario delle loro scritture e ancora il 26 maggio del 1564:<br />

«mandaverunt duobus canonicis uti cum adsistentia notarii Christophori de<br />

Turre faciant inventarium suarum bullarum et diplomatum de archivio suo 13 .<br />

Da questo tempo l’<strong>Archivi</strong>o fu oggetto di molte provvidenze da parte dei<br />

canonici 14 . L’<strong>Archivi</strong>o pare avesse sofferto perdite, poiché si davano fuori le<br />

carte di esso senza alcun controllo, e perciò si ordina all’ archivista nel<br />

1616: «di ritirare tutte le scritture del Capitolo e metterle in <strong>Archivi</strong>o, né più<br />

darle fuori senza ricevuta» 15 ; nel 1619 si fa nuova ordinazione che non si<br />

diano ad alcuno le carte: «senza il permesso del Capitolo, e pochi anni dopo<br />

i capitolari ordinano un libro di ricevuta dei documenti dati fuori 16 .<br />

Nell’anno 1628 si delibera che venga redatto l’inventario di tutte le<br />

pergamene e carte di esso 17 ; ma le lodevoli delibere dei canonici per la<br />

conservazione del loro patrimonio archivistico si susseguono così frequenti<br />

in tutto il sec. XVII e in parte del seguente, da fare dubitare assai che<br />

fossero osservate 18 . Si sa infatti che il P. Carlo Vaghi, studioso di memorie<br />

locali, veniva continuamente sollecitato sui primi del settecento a: «riporlare<br />

e rimettere nell’<strong>Archivi</strong>o Capitolare le carte che aveva ottenuto per fare la<br />

storia della sua patria»; ma i documenti consegnatigli non tornarono più alla<br />

loro sede 19 .<br />

L’ordinamento attuale dell’<strong>Archivi</strong>o è opera lunga e laboriosa del sec.<br />

XVIII, promosso da una bolla del 1727 del pontefice Benedetto XIII a tutti<br />

gli enti ecclesiastici per la erezione o ricostituzione dei loro archivi 20 .<br />

L’archivista del tempo, il canonico conte Aldighiero fontana, in ossequio<br />

alle disposizioni pontificie si accinse con zelo all’impresa di riordinamento,<br />

e a lui succedeva nel 1745 il conte canonico Gioacchino Baiardi, il quale<br />

con I’aiuto del fratello Girolamo e dello zio conte Artaserse Baiardi<br />

continuò con amore l’opera dell’ antecessore.<br />

13 Delibere Capitolari, vol. I, p. 70 e 76 in <strong>Archivi</strong>o Capitol. - Tolgo queste notizie in gran<br />

parte da N. MARTINI, Cenni storici dell’origine dell’<strong>Archivi</strong>o Capitol. della cattedr. di<br />

Parma, in «Arch. Stor. Parm.» (1911) p. 109. Il lavoro del Dalla Torre era già innanzi nel<br />

1564, poiché nel giugno i Canonici ordinarono al Massaro loro di dare due scudi al Dalla<br />

Torre: ...per haver misso a l’ordine le scritture dell’<strong>Archivi</strong>o et fattone inventario. Delibere<br />

cit. ad an.<br />

14 MARTINI cit., p. 110.<br />

15 Delib. Capit., voI. Il, p. 352; MARTINI, ibid.<br />

16 Delib. Capit., voI. III, p. 17 e 66.<br />

17 Delibere cit., voI. IV, P. I, ad an.<br />

18 MARTINI, pp. 110, 111.<br />

19 Op. cit., p. 113.<br />

20 La bolla Maxima cum vigilantia è accompagnata da una Istruzione: Italica instructio de<br />

scripturis, quae iu iisdem archiviis reponi debent, sono date ambedue alle calende di luglio<br />

del 1727.<br />

5


In questo tempo si fissa definitivamente l’attuale distribuzione del<br />

materiale pergamenaceo per secolo, e la numerazione progressiva con<br />

grandi caratteristiche cifre romane nel verso in alto di ciascuna carta di ogni<br />

secolo. Sotto questa numerazione in inchiostro nero si scorge, benché<br />

fortemente raschiata, un’altra numerazione in cifre pure romane d’uguale<br />

dimensione in inchiostro rossiccio e di mano più antica, indicante un<br />

ordinamento precedente, forse della seconda metà del sec. XVI o della<br />

prima del seguente; assai probabilmente quello deliberato dal Capitolo e<br />

operatosi verso il 1564, come sopra si accennò. Evidentemente si dovette<br />

correggere l’antica numerazione non più rispondente, perché alcune carte<br />

nel frattempo erano venute a mancare. Questo numero d’ordine preceduto<br />

dall’indicazione del secolo è da me citato sempre a piè di ogni documento<br />

del Capitolo, poiché esso è sufficiente al rinvenimento del medesimo<br />

nell’<strong>Archivi</strong>o.<br />

L’archivista Baiardi fece trascrivere in ben dieci volumi munendo<br />

ciascuno di essi in fine di autenticazione notarile tutte le carte del suo<br />

<strong>Archivi</strong>o, secolo per secolo. numero per numero, proponendosi, per maggior<br />

fedeltà, di dare una trascrizione dei documenti: «cum eisdem breviaturis et<br />

signis, prout in eisdem originalibus iacent».<br />

I volumi II e III della serie comprendono rispettivamente la trascrizione<br />

dei documenti dei secoli X e XI ed hanno. ciascuno in fine, l’autenticazione<br />

notarile con l’anno 1750 21 . Il Baiardi dichiara di aver desunta la sua trascrizione<br />

fedelmente e direttamente dagli originali, a lui però servirono le<br />

copie volanti, in maggior parte dei secoli XVII e XVIII, custodite<br />

nell’<strong>Archivi</strong>o, frutto del lavoro dei suoi predecessori. I documenti capitolari<br />

del sec. X sono 79, quelli del XI ben101; il Baiardi ci ha lasciato la copia di<br />

77 soltanto del sec. X, poiché ritrovava illegibili per deperimento i N. IV e<br />

XLIII 22 . Di questi 180 documenti dall’Affò sono pubblicati 67, cioè 43 del<br />

sec. X e solo 24, del sec. XI.<br />

Il Transumptum del Baiardi è tanto più prezioso, perché ora alcune carte<br />

originali non si rinvengono più nell’<strong>Archivi</strong>o, e conviene perciò ricorrere<br />

21 Il volume del sec. X ha pp. numer. 240; sulla coperta esteriormente si legge: «Cancello<br />

2, lib. II-A - Transumptum omnium documentorum sec. X - Documenta 79». Internamente<br />

nella prima pag.: «Transumptum omnium documentorum saeculi decimi ab eorum<br />

autenticis originalibus in carta pergamena antiquissimo scabroso caractere exaratis et in<br />

<strong>Archivi</strong>o III.mi et Rev.mi Capituli DD. Canonicorum EccIesiae cathedralis Parmae<br />

existentibus de verbo ad verbum cum eisdem breviaturis et signis prout in eisdem<br />

originalibus jacent fideliter extractum. A. D. MDCCL». A pag. 240 trovansi la<br />

sottoscrizione del canonico Baiardi archivista e l’autenticazione del notaio e cancelliere del<br />

Capitolo Francesco Maria Mori con l’an. 1750. - Il voI. del sec. XI porta sulla copertina<br />

esteriore: «Cancello L - lib. III - Arca A - Transumptum omnium documentorum sec. XI -<br />

Documenta 101». Nel primo foglio interno la stessa dichiarazione sopra riportata del<br />

precedente volume.<br />

22 L. SCHIAPARELLI, Diplomi ined. dei secoli IX e X, in «Bull. Istituto Stor. It.», N. 21, N.<br />

V, p. 141 e N. VII, p. 149.<br />

6


per esse al Transumptum. Così ho fatto per alcuni documenti ancor inediti<br />

del principio del sec. X dati a Sabbione di Reggio, di cui 110 ho invano<br />

cercato l’originale.<br />

L’archivista conte Giuseppe Cerati succeduto al Baiardi nel 1768 collocò<br />

e distribuì le carte in cassettoni e in tante caselle e finalmente il suo<br />

successore Gaetano Volpi compì l’opera iniziando nell’ultimo decennio del<br />

secolo XVIII il lavoro di compilazione del Repertorium, di cui ci lasciò 6<br />

preziosi volumi contenenti gli indici delle scritture dell’’<strong>Archivi</strong>o fino ai<br />

suoi tempi; i primi due volumi sono compilati secondo l’ordine cronologico,<br />

gli altri quattro secondo i nomi di persona, ed il soggetto del documento;<br />

questo repertorio agevola assai le ricerche allo studioso.<br />

Nelle Antiquitates Italicae il Muratori pubblicò alcuni diplomi regi ed<br />

imperiali del sec. X e del Xl dell’<strong>Archivi</strong>o dei canonici di Parma. Secondo<br />

l’Affò 23 , egli ottenne «di soppiatto» dall’amico e maestro P. B. Bacchini<br />

vari documenti antichi tratti da quell’<strong>Archivi</strong>o; ma dalle Delibere Capitolari<br />

apprendiamo che egli vi poté accedere più volte per intercessione del duca<br />

di Modena, e poté trarre copia dei preziosi documenti da lui editi.<br />

L’archivista poneva difficoltà all’accesso <strong>degli</strong> studiosi per l’esperienza<br />

dolorosa del passato; egli in una adunanza del 26 febbraio 1734 diceva ai<br />

colleghi: «multa et multa instrumenta extracta de ordine Capituli ex<br />

<strong>Archivi</strong>o non rediisse et insuper ea requirens ab his quibus fuerunt consignata<br />

vel nullum responsum, vel negationell accepisse, ideo [Canonici]<br />

decreverunt nulli tradere sine confessione in scriptis et continuare<br />

requisitionem consignatorum ...». Nell’adunanza del 12 marzo dello stesso<br />

anno i canonici deliberarono di concedere al Muratori l’autorizzazione a<br />

prender visione e a trar copia dei documenti richiesti:<br />

Dominus doctor Muratori bibliothecarius serenissimi ducis Estensis<br />

Mutinae rogavit nos pro licentia observandi nostrum <strong>Archivi</strong>um et nonnullas<br />

extrahendi copias bullarum et diplomatum antiquorum. III.mi DD. benigne<br />

annuerunt, mandantes mihi secretario de continua adsistentia cum facultate<br />

vocandi duos vel plures canonicos in adiutorium 24 . Dalle medesime<br />

Delibere appare, secondo il Martini, che anche il Muratori sarebbe stato<br />

negligente nella restituzione delle carte del Capitolo rilasciategli<br />

temporaneamente 25 .<br />

Anche l’Affò fu trascurato nella riconsegna dei documenti ricevuti in<br />

esame pei suoi studi 26 ; nel suo Codice Diplomatico, così egli chiamava con<br />

un certo orgoglio una sua raccolta di pergamene di vari i secoli, che aveva<br />

distribuite in tante decadi, delle quali alcune, dopo la sua morte vennero<br />

23 AFFÒ, Storia di P., p, IX.<br />

24 Delibere Capitolari, voI. VII, anni 1684-1745; anno 1734, p. 471..<br />

25 Op. cit., p. 115.<br />

26 Ibid., loc. cit.<br />

7


all’<strong>Archivi</strong>o di Stato, non mancano carte provenienti dai nostri archivi<br />

ecclesiastici 27 .<br />

***<br />

Oltre il Transumptum del canonico Baiardi abbiamo un’altra copiosa<br />

raccolta sistematica del sec. XVIII di documenti dell’<strong>Archivi</strong>o capitolare<br />

fatta dall’abate Paolo Luigi Gozzi, la quale può considerarsi come il primo<br />

tentativo d’un codice diplomatico Parmense, rimasto inedito nella Biblioteca<br />

Palatina di Parma, ove pervenne colla « Raccolta del Moreau de Saint Méry<br />

», sotto l’indicazione di catalogo: «Ms. Parm. 426» 28 .<br />

Il codice non contiene documenti pagensi, ma solo di carattere pubblico,<br />

estratti nella maggior parte dall’<strong>Archivi</strong>o della cattedrale di Parma, in<br />

piccolo numero dall’<strong>Archivi</strong>o Vaticano. e da archivi Ravennati. Benché le<br />

copie del Gozzi non abbiano che un assai scarso valore scientifico ritengo<br />

utile, anche per esimermi dalle citazioni singole nel corso del lavoro,<br />

riportare qui l’elenco dei privilegi dei secoli X e XI estratti dall’<strong>Archivi</strong>o<br />

della cattedrale 29 .<br />

Ogni documento è preceduto da un cenno riassuntivo del suo contenuto;<br />

e di contro a questo in margine a sinistra ne è indicata la provenienza con la<br />

nota: «In <strong>Archivi</strong>o Cathedralis asservatur».<br />

SEC. X<br />

1. 913. Testamento di Elbunco vescovo - fol. 60.<br />

2. 920. Diploma dell’ imperatore Berengario a favore del vescovo di<br />

Parma Aicardo e dei Canonici - fol. 63.<br />

3. 920. Diploma di Berengario al vescovo di Parma Aicardo a<br />

conferma dei beni donati alla mensa episcopale dagli antecessori - fol. 64.<br />

4. 921. Diploma di Berengario a favore dei Canonici della cattedrale<br />

di Parma col quale conferma le donazioni dell’imperatore Carlo - fol. 65.<br />

5. 921. Diploma dell’imperatore Berengario a favore dei Canonici<br />

della Cattedrale di Parma, dopo la perdita delle loro scritture per un incendio<br />

- fol. 66.<br />

6. 922. Diploma di Rodolfo re d’Italia col quale si conferma al<br />

vescovo Aicardo di Parma l’abbazia di Berceto - fol. 67.<br />

27 II PEZZANA in Memorie <strong>degli</strong> scrittori Parm., VI. parte 1a, an. 1780, ed il MODONA in<br />

Bibliografia del p. I. Affò, «<strong>Archivi</strong>o Stor. Parm.» (1903) p.111, n.51) dichiarano di<br />

ignorare la natura e la sorte di questo codice diplomatico spesso citato dallo storico nelle<br />

sue opere. <strong>Le</strong> pergamene appartenute all’Affò sono facilmente riconoscibili da un transunto<br />

di mano del medesimo scritto su un talloncino di carta Incollato sul verso del documento e<br />

portante la dicitura: «Decade I, N…».<br />

28 PEZZANA, cit., VII, 226 e BENASSI cit., p. IV.<br />

29 Tra questi ho elencato un privilegio di Sigifredo II dell’an. 985, che è l’unico dei<br />

trascritti dal Gozzi che appartenga al convento di S. Paolo.<br />

8


7. 923. Diploma di Rodolfo re d’Italia ai Canonici della Cattedrale di<br />

Parma, col quale conferma i beni donati dagli antecessori - fol. 68.<br />

8. 924. Donazione di alcuni suoi beni fatta da Ageltrude moglie dell’<br />

imperatore e re d’Italia Wido all’altare di S. Remigio, nella cattedrale di<br />

Parma, avanti di cui era sepolto il detto imperatore - fol. 69.<br />

9. 924. [Senza indicazione di provenienza]: Diploma di Rodolfo re<br />

d’Italia col quale dona al vescovo di Parma Hercardo (sic) la corte di<br />

Sabbioneta - fol. 71.<br />

10. 926. [Senza indicazione di provenienza] Diploma di Ugo re d’Italia<br />

in cui conferma ad Ercardo vescovo di Parma…. quanto dal re dei<br />

Longobardi Rachis e dagli altri re era stato donato alla chiesa di detta città -<br />

fol. 72.<br />

11. 929. Diploma di Ugo re d’Italia, col quale conferma al vescovo di<br />

Parma Sigifredo I l’abbazia di Berceto – fol. 77.<br />

12. 932. Diploma di Ugo e Lotario re d’ Italia, col quale confermano a<br />

Sigifredo vescovo di Parma l’abbazia di Mezzano - fol. 79.<br />

13. 936. Diploma dei re d’ Italia Ugo e Lotario, col quale confermano al<br />

vescovo Sigifredo e ai Canonici di Parma quanto erali stato donato dal<br />

vescovo Wiebodo e da Wulgonda - fol. 80.<br />

14. 947. Diploma di Lotario re d’Italia col quale, ad istanza di<br />

Adeodato vescovo di Parma, dona alcuni beni nel territorio Parmigiano a<br />

Liudono - fol. 82.<br />

15. 948. Diploma di Lotario re d’Italia, col quale dona alcuni beni al<br />

vescovo Adeodato ed ai Canonici della Cattedrale di Parma – fol. 82.<br />

16. 952. Diploma di Ottone re di Francia e d’Italia col quale prende<br />

sotto la sua protezione i beni dei Canonici della Cattedrale di Parma – fol.<br />

83.<br />

17. 980. Decreto di Ottone imperatore, col quale confermae prende<br />

sotto la sua protezione i beni dei canonici della Cattedrale di Parma - fol. 93.<br />

18. 981. Diploma di Ottone II, imperatore, col quale conferma a<br />

Sigifredo vescovo di Parma quanto gli era stato concesso dai suoi<br />

antecessori - fol. 95.<br />

19. 985. (In <strong>Archivi</strong>o monialium S. Pauli Parme asservatur) Donazione<br />

di Sigifredo II vescovo di Parma fatta al monastero di S. Paolo in Parma -<br />

fol. 96.<br />

20. 987. Donazione di Sigifredo vescovo di Parma ai Canonici di<br />

Parma, fol. 98.<br />

21. 989. Diploma di Ottone III, col quale conferma a Sigifredo II<br />

vescovo di Parma ed alla sua chiesa quanto gli era stato concesso dai suoi<br />

predecessori - fol. 100.<br />

22. 995. Donazione fatta da Sigifredo II, vescovo di Parma ai canonici<br />

della cattedrale di detta città - fol. 102.<br />

23. 996. Diploma di Ottone III imperatore col quale conferma alla<br />

Cattedrale di Parma i suoi beni - fol. 104.<br />

9


24. 999. Diploma imperiale di Ottone III col quale si concede ai<br />

Canonici della Cattedrale di Parma la corte di Palasone detta di S. Secondo -<br />

fol. 105.<br />

SEC. XI.<br />

1. 1027. Diploma di Corrado imperatore ad Ugo vescovo di Parma -<br />

fol. 109.<br />

2. 1027. Diploma dell’imperatore Corrado, col quale conferma ad<br />

Ugo vescovo di Parma la corte Redalda donatagli dall’imperatore Enrico II -<br />

fol. 111.<br />

3. 1031. Donazione di Ugo vescovo di Parma con la quale rimette il<br />

benefizio deteriorato dell’arciprete della cattedrale - fol. 115.<br />

4. 1033-1034. Rinnovazione e conferma di Ugo vescovo di Parma ai<br />

canonici della sua chiesa delle concessioni <strong>degli</strong> antecessori - fol. 120.<br />

5. 1035. Diploma imperiale di Corrado II, col quale conferma ad Ugo<br />

vescovo di Parma il contado intiero di detta città - fol. 124.<br />

6. l046. Giudicato a favore di Cadalo vescovo di Parma - fol. 125.<br />

7. 1046. 12 novembre. Atto giudiziario a favore del vescovo Cadalo -<br />

fol. 126.<br />

8. l 051. Giudicato a favore di Cadalo fatto dal marchese Bonifacio e<br />

dagli imperiali giudici a Spilimberto nel Modenese - fol. 129.<br />

9. 1055. Diploma di Enrico III a l’avare dei Canonici di Parma - fol.<br />

130.<br />

10. 1081. Giudicato di Enrico re d’Italia a favore dei canonici della<br />

Cattedrale di Parma - fol. 145.<br />

11. 1085. Decreto di Everardo vescovo a favore dei Canonici intorno ai<br />

beni lasciati dal canonico Alberto - fol. 147.<br />

12. 1085. Donazione di Everardo vescovo ai Canonici di Parma - fol.<br />

149 30 .<br />

13. 1003. Decreto di Sigifredo II per trovare i beni dalle chiese perduti,<br />

di ragione dei Canonici di Parma - fol. 157.<br />

14. 1004. Donazione di Sigifredo II alla chiesa di S. <strong>Giovanni</strong> Battista<br />

di Parma - fol. 159.<br />

15. 1004. Diploma del re Enrico a favore della chiesa di Parma - fol.<br />

161.<br />

16. 1005. Conferma del vescovo Sigifredo II alia Cattedrale di Parma<br />

di quanto erali stato dato dai vescovi suoi antecessori - fol. 163.<br />

30 I quattro documenti, che seguono, furono dal Gozzi posteriormente aggiunti.<br />

10


IV. L’<strong>Archivi</strong>o Vescovile: suo inventario del sec. XVI compilato da<br />

Cristoforo de Turre; sua consistenza alla fine del sec. XVIII; carte<br />

attualmente conservate dei secoli X-XI.<br />

I documenti dei secoli X-XI ora conservati nell’<strong>Archivi</strong>o Vescovile sono<br />

sfortunatamente assai scarsi 31 .<br />

Il più antico inventario rimastoci di esso è del sec. XVI, compilato dal<br />

cancelliere vescovile Cristoforo Dalla Torre tra il 1560 e il 1570, secondo<br />

una nota appostavi dal Ronchini, che primo lo rinvenne e lo collocò nella<br />

«Raccolta Storica» del R. <strong>Archivi</strong>o di Stato 32 . L’inventarium del Dalla<br />

Torre è un quadernetto cartaceo di pp. 50 numerate, tutto di mano del<br />

cancelliere; è preceduto da un indice per materia di pp. 4; ha il titolo:<br />

«Inventarium omnium privilegiorum et scripturarum existentium in<br />

<strong>Archivi</strong>o episcopatus <strong>Parmensi</strong>s et concernentium interesse dicti episcopatus<br />

<strong>Parmensi</strong>s eiusque locorum et subditorum, dimissis ad partem laceratis et<br />

vetustate consumptis, cum designatione locorum et carnerium particularium,<br />

in quibus reperiuntur, quamvis iura unius loci sparsa sint in carnerio alterius<br />

Ioci; ideo ex iuribus in presenti inventario annotatis fiendus esset epilogus<br />

iurium cuiuslibet Ioci, seu cuiuslibet rei particularis cum suo repertorio».<br />

Da ciò sì comprende come l’<strong>Archivi</strong>o fosse già in quel tempo in cattive<br />

condizioni e come molti documenti deperiti per antichità e lacerati, e di<br />

lettura difficile, messi in disparte come inservibili, possano essere<br />

facilmente andati perduti33.<br />

Nel primo dei carnieri, in cui era distribuito l’archivio episcopale,<br />

intitolato: «Privilegia episcopatus et Iura Feudorum» si trovano invenrariati<br />

alcuni documenti dei secoli X e XI e benchè questi brevi sommarii<br />

manchino di note cronologiche e di altri elementi spesso necessari<br />

all’identificazione del documento relativo, pure credo non sia del tutto fuor<br />

di luogo riportarli, potendo fornire qualcbe lume sulla consistenza di<br />

quell’archivio, e sulle sue vicende.<br />

1. «Privilegium Conradi imperatoris per quod confirmat et donat<br />

ecclesiae <strong>Parmensi</strong> totum comitatum Parm. cum omni districtu ad<br />

comitatum pertinentem» p. 2 34 .<br />

2. Privilegium Octonis regis in qua confirmat et concedit ecclesiae<br />

<strong>Parmensi</strong> ius et dominium in clero et in omnibus familiis et murum ipsius<br />

civitatis ei theloneum ac omnem pubblicam functionem tam infra quam<br />

extra ex omnis civitatis parte intra tria milliaria, vias regias, aquarum decursus,<br />

seu ripam Pad. fluminis duodecim pedum iuxta aquae alveum a<br />

31 Vedi KEHR, Italia pontificia, V, 414.<br />

32 G. DREI, <strong>Le</strong> decime del vesc. di Parma (sec. XIII) cit., p. 1 sg.<br />

33 Queste carte, con altre non appartenenti al vescovado: «sed aliis personis», non furono<br />

inventariate dal Dalla Torre. (p. 50).<br />

34 AFFÒ, Storia, II, p. 311.<br />

11


capite Tari usque ad Bovem, publica pascua, vias et ingressus pubblicos<br />

cum quibusdam aliis rebus» p. 2 35 .<br />

3. «Privilegium simile Henrici imperatoris» p. 2.<br />

4. «Privilegium Ugonis regis confirmantis et donantis ecclesiae Parm.<br />

abbatiam de Berceto, de qua supra diximus non extare memoriam, civitatis<br />

districtum ac omne ius pubblicum et teloneum, curtem regiam et pratum<br />

regium» p. 3 36 .<br />

5. «Privilegium Henrici imperatoris concedentis comitatum prout in<br />

precedenti privilegio» p. 3 37 .<br />

6. «Privilegium simile Octonis imperatoris» p. 4.<br />

7. «Privilegium Corradi imp. Litteris aureis scriptis concedentis<br />

comitatum, ut supra, nec non et extra episcopatum Parm. Castrum Ariani,<br />

Saxolum….» p. 4 38 .<br />

8. «Privilegium Henrici regis donantis abbatiam Nonantule….» p. 4 39 .<br />

9. «Privilegium Octonis simile» p. 4.<br />

10. «Privilegium simile Conradis imperatoris» p. 4 40 .<br />

L’Affò, ammesso all’<strong>Archivi</strong>o dal vescovo Turchi, pubblicò nella sua<br />

Storia in Appendice, dei dieci su elencati, due diplomi del sec. X e cinque<br />

del sec. XI; <strong>degli</strong> altri tre non fa cenno.<br />

Ma quello che sorprende nelle vicende di quest’<strong>Archivi</strong>o si è che<br />

attualmente non si trovano più alcune carte date dall’Affò, mentre vi si<br />

conserva un diploma Ottoniano, che figura sì nell’inventarium del Dalla<br />

Torre, ma che non fu trovato dallo Storico di Parma, e neppure dall’ editore<br />

dei Monumenta Germaniae, e un diploma in copia del 1029 di Corrado al<br />

vescovo Ugo, di cui nessun cenno è nell’Affò.<br />

Il Dalla Torre accenna a tre diplomi Ottoniani, l’Affò ne pubblica due:<br />

quello di Ottone l, 969, 41 dall’originale e quello di Ottone III, dell’anno<br />

989 42 , a Sigifredo II vescovo, da copia del sec. XII. Inoltre dà in luce un<br />

diploma di Arrigo Il del 1003 43 , copia antica; uno di Corrado lI, 1027,<br />

originale 44 ; uno di Corrado Il, 1035, copia 45 ; uno di Corrado Il, 1036,<br />

copia, 46 ; uno di Arrigo III, 1047, copia 47 .<br />

35 Op. cit., I, Append. N. LXVI, p. 351, diploma d: Ottone I, an. 962, 13 marzo; M. G. H.,<br />

Dipl. Ottone I, p. 332. L’Affo lo desume dall’Ughelli.<br />

36 Cf. AFFÒ, I, N, LIII, p. 334 e L. SCHIAPPARELLI, I diplomi di Ugo, nel prospetto n. 3, 24,<br />

25, 26 e p. 207 sgg. La notizia di questo privilegio esistente allora in questo <strong>Archivi</strong>o è<br />

rimarchevole. Oggi nessuna traccia resta di esso.<br />

37 Forse il diploma di Arrigo III, ano 1047? Cf. AFFÒ, I, p. 321.<br />

38 AFFÒ, Il, p. 310.<br />

39 Op. cit., I, 379; da copia antica.<br />

40 In un altro carnerio intestato: «iura Castrignani»,vi era: «Exemplum privilegii Conradi<br />

imper. donantis episcopatui comitatum Parmensem cum pertinentiis suis et de quo fuit<br />

dictum in primo carnerio» (p. 10).<br />

41 VoI. I, N. LXX, p. 358.<br />

42 Ibid., N. LXXVII, p. 367.<br />

43 AFFÒ, I, N. XC, p. 379.<br />

44 IDEM, II, N. III, p. 297.<br />

12


L’<strong>Archivi</strong>o da me diligentemente investigato ora possiede del nostro<br />

periodo i seguenti documenti che cito secondo i cassetti, in cui sono riposti.<br />

Cassetto I. - «Diplomi imperiali».<br />

1. Diploma di Ottone I, 962, 13 marzo, originale; di cui sopra dissi<br />

esserne ignorata l’esistenza. Dei diplomi Ottoniani quindi editi an. 989,<br />

nessuna traccia, in compenso abbiamo l’originale del 962.<br />

2. 1027 – Diploma di Corrado II al vescovo Ugo, orig. e copia del sec.<br />

XVIII.<br />

3. 1029 – Diploma di Corrado Il al vescovo Ugo, copia autentica di<br />

Uguccione notaio, sec. XIII e copia sec. XVIII.<br />

4. 1035, 1 maggio – Diploma di Corrado II, cop. Sec. XIII.<br />

5. 1047 – Diploma di Enrico III, 2 copie autent., una del sec. XII, e<br />

una del sec. XIII, altra copia del sec. XVIII.<br />

Cassetto III. - Un fascicoletto cartaceo del sec. XVI intitolato: «Privilegia<br />

imperatorum numero undecim producta per R. um car. lem S. tae florae in causa<br />

Colurnii et sententia D.lo. Homodeis lata Papie, an. nativ.<br />

MCCCLXXXIX»; contiene le copie dei seguenti privilegi: Dipl. di<br />

Ottone IlI, 989, 5 aprile 48 , e i tre Diplomi di Corrado Il <strong>degli</strong> anni: 1027,<br />

1035, 1036.<br />

Cassetto IV. – Atto di permuta tra Opizone vescovo di Parma ed il<br />

marchese Guido Lupo; 1098, 2 aprile; orig.<br />

V. Il Diplomatico dell’ <strong>Archivi</strong>o di Stato: l’<strong>Archivi</strong>o del monastero di S.<br />

<strong>Giovanni</strong> Evangelista di Parma e le sue vicende dopo la soppressione<br />

dell’ordine Benedettino. L’<strong>Archivi</strong>o dell’abbazia di S. Paolo in Parma.<br />

L’<strong>Archivi</strong>o di Stato in Parma ha un ricco Diplomatico costituito<br />

dall’archivista-capo Tommaso Gasparotti (1814-1847) con le antiche<br />

pergamene dei monasteri di Parma e Piacenza in maggior parte soppressi<br />

con decreto imperiale del 9 Giugno 1805 49 .<br />

Oltre agli archivi dei monasteri di S. Sisto di Piacenza e di S. Alessandro<br />

di Parma, ai quali appartengono le carte più antiche risalenti al secolo IX,<br />

dei quali altri ha trattato, 50 arricchiscono il Diplomatico Parmense gli archivi<br />

dei conventi benedettini di S. <strong>Giovanni</strong> Evangelista, di S. Paolo di Parma, e<br />

45 IDEM, loc. cit., 310.<br />

46 IDEM, loc. cit., N. XIII, p. 311.<br />

47 IDEM, loc. cit., N. XX, p. 321.<br />

48 AFFÒ, I, N. LXXVII, p. 367, e M. G. H.,dipl. di Ottone III, N. 54, p. 458 e 909.<br />

49 A. RONCHINI, Relazione ufficiale intorno all’<strong>Archivi</strong>o Governativo di Parma, in<br />

«<strong>Archivi</strong>o Storico Ital.», serie III, T. V, parte 1 a , p.50 (Estratto).<br />

50 KEHR, Italia pontificia, vol. V, p. 423 e BENASSI, Cod. Diplom. cit., p. XX.<br />

13


quello di S. Savino di Piacenza, per non ricordare che i principali, la cui<br />

fondazione risale al sec. X. Di questi archivi occorre un breve cenno<br />

illustrativo.<br />

***<br />

Il monastero di S, <strong>Giovanni</strong> Evangelista fu fondato da Sigefredo II.<br />

vescovo di Parma, «fuori e presso le mura della città» intorno all’anno<br />

983 51 .<br />

L’abbazia di S. <strong>Giovanni</strong> ebbe una vita assai prospera per alcuni secoli,<br />

fu arricchita di molti privilegi da pontefici e principi, ebbe il possesso di una<br />

vasta estensione di terreni, ed ebbe molte chiese del vescovado Parmense<br />

sotto alla sua giurisdizione 52 ; ma perdè la sua indipendenza allorché fu unita<br />

alla congregazione di S. Giustina di Padova da Sisto IV con decreto del 17<br />

luglio 1417 53 .<br />

Soppresso il monastero nel 1805, l’<strong>Archivi</strong>o di esso passò<br />

all’Amministrazione Demaniale, la quale lo cedè dopo qualche anno<br />

all’<strong>Archivi</strong>o dello Stato 54 . La duchessa Maria Luigia, volendo riaprire il<br />

Collegio dei Nobili, con decreto sovrano del 19 ottobre 1816 riammise i<br />

benedettini di S. <strong>Giovanni</strong> nel loro antico convento, nel possesso dei loro<br />

beni e dell’<strong>Archivi</strong>o 55 , affidando ad essi la direzione del detto Collegio 56 . Il<br />

7 settembre 1849 Carlo III decretò la loro soppressione; nel 1852 furono<br />

richiamati ed il 4 luglio 1854 l’<strong>Archivi</strong>o di Stato restituì al monastero le<br />

carte apprese nel 1849, consistenti in mazzi 330 57 . Ma colla soppressione<br />

delle congregazioni religiose del 1866 di nuovo le dette carte abbandonano<br />

la loro sede d’origine e vanno, l’anno dopo, non già all’<strong>Archivi</strong>o di Stato,<br />

ma alla Biblioteca Palatina 58 , dove giaciono sino all’anno 1922, in cui per<br />

illuminato consiglio della Direzione della medesima, con approvazione del<br />

superiore Ministero, passano all’ <strong>Archivi</strong>o di Stato nella sezione dei<br />

51<br />

MABILLON, Ann. Bened., VI, lib. 49, n. 40; AFFÒ, Storia, I, p. 253 sg.; G. DREI, Sigefredo<br />

II, vescovo di P. ed il suo successore, in «Aurea Parma» (1912), fase. 3-4, p. 2 sg. (Estr.);<br />

D. MUNERATI, Cronotassi <strong>degli</strong> abati bened. di S. <strong>Giovanni</strong> Ev. di P., in «Rivista stor.<br />

Benedettina» (1907) II, (1908) III.<br />

52<br />

G. DREI, <strong>Le</strong> decime del vescovo di Parma (sec. XIII), in «<strong>Archivi</strong>o Stor. per le Prov.<br />

Parm.» (1920) vol. XX, p. 17 ss. (Estr.).<br />

53<br />

Arch. di Stato, Monast. di S. <strong>Giovanni</strong>, Pergamene, ad an., bolla orig.<br />

54 a<br />

<strong>Archivi</strong>o della Direzione in <strong>Archivi</strong>o di Stato, busta 1 ed Indice dei conventi, val. I:<br />

«Casse di scritture dei monasteri di Parma e Piac. venute all’<strong>Archivi</strong>o e riscontrate» p. 56.<br />

55<br />

Indice dei conventi soppressi, cit.: « Inventario [di T. Gasparotti] pel ristabilimento del<br />

monast. dei Benedettini di S. <strong>Giovanni</strong> Ev. [1818] p.467 sg. e Atti sovrani orig., alla data,<br />

voI. IV.<br />

56<br />

P. A. GARBARINI, Discorso... pel solenne riaprimento del monast. di S. <strong>Giovanni</strong> e del<br />

Collegio dei Nobili, Parma,1818, p. 6.<br />

57<br />

Arch.di Stato: «Inventario delle carte... del monast. di S. <strong>Giovanni</strong>... restituite... 4 Luglio<br />

1854».<br />

58 lbid: «Inventario... , 1867».<br />

14


Conventi soppressi 59 . In tutti questi viaggi... di andata e ritorno certo<br />

l’<strong>Archivi</strong>o ha subito qualche dispersione. Alcune antiche pergamene di S.<br />

<strong>Giovanni</strong> rimasero nel Diplomatico dell’<strong>Archivi</strong>o di Stato, fin dal tempo<br />

della prima soppressione del monastero e non seguirono perciò le vicende<br />

dell’archivio, a cui appartenevano. Nell’<strong>Archivi</strong>o di S. <strong>Giovanni</strong> restituito si<br />

trovano alcuni mazzi di carte del monastero di S. Alessandro di Parma, il<br />

quale fu fondato nell’anno 835 da Cunegonda vedova di Bernardo re d’<br />

Italia per le monache Benedettine 60 . Il pontefice Innocenzo VIII nell’anno<br />

1486, 27 maggio, lo sottopose alla cura ed alla amministrazione dell’ abate<br />

di S. <strong>Giovanni</strong> Evangelista e lo unì alla Congregazione di Santa Giustina di<br />

Padova 61 ; forse perciò quelle carte di S. Alessandro su ricordate si trovano<br />

unite all’ <strong>Archivi</strong>o di S. <strong>Giovanni</strong>.<br />

Un altro grande monastero di Benedettine sorse in Parma nell’ultimo<br />

ventennio del sec. X, per opera del vescovo Sigefredo II, dedicato a S. Paolo<br />

apostolo 62 . L’<strong>Archivi</strong>o dei convento colla soppressione Napoleonica del<br />

1805 passò all’’Amministrazione Demaniale, quindi all’<strong>Archivi</strong>o Governativo,<br />

come appare dall’inventario del consigliere Fossa commissario<br />

delegato all’apprensione delle carte del convento, e dalle Memorie<br />

dell’archivista Dall’Argine 63 . Ma, com’è noto, molte pergamene del<br />

convento e fra queste parecchie delle più antiche 64 , fino allo scorso anno<br />

giacquero, avulse dalla loro sede naturale, alla R Biblioteca Palatina, da cui<br />

sono passate al R. <strong>Archivi</strong>o, come dirò particolarmente in seguito. Queste<br />

carte figurano nell’ inventario del consigliere Fossa (1805), riscontrato poi<br />

dall’archivista governativo, che sistemò e riordinò le carte delle<br />

congregazioni religiose soppresse tra gli anni 1810-1816; si può ritenere<br />

perciò che passassero alla Biblioteca Palatina più tardi 65 .<br />

L’<strong>Archivi</strong>o ha subito la perdita di alcune pergamene antiche; fra l’altre<br />

manca un privilegio imperiale di Ottone III, così indicato nell’inventario<br />

compilato nel 1805 dal commissario governativo a nome dell’<br />

Amministrazione demaniale: « 1000. Privilegio del1’imperatore Ottone<br />

concesse al monastero di S. Paolo. - Mazzo I, N. 2 » 66 .<br />

59<br />

lbid: «Verbale di consegna...» 2 febbraio 1922. <strong>Le</strong> antiche pergamene di S. <strong>Giovanni</strong><br />

sono venute a far parte del «Diplomatico» senza però essere confuse con tutte le altre ivi<br />

esistenti.<br />

60<br />

AFFÒ, I, p. 157 e 283, N. VIII; BENASSI, Op. cit., p. 101.<br />

61<br />

MARGARINI, Bull. Cas., II, 397, n. 373; KEHR, Regesta pontif. Rom., voI. V, p. 424.<br />

62<br />

AFFÒ, I, 384; KEHR, Op. cit., V, 426.<br />

63<br />

Indice dei Conventi soppressi, vol. I, p. 259: Memorie del dott. Dall’Argine incaricato<br />

del ricevimento delle carte dei conventi, p. 53.<br />

64<br />

KEHR, V, 426.<br />

65<br />

<strong>Archivi</strong>o di Stato in Parma, in <strong>Archivi</strong>o della Direzione, Busta I: «memoria sottoposta al<br />

Presidente dell’Interno il 24 luglio 1817 dall’archivista della sua presidenza T. Gasparotti<br />

Autografa.<br />

66<br />

<strong>Le</strong> pergamene di S. Paolo recano nel verso di mano dell’archivista Gasparotti<br />

l’indicazione in cifra romana del mazzo a cui appartenevano e accanto una cifra arabica<br />

progressiva indicante le carte del mazzo medesimo. La carta ora segnata: I, N. 2 è un<br />

15


Tra gli archivi dei conventi Piacentini notevole per ricchezza di antiche<br />

carte, dopo quello di S. Sisto, è l’archivio di S. Savino.<br />

Il vescovo Everardo di Piacenza, essendo stata distrutta dagli Ungari<br />

l’antica chiesa di S. Savino fuori le mura, ne costruì una nuova entro le<br />

mura della città e fondò presso di essa nell’ anno 903 un convento di monaci<br />

Benedettini 67 . Ma essendo rovinato il detto monastero, il vescovo Sigìfredo,<br />

col favore dell’ imperatore Ottone III, lo ricostruì ampliandolo e dotandolo<br />

riccamente con privilegio dell’ anno 1000 all’ abate Gezone 68 .<br />

Nel 1493 il monastero fu dato ai monaci di S. Girolamo, che lo tennero<br />

fino alla soppressione Napoleonica del 1805. Ciò spiega come l’ archivista<br />

Gasparotti apponesse nel verso delle antiche pergamene di S. Savino la<br />

dicitura: «Gerolimini di S. Savino», la quale serve a distinguerle tra le altre<br />

del Diplomatico.<br />

L’<strong>Archivi</strong>o di S. Savino fu consegnato dal Demanio all’<strong>Archivi</strong>o<br />

Governativo, ma alcune delle pergamene sue più antiche e assai preziose<br />

trovavansi fino allo scorso anno conservate nella R. Biblioteca Palatina.<br />

Quando passarono e come a quell’ istituto? L’archivista Gasparotti<br />

rivedendo le carte dei conventi afferma che l’<strong>Archivi</strong>o di Savino ha un<br />

proprio repertorio esatto e rimanda a quello 69 , dispensandosi dal compilarne<br />

uno nuovo. Questo repertorio, opera della fine del sec. XVII, contiene fra<br />

l’altro il breve regesto di 20 documenti, di cui uno del sec. IX, e 19 del sec.<br />

XI, e fra questi trovansi appunto quelli, che custodivansi ancor recentemente<br />

nella Biblioteca Palatina 70 . Ciò induce a ritenere che le carte della Palatina<br />

furono avulse dal loro fondo d’origine dopo il passaggio di questo<br />

all’archivio Governativo; infatti esse portano nel verso un regesto di mano<br />

del Gasparotti. Mancando ogni accenno tanto negli atti della Direzione<br />

dell’<strong>Archivi</strong>o di Stato, come in quelli della Direzione della Biblioteca<br />

Palatina relativo ai passaggio nel secolo scorso di queste pergamene<br />

dall’uno all’altro istituto, non è facile proporre una spiegazione plausibile al<br />

fatto.<br />

VI. <strong>Le</strong> pergamene della Biblioteca Palatina di Parma restituite<br />

all’<strong>Archivi</strong>o di Stato.<br />

Comunque sia ciò avvenuto, la notevole raccolta di pergamene già<br />

privilegio di Sigefredo Il al monastero anch’esso dell’anno mille. Potrebbe il commissario<br />

aver errato scrivendo Ottone invece di Sigefredo, nell’inventario?<br />

67 CAMPI, Historia, I, 478, N. 40.<br />

68 CAMPI, Historia, I, 496, N. 63; KHER, Italia pont. V 400.<br />

69 Arch. di Stato, Indice dei Conventi, vol. I, p.<br />

70 Ibid.,Monastero di S. Savino di Piac., Repertorio, Tomo Il, M,BB, p. 738 sg. Il<br />

compilatore del repertorio si riferisce ad altro del 1253 compilato da «Ruffinus camerarius»<br />

del monastero (p. 739), attualmente conservato nella Biblioteca Comunale di Piacenza.<br />

16


conservata nella R. Biblioteca Palatina di Parma ha raggiunto la sua sede<br />

naturale all’<strong>Archivi</strong>o di Stato, aumentando la ricchezza del Diplomatico, nel<br />

maggio del 1922, per lodevole iniziativa delle Direzioni dei due istituti<br />

approvata dal Ministero della Pubblica Istruzione 71 .<br />

La raccolta si compone di circa due mila pergamene, distribuite per<br />

secolo in tanti mazzi, segnati al catalogo dei Manoscrittì <strong>Parmensi</strong>:<br />

«Pergamene - Nn. 3651...3690» 72 .<br />

Di queste carte di nuovo acquisto credo utile riportare qui il regesto di<br />

quelle dei sec. X-XI appostovi nel verso dall’archivista Gasparotti, quando<br />

ne erano mancanti; egli le numerò anche progressivamente; esse<br />

appartengono alcune al monastero di S. Paolo di Parma, alcune a quello di<br />

S. Savino di Piacenza.<br />

1. «903. fondazione della nuova chiesa e del monastero di S. Savino<br />

fatta dal vescovo Evrardo. – Copia del sec. XI».<br />

2. «1000. Donazione di Sigifredo vescovo Piacentino all’abate<br />

Gezone e al monastero di S. Savino ...» Originale.<br />

3. «1000, 5 novembre. Diploma dell’imperatore Ottone III, col quale<br />

riceve sotto la sua protezione il monastero di S. Savino costruito da<br />

Sigifredo vescovo di Piacenza, confermandone i beni ricevuti dal medesimo<br />

vescovo....- copia sincrona del nob. palatino Oberto Vallario».<br />

4. « 1004, 1 giugno. Diploma di re Enrico che conferma la donazione<br />

di beni fatta da Sigefredo vescovo di Piacenza ai monaci di S. Savino. -<br />

Copia aut., 16 dicembre 1324».<br />

5. « Dopo il 1005. Donazione di terre, molini..... fatta da Sigefredo II<br />

vescovo di Parma al monistero di S. Paolo - Orig. [mazzo] I, [N] 2» 73 . ,<br />

6. «Poster. al 1005. Donazione di terre fatta nella viila di \/icolongo<br />

da Sigefredo vesc. di Parma al monastiro di S. Paolo. - Orig. I, 1».<br />

7. «1015 (?). Donazione di molti beni al monastero di S. Paolo da<br />

parte di Enrico vescovo» - Orig. I, 3.<br />

8. «[senza data]. Donazione di beni fatta da mons. Enrico vescovo al<br />

monastero di S. Paolo» - Orig. 1, 4.<br />

9. «1027 circa. Donazione di mons. Ugone vesc. Di Parma al<br />

monistero di S. Paolo di 3 moggi di terra....». - Orig. l, 5.<br />

10. «1037, 7 maggio. Privilegium Conradi Imperatoris abbati S. Savini<br />

extraendi aquas ex fluminibus Nurie et Trebie» - Copia aut., 16 dicembre<br />

1324.<br />

11. «1046. Donazione fatta da Cadalo vescovo di Parma ai monistero di<br />

S. Paolo di due mulini, della terra di S. Pietro in Casale.....» - Orig. I, 8.<br />

12. «1046 circa. Donazione della corte con il castello di Niviano fatta da<br />

71<br />

Atti della Direzione della Bibl. Palat., lett. 8 maggio 1922, N. 1486, del Ministero della<br />

P.I.<br />

72<br />

Catalogo dei Mss. della Bibl. Pal.: Mss. Parm., voI. V, alla voce: «Pergamene».<br />

73<br />

Il numero d’ordine portato nel verso dalle carte di S. Paolo non corrisponde sempre alla<br />

medesima numerazione dell’inventario redatto al tempo della soppressione del convento.<br />

17


Cadalo al monastero di S. Paolo» - Orig. I, 7.<br />

13. «1046 circa. Donazione di terre poste in Giarola al monastero di S.<br />

Paolo dal vescovo Cadalo» - Orig. I, 6.<br />

14. «1073, 18 agosto. Donazione delle signore Beatrice e contessa<br />

Matilde al monastero di S. Paolo di beni nel mantovano» - Copia l, 9.<br />

a) «1073, 18 agosto». Orig. [del doc. su citato].<br />

15. «1095, maggio. Donazione fatta da Adelasia e Donella madre e<br />

figlia al monastero di S. Savino di Piacenza di 12 biolche in luogo detto<br />

Tranquilliano» - Orig.<br />

VII. Ringraziamenti.<br />

Nel licenziare alla stampa il mio modesto, ma coscienzioso Iavoro sento<br />

il grato dovere di rendere pubbliche vivissime grazie a quanti mi<br />

agevolarono le ricerche e mi giovarono di dotti consigli. Specialissimi<br />

ringraziamenti debbo ai Rev. mi Canonici del Capitolo di Parma ed in<br />

particolare a Mons. Dott. Pietro Del Soldato, <strong>Archivi</strong>sta del medesimo<br />

Capitolo e al Rev. mo Prof. Can. co Amato Masnovo, che mi hanno<br />

gentilmente e cordialmente facilitato la visione e la trascrizione dei materiali<br />

archivistici alla loro cura affidati; al Rev. mo Don G. Schiavi, Cancelliere<br />

Vescovile, squisitamente cortese, al chiar. mo Cav. Prof. Adriano Cappelli,<br />

Direttore dell’<strong>Archivi</strong>o di Stato, illustre paleografo, che mi giovò coi suoi<br />

consigli, al Direttore della Biblioteca Palatina, l’ottimo e dotto Prof. Conte<br />

Antonio Boselli; all’ill. mo Comm. Prof. Silvio Pivano, ora docente alla R.<br />

Università di Torino, che mi incoraggiò dapprima ad iniziare l’impresa e mi<br />

assisté amichevolmente ed autorevolmente durante il lavoro.<br />

Parma, luglio 1923<br />

G. <strong>Drei</strong><br />

18


Abbreviazioni e segni convenzionali<br />

…. lacuna da guasto della carta.<br />

---- lacuna originaria nel documento.<br />

[ ] parole restituite.<br />

( ) parole da espungersi.<br />

Ϯ Signum crucis delle parti, dei testi, ecc.<br />

(C.) Chrismon.<br />

(M.) Monogramma.<br />

(M. F.) Monogramma firmato.<br />

(S.) Sigillum.<br />

(S.D.) Sigillull deperditum.<br />

(S.R.) Signum recognitionis.<br />

(S. T.) Signum tabellionis.<br />

19


I.<br />

Ludovico re, ad intercessione del vescovo di Concordia (Portogruaro),<br />

concede al monastero di Santa Resurrezione e dei Ss.. Bartolomeo, Sisto e<br />

Fabiano in Piacenza la cortedi Guastalla nel Reggiano.<br />

Bologna 901, gennaio 19.<br />

(C.) In nomine sanctae et individuae Trinitatis. Hludovicus divina favente<br />

clementia rex.<br />

Onmium fidelium sanctae Dei Ecclesiae nostrorumque presentium<br />

scilicet et futurorum comperiat industria, quoniam quidam venerabilis<br />

sanctae Concordiensis aeclesiae episcopus nomine Adalmannus nostram<br />

adiens 74 excellentiam enixius postulavit, quatinus quandam curtem iuris<br />

regni nostri quae dicitur Vuardistallam, consistentem in comitatu Regisiano<br />

non longe a fluvio Pado, concederemus monasterio in honore sanctae Resurrectionis<br />

et beatorum martirum Bartolomei, Xisti et Fabiani, ab avia nostra<br />

Angelberga quondam imperatrice a fundamentis constructum infra moenia<br />

civitatis Placentiae, ita sane ut perhenniter in usus monacharum ibidem<br />

Domino famulantium persistat, tam pro anima avii nostri 75 domni Hludovici<br />

imperatoris et praedictae aviae nostrae ac genitricis et nostra, cum universis<br />

apendiciis eius ac familiis utriusque sexus. Cuius precibus assensum<br />

prebentes, hoc serenitatis nostrae preceptum conscribi iussimus, per quod<br />

concedimus eidem monasterio in honore sanctae Resurrectionis et beatorum<br />

martirum Bartolomei, Xisti et Fabiani prefixam curtem Vuardistallam cum<br />

omnibus 76 rebus ad eandem curtem pertinentibus, vidilicet cum casis, vineis,<br />

massariciis, diversisque territoriis, campis, stalariis, silvis, pascuis,<br />

aquationibus, piscationibus, molendinis, aquarumque decursibus, servis, ancillis,<br />

aldionibus, aldianibus et quicquid ad prefixam curtem aspicit vel<br />

aspicere videtur, totum et ad integrum eidem monasterio concedimus<br />

perpetualiter possidendum, ut in usus monacharum ibidem Domino<br />

famulantium semper, absque ullius contradictione, persista[t]. Si quis autem<br />

temerarius quisquam, quod non credimus, contra hoc nostrae institutionis<br />

preceptum in aliquo violare aut inrumpere temptaverit, sciat se<br />

compositurum auri optimi libras C, medietatem palatio nostro et medietatem<br />

cui inlata fuerit violentia. Et ut verius credatur ac diligentius ab omnibus<br />

observetur, manu propria subter roborantes anuli nostri inpressione insigniri<br />

iussimus.<br />

Signum (M.F.) domni Hludovici gloriosissimi regis.<br />

(C.) Arnuifus notarius ad vicem Liutardi episcopi et archicancellarii<br />

recognovi et subscripsi (S.R.) (S.).<br />

74 Il passo sanctae Concordiensis…. adiens è di altra mano cancelleresca .<br />

75 Il passo tam – nostri è di altra mano cancelleresca.<br />

76 L’originale ha omnibus.<br />

20


Data XlllI Kal. febr., anno incarnationis dominicae DCCCC, indictione<br />

llll, anno I regnante Hludovico gloriosissimo rege in Italia. Actum Bolonia<br />

civitate. In Dei nomine feliciter, amen 77 .<br />

Copia membr. dei sec. XllI, autenticata da «Vicedominus episcopus» e da<br />

«Aimericus aichidiaconus, Placentini», in <strong>Archivi</strong>o Capitolare di Parma, N.<br />

CMLXXVI. Copia del 6 marzo 1359 in fascicoletto membr. contenente<br />

privilegi per S. Sisto di Piacenza segn. «Sss / Fil. 3 / N. 21» in <strong>Archivi</strong>o di<br />

Stato in Parma, Diplomatico, sec. IX, Mazzo I. Copia del 1754 nel<br />

Transumptum omnium documento rum dell’ Arch. Capitolare di Parma, sec.<br />

XIII, vol. VII, parte Ill, 180.<br />

Muratori, Antiq. Ital., Il, 205; Poggiali, Memorie storiche di Piacenza,<br />

III,104, estr.; Savioli, Annali Bolognesi, l, part. 2 a , p. 37, N. XXI; Affò,<br />

Storia di Guastalla, l, 309, N. X; Codex diplom. Longobardiae, col. 651, N.<br />

CCCLXXXIX; Schiapparelli, I diplomi Ital. di Lodovico III, N. V, p. 16,<br />

ediz. dall’originale, conservato in Arch. Segreto di Cremona da me seguita;<br />

le copie <strong>Parmensi</strong> non mancano di errori; P. Torelli, Regesto Mantovano, I,<br />

(Regesta chartar. Italiae, Roma, 1914) p. 13, N. 15. Vedi pure<br />

Schiapparelli, I diplomi dei re d’Italia. Ricerche storico-diplomatiche, parte<br />

lII in Bullett. Ist. Stor. It., N. 29, pp. 107, 114, 118, 126-127. Quivi, a p. 118,<br />

l’A. nota: «Il diploma, per quanto parli di donazione, è di conferma, essendo<br />

la corte di Guastalla già stata confermata da Berengario l al monastero di S.<br />

Sisto di Piacenza nell’888, maggio 8. (Idem, I Diplomi di Berengario I, N.<br />

IV, p, 25).<br />

II.<br />

In pubblico giudizio tenuto in Piacenza, alla presenza del re Berengario,<br />

dal conte Sigefredo e da parecchi vescovi e giudici, Adalberga badessa del<br />

monastero di Santa Resurrezione e Madelberto avvocato presentano una<br />

cartola del 30 novembre 891, colla quale Irmengarda figlia dell’imperatore<br />

Lodovico dona a Scanburga badessa del monastero di S. Sisto le corti di<br />

Felina e Luzzara, una cappella in onore di S. Giorgio ed altra di S. Pietro,<br />

la corticella «Litora Paludana» con due masserizie in Roncarioli.<br />

Piacenza, 903, gennaio.<br />

Ϯ Dum in Dei nomine civitate Placencia ad monasterio Sancte<br />

Resurrectionis lesu Christi domnus gloriosissimus Berengarius rex preerat<br />

in monasterium ipsum a karissima domna lngelberga inperatrix constructum<br />

esse videtur, intus aecclesia maiore ipsius monasteri in iuditio residerent<br />

Sigefredus comes palatii et comes ipsius comitis Placentinis una cum<br />

77 Feliciter amen in note tironiane.<br />

21


Everardus ipsius Placentiae, Ildegerius Laudensis, Adelmannus<br />

Concordiensis venerabilibus episcopis, Aldegrasus, Aldebertus, Aquilinus,<br />

Farimundus, Stadelbertus et Bernardus iudices idem augusti, Ansemundus<br />

notarius et reliqui; ibique eorum veniens presentia Adelberga abbatissa<br />

eiusdem monasterii una cum Madelbertus advocato ipsius monasterii et<br />

ostense sunt ibi cartule una, ubi continebatur in ea ab ordine 78 : «In Christi<br />

nomine, igitur itaque ego in Dei nomine Irmengarda Deo devota filia bone<br />

rnemoriae domni Lodoici imperatoris qui profesa sum vivere ex natione<br />

mea lege Salica, vobis Scanburgi abbatissa coenobii monasterio Sanctorum<br />

Sixti et Fabiani, qui fundatum est intra civitate Placentia, quas quondam<br />

augusta Angelberga olim iperatrix genitrix mea a fundamentum aedificavit<br />

in propriis rebus suis, dono, cedo, confero pro remedium anime meae vel<br />

quondam augustorum genitori et genitrix mea, ut dixit, pro remedium anime<br />

meae vobis Sconburge abbatisse vel ad successoribus tuis in perpetuum ad<br />

usum stipendium monacharum Dei ibique degentium, qui cotidie in ipsum<br />

sanctum et venerabilem locum deserviunt futuris temporibus eorum iure<br />

abendum, hoc est curtes duas iuris meas qui sunt positas in comitatu<br />

Regienses; una ex his in fundo et loco Wardestalla hubi Felina dicitur, alia<br />

hubi Luciaria dicitur cum capellas duas, una qui est in honore Sancti<br />

Georgii, alia in honore Sancti Petri. Has vero prenominatas curtes cum<br />

omnibus earum adiacentiis vel pertinentiis suis de meo iure et dominio<br />

transfundo in prenominatum coenobium ad usum et stipendia monacharum<br />

Dei ibique degentium, confirmo abendum futuris temporibus tam casis<br />

scilicet terris vineis, pratis, pascuis, silvis, salectis, sationibus, montibus,<br />

vallibus, ripis, rupinis, divisum et indivisum, aquis aquarumque decursibus,<br />

Bundini atque Ducalis piscationibus, molendinis, arboribus pomiferis et<br />

inpomiferis, tam mercatas quamque et toloneum seu portoras in fluvio Padi<br />

cum omnia iura et adiacentiis suarurn cum servos et ancillas aldiones vel<br />

aldionas utriusque sexus, quicquid dici aut nominari potest, omnia ad<br />

integritatem a genitore meo aut genitrice mea sicut fuerunt posesse vel<br />

defense et modo a me sunt posesse, nisi tantum anteposita curticella una in<br />

comitatu Regisiano in loco qui dicitur <strong>Le</strong>ctora Paludani, cum duobus<br />

masariciis qui pertinere videntur de curte Luciaria, qui regere videtur una<br />

per filio Boniverti et alia per Alberto de ipso loco, qui Adelmanni dicimus,<br />

per cartularn dedi seu et sortes tres et dimidia in Runcarioli qui pertinet de<br />

curte Wardestalla quas Evrardi diacono usufructario dedi diebus vite suae;<br />

post eius discessum deveniant in predicto cenobium ut supra, pro remedium<br />

anime meae, nam altera omnia, ut supra, una cum accessione et introitu<br />

suarum cum superiora et interiora suarum cum omnia super astantem vel<br />

abentem ex integrum ita abendi, tenendi, possedendi, fruendi et faciendi<br />

exinde tam vos quamque et successoribus vestris secundum Deum quod<br />

voluerit, ut dixi, pro remedium anime meae et quondam genitori et genitrice<br />

78 Ct. Codex diplom. Longobardiae, col. 575, n. CCCXLV.<br />

22


mea. Si quis vero, quod in futuris esse non credo, si fuerint in postmodum<br />

aut ego ipsa Hirmengarda aut aliquis de eredibus ac proheredibus meis seu<br />

quislibet ulla oppositaque persona qui con tra hanc cartulis donationis seu<br />

cessionis vel offersionis meae, quae pro anima mea fieri et firmare rogavi,<br />

venire aut frangere vel emutare voluerit et ad me et ad heredibus meis vobis<br />

defensatum non fuerit, tunc tantum et alteris im tantum vobis daturus esse<br />

promitto in consimili loco, et insuper aurum obtimum libras quinque,<br />

argentum ponderas decem vobis coactum exsolvat, et quod repecierimus et<br />

vindicare non valeamus, set presens donationis vel cessio ista omnique<br />

tempore firma et inconvulsa permaneat cum stipulatione subnixa. Et taliter<br />

iusta et secundum legem meam Salicam, in qua manifesta sum vivere, vobis<br />

Sconburge abbatisse ad partern earum monache, que cotidie in iam dicte<br />

sanctum et venerabilem locum deserviunt, trado et legitiman faticio<br />

investituram ad usum et stipendia habendum per vuasonem terrae cultellum<br />

festucum nodatum frondes arborum presenti die eorum iure habendum<br />

omnia sicut supra legimus; et me exinde foris abvuarpisco et abasasito feci<br />

his presentibus et birgamina cum atramentario de terra levavi et <strong>Le</strong>one<br />

notarius scribere rogavi, Quidem et ego <strong>Le</strong>o notarius rescribsi pridie kal.<br />

decembr., anno domni Witoni rex tercio, indictione nona. Actum Placentia.<br />

Ϯ Signum manus suprascripte Hermengarde Dea devota, qui hanc<br />

cartulam fieri et firmare rogavi. Signum manus Fulconi ex genere<br />

Francorum testis. Signum manus Alberici [ex] genere Francorurn. Signum<br />

manus Rodoini ex genere Francorum. Signum manus Vuallaroni ex genere<br />

Francorum testis. Signum manus Ratulfi ex genere francorum testis. Ego<br />

<strong>Le</strong>o notarius scriptor huius cartule postradita complevi et dedi. Quidem et<br />

ego Andreas notarius domni regis ex illusione Sigifredi comiti sacri palacii<br />

et amonitione predictorum iudicum scripsi. Anno regni domni Berengarii<br />

regi Deo propiciatio XV, mense ianuario, indicione sexta.<br />

Signum Ϯ [manus] suprascripto Sigifredi comiti palatii qui ut supra<br />

interfui.<br />

Ϯ Hevurardus humilis episcopus interfui et subsripsi.<br />

Ϯ Adalmannus episcopus interfui et subscripsi.<br />

Aldegrasus iudex regis interfui.<br />

Adelbertus iudex domni regis interfui.<br />

Farimundus iudex domni regis interfui.<br />

Copia membr. del sec. XIII autenticata dal notaio Giacomo Capitoni nel<br />

1227 novembre 8, <strong>Archivi</strong>o di Stato in Parma, Diplomatico sec. IX, mazzo<br />

I., in quinternetto contenente privilegi per S. Sisto, segn.« Sss / Fil. 3 / N. 3<br />

» c. 1, assai scorretta. Una copia membr. del sec. XIII, che s’inizia soltanto<br />

con il testo della cartoIa del 891, inserita in questo placito, in <strong>Archivi</strong>o di<br />

Stato, Diplomatico, sec. X, mazzo Il.; .manca anche in fine di tre<br />

sottoscrizioni; meno scorretta della copia precedente.<br />

L. A. Muratori, Antiq. Ital.. I., 367; Affò, Storia di Guastalla, I, 310,<br />

23


Append. N. XI; Poggiali, Memorie Stor. di Piacenza, Ill, 106; Codex<br />

diplom. Langobardiae, col. 680, N. CCCCIII; Astegiano, Codex diplom.<br />

Cremonae, II., 61, N. 16, reg.; L. Schiaparelli, I diplomi di Berengario I., in<br />

Fonti per la Storia d’ Italia, N. XXXVII, p. 107, ediz. da me seguita; P.<br />

Torelli, Regesto Mantovano, I, p. 14, N. 16.<br />

III.<br />

Everardo vescovo dì Piacenza costruisce entro le mura della città una<br />

nuova chiesa in onore di S. Savino, essendo stata bruciata dai barbari<br />

l’antica posta fuori della mura, fonda annesso a detta chiesa un monastero<br />

di monaci benedettini dotandolo dei beni appartenenti all’antlca chiesa distrutta<br />

e a quella di S. Benedetto sita poco lungi dalla città e vi prepone<br />

come abate Grimlaico.<br />

Piacenza, 903, marzo 30.<br />

In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, regnante domino<br />

Berengario gratia Dei rex, anno regni eius in Dei nomine sexto decimo,<br />

tercio kal. april., indicione sexta. Dum in Dei nomime ego Heurardus<br />

misericordia Dei humilis sancte Placentine ecclesie episcopus una cum<br />

Amelperto archipresbitero et Gariprando reverendo archidiacono et<br />

Gariverto venerabilis ecclesie nostre primicerio simulque cum religiosis<br />

sacerdotibus et diaconibus ac reliquis eiusdem eccIesie nostre gradibus ad<br />

concilium congregaremur, ubi de Dei servitio atque de animarum nostrarum<br />

salutem traectaremus ibique aliquanti fideles laici interessent reminisci<br />

cepimus, quoniam Dominus in evangelio ait: orate ne fiat fuga vestra hieme<br />

vel sabbato et iterum: oportet, inquid 79 , semper orare et non deficere<br />

etcetera. Quapropter pari voto parique consensu statuimus monasterium<br />

edificare monasticum in ecclesia beati Savini confessoris Christi sita haud<br />

procul foris civitatis murum secundum ordinem et regulam Sancti Benedicti,<br />

ubi laus Dei assidue frequentaretur et orationes die noctuque sine<br />

intermissione celebrarentur pro cuncta sancta Dei Ecclesia et pro regibus ac<br />

principibus regni istius atque pro antecessoribus et successoribus nostris<br />

episcopis seu pro nobismetipsis. Hec itaque vota dum fervemi amore<br />

cuperemus explere, heu pro dolor, supervenit misera orrendaque gens<br />

infelicium paganorum hostili gladio corpora trucidantes igneque furoris<br />

ecclesias Dei cremantes, concremaverunt pariter prefatam beati Savini<br />

79 Sic.<br />

24


ecclesiam. Postea denique cepimus frequenter seduleque tractare quatenus<br />

nosrum non cassaretur votum, alterum diligenter requisivimus situm.<br />

Quesivimus igitur et miserante Deo invenimus habilem et congruum locum<br />

infra civitatis menia in nostro scilicet predio iuste et legaliter adquisito,<br />

ibique in Dei nomine ecclesiam ad honorem Dei et Sancti Savini a<br />

fundamentis construximus atque officinas monasticas ibidem ordinavimus<br />

quia predictam beati Savini ecclesiam a paganis succensam nequivimus eo<br />

tempore reedificare ob henormitatem seu 80 magnitudinis, timentes etiam ne<br />

maligni pagani sue malignitatis cursum iterantes eandem ecclesiam denuo<br />

concremarent. Quocirca predictum predium nostrum ad eundem novam<br />

Sancti Savini ecclesiam tradimus et per hanc tradictionem seu offersionem<br />

ibidem confirmamus pro Dei amore et salutem anime nostre, quatenus<br />

monachi ibidem per futura tempora Deo militantes aliquam sustentationis<br />

alimoniam ex eo habeant; addimus etiam et confirmamus eidem novum<br />

monasterium 81 res omnes ad ecclesiam Sancti Savini pertinentes vel<br />

aspicientes cum omnibus casis et rebus masaricias sive familiis utriusque<br />

sexus ut iam diximus ad eandem ecclesiam pertinentibus vel aspicientibus.<br />

Confirrnamus etiam ad iam dictum novum monasterium beati Savini adque<br />

tradimus ecclesiam Sancti Benedicti haud procul a civitatem sitam cum<br />

omnibus rebus et pertinentiis suis sive masariciis cultis et incultis 82 seu<br />

familiis et molendinis utriusque sexus ex integris, ut monachi in eodem<br />

sancto loco Deo servientes ex predictis rebus victum et vestimentum<br />

habeant secundum ordinem et regulam Sancti Benedicti. Constituimus etiam<br />

super eundem novum monasterium abbatem videlicet Grimlaicum<br />

religiosum virum in omnibus diebus vite sue [ut] 83 inde sit abba 84 et ordinet<br />

atque disponat omnia ad eundem sanctum locum pertinentia secundum<br />

regulam Sancti Benedicti salvo nostro successorumque nostrorum<br />

pontificum honore atque potestate et nulla [vi]s 85 nullaque iniuria neque ulla<br />

superposita ei suisque successoribus fiat, nisi tantum in die festivitatis<br />

Sancti Savini more solito honorifice suscipiantur sacerdote[s qui] 83 officium<br />

ibi fecerint et offerantur nobis seu successoribus nostris episcopis ab eodem<br />

abbate sive ab eius misso duo cerei ob reverentiam nostram et subiectionem<br />

atque defensionem ipsius loci in eadem festivitate. Et si fortassis, quod<br />

absit, predictus abba 82 aut successoribus suis 79 predictum monasterium vel<br />

rebus omnibus atque familiis quem[ei]dem cessimus vel in antea, Domino<br />

auxiliante, a nobis vel a catholicis iuris concesse fuerint voluerit in alienam<br />

potestatem vel dominium, transferre aut in naufragium mittere, aut aliquam<br />

diminorationem facere, tunc a presenti die pontifex, qui pro tempore fuerit<br />

80<br />

Sic. per sue.<br />

81<br />

Sic.<br />

82<br />

La carta ha incautis.<br />

83<br />

ut è stato omesso nella nostra copia.<br />

84<br />

La carta ha abba.<br />

85<br />

Macchia da umidità.<br />

25


ipsum monasterium cum omnibus rebus ad eum pertinentibus vel<br />

aspicientibus ad ius s[ancte] 83 Placentine ecclesie revocet, ordinet atque<br />

disponat sicut superius decrevimus atque statuimus. Si quis igitur ad oc<br />

novum et sanctum monasterium adiutorium prebuerit et ad construendum<br />

atque augmentandum eum adiuverit, vel ad defensionem seu exaltationem<br />

auxiliatus fuerit, ipse auxilietur et exaltetur atque benedicatur a Deo patre<br />

omnipotente et filio eius Iesu Christo domino nostro atque ad Spiritu Sancto<br />

paraclito, quatenus in presenti seculo honorem et gloriam atque saiutem<br />

habeat et post huius vite terminum 86 felicitatem accipiat. Si quis vero, quod<br />

non obtamus, contra hunc sanctum locum infestus fuerit, aut diminutionem<br />

rerum illarum quas ibi concesse sunt vel in antea, Deo inspirante, attribute<br />

fuerint, vel si contra fas eum qui nunc a nobis abba 87 constituitur vel eos qui<br />

pro tempora futura abbates ibidem ordinati fuerint seu monachos illorum vel<br />

familias ad eos pertinentes iniuriaverit vel inquietaverit aut insidias seu<br />

damna inferre temptaverit Dei omnipotentis ultio 86 ac iuditio committimus,<br />

qui dixit: mihi vindictam, ego retribuam, dicit Dominus; nisi forte ad<br />

emendationem et dignam satisfactionem redierit salva potestate<br />

successorum nostrorum pontificum inibi in antea abbas ordinandi regulariter<br />

ut supra legitur absque omni mea et heredum meorum contradictionem vel<br />

repeticione. Et si unquam in tempore ullus de neredibus 88 ac proheredibus<br />

meis seu quislibet oposita persona contra anc offersionis nostre tradictionem<br />

ire quandoque temptaverint inferant pontifici sancte Placentine ecclesie seu<br />

abbati, qui pro tempore fuerint, multa quod est pena auri obtimi 89 libras<br />

quinquaginta, argenti ponderas centum, insuper quod repetit, vendicare non<br />

valeat, sed hanc dispositionis nostre paginam omni tempore firma et stabilis<br />

permaneat cum stipulatione subnixa. Unde due offersionis nostre cartule<br />

uno tenore scripte sunt, unam dedimus habendam prelato abbati et lteram in<br />

domo sancte ecclesie nostre retinendam per futura tempora ad omnia.<br />

Actum Placentia.<br />

Heurardus humilis sancte Placentine ecclesie episcopus in ac carta<br />

offersionis a me facta subscripsi. 90<br />

Ϯ Ego Grimlaicus humilis abba 91 manu mea subscripsi.<br />

Ϯ Ego Amelbertus 92 archipresbiter 93 consensi et subscripsi.<br />

Ϯ Ego Garivertus presbiter et primicerius consensi et subscripsi.<br />

Ϯ Ego Gausbertus presbiter consensi et subscripsi.<br />

86<br />

u corretta sopra una e dalla stessa mano.<br />

87<br />

Sic.<br />

88<br />

<strong>Le</strong> sillabe de her… su rasura di prima mano.<br />

89<br />

La b è corretta su una p raschiata.<br />

90<br />

<strong>Le</strong> sottoscrizioni sono distribuite in tre colonne; in capo alla prima è quella del vescovo.<br />

91<br />

Sic.<br />

92<br />

La b corretta da una p.<br />

93<br />

A questa segue nel rigo sottostante: « Ϯ Ego Gariprandus archidiacunus….»<br />

sottoscrizione cassata dalla stessa mano da un frego leggero che si estende per tutta la<br />

lunghezza di essa; è poi riportata nella seconda colonna.<br />

26


Ϯ Ego Giselprandus presbiter consensi et subscripsi.<br />

Ϯ Ego Madelelmus rogatus subscripsi.<br />

Ϯ Ego Savinus notarius rogatus subscripsi.<br />

Ϯ Ego Radinus rogatus sbscripsi.<br />

Ϯ Ego Adhelbertus notarius rogatus subscripsi.<br />

Ϯ Ego Odelbertus rogatus subscripsi. 94<br />

Ϯ Ego Gariprandus archidiaconus consensi et subscripsi.<br />

Ϯ Ego Andreas diaconus consensi et subscripsi.<br />

Ϯ Ego Rodulfus diaconus consensi et subscripsi.<br />

Ϯ Ego Andreas diaconus consensi et subscripsi.<br />

Ϯ Ego Adhelbertus diaconus consensi et subscripsi.<br />

Ϯ Ego Gregorius diaconus consensi et subscripsi.<br />

Ϯ Ego Domninus diaconus ei vicedominus consensi et subscripsi.<br />

Ϯ Ego Peredeus diaconus consensi et subscripsi.<br />

Ϯ Ego Andreas ultimus omnium subdiaconorum.<br />

Ϯ Ego Petrus diaconus consensi et subscripsi. 95<br />

Ϯ Ego Raduinus subdiaconus consensi et subscripsi.<br />

Ϯ Signum 96 manibus Alberici et Fulcherici ex 97 genere Francorum testes.<br />

Signum manibus Gotefredi et Gundoini ex genere Francorum testes.<br />

Signum manibus Rodberti ex genere Francorum et Panni defende 98<br />

testes.<br />

Signum manus Andrei filio quondam Vuandelgerii 99 ex genere<br />

Francorum testes.<br />

Ϯ Ego Gausus notarius scriptor huius cartule post tradita complevi et<br />

dedi.<br />

Copia sec. XI, <strong>Archivi</strong>o di Stato, Diplomatico, sec. X, monastero di S.<br />

Savino di Piacenza.<br />

Ed. in Pietro Maria Campi, Historia ecclesiastica di Piacenza, I, N.<br />

XXXX, p. 478 e p. 241 citaz.; Poggiali, Memorie stor. Di Piacenza, III. 112,<br />

sg., citaz.<br />

IV.<br />

Berengario re, ad intercessione della regina Bertilla, conferma al<br />

monastero di S. Resurrezione in Piacenza i diritti ed i possessi ottenuti con<br />

94<br />

Prima sottoscrizione della seconda colonna, essa nell’originale doveva essere infine<br />

della prima colonna, venne trasportata qui per mancanza di spazio.<br />

95<br />

Inizio della terza colonna.<br />

96<br />

La s di signum è preceduta da una e maiuscola, evidentemente il notaio stava per<br />

scrivere: Ego.<br />

97<br />

ex è nell’interlinea sopra et, che è espunta dalla stessa mano.<br />

98<br />

defende, la carta ha defend con la d tagliata nell’asta.<br />

99<br />

La l in sopralinea, stessa mano.<br />

27


privilegi periti durante l’invasione <strong>degli</strong> Ungheri e particolarmente il<br />

possesso di Guastalla.<br />

Corteolona, 905, giugno 17.<br />

(C) In nomine omnipotentis Dei aeterni. Berengarius divina ordinante<br />

clementia rex. Si sacris et venerabili bus locis sublevamen nostrae<br />

auctoritatis impendimus et ad divinum ministerium exequendum opem<br />

ferimus, ab ipso pro cuius amore id agimus aeternae remunerationis premia<br />

consequi nequaquam ambigimus. Quapropter omnium fidelium sanctae Dei<br />

Eclesiae nostrorumque presentium scilicet ac futurorum noverit industria,<br />

qualiter per interventum Berctilae dilectissimae coniugis et consortis regni<br />

nostri Adelberga venerabilis abbatissa monasterii Sanctae Resurrectionis,<br />

Placentiae situm, quod olim Angilberga gloriosa imperatrix a solo<br />

construxit, lacrimabiliter nostram adiit maiestatem, eo quod per irruptionem<br />

Paganorum et incuriam quorundam hominum quaedam [pre]cepta ac<br />

instrumenta cartarum ipsius sancti loci dudum deperissent; super qu[a] re<br />

humiliter nostram deprecata est pietatem, quatinus ob amorem Dei<br />

animaeque [nostrae] mercedem eidem sancto coenobio pro eisdem cartarum<br />

ac preceptorum instrumentis hoc nostrae regiae auctoritatis et confirmationis<br />

preceptum fieri iuberemus. Nos vero tam predictae nostrae coniugis<br />

quamque et ipsius venerabilis abbatissae Adelbergae ratam estimantes<br />

peticionem, pro Dei ac sanctae illius Eclesiae amore pro remedio quoque<br />

animae domni Hludovuici gloriosissimi imperatoris nostri antecessoris seu<br />

pro stabilitate regni nostri a Deo nobis collati, hoc nostrae regalis<br />

auctoritatis precepto censemus atque sancimus, quatenus prefata eclesia<br />

Sanctae Resurrectionis monasterio omnia iura ad eadem pertinentia, res<br />

scilicet mobiles et immobiles, seu et mancipia, aldionibus ac aldianis vel<br />

quicquid iuste et legaIiter possidere visa est, tam ea quae a nobis et ab<br />

anteccssoribus nostris per precepta ibidem largita sunt quam alia omnia, sive<br />

per cartolas donationis, offersionis, comparationis, comutationis, seu<br />

quicquid ad eundem monasterium Angilberga gloriosa imperatrix filiaque<br />

sua Hyrmingardis in alimoniis mona[ch]arum ibidem Deo famulantium<br />

contulerunt, specialiter quidem cortem Vuardistallam iuxta Heridanum<br />

positam in comitatu Regiense cum omnibus appenditiis suis mobilibus et<br />

immobilibus, seu quicquid ad eundem monasterium pertinuit vel pertinere<br />

videtur iuste et legaliter omnia et ex onmibus eidem sancto loco concedimus<br />

et confirmamus, et ut deinceps quiete possideat sancimus, nullius hominis<br />

persona molestiam inferente; sed ita firmiter per hoc nostrum preceptum<br />

cuncta sua possideat tamquam eadem cartarum et preceptorum instrumenta<br />

non fuissent omissa atque deleta, et si quocumque tempore contentio aliqua<br />

orta fuerit, aut fortasse quisquam ex rebus ipsius monasterii substrahere<br />

aliquid quesierit, volumus et censumus, ut nostra tantum presentia res et<br />

predia seu cunctas possessiones iuste et legatiter sibi vindicet. Contra quod<br />

28


nostrae convessionis et largitionis preceptum si quis insurgere temptaverit,<br />

sciat se compositorum auri optimi libras c., medietatem camere nostre et<br />

medietatem suprataxato monasterio. Ut hoc autem verius ab omnibus<br />

credatur, manu propria subter roboratum anulo nostro ussimus assignari.<br />

Signum domni (M.F.) Berengarii serenissimi regis.<br />

Ambrosius cancellarius ad vicem Adingi episcopi et archicancellarii<br />

recognovi et subscripsi. (S.R.) (S.).<br />

Data XV kal.iul., anno dominicae incarnationis DCCCCV, domni vero<br />

Berengarii serenissimi regis XVIII, indictione VIIII. A[c]tum Olonna, in<br />

Christi nomine feliciter, amen.<br />

Copia membr. sec. XIII, autenticata dal notaio Alatrino; <strong>Archivi</strong>o<br />

Capitolare d Parma, Pergamene, N. 976. Copia del 1359 marzo 9 in<br />

<strong>Archivi</strong>o di Stato in Parma, Diplomatico, sec IX, mazzo I, fasc. membr.<br />

contenente privilegi per S. Sisto, c.5, segn.: «Sss / Fil. 3 / N. 21». Copia<br />

cart. 1754 di F. Baiardi nel Transumptum delle pergamene dell’Arch. Capit.<br />

di Parma, to. VII, par. 3. a , p. 182.<br />

Muratori, Antiq. Ital. III, 7; Mabillon, De re diplomatica librorum<br />

supplementum, II, p. XCII; Lupi, Cod. diplom. Bergomatis II, 28 e 52,<br />

datum; Affò, Storia di Guastalla, I Append. p. 312, N. XII e p. 45; F.<br />

Robolotti, Nota delle pergamene Cremonesi avanti il Mille in Miscellanea<br />

di Storia Italiana della R. Deputaz. Piemontese di stor. patr. I, 552, reg.;<br />

Codex diplom. Langobardiae, col. 727, N. CCCCXX; Astegiano, Codex<br />

diplom. Cremonae, II, 62, N. 18, reg.; Böhmer, Reg., N. 1333; Schiaparelli,<br />

I Diplomi di Berengario I, N. LV, p. 155, edizione dall’originale, conservato<br />

nell’Arch. Segreto di Cremona, da me seguita fedelmente; P. Torelli,<br />

Regesto Mantovano, I, p. 14, N. 17.<br />

V.<br />

<strong>Le</strong>opardo abate del monastero di Nonantola çede a Stefano prete della<br />

chiesa di Parma una pezza di terra, con una parte di un mulino su di essa<br />

edificato, posta fuori e vicino le mura della città di Parma presso la chiesa’<br />

di S. Quintino, di proprietà del suo monastero e Stefano in permuta gli dà<br />

una pezza di terra di sua proprietà posta vicino alla detta chiesa.<br />

Parma, 905, settembre 2.<br />

Ϯ In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Berengarius<br />

gratia Dei rex. anno regni eius octavo decimo,die secundo mense<br />

septembris, indictione octava.Commutacio bone fidei noscitur esse<br />

contractum eodemque nexu publicum op[tineat firmita]tem. Ita placuit atque<br />

bono animo convenit inter dominus <strong>Le</strong>opardus abbas monasterii sanctorum<br />

29


apostolo rum seu coonfessoris Christi Silvestri situm Nonantolas teritorio<br />

Motinensi et inter Steffanus presbiter de ordinem sancte Parmense ecclesie<br />

ut in Dei nomine inter se commutare deberent sicut et dederunt primus<br />

omnium ipse <strong>Le</strong>opardus abbas eidem Steffanoni presbitero ad eius iura et<br />

proprietatem, idest petiola una de terra cum aquario suo et una cum portione<br />

illa de molino que pertinet ipsius monasterio, quod est edificatum supra ipsa<br />

terra cum sub ipso molino quasi et acquario, quod pertinere videtur ab ipso<br />

moilasterio et una cum terra vacua ibidem uno tenente pro mensura et<br />

racione ad perticam legitimam depedes duodicem mensurata tabolas octo,<br />

est ad finis: a latere uno de mane terre domno regis et de heredum quondam<br />

Gisoni seu Sancti Apollenari et ipsius Steffanoni, alio latus da sera via<br />

publica, capo uno medio die ipsius Steffanoni, alio capo de subtus tenentes<br />

.... ipse Steffanus ic subter pars ipsius monasterii per hanc comutacio<br />

daturus est, sive quod alii sunt ad finis et est ipsa res peciola de terra cum<br />

acquario ad ipso molino pertinente posito foris mura civitatis Parmense non<br />

longe abipsa civitate et est prope ecclesiam Sancti Quintini. Similiter ad<br />

invicem in comutacionem pro istam terra et Aquario do et trado ego qui<br />

supra Steffanus presbiter vobis suprascripto domno <strong>Le</strong>opardo et in iure et<br />

potestatem predicto monasterio Nonantolas, idesl pecia una de terra iure<br />

mea, que est posita foris mura civitate Parmense prope istam ecclesiam<br />

Sancti Quintini et est pro mensura et racionem ad istam pertica legitima<br />

mensurata tabolas duodicem, est ad fini: a latere uno da medio die ipsius<br />

Steffanoni et tenente in istam terra quod ipse abbas eidem Steffanono pro<br />

ipsa commutacionem dedit, alio latere de subtus terre ipsius monasterio<br />

Sancti Silvestri, capo uno de mane tenente in via publica, alio capo de sera<br />

tenente inaquario, sive quod alii sunt ad finis. Quem autem peciolas de terra<br />

superius nominatas ad iam dicta mensura et una cum omnium superioribus<br />

et inferioribus suis inter nobis ad invicem in commutacione tradavimus. Ego<br />

quidem <strong>Le</strong>opardus abbas do et trado da pars ipsius monasterii per<br />

consensum ed auctoritatem fratrum seniorum ipsius monasterio et insuper<br />

de suis presentia direxit ipse abbas missis suis, id sunt lohannes presbiter et<br />

Rainfredus diaconus monacus ipsius monasterio, seu <strong>Le</strong>o vassallo ipsius<br />

abbati, ut ipsius missi una cum bonos et idoneos homines super ipsas res<br />

accedere et previdere deberent, ut parsipsius monasterio amplius et<br />

melioratas res suscipiat. Quidem et ipsis missis una cum bonos et idoneos<br />

Deum timentes homines, id sunt nomina eorum Standepertus filius quondam<br />

Trasemundo, seu Angelberto filio quondam Apollenari qui fuit notarius<br />

atque Ariperto filio quondam Donati abitatoris infra civitate Parmense,<br />

etiam Gumperto filio quondam Uperti de Sorbolo super ipsas res da ab<br />

utraque partes accesserunt et previderunt adque extimaverunt et paruit<br />

eorum rectum et amplius et melioratas res dedisset ipse Steffanus presbiter<br />

eidem abbati ad pars ipsius monasterio accipisset et hanc commutacionem<br />

iusta legem et sicut edictus continet fieri poteret. Pena vero inter nos<br />

posuimus et sic oblicavimus, quod si quis unus de nosmet ipsis vel<br />

30


successoribus aut heredibus nostris se de anc comutacionem removere<br />

voluerimus, aut ab uno quemdam homine minime defensare potuerimus<br />

istas res, tunc componamus pars ad partes fidem conservantes, da cuius pars<br />

prius ortum aut removitum fuerit aut successoribus vel heredibus nostris<br />

predictas res in dublo, sicut diebus illis melioratas fuerit sub extimacionem<br />

in consimile loco unus alterius restituamus, Unde duas commutacionis<br />

scriptes sunt.<br />

Actum Parma.<br />

Ϯ Ego Stephanus presbiter in hanc commutacione a me facta manu mea<br />

subscripsi testis 100 .<br />

Ϯ Ego Iohamnes presbiter et missus domni <strong>Le</strong>opardi abbati subscripsi.<br />

Ϯ Ego <strong>Le</strong>o miso domni abbatis subscripsi.<br />

Ϯ Ego Gumperto qui super ipsas res accessi et extimavi ut supra et me<br />

testis subscripsi.<br />

Ϯ Ego Standevertus qui super ipsas res accessi et extimavi ut supra manu<br />

mea subscripsi.<br />

Signum Ϯ Ϯ manus Angelberti et Ariperti qui super ipsas res accesserunt<br />

et previderunt adque extimaverunt ut supra et testes. .<br />

Ϯ Ego Rimegauso notario rogatus subscripsi.<br />

Signum Ϯ manus Amelgerii seu Vuito 101 testis.<br />

Signum Ϯ manus Teudaldi de Benecite testis.<br />

Ϯ Scripsi ego Cristofulo notarius postrada complevi et dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. 1. - Pergamena completamente<br />

ingiallita da abuso di reagenti, superiormente per circa 8 cm. è annerita e<br />

resa in parte ilIegibile, ricostruita in questa parte coll’aiuto del<br />

Transumptum del Baiardi.<br />

Tiraboschi, Storia della Badia di Nonantola, II, N. LXIV, p. 87.<br />

VI.<br />

L’abadessa Vulgunda figlia del fu Pietro duca dà a livello a <strong>Giovanni</strong><br />

chierico di Panicale e ad Elena sua moglie due piccole pezze di terra poste<br />

di là dal fiume Reno in Panicale.<br />

Bologna, 907, settembre 22.<br />

Ϯ In nomine Domini, temporibus domni Sergi apostolici pontificis Christi<br />

vicarius in Dei nomine anno quarto, regnante dominus Berengari[u]s rex<br />

anno vigesimo, die vigesimo secundo mensis aprilis, indictione decima,<br />

Bononia 102 . Petimus a vobis domina Vulgunda Deo dicata humilima 103<br />

100 La carta ha tt.<br />

101 Uuito è di lettura incerta.<br />

102 La carta ha bona con segno abbreviativo.<br />

31


abatissa relicta bone memorie Petro[n]i duci ex nobis Ioannes clericus de<br />

Panicale filio quondam Aguste et Elena iugalis seu filiis et nepotibus nostris<br />

Libellario nomine presenti die nobis concedere dignetis r[e]m iuris vestre<br />

idest trans fluvio Renum in fundo Panicale duas petiolas terre [v]ineatas<br />

cum vacua mento suo vel cum omne super se et infra se abente in integrum<br />

perticas deci mensurate, prima petiola vineata cum metato, et orto et kanalis<br />

per longo per ambabus lateribus perticas septuaginta sex et per 104 transverso<br />

105 de uno capo perticas duas et pedes quatuor, de alio capo pertica<br />

una et pedes sex et semisse, finis eius ab uno latere pars heredes 106 Dominici<br />

clerici 107 de ipsa iura, alio latere iura Ursi Atiani, de uno capo via publica,<br />

alio capo Reno corente abente illa alia petiola vineata per longo per<br />

ambabus lateribus perticas quadraginta quattuor et p[ede]s .... 108 , de uno<br />

capo perticas duodecim, alio capo perticas decemet pedes quinque, finis eius<br />

a duabus lateribus iura Iohannis nepos Petri Epirci, de uno capo pars et<br />

ercetale de iura quondam Rodaldi duci, alio capo pars heredes Dominici et<br />

Iohannes Cacafolle de iura Ursi Pituli de Luparise vel si quis aliis ad fines<br />

sunt, ipse... 109 has petiolas terra vineatas sicut supra legitur nobis concedere<br />

dignetis abendum tenendum cultivandum propaginandum metato curte orto<br />

et kanale inibi restauran[dum] supersedendum defensandum et in annis<br />

meliorandum usque in annis advenientibus viginti et novem et post<br />

completis annis cal... 110 dando libellos renoventur hic cernimus ut non<br />

abeatis licentiarn vos vestris colonis de predicta res, nec vindere nec donare<br />

nec per nullum titulum alienare, set de ipsa re in vestra dominatione<br />

distrinctione e[sse]et permanere promittimus. Sic ita tamen ut exinde<br />

redditum facere promitimus non vestris colonis vobis domnice rationis<br />

vestrisque heredibus singulis annis vino anfora quarta exeni oves pro uno<br />

quoque anno, pullo pair 111 uno et quinque opera dare promittimus per<br />

omnem anno tres manibiles in domnicalia vestra in Panicale.... re domnico<br />

cum omni humilitate super kanalis suscipiendum et braciatica eius<br />

persolvendum, vino butias duas per omnia usque in civitatem Bononiam in<br />

canevo vestra in civitate Bononia. Si vero pars contra hoc libello ire<br />

temtaverit et non conservaverit omnia sicut supra legitur, det pars partis<br />

pene nomine auri unci 112 duas et post pena soluta hoc libellos [s]icut [su]pra<br />

legitur in sua maneat firmitatem. Unde duos libellos 113 scriptos in civitate<br />

103<br />

La carta ha hulm con la l tagliata nell’asta.<br />

104<br />

La gamba della p scomparsa per erosione nella carta.<br />

105<br />

Piccolo foro che lascia scorgere solo l’apice del nesso rs.<br />

106<br />

heredes in sopralinea.<br />

107<br />

La carta ha cl<br />

108<br />

Scomparse due parole per erosione della carta.<br />

109<br />

Guasto da umidità, una breve parola è scomparsa.<br />

110 Guasto da umidità<br />

111 Sic.<br />

112 Sic.<br />

113 La s finale di libellos serve anche da prima lettera della parola seguente.<br />

32


Bononia, die, mense et indictione suprascripta decima.<br />

Signurn Ϯ Ϯ manibus suprascripti Iohannes clericus et Elena iugalis<br />

petitoris qui hoc libellum sicut supra legitur fieri rogavi et eis relectum est.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Petrus filio quondam Polenari et <strong>Le</strong>o filio Patrici<br />

Burso de Panic[a]le rogati testis.<br />

Signum Ϯ......... pettitoris sicut supra legitur me testis subscripsi.<br />

Scribto hoc libello per me Costantini notarium rogatus a suprascriptis<br />

petitoris sicut supra legitur post roboratum testibus et traditum complevi et<br />

dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, Sec. X, N. II. Nel verso di mano del sec.<br />

X-XI: «livello de Iohanne clerico....».<br />

VII.<br />

Il conte Rodolfo dà a Livello a <strong>Le</strong>one del fu <strong>Giovanni</strong> «de Honorio» le<br />

sue terre poste in luogo detto Tregemini.<br />

«Vico Calgarini» (Bologna), 908, gennaio 14.<br />

In nomine Domini, regnante domnurn Berengario rege ihc in Italia in Dei<br />

nomine anno vigesimo primo, die quarto decimo mensi iannuarii, indictione<br />

undecima. Acto in Vico Calgarinis Altospano territorius 114 Bononiensis.<br />

Petimus ad vobis domnus Rodulfo comes ut mihi <strong>Le</strong>o filio quondam<br />

Iohannis de Honorio, seo filiis meis livellario nomine locare et concere 115<br />

dignetis mihi rem iuris vestris idest in fundo Tregemini omnibus rebus illis<br />

quantascumque quod Iohannes genitor meo per anteriore livello manibus<br />

suis tenuet ad iura vestra in integrum una cum cispide, curte, hortos, area,<br />

putheo, vineis. terris, campis, arbustis, arboribus et omnibus ad easdem<br />

suprascripti rebus pertinentibus, sicut supra legitur in integrum, abendum,<br />

tenendum, superresedendum et in omnibus ipsis rebus meliorentur nec non<br />

peiorentur, sic ita tamen ut exinde inferere promitto ego suprascripto <strong>Le</strong>o<br />

vobis suprascripta dominatione annis quemlibet de omnia quidquid in<br />

ibidem seminaverit et mihi Dominus donare iusserit tritico, secale vel<br />

omnem malorimen in campo cappa septima menato et minas in area<br />

tritularto modio septimo, lino manna septima, vino anfora quarta, opera vero<br />

facere promitto per omnes epdomata opera una. exenio vero annue dare<br />

promitto per omnem anno grano quartario uno per recto autem ei riga<br />

iustitia domum vegere et consignare promitto, usque in corte vestra in<br />

Tregemini in annis advenientibus viginti et nove et post completos annos<br />

livelli enoventur et si qua vero pars parti si contra hos Iivellos ire<br />

114 La copia ha: territ con segno abbreviativo sulla t finale.<br />

115 Sic per concedere.<br />

33


temptaverit aut de ipsis rebus exire vel menare presumserit aut minime<br />

adimpleverimus omnia qualiter superius legitur, tunc det pars parti fidem<br />

servandi piine 116 nomine solidos duodeci et post pene solutionis manente<br />

hos livellos in sua firmitate.<br />

Sub die, mense, indictione suprascripta undecima.<br />

Ϯ Signum manus <strong>Le</strong>o suprascripto petitore cui relecta est.<br />

Ϯ Signum manus Esoardo et Isegeimo et Romulido cui relecta est.<br />

Ϯ Scripto hos livelle sicut super legitur per manu mea 117 Vigilantius<br />

notarius.<br />

Copia del 1750; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, Transumptum, sec., X, N. III. Non<br />

ho rinvenuto l’originale; ediz. condotta sul Transumptum del Baiardi,<br />

tenendo presenti i formulari notarili, di altri livelli coevi e specialmente un<br />

atto originale dello stesso notaio Vigilantius (Doc. N. XV).<br />

VIII.<br />

Berengario re in placito tenuto in Cortcolona annulla una carta del<br />

luglio 900, la quale dichiarava che l’imperatrice Ageltrude veva fatto ampia<br />

donazione di tutti i suoi possessi nel comitato di Piacenza e di Parma alle<br />

chiese di S. Croce e di S. Bartolomeo da lei edificata in Monticello nel<br />

luogo detto Persico. L’ imperatrice Ageltrude ed il Vescovo Guido di<br />

Piacenza attestano la falsità della carta.<br />

Corteolona, 912, agosto 9.<br />

[Dum domnus Berengarius gloriosissimus rex ad] regalem dignitatem<br />

curtis Ollonna advenisset et cum eo sanctissimis episcopis, comitibus<br />

ceterisque suis fidelibus quorum no[mi]na hec sunt: Petrus Regiense, Vuido<br />

Placentine sanctarum Dei ecclesia[rum episcopis.......... ]elu[s, R] emson<br />

comitibus, Aldegrausus, Vualpertus, Petrus, Adelbertus, item Adelber[tu]s,<br />

Giselbertus, Fari[mu]ndus, [ ..........]s, S[i]m[per]tus, Donumdei, Iohannes,<br />

item Petrus, <strong>Le</strong>o, [Th]omas, tercio Pet[rus..........] et item Petrus et Gariardus<br />

[sac]rique palacii iudices, Gotefredus, Odelricus. Pazo, Guntari et Augerius<br />

vassi id[em] domni re[gis et re]liqui pl[ures], in c[am]inata que est ante<br />

camera item [.......... de st[abilit]ate s[anct]e Dei Ecclesie regique 118<br />

public[e] diligenter tractare cepisset, cumque multas contenciones ibidem<br />

iuste et legaIiter definerentur, advenit ibi Ageltruda inp[eratrix ....... i]n<br />

pal[a]ci[o ......] et retullit anc not[itiam ....... Iam plures vices me reclamavi]<br />

ad vos domnus rex super Garipertus presbiter et primicerius [........ de<br />

eccles]ia edificata [in] honore[m] sancti Archangeli Michaelis [cum<br />

116 Sic.<br />

117 La copia ha per ṁ mea.<br />

118 per regnique.<br />

34


omnibus pertinentiis] et rebus ad ea aspi[cientibus], ut michi exinde<br />

iusticiam fieri fecisetis, de quo us[que] ...... Petri episcopo precipisti illic<br />

parti[c]es super locum ambulandum. Exinde v[esterm]issus fuisset michi<br />

iusticiam faciendum, sicuti et iste [mi]ssus Petrus episcopus civitate<br />

Placencia [in iudicio resedisset una] cum iudicibus ceterisque nobiles<br />

omines. Dum autem ipse Garipertus presbiter cum suo acivocato in eodem<br />

iudicio mecum et cum meo 119 avocato ex a 120 causa litigaremur, t[une ipse<br />

Garipertus pro]fitebat aiutor esse eiusdem episcopii sancte Placentine<br />

ecclesie; retullerunt quod de ipsa ecclesia Sancti Michaelis cum sua<br />

pertinencia nec de reliquis diversisque ca[sis m]asariciis [et] rebus [suis in<br />

comitatu P]armense tacitus esse noleret, eo quod pars ipsius episcopii<br />

Placentine firmitatem aberet a me Ageltruda emissa, ut pos 121 meum obitum<br />

tam res mobiles quamque et inmob[i]les [pse episcopus] abere deberet. Dum<br />

inter nos taliner orta fuit intemcio, querentes me ex a 122 causa vestri<br />

presencia veniendum ad legalem finem perducendum, ideo hecce nos<br />

coniun[cti]i[c] vestri pre[sentia. Ad hec res]pondens ipse Vuido episcopus:<br />

Vere, quia taliter inter nos orta fuit intemcio, et[res habet] sicut abseruisti, et<br />

hecce ipsam firmitatem que ego dixi hic presens abeo. Qu[e] os[tensa, in ea<br />

legebatur, qualiter Agelt]ruda per paginam testamenti et pro anime dive<br />

memorie Vuidoni seniori suo et Lambe[rti i]np[er]at[o]ris et sua sine ulla<br />

exepcione omnibus rebus suis, que in finibus Placentine seu in finibus<br />

P[armen]s[is comitatus habere vel adqu]irere p[o]tuisset, manifesta e[sset<br />

si]cut aberet ecclesia in onore vivifice Crucis et beati apostoli Bertholomei<br />

in propriis rebus suis edificata in loco cuius vocabulum est Monticell[um<br />

loco Persico.... ] u er[......... monac]hico abitum vivendum regulariter iusta<br />

statuta regula Sancti Benedicti; primis omnium iudicavit per suam<br />

ordinacionem, ut aberet[....... v]el[uti] presentem tam in predicto loco vel<br />

inibi circumcirca per loca et vocabola ad ipsa ecclesia pertinente adque curte<br />

illa una cum ecclesia edificata in onore domini Salvatoris et sancti<br />

Nichome[dis .......] quoltiles seu masariciis ad ipsa curte aspiciente in<br />

integrum, nec non et statuisset abere in ipso monasterio salses illes omnes<br />

que nucupantur [ ..... ]re cum puteas et omnibus rebus ibidem [pertinentibus,<br />

curte Ma]giore adque illa in loco qui dicitur Linariglo cum omnibus rebus<br />

ibidem pertinentibus et onmibus rebus in loco <strong>Le</strong>gurciano, et rebus in loco<br />

Roveritulo, et in Caurili, verum eciam in loco Rivulo 123 et p[.......]<br />

quinq[u]ainta et insula iuxta Padum et res in Caputari et curte in Saluciola et<br />

in ceteris locis in integrum statuisset abere in subsidium utilitatum fr[atru]m<br />

monachorum 124 in predicto monasterio [Sancti Ba]rtholeme[i], ita dum ipse<br />

119<br />

La m aggiunta interlinearmente.<br />

120<br />

Sic.<br />

121<br />

Sic.<br />

122<br />

Sic.<br />

123<br />

Rivulo di lettura incerta.<br />

124<br />

La seconda o corretta su a.<br />

35


AgeItruda et Everardo episcopo sancte PIacentine ecclesie fuisset potestati<br />

ordinandi vel dispensandi quomodo melius previderint, et abatem ibidem<br />

mitendi, vindendi, nec donandi, [comutandi] et previdendi, ut [ ....... po]st<br />

eorum amborum decessumpresenti die fuisset ordinatum ipsum<br />

monasterium cum omni integritate sua per pontificem sancte Placentine<br />

sedis episcopo et per omnem festivitatem [.......] debuisset ipsum abatem qui<br />

pro tempore ibidem fuisset ordinatum aut pontifice sancte Placentine<br />

ecclesie candeles quod est cerios duos per unaquem brachio uno. Erat<br />

[cartula ipsa scripta per manus Gis]elberti notarius et emissa anno domni<br />

Berengarii regis tercio decimo, mense iulias, indictione tercia. Cartula ipsa<br />

ostensa et ab ordine lecta tunc ipsa Ageltruda dixit, quod ipsam car[tulam<br />

falsam esse pro eo quod Mon]ticellum in loco Persicum in suis propriis<br />

rebus ecclesia non edificasset nec siret [quod ips]am ecclesia in onorem<br />

sancte Crucis et sancti Bartholomee 125 esset edificata in eodem loco Persico.<br />

Et hecce iste Vui[do episcopus ....... ]us diaconibus eiusdem episcopii adque<br />

Teutelmus et Odelbertus seu Albericus et ceteri omines circum manentes<br />

ipsius locis, qui hic ad presens sunt, qui hoc siunt, inquiratis eos ut per ipsi<br />

uius [ve]ritas inve[niatis.<br />

Ipse Ber]en[gariu]s rex suo ore interrogavit eundem episcopum et is<br />

diaconibus et ominibus in fide et sacramentum quod illi factum abebant 126 ,<br />

ut quid exinde sirent veritatem dixissent. Qui et ipsi unanimi [dixerunt, in<br />

loco Per]sico ab easdem Ageltruda in suis propriis rebus ecclesia edificata<br />

non vidissent nec moderno tempore simus tal [iter e]cclesia ab onorem<br />

sancte Crucis et sancti Bartholomee 127 edificata [fuisset, suprascripti<br />

diac]onibus et is circum manentes omines taliter inquisiti dixerunt. [Tun]c<br />

ipese priceps 128 et is comitibus, iudicibus seu auditoribus pertractantes<br />

invenerunt, ut posquam ipsa ecclesia in onore sancte Cru[cis in<br />

Monticellum] videlicet locus Persico in propriis rebus idem Ageltrude ab ea<br />

edificata non fuiset nec nunc esset, sicut in ipsa cartula legebatur, ut cartula<br />

ipsam in se non debuisset abere [vigorem, hanc] cartula idem domni regis<br />

capsandum dedit, sicuti et in presencia idem domni regis capsata fuit. Et<br />

hanc noticia, qualiter hactum est, ne in alio modo oriatur intemcio et pro<br />

s[ecuri]tatem [eiusdem Ageltrudis fieri iussimus. Qui]dem et ego Guntelmus<br />

notarius ex iussi[one reg]is scripsi, anno regni idem. domni Berengarii regis<br />

Deo propicio vigesimo quinto, nono die mensis augusti, indictione quinta<br />

decima.<br />

. . . . . . . . ]interfui.<br />

[Signum .... manuum .... ] et Gr[imoa]ldus com[iti]b[us] qui ut supra ....<br />

…. interfui.<br />

…. [iu]dex regis interfui.<br />

125 Sic.<br />

126 La n aggiunta interlinearmente.<br />

127 Sic.<br />

128 Sic.<br />

36


…. regis interfui.<br />

…. regis interfui.<br />

…. regis interfui.<br />

…. iudex domni regis interfui.<br />

…. iudex domni regis interfui.<br />

…. iudex domni regis interfui.<br />

[iudex domni regis]. i[nterfui].<br />

Ϯ farimundus iudex domni regis interfui.<br />

Ϯ DonumDei iudex domni regis interfui.<br />

Ϯ Simpertus iudex domni regis interfui.<br />

Ϯ Heverardus iudex domni regis interfui.<br />

Ϯ Sic[hard]us iud[ex domni re]gis interfui.<br />

.... [iudex] domni regis interfui.<br />

…. iudex domni regis interfui.<br />

Ϯ Thomas iudex domni regis interfui.<br />

Ϯ Petrus iudex domni regis interfui.<br />

Ϯ Teutelmus iudex dornni regis interfui.<br />

Ϯ Ildebertus iudex domni regis interfui.<br />

Originale frammentario, <strong>Archivi</strong>o capitolare di Parma, sec. X, N. IV.<br />

Copia sec. XVIII, lacunosa e molto scorretta, ibid., arca A, caps. III, N.4.<br />

Manca nel Transumptum del Baiardi, il quale la dice illegibile.<br />

L. Schiaparelli, Diplomi inediti dei secoli IX e X, nel bull. dell’ Istituto<br />

Stor. Ital., N. 21, p. 141, N. V; Idem, I Diplomi di Berengario I, pag. 226,<br />

N. LXXXV. Ho seguito l’edizione dello Schiaparelli; questi nota che le<br />

parole fra [ ] rappresentano talora un semplice tentativo per rimediare ai<br />

guasti della pergamena, e che: «le sottoscrizioni sono tutte autografe,<br />

eccettuata quella col nome del conte Grimaldo, di mano del notaio<br />

Guntelmo». (I diplomi di B. cit., p. 227).<br />

IX.<br />

Testamento di Elbunco vescovo di Parma.<br />

(Parma) 913, aprile.<br />

Ϯ In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, anno dominicae<br />

incarnationis DCCCCXIII et anno domni Berengarii gloriosissimi regis<br />

vigesimo septimo, mense Aprili, indictione Il. Quia ego Helbuncus sanctae<br />

<strong>Parmensi</strong>s ecclesiae indignus episcopus considerans et cotidie prae oculis<br />

habens caducam huius saeculi vitam et qualiter omnis caro viam suam<br />

corrumpit ut non quae Dei sunt sed mundi et sua desideria diligant, ideo<br />

ratum duxi ut dum spiritus hos regit artus et mens in sua ratione viget aliqua<br />

dona et munuscula ex his quae divina largiente misericordia nimio labore et<br />

37


sudore acquisivi sanctae matri <strong>Parmensi</strong> ecclesiae ad honorem omnipotentis<br />

Dei sanctaeque Dei genitricis semper virginis Mariae dominae videlicet<br />

meae, aliorumque sanctorum quorum sacra corpora in huius ecclesiae<br />

gremio requiescunt pro salute et remedio animae meae parentumque<br />

meorum humili et supplici devocione offeram scilicet sub tali coniuratione<br />

et testificatiqne qualis subter legitur. Dono itaque cedo offero atque trado a<br />

presenti die per huius iudicati testamentum ipsi sanctae matri <strong>Parmensi</strong>s<br />

ecclesiae textum evangeliorum operatum ex tabulis meis eburneis et cultellis<br />

meis aureis ornatum in circuito auro et argento et gemmis, calicem<br />

onichinum I mirabiliter operatum cum auro et gemmis pretiosis, patenam<br />

auream habentem in medio onichinum optimum et in circuitu smalto<br />

decoratum, garalem aureum I, cuneos aureos III, filacterium quod senior<br />

meus domnus Berengarius piissimus rex mihi dedit cum auro et gemmis et<br />

margaritis ornatum et in medio habens berillum cum crucifixo, crucem<br />

auream greciscam cum smalto habentem ex una parte vultum domini<br />

crucifixi ex altera vero vultum sanctae Mariae, duas alias cruces aureas cum<br />

smalto quae habent ex una parte vultum Domini ex altera Sancti Michaelis,<br />

crucem auream I habentem ex una parte vultum crucifixi argentei et ex<br />

altera parte vultum sanctae Mariae et apostolorum, crucem. auream<br />

habentem vultum Domini crucifixi cum gemmis et margaritis cum stipite<br />

sua vitrea viridissima et in circuitu auro ornata, crucem auream cug gemmis<br />

et margaritis habentem. in medio cristallum, crucem unam argenteam<br />

greciscam habentem ex una parte vultum Domini ex altera parte vultum<br />

sanctae Mariae et stat in sceptro argenteo deaurato, crucem auream areciscam<br />

I, quae habet de una parte vultum Domini et ex altera sanctae<br />

Mariae, sunt insimul cruces VIII., filacterium onichineum operatum ex<br />

utraque parte auro et in medio habens crucifixum eburneum, filacterium<br />

cum auro et gemmis et margaritis et cristallo et ex alteria parte smaltum et<br />

in medio bizancium, sunt filacteria IlI, ampullam cristallinam I ornatam in<br />

circuitu auro et rnargaritis, altare cum preciosis reliquiis et ornatum in<br />

circuitu argento, urceolum cum aquamanile suo argenteum, sitellum<br />

argenteum I, scutellas argenteas II, camisium optimum ad missam<br />

canendam cum auro paratum, tunicam diablattinam optimam cum auro<br />

paratam, planetam diasperinam optimam, casulas diacedrinas Il unam valde<br />

bonam et alteram optimam, casulas Il optimas de diarodano unam bifaciem<br />

et alteram puram, casulam dlovenedam l, casulam dioblatinam I. sunt in<br />

summa septem casulae et camisium unum et tunica I, pluvialem<br />

diasperinum optimum I, pluvialem de blatta bisancia optimum I, pluvialem<br />

de diarodano I, pluvialem de diovenedo I, pluvialem sericum I villosum,<br />

pluvialem de cufi I, pluvialem caprinum I, sunt in summa pluviales VII,<br />

facitergios Il, unum cum auro et serico et alterum cum serico puro, cortinas<br />

III unam operatam eum colore venedo et aliam puram, terciam acu pictilem<br />

cum serico imaginatam, tapetos III, sperones aureos cum gemmis qui<br />

fuerunt Lamberti imperatoris, patenam eburneam I, scutellam saraceniscam<br />

38


I, argentum ad ciiburium perficiendum quantum sufficiat, ad lampadem<br />

faciendam coram sancta Maria Iibr. X, et si Deus mihì vitam concesserit et<br />

cordi meo inspirare dignatus fuerit ut Deo ei sanctae Mariae amplius augere<br />

debeam huic paginae inseram. Praesentialiter tamen offero Deo et sanctae<br />

Mariae duos faldistorios optimos et honorificos et bene paratos 129 . Offero<br />

etiam sancto Domnino martyri Christi modiolos aureos Il, unum ad calicem<br />

faciendum et alium ad patenam, ad absidam restaurandam argenti Iib. X, ad<br />

restauranda altaria Sancti Nicodemis et Sanctae Trinitatis et Sancti<br />

Michahelis et Sancti Remigii caeterorumque sanctorum quorum reliquiae<br />

hic conditae sunt arg. lib. XX, ad altare parandum quod est ante sepolturam<br />

meam in honore omnium sanctorum Iib. X, enappum scotiscum I ad<br />

lampadem faciendam; offero ipsi altari altare paratum cum columnellis<br />

argentiis et ciburio argenteo cum crista gemmata quod comparavi Papiae, et<br />

proprietatem quam comparavi in Cluzola et Barco unde vivant sacerdotes<br />

qui ibi per tempora deservierint, ad calicem et patenam et turibulum et<br />

casulam comparandam sol. C, ad Sanctum Remigium de Bercedo ad<br />

absidam parandam lib. X. Haec omnia suprascripta quae Deo et sanctae<br />

Mariae caeterisque supra nominatis sanctis devoto animo optuli volo et<br />

statuo ut in perpetuum intacta et inviolata permaneant, nisi forte ad divinum<br />

honorem et utilitatem sanctorum praedictorum religiose fuerint tractata. Si<br />

quis vero meorum successorum vel alia quaelibet magna parvaque persona<br />

ea quae suppliciter Deo et sanctis eius offero sacrilego ausu tollere vel<br />

auferre aut in suos vel alienos usus vel in dona regum vel alius cuiuslibet<br />

personae convertere temptaverit vel si ex hoc sancto loco subtrahere aut<br />

amovere voluerit nisi ad honorem Dei et sanctorum eius habeant tunc<br />

licentiam et potestatem mei propinqui et vassalli sacerdotes et clerici et filii<br />

huius ecclesiae ita potestative quaerere et repetere tamquam eorum propriam<br />

causam, et acquisita distribuant per ecclesias et sacerdotes et pauperes prout<br />

melius secundum Deum previderint. Ille vero qui hoc nostrae devotionis<br />

testamentum violare praesumpserit et aliquid ex iam dicta nostra oblatione<br />

tollere vel minuere conatus fuerit aut consenserit ad tollendum vel in suos<br />

aut alienos usus convertendum sit anathema maranatha a Patre et filio et<br />

Spiritu Sancto et cum Iuda traditore Domini et salvatoris nostri Iesu Christi<br />

atque cum Anania et Saphira aeternae damnationis patiatur incendium. Si<br />

vero, quod absit, ipsi mei propinqui et vassalli sacerdotes et clerici el filii<br />

huius ecclesiae consenserint ut haec mea oblatio ab aliquo violetur sini et<br />

ipsi iuxta meae auctoritatis ministerium anathematis vinculis irretiti<br />

aeternoque incendio reputati. Consideret namque et percipiat et inquirat<br />

unusquique si ego aliquid ex his quae mei antecessores huic sanctae Dei<br />

ecclesiae optulerunt tolIere vel auferre vel in aliquos meos aut alienos usus<br />

umquam converteretem temptavi et vel sic mea quamvis peccatoris sequatur<br />

vestigia. Contestor ergo et iterum adiuro vos successores meos et omnem<br />

129 Spazio in bianco di un rigo e mezzo.<br />

39


hominem per Patrem et Filium et Spiritum Sanctum sanctam et individuam<br />

Trinitatem et per choros angelorum, archangelorum, patriarcharum,<br />

prophetarum et apostolorum, martirum, confessorum, virginum omniumque<br />

sanctorum et electorum Dei ut haec praenominata munuscula quae ad<br />

honorem omnipotentis Dei et omnium sanctorum devota mente optuli,<br />

numquam per tempora ab hac ecclesia tollere aut usurpare temptetis,<br />

scientes ex hoc si feceritis vos ante tribunal Christi adstante ibi domna<br />

Sancta Maria in tremendo die iudicii mecum habituros rationem. Et si<br />

quislibet tantae praesumptionis tantaeque temeratis qui nec Deum timeat,<br />

nec hominem revereatur et aliquid ex his quae Deo sanctaeque Dei genitrici<br />

semperque Virgini Mariae caeterisque sanctis et electis Dei qui in hoc<br />

testamento praenotatis devote optuli tollere praesumpserit inter sacrilegos et<br />

Deo rebelles computetur et ab omnibus christianis infamis habeatur donec<br />

resipiscat et reddat atque restauret universa quae Deo et Sanctae Mariae<br />

malo ordine abstulit. Unde quatuor huius mei testamenti exemplaria scribere<br />

feci. Unum quod sit in testimonio in palatio Ticini regio, aliud in episcopio<br />

Placentino, tercium in Regiense, quartum in Motinense. Ut et per<br />

gloriosissimi regis senioris mei domni Berengarii eiusque successorum<br />

auctoritatem pontificumque praedictarum urbium sanctionem mei propinqui<br />

et fideles tam clerici quam laici filiique ecclesiae ea quae ablata fuerint<br />

liberius exquirant.<br />

Ϯ Helbuncus episcopus in hoc testamento a me facto subscripsi.<br />

Ϯ Fredericus vicedominus subscripsi. Ϯ Adalbertus presbiter subscripsi.<br />

Stephanus presbiter subscripsi. Ϯ Petrus presbiter subscripsi. Benulfus<br />

presbiter subscripsi. Ϯ Maurinus subscripsi. Ϯ Ego Arnigisus archipresbiter<br />

subscripsi. Ϯ Ardevertus archidiaconus subscripsi. Ϯ Azo diaconus et<br />

praepositus subscripsi. Ϯ Aribertus presbiter subscripsi. Ϯ Daribertus<br />

presbiter subseripsi. Ϯ Andreas presbiter subscripsi. Ϯ Vuido presbiter<br />

subscripsi. Ϯ Anselmus presbiter subscripsi. Ϯ Gambertus indignus presbiter<br />

subscripsi. Ϯ Andreas presbiter subscripsi. Ϯ Arado presbiter subscripsi.<br />

Ϯ Donumdei presbiter subscripsi. Hidelbertus diaconus subscripsi. Araldus<br />

acolitus subscripsi. Liutprandus diaconus subscripsi. Petrus diaconus<br />

subscripsi. Ϯ Ego Stabilis presbiter subscripsi. Ϯ Madelbertus presbiter<br />

subscripsi. Dominicus presbiter subscripsi. Ursus presbiter subscripsi.<br />

Adelbertus presbiter subscripsi. Domninus presbiter subscripsi. Erembertus<br />

presbiter subscripsi. Odelbertus presbiter subscripsi. Saxus presbiter<br />

subscripsi. Ego lohannes presbiter subscripsi. Adelbertus presbiter<br />

subscripsi. Trulbertus presbiter subscripsi. Petrus diaconus subscripsi.<br />

Angnelbertus diaconus subscripsi. Martinus diaconus subscripsi. Paulus<br />

presbiter subscripsi. Madelbertus presbiter subscripsi. Anspertus presbiter<br />

subscripsi. <strong>Le</strong>oprandus presbiter subscripsi. Arifredus presbiter subscripsi.<br />

Jeoperto presbiter subscripsi. Ϯ Ego Iselbertus presbiter subscripsi. Ϯ Ego<br />

Rodeprandus presbiter subscripsi. Ursus presbiter subscripsi. Teutulfus<br />

presbiter subscripsi. Ingelbertus presbiter subscripsi. Raidulf presbiter<br />

40


subscripsi. Adelmannus presbiter subscripsi. Ego Undelprando scavino<br />

rogatus subscripsi et testis. Ϯ Benedictus scavino rogatus subscripsi. Ϯ<br />

Petrus scavino rogatus me subscripsi. Ϯ Ego Giselbertus notarius subscripsi.<br />

Signum manus Bivini vassalli. Ϯ Ego Madelberto notarius subscripsi.<br />

Adelbertus presbiter subscripsi. Adelprando presbiter subscripsi. Ϯ<br />

Hildeprapdus subdiaconus subscripsi. Adelmannus presbiter subscribsi. Allo<br />

presbiter subscripsi. Adelbertus presbiter subscripsi. Grimaldus presbiter<br />

subscripsi. Iohannes presbiter subscripsi. Ϯ Evuimperto presbiter subscripsi.<br />

Rimpertus presbiter subscripsi. Rimprandus presbiter subscripsi. Signum<br />

Helmerici vassalli. Signum manus Frammulfi. Signum manus Alcherii.<br />

Signum manus Ganiperti, signum manus Iohannis.<br />

Ϯ Ego Nandulfus subdiaconus hoc testamentum iussu domni Helbunci<br />

episcopi scripsi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. VII.<br />

Nel verso della pergamena, di mano, pare, dell’estensore dell’atto:<br />

«Cartula offersionis de his quae obtulit Elbuncus episcopus». - Di mano del<br />

sec. XII: «videlicet de thesauro et barco et cluizola».<br />

Ho assegnato al doc. l’anno postovi dallo scrittore, benchè l’anno del<br />

regno e l’indizione indichino l’an. 914.<br />

Affò, Storia di Parma, I, N. XXXVIII, p. 317.<br />

X.<br />

Il conte Rodolfo e Vuiburga sua moglie danno a livello a Urseverto del fu<br />

Urso e a <strong>Le</strong>oprando, Ralimpaldo e Stevano figli del fu <strong>Le</strong>one terreni con<br />

una casa in Castellano, pertinenza della corte di Sabbione.<br />

Sabbione (Reggio), 915, febbraio 3.<br />

Ϯ In nomine Domini, regnante domnus Berengarius gratia Dei rex, hic in<br />

Italia anno vigiximo septimo, die tercio de mense febroarius, per indictione<br />

te[r]cia. Placuit adque convenit inter domnus Rodulfo gratia Dei comes et<br />

Vuiburga iugalibus ex genus Francorum et inter Urseverto filio quondam<br />

Ursoni et inter <strong>Le</strong>prando 130 et ,Ralimpaldo et Stavano 131 iermanis filiis<br />

quondam <strong>Le</strong>oni liberis hominibus ut in Dei nomine firmare et firmasti vos<br />

suprascripti iugalibus nos suprascripti iugalibus 132 vel nostris heredibus in<br />

terra et casa, vinea, prado seo silva iurex ilIa in propri vestro in Castellani<br />

qui pertine de curte vestra Sablone, qui ante os dies per vos ipsi per libel[lo]<br />

erecte fue, hoc sunt iuges viginti et quinque sorte media firmasti me<br />

Urseverto vel meis heredes exinde in iuges duodecim et media et nos<br />

130 Sic; più sotto si legge: <strong>Le</strong>oprando.<br />

131 Sic. Nella sottoscrizione: Stevani.<br />

132 Sic. Errore del notaio, che doveva scrivere «libellaris».<br />

41


<strong>Le</strong>oprando et Ralim[pal]do et fratres germanis vel nostris heredes exinde in<br />

iuges duodecim et media in ea vero racione dedi[s]ti vos suprascripti iugales<br />

nos suprascripti Iibellarii vel nostris heredes super ipse res et in ipsa casa<br />

resedere et laborare et excollere debeamus puriter et fideliter sine fraude vel<br />

nelicto da odie usque ad anno[s] viginti et nove et exinde reditum<br />

peresolvere debeamus per uno quemque anni de omnis genere grano, qui<br />

super ipsa terra seminato fuerit et Dominus dederit, modio quarto, vino<br />

medietatem, abeamus exinde antepoxito prado, orto, rabe, lino, vicia,<br />

facioli unde non redamus etsenio in anno dare debeamus pulli dui, oves<br />

dece, dinarii quatuordeci i[n] natale Domini et in pasca Domini dinarii sex,<br />

operes in anno facere debeamus, omnis mense opere quatuor medietatem<br />

cum bovis et medietatem manoalis hic in curte vestra Sablone cum anona<br />

domnica angarias in anno facere debeamus qua[n]tum nos exinde contangi<br />

et per tempus messis et vindimie misso donnico super adstante et ei sucepta<br />

facere debeamus et pinnerati et distrinti esse debeamus, que ad lex et<br />

iusticiam faciemus et suprascripto reditum quem rederimus grano, vino seo<br />

etsenio vegere et consinnare debeamus hic in suprascripta curte vestra Sablone<br />

et anni expleti, si exire voluerimus, esiamus, exiamus exinde foras<br />

cum duos porciones de omnes movilias nostra et tercia parte demitamus in<br />

loco cispite in ipsa casa. Pena vero ambes partis inter nos posuimus, ut si<br />

quas pars ad pars partis menime compleverimus ad redendum vel persoIvendum,<br />

vel si esire aut menare voluerimus aut amplius super inponere<br />

voluerimus et non permanserimus in omnes qualiter superius legitur, tun[c]<br />

componamus pars ad pars parti fidem servanti unus de nos vel de nostris de<br />

super quem culpa inventa fuerit, idest pena numero in argento solidi viginti,<br />

et pos pena soluta os libellum in sua permanea[t] firmitatem. Unde duo<br />

libelli conscripti sunt ad ambes partis ad omnia suprascripta. Actum in villa<br />

Sablone.<br />

Signa Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Urseverti et <strong>Le</strong>prandi et Relimpaldi et Stevani qui<br />

fieri rogavi.<br />

Signa Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Ugoni et Vuilfredi et Auradi et Araldi ex genus<br />

Francorum rogatis testis.<br />

Signa Ϯ Ϯ Ϯ manibus Marini et Teosperti et, Petroni rogatis testis.<br />

Scripto libello per manum Marini notarii.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. VI.<br />

Citato in Tiraboschi, Storia della badia di Nonantola, I, p. 298.<br />

XI.<br />

Il conte Rodolfo e Vuiburga sua moglie dànno a livello a Lubo del fu<br />

Martino e a Lubo del fu Orsone alcuni beni posti «in loco Castellani»<br />

pertinente alla corte di Sabbione.<br />

42


Sabbione (Reggio), 915, febbraio 4.<br />

Ϯ In nomine Domini, regnante domnus Berengarius gratia Dei rex hic in<br />

Italia anno vigiximo septimo, die quarto de mense febroarius, per indictione<br />

tercia. Placuit adque convenit inter domnus Rodulfo comes et Vuiburga<br />

iugalibus ex genus 133 Francorum et inter Lubo 134 filius quondam Martini et<br />

alio Lupus 135 filius quondam Ursoni liberis ominibus ut in Dei nomine<br />

firmare et firrnastis vos suprascripti iugalibus nos suprascripti libellaris vel<br />

nostri heredibus in terra et casa, vinea, prado seo silva iurex illa in proprio<br />

vestro in loco Castellani, qui perline de curte vestra Sablone, qui ante os<br />

dies per te ipso Lubo per livello erec[te] fue, oc sunt iuges duodecim, in ea<br />

vero racione dedistis nobis ut nos suprascripti libellarii vel nostris heredes<br />

.super ipses rex et in ipsa casa resedere et laborare et escollere debeamus<br />

puriter 136 et fideliter sine fraudo vel nelicto da odie usque ad annos viginti et<br />

nove et exinde reditum peresolvere 137 debeamus per uno quemque anni de<br />

omnis genere grano, que super ipsa terra seminata fuerit et Dominus dederit,<br />

modio quarto, vino medietatem abeamus exinde antepoxito prado, orto,<br />

rabe, lino, vicia, facioli, unde non redamus etsenio in anno dare debeamus<br />

i[n] natale Domini, pullo uno, hoves quinque et in pasca Domini dinarii<br />

quatuor, operes in anno facere debeamus omnis mense opere due,<br />

medietatem cum bovis et medietatem manoalis hic in suprascripta curte<br />

vestra Sablone cum anona domnica angarias in anno facere debeamus<br />

quantum nos exinde contangi et per tempus messis et vindimie misso<br />

domnico super adstante et pinnerati et distrinti esse debeamus usque ad lex<br />

et iusticiam faciemus et suprascripto reditum quem rederimus grano vino<br />

seo etsenio vegere et consinnare 138 debearnus hic in suprascripta curte vestra<br />

Sablone et anni espleti, si esire voluerimus, esiamus exinde foras cum duos<br />

porciones de omnes movilias nostra et tercia parte demitamus in loco cispite<br />

in ipsa casa. Pena vero ambes partis inter nos posuimus ut si quis pars ad<br />

par[s] partis menime 139 compleverimus ad cedendum vel persolvendum, vel<br />

si esire aut menare voluerimus, aut amplius super inponere voluerimus et<br />

non permanserimus in omnia qualiter superius legitur, tunc componamus<br />

pars ad pars parti fidem servanti unus de nos vel de nostris heredibus de<br />

super quem culpa inventa fuerit, id est pena numero in argento solidi viginti.<br />

Unde duos libelli conscriti sunt ad ambes partis ad omnia suprascripta.<br />

Actum in curte Sablone.<br />

133 La s in sopralinea, stessa mano.<br />

134 La b ha l’asta prolungata sotto il rigo, per cui può leggersi anche lupo; la sottoscrizione<br />

ha luboni et alio lubo.<br />

135 Sic.<br />

136 La prima r è corretta su una b.<br />

137 Sic.<br />

138 Sic.<br />

139 Sic.<br />

43


Signa Ϯ Ϯ manibus Luboni 140 et alio Lubo, qui unc libellum fieri rogavi.<br />

Signa Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Vuifredi et Ugoni et Auradi et Araldi ex genus<br />

Francorurn rogatis testis.<br />

Signa Ϯ Ϯ Ϯ manibus Marini et Teosperti et Petroni rogatis testis.<br />

Ϯ Scripto libello per manum Marini notarii.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, Sec. X, N. V. - Pergamena assai ingiallita<br />

superiormente e nell’escatocollo dall’abuso di reagenti.<br />

Cenno in Tiraboschi, Storia della badia di Nonantola, I, p. 298.<br />

XII.<br />

Il conte Rodolfo e Vuiburga sua moglie danno a livello a Pietro del fu<br />

Ralimpaldo un podere con una casa posto in «Castetlani», pertinenza della<br />

corte di Sabbione.<br />

Sabbione (Reggio), 915, febbraio 4.<br />

In nomine domini, regnante dominus Berengarius gratia Dei rex hic in<br />

Italia anno vigiximo septimo, die quarto de mense febroarius, per indicione<br />

tercia. Placuit adque convenit inter dominus Rodulfo comes et Vuiburga ex<br />

genus Francorurn et inter Petrus filius quondam Ralimpaldi liber homo ut in<br />

Dei nomine firmare et firmastis vos suprascripti iugalibus me Petrus vel<br />

meis heredes in terra et casa, vinea. prado seo silva iures illa in proprio<br />

vestro in Castellani, qui pertinet de curte vestra Sablone, qui ante os dies per<br />

te ipso per libello erecte fue et sunt iuges sex, in ea vero racionem dedisti<br />

mihi ut ego Petrus vel meis heredes super ipse res et in ipsa casa resedere et<br />

laborare et excollere debeamus puriter et fideliter sine fraude vel nelicto da<br />

odie usque ad annos viginti et nove et exinde reditum persolvere debeamus<br />

pro uno quemque anni de omnis genere grano, que super ipsa terra seminato<br />

fuerit et Dominus dederit, modio quarto, vino medietatem abeamus exinde<br />

antepoxito prado, orto, rabe, [li]no, vicia, facioli unde non redamus etsenio<br />

in anno dare debeamus in natale Domini pullo uno, hoves quinque et in<br />

pascha Domini dinarii dui, operes in anno facere debeamus duodecim,<br />

medietatem cum bovis et medietatem manualis hic in curte Sablone cum<br />

anona domnica angarias in anno facere debeamus quantum vos exinde<br />

comtingiet per tempus messis et vindimie misso domnico super adstante et<br />

eis susceptas facere debeamus et pinnerati et districti esse debeamus usque<br />

ad lex et iusticiam faciemus et soprascriptum reditum quem rederimus<br />

.grano et vino seo etsenio vegere et consignare debeamus hic in suprascripta<br />

curte vestra Sablone et anni expleti si esire voluerimus exiamus exinde foras<br />

cum duos porciones des omnes movillas nostra et tercia parte demitamus in<br />

140 Sic.<br />

44


loco cispite in ipsa casa. Pena vero ambes partis inter nos posuimus ut si<br />

quas pars ad pars partis menime compleverimus ad redendum vel<br />

persolvendum, ut si exire aut menare voluerimus aut amplius super<br />

imponere voluerimus et non permanserimus in omnia qualiter superius<br />

legitur, tunc componamus pars ad pars parti fidem servanti unus de nos vel<br />

de nostris heredibus desuper quem culpa inventa fuerit idest pena vero in<br />

argento solidi viginti. Unde duos libelli conscripti sunt ad ambes partis ad<br />

omnia suprascripta. Actum in villa Sablone.<br />

Signo Ϯ manus Petroni qui unc libellum fieri rogavi.<br />

Ϯ Ego Gisevertus notarius et scavino rogatus me testis subscripsi.<br />

Signo Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Vuifredi et Conradi et Ugoni et Andreverti, qui<br />

Fabro vocatur, ex genere Francorum rogatis testis.<br />

Signo Ϯ Ϯ manibus Marini et Teosperti rogatis testis.<br />

Ϯ Scripto libello per manum 141 Marini notarii rogatus prostradita<br />

complevi et dedi.<br />

Copia del 1750; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, Transumptum, Sec. X, N. VIII.<br />

Invano ho cercato l’originale; ho seguito il Transumptum, tenendo presenti i<br />

docc. Nn. X, XI, XIII di mano del medesimo notaio Marino, che presentano<br />

lo stesso formulario.<br />

XIII.<br />

Il conte Rodolfo e Vuiburga sua moglie danno a livello a Martino del fu<br />

<strong>Giovanni</strong> e ad Ermenperto del fu Sigefredo un podere con casa in<br />

«Castellani», pertinenza di Sabbione.<br />

Sabbione (Reggio), 915, febbraio 4.<br />

Ϯ In nomine Domini, regnante domnus Berengarius gratia Dei rex hic in<br />

Italia anno vigiximo septimo, die quarto de mense febroarius, per indictione<br />

tercia. Placuit adque convenit inter domnus Rodulfo comes et Vuiburga<br />

iugalibus ex genus francorum et inter Martinus fiilius quondam Iohannis et<br />

Ermenperti filius quondam Sigefredi liberis ominibus ut in Dei nomine<br />

firmare et firmasti vos (vos) suprascripti iugalibus nos suprascripti libellarii<br />

vel nostris heredes in terra et casa, vinea, prado, seo silva iures illa in<br />

proprio vestro in Castellani, qui pertinet de curte vestra Sablone, qui ante os<br />

dies per vos ipsi per libello erecte fue ac sunt iuges quinque, in ea vero<br />

racione dedistis nobis ut nos ipsi libellarii vel nostris heredes super ipse res<br />

et in ipsa casa resedere et laborare et excollere debeamus puriter et fideliter<br />

sine fraudo vel nelicto da odie usque ad annos viginti et nove et exinde<br />

141 La carta ha ma<br />

45


editum persolvere debeamus pro uno quemque anni de omnis genere grano,<br />

que super ipsa terra seminato fuerit et Dominus dederit, modio quarto, vino<br />

medietatem habentis exinde antepoxito prado, orto, rabe, lino, vicia, facioli,<br />

hunde 142 non redamus etsenio in anno dare debeamus in natale Domini pullo<br />

uno, hoves quinque, dinarii dui et in pasca Domini dinarii dui, operes in<br />

anno facere debeamus decem, medietatem cum bovis et mediatatem<br />

manualis hic in ipsa curte vestra Sablone cum anona domnica angarias in<br />

anno face[re] debeamus quantum nos exinde contangi et per tempus messis<br />

et vindimie misso domnico superadstante<br />

et ei sucepta facere debeamus et pinnerati et districti esse debeamus usque<br />

ad lex iusticiam faciamus et soprascripto reditum quem rederimus grano et<br />

vino et exenio vegere et consinnare debeamus hic in suprascripta curte<br />

vestra Sablone et anni expleti, si esire voluerimus, esiamus exinde foras cum<br />

duas porciones de omnes movilias nostra et tercia parte demitamus in loco<br />

cispite in ipsa casa. Pena vero ambes partis inter nos posuimus, ut si quas<br />

pars ad partis menime compleverimus ad rendendum vel persolvendum, vel<br />

si esire aut menare voluerimus, aut amplius super imponere voluerimus et<br />

non permanserimus in omnia qualiter superius legitur, tunc componamus<br />

pars ad pars parti fidem servanti unus de nos, vel de nostris heredes super<br />

quem culpa inventa fuerit, idest pena vero in argento solidi viginti et pos<br />

pena soluta os libellum in sua permanea[t] firmitatem. Unde duos libelli<br />

conscripti sunt ad (ad) ambes partis ad omnia suprascripta. Actum in<br />

suprascripta curte Sablone.<br />

Signo Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Vuifredi et Azoni et Auradi et Araldi ex genus<br />

francorum rogatis testis.<br />

Signo Ϯ Ϯ Ϯ manibus Marini et Petroni et Teosperti rogatis testis.<br />

Ϯ Scripto libello per manum 143 Marini notarii.<br />

Copia del 1750; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, Transumptum, Sec. X, N. IX.<br />

Sfortunatamente ho cercato invano l’originale; ho seguito il<br />

Transumptum, tenendo presenti gli altri livelli scritti dallo stesso notaio<br />

Marino Nn. X, XII.<br />

XIV.<br />

Il conte Rodolfo e Vuiburga sua moglie danno a livello a Martino del fu<br />

Vitale e ad Orso del fu Rimperto alcune piccole pezze di terra poste nella<br />

corte di Sabbione.<br />

Sabbione (Reggio), 917, marzo 16.<br />

142 Sic.<br />

143 La carta ha ma<br />

46


Ϯ In nomine Domini, regnante domnus Berengarius gratia Dei imperator<br />

hic in Italia anno secundo, die sesto decimo de mense martio, per indictione<br />

quinta. Placuit adque convenit inter domnus Rodulfo comes et Vuiburga<br />

iugalibus ex genus francorum nec non set eciam ex alia parte inter Martino<br />

filius quondam Vitali et Urso filius quondam Rimperti liberis ominibus, ut<br />

in Dei nomine firmare et firmasti vos suprascripti iugalibus nos suprascripti<br />

libellarii vel nostris heredes in peciole tres de terra aratoria, prima peciola de<br />

terra cum casa super se abente que reiace 144 infra castellum nostrum qui<br />

vocatur Sablone, est per mensura, firmaste 145 me Martino vel tuis 146 heredes<br />

esinde in tabula una et quarta parte de tabula et me Urso vel meis heredes<br />

esinde in tres partes de tabula, sunt fini: da mane parte caput in Sala vestra<br />

domnica tenente, de meridie Boso abente, 147 de sera Vido et de supto casa<br />

domnica teniente, alie peciole foris castello, ubi ego ...... paliatecta edificata<br />

abemus, est per mensura tabula una et duo partis de tabula, tercia peciola,<br />

ubi ego Urso tria paliatecta edificata est tabula una et duo partis de tabula ad<br />

perticas leitima 148 de pedis duodecim mensurata, in tale vero racione dedisti<br />

vos ipsi iugalibus nos ipsi libellarii vel ad nostris heredes ut nos ispi<br />

libellarii vel nostris heredes aut nostro omnibus qualiter nobis melius<br />

providerimus in ipsa casa, qui in ipsum castellum edificata est, abere et<br />

continuere debeamus et ipsam teniman 149 de ipsum castellum restaurare et<br />

continuere et fossata scavare et spaciade et vuidata facere debeatis alia<br />

esinde una cum introito et esito suo ad ipsa casa ambulandum et<br />

revertendum et ad omnes vestra utilitatem faciendum tantum quantum in<br />

vestra ditione convenit ad faciendum et una cum comuni et licito et inde in<br />

nobilis pascula in circuitu abere debemus sine omnia calomnia aut aliqua<br />

contradiccione da odie usque ad annos viginti et nove et exinde de<br />

suprascripte peciole de terra ct omnia quitquit intus abuerimus dare et<br />

consinare 150 debeamus, idest per uno quoque anno omnis mense augustus<br />

nomine in argento bono et spendevile denarii sex tantum vobis ipsis<br />

iugalibus vel ad vestris heredibus aut vestris misso et nullo aliquo censum<br />

nec tributum non super imponamus, nisi qual iter superius legitur, quia sic<br />

inter nobis conveni et anni expleti si esire volueritis esiatis exinde foras cum<br />

omnis movilias vestra et nostra causa quiquit vites abuerimus nisi casis<br />

tenetores, qui ibidem edificatum abemus, quia sic inter nobis conveni. Pena<br />

quidem inter nos posuimus et sic oblicavimus, ut si quas pars ad pars partis<br />

menime compleverimus ad dandum vel persolvendum vel si esire aut<br />

menare voluerimus, aut amplius censum vel tributum super imponere<br />

144 Sic.<br />

145 Sic.<br />

146 Sic.<br />

147 La copia ha abt con l’asta della b tagliata orizzontalmente.<br />

148 Sic.<br />

149 Sic.<br />

150 Sic.<br />

47


voluerimus, aut nos menime fecerimus ad dandum vel persolvendum et non<br />

permanserimus in omnia qualiter superius legitur, tune componamus pars ad<br />

pars parti fidem servanti unus de nos vel nostris heredibus desuper quem<br />

culpa inventa fuerit, idest pena numero in argento solidi viginti et pos pena<br />

soluta os Iibellum in sua permaneat firmitatem. Actum in curte Sablone.<br />

Signo Ϯ Ϯ manibus Martini et Ursoni qui fieri rogavi.<br />

Signo Ϯ Ϯ Ϯ manibus Golfermi et Teodulfi et Uberti ex genus francorum<br />

rogatis testis.<br />

Signo Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Petroni et <strong>Le</strong>oni et <strong>Le</strong>oprandi et Bosoni rogatis<br />

testes.<br />

Ϯ Scripto libello per manum Martini notarii rogatus postradita complevi<br />

et dedi.<br />

Copia del 1750, <strong>Archivi</strong>o Capitolare, Transumptum, sec. X, N. X.<br />

Ho invano cercato l’originale; ho desunto il doc. dal Transumptum,<br />

tenendo presenti gli altri livelli di Sabbione aventi il medesimo fumulario.<br />

(Nn. X, XIV).<br />

XV.<br />

Il conte Rodolfo dà in enfiteusi a <strong>Giovanni</strong> e Pasquasia coniugi una casa<br />

ed alcune terre, che aveva da loro comprate<br />

«Sali Urpano» (Bologna), 917, ottobre 3.<br />

Ϯ In nomine Domini, imperante dominum Berengario magnum imperator<br />

a Deo coronato in Dei nomine anno secundo, die tertio mensis obtubrio,<br />

indictione quinta. Acto in Sali Urpano, territorio Bononiensi. Petimus ad<br />

vobis domino Rodulfo comes ut nobis lohannes et Pasquasia iugales, seo<br />

filiis nostris et qui de filiis nostris nati vel procreati fuerit henfiteotecario<br />

nomine iure censu dare et concedere dignetis nobis rem iuris vestris, idest in<br />

fundo... Marcanticus et per alias fundoras vel eas alias et ubi (ubi) omnibus<br />

rebus ilIis quantascumque nos petitoris vobis domino Rodulfo comiti per<br />

cartula vinditionis hemisimus, quod est casa una cum cispide modio sum 151<br />

uno et amplius et de terra aratoria modio sum hocto et vites per numerum<br />

ocinientes 152 et si amplius fuerit in ista henfiteosis permaneat, una cispide,<br />

curte, hortos, area, putheo, vineis, terris, campis, silvis, arbustis, arboribus<br />

vel omnibus ad easdem suprascriptis rebus pertinentibus sicut supra legitur<br />

in integrum, abendum tenendum super resedendum propaginandum et in<br />

omnibus defensandum ex nostris propriis expensis seo Iavoribus 153 nihilque<br />

151 Sic.<br />

152 Sic.<br />

153 Sic.<br />

48


inferius ad ficta pensare putari debeamus et reddere exinde annue<br />

promittimus nos infrascriptis petitoris seu filiis et qui de filiis nostris nati vel<br />

procreati fuerint vobis domino Rodulfo comiti seo et ad heredibus vestris<br />

per omnis reddito de infrascriptis rebus, idest omnes mense septembrio intra<br />

inde vino anfora una, grano modio uno, sigala madio uno, ordeo madia uno,<br />

faba modio uno et repromittimus vobis dare per omnes mense opera una ihc<br />

in Sali 154 Urpano ubi vos complacuerit et si qua vero pars parti si contra<br />

hanc paginam emfitheotecariam ire temptaverimus, aut conservaverimus in<br />

ea omnia qualiter superius legitur, aut aliqua controversia aut ingenium<br />

factum fuerit et anc paginam emfiteotecariam minime valere nequiverit,<br />

tunc daturis nos promittimus pars parti fidem servandi pene nomine solidos<br />

duodeci et post pena soluta anc pagina henfiteotecaria in sua firmitate. Sub<br />

die, mensi, indictione supradicta quinta.<br />

Ϯ 155 Signum Ϯ Ϯ manus Iohannis et Pasquasia iugales petitoris cui relecta<br />

est.<br />

Ϯ Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Iohannis de Vitalliano et Petro qui vocatur<br />

Vetulo seo et Feli de vico Calgarini rogatis, cui relecta est testis.<br />

Ϯ Signum Ϯ Ϯ manus Jugulerio et Bovo gens Francorum, cui relecta est<br />

testis.<br />

Ϯ Ego Petrus rogatus manu mea testis subscripsi.<br />

Ϯ Scripta hanc pagina henfiteosa sicut superius Iegitur per manu mea 156<br />

Vigilantius notarius et scavino.<br />

Copia del 1750 del Baiardi; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, Transumptum sec. X,<br />

N. XI.<br />

Invano ho ricercato l’originale.<br />

XVI.<br />

Lamperga monaca vende a Pietro prete alcune sue case poste entro<br />

Parma, l’oratorio di S. Quintino, un molino ed una vigna posti fuori delle<br />

mura della detta città, una pezza di terra posta in piazza Calderaria, e gli<br />

altri suoi beni posti in Porporano, Baganzola, Cirgliano, i quali tutti erano<br />

di proprietà di Stefano prete suo consanguineo.<br />

Parma, 918 febbraio.<br />

154 Sic.<br />

155 Sic.<br />

156 La carta ha: per ṁ mea.<br />

49


Ϯ In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi.<br />

Berengarius divina ordinantes providencia imperator a[u]gusto anno<br />

imperii eius tercio, mense februario, indicione sexta.<br />

Constat me Lamperga vestem sancte religionis velamen induta abitatrice<br />

infra civitate Parmense qui lege Romana vivo et filia quondam Rimedinde<br />

vindo et ad presenti die trado tibi Petroni presbitero et filio quondam<br />

Teuperti emtore id sunt in integrum salario et casis vel terra sub ipsis casis<br />

et vacua terra uno tenente in re mea, quae est posita infra civitate Parmense,<br />

que est ad finis: ab ipsis casis et terra da una parte da mane de heredibus<br />

quondam AdeIberti marchioni et que fuit quondam lohannis scavino alia<br />

parte da sera, que fuit ipsi Iohanni, tercia parte da medio die muro publico,<br />

quarta parte de subtus via pubIica, sive quod alii sunt ad finis, similiter<br />

vindo et trado ego qui supra Lamperga tibi suprascripto Petroni presbitero id<br />

est in integrum oratorium iIlum qui est posito foris muro civitate Parmense<br />

qui est ad onore Sancti Quintini cum casis et terra seu molino et aquario et<br />

ripas adque vinea in integrum ibidem uno tenente, seu et vinea et terra illa in<br />

loco et fundo qui dicitur platea Calderaria in integrum, adque casis et<br />

omnibus rebus illis quod habere et possidere visa sum in locis et fundoras,<br />

qui dicitur Purporano macino de Baganciola cum suoru[m] pertinenciis<br />

adque in Cirliano seu et una cum omne movilia illa que mihi cui supra<br />

Lampergi ipsis casis et rebus veI movilibus per cartuIa advenerat de<br />

Stefanus presbiter de eadem civitate, qui fuit consanvuineo et undecumque<br />

aut comodocumque ad eum possessas vel devolutas fuerit et ipso mihi per<br />

iandicta cartuIa in me emiserat in integrum iamdictis casis et rebus seu<br />

mobilibus seu et una cum ingressoras vel regressoras earum una cum finibus<br />

et terminibus seu et una cum ipsa cartula per quam ego ipsis casis et rebus<br />

vel movilibus conquesierat et quod in ea ligitur ad presenti die vindo et<br />

trado ad abendum, tenendum, posidendum et faciendum exinde de iamdictis<br />

casis et rebus vel movilibus qualiter superius legitur quicquit voIueritis, tam<br />

tu Petrus presbiter vel tuis heredibus aut cui vos dederitis iure proprietario<br />

nomine et recipi ego qui supra Lamperga pro omnibus suprascriptis casis et<br />

rebus vel movilibus qualiter superius legitur una cum omnia superioribus et<br />

inferioribus suis adte cui supra Petrus presbiter per Rimperto misso tuo in<br />

argentum et species valente libras viginti et quatuor fenitum precium, unde<br />

expondeo adque promito me ego qui supra Lamperga vel meis heredibus tibi<br />

cui supra Petroni presbitero vel ad tuis heredibus aut cui vos dederitis<br />

suprascriptis casis et rebus vel movilibus qualiter superius venumdavit ab<br />

omne homine defensare et si defensare non potuerimus aut contra hanc<br />

cartuIa ire quandoque agere presumserimus, tuc componimus vobis predidis<br />

casis et rebus seu mobilibus in dublo sicut diebus illis meliorata fuerit super<br />

extimacione in consemiIe locum omnis me velheredum et parentum<br />

meorum repeticione cessantes et nec nobis liceat umquam ullo tempore<br />

50


nolle quod voIuis 157 et quod ad me semel factum vel conscriptum est omnia<br />

inviolabiliter conservare promitto cum stipulacione supnixa. Actum Parma.<br />

Signum Ϯ manus Lampergi, qui hanc cartula ut supra fieri rogavit.<br />

Signum Ϯ Ϯ manus Iselperti et Domineci seu Iohanni hominis Romanis de<br />

civitate Parmense testes.<br />

Signum Ϯ Ϯ manus Adelberti et Arnulfi hominis Romanis testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ manus Veneri et Cristofali filio quondam Cristiani de civitate<br />

Parmense testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ manus Donati de Martoriano et Gumprandi de Quignente<br />

testis.<br />

Ϯ Scripsi ego Gauso notarius postradita complevi et dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. XII. - Nel verso di mano<br />

sincrona: «Cartula de terra Lampergae in civitate Parma et de oratorio<br />

Sancti Quintini et de terra in platea calderaria».<br />

Edita parzialmente in Affò, I, N. XXXIX, p. 320.<br />

XVII.<br />

Berengario imperatore, ad istanza del marchese Odelrico, conferma a<br />

sua figlia Berta il monastero di S. Sisto in Piacenza colle corti di Guastalla,<br />

Luzzara, Villola, «Littora Paludiana», Pegognaga, Cortenova, Campo<br />

Miliacio e la cella Cotrebbia colle dipendenze donata da Carlomanno.<br />

«Curte Sinna», 917, agosto 27.<br />

In nomine [domini] Dei eterni. Berengarius divina favente clementia<br />

imperator augustus. Si petitionibus fidelium nostrorum Iibenter<br />

annuimus,devotiores eos ad nostre fideIitatis obsequia reddimus. Quocirca<br />

omnium universalis Ecclesie fideIium nosfrorum videlicet presentium ac<br />

futurorum noverit industria, qualiter OdeIricus iIIuster marchio sacrique<br />

palatii nostri comes et dilectus fidelis noster suppliciter nostram exoravit<br />

maiestatem, quatinus ob amorem superne remunerationis per nostri precepti<br />

paginam quoddam monasterium infra civitatem Placentinam a beate<br />

videIicet memorie Angilberga imperatrice constructum et in honore Sancti<br />

Sisti dedicatum Berte dilectissime filie nostre cum omnibus suis pertinenciis<br />

confirmare dignaremur, simul quoque roborantes et in perpetuum<br />

concedentes eidem monasterio quasdam curtes Guardastallam scilicet,<br />

Lucariam, Littora Paludiana, Villole, Piguniariam, Curtem Novam atque<br />

Campum Miliacium et omnia quecumque memorata imperatrix per<br />

institutionis sue paginam ubique idem cenobium diffinivit habendum 158 .<br />

157 Sic.<br />

158 Codex diplom. Lang. col. 452, n. CCLXX.<br />

51


Cuius petitionem tota devotione suscipientes, id fieri annuimus, hoc nostrum<br />

preceptum scribi iubentes, per quod prelibate filie nostre idem monasterium<br />

confirmamus, quatenus in sua sit potestate et dominio quousque vixerit et<br />

ibidem domina et ordinatrix atque rectrix invigilet ac permaneat donec eius<br />

fuerit vita. Per quod etiam iam prescripto venerabili loco concedimus ac<br />

confirmamus omnes res et possessiones mobiles ac immobiles tam per<br />

cartulas quamque extra cartulas vel cuiuseumque inscriptionis titulo ad<br />

partem ipsius monasterii legibus acquisitas et aequirendas seu quidquid per<br />

regum vel imperatorum antecessorum nostrorum precepta ad eundem sacrum<br />

locum collatum est, atque cellulam quandam que antiquitus<br />

Monasterium dicebatur non procul a Placentina urbe silam loco qui Caput<br />

Trebie vocatur, in qua ecclesia apostolorum principis honore dicata<br />

consistit, cum omnibus inibi pertinentibus, quemadmodum Karlomannus<br />

serenissimus rex et consobrinus noster eandem cellulam cum universis<br />

appendiciis suis eidem monasterio proprietario iure largitus est, 159<br />

prenominato venerabili loco per hoc nostre imperialis auctoritatis preceptum<br />

ex integro perdonamus, largimur, confirmamus, ac modis omnibus<br />

corroboramus. Familias quoque utriusque sexus et conditionis cum curtibus<br />

et capellis earumque appendiciis cum omnibus castellis, casis, vineis,<br />

campis, pascuis, pratis, silvis, salectis, sationibus, paludibus, aquis aquarumque<br />

decursibus, molendinis, fluminibus, piscationibus, ripis, rupinis,<br />

montibus, collibus, vallibus ac planiciebus, cultis et incultis, divisis et<br />

indivisis, mercationibus, vectigalibus, districtionibus, servis et ancillis,<br />

aldiis et aldianis et omnibus que dici aut nominari possunt ad idem<br />

monasterium iuste et legaliter respicientibus in integrum confirmamus, ita<br />

videlicet, ut prelibata filia nostra quousque vixerit hac nostra auctoritate<br />

roborata de prescriptis rebus eidem monasterio pertinentibus tam per<br />

preceptorum paginam, ut diximus, quamque per aliarum istrumenta<br />

cartarum et acquisitis et acquirendis potestative faciat, omnium magnarum<br />

parvarumque personarum molestatione remota. Si quis vero hanc nostram<br />

auctoritatem violare temptaverit, CL. libras auri optimi componere cogatur,<br />

medietatem camere nostre et medietatem iam dicte filie nostre. Quod ut<br />

verius credatur diligentiusque ab omnibus observetur, manu propria<br />

roborantes de annulo nostro iussimus insigniri.<br />

Signum domni (M.) Berengarii piissimi imperatoris.<br />

Iohannes episcopus et cancellarius ad vicem Ardengi episcopi et<br />

archicancellarii recognovi et subscripsi.<br />

Dat. VI. kal. septembr., anno dominice incarnationis DCCCCXVI, domni<br />

vero Berengarii piissimi regis XXVIII, imperii autem sui secundo,<br />

indictione V. Actum in curte Sinna, in Christi nomine feliciter, amen.<br />

Copia membr., sec. XIII autenticata dal notaio Alatrino, <strong>Archivi</strong>o<br />

159 Muhlbacher, Die Regesten, N. 1482.<br />

52


Capitolare di Parma, Pergamene, N. 976. Copia membr. Sec. XIII da copia<br />

del notaio Capitoni, 1227 novembre 8, in fasc. pergamenaceo segn.:<br />

«Sss/Fil.3/N.43», c. 4 in <strong>Archivi</strong>o di Stato in Parma, Diplomatico, Sec. IX,<br />

Mazzo I. Copia del 1359 marzo 6 in fasc. pergam. contenente privilegi per<br />

S. Sisto segn.: «Sss/Fil.3/N.21», c. 5, <strong>Archivi</strong>o cit., Diplomatico, Sec. IX,<br />

Mazzo I. Copia del Campi. ms. Parm. 483, c. 222, in R. Bibliot. Pal. di<br />

Parma. Copia del 1754 del canonico Baiardi nel Transumptum delle perg.<br />

dell’ <strong>Archivi</strong>o Capitol. Parm., sec. XIII, to. VII, part. 3. a , c. 184.<br />

Muratori, Antiq. Ital., l, 369, Annali, a. 917, V, 284; Affò, Storia di<br />

Guastalla, I, Append. p. 315, N. XIV; Poggiali, Memorie storiche di<br />

Piacenza, III, 124; Codex diplom. Longobardiae, col 820, N. CCCCLIV; L.<br />

Astegiano, Codex diplom. Cremonae, II, 62, N. 20, reg.; Schiaparelli,<br />

Diplomi di Berengario I, N. CXV, p. 296; P. Torelli, Regesto Mantovano,<br />

vol. I, p. 15, N. 18.<br />

Ho seguito l’ediz. dello Schiaparelli, il quale nota come l’an. 916 della<br />

carta va corretto in 917, al quale corrispondono l’an. II dell’impero e<br />

l’indizione V.<br />

XVIII.<br />

Ardingo vescovo di Brescia dona ad Ariberto chierico la porzione di sua<br />

proprietà dell’oratorio di S.Quintino in Parma.<br />

Brescello,919, maggio 16.<br />

Ϯ In nomine domini et salvatoris nostri Iesu Christi, Berengarius divina<br />

ordinante providentia imperator augustus, anno imperii eius quarto, die<br />

sexto decimo mense madio, indictione septima. Dominus Ardingus<br />

reverentissimus sancte Brexianensis ecclesie episcopus vel pertractantes de<br />

misericordia sancta et pro mercede et remedium anime mee vel pro anima<br />

Stefanoni presbitero filio quondam Rimperti alias ordinator adque<br />

dispensator pro anima mea remedium presens presentibus dixi: vita et mors<br />

in manu Dei est proinde considerantes me Dei omnipotentis misericordia et<br />

integra voluntate mea volo et iudico et per hanc meam tradicionem vel<br />

institucionem pro anima mea remedium ac post meum verum discessum per<br />

vuasonem de terra vel fistucum notatum etiam per cultello adque per ramo<br />

arboris iusta lege mea in qua vivo trado atque confirmo perpetualiter in te<br />

Aribertus clericus fideli meo adque bene serviente et obediente mìhi volo ut<br />

tu Aribertus post meum discessum abere debeatis pro anima mea vel pro<br />

anima supradicti quondam Stefanoni remedium idest in integrum casis et<br />

omnibus rebus illis supstanciis adque familiis illis qui fuerunt ipsius<br />

Stefanoni presbitero, ut ipse Stefanus presbiter similiter per suum iudicatum<br />

mihi instituit adque confirmavit abere ad meam proprietatem, sive infra<br />

civitate Parmense seo foris civitatis, vel ubicumque per singulis locis et<br />

53


casalis ad eadem pertinuisset per qualecumque seu et oratorium unum qui<br />

est ad onorem Sancti Quintini qui est edificatum foris muro civitatis<br />

Parmense cum casis et rebus ibidem pertinente cum molino et aquario seu<br />

ripas ibidem pertinentem vel aspicientem sicut quondam eidem Stefanoni<br />

pertinuisset simul per cartulas vindicionis donacionis comutacionis<br />

tradicionis vel undecumque ad eum pertinuisset infra civitate Parmense foris<br />

civitatem vel, ubicumque singulis locis et casalis ibidem pertinentibus ipse<br />

Stefanus presbiter mihi Ardingi episcopi per suum iudicatum instituit atque<br />

confirmavit ad proprietatem abere seu infra civitate seu foris civitate, vinea<br />

illa et terra in platea Calderaria et oratorium unum qui est ad onorem Sancti<br />

Quintini et cum casis et rebus illis in Porporiano cum sua pertinentia et casi<br />

et rebus illis in vico Giboli similiter cum sua pertinentia, et movilibus et<br />

immoviIibus qui fuerunt ipsis Stefanoni presbitero et ipse in me per suum<br />

iudicatum instituit adque confirmavit abere ad meam proprietatem ... ipsum<br />

iudicatum quod ipse Stefanus in me emisit tibi cui supra Ariberti clericus<br />

fideli meo a presenti die post verum meum dicessum deveniat ad tuum iura<br />

et proprietatem abendum pro mercede el remedium anime mee vel pro<br />

anima supradicto Stefanoni presbitero. Et ipsis casis et rebus vel supstancias<br />

adque familias et movilibus dedit et decime ego qui supra dominus<br />

Ardingus episcopus ..... ipsis casis et rebus vel movilibus fecit et te qui<br />

supra Ariberto post verum meum dicessum ..... tradicionem vel<br />

institucionem intromittere debeatis ad tua iura .... heredibus et proheredibus<br />

meis contradictionem vel restricionem pro anima mea seu et pro anima<br />

supradicto Stefanoni presbitero absit futurum esse minime credat quod<br />

futurum vel institucione a me facta venire aut eam inrumpere .... voluerit ....<br />

non valeat vindicare quod repetit, insuper sit culpabilies tibi vel cui tu ipsis<br />

casis et rebus vel movilibus ..... superius legitur dederit aurum, libras<br />

quinque argentum pondera decem certus persolvat et quod repetit vindicare<br />

non valeat set presens mea institucionem vel tradicionem omni tempore<br />

firmis et stabile permaneat cum stipulacione subnixa, ommi mea vel<br />

heredum et parentum meorum repeticione cessante et nec nobis liceat<br />

umquam ullo tempore nolle quod volui, set quod ad me semel factum vel<br />

conscriptumest omnia inviolabiliter conservare promitto et hanc pergamena<br />

cum atramentario manibus meis de terra levavi et Andrea clericus notarius<br />

tradidit et ad conscribendum dedit adque rogavit in qua subter confirmans<br />

testibus obtulit roborandum. Actum in Breselio feliciter.<br />

Ϯ Ardingus episcopus in hanc cartulam a me facta manu mea subscripsi.<br />

Signum Ϯ manuum Vuilelmi de Anrisi 160 qui legem Ribuaria vivent<br />

rogati testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ manuum Teoderici et Odelrici similiter qui legem Ribuaria<br />

vivent rogati testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ manuum Vuigerii et Bernerici qui lege Lungumbarda vivent<br />

160 Aurisi?<br />

54


ogati testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ Eremfredi et Ugoni vasalli ipsius pontificis rogati testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ Adelberti et Atoni filio quondam Liotardi testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ lohannis et Restani ominis Romanis rogati testis.<br />

Ϯ Scripsi ego Andrea clerieus notarius postradita complevi et dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. XIII. - Pergamena fortemente<br />

ingiallita e macchiata specialmente nella parte superiore per abuso di<br />

reagenti.<br />

Parzialmente edita in Affò, Storia, I, N. XL, p. 320.<br />

XIX.<br />

Berengario imperatore, ad istanza di Odelrico marchese e del vescovo<br />

Aikardo, conferma alla chiesa di Parma tutte le donazioni anteriori e le<br />

permette, essendo periti alcuni documenti nell’incendio della città,<br />

l’inquisitio per vicinos.<br />

Pavia, 920, settembre 26.<br />

(C.) In nomine domini Dei aeterni. Berengarius divina favente clementia<br />

imperator augustus. Si recolende matri Ecclesiae necessaria 161 nostri<br />

solaminis opem impertimur eique nostrae protectionis dexteram porrigimus,<br />

a Christo qui Ecclesiae sponsus est pro hac re nos specialiter [subli]mandos<br />

minime diffidimus. Unde notum esse volumus omnibus eiusdem sanctae<br />

Dei Ecclesiae fidelibus nostrisque presentibus ac futuris, qualiter<br />

interveniente Odelrico gloriosissimo marchione nostro Aikardus<br />

reverentissimus <strong>Parmensi</strong>s ecclesiae presul nostram adiit celsitudinem<br />

nostris optutibus offerens quedam precepta predecessorum nostrorum regum<br />

videlicet ac imperatorum quibus dominae nostrae Dei genetricis et virginis<br />

Mariae basilicae quae ipsius <strong>Parmensi</strong>s episcopii caput est i[nter] ce[tera<br />

dona]ria multipliciaque beneficia ab i[psi]s ibidem collata corroboraverant<br />

uni[ve]rsas res quocumque modo eidem venerabili loco ab animabus<br />

fidelibus collatas, per quae etiam precepta inibi statuerant, ut si vel subuente<br />

vetustate vel neglegentia vel ignium impetu occupante instrumenta cartarum<br />

defficerent de rebus unde eadem ecclesia Iegitimam teneret vestituram,<br />

nullus ea exueret, sed per vicinos et circum manentes probatas [eas ta]m 162<br />

per munimina et diversa instrumenta cartarum possideret. Quibus oblatis<br />

suppliciter imploravit nostram munificentiam, ut nostrae auctoritatis<br />

precepto roborare dignaremur et eadem precepta et quae ab ipsis preceptis<br />

[robo]rata videbantur. Nos quidem huiusmodi p[eti]tionem [ra]tam<br />

161 Sic<br />

162 Foro di circa un centimetro nella carta.<br />

55


existimantes, id fieri annuimus, hoc nostrum pragmaticum scribi iubentes,<br />

per quod eidem <strong>Parmensi</strong>s ecclesiae tam eadem precepta quamque universa<br />

cartarum inst[rument]a omnesque res mobiles et immobiles, servos et<br />

ancill[as], aldios et aldianas et omnia quae ab antecessoribus suis usque<br />

ad 163 tempus eiusdem Aikardi episcopi possedit et quaecumque imposterum<br />

per fideles animas adeptura est confirmamus, concedimus et [roboram]us, ut<br />

teneat et possideat fruaturque iure perpetuo, sine qualibet inquietudine; et<br />

q[uoniam quaedam] ipsius ecclesiae 164 munimina flamma consumptrice<br />

perierunt, statuimus ut de rebus suis tamquam pars nostra publica per<br />

vicinos inquaestum habeat. Si quis igitur hoc nostrae auctoritatis<br />

concessionis et confirmationis preceptum infringere vel violare temptaverit,<br />

sciat se compositurum auri optimi Iibras centum, medietatem camerae<br />

nostrae et medietatem predicto Aikardo venerabili episcopo suisque<br />

succ[essori]bus. Quod ut verius credatur et diligentius observetur, mam<br />

propria roborante[s de a]nulo nostro subter insigniri iussimus.<br />

Signurn domni (M.F.) Berengarii serenissimi imperatoris augusti.<br />

Iohannes episcopus et cancellarius ad vicem Ardingi episcopi et<br />

archicancellarii recognovi et subscripsi. (S.R.) (S. D.).<br />

Data VI kal. octob. 165 , anno dominicae incarnationis DCCCCXX, domni<br />

vero Berengarii serenissimi regis XXVIII, imperii autem sui V, indictione<br />

VIIII. Actum Papie, in Christi nomine feliciter, amen.<br />

Originale, <strong>Archivi</strong>o Capitolare, Secolo X, N. XIV. - Copia cart. sec.<br />

XVIII cod. 479 R. Biblioteca di Parma. Copia cart. sec. XVIII in Arch.<br />

Capitolare di P., arca A., caps. Il, n. 14. Copia cart. sec. XIX in Miscellanea<br />

Gozzi cod. Parm. 426, c. 64 in R. ,Bibl. dI Parma. .<br />

L. Muratori, Antiq. Ital. V, 315; Annali, an. 920, V, 287; Lupi, Codex<br />

diplom. Bergamatis, Il, 107, dat.; Affò, Storia dI Parma, l, 214 cit. e p. 322,<br />

N. XLI ed.; Bohmer, Reg. 1364; L. Schiaparelli, I Diplomi di Berengario I,<br />

N. CXXX, 336, edizione da me qui seguita. .<br />

Per le relazioni di questo diploma col gruppo dei tre diplomi<br />

Berengariani per Parma, 920 ottobre, 921 febbr. 16, 921 febbr. 22 vedi<br />

Schiaparelli, I diplomi dei re d’Italia. - Ricerche storico-diplomatiche, parte<br />

l, I Diplomi di Berengario I in Bullettino dell’istituto Stor. Ital., N. 23, p.<br />

130 - sgg.<br />

XX.<br />

Berengario imperatore, ad istanza del vescovo Aicardo e dei conti<br />

Grimaldo ed Olderico, ordina che la chiesa di Parma, i titoli o documenti di<br />

163 usque ad su rasura di prima mano.<br />

164 ecclesiae su rasura di prima mano.<br />

165 oct su rasura di prima mano.<br />

56


possesso della quale erano periti in un incendio della città, possegga<br />

quanto ottenne con investitura in ogni tempo e dovunque, e che possa<br />

difendersi coll’inquisitio e col giuramento.<br />

Mantova, 920, ottobre.<br />

(C.) In nomine sanctae et individuae Trinitatis. Berengarius divina<br />

favente clementia imperator Augustus. Iuste quidem fore credimus, si in<br />

ecclesiarum Dei desolatione dexteram misericordiae porrigamus et eas<br />

nostrae clippeo protectionis muniamus, et reIevare sat[ag]amus pro pace<br />

regni et futura manente mercede. Igitur omnium fidelium sanctae Dei<br />

Ecclesiae nostr[orumque pr]esentium insuper et futurorum comperiat<br />

sollertia, quia Haicardus sanctae <strong>Parmensi</strong>s ecclesiae venerabilis episcopus<br />

nosterque dilectus fidelis per Grimaldum et Odelricum illustres comites et<br />

dilectos fideles nostros nostram adiit clementiam, pro eo quod peccatis<br />

ingruentibus divini flagelli repentino incendio civitatis eius ecclesia cum sua<br />

canonica igne consumpta est, ubi inter cetera ornamenta quaedam munimina<br />

ipsius ecclesiae et praefatae canonice, heu pro dulor, perierunt: super quibus<br />

idem praesul deprecatus est nostram mansuetudinem, ut pro honore sanctae<br />

Dei genitricis virginis Mariae nostraeque animae mercedis intuitu ipsas res<br />

quarum munimina interierant taliter nostro corroborassemus edicto, ne a<br />

pravis aut occansionariis personis ipsa ecclesia vel canonica nec non et<br />

plebes sibi subiectae in suis rebus dampnum paterentur. Cuius precibus<br />

aures misericordiae, prout dignum fuit, inclinantes, pio affectu consulimus,<br />

et hoc dampnum cum fidelibus nostris conpassibili indagacione<br />

pertractantes, iussimus prelibato fideli nostro hoc nostrum fieri preceptum,<br />

per quod statuimus et decrevimus, ut ipsa ecclesia cum sua parroechia<br />

omnes suas res quocumque ingenio adquisitas ubicumque sitas de quibus<br />

hactenus investita fuit, per hoc idem nostrum praeceptum teneat, possideat<br />

et defendat tam per inquisitionem quamque per sacramentum adiurante suo<br />

advocatore, ut eo die quando ipsud incendium repentinum advenit<br />

suprataxata ecclesia corroboratas firmitates exinde haberet et in suo<br />

proprietario iure teneret. Si quis vero, quod minime credimus, huius nostri<br />

praecepti paginam aliquando infringere aut violare temptaverit, sciat se<br />

compositurum auri libras optimi sexaginta, medietatem palacio nostro et<br />

medietatem eidem <strong>Parmensi</strong> ecclesiae. Et ut hoc verius firmiusque ab<br />

omnibus credatur et observetur manu propria subtfirmantes anulo nostro<br />

insigniri iussimus.<br />

Signum domni (M. F.) Berengarii serenissimi imperatoris. Petrus clericus<br />

et notarius ad vicem Iohannis cancellarii recognovi et subscripsi. (S.R.).<br />

(S.D).<br />

Data mense octobris, anno dominicae incarnacionis DCCCCXVI, et anno<br />

imperii domni B[erenga]rii Y, indictione octava. Actum [M]antuae curte<br />

regia, in Dei nomine feliciter, amen.<br />

57


Originale, <strong>Archivi</strong>o Capitolare di Parma, Secolo X, N. XV. - Copia cart.<br />

sec. XVIII, ibid. arca A, caps. Il, N. 15. Copia cart. sec. XVIII, cod. 479<br />

Bibliot. Palatina di Parma, con «a. imperii XXV». Copia sec. XIX,<br />

Miscellanea Gozzi, cod. 426, c. 63, Bibl. Palat. di Parma con «a. incarn.<br />

DCCCCXX».<br />

Muratori, Antiq. Ital. V, 313; Affò, Storia di Parma, I, 214, cit. e p. 323,<br />

N. XLII, ed., che ritiene il diploma «copia antica»; Dummler, Gesta<br />

Berengarii imp. (Halle 1871), Reg. N. 83; L. Schiaparelli, I Diplomi di<br />

Berengario I, N. CXXXI, p. 338.<br />

Lo Schiaparelli osserva che il documento è dello stesso scrittore del<br />

diploma in favore dei canonici di Parma, dat. a Mantova il 20 febbraio 921,<br />

riportato al N. XXII, scrittore estraneo alla Cancelleria regia,<br />

«probabilmente ai servigi della chiesa di Parma». E’ errato l’anno 916<br />

invece del 920 rispondente all’a. V di impero e all’indizione VIII, romana.<br />

(p. 339). Intorno alla relazione del diploma col precedente e al suo dettato,<br />

Cf. Ricerche storico-diplom., parte I cit. p. 130, 133 sg.<br />

XXI.<br />

Berengario imperatore conferma ai canonici di Parma gli antichi<br />

privilegi, e cose possedute e poi donate dal vescovo Vibodo e da Vulgunda,<br />

e quelle concesse dalla contessa Berta e dal di lei figlio il conte Vifredo;<br />

stabilisce che delle cose i cui documenti perirono nell’incendio della città si<br />

faccia un’inquisitio per vicinos.<br />

Mantova, 921, febbraio 19.<br />

(C.) In nomine domini Dei aeterni. Berengarius divina favente clementia<br />

imperator augustus. Omnium fidelium sanctae Dei Ecclesiae nostrorumque<br />

presentium scilicet et futurorum comperiat sollertia, quia canonici sanctae<br />

<strong>Parmensi</strong>s ecclesiae nostram adierunt clementiam, quatenus precepta<br />

decessorurn nostrorum et nostra in ipsa canonica de illorum rebus et familiis<br />

emissa, quae in repentino incendio cremata noscuntur, 166 nos denuo easdem<br />

res et familias ipsis canonicis 167 nostro confirmaremus edicto. Quorum<br />

petionibus pio affectu consulentes et eorum erga nos devotionem<br />

adtendentes, iussimus illis hoc nostrum fieri prec[e]ptum, per quod ipsos<br />

canonicos et eandem canonicam de ipsis rebus et familiis 168 nostra 169<br />

imperiali auctoritate investimus, sicut a nostris predecessoribus investiti<br />

166 La o su rasura di u.<br />

167 ni su rasura.<br />

168 La seconda i corretta su a.<br />

169 nostra, segue rasura di una vocale, forse e (nostrae).<br />

58


fuerant et precipue ex rebus illis quae de parte 170 quondam Vuibodi episcopi<br />

et Vulgunde Deo dicate tradite et concesse illis fuerant, et quae ab ipsis<br />

Vuibodo et Vulgunde 171 posesse et detente fuerant nec non etiam omnes res<br />

illas quas Berchta digne memoriae comitissa et Vuifredus fiIius eius inclitus<br />

comes et caeteri altitonantem Dominum timentes homines in prelibata<br />

canonica contulerant. 172 Precipientes per hoc nostrae imperialis auctoritatis<br />

preceptum tam eadem precepta quamque universa cartarum instrumenta<br />

omnesque res mobiles et immobiles, servos et ancillas, aldios et aldinas 173 et<br />

omnia quae a principio institutionis eius a fidelibus quibusque animabus<br />

inibi colIata sunt, et quae[cumque in] posterum per fideles animas adeptura<br />

est confirmamus, concedimus et roboramus tenere, possidere ac frui iure<br />

perpetuo, sine qualibet inquietudine, et quoniam quedam ipsius canonice<br />

munimina inproviso incendii 174 [periculo perier]e, statuimus ut de rebus suis<br />

tamquam pars nostra publica per vicinos inquestum habeat. Si quis igitur<br />

hoc nostrae auctoritatis et confirmationis et concessinis preceptum infringere<br />

vel viol[are temptaverit,] sciat se compositurum auri optimi libras<br />

centum, medietatem camerae nostrae 175 et medietatem predictis canonicis<br />

suisque successoribus. Quod ut verius credatur et diligentius observetur,<br />

manu p[ropria] robora[n]tes de anulo nostro subter insigni[ri iussimus].<br />

Signum domni (M. F.) Berengarii serenissimi Imperatoris augusti.<br />

lohannes episcopus e[t cancellarius a]d vicem Ardingi episcopi et<br />

archicancellarii recognovi et subscripsi. (S. R.) (S. D.)<br />

Data XI kal. mar., anno dominicae incarnationis DCCCCXXI, domni<br />

vero Berengarii serenissim[i] regis XXVlII, imperii autem sui VI, indictione<br />

VIIII. Actum Mantua, in Christi nomine feliciter, amen.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare di Parma, sec. X, N. XVI. Copia<br />

membranacea della fine del sec. XII, ibid. Copia cart. sec. XVIII, arca A,<br />

caps. II, N. 16, ibid. Copia cart. sec. XVIII, cod. 479 in R. Bibliot. Palat. di<br />

Parma. Copia sec. XVIII Miscellanea Gozzi, cod. 426, c. 66 coll’an. di<br />

regno XXVIIII, ibid.<br />

Affò, Storia di P., I, 214, cit.; p. 324, N. XLIII, ed.; Lupi, Codex diplom.<br />

Bergomatis, II, 107, dat.; Bohmer, Reg. 1366; Schiaparelli, I Diplomi di<br />

Berengario I, N. CXXXIV, p. 344, ediz. seguita. - Per le relazioni del<br />

diploma con gli altri del gruppo Parmense v. Schiaparelli, Ricerche storicodiplomatiche.<br />

Parte I, cit., pp. 130-sgg.<br />

170<br />

parte, segue rasura di una lettera, forse m (partem).<br />

171<br />

Sic.<br />

172<br />

La e corretta su l<br />

173<br />

Sic.<br />

174<br />

L’ultima i pare corretta su o<br />

175<br />

normale nostrae su rasura di prima mano.<br />

59


XXII.<br />

Berengario imperatore concede ai canonici di Parma l’immunità e<br />

riconferma loro il possesso delle cose i di cui titoli perirono nell’incendio<br />

della città, permettendo che possano difenderle coll’inquisitio e col<br />

giuramento.<br />

Mantova, 921, febbraio 20.<br />

(C.) In nomine domini Dei eterni. Berengarius divina favente clementia<br />

imperator augustus. Omnibus fidelibus sanctae Dei Ecclesie nostrisque<br />

praesentibus scilicet et futuris notum esse volumus, quia canonici sanctae<br />

<strong>Parmensi</strong>s ecclesiae nostram petierunt clementiam, ut secundum quod noster<br />

decessor Karolus videlicet irnperator illorum proprietates et substantiam a<br />

suis fidelibus et a iure publico inlesas per suum esse statuerat edictum<br />

eodem modo et nos pro animae nostrae salute concederemus. Insuper et<br />

petierunt nostram misericordiam ut res illorum de quibus in repentino<br />

incendio civitatis aliquanta munimina perierant per hoc nostrum praeceptum<br />

aut per inquistum aut per sacramenta eas defendere concederemus, ne a<br />

calumniosis et pravis personis dampna paciantur 176 . Quorum petitionibus<br />

aures nostrae pietatis accomodantes, morem praedecessorum nostrorum<br />

sequentes, iussimus eis hoc nostrum fieri praeceptum, per quod consentimus<br />

et, concedimus illis ut nemo fidelium nostrorum aut illorum homines aut<br />

quisquam de iure publico in illorum domus et 177 mansiones vel proprietates<br />

aut mansa per vim introire aut quicquam auferre vel redibitiones exigere aut<br />

illorum homines distringere quoquo modo presumant, sed volumus et<br />

iubemus ut a suis patronis districti iustitiam adimpleant. De muniminibus<br />

illorum proprietatum in incendio civitatis crematis perdonamus et<br />

concedimus illis ut per hoc nostrum imperiale preceptum eas teneant et 178<br />

defendant aut per inquistum de nostra parte publica aut per sacramentum faciant<br />

quod eo die quando ipsud incendium supervenit bonas et veraces<br />

firmitates de iis 179 rebus habebant et eas quiete ad illorum iura tenebant,<br />

absque ullius inquietudine vel molestatione. Si quis vero hoc nostrae<br />

concessionis et confirmationis praeceptum infringere vel violare<br />

praesumpserit, sciat se compositurum auri optimi libras quinquaginta, medietatem<br />

camerae nostrae et medietatem praedictis canonicis suisque<br />

successoribus quibus violentia illata fuerit. Porro ut verius certiusque ab<br />

omnibus credatur ac diligencius 180 observetur, manu propria subter<br />

firmavimus et de anulo nostro sigillari iussimus.<br />

Signum domni (M. F.) Berengarii serenissimi imperatoris augusti.<br />

176 p corretta su d<br />

177 domus et su rasura di prima mano.<br />

178 et corretto da aut<br />

179 de iis su rasura di prima mano.<br />

180 La c è corratta su g<br />

60


Iohannes episcopus et cancellarius ad vicem Ardingi episcopi et<br />

archicancellarii recognovi et subscripsi (S. R.) (S. D.)<br />

Data X kal. mar., anno dominicae incarnationis DCCCCXXI, domni vero<br />

Berengarii serenissimi regis XXVIIII, imperii autem sui VI, indictione<br />

VIIII. Actum Mantua, in Christi nomine feliciter, amen.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare di Parma, sec. X, N. XVII. Copia cart.<br />

sec. XVIII, cod. 479 in R. Bibl. Palatina di Parma. Copia sec. XVIII,<br />

Miscellanea Gozzi, cod. 426, c. 65, ibid.<br />

Affò, Storia di Parma, I, 214 cit. e p. 325, N. XLIV ed.; Lupi, Codex<br />

diplom. Bergomatis, II, 107; Bohmer, Reg., 1367; Schiaparelli, I Diplomi di<br />

Berengario I, N. CXXXV, p. 346.<br />

Per il sigillo del vescovo Sigifredo applicato da mano posteriore al<br />

diploma cf. Schiaparelli, Ricerche etc.. Parte I, cit., p. 49.<br />

XXIII.<br />

Placito tenuto da Adelberto conte del comitato Parmense per definire<br />

una controversia sorta tra i canonici di Parma ed il giudice Boniprando per<br />

la proprietà di due pezze di terra poste nella villa di Bagiano.<br />

Caselle di Basilicanova (Parma), 921, maggio.<br />

Ϯ Dum in Dei nomine in villa nuncupante 181 Caselle comitatu Parmense,<br />

in laubia subtus arbore pero prope ecclesia plebis Sancti Iohanni qui dicitur<br />

Basilica Nova hubi in iuditio ressidebat Adelbertus comes eiusdem comitatu<br />

Parmense singulorum hominum iustitias fatiendas et deliberandas,<br />

ressedentibus cum eo Hiudo iudex domni imperatoris, Gundelprandus,<br />

Benedictus et Petrus scavinis istius comitatu, Todo notarius sacri palatii,<br />

Rimegauso, Cristofalo, Martinus, Adelbertus, Deusdedit, Constabile notariis<br />

istius Parmense, Maginfredus vassus idem augusti Helmericus vicecomes<br />

istius comitatu, Gumfredus et Agino vassalli [suprascripti Adelberti] 182<br />

comiti, Adelberto, Liutardus, Bernardus et Nancerio de villa Bagiano, Noro<br />

de Campoplano, Stanberto et Raginerio filio eius de loco Tuliore,<br />

Bernar[dus] de Vico Pauli et Nandivaldo de Flexu et reliqui plures. Ibique<br />

eorum veniens presencia Azo diaconus et prepositus claustre et canonice<br />

sancte Dei genetri[cis] Marie scita 183 episcopio Parmense huna 184 simul cum<br />

Gisonem notario et advocato ipsius canonice, nec non et ex alia parte<br />

Boniprandus Iudex domni imperatoris [filius] quondam Hildeprandi notario<br />

181 Nell’originale nucupante<br />

182 Guasto al margine destro della carta per umidità. Di suprascripti non appare che una s<br />

iniziale, di Adalberti sono visibili tre aste allungate sopra il rigo, che suppongo essere di lb<br />

183 Sic.<br />

184 Sic.<br />

61


de suprascripto loco Bagiano altercacionem inter se habentes et retullerunt<br />

ipsi Azo diaconus et prepositus et Giso notarius et advocatus, ut audivimus,<br />

iste Boniprandus iudex, qui hic ad presens est, queret nobis contradicere et<br />

subtrahere sedimen unum quod est modia tres et pecia una de terra ubi vites<br />

fuerunt, quod est modia novem adque et omnibus rebus illis quibus sunt<br />

positis in eodem Ioco Bagiano que fuerunt iuri bone memorie Mauringi<br />

presbitero et nos ipsis rebus a parte ipsius canonice inter ipsa canonica et<br />

bone memorie Vuibodus episcopus per annos treginta ad proprietatem<br />

possessis abemus, volumus ut iste Boniprandus iudex, qui hic ad presens<br />

est, dicat si rebus ipsis nobis in aliquit contradicere aut subtrahere vult a 185<br />

non. Cum ipsi Azo diaconus et prepositus et Giso notarius et advocatus<br />

taliter retullissent ad hec respondens ipse Boniprandus iudex: vere pecia<br />

ipsa de sedimen et pecia de terra hubi vites fuerunt quam et omnibus rebus<br />

in iamdicto loco Bagiano, que fuerunt iuri suprascripto bone memorie<br />

Mauringi prcsbitero vobis a parte ipsius canoni ce non contradicxi nec<br />

contradicere quero, quia cum lege non possum, eo quod scio quod parte<br />

ipsius canonice et bone memorie Vuibodus episcopus per annos treginta ad<br />

proprietatem possessi abetis et michi Boniprandi iudici nihil pertinent ad<br />

abendum nec requirendum et non abeo firmitatem nec scripcionem<br />

nullamque racionem per quem vobis ipsis rebus subtrahere aut contradicere<br />

possam, set ut dicxi propriis a parte ipsius canonice cum lege esse debent et<br />

miehi Boniprandi iudici nichil pertinent ad abendum nec requirendum cum<br />

lege. Cum ipse Boniprandus iudex taliter professus est manifestus fuisset<br />

rectum eorum omnibus paruit esse et iudicaverunt, ut iusta eorum altercacione<br />

et eidem Baniprandi 186 iudici professione ut ipse Azo diaconus et<br />

prepositus et Giso notarius et advocatus rebus ipsis a parte ipsius canonice<br />

ad proprietatem abere et detinere deberent a modo et in antea et ipse<br />

Boniprandus iudex maneret exinde tacitus et contemptus et in eo modo<br />

finita est causa, et hanc noticia pro securitate parti ipsius canonice fieri<br />

admonuimus. Quidem et ego Iosep notarius ex iussione suprascripto<br />

Adelberti comiti et iudicum amonicione scripsi, anno imperii domni<br />

Berengarii Deo propicio sexsto, mense madio, indiccione nona.<br />

Signum Ϯ manus suprascripto Adelberti comiti qui ut supra interfuit.<br />

Ϯ Hiudo iudex domni imperatoris interfui.<br />

Ϯ Gundelprando scavino ibi fui.<br />

Ϯ Benedictus scavino interfui.<br />

Ϯ Petrus scavino ibi fui.<br />

Ϯ Todo notarius interfui.<br />

Signum Ϯ manus suprascripto Helmerici vicecomiti qui interfuit.<br />

Signllm Ϯ Ϯ manibus suprascriptorum Gunfredi et Aginoni vassalli<br />

suprascripto comiti qui interfuerunt.<br />

185 Sic.<br />

186 Sic.<br />

62


Ϯ Ego Rimegauso notarius ibi fui.<br />

Ϯ Ego Petrus notarius ibi fui.<br />

Ϯ Ego Constabile notarius ibi fui.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. XVIII. - Nel verso di mano del<br />

sec. XII: «Notitia de Boniprando iudice».<br />

Ed. parzialmente in Affò, Storia di Parma, I, N. XLV, p. 326; cenno In<br />

Silvio Pivano, <strong>Le</strong> famiglie comitali di Parma dal sec. IX all’ Xl nell’ Arch.<br />

stor. Parm., voI. XX bis, 1922, p. 510.<br />

XXIV.<br />

Il diacono Azo preposito della canonica di Parma permuta con Adelberto<br />

del fu Ildeprando notaio di Bagiano due pezze di terra con altre due, tutte<br />

poste nella villa di Bagiano.<br />

Ϯ In nomine domini Dei et sa!vatoris nostri lesu Christi, Berengarius<br />

divina ordinantes providencia imperator augusto 187 anno imperii eius sexto<br />

mense iunio indicione nona. Comutacio bonis fide noscitur esse contractum<br />

eodemque mesum puplicum obtineat firmitatem, ita placuit adque bona<br />

convenia voluntate inter Azo diaconus et prepositus canonice Parmense qui<br />

una per consensum et autoritatem fratrum sacerdotum seo clericorum ipsius<br />

canonice et inter Adelberto filio quondam Hildeprandi, qui fuit notarius de<br />

Bagiano, ut in Dei nomine inter se comutare deberet sicut et dedit ipse<br />

prepositus eidem Adelberti in comutacionem, id sunt pecies dues de terra<br />

aratories iure ipsius canonice, quibus posites sunt in vuilla Bagiano loco ubi<br />

dicitur Laquaria et sunt ambes in simul per mensura et racionem ad pertica<br />

legitima de pedis duodicim mensurata sestaria quindicim est ad finis: ab 188<br />

illa prima (prima) pecia a latere uno da medio die et uno capo da sera ipsius<br />

Adelberti, alio latus de subtus via public[a 189 , alio c]apo 190 da mane<br />

Amelrici, ab illa alia pecia da una parte da rnane Liutardi notarii, da alia<br />

parte et da sera ipsius Adelberti 191 , tercia parte da medio die, da quarta parte<br />

de subtus ipsius Adelberti, sive quod alii sunt ad finis. Similiter ad invicem<br />

in comutacionem pro suprascriptes pecies de terra do et trado ego qui supra<br />

Adelbertus tibi cui supra Azoni diacunus et prepositus a iura et potestatem<br />

ipsius canonice id sunt pecies dues, illa una que est 192 vinea et terra 193 sub se<br />

cum aliquantula terrola aratoria ibidem abente et illa alia petia est terra<br />

187 Nell’orig. agusto.<br />

188 La b corretta su p<br />

189 La b corretta da una p<br />

190 <strong>Le</strong>ttere scomparse per macchia da umidità.<br />

191 ipsius Adelberti su rasura di prima mano.<br />

192 est corretto da et<br />

193 Nell’orig. terr<br />

63


aratoria, que sunt posites ambes in suprascripto loco Bagiano, illa de vinea<br />

cum ipsa terrola vacua uno tenente in loco ubi dicitur Dulliolo et illa alia<br />

peciola de terra aratoria ubi dicitur Saxignano et sunt per mensura et<br />

racionem ad pertica legitima de pedis duodicim rnensurata, illa de vinea<br />

sestaria undicim et illa terrola vacua ibidem abente sestaria dua et illa alia<br />

peciola de terra aratoria sextaria sex, est ad finis: ab 194 illa prima pecia de<br />

vinea et terra a latere uno da mane Sancti Ambrosii, alio latus da sera terra,<br />

que fuit quondam Maurengi, capo uno da medio die via publica, alio capo<br />

de subtus Amelrici; ab illa alia 195 pecia, que est terra aratoria, da una parte<br />

da mane 196 ipsius Adelberti 197 , alia parte da sera Rotari, tercia parte da<br />

medio die, de alia quarta parte de subtus ipsius conice, 198 sive quod alii sunt<br />

ad finis. Hec autem suprascriptes pecies de terra et vinea superius nominates<br />

una cum omnia superioribus et inferioribus suis inter nobis ad invicem in<br />

comutacionem tradavimus tantum ad suprascripta mensura et insuper da<br />

ab 199 utraque parte una cum bonis et credentes adque Deo timentes homines,<br />

id sunt nominas eorum Namteherio filio quondam Brunoni et Nandivualdo<br />

filio quondam Vuarnoni, Adelmanno filio quondam Teodevrandi de<br />

Bagiano, qui super ipsas res aceserunt et previderunt adque stimaverunt et<br />

paruit eorum esse rectum ut amplius et melioratas adque in congruum res<br />

ipse Adelberto ipse Azoni prepositum ad parte ipsius canonice dedise quam<br />

ipse Adelbertus eodem Azoni prepositus da parte ipsius canonice accepise et<br />

anc cornutacione iusta legem et sicut dictum continet fieri poteret. Pena<br />

quidem inter nos posuimus et sic oblicavimus, quod si quis unus de nos<br />

meleipsis aut sucepsoribus vel heredibus nostris se de anc comutacionem<br />

removere voluerimus aut ab uno quemque homine minime defensare<br />

potuerimus suprascriptas res tunc componamus pars ad parte fidem<br />

conservantes da cuis 200 pars prius actum aut removitum fuerit, tum nos vel<br />

subcepsoribus aut heredibus nostris predictas res in dublo sicut diebus illis<br />

meiiorates fuerit sub estimacionem in consemile 201 locum unus alterius 202<br />

restituamus; unde dues cartules comutacionis uno 203 tinore scripte sunt.<br />

Actum Bagiano.<br />

Signum Ϯ manus Adelberti qui hanc comutacione fieri rogavit.<br />

Ϯ Ego Nanherius, qui super ipsas res accessi et previdi adque extimavi,<br />

manu mea subscripsi.<br />

194 Nell’orig. ap<br />

195 alia in sopralinea, della stessa mano.<br />

196 Nell’orig. mone<br />

197 In sopralinea, della stessa mano.<br />

198 conice invece di canonice su rasura, l’ultima sillaba in sopralinea, stessa mano.<br />

199<br />

Corretto su ap<br />

200<br />

Sic.<br />

201<br />

La sillaba se corretta da ce<br />

202<br />

Nella carta alteriius<br />

203<br />

Nell’orig. ono<br />

64


Signum Ϯ Ϯ manus Nandivualdi filio quondam Vuarnoni 204 et Adelmanni<br />

filio quondam Teodevradi de Bagiano, qui supra ipsas res acceserunt et<br />

previderunt adque stimaverunt ut supra et testis.<br />

Ϯ Ego Garardus rogatus me teste subscripsi.<br />

Ϯ Ego Teotulfus rogatus testis subscripsi.<br />

Ϯ Ego Bernardus rogatus me testis subscripsi.<br />

Ϯ Scripsi ego Liutardus notarius postradita complevi et dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. XIX.<br />

XXV.<br />

Il conte Rodolfo e Vuiburga sua moglie danno a livello a Domenico prete<br />

e ad Azone alune terre.<br />

Sabbione (Reggio), 921, settembre 4.<br />

Ϯ In nomine Domini, regnante domnus Berengarius gratia Dei imperator<br />

hic in Italia anno sexto, die quar[ta] mense setember, indictione decima.<br />

Placuit adque convenit inter domnus Rodulfo et Vuiburga iugalibus ex<br />

genus francorum et inter Dom[ini]co 205 presbiter et Azo liberis hominibus ut<br />

in Dei nomine firmare et firmamus nos ipsi iu[ga]libus vos suprascripti<br />

libellarii vel vestris heredibus in terra et vineas iures illa in loco co...., quas<br />

vos ipsi per cartula vindiccionis emisisti in nos suprascripti iugalibus seo et<br />

in go.... de alies res nostre in suprascripta villa Axano 206 , qui ante os dies ad<br />

tua tenuisti manu, in ea ve[ro] racione dedi vobis, ut vos suprascripti libellariis<br />

vel vestris heredibus super ipse res et in ipsa casa resedere et laborare<br />

et excollere debeatis sine fraude vel nelicto da odie usque ad annos viginti et<br />

nove et exinde reditum perexolvere debeatis per uno quemque anni de<br />

omnis genere grano, que super ipsa terra seminato fueri 207 et Dominus<br />

dederi, modio quarto, vino rnedietate et de ille res quas vos ipsi per cartula<br />

vindiccionis emisistis in nos suprascriptis [iu]galibus redere debeatis ad ficta<br />

pensione omnisque anno circuli dinarii dui in natale Domini et pullo uno,<br />

oves quinque dati et consinati in corte suprascripta Sablone, alio reddito, nec<br />

censu, nec pensione nulla superinponatur nisi qual iter superius legitur et per<br />

tempus messi et vindimie misso domnico superastante et ei suscepta facere<br />

debeatis pignerati et districti esse debeatis usque ad lex et iusticia faciendi et<br />

204 Uuarnoni, tra la r e la n si scorge una d assai sbiadita, che pare cancellata dallo<br />

scrittore.<br />

205 Piccola lacerazione del margine superiore destro.<br />

206 La lettera a iniziale è di lettura incerta. Vedia lla voce Azanum in Tiraboschi,<br />

Dizionario topografico, 1, p.29.<br />

207 Sic.<br />

65


suprascripto redito quem rederetis grano et vino seo etsenio vegere et<br />

consinare debeatis in suprascripta curte nostra Sablone et anni expleti, si<br />

exire volueritis, exiatis exinde foris cum dues porcionis de omnes movilias<br />

vestra, tercia parte demitatis in loco cispite in ipsa casa; pena vero ambes<br />

partis inter nos posuimus, ut si quas parte menime compleverimus ad<br />

redendum vel persolvendum et non permanserimus in omnia qualiter<br />

superius legitur, tunc componamus pars ad parte unus de nos vel de heredibus<br />

nostri desuper quem culpa inventa fueri, 208 idest pena numero in<br />

argento solidi vigenti et pos pena soluta os libellum in sua permanead<br />

firmitatem; unde duos libelli pariter uno tinore conscripti sunt. Actum<br />

Sablone.<br />

Ϯ Ego Minicus presbiter in unc libellum manu mea subscripsi.<br />

Signo Ϯ manus Azoni qui unc libellum fieri rogavi.<br />

Signo Ϯ Ϯ manus Ingeleri et Bovoni ex genus francorum testes.<br />

Signo Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manus <strong>Le</strong>oni et Petroniro et Ioannis et Martini rogatis<br />

testes.<br />

Ϯ Scripto libello per manum Ariberti notarii.<br />

Orig.; Arch. Capitolare, sec. X, N. XX - Nel verso di mano del sec. XII-<br />

XIII: «libel. de terra in Azano pertinente de curte Sablone». In questo doc.<br />

abbiamo l’indizione X con l’anno VI dell’impero, mentre nei due precedenti<br />

si ha l’indiz. IX con lo stesso anno dell’ impero, evidentemente il nostro<br />

notaio segue l’indizione greca, che cambia al 1° settembre.<br />

XXVI.<br />

Rodolfo re, ad istanza dell’arcivescovo di Milano Lamberto e del<br />

marchese Adalberto, conferma la badia di Berceto alla chiesa di Parma.<br />

Pavia, 922, febbraio 4.<br />

(C.) In nomine sanctae et individuae Trinitatis. Rodulfus divina favente<br />

ciementia rex. Si sanctis ac venerabilibus locis augmentum regio conferimus<br />

donativo et apud Deum veniam promereri nostrique regni stabilimentum<br />

celitus tueri non diffidimus. Idcirco omnium fidelium sanctae Dei Ecclesiae<br />

nostrorumque presentium et futurorum comperiat universitas, domnum<br />

Lampertum venerabilem archiepiscopum et Adelbertum Gloriosissimum<br />

marchionem dilectissimos fideles nostros suppliciter nostram exorasse<br />

clemenliam, ut praecepta nostrorum antecessorum regum et. imperatorum,<br />

quibus abatiam de Berceto in honore Sancti Remigi constructam in comitatu<br />

<strong>Parmensi</strong> cum omnibus suis pertinentiis per diversa loca et vocabula infra<br />

Italicum regnum nobis a Deo collatum adiacentibus iuri et dominio<br />

208 Sic.<br />

66


<strong>Parmensi</strong>s episcopii perpelualiter donantes subiecerant, nos quoque pro<br />

aeterna remuneratione per nostrae concessionis et confirmationis paginam<br />

roborare dignaremur. Quorum precibus aclinati et devotam fidelitatem<br />

Aichardi ipsius sedis venerabilis presulis attendentes, hoc nostrae donationis<br />

et perpetuae confirmationis preceptum scribi iussimus, per quod<br />

prenominate sanctae <strong>Parmensi</strong>s 209 ecclesiae pretaxatam abatiam de Berceto<br />

cum omnibus casis et rebus mobilibus et inmobilibus cum curtibus, mansis,<br />

capellis, vineis, pratis, silvis, stalariis, olivetis, mirtetis, cultis et incultis,<br />

montibus, vallibus, planicebus, ripis, rupinis, molendinis, piscationibus,<br />

fiscatis, reddibitionibus, aquis, aquarum decursibus, cum servis et ancillis,<br />

aldionibus et aldianis utriusque sexus et omnibus quae dici aut nominari<br />

possunt ad ipsam abatiam pertinentibus vel aspicientibus sine aliqua<br />

diminoratione concedimus et perdonamus et perpetua firmitate roboramus,<br />

ita sane ut nemo nostrorum fidelium quicquam ei contradicere aut quoquo<br />

modo eum exinde suosque successores molestari aut inquietare presumat,<br />

sed tam ipse prelibatus Aichardus pontifex quam hi qui post eum in sepe<br />

dicta <strong>Parmensi</strong> 210 sede presules extiterint, de eadem abatia habeant<br />

potestatem tenendi, regendi atque ordinandi, prout illis melius secundum<br />

Deum visum fuerit, omni molestatione et inquietudine vel invasione remota.<br />

Si quis autem hoc 211 nostrae donationis et nullo in tempore violande<br />

confirmationis praeceptum violare temptaverit, c. libras auri obtimi<br />

componere cogatur, medietatem palatio nostro et rnedietatem sepe dicte<br />

<strong>Parmensi</strong> ecclesiae. Quod ut verius credatur diligentiusque ab omnibus<br />

observetur in perpetuum, manu propria roborantes ex anulo nostro iussimus<br />

insigniri.<br />

Signum (M.F.) domni Rodulfi piissimi regis.<br />

Hieronimus notarius iussu et preceptione domni regis recognovi. (S.D.)<br />

Data II non. februarias, anno ab incarnatione domini nostri Iesu Christi<br />

DCCCCXXII, indic. X, regnante domno nostro Rodulfo rege anno in<br />

Burgundia XI, in Italia I.<br />

Actum Ticini civitate, in Dei domine feliciter, amen.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. XXI. Copia cartacea sec.<br />

XVIII, ibid., arca A, caps. II, N. 21. Copia 1750 nel Transumptum del<br />

Baiardi. Copia Gozzi, cod. 426, C. 67 nella Bibl. Palat. Parm.<br />

Muratori, Antiq. ItaI. VI, 325; Annali, a. 922; Affò, Storia di Parma, I,<br />

327, N. XLVI; Bohmer, Reg., 1490; Pivano, Stato e Chiesa da Berengario I<br />

ad Arduino, p. 79, cit.; Schiaparelli, I diplomi italiani di Rodolfo II in Fonti<br />

per la Storia d’Italia, N. I, p. 95.<br />

Lo Schiaparelli quivi nota che il dipl. «fu scritto in due tempi e da due<br />

diverse mani, la prima eseguì il protocollo, il testo e il monogramma; la<br />

209 Sic.<br />

210 La e su rasura.<br />

211 Correzione da haec<br />

67


seconda la signatio, la recognitio e la datatio». Per altre osservazioni, per il<br />

facsimile del monogramma, cfr. Schiaparelli, Ricerche storicodiplomatiche.<br />

Parte IV in Bull. Ist. Stor. It., N. 30, pp., 16, 35, 39.<br />

XXVII.<br />

Rodolfo re, ad intercessione del marchese Adalberto, conferma ai<br />

canonici di Parma quanto perdettero nell’incendio della città e<br />

particolarmente le donazioni del vescovo Vibodo, di Vulgunda, della<br />

contessa Berta e del di lei figlio Vifredo.<br />

Pavia, 922, dicembre 8.<br />

(C.) In nomine sanctae et individuae Trinitatis. Rodulfus gratia favente<br />

divina rex. Omnium fidelium sanctae Dei Ecclesiae nostrorumque 212<br />

presentium scilicet ac futurorum comperiat sollicitudo, quia venientibus<br />

nobis in civitatem 213 Parmam canonici ipsius sanctae Parrnensis ecclesiae<br />

per Adalbertum inclitum marchionem dilectum fidelem nostrum petierunt<br />

nostram clementiam, quatenus precepta decessorum nostrorum in ipsa<br />

canonica de illorum rebus et familiis emissa, quae in repentino incendio<br />

cremata noscuntur, nos denuo easdem res et familia ipsis canonicis nostro<br />

confirmaremus edicto. Quorum petitionibus pio affectu consulentes et<br />

eorum erga nos devotionem attendentes, iussimus illis hoc nostrum fieri<br />

preceptum, per quod ipsus canonicos et eandem canonicam de ipsis rebus et<br />

familiis nostra regali auctoritate invest[i]mus, sicut a nostris predecessoribus<br />

investiti fuerant et precipue eos ex rebus illis investimus que de parte<br />

quondam Vuibodi episcopi et Vulgundae Deo dicatae tradite et concessae<br />

illis fuerant, et sicut ab ipsis Vuibodo et Vulgunda ipse res possesse et in<br />

illorum dominio tenuerant, nec non etiam res illas quas Berta dignae<br />

memoriae comitissa et [V]uifredus filius eius comes et ceteri Deum timentes<br />

homines in predicta ca[nonica contulerant. Prec]ipientes per hoc nostrae<br />

auctonta[ti]s [re]gal[is precept]um tam eadem precepta quamque un[iversa<br />

cartarum in]str[umen]ta omnesque res mobiles et [immo]biles, servos et<br />

ancillas, aldiones et aldianas et omnia quae a principio institutionis eius a<br />

fidelibus quibusque animabus inibi collata sunt, et quaecumque in posterum<br />

per fideles animas adeptura est confirmamus, concedimus atque roboramus<br />

tenere, possidere ac perfrui iure perpetuo, sine qualibet inquietudine et<br />

quoniam quaedam ipsius canonicae munimina improviso incendii periculo<br />

(periculo) periere, statuimus ut de rebus suis tanquam pars nostra publica<br />

per vicinos inquistum habeant aut per sacramenta eas defendant. Similiter<br />

eodem modo concedimus et confirmamus prefatis canonicis, morem<br />

212 Nell’orig. nrorumque<br />

213 in civitatem su rasura.<br />

68


predecessorum nostrorum sequentes, ut nemo fidelium nostrorum vel<br />

illorum homines aut quisquam de parte publica in illorum mansiones vel<br />

proprietates per vim introire aut quicquam auferre 214 vel de mansis eorum<br />

aliquam redibitionem exigere aut illorum homines distringere quoquo modo<br />

presuma[nt], sed volumus et iubemus ut a suis patronis districti iustitiam<br />

faciant et adimpleant. Si quis igitur hoc nostrae auctoritatis et confirmationis<br />

et concessionis preceptum infringere vel violare aut in supra dictis rebus se<br />

intromittere temptaverit, sciat se compositurum auri opti mi libras centum,<br />

medietatem camerae nostrae et medietatem predictis canonicis suisque<br />

successoribus. Quod ut verius credatur diligentiusque ab omnibus<br />

observetur, manu propria roborantes ex anulo nostro iussimus insigniri.<br />

(S.R.) (S.D.).<br />

Signum manus (M.F.) domni Rodulfi serenissimi regis.<br />

Manno cancellarius ad vicem Giselberti archicancellarii 215 recognovi et<br />

subscribsi 216 .<br />

Data VI id. decembr., anno dominicae incarnationis DCCCCXXII, domni<br />

vero Ruodulfi 217 piissimi regis in Italia I, in Burgundia XII, indic. X.<br />

Actum Papie, in Dei nomine feliciter, amen.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare di Parma, sec. X, N. XXII. Copia cart.,<br />

sec. XVIII, ibid., arca A, caps. Il, N. 22. Copia Gozzi, cod. 426, c. 68, in R<br />

Bibliot. Palat. di Parma. Due copie cart. sec. XVIII, nel cod. 479, ibid..<br />

Copia Baiardi nel Transumptum.<br />

Muratori, Delle antichità Estensi, 1, 206, cit; Antiq. Ital., III, 53, ed.;<br />

Annali, an. 922 e 923; Origines Guelficae, II, 113; LUPI, Codex diplom. civ.<br />

et eccl. Bergomatis, II, 123, datum; Affò, Storia di Parma, 1, 328, N.<br />

XLVII; cf. p. 239 nota; Schiaparelli, I diplomi di Rodolfo II in Fonti per la<br />

Storia d’Italia, N. III, p. 100, seguito in questa edizione.<br />

Lo Schiaparelli nota che l’azione di questo diploma si svolse a Parma<br />

come è detto nella narratio, si eseguì la documentazione a Pavia (cf.<br />

Ricerche etc. Parte IV, 21, nota 3). Il testo dipende dai due diplomi di<br />

Berengario I, 921 febbraio 19 e 20 (NN. XXI, XXII). Aggiunge che non ha<br />

valore il dubbio vagamente sollevato dal Muratori (Annali, 922, 923), che il<br />

diploma possa essere datato col computo pisano e debba ascriversi all’an.<br />

comune 921, (ibid., p. 101).<br />

XXVIII.<br />

Testamento di Ageltruda, vedova di Guido imperatore, a favore<br />

dell’altare di S. Remigio nella cattedrale di Parma, presso il quale era la<br />

214 La prima e corretta su r<br />

215 La prima r corretta su d<br />

216 Sic. La seconda b è in parte su rasura.<br />

217 Sic.<br />

69


tomba del marito.<br />

Fontanabrocola (Salsomaggiore), 923, agosto 27.<br />

Ϯ In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Rodulfus<br />

gratia 218 Dei rex, anno rengni eiuls tercio, sexto kalendas setember,<br />

indictione undecima. Donna Ageltruda olim imperatrice Deo devota ancilla<br />

Christi, que fuit socia dive bone memorie donni 219 Vuidoni imperatoris<br />

ordinatrice adque dispensatrice pro mercedem et remedium anime mee 220<br />

vel suprascripto dive bone memorie donni Vuidoni imperatoris vir meus<br />

presens presentibus dixi: vita et mors in manu Dei est proinde modo<br />

considerantis me Dei omnipotentis misericordia et integra voluntate mea<br />

volo et iudico 221 adque statuo pro mercedem et re medium anime mee 222 et<br />

dive bone memorie donni Vuidoni qui fuit Imperator, qui fuit vir 223 meus in<br />

iura proprietatem altario beati Sancti Remii qui est edificato infra ecclesia<br />

beate sancte Dei genetricis virginis Marie episcopio Parmense, ubi ipse<br />

donnus Vuido imperator, qui fui vir meus, prope et ante ipsum altarium<br />

requiessit, id sunt in integrum masaricies dues iuri meis in comitatum<br />

Parmense, una vero masaricia non longe ad Suranea, que est posita in loco<br />

et fundo qui nominatur Sedavi quod per quondam Dagiunto masario rectas<br />

vel laboratas fuerit et modo regere videtur per Adreverto libellario nomine,<br />

alteram masariciam in loco et fundo Teudenisi subtus Pariola, que per<br />

quondam Lovedeo masario rectas vel laboratas fuerit et modo regere videtur<br />

per Cadulo in integrum, suprascriptes dues masaricies tam casis cum<br />

edificiis suis, curtis, ortis, areis, clausuris, campis, pratis, vineis, silvis, ripis,<br />

rupinis, usibus aquarum, aquas aquarumquo decursibus, omnia in integrum<br />

suprascripta res masaricies dues superius nominatas in prenominatis loci set<br />

vocabolis cum suorum pertinenciis ego suprascripta donna Ageltruda<br />

imperatrix in suprascripto altario beati Sancti Remii dono adque trado et<br />

ofero, sicut dixi, pro mercedem et remediurn anime suprascriptorum donni<br />

Vuidoni, qui fuit vir meus et pro anima rnea, unde 224 sacerdos qui pro<br />

tempore in ipso altario quale donnus Eicardus episcopus vel sucessores eius<br />

in ipsurn altarium missa canere ordinaverint faciad ipse sacerdus ex frugis et<br />

laboribus vel censoras in ipsum altarium censum et luminaria iusta<br />

qualitatem tempore fuerit et suum sire possi 225 et inde relico 226 quantum<br />

218<br />

Nell’orig. gra senza segno dell’abbreviazione.<br />

219<br />

La i corretta su altra lettera.<br />

220<br />

Nell’origin. Animee.<br />

221<br />

Nell’origin. Animee.<br />

222<br />

u corretta su n.<br />

223<br />

uir, u corretta su c.<br />

224<br />

un in sopralinea.<br />

225 Sic.<br />

226 Sic.<br />

70


super ad censum et luminaria remanserint ad suurn usum et vivenda facia 227<br />

quiquid voluerit pro mercedem et remedium anime mee, eo videlicet<br />

ordinem, quod si fuerint, absit fieri non credat, pontifex de ipso episcopatum<br />

Parmense vel partis sue eclesie ipsis rebus de ipsum altarium vel<br />

presbiterum, quod ibidem pro anima mea ut diximus ministraverit, contrare<br />

aut retollere vel minuare aut aliqua superinposita fecerint et non premiserit<br />

anc mea institucionem, ordinacionem, tradicionem permanere, sicut<br />

superius legitur, tunc statim volo et iudico in integrum ipsis rebus deveniad<br />

ad iura et proprietatem basilice iuris rnee, que est ad onorem Sancte 228<br />

Nicomedis martiris Christi, que est edificatum in loco et fundo<br />

Fontanabrocoli et si ec omnia pontifex vel parti sue ec1esie conservaverint<br />

nam vuolo 229 et discerno adque statuo et iudico ut si unquam ullo tempore<br />

ullius de heredibus vel propinco meos qui hunc meum iudicatum inrumpere<br />

tentaverit aut ipsis rebus retollere aut minuare presumpserint, tunc componat<br />

pars ipsi altario ipsis rebus in dublo in consimile locum et insuper argentum<br />

solidi ducenti et post pena composita unc meum iudicatum omni tempore<br />

firmis et stabilem permaneat, sicut superius legitur, sicut dixi, pro mercedem<br />

et remedium anime nostre, unde nobis Dominus in bonis partibus mercis<br />

retribuad, omnis mee vel heredum et parentum meorum repetitionem<br />

cessante et nec nobis liceat unquam nullo tempore nollet quod voluls et<br />

quod ad me semel factum vel conscriptum est omnia inviolabiliter<br />

conservari promitto. Actum in Fontanabrocoli.<br />

Signum Ϯ manus Ageltrudi imperatris que hanc pagina iudicati<br />

istitutionis 230 seu ordinacionis fieri rogavit.<br />

Signum Ϯ manus Icseris ex genere Francorum Salicho testis.<br />

Signum Ϯ manus Odiloni ex 231 vasus ipsius donne imperatris testis.<br />

Signum Ϯ manus Madelberti omo Romano testis.<br />

Signum Ϯ manus Iacobpi de Burgo Sancti Domnini 232 testis.<br />

Ϯ Boniprandus iudex donni regis rogatus ad suprascripti imperatrice<br />

subscripsit.<br />

Ϯ Ego Rimegauso notarius rogatus me teste subscripsi.<br />

Ϯ Ego Rimperto notarius rogatus ad suprascripta Imperatris me teste<br />

subscripsi.<br />

Ϯ Scripsi ego Agimpertus notarius postradita complevi et dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. XXIII. - Nel verso di mano del<br />

sec. XI: «cartula de... facta in altaria sancti Remigii».<br />

Affò, Storia di Parma, I, 329.<br />

227<br />

Sic.<br />

228<br />

Sic.<br />

229<br />

Sic.<br />

230<br />

nis corretto su altra sillaba dalla stessa mano.<br />

231<br />

Sic.<br />

232<br />

Nell’orig. domini con lineetta orizzontale su om.<br />

71


XXIX.<br />

Il diacono Azone preposto della canonica e del senodochio Parmense dà<br />

a livello a Gotefredo del fu Adelberto una casa con l’oratorio di S. Felicola<br />

e case con terreni in Ramulano.<br />

Parma, 924, aprile 1.<br />

Ϯ In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Rodulfus gratia<br />

Dei rex, anno regni eius ter[cio], 233 kalendis aprilis, indictione duodecima.<br />

Placuit adque convenit inter Azone diaconus et prepositus canonice et<br />

senedochio Parmense qui una per consensum et autoritatem fratrum<br />

senorum 234 ipsius canonice et inter Gotefredus, filius quondam Adelberti, ut<br />

in Dei nomine dare deberet sicut et dedit ipse Azo prepositus eidem<br />

Gotefredi vel ad eius heredes libellario nomine casa et oratorium unum qui<br />

est ad onore sanctae Felicule cum casis et omnibus rebus illis, quibus positi<br />

sunt in l[oc]o et fundo Ramulano, qui fuerunt domus cultile una cum<br />

sorticellas tres in ipso loco Ramulano, qui pertinet ad ipsa domum cultile...<br />

iuris ipsius canonice, qui autem oratorium et terra in dictis casis et rebus de<br />

ipso domo cultile et iam dietas tres sorticellas in ipso loco Ramolano 235 in<br />

integrum eidern Gotefredi vel ad eius heredes libellario nornine tradavit da<br />

modo usque ad annos viginti et nove in eo tinore, ut ibidem in ipsum<br />

oratorium missas et oraciones adque luminaria et incensum fieri facias iusta<br />

qualitatem tempus f[uerit] et ad expleti suprascripti annis meliorentur nam<br />

non pegiorentur et exinde persolvere debeat ipse Gotefredus vel suos<br />

heredes eidem Azoni prepositus vel ad sucesores eius ad parte ipsius<br />

canonice pro omni anno ad ficto pensionem pro suprascriptum oratorium et<br />

casis vel rebus seu pro suprascriptas sorticellas et pro frugis et laboribus<br />

adque censum vel reditum quicquit Deus exinde annue dederit infra octava<br />

de pasca Domini denarii bonis solidi tres dati et consingnati ipsis denarii per<br />

anno per ipsis Gotefredum vel heredes aut misso eorum eidem Azni vel ad<br />

sucesores aut ad eorum misso ad domo ipsius canonice infra c1austra et<br />

domum vel episcopio Parmense aliut exinde dare non debeat nec eorum<br />

nulla super imposita non fiat. Et hoc stetit adque venit inter eos, ut quando<br />

ipse Gotefredus vel suos heredes ad expleti suprascripti annis venerint, tunc<br />

antea potestatem abeant ipsis vel illorum erogatores cum illorum movilia<br />

foris de ipsis casis tolere et facere exinde quicquit eorum melius provisum<br />

fuerit sine ulius contradictione excepto ipsis casis cum illorum edificiis et<br />

sepis ibidern remaneat. Pena quidem inter se posuerunt, quod si ipse Azo<br />

prepositus vel sucesores suos aut parti ipsius canonice vel eorum<br />

233 Nell’originale non appare che t con segno abbreviativo.<br />

234 Sic.<br />

235 Sic.<br />

72


inframitentis personis vel parti eorum dato eidem Gotofredi vel ad eius<br />

heredes ipsum oratorium casis et rebus retolere aut aliqua superponere<br />

quesierint per quamvis ordinem, vel si ipsis ipsam pensionen annue minime<br />

persolverint et non permanserint in ea omnia sicut supra legitur, tunc<br />

componat pars parti fidem servanti pena numero solidos sexainta et pos<br />

pena soluta presens libello ad omnia suprascripta in sua maneat firmitatem;<br />

unde duos libelli scripti sunt. Actum Parma.<br />

Signum Ϯ manus Gotefredi qui unc libello fieri rogavit 236 .<br />

Signum Ϯ manus <strong>Le</strong>oni filio quondam Ursoni de farigaria testis.<br />

Signum Ϯ manus Gumberti testis.<br />

Signum Ϯ manus Vuinegis filio quondam Marmangni 237 , Salicho testis.<br />

Ϯ Scripsi ego Ansprandus notarius postradita complevi et dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. XXIV. - Nel verso di mano del<br />

sec. XII: «libellus de oratorio sanctae Feliculae»; di mano del sec. XVIIII:<br />

«an. 924 ».<br />

Affò, Storia di Parma, I, N. XLIX, p. 331.<br />

XXX.<br />

Dominicia di Ramiano e Martino suo fratello vendono ad Aldeverto del<br />

fu Adelberto di Parma i loro beni posti in città, l’oratorio di S. Quintino<br />

fuori le mura cittadine, alcuni beni posti in Baganzola, in piazza<br />

Calderaria, in Porporano, in Vico Gibali ed in Cirliano.<br />

Parma, 924, maggio 23.<br />

(S.T.) In nomine domni Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Rodulfus<br />

grati a Dei rex, anno regni eius quarto, decimo kalendas iunio, indictione<br />

duodecima. Constat nos Dominicia filia quondam Staudeverti de Ramiano<br />

qui una per consensum et data licencia Martini germanus meus et ipse<br />

mecum comuniter, qui legem Romana vivimus, vindimus et ad presenti die<br />

tradamus tibi Aldeverti filio quondam Adelberti de civitate Parmense<br />

emtore, id est in integrum solario et terra sub se vel vacua terra et alia casa<br />

ibidem abente iure nostra, que est posita infra civitate Parmense, seu rebus<br />

236<br />

237<br />

73


illis in Porporiano adque et rebus illis quibus positi sunt in Vico Gibali 238 ,<br />

eciam et rebus illis in Cirliano cum suorum ad[ia]cenciis vel pertinenciis<br />

earum in integrum, seu et una cum oratorium unum qui est ad onorem<br />

Sancti Quintini, qui est edificatum foris mura civitatis Parmense non<br />

longne 239 ad ipsa civitate una cum molino et aquario, seu ripas et terra<br />

vacua, seu vinea ibidem uno tenente vel adspicientem adque rebus illis in<br />

Baganciola qui pertinet ad ipsum oratorium adque et vinea et terra in loco<br />

qui dicitur platea Calderaria cum suorum pertinenciis iure nostra et nobis ad<br />

hereditatem et successionem advenerat de quondam Gaidelberto, qui fuit<br />

filio meo Dominicie et fuit nepotem meo Martini et idem quondam<br />

Gaidelberti per cartula ipsis rebus, qualiter superius legitur, advenerat de<br />

Petrone presbitero filio quondam Teuperti de Motelena finibus Regiense una<br />

cum suprascriptis casis, curte, ortas, areis, clausuris, campis, pratis, vineis,<br />

silvis, insolis, ripis, rupinis, usibus aquarum, aquas, aquarumque, ductibus et<br />

fontaneis, cultum aut incultum, divisum aut indivisum in integrum iamdictis<br />

casis et rebus, qualiter superius legitur et una cum ipsa cartula per quam ipse<br />

quondam Gaidelberto ipsis rebus conquisierat tibi cui supra Aldeverti per<br />

testus istius cartula vindicionis ad presenti die confirmamus abendum<br />

tenendum possidendum et faciendum exinde quicquit volueritis tam tu Aldeverto<br />

vel tuis heredes iure proprietario nomine sine nostra et heredum<br />

nostrorum contradiccionem. Et recipimus nos suprascripti Dominicia et<br />

Martino pro suprascriptis casis et rebus vel movilibus, quod in eadem<br />

cartula legitur, una cum omnia superioribus et inferioribus suis ad vos cui<br />

supra Aldeverto in argentum et species valente libras viginti fenitum<br />

precium, unde expondimus adque promictimus nos suprascripti Dominicia<br />

et Martino vel nostris heredes tibi cui supra Aldeverti vel ad tuis heredes,<br />

quod si nos vobis suprascriptis casis et rebus, qualiter superius legitur,<br />

contrare aut retollere quesierimus per nos aut nostris sumitentis personis vel<br />

parti nostro dato, quod nos alicui dedlissemus vel oblicasemus per quamvis<br />

ordinem, tunc componamus vobis predictis casis et rebus vel movilibus in<br />

dublo sicut diebus illis rnelioratis fuerit sub extimacione in consimile locum,<br />

nam da ab aliis hominibus vobis exinde autores, nec defensatores, nec<br />

restauratores, nec de precium nec de ipsis casis et rebus vel movilibus esse<br />

non promittimus, nec vos nobis non queratis homnis 240 nos vel parentum<br />

nostrorum repeticionem cessantes et nec nobis liceat umquam ullo tempore<br />

nolle quod volumus, set quod ad nos semel factum vel conscriptum est<br />

omnia inviolabiliter conservare promictimus cum stipulacione subnixa.<br />

Actum Parma.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Dominicie et Martini qui hanc cartula ut supra fieri<br />

rogaverunt.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Iubiani et Lamfredi hominis Romanis de civitate<br />

238 Sic.<br />

239 Sic.<br />

240 Sic.<br />

74


Parmense testis.<br />

Signum Ϯ manus Martini filio quondam Madelberti de civitate Parmense<br />

testis.<br />

Signum Ϯ manus Adebaldi filio quondam <strong>Le</strong>operti de civitate Parmense<br />

testis.<br />

Ϯ Ego Giselprandus rogatus subscripsi.<br />

Ϯ Ego Rofre rogatus testis subscripsi.<br />

(S. T.) Scripsi ego <strong>Le</strong>o notarius postradita complevit et dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. XXV.<br />

Nel verso di mano del sec. XI·XII: «cartula de terra canonicorum in<br />

civitate et foris et de oratorio S. Quintini»; di mano del sec. XVI: «Privilegia<br />

antiqua inlegibilia»; scrittura moderna: «an. 924».<br />

Parzialmente in Affò, Storia di Parma, I, 332, N. L.<br />

XXXI.<br />

Rodolfo re, ad istanza di Lamberto arcivescovo di Milano, di Adalberto<br />

vescovo di Bergamo e del marchese Bonifacio, conferma al monastero di S.<br />

Sisto di Piacenza le corti Guastalla, Luzzara, «Litora Paludiana», Villola e<br />

Pegognaga colle dipendenze.<br />

Verona, 924, novembre 12.<br />

(C.) In nomine domini Dei aeterni. Rodulfus divina favente clernentia<br />

rex. Si petitionibus fidelium nostrorum libenter annuimus, devotiores eos ad<br />

nostre fidelitatis obsequia reddimus. Quocirca omnium universalis<br />

Aecclesiae fidelium nostrorum videlicet praesentium ac futurorum noverit<br />

industria, qualiter Lantpertus Mediolanensis archiepiscopus et Adalbertus<br />

sanctae sedis Bergamensis 241 episcopus, nec non et Bonefacius 242 marchio<br />

inclitus nostram suppliciter exoraverunt maiestatem, quatenus ob amorem<br />

supernae rernunerationis per nostri praecepti paginam quoddam monasterium<br />

infra civitatem Placentinam a beatae videlicet memoriae Angilberga<br />

imperatrice constructum et in honorem Sancti Sixti dedicatum, Bertae<br />

gloriosissimae abbatissae connsanguineae nostrae cum omnibus suis<br />

pertinentiis confirmare dignaremur, simul quoque roborantes et in<br />

perpetuum concedentes eidem monasterio quasdam curtes Vuardestallam<br />

scilicet, Luzariam, Litora Paludiana, Villole, Piguniarius 243 cum adiacentiis<br />

eorum et omnia quacumque memorata imperatrix per institutionis suae<br />

241 La b corretta da p<br />

242 La e corretta su i<br />

243 La s su rasura di m, la rasura non venne eseguita bene e la m è ben visibile. La forma<br />

corretta, data dai diplomi di Berengario l, Ugo, Berengario II e Adalberto, è Piguniariam.<br />

75


paginam ubique idem coenobium diffinivit habendum 244 . Quorum<br />

petitionibus tota devotione faventes, id fieri annuimus, hoc nostrum<br />

preceptum scribi iubentes, per quod praelibate Bertae idem monasterium<br />

confirmamus, quatenus in sua sit potestate et dominio quousque vixerit et<br />

ibidem dominatrix et ordinatrix atque rectrix invigilet ac permaneat donec<br />

eius fuerit vita. Per quod etiam iam prescriptas 245 venerabili loco<br />

concedimus ae confirmamus omnes res et possessiones mobiles ac immobiles,<br />

tam per cartulas quamque extra eartulas vel cuiuscumque inscriptionis<br />

titulo ad partem ipsius monasterii legibus adquisitas et adquirendas seu<br />

quicquid per regum vel imperatorum antecessorum nostrorum praecepta ad<br />

eundem sacrum locum collatum est, adque cellulam quandam que antiquitus<br />

Monasterium dicebatur non procul a Placentina urbe sitam, loco qui Caput<br />

Trebiae vocatur, in qua eeclesia apostolo 246 principis honore dicata consistit,<br />

cum ornnibus inibi pertinentibus, quemadmodum Karlomannus<br />

serenissimus rex antiquitus 247 eandem cellulam cum universis suis<br />

appendiciis eidem monasterio proprietario iure largitus est 248 ,<br />

prenonominato 249 venerabili loco per hoc nostrae regalis auctoritatis<br />

praeceptum ex integro perdonamus, largimur, confirmamus ac modis<br />

omnibus corroboramus. Familias quoque utriusque sexus et conditionis cum<br />

curtibus et capellis earumque appendiciis cum omnibus castellis, casis,<br />

vineis, campis, pascuis, pratis, silvis, salectis, sationibus, paludibus, aquis<br />

aquarumque decursibus, molendinis, fluminibus, piscationibus, ripis,<br />

rupinis, montibus, collibus, vallibus ac planitiebus, cultis et incultis, divisis<br />

et indivisis, mercationibus, vectigalibus, districtionibus, servis et ancillis,<br />

aldiis et aldianis et omnibus que dici aut nominari possunt ad idem<br />

monasteriurn iuste et legaliter respicientibus in integrum confirmamus, ita<br />

videlicet, ut prelibata abbatissa Bertha quousque vixerit hac nostra<br />

auctoritate roborata de prescriptis rebus eidem monasterio pertinentibus tam<br />

per preceptorum paginam, ut diximus, quamque aliarum instrumenta<br />

cartarum et adquisitis et adquirendis potestative 250 faciat, omnium<br />

magnarum parvarumque personarum molestatione remota. Si quis vero hanc<br />

nostram auctoritatem violare temptaverit, centum quinquaginta libras auri<br />

optimi componere cogatur, medietatem camere nostrae et medietatem sepe<br />

fatae Berthae abbatissae. Quod ut verius credatur diligentiusque ab omnibus<br />

observetur, manu propria roborantes de anulo nostro iussimus insigniri.<br />

244<br />

Cf. il testamento di Angelberga dell’877 marzo nel Codex diplom. Langob. col. 452, N.<br />

CCLXX; L. Astegiano, Codex diplom. Cremonae, II, 60, N. 5; Benassi, Codice diplom.<br />

Parm., p. 146.<br />

245<br />

Sic. Il diploma di fonte del nostro, quello di Berengario II, 917, agosto 27 (N. XVII) ha<br />

prescripto.<br />

246<br />

Sic. Il diploma di fonte cit. ha apostolorum.<br />

247<br />

Antiquitus è su rasura colla n, di forma maiuscola, corretta su altra lettera.<br />

248<br />

Cf. il diploma di Carlomanno 877, ottobre 19 in Codice diplom. Parmense cit., p. 157.<br />

249 Sic.<br />

250 potestative, con la u corretta da a<br />

76


Signum domni (M. F.) Rodulfi piissimi 251 regis.<br />

Manno cancellarius ad vicem venerabilis Beati episcopi et<br />

archicancellarii recognovi et subscripsi (S.R.) (S.).<br />

Data pridie id. november 252 , anno incarnationis dominice DCCCCXXIIII,<br />

domni vero Rodulfi piissimi regis in Italia III, indic. XII. Actum Verone,<br />

in Christi nomine feliciter, amen.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o di Stato in Parma, Diplomatico, sec. X, mazzo II;<br />

monastero di S. Sisto in Piacenza. - Nel verso della perg. di mano del sec.<br />

XIII: «924. pridie idus novemb., privilegium Rodulfi regis in quo confirmat<br />

abbatisse Sancti Sixti Vadistallam Luciariam Litora paludiana Villole<br />

Sigumarium et Cotrebiam». Altri regesti più moderni. Di mano del sec.<br />

XVI: «Quod reponitur capsula prima et signatur numero 34 et habetur in<br />

catasto veteri fo 7°». Indicazione moderna di catalogo dell’arch. del<br />

monastero: «Sss./Fil.2/N.33». Copia membr. del sec. XIII autenticata da<br />

«Alatrinus domni pape subdiaconus et capellanus» in <strong>Archivi</strong>o Capitolare di<br />

Parma: Pergamene, N. CMLXXVI. Copia 1359 marzo 6 in fasc. membr.<br />

contenente copia di privilegi per S. Sisto di Piacenza, segn.:<br />

«Sss./Fil.3/N.21» c. 6 in <strong>Archivi</strong>o di Stato in Parma, Diplomatico, sec. IX,<br />

mazzo I. Campi, ms. 483, c. 515, della R. Bibl. Palat. di Parma, estratto.<br />

Copia del 1754 nel Transumptum del Baiardi, VII, par. 3. a , c. 187, dalla<br />

copia su cit. autenticata da Alatrino.<br />

Muratori, Antiq. Ital. II, 41 con facsimile del sigillo; Annali, a. 924,<br />

datum; Baronii, Annales eccl... cum critica Pagii, an. 924, I, datum; Origines<br />

Guelficae, II, 118, ed.; Poggiali, Memorie storiche di Piacenza, III, 135<br />

sgg., cit., Giulini, Memorie spettanti alla storia della città e campagna di<br />

Milano, I (Milano, 1854), 461-462, Cit.; Affò, Storia di Guatalla, I, 316, N.<br />

XV; Lupi, Codex diplom. civ. et eccl. Bergomatis, II, 123, datum, 141, estr.;<br />

Robolotti, Nota delle pergamene cremonesi avanti il mille, p. 552, cit. colla<br />

data: «12 kal. nov. «Repertorio diplom. Cremonese, I, 15, N. 114, reg. colla<br />

data: «nov. 19». Codex diplom. Longobardie, col. 875, N. DX, ed. Robolotti<br />

«ex apogr. perg. in Arch. Secr. Cremon.»; Astegiano, Codex. diplom.<br />

Cremonae, II, 62, N. 21, reg. e fonti; L. Schiaparelli, I diplomi italiani di<br />

Rodolfo II, p. 117, N. VIII; Torelli, Reg. Mantovano, p. 15, N. 19.<br />

Lo Schiaparelli a p. 118 nota che lo scrittore del nostro dipl. trascrisse il<br />

testo del dipl. di fonte, Berengario I, 917 agosto 27, non senza scorrezioni.<br />

Dal nostro dipende quello di Ugo del 926 settembre 3 (N. XXXIII); lo<br />

stesso testo si ha pure nel diploma di Berengario II e Adalberto del 951<br />

gennaio 17 (N. LVI). Per il chrismon, il monogramma, il sigillo cf.<br />

Schiaparelli, Ricerche, IV, p. 35-36 e Bullett. Arch. Paleograf. It., N. V, vol.<br />

IX, fasc. 3. 0 , p. 112 sg. Quivi l’illustre A. nota: «È l’unico diploma di<br />

251 mi aggiunto in sopralinea, stessa mano.<br />

252 L’orig. ha novembr con l’asta della b tagliata da lineetta.<br />

77


Rodolfo II che conservi, e in ottimo stato, il sigillo, il che gli dà un valore<br />

speciale: busto del re volto a sinistra (dell’osservatore); indossa la corazza e<br />

porta in capo la corona gemmata coi tre gigli; leggenda: Ϯ Rodulfus Gra Dei<br />

pius rex» (p. 113). Facsimile in Arch. Paleogr. It., IX, tav. 29.<br />

XXXII.<br />

Donazione di Suppone conte ad Azzo e ad Ausperga.<br />

Parola (Parma), 925, gennaio.<br />

Ϯ In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Rodulfus gratia<br />

Dei rex, anno regni eius quarto, mense genuario, indictione tercia decima.<br />

Dilectissimo mihi semper Gisemperto quem Azo vocato et filio quondam<br />

Dodoni et Ausperga qui fuistitis 253 ingenuus vel liberus factus per cartula a<br />

domna Berta et Adelgisus, Vuifredus, Boso, Ardingus clericus. Ego in Dei<br />

nomine Supo comes senior et donator tuus presens presentibus dixi: donare<br />

et dono et per anc cartula donacionis seu per vuasonem de terra, et per<br />

fistuco nodato eciam per cultellum iusta legem meam Salicha tibi qui supra<br />

Gisemperti id sunt in integrum omnibus rebus illis quibus positis sunt in<br />

Valisi et in Casaliclo eciam in Vico Ferdulfi adque in Perada et Sario<br />

tantum, quod per quondam Gisemperto c1erico qui fuit germano supradicto<br />

Dodoni per cartulas adquisitas fuerunt in integrum nisi tantum antepositum<br />

mihi qui supra Suponi comes sorte et massaricia illa in supradicto loco<br />

Casaliclo quod tu Gisemperto in me per cartula emisisti et per Petrus massario<br />

directas fuit, quod est per mensura legitima modia viginti et quatuor<br />

quod tibi per anc cartula data nomine summam in integrum illis aliis<br />

omnibus infrascriptis rebus in suprascriptis locis quod a te suprascripto<br />

quondam Gisemperto clerico per quarnvis ordinem adquisitas fuerunt et<br />

suprascripta domna Berta, Adelgisus, Vuifredus, Boso, Ardingus clericus in<br />

te Gisemperto et ad infrascriptis Dodo Ausperga genitore genitrice tua per<br />

iam dicta cartula libertatis seu ingenuitatis confirmaverunt abere iure<br />

proprietario nomine tibi qui supra Gisemperti per testus istius cartula<br />

donationis seu tradicionis a presenti die confirmo iure proprietario nomine,<br />

ut si quidquid superius anteposuit antepositum sit et dico me ego qui supra<br />

Supo comes meosque heredes illis ad iis rebus.... adque iactari 254 fecit te per<br />

festuco nodatum nos exinde vuarpivimus a te Giseni 255 per te tuisque<br />

heredes intromisit et vestram corporalem adque legitimam facio<br />

investituram sine ullius contradicionem.... ego qui supra Supo comes pro<br />

suprascripta mea donacio contradicio et quod.... qui supra Gisoni per te<br />

tuisque heredes ampliorem firmitatem adque stabilitatem ad suprascriptam<br />

253 Sic.<br />

254 <strong>Le</strong>ttura dubbia.<br />

255 Sic.<br />

78


donacionem firmandum ad te qui supra Gisoni..... ut autem mea donacio et<br />

tradicio omni tempore firmis et stabilis permaneat, insuper expondeo atque<br />

promitto me ego qui supra Supo comes meosque heredes tibi cui supra<br />

Gisoni per te vel ad tuis heredes quod si vos vobis suprascriptis rebus quod<br />

in ea legitur cartula et vobis…. abere contraere aut retol1ere vel…. que<br />

fierimus aut si de vestra persona umquam in tempore per vos aut vestris<br />

sumitentes personis vel principe exinde inquietare presumpserimus<br />

dicendum eo quod vobis aliquit pertinere debuisetis de vestra persona, tum<br />

componeamus vobis multa quod est pena aurum optimum libras quatuor<br />

argentum pondera vigenti eo quod repetierimus vindicare non valemus, set<br />

presens ca:tula ista omni tempore firmis et stabile permanerit cum<br />

stipulatione supnissa et anc bergamena cum atramentario manibus meis de<br />

terra levavi et Cuniberto notario ad conscribendum dedi adque rogavit, in<br />

qua supter confirmes et testibus optulit roborandam. Actum in curte Pariola.<br />

Ϯ Signum manus Suponi comes qui anc cruce fecit et anc cartula fieri<br />

rogavit.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Riculfi seu Richardi eciam Ansaldi Salichis testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Laudoni et Anselmi filius quondam Gisemperti<br />

Salihis testes.<br />

Signum Ϯ manibus Manfredi qui Azo vocato vasus ipsius Suponi comes<br />

testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Ildeprandi Saliho et Mandeberto filio quondam<br />

Teudulfi testes.<br />

Ϯ Ego Gico notarius rogatus testis subscripsi.<br />

Ϯ Scripsi ego Cunibertus notarius postradita complevi et dedi.<br />

Originale; Arch. Capitolare, sec. X, N. XXVI.<br />

Parzialmente ed. in Affò, Storia di P., N. LII, p. 333; Clt. In Malaguzzi-<br />

Valeri, I Supponidi. - Note di storia signorile italiana dei secoli IX e X,<br />

(Modena 1894), p. 15-ss e in Silvio Pivano, <strong>Le</strong> famiglie comitali di Parma<br />

dal sec. IX all’XI in Arch. Stor. Parm., vol. XXII bis , 1922, p. 506 e 504, n. 4.<br />

XXXIII.<br />

Ugo re conferma al monastero di S. Sisto di Piacenza le corti Guastalla,<br />

Campo Miliacio, Cortenova, Sesto, Luzzara, Paludano, Villola e Pegognaga<br />

colle dipendenze, nonchè il monastero di Cotrebbia.<br />

Pavia, 926, settembre 3.<br />

(C.) In nomine domini Dei aeterni. Hugo divina largiente clemencia rex.<br />

Si sacris ac venerabilibus locis temporalia atque transitoria concedimus,<br />

79


magnam 256 apud dominum remunerari in futuro nequaquam diffidimus.<br />

Quocirca noverit omnium fidelium sanctae Dei Aeclesiae, nostrorumque<br />

presencium scilicet ac futurorum industria, Lampertum sanctae<br />

Mediolanensis ecclesiae archiepiscopum nec non et Adelbertum sanctae<br />

Bergarnensis sedis presulem et Errnengardis gloriosisimam comitissam<br />

karissimamque germanam nostram et Giselbertum 257 illustrem comitem<br />

palatii humiliter nostram exorasse celsitudinem, quatenus ob amore 258<br />

superne remunerationis 259 per nostri precepti paginam quoddam monasterium<br />

imfra 260 civitate Placentina a beate videlicet memoriae Angelberga<br />

imperatrice constructum et in honore Sancti Sixti dedicatum Berte<br />

gloriosissime abbatisse consanguineae nostrae cum omnibus suis<br />

pertinenciis confirmare dignaremur, simul quoque roborantes et in<br />

perpetuum concedentes eidem monasterio quasdam cortes, Vuardestallam<br />

scilicet, Campum Miliatio, Curtem 261 Novam, Sexto, Luciariam 262 , Litora<br />

Paludiana, Villole 263 , Piguniariam cum adiacenciis eorum 264 et omnia<br />

quecumque memorata imperatrix institutionis 265 suae paginam ubicumque<br />

eidem cenobio diffinivit ad habendum. Quorum peticionibus tota devocione<br />

faventes, id fieri annuimus, hoc nostrum preceptum scribi iubentes, per quod<br />

prelibate Berte eundem monasterium confirmamus quatenus in sua sit<br />

potestate et dominio cousque vixerit et ibidem dominatrix et ordinatrix<br />

atque rectrix invigilet ac permaneat donec eius fuerit vita. Per quod etiam<br />

iam prescripto venerabili loco concedimus hac 266 confirmamus omnes res et<br />

possessiones mobiles ac immobiles, tam per cartulas quamque extra cartulas<br />

vel cuiuscumque inscripcionis titulo ad partem ipsius monasterii legibus<br />

adquisitas et adquirendas, seu quicquid per regum vel imperatorum<br />

antecessorum nostrorum precepta ad eundem sacrum locum collatum, atque<br />

cellulam quandam que antiquitus Monasterium dicebatur non procul a<br />

Placentina urbe sitam 267 , loco qui Caput Trebiae vocatur, in qua ecclesia<br />

apostolorum principis honore dicata consistit, cum omnibus inibi (inibi) 268 a<br />

pertinentibus, quemadmodum Karlomannus serenissimus rex antiquitus<br />

eandem cellulam cum universis suis appendiciis eidem monasterio<br />

proprietario iure largitus est, prenominato venerabili loco per hoc nostrae<br />

256<br />

Sic.<br />

257<br />

Scritta dalla stessa mano su altra parola, che pare Eginerium<br />

258<br />

Sic.<br />

259<br />

remunerationis la t corretta su c<br />

260<br />

Sic.<br />

261<br />

curtem è scritta nell’interlinea.<br />

262<br />

La prima a della parola corretta su altra lettera.<br />

263<br />

villole corretta da uuillole con rasura di u iniziale.<br />

264<br />

Sic.<br />

265<br />

Il diploma di fonte ha: per institutionis suae paginam<br />

266 Sic per ac<br />

267 sitam a corretta su u<br />

268 inibi inibi così l’originale.<br />

80


egalis auctoritatis preceptum ex integro perdonamus, largimur,<br />

confirmamus, modisque omnibus corroboramus familias quoque utriusque<br />

sexus et condicionis cum curtibus et capellis earumque appendiciis, cum<br />

omnibus castellis, casis, vineis, campis 269 , pascuis, pratis, silvis, salectis,<br />

sacionibus, paludibus, aquis aquarumque decursibus, molendinis,<br />

fluminibus, piscacionibus, ripis, rupinis, montibus, collibus, vallibus ac<br />

planiciebus, coltis et incoltis, divisis et indivisis, mercacionibus,<br />

vectigalibus. districtionibus, servis et ancillis, aldiis et aldianis et omnibus<br />

que dici aut nominari possunt ad eundem monasterium iuste et legaliter<br />

respicientibus in integrum confirmamus, ita videlicet ut prelibata abbatissa<br />

Berta, quousque vixerit, hac nostra auctoritate roborata de prescriptis rebus<br />

eidem monasterio pertinentibus tam per preceptorum paginam, ut diximus,<br />

quamque aliarum istrumenta cartarum et adquisitis 270 et adquirendis 271<br />

potestative faciat omnium magnarum parvarumque 272 personarum<br />

molestacione remota. Si quis vero hanc nostram auctoritatem violare<br />

temtaverit, CL libras auri optimi componere cogatur, medietatem camere<br />

nostrae et medietatem sepe fate Berte abbatissae. Quod ut verius credatur<br />

diligenciusque ab omnibus opservetur 273 , manu propria roborantes de anulo<br />

nostro iussimus insigniri.<br />

Signurn (M.F.) domni Hugonis piissimi regis.<br />

Sigefredus cancellarius ad vicem Beati episcopi et archicancellarii<br />

recognovi et subscripsi, (S.R.) (S.).<br />

Data anno dorninice incarnacionis DCCCCXXVI, III non. sep.,<br />

indiccione XV, anno vero domni Hugonis I.<br />

Actum Papia 274 ,· in Christi nomine feliciter, amen 275 .<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o di Stato in Parma, Diplomatico, Sec. X, mazzo II;<br />

monastero di S. Sisto di Piacenza.<br />

Nel verso di mano del Sec. XIII: «y 926, 3. ° nonas sept., privilegium<br />

Ugonis regis in quo confirmat abbatise sancti Sixti privilegia precedenti a<br />

circa infrascripta videlicet, Vadistalam, Campum Miliacium, Novas<br />

Luciariam Litora Paludiana, Vilole, Pupuginariam et monasterium caput<br />

Trebie cum apendiciis pascuis paludibus piscationibus rupis et rupinis».<br />

Altri regesti posteriori. - Indicazioni archivistiche: «F/f» e «Sss./Fi.2/N.34».<br />

Copia del 1359 marzo 6 in fasc. membr. contenente copia di privilegi per<br />

S. Sisto, segn.: «Sss/Fi.3/N.21», c. 6, <strong>Archivi</strong>o di Stato in Parma,<br />

Diplomatico, Sec. IX, mazzo I. Copia membr. del sec. XVI, ibid.,<br />

269<br />

cam su rasura.<br />

270<br />

L’ultima i corretta su a<br />

271<br />

L’ultima i corretta su a<br />

272<br />

L’originale ha: paruarumq<br />

273<br />

Sic.<br />

274<br />

La prima p corretta su altra lettera.<br />

275<br />

La n è maiuscola.<br />

81


Diplomatico, mazzo II, Sec. X.<br />

Muratori, Antiq. Ital., I, 411; Origines Guelficae, I, 246; Affò, Istoria di<br />

Guastalla, I, 318, N. XVI; Codex diplom. Langobardiae, col. 887, N.<br />

DXXI; Böhmer, Reg., 1373; Schiaparelli, in Bull. Arch. paleogr. It., IX,<br />

115; facs. in Arch. paleogr. It., IX, tav. 30. Regigtrato nel prospetto dei<br />

diplomi di Ugo al N. 2, in Schiaparelli, Bull. Arch. stor. It., N. 34, p. 234;<br />

Torelli, Reg. Mantovano, p. 16. N. 20.<br />

Lo Schiaparelli osserva che in questo diploma, riconosciuto dal<br />

cancelliere Sigifredo che fu poi vescovo di Parma, nella forma del chrismon<br />

e di alcuni elementi paleografici: «pare di scorgere l’influenza del diploma<br />

di Rodolfo II, 924 novembre 12, che ha servito di fonte per il testo. Nella<br />

trascrizione, il nostro scrittore fu attento ad evitare alcuni errori del diploma<br />

di Rodolfo. <strong>Le</strong> corti Campo Miliacio, Cortenova e Sesto, che non<br />

compaiono nel diploma di fonte, erano già state confermate da Berengario I<br />

(cf. I Diplomi di Berengaria cit., N. IV e N. CXV). Sigillo cereo: busto del<br />

re, volto a destra (dell’osservatore); corazza, corona gemmata coi tre gigli,<br />

nella sinistra lo scettro. <strong>Le</strong>ggenda: Ϯ HUGO GRACIA DEI PIISSIMUS<br />

REX. (Bull. Arch, paleogr. cit. p. 117). Intorno allo scrittore, che pare non<br />

fosse italiano, vedi ivi, p. 115.<br />

XXXIV.<br />

Bernerio vende al conte Rodolfo un castello, una cappella e dei terreni,<br />

che aveva acquistati da Guitburga (Vuiburga) moglie del medesimo conte,<br />

posti nelle corti di Sabbione e di Marsalia.<br />

«Castello Catoniano» (Modena?), 926, dicembre 13.<br />

Ϯ In nomine domini Dei eterni, domnus Ugus gratia Dei rex, regni eius in<br />

Dei nomine hic in Italia anno primo, die tercio decimo de mense decembris,<br />

indictione quarta decima. Constat me Bernerio vindictore 276 filio<br />

quondam....... genus francorum, qui sum abitator.... finibus.... [qui anc]<br />

bergamela curn atramentario et penna cum coltellum et per fistucum<br />

notatum et ramus arboribus et andelac iusta lege mea Salica modo vero ad<br />

presente die trado atque trasfundo perpetualiter trado tibi Rodulfi gracia Dei<br />

comes genus 277 Francorum emtore et ad vestris heredes idest in integrum<br />

omnes res illas et castellum et cum capella et curte in se et cases et<br />

massaricies et servos et ancillas in quantum me superscriptum Bernerio<br />

advinet de Guitburga 278 filia Aghinoni iugalis de vos ipso Rodulfus....<br />

cartula excomparacionis ipse suprascripte res, que sunt posita in casale<br />

Sablone et in Marsalia et cum ipsa curtis et capella et castellurn at<br />

276 Nella copia vindict con trattino ondulato sopra alla t<br />

277 Nella copia gens con trattino orizzontale sull’n<br />

278 Sic; nelle carte precedenti la moglie del conte Rodolfo è detta Vuiburga.<br />

82


massaricies et cum servos et ancillas omnia et ex omnibus et cum omnes<br />

iures super se aben[tes], qualiter in ipsa mea cartula anteriore legitur, idest<br />

tam casis cum capellas et cum ipso castello et massaricies una cum terris et<br />

vineis, campis, pratis, silvis, salectis ac patulibus,.cultis et incultis, divisum<br />

et indivisum, accessionibus et usibus aquarum aquarumque decursibus cum<br />

omnes iures adiacenciis vel pertinenciis earum rerum per locas et vocabulas<br />

una cum servos et ancillas etiam una cum ipsa cartula in quantum me<br />

suprascripto Bernerio advinet de iam dicta Guitburga iugale tua, una cum<br />

ipsa cartula et qualiter in ipsa cartula anteriore legitur et faciatis quitquit<br />

volueritis ad iure et proprietario nomine vobis suprascripto emtore et ad<br />

vestris heredes per testus istius cartula in estromento vendicionis omnia<br />

qualiter superius scriptum est, set per vuampirisis 279 et per fisticum notatum<br />

facio vobis traditura vel legitima revestitura et exinde [foris] feci, cot 280<br />

recepit ego suprascripto vinditore pro suprascriptis res et casis et pro ipsa<br />

cappella et castellum et curtis et massaricies et pro servis et ancillis eciam<br />

una cum iam dicta mea cartula anteriore una cum omnia superioribus et<br />

inferioribus suis ac de eadem pertinente ad ec vobis soprascripto emptore<br />

precium taxatum inter aurum et argentum et alies peties valientes solidos<br />

sexcentum fenito precium, unde modo expondimus adque promittimus nos<br />

suprascripto venditore vel meis heredes vobis suprascripto emtore vel ad<br />

vestris heredes ipsa suprascripta res et casis et castellum et cappella et<br />

massaricies una cum servos et ancillas pueros et puellas et omnia<br />

suprascripta vendicione nostra ab omni omine defensare et si menime<br />

defensare non potuerimus aut contra anc cartula ire quandoque agere<br />

presumserimus, tunc componamus ego suprascripto venditor vel meis<br />

heredes vobis supraseripto emptore vel ad vestris heredes predictas res et<br />

easis et castellum et cappella cum ipsa curtis et massaricies cum earum<br />

pertinencia in dublo et insuper inferamus pena, oc est aurum libra dua<br />

argentum ponderas tres et cot 281 repetit vindicare non valeas, set presens<br />

cartula ista omni tempore firma et inviola 282 permaneas cum stibulacione<br />

sumicxa 283 diuturnum tempore maneas et inconvulsa. Actum in Castello<br />

Catoniano.<br />

Signurn Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manuum Illeroni filio quondam Franconi et Aghino<br />

fiiio quondam Sigheberti et Ametdeo genus Francorum, qui ad lege Salica<br />

pro fideli 284 at Tomaso filio quondam Gerniniani et Rifrido filio Petroni et<br />

Goannace qui Sonico vocatur filio Goannace rogatis testis.<br />

Ϯ Ego Vuarnerius rogatus me teste manu mea subscripsi.<br />

Ϯ Ego Iohannes notarius scripsi anc cartula postraditam est eam complevi<br />

279 Sic.<br />

280 Sic per quot<br />

281 Sic per quot<br />

282 Sic. per inviolata<br />

283 Sic.<br />

284 Sic.<br />

83


et dedi.<br />

Copia del 1750; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, Transumptum, Sec. X, N. XXVII.<br />

Ho invano cercato l’originale.<br />

Citat. in Tiraboschi, Dizionario topograf., I, 171, II, 29 e Storia della<br />

badia di Nonantola, I, 298.<br />

XXXV.<br />

Bernardo del fu Ungebaldo Modenese vende a’ Giovanui del fu<br />

Guntardo la cappella di S. Maria, il castello ed altri beni posti in Sabbione<br />

ed in Marsalia, come pure i suoi possedimenti posti nel comitato Vercellese,<br />

in «Vetiniaco, Flaviasco, Gisalingo».<br />

«in Saxo Pomponiano» 926, dicembre 13.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei eterni, domnus Ugus gratia Dei rex,<br />

recgni 285 eius in Dei nomine ich 286 in Italia anno primo, die quinto decimo<br />

de mense decembris, per indictione quinta decima. Constat me Bernardo<br />

filio quondam Ungelbaldi genus Francorurn, qui anch 287 bergamenam cum<br />

atramentario et pennam cum coltello et per festucum notatum et ramus<br />

arboribus et andellai iusta legem meam Salicam abitator sum in Villla<br />

Cabboniano finibus Montinensis, modo vero ad presentem diem trado atque<br />

transfundo perpetualiter trado tibi Iohanni filio quondam Guntardi jenus<br />

Romanorum emtore et ad vestros heredes idest in integrum omnes ipsas res<br />

et capellam, que est edificata in onore sancte Marie et castellurn circumdata<br />

in fundo casale Sablone et curte Marsalla, seu et casas masaricias... seu<br />

adpenditiis omnibus rebus illis, seu ad ipsam curtem Marsallam et Sablone<br />

pertinet per aliis casaliis cum adiacentiis vel pertinentiis earum, id est in<br />

integrum tam casis cum sediminibus suis et castellum cum ipsa capella seu<br />

masaritiis, seu terris, areis, vineis, pratis, pascuis, silvis, (h)ac stallariis,<br />

ripis, rupinis ac paludibus, cultis et incultis, divisis et indivisis una cum<br />

finibus et terminibus accessionibus et usibus aquarum [aquarumque]<br />

decursibus cum omnes iures adiacentiis vel pertinentiis earum re[rum] per<br />

loca et vocabula, tam in montibus quamque in planis una cum servis vel<br />

ancillis et pueris et puellis iuris ad ipsam curtem pertinentibus, omnia et ex<br />

omnibus quantum mihi Bernardo pertinet in comitatu Vercelense et in locis<br />

que nominantur Vetiniaco et Flaviasco et Gisalingo... omnia in integrum<br />

cum terris et vineis una et castellum et capellam et casas domnicatas et casas<br />

massaritias ut servos et ancillas, omnia qualiter in suprascripta cartula<br />

vendiccione continet... legit et simul eciam et ipsam cartula vendo et trado<br />

285 Sic.<br />

286 Sic.<br />

287 Sic.<br />

84


vos supernominato emtore et vestris heredibus et faciatis exinde ad<br />

presentem die quicquit et qualiter volueritis ad iura et proprietario nomine<br />

per testus istius cartula intermitto vendicionis omnia, qualiter superius<br />

scriptum est, sed per vuerepivit [et] per festucurn notatum facio vobis<br />

traditura vel legittima investitura et exinde foris feci ego supernominato<br />

venditore pro supernominatas res et casis et pro ipsa capella et castellum et<br />

curtis et masaritias et pro servis et ancillis una cum omnibus superioribus et<br />

inferioribus suis ad eamdem pertinentem ad ec vobis supernominato emtore<br />

precium tassatum tantum inter aurum et argentum et alias species valentes<br />

solidos sex centum finitum precium, unde modo et spondeo adque promitto<br />

me ego supernominato venditore vel meos heredes vobis supernominato<br />

emtore vel ad vestros heredes ipsas supernominatas res et casas et castellum<br />

eciam una cum iamdicta capella et masariciis una cum servis et ancillis,<br />

omnia qualiter in suprascripta cartula vendicione relegitur, omni tempore ab<br />

omni omine defendere promittimus et si minime defensare non potuerimus,<br />

aut contra hanc cartula ire quandoque agere presumserimus tunc<br />

componamus ego supernominato venditore vel mei heredes vobis<br />

supernominato emtori vel ad vestros heredes predictas res et casas,<br />

castellum et capellam cum ipsa curte et masaritiis cum earum pertinentis in<br />

dublo et insuper inferamus penam, cot est aurum libras duas argentum<br />

pondera tres et quod repecierimus vindicare non valeamus, set presens<br />

cartula ista omni tempore firma et inviola 288 permaneat cum stipulacione<br />

submissa diuturno tempore maneat et inconvulsa. Actum in castellum Saxo<br />

Pomponiarno.<br />

Signum manus Ϯ Bernardi qui hanc bergamenam cum atramentario et<br />

pennam cum coltellum et per festucum notatum et ramus arboribus et<br />

andellai iusta legem Salicam et manibus meis de terra levavi et tibi Iohanni<br />

notario scribere rogavi et testibus obtuli roborandam et fieri rogavit.<br />

Signa manuum Guido filio Abinoni et Odglerio et Ingelberto jenus<br />

Francorurn qui lege Salica profitebat et Martino et Madio germanis filiis<br />

quondam Giminiani et Supo filio quondam Martini et Iohannes filio<br />

quondam Petroni rogatis testes.<br />

Signa manuum Natale filio quondam Iovanni et Amelberto filio eius<br />

legem viventem Longobardorum rogatis testes.<br />

(S.T.) Ego Albertus causidicus auctenticum huius exempli vidi legi et sic<br />

ibi continebatur sicuti in hoc legitur exemplo preter letteras forte plures vel<br />

pauciores......<br />

(S.T.) Huius exempli cartulam Iohannes notarius scripsit post traditam.<br />

Copia del 1750; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, Transumptum, Secolo X, N.<br />

XXVIII. - Ho cercato invano la copia antica.<br />

Cit. in Tiraboschi, Dizionario topografico, 1, 81, 171, e Storia della<br />

288 Sic.<br />

85


Badia di Nonantola, l, 298.<br />

XXXVI.<br />

I coniugi Garifredo e Garivuerga ottengono in enfiteusi dal conte<br />

Rodolfo alcuni beni da essi venduti al medesimo conte.<br />

(Sabbione?), 928, giugno, 4.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei eterni, Hugo rex hic in 289 Italia anno tercio,<br />

die quarto de mense iunio, per indicione prima. Petimus nos Garifredo et<br />

Garivuerga iugalibus ex ienus Francorum ad vobis dominus Rodulfo comes<br />

similis ex ienus Francorum, ut nobis suprascripti iugalibus per infiteohario<br />

et precario iuris nomine concedere iuberemus usque in tercia ieneratione<br />

tantummodo per infitehorio 290 et precario iuris nomine, id est omnes res ille<br />

quas vos suprascripti iugalibus per cartula vindiccionis emisistis in me<br />

suprascripto Rodulfo et nunc modo eciam peticioni obaudistts et coad id ego<br />

Rodulfo vobis ipsi iugalibus usque tercia ieneracione tantummodo abendum,<br />

tenendum adque possidendum finesque defensandum et in omnibus pro eis<br />

meliorentur nam non (non) pediorentur, quatenus ut per vos proficiad, nam<br />

non depereat et ex vestris ex propiis expensis seo laboribus nihilque inferius<br />

ad ficta pensione indesinentur paina peticionis inferre debeatis pro omnibus<br />

rebus et frugum terre ad ficta pensione omnesque anno circuli arientum<br />

bonum et spendibile dinarii quatuor in festivate Sancti Marij 291 in mense<br />

agusto, dati et consinati mihi suprascripti Rodulfi vel ad ministeriale meo in<br />

curte mea Sablone, alio redito nec censum non inponamus, nisi qualiter<br />

superius legitur, nam 292 nos vobis licenciam dedimus nec vendendi, nec per<br />

nullo inienio inalienandi sunt post transitus vestrorum, quandoque Dominus<br />

placuerit, ipse suprascripte rebus et casis in integrum revertar ad me<br />

Rodulfo vel ad meis heredes aut cui iure et propitas, 293 set propterea<br />

promitentes promitimus ego Rodulfo una cum meis heredes vobis<br />

suprascriptis iugalibus usque in tercia ieneratione qualiter superius legitur, si<br />

umquam tempore et inde agere vel causare aut foris expellere aut menare<br />

voluerimus et non permanserimus, aut ulla super imposita facere<br />

presumserimus et non permanserimus in omnia qualiter superius legitur,<br />

tunc componamus pars ad parte unus de nos vel de heredibus nostris de<br />

super quem culpa inventa fueri 294 , id est pena numero in arientum solidos<br />

viginti et post pena soluta hanc cartula infiteosin in sua permanead<br />

289<br />

Nella copia hin<br />

290<br />

Sic.<br />

291<br />

Sic. per Sancte Marie<br />

292<br />

Nella copia nan<br />

293<br />

Così invece di proprietas<br />

294 Sic.<br />

86


firmitatem, unde dues cartule infiteosim pariter uno tinore conscripti sunt.<br />

Actum feliciter.<br />

Signo Ϯ Ϯ manibus Gerifredi 295 et Garivergi 296 iugalibus qui hanc cartula<br />

infiteosin fieri rogaverunt.<br />

Signo Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Erloini et Teotardi et Inarti et Elleroni et Eupardi<br />

ienus francorum testes.<br />

Signo Ϯ Ϯ manibus Odelberti et Supini rogatis testes.<br />

(S.T.) Ego Aribertus notarius scripsi rogatus postradita compleviet dedi.<br />

Copia del 1750; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, Transumptum, sec. X, N. XXIX.<br />

Non ho rinvenuto l’originale.<br />

Cit. in Tiraboschi, Storia della badia di Nonantola, I, p. 298.<br />

XXXVII.<br />

Azone preposto ed Ardeverto arcidiacono della canonica Parmense<br />

danno a livello a <strong>Le</strong>one ed al figlio di lui una casa con terre.<br />

Parma, 929, febbraio.<br />

(S. T.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri lesu Christi, Ugo gratia<br />

Dei rex, anno regni eius tercio, mense februario, indictione secunda. Placuit<br />

adque convenit inter Azo prepositus canonice Parmense et Ardevertus<br />

archidiaconus, qui una per consensum et auctoritatem fratrum seniorum<br />

canonicorum ipsius ecclesie et inter <strong>Le</strong>o filio quondam <strong>Le</strong>operti et item <strong>Le</strong>o<br />

filio suprascripto <strong>Le</strong>oni liberis homines, ut in Dei nomine dare deberet sicut<br />

et dedit ipsis Azo prepositus et Ardevertus archidiaconus <strong>Le</strong>oni et item<br />

<strong>Le</strong>oni vel ad illorum heredes libellario nomine casa ad ressidendum et rebus<br />

ad laborandum.... Parmense et qui fuerunt quondam Giselperti notarii quibus<br />

pos….cum sua pertinencia quod per vos ipsis usque modo directas vel<br />

laboratas fuerunt vel fiunt in integrum earum masariis vel ad illorum<br />

heredes libellario nomine tradaverunt da modo usque ad anni viginti et nove<br />

in eo tinore, ut ipsa casa vel res meliorentur, nam non pegiorentur sine omne<br />

nelicto vel fraude et exinde persolvere debeant ipsis masarii vel ad illorum<br />

heredes eorum Azoni preposito et Ardeverti archidiacono vel ad successores<br />

eius pro omni anno et pre tempus de omne fruge, quod super ipsas res<br />

seminaverit de omne genere grano cove quarto in area, vinum tercio<br />

antepositum ei orto, lino, rapas, vicia, facioli, canape, umde non reddat<br />

exenio per anno dare debeant uno in natalem Domini par pullos, oves decem<br />

et pro prato vel silva denarios tres et quando tempus messis vel vindimies<br />

fuerit misso domnico super area et torculo stare debeat et ipse ei subcepta<br />

295 Sic.<br />

296 Sic.<br />

87


faciat [a]d ei vivendam vino domum evegere et adducere debeant ad [cas]tro<br />

Coliclo et mittere in vasculo domnico, 297 nam grano et exenio et denariis<br />

cum suo tempus evegere et adducere debeant ad domo eorum canonicis<br />

infra civitate Parmense et si annue minime compleverint, misso domnico eis<br />

pingniorare et destrigere debeant ad legem et iusticiam faciemdum et cum<br />

ad dies expletis venerint, tunc cum tres porciones de omni labore vel notrimen,<br />

quod diebus illis super ipsas res aquisierit, foris exeat, quartam<br />

porcionem in ipso cispidem dimittant. Pena quidem inter se posuerunt, quod<br />

si quis unus ex ipsis aut heredibus illorum vel parti ipsius canonice se de anc<br />

conveniencia removere voluerit, aut si exire, aut menare vel aliqua<br />

superponere, aut si posponere voluerint et non permanserit in ea omnia,<br />

sicut supra legitur, tunc componat pars parti fidem conservanti pena numero<br />

solidos viginti et post pena soluta presens libelli ad omnia suprascripta in<br />

suo maneat firmitatem. Unde duos libelli scripti sunt. Actum Parma.<br />

Signum Ϯ Ϯ manus <strong>Le</strong>oni et item <strong>Le</strong>oni qui unc libello fieri roga[v]erunt.<br />

Signum Ϯ manus Giselberti de Aroiliato 298 testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ manus Faustini et Dominici de civitate Par[men]se teste .<br />

(S. T.) Scripsi ego Rimperto notarius postradita complevit et dedit.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. XXX - Nel verso di mano del<br />

sec. XII: «lib. de terra de Orie»; di mano del sec. XVIII: «an. 929». -<br />

Pergamena completamente ingiallita dall’abuso di reagenti, superiormente,<br />

per un terzo, la scrittura è in gran parte scomparsa; mi sono giovato, per la<br />

reintegrazione, del Transumptum.<br />

XXXVIII.<br />

Ugo re conferma alla chiesa di Parma i privilegi anteriori, l’abazia di<br />

Berceto, la districtio ed il teloneo; la prende inoltre sotto la sua protezione.<br />

Parma, 929, settembre 17.<br />

(C.) In nomine sanctae et individuae trinitatis. Hugo divino fretus auxilio<br />

rex. Nichil arcius ad nostrae sublimitatis honorem nostrique regiminis<br />

corroborationem facere credimus quam si sanctarum Dei aecclesiarum<br />

habentes sollicitudinem earum dotes inconvulsas servare curamus et votis<br />

fidelium pias aures accomodamus. Ac per hoc omnium sanctae Dei<br />

aecclesiae nostrorumque fidelium presentium et futurorum noverit sagacitas<br />

Sigefredum venerabilem sanctae <strong>Parmensi</strong>s aecclesiae episcopum nostrae<br />

297 Nell’orig. dom con segno d’abbreviazione per troncamento.<br />

298 Sic.<br />

88


serenitatis adisse clementiam petens 299 , quatenus precepta atque, auctoritates<br />

piissimorum augustorum vel regum predecessorum nostrorum omnium<br />

quotquot a tempore divae memoriae Ratchis regis usque ad presens nostrum<br />

tempus sui predecessores prefate sanctae <strong>Parmensi</strong> aecclesiae acquisierunt<br />

abbaciam scilicet de Bercedo in honorem Sancti Remigii extructam ac<br />

aeiusdem <strong>Parmensi</strong>s civitatis districtum et omne ius publicum et toloneum<br />

ambitumque murorum in circuitu et locellum quendam Luculum nomine<br />

situm in alpinis ac scopulosis vastor[um montium] locis in comitatu<br />

parmensi confinibus et terminibus suis, sicut in precepto bone memoriae<br />

Karoli imperatoris predecessoris nostri continetur ceteraque etiam que a<br />

predecessoribus nostris prelibatae aecclesiae <strong>Parmensi</strong> dudum collata sunt<br />

nostri corroboratione precepti per interventum et petitionem Aldae<br />

dilectissimae coniugis [nost]r[ae] atque Samson illustrissimi comitis et<br />

dilecti fidelis atque consiliarii nostri confirmaremus atque corroboraremus.<br />

Quorum simul iunctis condignis petitionibus ratam fore Deo pleniter<br />

existimantes atque ad remedium animae nostrae proficere firmiter<br />

cognoscentes, hos nostrae actoritatis apices inscribi iussimus, quibus<br />

decernimus ut iam dictam abbatiam de Bercedo integre et districtum iuris<br />

publici <strong>Parmensi</strong>s civitatis cum ambitu murorum sive toloneum eiusdem<br />

civitatis, nec non et cortem regiam et pratum regium seu et locellum illum<br />

nomine Loculum cum finibus et terminationibus suis, ut dictum est, vel<br />

quicquid antique reges seu imperatores et reliqui homines Deum timentes<br />

memorate sanctae <strong>Parmensi</strong> aecclesiae suis preceptis vel testamentis<br />

contulerunt et postea precellentissimi reges atque augusti sua auctoritate<br />

confirmaverunt stabilia atque inconvulsa nostris futurisque temporibus in<br />

sua potestate vel iure sue sanctae <strong>Parmensi</strong>s aecclesiae prescriptus<br />

Sigefredus epi scopus suique successores perpetualiter teneant. Statuimus<br />

etiam et omnimodis interdicimus ut nullus sub regno nostro constitutus de<br />

rebus supra taxate <strong>Parmensi</strong>s aecclesiae in quibuscumque comitatibus vel<br />

locis aliquam diminorationem facere aut alias quaslibet annuales<br />

diminutiones aut consuetudinario more exigere vel tollere aliquid aut<br />

clericos eiusdem aecclesiae in personis vel domibus suis ledere videat. Sed<br />

repulsa omni iniusta consuetudine liceat pretaxato venerabili episcopo<br />

Sigefredo suisque successoribus omnes res iam dictae <strong>Parmensi</strong>s aecclesiae<br />

de quibus legitimam vestituram tenuit vel tenere dinoscitur aut in futurum<br />

tentura est cum universis sibi subiectis sub immunitatis nostrae defensione<br />

quieto ordine tenere atque pro incolumitate nostra altissimum Dominum<br />

exorare. Omnimodis etiam precipimus ut, si de rebus iamdictae aecclesiae<br />

ullam diminorationem quislibet facere temptaverit, non sii necesse iam dieto<br />

episcopo eiusque successoribus sive eiusdem aecclesiae causam peragentibus<br />

ullam facere probationem, sed diligenter per bone fidei homines<br />

iureiurando si opus fuerit finiatur. Qui cumque ergo huius nostri precepti<br />

299 petens in sopralinea, stessa mano.<br />

89


prevaricator exstiterit trecentas auri optimi componat libras medietatem<br />

kamerae nostrae et medietatem praefatae <strong>Parmensi</strong> aecclesiae et iam’ dieto<br />

Sigefredo episcopo eiusque successoribus, qui pro tempore fuerint. Quod<br />

autem ut verius credatur diligentiusque ab omnibus observetur rnanu propria<br />

roborantes de anulo nostro subter annotari iussimlls.<br />

Signum domni (M.) Hugonis gloriosissimi regis. Petrus notarius iussu<br />

regis recognovi et subscripsi (S. R.). Data XV kal.octub., anno dominicae<br />

incarnationis DCCCCXXVIIII, regni vero domni Hugonis invictissimi regis<br />

quarto, indictione tercia. Actum Parme, in Dei nomine feliciter, amen.<br />

Diploma falso in forma, di orig., di mano del sec. X; Arch. Capit., sec. X,<br />

N. XXXI – Inedito - Largo strappo rotondo nel luogo del sigillo.<br />

Fu ritenuto orig. dal Muratori in Antiq. It. II, 942 e dal Muhlbacher in<br />

Regesta Karolinorum, N. 1543, ma dopo l’esame critico a cui è stato<br />

sottoposio dallo Schiaparelli in Ricerche storico·diplom. - Parte V. I diplomi<br />

di Ugo e di Lotario nel Bull. dell’ Istituto Stor. Ital., N. 34, pp. 207-ss, va<br />

ritenuto falso. Lo Schiaparelli afferma che da questo diploma (che nel suo<br />

prospetto dei diplomi di Ugo (Ibid. p. 236) porta il N. 24), ne dipende un<br />

altro di ugual contenuto, dato a Parma, il 930, settembre 16 (Prospetto cit.,<br />

N; 26), pervenutoci inserito in un placito di Ugo e Lotario del 935,<br />

settembre 18, di cui conservasi copia autentica del sec. XI (N. XLIII), il<br />

quale perciò risulta parimente falso. Dello stesso giorno, 16 settembre, 930,<br />

(Prospetto, N. 25) abbiamo un altro diploma di Ugo per la chiesa di Parma<br />

(Ughelli, II 2 , 156) eguale per contenuto ad un altro del 4 settembre, 925<br />

(Prospetto, N. 3) del quale è una rinnovazione (Affò Storia di P., 334, N.<br />

LIII). Questi due diplomi sono ritenuti dallo S. autentici. La coppia di<br />

diplomi autentici, per un solo passo in più riguardante la conferma del giro<br />

delle mura di Parma e la conferma di Lugulo alla chiesa Parmense; questa<br />

conferma sarebbe secondo lo S., il movente del falso. Per la descrizione dei<br />

caratteri estrinseci della pergamena ved. ibid. p. 207-s.<br />

XXXIX<br />

Placito tenuto nella «villa Renno» alla presenza di Suppone conte e di<br />

Maginfredo conte e messo dei re Ugo e Lotario, per definire una causa tra<br />

Rodoljo figlio di Unroch ed i fratelli Vikerno, Pietro e Simperto.<br />

Villa Renno (Modena), 931, agosto 5.<br />

Ϯ Dum in Dei nomine villa Renno iudiciaria Motinensis in casa, propria<br />

Petri per eius data licencia in iudicio ressideret Supo comes eiusdemque<br />

comitatu una simul cum Maginfredus itemque comes et missus domnorum<br />

90


egum, singulorum ominum iusticiam faciendum ac deliberandum,<br />

ressedentibus cum eis Ragimundus comes Regiensis, Rodulfus filius<br />

Unrohi, Adelbertus el Rotbertus germanis vassi domnorum regum,<br />

Iohannes, Arnustus et Ritpertus iudices domnorum regum, Gundefredus<br />

notarius sacri palacii, Ragimfredus et Zahia scavinis, Aribertus et<br />

Ariuvaldus notariis, Raginulfus vicecomes, Lanzo gastaldio, Erardus filius<br />

quondam Egilulfi, Qunimundus, Unaldus, Bernardus et Iohannes germanis<br />

filii quondam Todilloni, Ingelfredus, Auprandus, Vuido filius quondam<br />

Aginoni, Efrulfus filius quondam Ingefredi et reliqui plures. Ibique eorum<br />

veniens presencia Rodulfus filius quondam Odilardi una curn Aribertus<br />

notarius aiutorem suum, qui ei per data licencia predictorum comitibus et<br />

misso aiutor existebat et ostenserunt ibi cartulas tres ubi continebatur in<br />

prima cartula inter cetera, qualiter Vuikerno, Petrus et Simpertus germanis<br />

filii quondam <strong>Le</strong>untasi 300 venumdasent 301 Rodulfi filius quondam Odilardi<br />

pro abcepto precio argentum denareos bonos solidos duocenti omnes res et<br />

casas quas abere visi erant in locas et fundas casale Aucito 302 et in Griciano,<br />

Cinganello, Pulinago, Ventoso et infra finibus Ferronianense castro et in<br />

comitatu Motinense vel in Regiense seu per alias casalias ubicumque per<br />

singulas locas abere visi erant, ut in eidem Rodulfi esent 303 potestatem<br />

proprietario iure; in alia namque cartula continente in ea inter cetera,<br />

qualiter Teutardus filius quondam Teuterii venumdaset <strong>Le</strong>untasi filius<br />

Simperti, it est omnes res illas e mobilias seu casas illas omnes quantas<br />

abere visi erant in fundo casale Aucito el in Paciano seu in Griciano et infra<br />

finibus castro Ferronianense et in Motinense vel per alias casalias, aut<br />

ubicumque per locas el vocabulas abere visi erant, omnia in integrum, ut in<br />

eidem <strong>Le</strong>untasi essent potestatem proprietario iure. In tercia namque cartula<br />

continente in ea inter cetera, qualiter Deusdeit et Teutelda iugalibus<br />

venumdasent 304 <strong>Le</strong>untasi pro abcepto precio omnes res suorum et mobilia<br />

cum casis superius abente, quas abere visi erant in fundo casale Muntecalvo<br />

et in casale Valle infra finibus castro Feronaniense vel per alias casalias<br />

ubicumque abere visi erant, ut in eidem <strong>Le</strong>untasi essent potestatem<br />

proprietario iure abendum; erat cartulas ipsas ab eisdem emissoribus 305<br />

rnanu propria firrnatas et a testibus roboratas seu a puplici notarii scriptas<br />

legebantur traditas et conpletas essent et emissas per regnorum et<br />

indicionem. Cartulas ipsas ostensas et ab hordine lectas, interrogati sunt<br />

predicti Rodulfus et Aribertus notarius aiutor eius, pro qua causa cartulas<br />

ipsas ostenderent. Qui dixerunt: vere ideo ic vestri presencia istas<br />

ostensimus cartulas, ut ne quislibet omo dicere possit, quod ego Rodulfus<br />

300 L’orig, ha lentasi<br />

301 ent corretto da prima mano su et<br />

302 Si aveva aucilto, la l venne cancellata da prima mano.<br />

303 corretto da eset con rasura della t<br />

304 ent corretto su et da prima mano.<br />

305 La b su rasura.<br />

91


eas silens aut oculte vel conludiosas abuissemus aut detenuissemus et quod<br />

plus est querimus, ut dicant isti Vuicernus, Petrus et Simpertus germanis qui<br />

ic ad presens sunt, si cartulas istas bonas et veras sunt aut si una in me<br />

Rodulfus ex ipsas emiserunt casis et rebus ipsis que in eas legitur mihi<br />

contradicere aut subtraere vellint a non. Qui et ipsi germanis dixerunt et<br />

professi sunt: vere cartulas istas, quam ic ostensistis, bonam et veras sunt et<br />

una ex ipsas in te Rodulfus emisimus ex iamdictis casis et rebus que in eas<br />

legitur iusta istas cartulas tuis Rodulfi propriis legibus esse debent et nobis<br />

germanis nihil pertinent 306 ad abendum nec 307 pertinere debent cum lege;<br />

cum ipsi germanis taliter professi et manifesti fuisent, rectum eorum<br />

omnibus 308 paruit esse et iudicaverunt ut iusta eorum altercacionem et<br />

predictorum germanis professionem, ut predictus Rodulfus iam dictis casis<br />

et rebus iusta ipsas cartulas a suam proprietatem abere et detinere deberent<br />

et iam dicti germanis manerent exinde taciti et contemti. Et finita est causa<br />

et hanc noticia pro securitatem predicto Rodulfi fieri atmonuerunt. Quidem<br />

et ego Stefanus notarius domnorum regum ex iussione suprascriptorum<br />

comitibus seu iudicum admonicione scripsi. Anno regni domnorum regum<br />

Deo propicio Hugoni sexsto, Lotharii vero primo, quinto die mense augusti,<br />

indicione quartta.<br />

Signum Ϯ manu suprascripto Suponi comiti qui ut supra interfuit.<br />

Ϯ [E]go Maginfredus 309 comes subscripsi.<br />

[Ϯ Ioha]nnes iudex dominorum regum interfui.<br />

Ϯ Arnustus iudex domnorurn regum interfui.<br />

Ϯ Ritpertus iudex dominorum regum interfui.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N, XXXII. Copia cartacea, sec.<br />

XVJII, arca A., caps. II, N. 32, ibid.<br />

Citato in Tiraboschi, Memorie Storiche Modenesi, I, 64; id., Storia della<br />

badia di Nonantola, II, 67, nota 2; Ippolito Malaguzzi Valeri, I Supponidi,<br />

pp. 14, 22. Ed. in L. Schiaparelli, Bull. Ist. Stor. Ital., N. 21, dipl. N. VI, p.<br />

145. - L’editore nota che questo placito, scritto dal notaio Stefano, presenta<br />

nel testo forme e voci della lingua rustica o popolare, poca cura della<br />

grammatica, numerosi casi falsi, frequenti sconcordanze (p. 146).<br />

XL.<br />

Ugo e Lotario re confermano la badia di Mezzano Scotti alla chiesa di<br />

Parma.<br />

«Ticinum», 932, febbraio 29.<br />

306 ent corretto da prima mano su et<br />

307 L’origin. ha nen<br />

308 L’orig. ha omibus<br />

309 Sopra la n sta una s piccola e poco distinta.<br />

92


(C.) In nomine domini Dei aeterni. Hugo et Lotharius divino freti auxilio<br />

reges. Si impugnantibus aecclesias omnipotentis Dei eique famulantes<br />

vexantibus tutelam nostre protectionis ad coercendum eos opponimus,<br />

invictissima superni protectoris dextera cursum huius vite nostrae et statum<br />

regni in hoc seculo protegi ac dirigi et in futuro nobis aeternam gloriam<br />

credimus largiri. Igitur ornnibus sanctae Dei aecclesiae fidelibus nostrisque<br />

presentibus scilicet et futuris notissimurn fieri volumus, quatenus Sigefredus<br />

sanctae <strong>Parmensi</strong>s aecclesiae venerabilis episcopus noster siquidem in<br />

omnibus fidelissimus pietatis nostrae adiit clementiam humiliter petens et<br />

obnixe deprecans, qualiter interveniente Alda coniunge nostra karissima,<br />

seu Hermengarda sorore nostra inclita commitissa, ut sicut per 310 preceptum<br />

a domno Karlomanno piissimo rege predecessore nostro concessum est et a<br />

nobis per nostrum dictum 311 corroboraremus abbaciam monasterii, quod<br />

dicitur Mediana situm 312 in honore bati 313 Pauli apostoli doctorisque<br />

gentium sibi suaeque aecclesiae <strong>Parmensi</strong> iure proprietario cum omnibus<br />

adiacentiis et pertinenciis earum in integrum perpetuis temporibus concederemus,<br />

cuius precibus benignitatis nostrae aurem accomodantes eiusque<br />

erga nos devotissimam fidelitatem intendentes, iussimus ei suaeque<br />

<strong>Parmensi</strong> aecclesiae in honore sanctae Dei genitricis semperque virginis<br />

Mariae dedicatae hoc imperialis nostrae auctoritatis conscribi preceptum,<br />

per quod concedimus et donamus atque largimur prelibatam abbatiam<br />

Medianam in honore beati Pauli dedicatam cum omnibus adiacenciis et<br />

pertinentiis suis, cortis, capellis et aedificiis earum, terris, campis, pratis,<br />

vineis, silvis, servi set ancili utriusque sexus, mobili bus et immobili bus<br />

cum omni integritate eorum et universis quae dici aut nominari possunt ad<br />

predictam abbatiam pertinentibus 314 nostra imperiali concessione ut habeat<br />

teneat fruatur perhenniter, tam ille quam et successores eius ad partem sepe<br />

nominatae suae aecclesiae faciantque exinde quicquid secundum aeternum<br />

arbitrem melius eis previsum fuerit. Quicumque vero contra hanc nostram<br />

donationem concessionem seu largitionem ire agere causari vel de potestate<br />

predicte <strong>Parmensi</strong>s aecclesiae subtrahere quesierit c. libras auri optimi<br />

cogatur persolvere, medietatem palatio nostro et medietatem prefate<br />

Vuibodo 315 episcopo suisque successoribus ad partem predicte <strong>Parmensi</strong>s<br />

aecclesiae quibus violentia illata fuerit. Et ut haec nostrae donationis<br />

concessionis largitionis auctoritas presentibus futurisque temporibus plenissimum<br />

vigorem optineat et verius credatur diligentiusque ab omnibus<br />

observetur manum propria subter firmavimus et bulla nostra insigniri<br />

310 Nella carta pe<br />

311 Sic per edictum<br />

312 Sic invece di sitam<br />

313 Sic invece di beati<br />

314 La pergam. ha pertibus<br />

315 Il Gozzi corregge così: Sigefredo<br />

93


iussirnus.<br />

Petrus cancellarius iussu regum recognovi et subscripsi (S. R.)<br />

Data pridie kal. mar., anno dominicae incarnationis DCCCCXXXII,<br />

regni autem domni Hugonis invictissimi regis VI et domni Lotharii item<br />

regis primo, indictione quinta.<br />

Actum Titinum, feliciter amen.<br />

Diploma falso, sec. X-XI, in forma di originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec.<br />

X, N. XXXIII. Copia del Gozzi, sec. XVIII, (cf. Prefazione, p. 13, N. 12)<br />

con notevoli varianti. - Nessuna traccia di sigillo.<br />

Già ritenuto apocrifo dall’Affò, Storia, I, 238, N. LVI e da Kehr, Italia<br />

pontificia, V, 532, fu dimostrato tale da Schiaparelli (Ricerche etc. - Parte<br />

V, p. 213, ss.; ved. anche prospetto N. 19, p. 240). Lo S. osserva che, date le<br />

affinità di questo diploma con quello del 929, settembre 17 (Doc. N.<br />

XXXVIII), nei caratteri estrinseci ed intrinseci, parrebbe potersi ritenere che<br />

i due diplomi siano opera dello stesso autore. Il testo di esso ha irregolarità<br />

notevoli, tali da escludere ogni dubbio sulla falsità. Ha molti errori di forma<br />

e alcuni di sostanza (Ivi, 213).<br />

Il Gozzi non può aver desunto il suo testo da altra pergamena, giacchè<br />

anche le mie diligenti ricerche di essa nei nostri <strong>Archivi</strong> sono state<br />

infruttuose; ma le correzioni al testo sono state introdotte da lui.<br />

XLI.<br />

Azone diacono e vicedomino della chiesa Parmense dà a livello ad<br />

Ingeltruda e a <strong>Giovanni</strong> e Pietro di lei figli tutti i beni dalla detta chiesa<br />

posseduti in Riva, «in vado Quirici», ed in Casalmaggiore.<br />

Parma, 933, ottobre.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi. Ugo gratia<br />

Dei rex, anno 316 rengni eius septimo et Lottarius rex filio eius anno rengni<br />

eius tercio, mense uctuber, indicione septima. Placuit adque convenit inter<br />

Azo diaconus et vicedomni sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie et inter Ingeltruda et<br />

Iohannes seu Petro germani mater et filiis liber ominis ut in Dei nomine dare<br />

deberet sicut et dedit ipse Azo diaconus et vicedomni eorum matrem et<br />

filiis vel ad illorum heredibus de ipsis nati fuerit legitimis usque in tercium<br />

genuculum libelario nomine idest in integrum omnes res illas iure Sanctae<br />

Marie qui sunt posite in loco et fundories qui dicitur Riva et in vado Quirici<br />

seu in casale Maiore cum illorum (a) adia[cenci]is vel pertinenciis, quod per<br />

vos usque nunc directas vel laboratas fuerunt vel erunt in integrum eorum<br />

prenominatis ominibus vel illorum heredibus et qui de ipsis nati fuerint<br />

316 Nell’orig. anno<br />

94


legitimis usque in tercium genuculum libelario nomine tradavit in eo<br />

tinore 317 ut ipsis et res meliorentur nam non pegiorentur et exinde 318<br />

persolvere debeant ipsis iamdictis ominibus vel illorum heredibus eidem<br />

Azoni diaconus et vicedomni vel ad sucessores eius ad parte ipsius vestre<br />

ecclesie pro omni anno ad fitam pensionem pro suprascriptis rebus vel pro<br />

frugis et censoras vel reditas quiquit Deus exinde annue dederit in misa 319<br />

Sancti Quirici, qui venit de mense iulio, denaris bonis duos dati et<br />

consignati ipsis denaris per anno per ipsis vel illorum misis eidem Azoni vel<br />

ad sucessores eius aut ad eorum misis ad parte ipsius vestre ecclesie, aliut<br />

exinde dare non debeant nec eorum nullas super inposita non fiad, nam si<br />

ipsa pensionem annue minime persolserint 320 , misso donnico eos pignorare<br />

et destringere debeant ad iusticiam faciendum et cum ad dies expletis<br />

venerit ipsis vel illorum 321 heredes aut eorum erogatores omne illorum<br />

movilia foris de ipsis casis et res tollere et facere exinde quiquit voluerit sine<br />

ulius contradicione, exepto 322 ipsis casis cum illorum edificiis ibidem<br />

remanet; pena quidem inter se posuerunt, quod si ipse Azo diaconus et<br />

vicedomni vel sucessores suos aut parti ipsius vestre ecclesie eorum<br />

prenominatis omnibus vel illorum heredibus et qui de ipsis nati fuerint<br />

legitimis usque in tercium genuculum ipsis casis et res retollere aut aliqua<br />

superponere quesierint vel si ipsis 323 , ipsa pensionem annue minime<br />

persolserint et non permanserint in ea omnia sicut supra legitur, tunc<br />

componat pars parti fidem conservanti pena numero solidi quinquaginta et<br />

pos 324 pena soluta presens libello ad omnia suprascripta in sua manead<br />

firmitatem.<br />

Unde duos libelli scripti sunt. Actum Parma.<br />

Signa Ϯ Ϯ Ϯ manuum Ingeltrudem et Iohannes seu Petroni qui huc libello<br />

fieri rogaverunt.<br />

Signum Ϯ manus Ingoni et Raimbaldi de Casale Candiani testis.<br />

Signum Ϯ manus Adrebaldi testis.<br />

(S. T.) Scripsi ego Brumingo notarius post tradita complevi et dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. XXXIV.<br />

Nel verso di mano del sec. XII-XIII: «XXV, libel. can. in Riva de sancto<br />

Secundo»; «precaria libellus de Riva». Altri regesti posteriori raschiati<br />

parzialmente.<br />

317<br />

Nell’orig. tino<br />

318<br />

exinde su rasura della stessa mano.<br />

319<br />

misa per missa<br />

320<br />

Sic.<br />

321<br />

ipsis – illorum su rasura, stessa mano.<br />

322<br />

Sic per excepto.<br />

323<br />

ipsis corretto su ipsa.<br />

324 Sic.<br />

95


XLII.<br />

Placito tenuto in Parma alla presenza del re Ugo da Sarilone conte di<br />

palazzo intorno al possesso del molino posto presso Parma vicino alla porta<br />

«Pediculosa».<br />

Parma, 935, maggio 30.<br />

Ϯ Dum in Dei nomine civitate Parma in domum sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie,<br />

in turre noviter edificatam a domnus Sigefredus vuenerabilis 325 eiusdemque<br />

sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie eplscopus, hubi domnus Hugo gloriosissimus rex<br />

preerat sub quadam pergola vitis prope ipsa mater eclesia per data licenciam<br />

predicta domni Sigefredi presul in iudicio retsideret Sarilo comes palacii<br />

singulorum hominum iusticiam faciendam et deliberandam, residentibus<br />

cum eo Adelbertus vasus domnorum regum, Iohannes, Arnustus, Petrus,<br />

item Iohannes, Raginaldus, Aquilinus, Papius, Racharedus, Alboinus,<br />

Ritpertus, Arialdus, Gumtelmus 326 et Fulbertus iudices domnorum regum,<br />

Iohannes, Sigelbertus, Stefanus, Petrus, Adelbertus et Gauselmus notariis<br />

sacri palacii, Cristofalus scavinus ipsius <strong>Parmensi</strong>s, Rimegausus,<br />

Adelbertus 327 , Constabilis, Stabile, Cunibertus, Pefrus, notarii ipsius<br />

<strong>Parmensi</strong>s, Berengerius filius quondam item Berengerii, Arialdus, item<br />

Berengerius, Adericus, Ado, Bernardus, Iohannes, Namdivualdus et<br />

Vuinigisus et <strong>Le</strong>o, [v]uasi predicto pontifici, Ino, Bruningus, Gumtardus,<br />

Lanfrancus et Tetgerius, vuasi Huberti comes, Gundelbertus, Adelbertus,<br />

item Adelbertus, Cristofalus et Restaldus de predicta civitate et reliqui<br />

plures. Ibique eorum veniens presencia Madelbertus notarius et avokato<br />

canonice sancte Dei genitricis Marie sita Parma et ostensit ibi noticia una,<br />

hubi continebatur in ea inter cetera, qualiter adramiset 328 se Rodulfus filius<br />

quondam Odilardi ad probandum per testes quod de molendinum illum, qui<br />

est edificatum sub urbem huius civitatis Parma prope porta, qui dicitur<br />

Pediculosa, infra istos triginta annos investitus fuiset cousque pars predicte<br />

canonice eum exinde desvetiset et ego dedi ei vuadia de placito et testes<br />

ipsos repri[mendos?] 329 per testes, aut omines per inquisicionem da pars<br />

predicte canonice constitutam, placitum missum fui 330 infra tres dies, quas<br />

vos Sarilo comes palacii ic civitate Parma tenuisetis, hodie est transhacto die<br />

tercio, quod vos placitum tenere incipistis, et ego semper istos die paratus<br />

325<br />

Nell’orig. uu<br />

326<br />

La seconda m scritta su un’a<br />

327<br />

Di adelbertus sono scomparse le sillabe delbe, di cui si scorgono solo gli apici delle tre<br />

lettere con l’asta.<br />

328<br />

Sic.<br />

329<br />

Piccolo foro nella carta; sono visibili sopra il rigo le estremità di due lettere, che<br />

sembrano quelle della d e della s<br />

330 Sic.<br />

96


fui cum iamdictos testes seu cum scuto et fuste reprobacionem ipsam<br />

dandum et odie ic vestri presencia paratus sum cum ipsos testes cum scuto<br />

et fuste reprobacionem ipsam dandum sicuti vuadiam dedi, cum ipse<br />

Madelbertus notarius et avocatus taliter retuliset, tunc predictus Sarilo<br />

comes palacii fecit predictus Rodulfus per ipsum placitum et foris querere<br />

seu eum ibi non invenit. Et hanc noticia pro securitate pars predicte<br />

[cano]nice 331 fieri admonuerunt. Quidem et ego Qualandus notarius<br />

domnorum regum ex iussione suprascripto comiti palacii seu iudicum<br />

amonicionem scripsi. Anno regni domnorum regum Deo propicio donni<br />

Hugoni nono, Lotharii vero quinto, tercio kalendas iunii, indictione octava.<br />

Ϯ Sarilo comes palacii subscripsi.<br />

Ϯ Iohannes iudex domnonim regum interfui.<br />

Ϯ Arnustus iudex domnorum regum interfui subscripsi.<br />

Ϯ Petrus iudex domnorum regum interfui.<br />

Ϯ Iohannes iudex domnorum regum interfui subscripsi.<br />

Ϯ Papius iudex domnorum regum interfui.<br />

Ϯ Racharedus iudex domnorum regum interfui.<br />

Ϯ Ritpertus iudex domnorum regum interfui.<br />

Ϯ Ego Cristofalo notario et scavino interfui subseripsi.<br />

Ϯ Ego Rimegauso notarius ibi fui.<br />

Ϯ Ego Adelberto notarius interfui.<br />

Ϯ Ego Constabile notarius ibi fui. Ϯ Ego Stabile notarius ibi fui. Ϯ Ego<br />

Rimperto notarius ibi fui.<br />

Ϯ Aquilinus iudex domnorum regum interfui.<br />

Originale; Arch. Capitolare, sec. X, N. XXXIV.<br />

Nel verso di mano del sec. XVI: «Noticia de molendino ante portam<br />

pediculosam»; di mano del sec. XVIII: «935».<br />

Affò, Storia di Parma, I, 339, N. LVII; Ficker, Forschungen, IV, 29, N.<br />

23; elencato dallo Schiaparelli nel prospetto dei diplomi di Ugo e di Lotario<br />

al N. 38 (Ricerche cit. - Parte V, p. 240); ved. anche ivi, p. 32.<br />

XLIII.<br />

Placito tenuto dal conte Sarilone alla presenza dei re Ugo e Lotario, col<br />

quale viene riconosciuto al vescovo di Parma il diritto sulla corticella di<br />

Lugulo e sue pertinenze posta nel comitato Parmense contro il marchese<br />

Anscario figlio del fu marchese Adalberto. Il vescovo a provare il suo diritto<br />

presenta un placito del maggio 906, il quale contiene inserito il diploma di<br />

Carlo III del 13 marzo 881, nonchè un diploma del re Ugo del 16 settembre<br />

930.<br />

331 Piccolo foro nella carta.<br />

97


Pavia, 935, settembre 18.<br />

Dum in Dei nomine civitate Papia in palacium noviter aedificatum ab<br />

domnum Uglonem 332 gloriosissimum rex, in caminata dorrnitorii ipsius<br />

palacii, ubi ipse domnus Ugo et Lothario filio eius gloriosissimi reges<br />

preessent, in eorum presencia esse Sarilo comes palacii singulorum<br />

hominum iusticiam faciendum ac deliberandum eramque cum eis Atto<br />

Vercellensis, Batericus Eboriensis sanctarum Dei ecclesiarum venerabilibus<br />

episcopis, Ubertus illuster marchio et filio idem domni Ugoni piissimi regis,<br />

Ubertus, Lanfrancus, Gariardus, Giso, Rainulfus qui et Albericus Iohannes<br />

Teudinus et Martinus vassi idem domnorum regum, Iohannes, Arnustus,<br />

Vualfredus, Raginaldus, Vualpertus, item lohannes, Adelgisus et Arialdus<br />

iudices domnorum regum, Otgerius et item Otgerius vasalli suprascripto<br />

Uberti marchio, Berengerius vasallo domni Sigefredi episcopo, Ansaldus de<br />

vico Alloni, Gariardus de Parpanense et reliqui plures. Ibique eorum veniens<br />

presentia predictus domnus Sigefredus episcopus sanctae Parmense ecclesie<br />

et Adelbertus filio quondam Fraudeverti habitator eadem civitate Parma et<br />

advocato predicto episcopio sanctae <strong>Parmensi</strong>s ecclesiae et idem domni<br />

Sigefredi episcopo et ostenserant ibi noticia una et preceptum unum ubi<br />

continebatur in predicta noticia, sicut hic subter legitur:<br />

333 Dum in Dei nomine ad curte Veloniano finibus Parmense qui est<br />

propria domni Adelberti comes et marchio, ubi Bertaldus vasus et missus<br />

domni Berengarii regis in iudicium residebat per licienciam ipsius domni<br />

Adelberti marchioni singulorum hominum iusticias faciendas ac deliberandas,<br />

residentibus ibi cum eo ipse domnus Adelbertus marchio,<br />

Deodatus vicecomes, Adelbertus, Gundelprando, Benedicto, Amelgerio,<br />

Arifre, Gaudentio, Auftremundo scavinis, Oberto, Sigefredo, Arimundo,<br />

Luitaldo vasis domni marchioni, Armanno, Vuarinus, Bevinus vassi domni<br />

Elbungi episcopus, Ramberto de Tuliore, Autecherio de Pezenano,<br />

Ansprando et Aldeverto germanis de Fleso, Gariverto, Rotechildo germanis,<br />

Bernardo de Vico Pauli, Ramberto, Gamperto de Gambaritico, Rimegauso,<br />

Cristofalo, Giso, Giselberto, Petrus, Constantinus notariis el reliquis multis,<br />

ibique eorum veniens presentia Elbuncus venerabilis sancte <strong>Parmensi</strong>s<br />

ecclesie episcopus una cum ipse Benedicto scavino et avocato ipsius<br />

episcopio et ibi ostenserant preceptum unum et nos eum ab ordine relegi<br />

fecimus et in eo relegiente continebat:<br />

334 In nomine sanctae et individue trinitatis. Karolus divina favente<br />

clementia imperator augustus. Imperiali clementi a congruum fore credimus<br />

venerabilium locorum statum iure regni nostri prosperis adheressere<br />

successimus, quia si ecclesias omnipotentis Dei temporalibus donamus<br />

muneribus thesaurum non deficientem nobis procul dubio thesaurizamus in<br />

332 Sic.<br />

333 Placito del 906, maggio – Hubner, reg. N. 842.<br />

334 Diploma di Carlo III, 881, marzo 13 – Cfr. Bohmer – Muhlbacher, Reg. N. 1613 (1570).<br />

98


celis, quod non consumat erugo nec fures effodiunt, nec furari possent.<br />

Quapropter noverit omnium sanctae Dei ecclesie nostrorumque fidelium<br />

presentium scilicet ac futurorum solercia, qualiter interventu ac peticione<br />

Berengarii nec non et Vualfredi sublimium comitum dilectorumque fidelium<br />

et consiliariorum nostrorum,Vuibodus sanctae <strong>Parmensi</strong>s ecclesie<br />

reverentissimus episcopus dilectus fidelis noster nostri augustalis culmen<br />

postulavit regiminis, ut pro Dei amore animeque nostre omniumque<br />

parentum nostrorum mercedem locellum quedam Luculo nominato scito in<br />

alpinis ac scopulosis vastorum moncium locis in comitatu <strong>Parmensi</strong>s iuris<br />

nostri sibi et ecclesie suae concederemus cum finibus et terminis suis inter<br />

Gaium et Costam Finalem decurrentibus videlicet finibus illis ab alveo<br />

torrentis, qui dicitur Incia, per montem Comanensem et inde protendentibus<br />

in montem de Calabiana declinantibus caput in Pratum Rotundum,<br />

venientibus scilicet illis per montem de valle Ultinaria, inde vero in montem<br />

de Scaluga, deinde autem de possesi transeuntibus siquidem per montem<br />

Almaria et inde per Costam Finalem descendentibus in praenominatum<br />

torrentem Inciam. Cuius precibus benigno favore inclinati hoc nostrum<br />

eidem Vuibodo venerabili episcopo fideli nostro iussimus conscribi<br />

praeceptum et hanc imperialis nostrae concessionis paginam per quam<br />

praedictum locellum nomine Luculum situm in scopulosis montium locis<br />

infra comitatum Parmensem cum designatis finibus et terminationibus cum<br />

omnibus superioribus et inferioribus suis in integrum sicut supra inserto est,<br />

donamus concedimus atque largimur sempiternalem iure proprietario eidem<br />

Vuibodo episcopo suisque successoribus a parte praedictae <strong>Parmensi</strong>s<br />

ecelesiae, ut habeat, teneat, possideat ac fruatur perenniter tam ipse<br />

Vuibodus episcopus quamque et successores eius a parte, ut dictum est,<br />

praelibatae ecclesie in aeternum omni publica inquietudine vel repetitione<br />

remota atque extincta. Si quis vero, quod minime credimus, nostris et futuris<br />

temporibus contra hoc nostrae donationis concessionis seu largitionis<br />

praeceptum in supradictis finibus et descriptis terminationibus ab hinc et<br />

deinceps iam dicto Vuibodo episcopo suisque successoribus iniuste aliquan<br />

molestiam intulerit, sciat se compositurum auri optimi mancusos mille<br />

medietatem palatio nostro ac medietatem saepe nominato Vuibodo episcopo<br />

suisque successoribus, quibus violentia inlata fuerit. Et ut hoc nostrae<br />

donacionis seu concessionis edictum firmius habeatur et diligentius ab<br />

omnibus observetur manu propria subter confirmavimus et bulla nostra<br />

iussimus insigniri. Signum domni Karoli serenissimi imperatoris<br />

augusti. Inquirinus notarius ad vicem Liutoardi archicancellarii recognovi et<br />

subscripsi. Dato tercio idus martii, anno incarnationis domini<br />

DCCCLXXX, et domni Karoli serenissimi imperatoris anno primo, per<br />

indictionem XIII. Actum Ticino, palacio regio, in Dei nomine feliciter,<br />

amen. Cum ipsum preceptum ab ordine relectum fuisset interrogati sunt<br />

ipsi Elbuncus episcopus et Benedictus eius advocatum pro qua causa ibi ipsi<br />

ostenderent preceptum, qui dixerunt: vere pro ideo istum ostendimus<br />

99


preceptum ut sciatis qualiter ego pars ipsius mee ecclesie ipsis rebus quod in<br />

eo legitur habeo et detineo iure proprietario et eum s[c]irens et occultum vel<br />

conludiosum tenere non volo et quod plus est volo ut dicant istis domnus<br />

Adelbertus comes et marchio et Berta coniuge eius vel iste Boniprandus eorum<br />

advocato, qui ad hic presens sunt, si ipsis rebus, quod in eodem legitur<br />

preceptum, nobis parti nostre ecclesie contradicere volerent an non. Qui et<br />

ipsis Adelberto et Berta iocalibus et Boniprando advocato eorum professi et<br />

manifesti dixerunt, quod ipsum preceptum in omnibus bonum et verum est<br />

et ipsis rebus, quod in eo legilur, non contenderent nec contradicere<br />

quesissent, quia cum lege non poterent, sed propriis ipsius vestre ecclesie<br />

esse debent. Cum hec omnia taliter actum et manifestum fuisset paruit nobis<br />

superscriptorum iudicum et auditores esse rectum et iudicavimus ut<br />

ammodo in antea ipsis rebus iuxta ipsum preceptum ipse Helbuncus<br />

episcopus parti sue ecclesie habere et detinere deberet et ipsis Adelberto et<br />

Berta iocalibus vel ipse Boniprandus eorum advocato fuissent sibi exinde<br />

taciti et contenti, pro hac causa ad memoriam retinendum arnmonuimus<br />

cxinde Martinus notarius hanc noticiam commemoracionis scribere. Quidem<br />

et feci anno domni Berengarii regis octavo decimo, mense macio 335 ,<br />

indicione nona. Signum manu Bertaldi vassus et missus domni regis qui ut<br />

supra interfui. Signum manu Deodati vicecomes qui ibi fuit. Ego Adelbertus<br />

scavinus ibi fui. Gundelprandus scavino ibi fui. Signum manu Amelgerii<br />

scavino qui interfui. Signum manu Arfri et Gaudencii scavinis qui ibi<br />

fuerunt. Ego Auftremundo scavino ibi fui. Ego Rimegauso notario ibi fui.<br />

Ego Giselbertus notarius ibi fui. Ego Cristofalus notarius ibi fui. Ego Giso<br />

notario ibi fui. Ego Petrus notarius ibi fui. Ego Otbertus ibi fui. Ego<br />

Arimundo ibi fui. Signum manu Sigefredi et Liutaldi vassis domni Adelberti<br />

marchio qui ibi fuerunt. Signum manu Elmerici et Armanni et Vuarini et<br />

Bevini qui ibi fuerunt. In predicto precepto continente in eo ab ordine per<br />

omnia ita:<br />

336 In nomine sanctae et individue trinitatis. Ugo divino fretus auxilio rex.<br />

Nichil arcius ab nostre sublimitatis honorem nostrique regiminis<br />

corroboracionem facere credimus, quam si sanctarum Dei ecclesiarum<br />

habentes sollecitudinem earum dotes inconvulsas servare curamus et vobis<br />

fidelium pias aures accomodamus. Ac per hoc omnium sanctae Dei ecclesie<br />

nostrorumque fidelium presentium et futurorum noverit sagacitas, qualiter<br />

interventione Alde amantissime et carissime coniugis nostre, seu<br />

Ermengarde cometisse et dilecte sororis ac consiliatricis nostre, nec non et<br />

Samson comitis nobilissimi fidelis nostri, Sigefredus venerabilis sanctae<br />

<strong>Parmensi</strong>s ecclesiae episcopus dilectusque fidelis noster nostre serenitatis<br />

addiit celsitudinem petens, quatinus precepta atque autoritatis piissimorum<br />

augustorum vel regum predecessorum nostro rum omniumque quodquod a<br />

335 Sic.<br />

336 Diploma del re Ugo, 930 settembre 16. – Schiaparelli, I diplomi di Ugo e di Lotario in<br />

Bull. Ist. Stor. It., N. 34, p. 207, ss. E prospetto N. 26, p. 236.<br />

100


tempore dive memorie Radchis regis usque ad presens nostrum tempus sui<br />

predecessores prefate sanctae <strong>Parmensi</strong>s ecclesie acquisierunt abbaciam<br />

silicet de Bercetum in onore Sancti Remigii extructam in integrum ac<br />

eiusdem <strong>Parmensi</strong>s civitatis districtum et omne ius publicum et theloneum<br />

ambitumque murorum in circuitu et locellum quemdam Luculum nominatum<br />

situm in alpinis ac scopulosis vastorum montium locis in comitatum<br />

Parmensem cum finibus et terrninibus suis in integrum sicut in precepto<br />

bone memorie Karoli imperatoris predecessoris nostri continetur ceteraque<br />

eciam que a predecessoribus nostris prelibate ecclesie <strong>Parmensi</strong> dudum<br />

collata sunt nostri corroboratione precepti concederemus atque<br />

corroboraremus corum simul iunctis condignis peticionibus ratam fore Deo<br />

pleniter existimantes atque ad remedium anime nostre proficere firmiter<br />

cognoscentes hoc nostre autoritatis apices inscribi iussimus. Quibus decernimus<br />

ut iam dicta abbacia de Bercedo integre et districtum iuris publici<br />

<strong>Parmensi</strong>s civitatis cum ambitu murorum sive theloneum eiusdem civitatis<br />

nec non et curtem regiam cum pertinentia sua et pratum regium seu et<br />

locellum illum nominatum Luculum cum finibus et terminationibus suis ut<br />

dictum est vel quicquit antiqui reges seu imperatores et reliqui homines<br />

domini timentes memorate sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie suis preceptis vel<br />

testamentis contulerunt et postea precelentissimi reges atque augusti sua<br />

auctoritatem confirmaverunt iuste et legaliter stabili atque inconvulsa nostris<br />

futurisque temporibus in sua potestate vel iure suae sancte <strong>Parmensi</strong>s<br />

ecclesie prescriptus Sigefredus episcopus suisque successores perpetualiter<br />

teneant. Statuimus etiam et omnimodis interdicimus ut nullus sub regno<br />

nostro constitutus de rebus supra taxate <strong>Parmensi</strong>s ecclesie in quibuscumque<br />

comitatibus vel locis aliquam diminoratione facere, aut alias quislibet<br />

annuales dominationes, aut consuetumdinario more exigere vel tollere<br />

aliqud aut clericos eiusdem ecclesie in personis vel domibus suis ledere<br />

audeat sed repulsa omni iniusta consuetudine liceat pretaxato venerabili<br />

episcopo Sigefredo suisque successoribus omnes res iamdicte <strong>Parmensi</strong>s<br />

ecclesie de quibus legitima vestituram tenuit vel tenere dinosscitur aut in<br />

futurum tentura est cum universis sibi subiectis sub immunitatis nostre<br />

defensionis quieto ordine tenere atque pro incolumitate nostra altissimum<br />

Dominum exorare. Omnimodis etiam praecipimus, ut si de rebus iamdicte<br />

ecclesie ullam diminorationem quislibet facere temptaverit, non sit necesse<br />

iam dicto episcopo eiusque successoribus sive eiusdem ecclesie causam<br />

peragentibus ullam facere probationem, sed diligenter per bone fidei<br />

homines iureimando finiatur ut rei veritas declaretur. Quicumque ergo huius<br />

nostri precepti prevaricator extiterit trecentes ami optimi libras componere<br />

cogatur, medietatem camare nostre et medietatem prefate <strong>Parmensi</strong>s ecclesie<br />

et iamdicto Sigefredo episcopo eiusque successoribus, qui pro ternpore<br />

fuerint. Quod ut verius credatur diligentiusque ab omnibus observetur manu<br />

propria roborantes de anulo nostro subter ann’otari iussimus. Signum domni<br />

Hugonis gloriosissimi regis. Petrus notarius ad vicem Gerlandi abbatis et<br />

101


archicangellarii 337 recognovi et subscripsi. Data XVI kal. octubris, anno<br />

dominice incarnationis DCCCCXXX, regni vero domni Hugonis<br />

invictissimi regis quinto, indict. quarta. Iussum Papie et actum Parme, in<br />

Dei nomine feliciter.<br />

Erat preceptum ipsum manu propria idem dom[n]i Hugoni<br />

gloriosissimum rex firmatum et ab eius anulo sigilatum. Noticia ipsa et<br />

predictum preceptum ostensi et ab ordine lecti interrogati sunt predictus<br />

domnus Sigefredus episcopus et Adelbertus notario et advocato ab his<br />

iudices et auditoribus pro qua causa predicta noticia etiam dictum<br />

preceptum ostenderent. Qui dixerunt: vere ideo hic vestri presentie ista<br />

ostensimus noticia et preceptum ut ne quislibet homo dicere possit quod nos<br />

a parte predicto episcopio sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie eis sirens aut occulte<br />

aut conludiose habuissemus aut detenuissemus. Et quod plus est querimus ut<br />

dicant iste Albuinus iudex quondam Petri idemque iudici filius et avocato<br />

domnorum regum seu pars publice, qui hic ad presens est, si noticia ista et<br />

iamdictum preceptum bonum et verax sunt, vel si iamdictam curticella qui<br />

vocatur Luculo de predicta abbatia qui dicitur Bercetum et sicut fines<br />

dicernitur de eadem curticellam, Luculo, sicut et in ista noticia et preceptum<br />

que in ea continetur vel in isto alio precepto, quas iste domnus Hugo<br />

piissimus rex sue clementie feci parti iam dicto episcopio predicte sancte<br />

<strong>Parmensi</strong>s ecclesie da pars domnorum regum, seu pars publice et quicquid<br />

in isti preceptas 338 et noticia continet quid a pars regia et pars publice<br />

pertenuit contradicere aut subtrahere vult an non. Qui et ipse Alboinus iudex<br />

el avocatus dixit et professus est: vere noticia ista et preceptum que in ea<br />

legitur et in istum alium preceptum quam hic ostensistis bonum et verax<br />

sunt et predicta curticella que vocatur Luculo cum sua pertinencia sicut fines<br />

discernitur etiam dicta abatia que dicitur Berceto sive omnibus quicquid per<br />

istas preceptas in iamdicto episcopio datis vel concessi sunt da pars regia et<br />

pars publice pertenuerunt partim iamdicto episcopo da pars regia et pars<br />

publice, unde ego advocatus non contradixi, nec contradicere quero, quia<br />

nec legibus possum eo quod propriis parti iamdicto episcopio iuxta ista<br />

noticia et preceptum, que in ea legitur et iuxta istum alium preceptum cum<br />

lege et debent et pars regia seu pars publice nichil pertinent ad habendum,<br />

nec pertinere debent cum lege et dum ibi ad presens esse Anscharius<br />

marchio quondam Adelberti idemque marchioni filio et Raperto qui et Azo<br />

filio quondam Garibaldi de loco Vedolio adiutores eius, qui eius causam ex<br />

regia iussione peragebat interrogati sunt ab eisdem domnis Sigefredus<br />

presule et Adelbertus notario et advocato quid contra iam dictam noticia et<br />

preceptum, que in ea legitur, seu in alium preceptum ad domnum Hugonem<br />

emissum, qui ibi ostenserunt et lecti essent dicere volerent, vel si iamdicta<br />

curticella, que vocatur Luculo cum sua pertinencia sicut fines discernissent<br />

337 Sic.<br />

338 Sic.<br />

102


partim iamdicto episcopio contradicere aut subtrahere volerent an non. Qui<br />

et ipsis Inchario 339 marchio et Raperto eius adiutor dixerunt et professi sunt:<br />

vere noticia ista et preceptum que in ea legitur sive istum alium preceptum<br />

quam hic ostensistis boni et verax sunt et iamdicta curticella, qui dicitur<br />

Luculo cum sua pertinencia sicut fines discernistis et quicquid da pars<br />

publice pertenuit, quod in ista legitur noticia et preceptas, partim iamdicto<br />

episcopio sanctae <strong>Parmensi</strong>s ecclesie contradicere nec subtrahere nec<br />

querimus, quia nec legibus possumus et quod iusta istas preceptas et noticia<br />

propriis parti iamdicto episcopio sanctae <strong>Parmensi</strong>s ecclesie cum lege esse<br />

debent et michi Anscharii nichil pertinent ad habendum nec pertinere debent<br />

cum lege et taliter se predictus Anscario marchio exinde abvuarpivit et<br />

absascito fecit. His actis et manifestacio ut supra factum rectum eorum<br />

omnibus paruit esse et iudicaverunt ut iuxta eorum a1tercationem et<br />

predictorum Alboini iudex et advocato seu Anscharii marchio et Raperti<br />

eius adiutor professionem et manifestacionem ut pars iamdicto episcopio<br />

sanctae <strong>Parmensi</strong>s ecclesie iamdictam curticellam que vocatur Luculo et<br />

predicta abbacia, que dicitur Bercetum cum suorum pertinenciis et quicquid<br />

da pars regia et pars publice pertenuit quod in ipsas continetur preceptas et<br />

noticia ad suam proprietatem habere et detinere deberent. Et ipsis Alboinus<br />

iudex et avocato seu pars regia et pars publice atque predicti Anscharius<br />

marchio et Rapertus eius adiutor manerent inde taciti et contenti et finita est<br />

causa. Et hanc noticia pro securitate ipsius episcopio sancte <strong>Parmensi</strong>s<br />

ecclesie fieri iussimus.<br />

Quidem et ego Ritperius notarius et iudex domnorum regum et iussione<br />

iamscripto Sarilone comes palacii et iudicum ammonicione scripsi. Anno<br />

regni domni Hugoni et Lotharii filio eius gratia Dei reges, Deo propicio,<br />

domni Hugoni decimo, Lotharii vero quinto, quartodecimo kalendas<br />

octubris, indicione nona.<br />

Sarilo comes palacii subscripsi.<br />

Atto gratia Dei episcopus interfui.<br />

Ego Batericus episcopus interfui.<br />

Iohannes iudex domnorurn regum interfui.<br />

Vualpertus iudex domnorum regum interfui.<br />

Vualfredus iudex domnorum regum.<br />

Adelgisus iudex domnorum regum interfui.<br />

Lanfrancus ibi fui.<br />

Copia del sec. XI, <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. XXXVI.<br />

Muratori, Antiq. It., II, 935; Affò, Storia di Parma, I, 340, N. LVIII.<br />

Intorno all’autenticità del placito di Ugo e di Lotario lo Schiaparelli<br />

osserva: «il formulario... è regolare; tuttavia non escludiamo che possa<br />

essere interpolato in qualche parte. Appare singolare il fatto che in un<br />

339 Sic.<br />

103


placito tenuto alla presenza di Ugo e di Lotario si presenti un diploma di<br />

Ugo stesso e che giudichi se sia «dictum preceptum bonum et verax»<br />

l’avvocato regio...» (Ricerche etc. - Parte V, cit., p. 212). Per il valore<br />

diplomatico e storico dei singoli documenti inseriti nel placito ved. Op. cit.<br />

p. 207-213 e N. XXXVIII. Il placito nel prospetto dei diplomi di Ugo e<br />

Lotario compilato dallo S. porta il N. 39 (Ibid., p. 240).<br />

XLIV.<br />

I re Ugo e Lotario donano alla chiesa di Parma i vasti possessi, che<br />

Vulgunda, detta Aza, ebbe dal vescovo Vuibodo di Parma e chee Ugo aveva<br />

ereditati dalla madre Berta.<br />

Pavia, 936, febbraio 6.<br />

(C.) In nomine domini Dei aeterni. Hugo et Lotharius gratia Dei<br />

reges. Regalis dignitas ad hoc de die in diem in melius profiscitur, si<br />

sanctarum Dei aecclesiarum curam et sollicitudinem gerit et hoc stabilire<br />

curat, quatinus illi qui Deo perpetualiter servire et rninistrare debent, nullam<br />

habeant indigentiam. Ideoque nos in Dei nomine Hugu 340 et Lotharius reges<br />

ipsarum ecclesiarum, Deo annuente, secundum qualitatem temporis curam<br />

gerentes de proprietatibus nostris a parentibus nostris nobis per<br />

successionem 341 advenientibus Deo omnipotenti et gloriose virginis Mariae<br />

matris suae 342 famulari et obedire cupientes, sanctam Parmensem ecclesiam,<br />

quae in ipsius honore fundata est, ex ipsa nostra propria hereditate ditare<br />

studuimus, quatinus nobis parentibus nostris ad remedium proficiat<br />

sempiternum. Idcirco prout iuste et legaliter possumus donamus praedictae<br />

sanctae <strong>Parmensi</strong> ecclesiae in honore iamdicte sanctae Mariae constructae et<br />

venerabili episcopo Sigefredo fideli nostro suisque successoribus et<br />

canonicis ibi cottidianum servitium Deo et Sanctae Mariae exhibentibus<br />

omnem proprietatem illam qui fuit quondam Vulgunde, quae Aza vocabatur,<br />

quam adquisivit ipsa de Vuibodo sanctae <strong>Parmensi</strong>s ipsius ecclesiae<br />

episcopo, sub integritate in singulis comitatibus territoriis vel locis in regno<br />

Italico et Romania coniacente 343 ipsa Vulgunda, quae Aza vocabatur, bonae<br />

memoriae Bertae comitissae gloriosissimae matri nostrae contulit, quatinus<br />

sicut possessa fuit ab ipsa Vulgunda, quae et Aza vocabatur, sic sit in iure 344<br />

ipsius ecclesiae et utilitate ipsius episcopi et successorum suorum et<br />

canonicorum ibi servientium in perpetuum una cum ecclesiis, casis,<br />

cortibus, terris, vineis campis, pratis, pascuis, silvis, salictas, sationibus,<br />

340<br />

Sic.<br />

341<br />

Nell’orig. successonem.<br />

342<br />

Sic.<br />

343<br />

italico-coniacente passo in inchiostro meno rossiccio di quello del testo.<br />

344 Nella carta iurae.<br />

104


aquis, aquarumque decursibus, montibus, vallibus, alpibus, planciebus 345<br />

cum servis et ancillis utriusque sexus, cum aldionibus et aldianis et cum<br />

omnibus, quae dici vel nominari possunt, ad ipsam proprietatem iuste et<br />

legaliter respicientibus in integrum. Si quis igitur huius nostri precepti violator<br />

extiterit sciat se compositurum auri optimi libras centum, medietatem<br />

kamerae nostrae, et medietatem praedictae sanctae <strong>Parmensi</strong> ecclesiae et<br />

episcopo Sigefredo suisque successoribus, qui ibi pro tempore fuerint. Quod<br />

ut verius credatur diligentiusque ab omnibus observetur, manibus propriis<br />

roborantes de anulo nostro subter anotari iussimus 346 .<br />

Signa serenissimorum (MM.) Hugonis et Lotharii regum.<br />

Petrus cancellarius ad vicem Gerlanni abbatis et archicancellarii<br />

recognovi et subscripsi. (S.R.) (S. D.)<br />

Data VIII idus febr., anno dominice incarnationis DCCCCXXXVI regni<br />

autem domni Hugonis invictissimi regis X, item domni Lothari regis V,<br />

indictione VIII. Actum Papia, in Dei nomine feliciter.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare di Parma, sec. X, N. XXXVII. Muratori,<br />

Antiq. It., III, 55; Mabillon, De re diplom. 113, app. p. CXX; Affò, Storia di<br />

Parma, I, 345, N. LIX.<br />

Vedi Schiaparelli, Ricerche etc,. - Parte V, cit., pp. 82,86,91,176,187 per<br />

ciò che riguarda le formule diplomatiche del testo; ved. pure il prospetto, N.<br />

41 (p. 242).<br />

XLV.<br />

Azone diacono e preposito della canonica Parmense dà a livello per<br />

ventinove anni a Teuperto di Coloreto i terreni posseduti dalla medesima<br />

canonica in Coloreto.<br />

Parma, 936, giugno.<br />

(S. T.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Ugo gratia<br />

Dei rex, anno regni eius decimo et domini Lotharius rex filio eius anno<br />

regni eius sexto, mense iunio, indicione nona. Placuit adque convenit<br />

inter 347 Azo diaconus et prepositus, canonice Parmense qui una per<br />

consensum et auctoritatem fratrum seniorum ipsius canonice et inter<br />

Teupertus de Colorite liber homo ut in Dei nomine dare deberet sicut et<br />

dedit ipse Azo diaconus et prepositus eidem Teuperti vel ad ei heredes<br />

libellario nomine casa ad residendum et rebus ad laborandum iuris ipsius<br />

345 Sic. per planiciebus.<br />

346 Sigefredo – iussimus in inchiostro meno rossiccio, più scuro di quello del testo.<br />

347 Alla sillaba finale di convenit è sovrapposta una lineetta orizzontale per cui il notaio ha<br />

utilizzato it per formare la sillaba int di inter<br />

105


canonice, que 348 sunt ipsis rebus positis in Colorite cum sua pertinencia,<br />

quod per Iohannem rnassarium directas vel laboratas fuerunt in integrum<br />

eidem Teuperti vel 349 ad ei heredes libellario nomine tradavit da modo<br />

usque ad annos viginti et novem in eo tinore, ut ipsa casa vel res meliorentur<br />

nec pegiorentur sine omne nelecto vel fraude et exinde persolvere debeat<br />

ipse Teupertus vel suos heredes eidem Azoni prepositus vel ad successores<br />

eius per omni anno et per tempus de omne fruge, quod super ipses res<br />

seminaverit, cove quarto in area, vinum medietatem, antepositum ei orto,<br />

lino, rapas, vicias, fasioli, canape et quatuor sestarii 350 de terra seminatura<br />

foris casalivo ad aliis laboris recoliendum unde non redat exenio per anno<br />

dare debeat uno in natalem Domini par pullos, ovas decem pro prato vel pro<br />

arboribus denarios quatuor, et quando tempus meses vel vindimies fuerit,<br />

misso domini ei super area et turculo stare debeat et ipse ei sucepta faciat ad<br />

eius vivenda et ec omnem suprascriptum reditum vel exenio et denarium 351<br />

suo tempus evegere et aducere debeat a domum eorum canonicis infra<br />

civitatem Parmense, quod si ea omnia minime expleverit, miso domini eos<br />

pignorare et destringere debeat ad iusticias faciendum et cum a die expletis<br />

venerit, tunc cum tres porcionis de omni labore vel notrimen, quod diebus<br />

illis conquisitum abuerit, foris exeat et quartam porcionem in ipso cispidem<br />

dimitat. Pena quidem inter se posuerunt, quod si quis unus ex ipsis tam<br />

successoribus vel heredibus nostris se de anc convenencia removere<br />

voluerit, aut si minare vel aliqua superponere, aut si postponere voluerit et<br />

non permanserit in ea omnia, sicut supra legitur, tunc componat pars parti<br />

fidem servanti pena numero solidos viginti, post pena soluta prersens livelli<br />

ad omnia superscripta in sua maneat firmitate. Unde duos libelli scripti sunt.<br />

Actum Parma.<br />

Signum Ϯ manus Teuperti qui hunc libello fieri rogavit.<br />

Signum Ϯ Ϯ manus Radeverti et Iohannes filio eius de prate testis.<br />

Signum Ϯ manus Martini de Quiniente testis.<br />

Signum Ϯ manus Cristofali de civitate Parmense testis.<br />

(S.T.) Scripsi ego Madelbertus notarius postradita complevi et dedi.<br />

Originale; Arch. Capitolare, sec. X, N. XXXVIII.<br />

Nel verso di mano del sec. XIII: «libell. de terra canonic. in Colorito»<br />

XLVI.<br />

Il diacono Azone preposito a nome della canonica di Parma dà a livello<br />

a Teudulfo prete ed a Teudolno sudiacono alcuni beni in Ruvariolo.<br />

348 La carta ha q tagliata in gamba.<br />

349 In sopralinea, stessa mano.<br />

350 La carta ha ss con trattino orizzontale sovrapposto.<br />

351 Nella carta drum con trattino orizzontale sovrapposto.<br />

106


Parma, 939, maggio 19.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Ugo gratia<br />

Dei rex, anno regni eius tercio decimo et domnus Lotharius rex filio eius,<br />

anno regni eius nono, quarto decimo kalendas iunio, indictione duodecima.<br />

Placuit adque convenit inter Azo diaconus et prepositus canonice et<br />

senedochio sancte Parmense ecclesie, qui una per consensum et<br />

auetoritatem fratrum seniorum canonicorum ipsius canonice et inter<br />

Teudulfus presbiter filio quondam Gariverti et Teudolnus subdiaconus de<br />

Ruvariolo liberis homines ut in Dei nomine dare deberet sicut et dedit ipse<br />

Azo diaconus et prepositus eorum Teudulfi et Teudoni 352 diebus vite illorum<br />

vel ad heredibus ac proheredibus ipsius Teudolni subdiaconi libellario<br />

nomine, idest in integrum rebus illis ipsius canonice, quod in vos ipsis<br />

Teudulfus et Teudolnus subdiaconus per cartula emisistis parti ipsius<br />

canonice, qui sunt ipsis rebus positis in Ruvariolo cum sua pertinencia, sicut<br />

ad vos usque nunc fuerunt posesas et vobis parti ipsius canonice per ipsa<br />

cartula emisistis in integrum, seu et dedit adque tradidit in ipso libellario<br />

nomine eorum Teudulfi presbitero et Teudolni subdiaconi diebus vite<br />

eorum, vel ad heredibus ac proheredibus ipsius Teudolni, id est in integrum<br />

res i1las iures propries ipsius canonice et tu Teudulfus per libellum da parte<br />

ipsius canonice detenuisti, qui sunt ipsis rebus positis in suprascripto loco<br />

Ruvariolo et sunt 353 per mensura legitima inter casalivo et vinea et terra<br />

aratoria adque bucito modiorum decem et nove 354 , sestarii 355 tres, que autem<br />

iamdictis rebus superius nominatis et vos per iamdicta cartula emisistis et<br />

ipsis suprascriptis rebus, quod tu per libellum detenuisti ad suprascripta<br />

mensura eorum Teudulfi presbitero et Teudolni subdiaconi diebus vite<br />

illorum vel ad heredibus ac proheredibus ipsius Teudolno libellario nomine<br />

tradavit in eo tinore, ut ipsis rebus metiorentur nam non pegiorentur<br />

quatinus proficiant, nam non depereant et exinde persolvere debeant ipsis<br />

Teudulfus presbiter et Teudolnus subdiaconlls diebus vite illorum vel<br />

heredibus ac proheredibus ipsius Teudolni subdiaconi eidem Azoni<br />

diaconus et prepositus vel ad successores eius ad parte ipsius canonice et<br />

senedochio per omni anno ad ficta pensionem pro suprascriptis rebus et pro<br />

frugis et censoras vel reditas quicquid Deus exinde anue dederit infra octava<br />

de nativitate Domini argentum denariis bonis octo, dati et consignati ipsis<br />

denariis per anno per ipsis, ut dictum est, aut eorum miso eidem Azoni<br />

diaconus et prepositus vel ad successores suos aut ad eorum misso ad<br />

suprascripta canonica et senedochio, aliut exinde dare non debeant nec<br />

eorum nulla super inposita non fiat; pena quidem inter se posuerunt, quod si<br />

352<br />

Sic.<br />

353<br />

et sunt su rasura di prima mano.<br />

354<br />

Sic.<br />

355<br />

Nella carta ss con trattino orizzontale sovrapposto.<br />

107


ipse Azo diaconus et prepositus vel succesores 356 suos aut parti ipsius<br />

canonice eorum Teudulfi presbitero et Teudolni subdiaconi diebus vite<br />

illorum vel ad heredibus ac proheredibus ipsius Teudolni subdiaconi ipsis<br />

suprascriptis rebus retollere aut aliqua superponere quesierit per quamvis<br />

ordinem, vel si ipsis ipsa pensionem anue minime persolserit 357 et non<br />

permanserint in ea omnia sicut supra legitur, tunc componat par 358 parti<br />

fidem conservanti pena numero solidos quinquaginta, post pena soluta<br />

presens libelli convencias 359 ad omnia suprascripta in sua maneat<br />

firmitatem. Unde duos libelli seu convenencie scripte sunt. Actum Parma.<br />

Ϯ Ego Teodulfus 360 presbiter in unc libello a me facto manu mea<br />

subscripsi.<br />

Ϯ Ego Teudolnus subdiaconus in unc libello a me facto manu mea<br />

subscripsi.<br />

Signum Ϯ manus Adelberti filio quondam Raperti de Sarmade testis.<br />

Signum Ϯ manus Gausoni filio quondam Ansperti de civitate Parmense<br />

testis.<br />

Ϯ Ego Ansprandus notarius rogatus subscripsi.<br />

Ϯ Ego Madelbertus rogatus me testis subscripsi.<br />

(S.T.) Scripsi ego Madelbertus notarius postradita complevi et dedi.<br />

Originale; Arch. Capitolare, sec. X, N. XXXIX.<br />

XLVII.<br />

Giselberga di Fontanelle, con il consenso del marito <strong>Giovanni</strong>, vende a<br />

Guntardo la sua parte di beni posti in luogo detto Pisina Viva a lei donati<br />

dal fu Rimperto suo primo marito.<br />

Corticella (Parma), 940, Aprile.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri lesu Christi, Ugo gracias<br />

Dei rex, anno rengni eius quarto decimo et Lotharius rex filio eius, anno<br />

rengni eius nono, mense aprilis, indicione terciadecima. Constat nos<br />

Giselberga et Iohannes iocalibus abitatoris in loco et fundo qui dicitur<br />

Fontanelle et que fuit relicta quondam Rimperti de Caselle, qui legem<br />

Romana vivimus, quia ego Giselberga per ipsius iocali meo consensum et<br />

data licencia et ipse mecum comuniter vindimus et a presenti die tradamus<br />

tibi Guntardi filio bene memorie 361 (teo)Teodoini 362 de comitatu Parmense<br />

356<br />

La carta ha succes senza alcun segno d’abbreviazione.<br />

357<br />

Sic.<br />

358<br />

Sic.<br />

359<br />

Sic per convenencias<br />

360<br />

Teudulfus la d corretta su una t dalla stessa mano.<br />

361<br />

La carta ha bene memorio<br />

108


emtore id sunt in integrum meam porcionem de casa et rebus illis iuris meis<br />

(meis), que sunt positis in loco et fundo ubi dicitur Pisina Viva cum sua<br />

pertinencia (cum sua pertinencia), quod per Iohanne masario directas vel<br />

laboratas fuerunt et mihi [que supra Gi]selbergi 363 per cartula morgincapo<br />

advenit de quondam Rimperto qui fui priius 364 iucali meo, qui in me<br />

[con]firmavi quartam porcionem de omnibus casis et rebus suis et una cum<br />

ipsa cartula morgincapo per quam ego ipsis rebus conquisivi et iusta et sicut<br />

in eadem cartula legitur vel continere videtur in integrum tam casalivo, seu<br />

reliquis terris, campis, pratis, vineis, silvis, vel usum aquarum, cultum aut<br />

incultum, divisum aut indivisum omnia et ex omnibus iamdictis casis et<br />

rebus in suprascriptam villa Pisina Viva cum sua pertinencia, oc sunt ipsis<br />

casis et rebus meam porcionem per mensura et racionem ad pertica legitima<br />

de pedis duodecim mensurata, modia dua, sestaria quatuor et autem casa et<br />

res superius nominata ad suprascripta mensura in integrum tibi cui supra<br />

Guntardi per testus istius cartula vindiccionis seu tradiccionis a presenti die<br />

confirmamus ad abendum, tenendum, posidendum et faciendum exinde de<br />

iamdictis casis et rebus tam tu Guntardo vel tuis heredes, aut cui vos<br />

dederitis quit aut qualiter volueritis iure proprietario nomine sine ullius<br />

contradiecionem et recipimus nos suprascriptis iocalibus pro suprascriptis<br />

casis et rebus una cum omnia superioribus et inferioribus suis ad te cui supra<br />

Guntardo in species valentem solidos tres fenitum precium, unde<br />

expondimus adque promittimus nos suprascriptis iocalibus vel nostris<br />

heredibus tibi cui supra Guntardi vel ad tuis heredibus suprascriptis casis et<br />

rebus qualiter superius venumdavimus ab omne omine defensare et si<br />

defensare non potuerimus aut contra hanc cartula ire quandoque agere<br />

presumserimus, tunc eomponamus vobis predictis casis et rebus in dublo,<br />

sicut diebus illis melioratis fuerit sub extimacionem in consimile locum,<br />

omnis me vel heredum et parentum meorum repeticionem cessantes, nec<br />

nobis liceat unquam ullo tempore nollet quod voluit, set quod ad me semel<br />

factum vel conscriptum est omnia inviolabiliter conservare promitto cum<br />

stipulacionem submixa 365 . Actum castrum qui dicitur Curticella.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Giselbergi et Iohannis iocalibus, qui hanc cartula ad<br />

omnia suprascriptam fieri rogavi.<br />

Signum Ϯ manus Adreverti germani ipsius Giselbergi omo Romano ab eo<br />

interrogata 366 ut supra et testis.<br />

Signum Ϯ manus Bonizoni filio quondam Prandoni di Curticella omo<br />

Romano testis.<br />

Signum Ϯ manus Marini filio quondam Ingelbaldi de Monte Velio omo<br />

Romano testis.<br />

362 Sic.<br />

363 Sic.<br />

364 Sic.<br />

365 Sic.<br />

366 Sic.<br />

109


Signum Ϯ manus Vuidoni filio quondam Rodulfi de Gagiano Salicho<br />

testis.<br />

Signum Ϯ manus Bernardi filio quondam Amelrici Salicho testis.<br />

Signum Ϯ manus Sigefredi de Pisina Viva Salicho testis.<br />

Signum Ϯ manus Ildevurandi filio Ingizoni de Vuarlatico testis.<br />

[S.T.] Scripsi ego Ildeprando notarius postradita complevit et dedit.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o di Stato, Diplomatico, sec. X, mazzo II. - Monastero<br />

di S. Paolo in Parma.<br />

XLVIII.<br />

Fredeburga e Suniverga figlie del fu Liutardo di Parma vendono a<br />

Bertaldo figlio di Giselberto tredici pezze di terra poste in varie località al<br />

prezzo di soldi trenta.<br />

Parma, 941, marzo 3.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Ugo gratia<br />

Dei rex, anno regni eius quinto decimo et Lotharius filio eius rex, anno regni<br />

eius decimo, die tercio mense marcio, indictione quarta decima. Constat nos<br />

Fredeburga et Suniverga germanes 367 filies quondam Liutardi de civitate<br />

Parmense, qui professe sumus ex nacione nostra lege vivimus<br />

Langobardorum, qui una per[con]sensum et data licemcia Restani barbane<br />

el mundoaldus noster vindimus et ad presenti die tradamus nos suprascriptes<br />

Fredeburga et Suniverga tibi Bertaldi filio Giselberti de villa Noiliaco<br />

emtore, id sunt pecies de terra tredicem, decem de terra aratoria et dues cum<br />

vinea super se habente et una de prato iure nostra, quibus esse videntur ille<br />

quinque de terra aratoria et illa de prato illa una in loco et fundo Monterione<br />

prope Rusi et ille quatuor et prato in Casale Parancani et ille quinque de<br />

terra aratoria et dues de vinea, quibus esse videntur in loco et fundo Vico<br />

Ferdulfi et sunt per mensura et racionem ad pertica legitima de pedis<br />

duodicem mensurates, illa de Monterione sestaria quindecim, est ad finis: da<br />

tres partes de consortis, quarta parte Liupergi genetrice eorum 368 germanes;<br />

illa alia in Casale Parancani que dicitur ultra Scaur[a] est modia tres et<br />

sestaria quatuor, est ad finis: da tres partes ipsarum germanes et Liupergi,<br />

quarta parte de subtus de herede quondam Gundelprandi; illa tercia que est<br />

super vinea et casa livo earum est modia quatuor, est ad finis: da mane<br />

tenente in Scaura, da medio die et de subtus ipsarum germanes et Liupergi,<br />

quarta parte da sera de herede quondam Gundelprandi; illa quarta que<br />

dicitur Longora est modia tres, inter finis designatas est: a latere uno da<br />

367 Nell’orig. gres<br />

368 La carta ha genetriceorum<br />

110


mane et alio latus da sera de ia[m]dicto herede Gundelprandi capo uno da<br />

medio die. ipsius Liupergi, alio capo de subtus tenente in pecia de terra que<br />

dicitur Redunda; illa quinta que dicitur Redunda est modia quatuor, est ad<br />

finis: da mane et da sera ipsius Liuperge et earum germanes, da medio die<br />

tenente in suprascripta pecia, que dicitur Longora; illa sexta de prato est<br />

modia dua, est ad finis: da medio die et uno capo da mane ipsius Liupergi et<br />

earum germanes, de subtus Cristofali et Alberii; illa de vinea in Vico<br />

Ferdulfi est sestaria tres et taboles octo, est ad finis: a latere uno da medio<br />

die Sancti Brancasii, de subtus Obberti, capo uno da mane tenente in via,<br />

alio capo da sera Petroni et Adelberti; illa alia de vinea est taboles sex, est<br />

ad finis: da una parte da mane et de subtus Sancti Brancasii, da medio die<br />

Ingelberti, da sera predicto Obberti; illa nona pecia est taboles sex, est ad<br />

finis: da medio die et da mane predicto Obberti, de subtus Vandelberti, da<br />

sera Aripaldi presbitero; illa decima, que est taboles octo et tres partis de<br />

una tabola, est ad finis: da medio die Vuinegisi, de subtus Obberti, da sera<br />

via, da mane Sancti Brancasii; illa undecirna est taboles decem, est ad finis:<br />

da medio die Cristofali, da mane Teudemundi presbitero, de subtus et da<br />

sera Obberti; ilIa duodecima estsestaria dua et taboles due, est ad finis: a<br />

latere uno da mane prefacto Obberti, da sera Sancti Brancasii, capo uno da<br />

medio die predicto Cristofali, alio capo de subtus via; illa terciadecima est<br />

sestaria quatuor, est ad finis: a latere uno da medio die Sancti Brancasii et<br />

Cristofali, de subtus Obberti, da sera Teudemundi presbiter, da mane ipsius<br />

Liupergi et ipsarum germanes sive quod alii sunt ad finis. Hec autem<br />

iamdictes pecies de terra et prato et vinea superius nominates ad<br />

suprascriptam mensura tibi cui supra Bertaldi per testus istius cartula<br />

vindicionis ad presenti die confirmamus abendum tenendum possidendum et<br />

faciendum exinde de iamdictas pecies de terra et prato seu vinea tam tu<br />

Bertaldo vel tuis heredibus aut cui vas dederitis quid aut qualiter volueritis<br />

iure proprietario nomine sine ullius contradicione et recipimus suprascriptes<br />

germanes pro suprascriptas res una cum omnia superioribus et inferioribus<br />

suis ad te cui supra Bertaldo in adpreciatum valente solidos triginta fenitum<br />

precium, umde exspondimus adque promittimus nos suprascriptes germanes<br />

vel nostris heredes tibi cui supra Bertaldi vel ad tuis heredes aut cui vas<br />

dederitis suprascriptis rebus, qualiter superius legitur, ab ornne homine<br />

defensare et si defensare non patuerimus aut contra hanc cartula ire<br />

quandoque agere presumpserimus, tunc componamus vobis predictas res in<br />

dublo sicut diebus illis aput vos melioratas fuerit sub exstimacionem in<br />

consimile locum. Actum Parma.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Fredeburge et Suniverge, qui hanc cartula ad omnia<br />

suprascripta fieri et firmare rogaverunt.<br />

Signum Ϯ manus Restani barbane et mundoaldo earum Fredeburge et<br />

Sunivergi, qui ei in hanc cartula consensi et licemciam dedit.<br />

111


Signum Ϯ Ϯ manibus Gotefredi fili bone memorie 369 Azareni et Amelrici<br />

filio quondam Petroni de Galioni testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Uberti et Magimfredi seu Vuezoni abitatoris infra<br />

civitate Parmense testis.<br />

Ϯ Rotchildus notarius dominorum regum rogatus subscripsi.<br />

Ϯ Ego Vualcherio rogatus subscripsi.<br />

Ϯ Ego Petrus rogatus subscripsi.<br />

Ϯ Ego Madelbertus rogatus testis subscripsi.<br />

Ϯ Ego Giselfredo rogatus subscripsi.<br />

(S.T.) Scripsi ego Rimperto notarius postradita complevit et dedit.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. XLI.<br />

Nel verso di mano del sec. XIII: «cartula de terra de Vico Fertulis».<br />

XLIX.<br />

Ugo e Lotario donano al fedele Milone alcuni loro possessi privati posti<br />

«in loco et fundo Runco prope Monte» e «in loco et fundo Corte que<br />

nuncupatur Spoletina» nel comitato Parmense.<br />

- 941, agosto 13.<br />

(C.) In nomine sanctae aet 370 individue trinitatis. Hugo et Lotharius<br />

divina providente clemencia reges. Si iustis nostrorum fidelium peticionibus<br />

adsensum prebemus promciores eos in nostri obsequio fore minime<br />

dubitamus. Quocirca omnium fidelium sancte Dei ecclesiae nostrorumque<br />

presentia 371 ac futurorum devocio noveri[t] 372 , qualiter interventu ac<br />

peticione Ilderici comitis dilectique fidelis nostri per hoc nostrum preceptum<br />

prout iuste et legaliter possumus donamus atque largimur Miloni nostro<br />

dilecto fideli res iuris nostri positas in loco e 373 fundo Runco prope Monte,<br />

sicut a nobis hactenus possese sunt, nec non et res alias iuris regni nostri et<br />

concedimus in loco e 374 fundo Corte, que nuncupatur Spoletina, predictas<br />

vero res iuris nostri et iuris regni nostri adiacent [i]n comitatu Parmense una<br />

cum terris.... 375 is, pascuis, [sil]vis, [aqu]is, aquarumque decursibus,<br />

montibus, vallibus, planiciebus et cum omnia, que dici vel nominari posunt<br />

ad prefatas res aspicien[tibus] et pertinentibus in integrum et de nostro iure<br />

et dominio in prefati Miloni ius et dominium omnino transfudimus ac<br />

369<br />

Nell’orig. b m<br />

370<br />

Sic.<br />

371<br />

Sic invece di presentium<br />

372<br />

Piccola erosione nella carta<br />

373<br />

Sic per et<br />

374<br />

Sic per et<br />

375<br />

Piccolo foro nella carta per cui sono perdute due parole e mezza.<br />

112


delegamus, ut habeat teneat firmiterque possideat ipse suique heredes<br />

habeantque potestatem tenendi donandi vendendi commutandi alienandi pro<br />

anima iudicandi vel quicquid eorum decreverit animus faciendi, omnium<br />

hominum eontradictione vel molestacione remota. Precipientes itaque<br />

iubemus ut nullus dux, marchio, comes, vicecomes vel quelibet regni nostri<br />

magna parvaque persona ex iam dictas res pretaxato Miloni nostro dilecto<br />

fideli inquietare vel molestare presummat. Set liceat eum suique heredes<br />

tenere et possidere absque ulla diminoracione omnium hominum sublata<br />

contradictione. Si quis igitur huius nostri precepti paginam i[nfrin]gere 376<br />

vel violare temptaver[i]t [scia]t 377 se compositurum auri optimi libras<br />

centum medietatem kamere nostre et medietatem Miloni nostro fideli<br />

suisque heredibus. Quod ut ver[iu]s credatur diligentiusque ab omnibus<br />

[observ]etur manibus propriis robora[n]tes [a]nulo nostro insigniri iussimus.<br />

Signa serenissimorum (MM.) Hugonis et L[otharii] 378 regum.<br />

Teudulfus cancellarius a[d vic]em Bruningi episcopi et archic[ancell]arii<br />

recognovi et subscripsi.<br />

Da[ta]idus aug., anno dominice incarnacionis DCCCCXLI regni vero<br />

domni Hugonis piissimi regis XV, Lotharii vero X, indictione...., [in Dei<br />

nom]ine feliciter, amen.<br />

Cop. sec. XI; <strong>Archivi</strong>o Capitolare di Parma, sec. X, N. XL. - Piccole<br />

lacerazioni e fori specialmente nell’escatocollo; nel verso rinforzata con<br />

l’applicazione di un pezzo di pergamena.<br />

Affò, Storia di Parma, I, 346, N. LX.<br />

Lo Schiaparelli (Ricerche etc. - Parte V) pone questo dipl. al N. 60 del<br />

prospetto (p. 244). A pag. 149 osserva: «Gli anni di regno (XV di Ugo e X<br />

di Lotario) sono in ritardo di un’unità rispetto alle ere», ed a p. 64, n. 4 fa<br />

notare: «La data (941, agosto 13) non è sicura, perchè la recognitio del<br />

diploma solleva dubbi: «Teodulfus cancellarius ad vicem Bruningi episcopi<br />

et archicancellarii». Il diploma: «ci è pervenuto in copia e di inaccettabile,<br />

rispetto all’autenticità, non ha che tale formula. Forse va corretta:<br />

«Teodulfus (capellanus) ad vicem (Bosonis) episcopi et archicancellarii»;<br />

diversamente bisognerebbe supporre (qualora fosse falso il documento) che<br />

sia stata tolta da diploma posteriore (del solo Lotario)»<br />

L.<br />

Il conte Suppone dona ai canonici di Parma una piccola corte ed un<br />

castello in Palasone nel comitato Parmense.<br />

«curte Vidaliana», 942, dicembre 2.<br />

376 Piccolo foro nella pergamena.<br />

377 Piccolo foro nella pergamena.<br />

378 Della l non appare che l’estremità superiore.<br />

113


[In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Hugo et<br />

Lo]tharius filio eius gratia Dei reges, anno [regni eorum Deo propicio<br />

domini Hugonis septimo decimo et Loth]arii vero duodecimo, septimo<br />

kalendas genuario, [indictione prima. Ego] in Dei nomine Supo comes<br />

quondam.. radi.. il idemque comiti: filius, qui se profitebat legem [vivere<br />

Salicham] presens presentibus dixi..i 379 idemquem ad meritum anime mee<br />

pertinere potest necesse est mihi semper illut [agere unde in hoc et] in<br />

futurum seculum plenam aput omnipotentem Dominum possim consequi<br />

mercedem, ideoque ego qui supra [Supo]....ntes salute anime mee vel<br />

quondam Ardingi episcopi avunculus meus, eciam Vuilelmi germano<br />

meo 380 do trado adque offero qui supra [prop]rietatem canonice Sancte<br />

Marie matris ecclesie et episcopio <strong>Parmensi</strong>s ad usum et sumptum<br />

sacerdotum et diaconibus vel clericis [qui] in ipsa canonica ordinati sunt vel<br />

in(n) antea fuerint ordinati, id est curticella una iuris mea quibus esse videntur<br />

in loco et fun[do Pala]xoni iudiciaria <strong>Parmensi</strong>s cum castrum inibi<br />

constructum seu et casis domnicatis quamque et massariciis inibi ad ipsa<br />

curticella et castrum pertinentibus vel adspicientibus 381 in integrum, eo<br />

videlicet ordinem, ut ab odiernam die predicta curticella et castrum cum<br />

omnibus eorum adiacenciis et pertinenciis in eadem canonica Sancte Marie<br />

persistant potestatem vel proprietatem faciant ipsis canonicis, qui modo<br />

inibi sunt, vel in antea fuerint ordinati, ex frugibus earum rerum censum vel<br />

reditum quicquid Dominus ex iamdictis casis et rebus annue dederint ad<br />

eorum usum et sumtum quicquid eorum melius provisum fuerit, nam nulla<br />

tamen ad episcopo <strong>Parmensi</strong>s nec ad qualibet potestatem exinde aliquam 382<br />

pacientur subtraccionem, set in eorum usum et sumtum in perpetuum ipses<br />

frugis existant sine omni mea et heredum ac proheredum meorum contradicione<br />

vel repeticione et per cultellum fistuco nodatum vantonem<br />

vuasonem terre seu ramos arboris adque andelanc coram testibus legitimam<br />

faciam tradicionem et corporalem vestituram de iamdicta curticella et<br />

castrum ad iura et proprietatem sepe diete canonice ad eorum usum et<br />

sumtum qualiter superius compreemsum legitur pro anima mea vel<br />

suprascriptorum Ardingi episcopi et Vuilelmi mercedem, ut missas 383 et<br />

laudes, quas inibi Deum efungerint, mihi peccatore meorumque parentum<br />

proficiant anime salute et gaudium sempiternum et si me exind[e<br />

avuar]pisco 384 et asaxito facio et eorum sacerdotum eis ad abendum relinco.<br />

Si quis vero, quod futurum esse non credo, quod si pontifes <strong>Parmensi</strong>s tam<br />

379<br />

Macchia da reagente. Illeggibile una lettera inizialew e due nel corpo della parola.<br />

L’Affò legge: «Radierii».<br />

380<br />

meo in sopralinea, in inchiostro più rossiccio, stessa mano.<br />

381<br />

La carta ha adspiciemtibus<br />

382 Nella carta alicuam<br />

383 La carta ha misas<br />

384 Così l’altra copia coeva.<br />

114


quod 385 modo inibi preest vel suis successores, aut qualibet alia potestas,<br />

quod advertaì divinitas, ipsorum canonicorum et ipsis frugibus aliqua<br />

subtraccionem vel diminuracionem fecerint, tunc statim ipsa curticella et<br />

castrum adque rebus ipsis seu reditum et censum in meis prosimioribus<br />

parentibus reverta 386 et sint in potestatem quamdiu illa potestas <strong>Parmensi</strong>s<br />

vel alia qui eorum vuim 387 fecerint oc meum factum pacifice conservaverint<br />

et si a neminem exinde vi fuerint inquietati, tunc ipses fruges abeant et faciant<br />

secundum Deum quod voluerint pro anima nostra comune mercedes et<br />

quod ab se fieri non credo si ego ipse Supo comes aut ullius de heredibus ac<br />

proheredibus meis seu quelibet oposita persona contra hoc meum facturn<br />

agere aut causare tentaverimus vel eum per covis ingenio quesierimus ante<br />

Deum omnipotentem in cuius iura consistunt inde sten 388 in racione et cum<br />

Iuda domini nostri Iesu Christi traditorem causam abeat et cum inpis ad<br />

inferiora permaneat et inferamus parti eorum canonicorum multa quod est<br />

libra [una] argentu ponderas viginti 389 et quod vindicare non valeamus, set<br />

presens oc meum omnis temporibus inviolatum permaneat cum stipulacione<br />

subnixa et hanc bergamena una cum atramentario ego Supo manibus meis<br />

de terra elevans et Rimperti notario ad conscribendum dedit adque rogavi, in<br />

qua subter confirmans et testibus obtuli roborandam. Actum in castro<br />

et curte Vidaliana 390 .<br />

Signum Ϯ manus Suponi comes qui hanc paginam iudicati seu<br />

institucionis ad omnia suprascripta fieri et firmare rogavi.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Teuderici et Adelelmi seu Amelgerii vasis eidem<br />

Suponi comes leges viventes Salicha testes.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Iohannis et Liutefredi filio quondam Giselberti<br />

Salichis et Ardemangni de Vidaliana testes.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manus Anselmi et Arimundi qui et Ingezo vasis eidem<br />

Suponi comes testis.<br />

(S. T.) Scripsi ego Rimperto notarius postradita complevit et dedit.<br />

Copia del sec. X; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. XLII.<br />

Pergamena mancante del lembo superiore sinistro e rifilata con perdita di<br />

alcune lettere nel margine sinistro. - Altra copia coeva, recante pure nel<br />

verso il N. XLII, la quale pare della mano della prima, però in inchiostro<br />

diverso, più rossiccio, Ibid. - Questa pergamena presenta le prime sette righe<br />

superiori illegibili per forte macchia prodotta da eccessivo bagno di<br />

reagenti. Presenta alcune varianti dalla copia su riportata, le quali ho notato<br />

a piè di pagina. La pergamo nel lembo inferiore, dopo il testo, nello spazio<br />

385<br />

Nell’altra copia qui<br />

386<br />

Sic.<br />

387<br />

Sic.<br />

388<br />

Sic.<br />

389<br />

La copia coeva ha auro obtimo libra una argenti ponderas decem<br />

390<br />

Nella copia cit. actum in curte Uidaliana<br />

115


imasto bianco, reca, ma in senso contrario alla prima scrittura, un largo<br />

brano del medesimo atto certamente della mano stessa, che ha redatto la<br />

prima copia e dello stesso inchiostro.<br />

Affò, Storia di Parma, I,347, N. LXI; cenno in Malaguzzi-Valeri, I<br />

Supponidi cit., p. 15, sg. ed in S. Pivano, <strong>Le</strong> famiglie comitali di Parma cit.,<br />

p. 506.<br />

LI.<br />

Placito tenuto da Raimondo conte e messo alla presenza dei re Ugo e<br />

Lotario, col quale si assicura al Capitolo di Parma il possesso di Sabbione<br />

e Marzalia. I rappresentanti dei canonici presentano ai giudici a provare il<br />

loro diritto quattro «cartule», delle quali la prima è dell’ottobre 943, la<br />

seconda del 4 ottobre 943, la terza del 30 agosto 943, la quarta dell’l1<br />

novembre 941.<br />

Reggio, 944, maggio.<br />

Ϯ Dum in Dei nomine civitate Regio, ubi dumnus Ugo et Lottarius filio<br />

eius reges preerant ad domum ipsius sancte, Regiensis eclesie, infra castro<br />

ipsius domui, in sala que est iusta ipsa matrem eclesia, laubia ipsius sale, per<br />

iussione ipsorum domni Ugoni et Lotiarii regibus in iudicium resideret<br />

Raimundus comes et missus dumnorum regum unicuique iusticias faciendas<br />

ac deliberandas, residentibus cum eo Risiardus, RodulfuS, Erardus, Arnicho<br />

vasis eidem dumnorum regum, Vualpertus, Liuprandus, Deusdedit,<br />

Unaldus, Constabilis, Ildeprandus, Richardus iudices dumnorum regum,<br />

Adelbertus, Ildeprandus, Stabile, Rimpertus notarius, Ito filius quondam<br />

Cluvoni de Gurgo, Ugo filius quondam Everardi de Motelena, Berengarius,<br />

Rainerius de civitate Parma, Nandivaldus de Fleso, <strong>Le</strong>o de Sorbolo, Guncio<br />

qui et Azo, Dominicus, Ubertus de loco Montiglo et reliqui multi; ibique<br />

eorum veniens presencia Iohannes diaconus et prepositus canonice sancte<br />

Parmense eclesie, ubi dumnus Deodadus 391 episcopus esse videtur, canonica<br />

ipsa cum omni sua integritate pertinere videtur sub rigimine et potestate ipsi<br />

episcopio sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie, una cum Madelbertus notarius et ipsius<br />

canonice advocatus et ostenserunt ibi cartulas numerus quatuor, ubi in prima<br />

cartula continebatur ab ordine per omnia ita sicut ic subter legitur:<br />

392 In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Ugo gracia Dei<br />

rex, anno rengni eius octavo decimo et dumnus Lotarius rex filio eius, anno<br />

rengni eius tercio decimo, mense uctubris, indicione secunda. Constat me<br />

Donumdeo presbiter abitator infra civitate parmense et filius quondam<br />

Rodeverti, qui profexo sum ex nacionem mea lege vivere Langobardorum,<br />

391 Su rasura, vedonsi alcune lettere dell’altro nome Sigifredus<br />

392 Prima «cartula». Parma, 943, ottobre. «Donumdei presbiter» vende a <strong>Giovanni</strong> diacono<br />

e preposto, per il Capitolo di Parma, due corti con dipendenze in Sabbione e Marzalia.<br />

116


vindo et ad presenti die trado tibi Iohannes diaconus de ordine sancte<br />

<strong>Parmensi</strong>s eclesie et prepositus canonice ipsius matris ecclesie ad iure et<br />

proprietatem ipsius canonice; id sunt in integrum curtes duas domui cultilles<br />

iures meis, quam abere viso sum in comitatu Motinensis, videlicet locas et<br />

fundas Sablone et Marzalia cum castello et capella inibi abente seu casis<br />

massariciis et omnibus rebus, territoriis ad ea pertinentibus in integrum, oc<br />

sunt rebus ipsis in predictas locas et fundas Sablone et Marzalia inter<br />

sediminas et areis, castello et capella adque areis, ubi vitis estant per<br />

mensura iusta iuges duodicem, de terris arabilis sunt per mensura iuges<br />

centum et pratis sunt per mensura iuges decem, silvis e stalariis vel gerbosas<br />

sunt per mensura iusta iuges quinquainta et si amblius de meo quem supra<br />

Donumdei presbiter in easdem locas et fundas Sablone et Marzalia vel<br />

ubicumque per locis et vocabolis ad eas pertinentibus vel aspicientibus iuris<br />

rebus plus inventum fuerint, quam ut supra legitur, per cartula et per<br />

suprascriptum precium in eadem canonica persistant potestatem proprietario<br />

iure faciendum exinde pars iam dicte canonice quot aut qualiter volueritis,<br />

ut dictum est, tam de predictas curtes, castello et capella adque casis cum<br />

sediminibus seu terris cum vineis, campis, pratis; pascuis, silvis, stelariis,<br />

ripis, rupinis, usibus aquarum aquarumque ductibus et cum omne iure,<br />

adiacenciis et pertinenciis earum rerum per locas et vocabolas ad ipsas<br />

curtes et castello vel capella adque casis massariciis et rebus pertinentibus<br />

vel adspicientibus omnia in integrum. Que autem suprascriptes curtes domui<br />

cultiles adque casis massariciis et rebus superius nominatis cum<br />

acessionibus et ingresuras earum, seu cum superioribus et inferioribus<br />

earum rerum, qualiter superius legitur et sunt compreensis, in integrum ab<br />

ac die in antea tibi cui supra Iohannes diaconus et prepositus ad iura et<br />

propietatem iam dicte canonice <strong>Parmensi</strong>s vendo, trado, mancipo ad<br />

abendum, tenendum, posidendum et faciendum exinde pars ipsius canonice<br />

quot aut qualiter voluerint iure proprietario nomine, sine omni mea et<br />

heredum ac proheredum meorurn contradicione vel repeticionem. Et quia<br />

recipi ego qui supra Donumdei presbiter pro suprascriptas curtes et castro et<br />

capella adque casis massariciis et rebus qualiter superius sunt compreensis<br />

at te quem supra Iohannes diaconus et prepositus argentum denarios bonos<br />

libras treinta, abente unaquaque libra duicenti quadrainta denarios finitum<br />

precium. Unde expondeo adque promicto me ego qui supra Donumdei<br />

presbiter vel meos heredes tibi cui supra Iohannes diaconus et prepositus vel<br />

ad sucessores tuos ad parte 393 iam dicte canonice <strong>Parmensi</strong>s, quod si nos<br />

vobis suprascriptas curtes, castello et capella et omnibus rebus ad eas<br />

pertinentibus, ut supra dictum est, contrare aut retollere quesierimus per nos<br />

aut nostris sumitentis personis vel si aparuerit ullum datum aut factum de<br />

nos in aliam partem vel si ullam subtracionem aut diminuracionem pars iam<br />

dicte canonice facere conaverimus et clare factum fuerit, tunc in dublum<br />

393 La e corretta da i di prima mano.<br />

117


suprascriptes curtes et castello vel capella et rebus ad eas pertinentibus parti<br />

iam dicte canonice restituamus, sicuti pro tempore fuerint meliorati aut<br />

valuerint sub extimacionem in consimile locas, nam da aliis ominibus vobis<br />

exinde autores nec defensatores nec restauratores nec de rebus neque de<br />

precium ullo modo permictimus nec vos nobisque ratis et pro onore capiti<br />

vel sacerdociis meis nolite mihi ullo tempore de ac factum aliter facere, set<br />

quod ad me semel est factum vel traditum et conscriptum est, omnia<br />

inviolabiliter servare promicto constipulacione subnixa, Actum Parma. Ego<br />

Donumdei presbiter in ac cartula a me 394 facta manu mea subscripsi.<br />

Signum manu Madelberti filio quondam Austreverti et Agelberti filio eius<br />

de civitate Parmense lege viventes Langobardorum testis. Ego Agimpertus<br />

notarius rogatus testis subscripsi. Signum manibus Lamperti filio quondam<br />

Benedicti et Iohannes seu Stefani filii quondam Dominici de suprascripta<br />

civitate lege viventes Romana rogatis testis scripsi. Ego Deodadus notarius<br />

postradita cumplevi et dedi. In alia namque cartula continebatur sicut ic<br />

subter legitur:<br />

395 In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Ugo gracia Dei<br />

rex, anno rengni eius octavo decimo et dumnus Lotiarius rex filio eius anno<br />

rengni eius tercio decimo, die quarto mense octubris, indicione secunda.<br />

Constat nos Restaldus filio quondam Martini de civitate Parmense et<br />

Imeltruda coniunge eius, qui profesi sumus ambo ex nacionem nostra lege<br />

vivere Langobardorum, ipsi 396 namque iogali et mundoaldus meus quem<br />

supra imeltrude mihi consensiente et ic subter confirmantem adque per<br />

noticia de parentibus meis propinquos, ex corum nominas ic subter<br />

conscripti sunt, ubi in eorum presencia profexa sum mea bona et 397<br />

spontanea voluntate curtes duas domui coltiles, quas ic 398 subter conscripta<br />

est, venumdati. vindimus et ad presenti die tradamus nos suprascriptis<br />

iogalibus tibi Donumdei presbiter abitator infra iam dicta civitate et filius<br />

bone memorie Rodeverti emtore, id sunt in integrum curtes duas domui<br />

cultiles iuris nostris, quam abere viso sum in comitatu Motinensis, videlicet<br />

in locas et fundas Sablone et Marzalia cum castello et capella inibi abente<br />

seu casis massariciis et omnibus rebus, territoris ad eas pertinentibus vel<br />

aspicientibus in integrum, oc sunt rebus ipsis in predictas locas et fundas<br />

Sablone et Marzalia inter sediminas et areis, castello et capella adque areis,<br />

ubi vitis estant per mensura iusta iuges duodicem, de terris arabilis sunt per<br />

mensura iusta iuges centum, de pratis per mensura iuges decem, de silvis et<br />

stelariis vel gerbosas sunt per mensura iusta iuges quinquainta, et si amplius<br />

394 La m in parte su una d di prima mano.<br />

395 Seconda «cartula». Parma, 943, ottobre 4. Restaldo e Imeltruda sua moglie vendono a<br />

«Donumdei» prete di Parma due corti in Sabbione e Marzalia.<br />

396 Nella carta ips;<br />

397 La carta ha ex<br />

398 Nella carta ib.<br />

118


de nostro quem supra iogalibus in easdem locas et fundas Sablone et 399<br />

Marzalia ubicumque per locis et vocabolis ad easdem pertinentibus vel<br />

aspicientibus iuris rebus plus inventum fuerit, quam ut supra legitur, per ac<br />

cartula et per suprascriptum precium in eodem Donumdei presbiter suosque<br />

heredes persistant potestatem propietario iure faciendum exinde quot aut<br />

qualiter volueritis, ut dictum est, tam de predictas curtes, castello et capella<br />

adque casis cum sediminibus seu terris cum vinneis, campis, pratis, pascuis,<br />

silvis e stelariis, rupis, rupinis, usibus aquarum aquarumque ductibus et cum<br />

omni iure 400 , adiacienciis vel pertinenciis earum rerum per loca et vocabola<br />

ad ipsas curtes et castello vel capella adque casis massariciis et rebus<br />

pertineiitibus vel aspicientibus omnia in integrum. Que autem suprascriptas<br />

curtes domui coltiles adque casis massariciis et rebus superius nominatis<br />

cum acessionibus et ingresoras earum, seu cum superioribus et inferioribus<br />

earum rerum, qualiter superius legitur et sunt compreensis, in integrum ab<br />

ac die in antea tibi cui supra Donumdei presbiter per testus istius cartula<br />

vindicionis ad presenti die confirmamus abendum, tenendum, posidendum<br />

et faciendum exinde quot aut qualiter volueritis iure proprietario nomine,<br />

sine omni nostra et heredum nostrorum contradicione. Et quia recipimus nos<br />

suprascripti iugalibus pro suprascriptes curtes et castro vel capella adque<br />

casis massariciis, rebus ad eam pertinentibus ad te quem supra Donumdei<br />

presbiter in argentum libras treinta finitum precium. Unde exspondimus<br />

adque promittimus nos suprascriptis iogalibus vel nostris heredibus tibi cui<br />

supra Donumdei presbitero vel ad tuis heredibus aut cui vos dederitis<br />

suprascriptes curtes, castello et capella seu omnibus rebus ad eas<br />

pertinentibus, ut supradictum est, contrare aut retollere quesierimus per nos<br />

aut nostris sumitentis personis vel si aparuerit ullum datum aut factum de<br />

nos in aliam partem vel si ullam subtracionem aut diminuracionem<br />

Donumdei presbiter vel ad eius heredes facere conaverimus et clare factum<br />

fuerit, tunc in dublum suprascriptes curtes et castello vel capella et rebus ad<br />

eas pertinentibus eidem Donumdei presbiteri vel ad eius heredes<br />

restituamus, sicuti pro tempore fuerint meliorates aut valuerint sub<br />

extimacionem in consimiles locas, nam ab aliis 401 ominibus vobis exinde<br />

autores nec defensatores nec restauratores neque de rebus nec de precium<br />

esse nullo modo permittimus nec vos nobisque ratis. Unde duas cartulas uno<br />

tinore scripte sunt. Actum Parma. Ego Restaldo in ac cartula vindicionis a<br />

me facta manu mea subscripsii. Signum manu Imeltrude coniunge eidem<br />

Restaldi qui hac cartula ad omnia suprascripta fieri rogavit. Signum manibus<br />

Madelberti filio quondam Austreverti et Angelberti filio eius seu Giselberti<br />

de civitate Parmense exobrinis ipsius Imeltrude, qui ea interrogaverunt ut<br />

supra. Signum manibus Teuprandi et Adroaldi seu Gariverti germanis filiis<br />

quondam Iohannis de suprascripta civitate lege viventes Langobardorum<br />

399 Manca nell’orig.<br />

400 Su rasura di prima mano.<br />

401 Nell’orig. nam da ab aliis<br />

119


ogatis testis. Signum manu Cristofali filio quondam Namdelberti de<br />

suprascripta civitate testis scripsi. Ego Deodatus notarius postradita<br />

cumplevi et dedi. Tercia vero cartula continebatur:<br />

402 In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Ugo et Loctario<br />

filio eius gracia Dei reges, anno rengni eorum Deo propicio dumni Ugoni<br />

octavo decimo, Loctario vero tercio decimo, tercio [ka]lendas setembrium,<br />

indicione prima. Constat me Teuzo filio Imilangi 403 , qui profeso sum ex<br />

nacionem mea lege vivere Langobardorum, ipse genitore 404 meo mihi<br />

consensiente et ic subter confirmante, acepi, sicuti in presencia testium<br />

acepi, ad te Restaldus filiis quondam Martini de civitate Parma argentum<br />

per denarios bonos libras duodicem, abentem per una qua supra 405 libra<br />

denarios duocenti quadranta finitum precium, per curtes quatuor domui<br />

cultiles iuris meis, quam abere viso sum in comitatu Motinense, videlicet in<br />

locas et fundas Sablone, Marzalia, in Balugula 406 adque in Pompiniano castellos<br />

et capellas inibiabente cum casis massariciis et omnibus rebus ad eas<br />

pertinentibus, quod sunt rebus ipsis in predictas locas et fundas Sablone et in<br />

Marzalia inter sediminas et areis castri et capellas seu areis, ubi vites estant<br />

per mensura iusta iuges duodicem, terris arabilis sunt per niensura iusta<br />

iuges centum quinquainta, de pratis sunt per mensura iusta iuges decem, de<br />

silvis e stelariis seu castenetis, buscaliis adque gerbosas per mensura iusta<br />

iuges centum; prefatis rebus in eadem locas et fundas Balugula adque in<br />

Pompiniano inter area castri seu sediminas et areis, ubi vitis estant per<br />

mensura iusta iuges undecim, de terris arabilis sunt per mensura iusta iuges<br />

centum, de pratis 407 sunt per mensura iusta iuges sex, de silvis e stellariis<br />

seu gerbosas, busgalias sunt per mensura iusta iuges centum et si amplius de<br />

meo qui supra 408 Teuzoni in easdem locas et fundas Sablone et Marzalia, in<br />

Balugula adque in Pompiniano iuris rebus plus inventis fuerint, quam ut<br />

supra 409 mensura legitur, per ac cartula et pro eodem precio in tua qui supra<br />

Restaldi 410 et ad tuos heredes aut cui vos dederitis persistant potestatem<br />

propietario nomine faciendum exinde quid volueritis, ut dictum est, tam<br />

predictes curtes domui cultiles et castellos seu capellas adque casis cum<br />

sediminibus seu terris, vineis, campis, pratis, pascuis, silvis e stellariis, ripis,<br />

rupinis ac padulibus, cultis ct incultis, divisas et indivisas, una cum finibus<br />

et terminibus, acessionibus et usibus aquarum aquarumque ductibus, cum<br />

402<br />

Terza «cartula». Ticino, 943, agosto 30. Teuzo vende a Restaldo di Parma le quattro<br />

corti, colle dipendenze che possiede nei luoghi di Sabbione, di Marsalia, di Balugulae di<br />

Pompiniano.<br />

403<br />

La prima i su altra lettera; la seconda su una e<br />

404<br />

re su altre lettere.<br />

405<br />

La carta ha qs in cui la gamba della q è tagliata da lineetta orizzontale.<br />

406<br />

Tiraboschi, Dizion. I, pp. 31-38.<br />

407<br />

La carta ha prati<br />

408<br />

Nella carta qs con la q tagliata in gamba da un trattino orizzontale.<br />

409<br />

ut supra su rasura di prima mano.<br />

410 i su rasura.<br />

120


omne iure, adiacenciis et pertinenciis earum per loca et vocabola ad ipses<br />

curtes et castellos seu capellas cum casis massariciis, rebus pertinentibus vel<br />

aspicientibus omnia in integrum. Que autem suprascriptes curtes domui<br />

cultiles adque casis massariciis et rebus superius nominatis una cum<br />

acessionibus et ingresoras earum, seu cum superioribus et inferioribus<br />

earum rerum, qualiter superius mensura legitur, in integrum ab ac die tibi<br />

cui supra Restaldi pro suprascripto precio vindo, trado, mancipo et nulli aliis<br />

vinditis, donatis, alienatis, obnosiatis vel traditis nisi tibi, facias exinde a<br />

presenti die 411 tu 412 et heredibus tuis aut cui vos dederitis iure propietario<br />

nomine quiquit volieritis, sine omni mea et heredum meorum contradicione<br />

vel defensione et absque exscusacionem. Quidem et cartula iila vindicionis,<br />

qualiter ipsas curtes domui cultiles et castellos seu capellas cum casis<br />

massariciis et omnibus rebus ad eas pertinentibus mihi Teuzoni oc venerunt<br />

tibi Restaldi dedi, eo tamen ordine, ut cum ista et illa adque cum alia 413<br />

racione comodo vos melius potueritis defendere debeatis et me nec meos<br />

heredes exinde autores nec defensatores nec restauratores non queratis, nec<br />

ego et promitto, exepto si de meo exinde in aliam partem datum aparuerit,<br />

quod ego dediset aut emisiset vel colibet scriptum fecisset, tunc de illa parte<br />

unde meum datum aparuerit et ego vel meos heredes tibi cui supra Restaldi<br />

tuisque heredibus aut cui vos dederitis suprascritas curtes domui cultiles<br />

cum casis massariciis et omnibus rebus, qualiter superius legitur, defendere<br />

promittimus, et si defendere non potuerimus, tunc in dublum suprascriptes<br />

curtes vobis restituamus, sicut pro tempore fuerit melioratas aut valuerit sub<br />

extimacionem in consimile locas, nam unde meo datum in oc aparuerit nihil<br />

vobis defendere nec restaure promitto, exepto ut supra, et nihil mihi ipso<br />

precio aliquot amplius redeberis dixi. Unde due cartule vindicionis scripte<br />

sunt. Actum Ticino feliciter. Signum manu suprascriptoTeuzoni qui ac<br />

cartula vindicionis fieri rogavit et suprascripto precio recipi et ei relecta est.<br />

Signum manu suprascripto Iminandi qui eidem Teuzoni filio suo ad omnia<br />

suprascripta consensi ut supra et ea relecta est. Giselbertus iudex dumnorum<br />

regum rogatus ad suprascripto Teuzone me testis subscripsi. <strong>Le</strong>o rogatus<br />

subscripsi. Liuprandus iudex domnorum regum rogatus subscripsi. Andreas<br />

iudex domnorum regum rogatus subscripsi. Ego Adelbertus notarius<br />

dumnorum regum scriptor uius cartula vindicionis postradita complevi et<br />

dedi. Et in quarta cartula continebatur ab ordine similique per omnia ita:<br />

414 In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Ugo et<br />

Lottario 415 filio 416 eius gracia Dei reges, anno rengni eorum Deo propicio<br />

411 i su e<br />

412 La pergam. ha tuis<br />

413 Su rasura di illa<br />

414 Quarta «cartula» Ticinum, 941, novembre 11. Benzo vende a Teuzo le quattro corti e<br />

dipendenze che possiede in Sabbione, in Marzalia, in Balugula ed in Pompiniano.<br />

415 La seconda o su rasura di u<br />

416 La f su rasura di s<br />

121


dumni Ugoni sextodecimo, Lottarii vero duodecimo, undecima die mense<br />

novembri, indicione quinta decima. Constat me Benzo filio bone memorie<br />

Rodulfi de Vuilzacara, qui profeso sum ex nacionem mea lege vivere Saliha,<br />

accepissem, sicuti et in presenciam testium accepi, ad te Teuzo filio<br />

Imedangi in 417 argentum per denarios bonos libras duodicem, abente per una<br />

qua supra libra denarios duocenti quadrainta finitum precium, per curtes<br />

quatuor domui cultiles iuris mei, quam abere viso sum super fluvio Pati in<br />

comitatu Motinense, videlicet in locas et fundas Sablone et Marzalia, in<br />

Balugulam adque in Pompiniano, castellas 418 et capellas inibi abente cum<br />

casis massariciis et omnibus rebus ad eas pertinentibus, quod sunt rebus<br />

ipsis in predictas locas et fundas Sabione et in Marzalia inter sediminas et<br />

areis castri et capellas seu areis, ubi vites estant per mensura iusta iuges<br />

duodicem, de terris arabilis sunt per mensura iusta iuges centum<br />

quinquainta, de pratis sunt per mensura iusta iuges decem, de silvis e<br />

stellariis seu castanetis, buscaliis adque gerbosas sunt per mensura iusta<br />

iuges centum; prefatis rebus in easdem locas et fundas Balugula et in<br />

Pompiniano inter area castri seu sediminas et areis, ubi vites estant per<br />

mensura iusta iuges undecim, de terris arabilis sunt per mensura iusta iuges<br />

centum, de pratis sunt per mensura iusta iuges sex, de silvis e stellariis. seu<br />

gerbosas et buscalias sunt per mensura iusta iuges centum et si amplius de<br />

meo co supra 419 Benzoni in easdem locas et fundas Sablone et in Marzalia<br />

seu in Balugula adque in Pompiniano iuris rebus plus inventis fuerint, quam<br />

ut supra mensura legitur, per ac cartula et pro eodem precio in tua qui supra<br />

Teuzoni et de tuos heredes aut cui vos dederitis persistant potestatem<br />

propietario nomine faciendum exinde quid valueritis, ut dictum est, tam<br />

predictes curtes domui cultiles et castellas seu capellas adque casis cum<br />

sediminibus seu terris, vineis, campis, pratis, pascuis, silvis e stellariis, rivis,<br />

rupinis ac padulibus, cultis et incultis, divisis et indivisis, una cum finibus,<br />

terminibus, acessionibus et usibus aquarum aquarumque ductibus cum<br />

omni 420 iure adiacienciis et pertinenciis earum rerum per loca et vocabola ad<br />

ipsas curtes domui cultiles et castellas adque casis massariciis et rebus<br />

pertinentibus vel aspicientibus omnia et ex omnibus in integrum. Que autem<br />

suprascriptes curtes domui cultiles adque casis massariciis et omnibus rebus<br />

ad eas pertinentibus superius nominatas una cum acessionibus et ingresoras<br />

earum, seu cum superioribus et inferioribus earum rerum, qualiter superius<br />

legitur et sunt compreensas, in integrum ab ac die tibi cui supra Teuzoni pro<br />

suprascripto precio vendo, trado et mancipo nulli alii venditas, donatas,<br />

alienatas, abnossiatas vel traditas nisi tibi, insuper per cultellum fistucam 421<br />

nodatum (nodatum), vuantonem et vuasonem terre adque ramum arboris tibi<br />

417<br />

Nella pergam. n<br />

418<br />

fundas – Pompiniano ca... su rasura.<br />

419<br />

cs così la pergam.<br />

420<br />

La i su e<br />

421<br />

Prima di fistucam si legge una n<br />

122


exinde coram testes legitimam facio tradicionem et corporalem vestituram et<br />

me exinde foris exspuli, vuarpivi et aut sasita 422 feci et ibi ad tuam<br />

propietatem abendum reliqui, faciendum exinde a presenti die tu et<br />

heredibus tuis aut cui vos dederitis iure propietario nomine quiquit voueritis,<br />

sine omni mea et heredum ac proheredumque meorum contradicione ac<br />

repeticione. Si quis vero, quod futurum esse non credo, si ego ipse Benzo,<br />

quod absit, vel alius 423 de heredibus ac proheredibus meis seu quislibet<br />

oposita persona, que contra ac cartula vindicionis mee ire quandoque<br />

temtaverimus aut eam per covis ingenium infrangere 424 conaverimus, tunc<br />

inferamus tibi cui supra Teuzoni tuisque heredibus aut cui vos dederitis vel<br />

contra quem exinde litem intulerimus, multa quod est pena aura obtimo<br />

libras decem argenti ponderas quinquainta, et quod repetierimus evindicare<br />

non valeamus, set presens cartula suprascripta vindicionis mee diotornis<br />

temporibus firma et inconvulsa permanead cum stipulacionem subnixa. Et<br />

ad me quem supra Benzoni meisque heredibus tibi cui supra Teuzoni<br />

tuisque heredibus aut cui vos dederitis suprascriptes cortes quatuor domui<br />

cultiles cum omnibus casis et rebus ad eas pertinentibus, qualiter supra<br />

mensura legitur et sunt compreensas, in integrum ab omni contradicentem<br />

ominem sint defensatas, et si defensare non potuerimus aut si vobis exinde<br />

aliquot per covis ingenium subtraere quesierimus, tunc in dublum<br />

suprascriptas cortes domui cultiles et castellas seu capellas adque casis<br />

massariciis et omnibus rebus ad eas pertinentibus, qualiter superius legitur,<br />

vobis restituamus, sicut pro tempore fuerint melioratas aut valuerint sub<br />

extimacionem in consimiles locas, et nihil mihi ex ipsum precium amplius<br />

aliquot redeberis 425 ; disi et bergamena cum atramentario de terra elevans me<br />

paginam Adelberti notarius dumnorum regum tradidit et scribere rogavit, in<br />

qua eciam subter confirmans testibusque obtullit robarandam. Actum<br />

vero Ticinum feliciter. Signum manu suprascripto Benzoni qui hac cartula<br />

vindicionis fieri rogavit et 426 suprascripto precio recepi et ei relecta est.<br />

Iohannes iudex dumnorum regum in hac cartula vindicionis rogatus testis<br />

subscripsi. Tamcheradus lege vivente Salicha teste. Vualpertus notarius<br />

dumnorum regum in ac cartula vindicionis rogatus testis subscripsi.<br />

Rainaldus notarius rogatus subscripsi. Aginulfus rogatus subscripsi.<br />

Sigifredus notarius rogatus subscripsi. Signum manu Iohannis filius<br />

quondam Gumtardi vasallo suprascripto Benzoni testis. Ego qui supra<br />

Adelbertus notarius domnorum regum scriptor uius cartula vindicionis<br />

postradita cumplevi et dedi. Cartulas ipsas vindicionis ostensas et ab ordine<br />

lectas, interrogati sunt ipsis 427 Iohannes diaconus et prepositus seu<br />

422 La seconda a su una o<br />

423 La carta ha ulius<br />

424 La carta ha infragere<br />

425 La b corretta su d<br />

426 La carta ha & et<br />

427 La seconda i su altra vocale.<br />

123


Madelbertus notarius advocatus, pro quit cartulas ipsas ibi ostenderent. Qui<br />

dixerunt: vere cartulas istas ic vestri ostensimus presencia, ut ne quilibet<br />

omo dicere possit, quod nos nec parti ipsius canonice eas silens aut ocultas<br />

vel conludiosas 428 abuisemus aut tenuisemus et nunc cortes ipsas domui<br />

cultiles, que sunt in locas et fundas Sablone et Marzalia cum castro et<br />

capella in unam ex ipsas abente cum casis massariciis et omnibus rebus,<br />

servis et ancillis, aldiones et aldianas 429 , ibidem abentibus vel exinde<br />

pertinentibus cum omni earum integrietatem et pertinencia, que in istas<br />

legitur cartulas, a parte ipsius canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie abemus et<br />

detinemus ad propietatem iusta istas carlulas, et quod plus est querimus, ut<br />

dicat iste Richaldus qui et Rigizo filius quondam Meresoni de loco<br />

Autiminiano, qui ic a presens est, si cartulas istas, guam ic ostensimus,<br />

bonas aut veraces sunt, vel si cortes ipsas domui cultiles, que sunt locas et<br />

fundas Sablone et Marzalia cum casis masariciis et omnibus rebus ad eas<br />

pertinentibus, cum servis el ancillis, aldiones et aldianas adque cum omni<br />

earum integrietate et pertinencia, que in istas legitur cartulas, nobis parti<br />

ipsius canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s 430 eclesie contradicere aut subtrare queret<br />

a non. Qui et ipse Richaldus qui et Rigizo dixit et profesus est: vere cartulas<br />

ipsas quas vos Iohannes diaconus et prepositus seu Madelbertus notarius et<br />

advocatus ic ostensistis, bonas et veraces sunt et omnia ita verum est, sicut<br />

in eas legitur, et curtes ipsas domui cultiles, que sunt in locas et fundas<br />

Sablone et Marzalia cum castello et capellas inibi abente cum casis<br />

massariciis et omnibus rebus vel familiis ad eas pertinentibus cum omni<br />

earum integritatem et pertinencia, que in ipsas legitur cartulas, parti ipsius<br />

canonice <strong>Parmensi</strong>s non contradisi nec contradico neque contradicere quero,<br />

quia nec legibus possum, eo quod iusta ipsas cartulas propias ipsius<br />

canonice cum lege esse debent et mihi ad abendum nec requirendum nihil<br />

pertinent nec pertinere debent cum lege, pro eo quod exinde nullam<br />

firmitatem nullamque racione nec scripcionem unquam inde non abui nec<br />

abeo nec abere possum, per quam curtes ipsas domui cultiles in easdem<br />

locas et fundas Sablone et Marzalia cum castro et eapella in unam ex ipsas<br />

abente cum casis massariciis et omnibus rebus ad eas pertinentibus cum<br />

servis et ancillis, aldiones et aldianas ibidem abentibus, vel exinde<br />

pertinentibus parti ipsius canonice contradicere aut subtrare possum, set ut<br />

disi propias ipsius canonice sunt ef legibus esse debent. Is actis et<br />

manifestacio, ut 431 supra facta rectum eorum omnibus corum supradictis<br />

iudices et auditoribus paruit esse et iudicaverunt, ut iusta eorum<br />

altertacionem et eidem Richaldi qui et Rigizo profexionem et<br />

magnifestacionem ipsi Iohannes diaconus et prepositus adque Madelbertus<br />

notarius et advocatus ad parte ipsius canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie ipsas<br />

428 La carta ha coludiasas<br />

429 La seconda a su e<br />

430 La i corretta su e<br />

431 Nella carta: u<br />

124


curtes domui cultiles in easdem locas et fundas Sablone et Marzalia cum<br />

omnibus casis et rebus et familiis ad eas pertinentibus cum omni earum<br />

integrietate et pertinencia iusta ipsas cartulas ad propietatem abere et<br />

detinere deberent, et ipse Richaldus qui et Rigizo manead inde tacitus et<br />

contemptus. Ibi locum in eodem iudicio spopondi ipse Richaldus qui et<br />

Rigizo adversus eosdem Iohannes diaconus et prepositus et adversus<br />

eundem Madelbertus notarius et advocatus a parte ipsius canonice sancte<br />

Parmense eclesie, si umquam in tempore ipse Richaldus qui et Rigizo aut<br />

suos heredes vel sumitentes personas adversus eadem canonicam sancte<br />

<strong>Parmensi</strong>s eclesie de ipsas curtes domui cultiles, que sunt in easdem locas et<br />

fundas Sablone et Marzalia cum omni earum integrietatem essent aut causasent<br />

vel ullam 432 porcionem aut minoracionem da parte ipsius canonice<br />

facere quererent et exinde omni tempore taciti et contenti non permansissent<br />

et eadem canonica sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie ipsas curtes domui cultiles, que<br />

sunt in prefatas locas et fundas Sablone et Marzalia cum omni earum<br />

integrietatem et pertinencia ipsam canonica eas quietas et inlibatas abere<br />

esse non permesissent aut si aparuiset ullum datum aut factum seu colibet<br />

anteriore aut posteriore scriptum, quod ipsis in aliam partem dedisent aut<br />

emisissent aut ullum scriptum fecissent aut in aliam partem in iudicio<br />

refludasset aut mostransent, quod parti ipsius canonice ipsas cortes domui<br />

cultiles cum omni earum integrietatem in aliquot subtraere quesissent vel si<br />

per placitas fatigare quesissent, tunc oblicavit et spopondi ipse Richaldus<br />

pro se et suis heredibus cumponere ad parte ipsius canonice pena arginti<br />

libras sexcenti, et insuper curtes ipsas et castello vel capella cum casis et<br />

omnibus rebus ad eas pertinentibus in easdem locas et fundas Sablone et<br />

Marzalia cum omni earum integritatem et pertinencia in dublum cum eadem<br />

familia, sicut pro tempore fuerint melioratas aut valuerint sub extimacionem<br />

in consimiles locas. Et ac noticia pro securitate ipsius canonice sancte<br />

<strong>Parmensi</strong>s eclesie fieri admonuerunt. Quidem et ego Bruningo notarius ex<br />

iussione suprascripto Raimundi comes et misus seu iudicum amunicionem<br />

scripsi; anno domnorum regum, Ugoni et Lottarii filio eius, domni Ugoni<br />

regi octavo (de) decimo, domni vero Lottarii regi tercio decimo, mense<br />

madio, indicione secunda.<br />

Signum manu suprascripti Raimmundus comes et misus ut supra<br />

interfuit.<br />

Ϯ Vualpertus iudex domnorum regum interfui.<br />

Ϯ Constabilis iudex domnorum 433 regum interfui.<br />

Ϯ Unaldus iudex domnorum regum interfui.<br />

Signum manibus suprascriptorum Itoni et Ugoni seu Rainerii qui ut supra<br />

interfuerunt.<br />

Signum manibus suprascriptorum Guncioni et Dominici seu Uberti qui<br />

432 La a su altra vocale.<br />

433 Nell’orig. domno<br />

125


ut 434 supra interfuerunt.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare di Parma, sec. X, N. XLIII. Pergamena<br />

coperta da grasse, ripetute pennellate di noce di galla; l’inchiostro è sbiadito<br />

assai, cosicchè il canonico Baiardi nel suo transumptum nota al vol. II, N.<br />

XLIII, p. 127: «Hic desideratur quadragesimum tertium documentum quia<br />

ob eius decoloratum et fere deperditum caracterem transcribi non potuit».<br />

Ed. L. Schiaparelli, Diplomi inediti dei sec. IX e X, Bull. dell’ Ist. Stor.<br />

It., N. 21, p. 149, VII, da me seguita. L’editore nota: «Il testo del documento<br />

è quanto mai ricco di frasi e parole della lingua popolare: nessuna regola di<br />

grammatica è rispettata; vi sono numerosi scambi di vocale, e l’ortografia è<br />

scorretta. <strong>Le</strong> abbreviazioni sono numerose, alcune forti edi uso vario...<br />

Come vescovo di Parma viene nominato «Deodadus» e questo nome è su<br />

rasura di prima mano, su rasura, come può dedursi da alcune lettere ancora<br />

visibili, di «Sigifredus». Gli storici di Parma ed il Gams danno come ultima<br />

data del vescovato di Sigifredo l’anno 944, riferendosi a Liutprando, il quale<br />

attesta che il vescovo di Parma Sigifredo accompagnò Berta, figlia del re<br />

Ugo e fidanzata con Romano figlio di Costantino Porfirogenito, a<br />

Costantinopoli 435 , dove si trovava ancora nel mese di dicembre 944, quando<br />

cadde l’imperatore Romano <strong>Le</strong>kapeno 436 . Che nel settembre del 944 siasi<br />

celebrato a Costantinopoli il matrimonio di Berta, nessun dubbio, chè<br />

esplicite sono le indicazioni delle fonti bizantine; e non è improbabile<br />

quanto attesta Liutprando che Sigifredo abbia accompagnato la sposa; però<br />

il nostro documento, che è del maggio, escluderebbe l’altra notizia del<br />

cronista, che Sigifredo fosse ancora in vita nel dicembre» (ivi p. 150-sg.).<br />

LII.<br />

Il diacono <strong>Giovanni</strong> preposito della canonica di Parma dà a livello a<br />

<strong>Giovanni</strong> di Boniverto terre lavorative poste in Sissa.<br />

Palasone (Parma), 945, maggio.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Hugo gratia<br />

Dei rex, anno rengni eius nono decimo et domnus Lotharius rex filio eius,<br />

anno rengni eius quinto decimo, mense madio, indictione tercia. Placuit<br />

adque convenit inter Iohannes diaconus et prepositus canonice [Par]mense<br />

qui una per consensum et octoritatem fratrum seniorum sacerdotum ipsius<br />

canonice et inter Iohannes, qui et Bonizo filio quondam Boniverti liber omo,<br />

ut in Dei nomine dare deberet sicut et dedi ipse prepositus eidem Iohanni vel<br />

434 ut scritto interlinearmente di prima mano.<br />

435 Liutprandi, Antapod. lib. V, 20, p. 110 dell’ed. «in usum scholarum» Hannoverae, 1877.<br />

436 Ibid., cap. 21, pp. 110-111. Cf. Dümmler, Kaiser Otto der Grosse, <strong>Le</strong>ipzig, 1876, p. 134<br />

e nota 3.<br />

126


ad eius heredes libellario nomine casa ad residendum et rebus ad<br />

laborandum iuris ipsius canonice, que 437 sunt ipsis rebus in loco et fundo<br />

Sisia cum sua pertinencia, quod per Boniverto massarius directas vel laboratas<br />

fuerunt in integrum eidem Iohanni vel ad eius heredes libellario nomine<br />

tradavi da modo usque ad annos viginti et nove, eo tinore ut ipsa casa vel res<br />

meliorentur nam non pegiorentur sine omne nelicto vel fraude et exinde<br />

persolvere debeant ipse Iohannes vel suos heredes eidem prepositi vel ad<br />

successores eius ad parte ipsius canonice per omni anno et per tempus de<br />

omne fruge, quod super ipsas res seminaverint, de grano grosso covo tercio<br />

et de minuto [quar]to in area et si vitis posuerint et ad iugum venerint<br />

tercium vinum exinde redat antepositum ei orto lino, rapas, vicia, facioli,<br />

canape et ad quatuor sestaria de terra seminatura foris casalivo ad aliis<br />

laboribus recoliemdum umde no 438 redat exsenio per anno dare debentur<br />

uno in natalem Domini par pullos, oves decem et pro prato vel pro silva<br />

adque pro arboribus et pro vitis pergolis denarios quatuor et quamdo tempus<br />

mesis vel vimdemies fuerit misso domnico ei super area et torculo stare<br />

debeat et ipse ei sucepta faciat ad eius vivenda et ec omnem suprascriptum<br />

redictum vel exsenio et denarii cum suo tempus evegere et adducere debeant<br />

ad suprascriptam canonica infra civitate Parmense, qui si ec omnia minime<br />

complevi 439 misso domnico eos pingnorare et destringere debeant ad iusticia<br />

faciendum. Pena quidem inter se posuerunt, quod si quis unus ex ipsis aut<br />

sucessoribus vel heredibus illorum se de anc convenencia removere<br />

voluerint, aut si manere vel aliqua superponere, aut si posponere quesierit et<br />

non permanserint in ea omnia sicut supra legitur, tunc componat pars parti<br />

fidem conservanti pena argenti solidos viginti et pos pena soluta os libelli ad<br />

omnia suprascripta in sua maneat firmitatem. Umde duos libelli scripti sunt.<br />

Actum in castro Palasioni.<br />

Signum Ϯ manus Iohannes qui hoc libello fieri rogavi.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Ingeverti filio quondam Gariverti de Scalvi et<br />

Andrei de Cas[a]le Toloni 440 seu Teuzoni de Ripa adque Madelberti de<br />

Palasione testis.<br />

(S. T.) Scripsi ego Deodadus notarius postradicta 441 complevi et dedi.<br />

Originale; Arch. Capitolare, sec. X, N. XLIV.<br />

Nel verso di mano del sec. XI-XII: «Libellum canonice de terra in<br />

Sissia». - Pergamena ampiamente macchiata per abuso di reagenti e per<br />

umidità nel lato superiore destro.<br />

437<br />

Nella carta q tagliata in gamba orizzontalmente.<br />

438<br />

Sic.<br />

439<br />

Nella carta copli con l tagliata in asta orizzontalmente.<br />

440<br />

La prima sillaba di lettura incerta, essendo assai sbiadita.<br />

441 Sic.<br />

127


LIII.<br />

Lotario re dona al fedele Liudone la corte Baiano nel contado di Parma<br />

con tre «sorticelle», una in «Proviciano», una in Viniale, la terza in<br />

Montiglo Maggiore ed un campo in Miliano.<br />

Pavia, 948, gennaio 19.<br />

(C.) In nomine domini Dei eterni. Lotharius divina providente clemencia<br />

rex. Omnium sanctae Dei Eclesiae, nostrorumque presencium ac futurorum,<br />

comperiat sollertia, qualiter domnus 442 Deodatus venerabilis presul<br />

nosterque per omnia dilectus fidelis nostram supplex regalem ad[iit]<br />

celsitudinem, quatenus nostra mercede cuidam nostro fideli Liudoni<br />

conced[eremu]s quandam 443 curticellam sitam in loco et fundo Baiano iure<br />

comitatus <strong>Parmensi</strong>s cum aliquantis al[iis] sorticellis, unam videlicet in<br />

Proviciano et aliam in Viniale et terciam in Montiglo Maiore, verum etiam<br />

de terra laborata peciam unam in loco Miliano ipsius comitatus iure, que est<br />

per mensuram iugis 444 una et perticas iugiales quatuor 445 . [Cuius] continuam<br />

fidelitatem omnimodis considerantes, nostre pietatis aures ipsius<br />

accomodavimus precibus et per hulus nostri precepti paginam, prout iuste et<br />

legaliter possumus, prefato Liudoni fideli nostro eandem pretaxatam<br />

curticellam cum iam dictis sorticellis unaque cum predicto campo atque<br />

cum omnibus pertinenciis sive adiacenciis ipsius curticelle cum finibus,<br />

terminibus et accessionibus suis omnia 446 in integrum concedimus, donamus<br />

atque largimur ut habeat, teneat firmiterque possideat habeatque potestatem<br />

donandi, vendendi, comutandi, alienandi et quicquid eius decreverit animus<br />

faciendi ipse suique heresdes 447 , omni mea meorumque successorum sive<br />

omnium hominum contradiccione funditus remota. Si quis vero, quod<br />

futurum esse non credo 448 , huius nostre donacionis preceptum infringere<br />

temtaverit, cognoscat se compositurum auri libras centum, medietatem<br />

kamere nostre et medietatem prefato Liudoni eiusque heredibus. Quod ut<br />

verius credatur diligenciusque ab omnibus observetur, manu propria<br />

roborantes anuli nostri inpressione subter insigniri iussimus.<br />

Signum Lotharii (M.F.) piissimi regis (S. D.).<br />

Odelricus kancellarius ad vicem Bruningi episcopi et archikancellarii 449<br />

recognovi et subscripsi (S.R.).<br />

Data quarto decimo kalendarum febroarium, anno domice 450<br />

442<br />

Il passo – rumque – domnus è molto guasto da rasura e corrosione posteriore<br />

443<br />

Il passo – tenus nostra – quandam è guasto come sopra.<br />

444<br />

Sic.<br />

445<br />

Sic.<br />

446<br />

Il passo – curticelle – omnia guasto da rasura e corrosione posteriore.<br />

447<br />

Sic.<br />

448<br />

Tra non e credo una s non espunta.<br />

449 Sic.<br />

450 Sic.<br />

128


incarnationis DCCCCXLVII, anno vero Lotharii regis XVII, inditione VI 451 .<br />

Actum Papie, feliter 452 .<br />

Diploma originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare di Parma, sec. X, N. XLV.<br />

Muratori, Antiq. Ital., V, 557; Affò, Storia di Parrma, I, 348, N. LXII;<br />

Schiaparelli, Bull. dell’Arch. Paleogr. Ital., IX, 131; facs. in Arch. Paleogr.<br />

Ital. IX, tav. 34; ved. Ricerche etc. – Parte V, p. 252, ove il dipl. nostro ha il<br />

n. 6 nel prospetto dei diplomi di Lotario.<br />

Quanto alla datazione lo Schiaparelli osserva: «L’anno di regno e<br />

l’indizione corrispondono al 948; l’anno 947, che si legge nell’originale si<br />

potrebbe spiegare col computo fiorentino, piuttosto che riferirlo all’azione o<br />

ritenerlo senz’altro errato, ma non abbiamo altri esempi o notizia sicura<br />

dell’uso di tale computo nella nostra cancelleria. Il sigillo ora perduto fu<br />

applicato dopo la signatio, anziché dopo la recognitio» (Bull. Arch. Paleogr.<br />

cit., p. 131).<br />

LIV.<br />

I fratelli Vuarino, Liutefredo, Vuibodo, Rodolfo vendono a Baterico<br />

diacono e preposito della canonica di Parma una massaria posta in<br />

Baggiovara.<br />

Bianconese (Parma), 948, maggio.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Lotharius<br />

gratia Dei rex, anno rengni eius [oc]tavo decimo, mense ma[dio], indicione<br />

septima. Constat [nos Vuarinus et Liutefredus seu Vui]bodus et [Rodulfus]<br />

ger[manis]fil[ii].... 453 ex genere franco[rum abi]tatoris in finibus <strong>Parmensi</strong>s<br />

vindimus et a presenti die tradamus per vuasonem terre per ramos arbores<br />

seu per fistucum nodatum eciam per cultellum iusta lege mea Salicha tibi<br />

Baterici diacono et prepositi canonice <strong>Parmensi</strong>s et in iura et proprietatem<br />

ipsius canonice idem in integrum masaricia una iure meo, que est posita in<br />

loco et fundo Baioaria cum sua pertinencia quod per Domnino et Martino<br />

directas vel laboratas fuerint in integrum vel sedimen seu reliquis terris,<br />

campis, pratis, arreis, silvis, omnia et ex omnibus iam dictas res, qualiter<br />

superius legitur, tibi cui supra Baterici per testus istius cartula vindicionis<br />

seu tradicionis nomine a presenti die confirmamus proprietario iure et<br />

dicimus suprascriptis germanis nostrisque heredibus omnes foris exsitis<br />

atque iactivus 454 facimus et per fistucum nodatum et nos exinde averpivimus<br />

451<br />

L’intera datazione è in lettere maiuscole.<br />

452<br />

Sic.<br />

453<br />

La ricostruzione è condotta su qualche elemento di parola non scomparso e<br />

sullsttoscrizione.<br />

454 Oppure iactinus?<br />

129


et absasita facimus et te Batericus prepositus tuosque successores ad parte<br />

predicti canonice reliquimus ad abendum tenendum posidemdum una cum<br />

omnia superioribus et inferioribus suis tam tu Batericus diaconus tuosque<br />

sucessores parti predicti canonicis quit aut qualiter volueritis iure<br />

proprietario nomine sine omni nostram et heredum ac proheredum<br />

nostrorum contradicione vel repeticione et quia recipimus nos suprascriptis<br />

germanis pro suprascriptas res ad te cui supra Batericus in argentum solidos<br />

viginti finitum precium vindicionis et spondimus adque promittimus nos<br />

suprascriptis germanis vel nostris heredibus tibi cui supra Baterici diaconi<br />

tuosque sucessores parte predicte canonice suprascriptas res ab omne<br />

homine defensare et si defensare non potuerimus autcontra anc cartula ire<br />

quandoque agere presumserimus, tunc componamus vobis predictas res in<br />

dublo sicut diebus illis melioratas fuerit sub extimacionem in consimile<br />

locum et insuper pena quod est multa auro libra una argenti ponderas duas et<br />

quod repetit vindicare non valeamus, set presens cartula vindicionis seu<br />

tradicionis omni tempore firma et slabilis permaneat cum stipulacione<br />

subnixa et anc bergamena una cum atramentario manibus nostris de terra<br />

levavimus et Deodadi notario ad conscribendum dedimus adque rogavimus<br />

in qua subtus confirmans et testibus oc optullimus roborandum. Actum<br />

in Blanconisi.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus suprascriptorum Vuarini et Liutefredi seu<br />

Vuibodi qui et Rodulfo germanis, qui hanc cartula vindicionis seu<br />

tradicionis ad omnia suprascripta fieri rogaverunt.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus <strong>Le</strong>oni 455 qui et Rozo filio bone memorie Batidioni<br />

de Bocito el Annoni seu item <strong>Le</strong>oni germanis filiis bone memorie<br />

Berengarii de suprascripto loco Blanconisi lege viventes Salicha rogati<br />

testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Iohannes mio quondam Gumtelmi et Blanconi<br />

filio bone memorie Grineverti seu Roperti filio quondam Giselberti adque<br />

Iohannis filio bone memorie Aldoni de suprascripto loco Blanconisi rogati<br />

testis.<br />

(S. T.) Scripsi ego Deodadus notarius postradicta complevi et dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare di Parma, sec. X, N. XLVII. - Nel verso di<br />

mano del sec. XII-XIII: «cartula de sorte una canonicorum in baioaria».<br />

Pergamena completamente ingiallita e macchiata da eccessivo bagno di<br />

reagenti, accettuata solo la sottoscrizione notarile. La scrittura, specialmente<br />

nella parte superiore, è assai sbiadita; nella seconda riga molte lettere e<br />

alcune intere parole sono scomparse. - Quanto alla datazione della carta<br />

l’indizione VII richiederebbe l’anno 949 e non il 948, che pare richiesto<br />

dall’an. XVIII del regno.<br />

455 leoni su rasura di prima mano.<br />

130


LV<br />

Lotario re per l’intervento del marchese Berengario suo consorte nel<br />

regno dona a Maginfredo conte suo fedele molti beni in vari comitati.<br />

Vignola, 948, giugno 11.<br />

(C.) In nomine domini Dei aeterni. Lotarius divina gratia rex.<br />

Omnium fidelium sanctae Dei ecclesie nostrorumque presentium videlicet<br />

ac futurorum com[periat sollertia, qualiter] 456 interventu et petitione<br />

Berengarii incliti marchionis 457 regnique nostri summi consortis Mainfredo<br />

comiti dilectoque nostro fideli corticellam unam in loco qui dicitur Dullio de<br />

comitatu <strong>Parmensi</strong> pertinentem cum octo sortibus quattuor scilicet in eodem<br />

loco Dullio positis ••••••••• 458 que regitur per Martinum, alia in Monticolo<br />

Potiolo, que per Arioaldum regitur, tercia in Quintiano, quae recta esse<br />

videtur per Rodeprandum, quarta 459 vero in Orceano que abses esse<br />

dinoscitur, nec non a fiumine Padi flumen Incie usque ad fossam<br />

Formicariolam et a Formicariola ••••••••• 460 qui dicitur Fumulentus et inde<br />

usque ad castrum Frascenaria a Pado quoque alveum aquae qu ••••••• 461<br />

vocatur usque ad civitatem Parmam et inde usque ad vllam Bedutianum,<br />

duos etiam nostri iuris servos Lovaldum scilieet et Oratianum germanos<br />

atque mulierem eiusdem Lovaldi •••••••• 462 cum filiis et filiabus eorum prout<br />

iuste et legaliter possumus per hoc nostrae donationis preceptum<br />

concedimus, donamus, tribuimus atque largimur, et de nostro regali iure et<br />

dominio in eius proprium ius et dominium transmittimus et delegamus una<br />

cum terris cultis et incultis, vineis, pratis, pascuis, silvis, stallariis,<br />

molendinis, piscationibus 463 , aquis aquarumque decursibus, ripaticis,<br />

toloneis, curaturis et cum omnibus quae nostre publice parti de prenominatis<br />

locis atque fluminibus scilicet de corticella Dullio et flumine Incia et<br />

Formicariola atque fontana Fumulenta seu Parma atque de castello<br />

Frascenaria pertinere videntur, ut habeat teneat firmiterque possideat<br />

habeatque potestatem donandi alienandi commutandi vendendi pro anima<br />

iudicandi et quicquid eius decreverit voluntas faciendi omnium hominum<br />

iniusta contradictione amota. Insuper etiam eidem fideli nostro Maginfredo<br />

per hoc nostrum preceptum confirmamus et corroboramus cortem de<br />

Landase in finibus Placentinis et duas cortes Filinum et Cannetum in<br />

456 Lacuna originaria nella pergamena.<br />

457 La h è in sopralinea stessa mano.<br />

458 Lacuna originaria di una quindicina di lettere.<br />

459 La prima a di quarta corretta posteriormente su una e.<br />

460 Lacuna originaria di circa dodici lettere.<br />

461 Lacuna originaria di circa otto lettere.<br />

462 Lacuna nel doc. di circa sette lettere.<br />

463 La prima s è corretta di prima mano su una i.<br />

131


comitatu Parmense coniacentes, cortem quogue Vilianum in comitatu<br />

Regiense nec non et cortem de Soliano in finibus Mutinensis, omnesque res<br />

que a precessore nostro bonae rnemorie Berengario imperatore quondam<br />

confirmate et corroborate patri suo Hugoni fuerant tam ex paterna quamque<br />

materna hereditate seu successione parentum ei advenientes, videlicet<br />

cortem cum monasteri o constructo in Ticinensi civitate in honore Sancti<br />

<strong>Le</strong>onis et Sancti Marini cum ornnibus casis 464 et capellis seu aliis rebus ad<br />

eandem abbatia pertinentibus et cortem cum capella in loco Plovera in<br />

finibus Tertonensis 465 , et cortem in Parma civitate cum duobus monasteriis<br />

ibidem hedificatis uno in honore Sancti Bartholomei, altero sancte Mariae et<br />

Sancti Alexandri cum mercatis et eorum omnibus pertinentiis; cortem etiam<br />

in Fabrure et aliam in Trevuntio, in Sacca cortem unam iuxta fiuvium Padi<br />

cum ripis et piscationibus, cortem quoque in Ferraria cum omnibus eius<br />

adiacentiis, prefatas cortes coniacentes in territorio Parmense et curtem cum<br />

monasterio in honore Sancti Thome apostoli constructo foris murum Regiae<br />

civitatis sito cum omni integritate sua atque cortem ubi Cerraedo dicitur<br />

iuxta fluvium Sicclam cum omnibus suis adpendiciis. Et omnes res et<br />

familias iuste adquisitas 466 et adquirendas una cum predictis monasteriis et<br />

capellis, mercatis, teloneis, ripis, portibus, piscariis, terris, vineis, campis,<br />

pratis, silvis, olivetis, castanetis, salicibus tam in montibus quam in vallibus,<br />

seu planitiebus, rupibus, paludibus, molendinis, aldionibus et aldiabus,<br />

servis et ancillis et cum omni publica functione que in predictis locis parti<br />

publice pertinuit. Concedimus ei insuper per hoc nostrum preceptum<br />

licentiam in suis proprietatibus, ubi illi oportunum fuerit, turres et castella<br />

edificandi cum merulis et propugnaculis et fossatis ad ostium incursiones<br />

vitandas. Preterea damus ei licentiam advocatorem eligendi, quem sibi<br />

eligere voluerit ad suam exquirendam causam et si suarum rerum firmitates<br />

incendio vel aliquo casu perdite sunt vel fuerint largimur ei licentiam et suis<br />

heredibus ut illorum advocator cum sacramentalibus iuret quod ea die qua<br />

ipsas firmitates perdidit de ipsis rebus ad proprietatem investitus erat et<br />

•••••••••••••••••• 467 dem res firmiter teneant habeantque potestatem tenendi<br />

donandi vendendi pro anima iudicandi commutandi et quicquid voluerint<br />

faciendi omnium hominum iniusta contradictione remota. Si quis igitur<br />

huius nostrae donationis 468 atque confirmationis ••••••••••••••••• 469 ruptor<br />

exstiterit sciat se compositurum probati auri libras mille, medietatem camare<br />

nostrae et medietatem pretaxato Maginfredo comiti suisque heredibus. Quod<br />

ut verius credatur et diligentius ab omnibus observetur, manu propria<br />

464<br />

In margine una Ϯ in inchiostro del testo, che pare stia ad indicare un passo specialmente<br />

importante.<br />

465<br />

Segno di paragrafo in sopralinea, stesso inchiostro.<br />

466<br />

La d corretta su una q dalla stessa mano.<br />

467<br />

Lacuna originaria di una ventina di lettere.<br />

468<br />

L’ultima i corretta su una e, stessa mano.<br />

469<br />

Lacuna originaria nella carta di circa venti lettere.<br />

132


confirmantes de sigillo nostro subter assignari precepimus.<br />

Signum serenissimi (M.) Lotharii regis.<br />

Odelricus levita atque cancellarius ad vicem Bruningi episcopi et<br />

archicancellarii recognovi et subscripsi.<br />

Data tertio idus iunii, anno dominice incarnationis DCCCCXLVIII, regni<br />

autem domni Lotharii piissimi regis XVIII, per indictionem VI.<br />

Actum Viniole, feliciter.<br />

Copia secolo XII; <strong>Archivi</strong>o di Stato in Parma, Diplomatico, secolo X,<br />

mazzo II – Monastero di S. Alessandro di Parma.<br />

La pergamena, ben conservata, presenta sei lacune originarie. Nel verso<br />

di mano del secolo XII: «Preceptum Lotharii imperatoris factum in<br />

Manfredum comitem». Altro regesto in volgare del sec. XVI. All’angolo<br />

inferiore sinistro la segnat.: «6.1.2.»<br />

Affò, Storia di Parma, II, 402; Tiraboschi, Memorie Stor. Modenesi, I,<br />

Cod. diplom., p. 119, N. 98; De-Angeli, Delle origini del dominio tedesco in<br />

It., p. 214, N. 5. - Registrato dallo Schiaparelli nel prospetto dei diplomi di<br />

Lotario al N. 8 e cit. pp. 56, 57. (Ricerche etc. - Parte V, cit.).<br />

LVI.<br />

Lotario re dona ad Adeodato vescovo di Parma le corti di Guilzacara, di<br />

Nirone e di Ronaria.<br />

Parma, 948, giagno 14.<br />

(C.) In nomine domini Dei aeterni. Lotharius divina misericordia rex.<br />

Cum nichil boni operis apud omnipotentem dominum pereat decet nostram<br />

regalem clementiam omni tempore agere ea que digna sunt tanto<br />

remuneratore. Quod si ex nostris propriis facultatibus et transitoriis rebus<br />

subsidium omnipotentis Dei aecclesiis et suis servis necessaria impendimus<br />

sempiterna ac sine fine mansura premia ab eo veraciter suscipere non<br />

dubitamus, idcirco noverit omnium fidelium sanctae Dei Aecclesiae<br />

nostrorumque presentium scilicet ac futurorum sollercia, qualiter Adeodatus<br />

sancte <strong>Parmensi</strong>s aecclesiae venerabilis episcopus dilectus fidelis noster<br />

nostram per Attonem Vercelensis aecclesiae episcopum nostrumque fidelem<br />

deprecatus est clementiam ut paupercule <strong>Parmensi</strong>s sue aecclesiae pro<br />

amore Dei animeque nostrae parentumque nostrorum mercede subvenire<br />

dignaremur. Cuius petitionibus pietatis nostrae aures misericorditer<br />

accomodantes et eius erga nostrum obsequium curiosissimam fidelitatem<br />

133


adtendentes concedimus, atque donamus predicte sue aecclesiae ac<br />

canonicis et servis Dei ibidem cottidie ministrantibus cortes nostras tres,<br />

idest Nironi que in <strong>Parmensi</strong> comitatu sita est iuxta alpes ubi decurrit fluvius<br />

Incia et Guilzacara in finibus Mutinensibus est sub strata regia non longe a<br />

fluvio Scutenna et illa de Monti que dicitur Runcaria supra iam dictum<br />

fluvium Inciam quam etiam domna et mater nostra Alda ex proprio<br />

comparavit precio et postea moriens testamentum fecit de ea et nos precata<br />

est ut pro eius anima predictis servis Dei pro ea in sempiternum orantibus<br />

concederemus. Quod Deo annuente devotissime adimplevimus et cum ista<br />

alias iam dictas duas predicto Adeodato episcopo aecclesiaeque sue ac<br />

Domini servis ibique pro animabus nostrorum parentum orantibus<br />

concessimus et donamus cum omnibus adiacentiis et pertinentiis suis servis<br />

et ancillis, aldionibus et aldianis iure perpetuo et de nostro iure in predicte<br />

aecc1esiae vel supra memoratorum servorum Dei ius et dominium<br />

transfundimus, ut habeant teneant possideant ac fruantur perhenniter tam<br />

ipse Adeodatus episcopus fidelis noster quamque et successores eius ad<br />

parte sepe nominate aecclesiae servorumque Dei ibidem ministrantium iure<br />

perpetuo in aeternum, omni nostra nostrorumque heredum ac proheredum et<br />

posterorum repetitione remota atque extinta. Si quis vero, quod minime<br />

credimus, nostris vel futuris temporibus contra hoc nostrae donationis<br />

concessionis seu oblationis confirmationis preceptum contraire tollere aut<br />

causari temptaverit sciat se compositurum auri optimi libras centum<br />

medietatem kamerae nostrae et medietatem supradicto Adeodato et<br />

successoribus eius ad partem iam dicte aeccleslae sue eiusque ministrantium<br />

quibus violentia illata fuerit. Et ut hoc firmius habeatur diligentiusque ab<br />

omnibus observetur manu propria firmavimus et annuii nostri impressione<br />

iussimus insigniri.<br />

Signum domni Lotharii (M.) piissimi regis.<br />

Odelricus cancellarius ad vicem Bruningi episcopi et archicancellarii<br />

recognovit.<br />

Data octavo decimo kal. iulii, anno dominice incarnationis<br />

DCCCCXLVIII, regni autem domni Lotharii piissimi regis XVIII,<br />

indictione VII. Actum Parme, feliciter.<br />

Copia sec. XI, <strong>Archivi</strong>o Capitolare di Parma, sec. X, N. XLVI.<br />

Muratori, Antiq. It., V, 559; Cappelletti, <strong>Le</strong> chiese d’Italia, XV, 120;<br />

Affò, Storia di Parma, I, 349, N. LXIII e p. 231; Tiraboschi, Mem. Stor.<br />

Modenesi, I, Cod. diplom., p.120, N. 99; cit. Schiaparelli, Ricerche etc. -<br />

Parte V, p. 187 e prospetto N. 9, p. 252.<br />

134


LVII.<br />

Berengario II e Adalberto re confermano al monastero di S. Sisto in<br />

Piacenza le corti Guastalla, Campo Miliacio, Cortenova, Sesto, Luzzara,<br />

Paludano, Villola e Pegognaga colle dipendenze, nonchè il monastero di<br />

Cotrebbia.<br />

Pavia, 951, gennaio 17.<br />

(C.) In nomine domini Dei aeterni. Berengarius et Adelbertus divina<br />

providente clementia reges. Si sacris ac venerabilibus locis temporalia atque<br />

transitoria concedimus magnam apud Dominum remunerari in futuro<br />

nequaquam diffidimus. Quocirca noverit omnium fidelium sanctae Dei<br />

Aecclesiae, nostrorumque presentium scilicet ac futurorum industria,<br />

Giseprandum sanctae Terdonensis aecclesiae episcopum 470 nec non<br />

Vuidonem sanctae Mutinensis sedis presulem 471 humiliter nostram exorasse<br />

celsitudinem, quatenus ut 472 amorae 473 supernae remuneracionis per nostri<br />

precepti paginam quoddam monasterium infra civitatem Placentinam 474 a<br />

beate videlicet memoriae Angelberga imperatricae constructum et in honore<br />

Sancti Sisti 475 hedificatum Bertae gloriosissimae abbatissae amitae nostrae<br />

cum omnibus suis pertinenciis 476 confirmare ac corroborare dignaremur,<br />

simul quoque roborantes et in perpetuum concedentes eidem monasterio<br />

quasdam cortes, Vuardistalla scilicet, Campum Miliatio, Curte Nova,<br />

Piguniarivis 477 , Sexto, Lutiariam, Littora Paludiana, Villolae cum<br />

adiacenciis eorum et omnia quecumque memorata imperatrix institutionis<br />

suae iudicati ubicumque eidem caenobio diffinivit ad habendum. Quorum<br />

petitionibus tota devotione faventes, id fieri annuimus, hoc nostrum<br />

preceptum scribi iubentes, per quod prelibatae Bertae abbatissae eundem<br />

monasterium confirmamus ac corroboramus, quatenus in sua sit potestate et<br />

dominio quousque vixerit et ibidem dominatrix et ordinatrix atque rectrix<br />

invigilet ac permaneat donec eius fuerit vita. Per quod etiam iam prescripto<br />

venerabili loco 478 concedimus et confirmamus omnes res et possessiones<br />

mobiles ac immobiles, tam per cartulas quamque extra cartulas vel cuiuscumque<br />

inscriptionis titulo ad partem ipsius monasterii legibus adquisitas et<br />

adquirendas, seu quicquid per regum vel imperatorum antecessorum<br />

nostrorum precepta ad eundem sacrum locum collatum, atque cellulam<br />

quandam que antiquitus Monasterium dicebatur non procul a Placentinae<br />

470<br />

episcopum in carattere più piccolo e avvicinato, fu aggiunto dopo.<br />

471<br />

presulem la p corretta su altra lettera.<br />

472<br />

Sic.<br />

473<br />

Sic.<br />

474<br />

La l corretta su r<br />

475<br />

Sancti Sisti corretto su rasura e su altre lettere.<br />

476<br />

pertinenciis la terza sillaba nell’interlineo.<br />

477<br />

La prima i corretta su e ed iuis su rasura da prima mano.<br />

478<br />

loco la l corretta su s, stessa mano.<br />

135


urbe sitam, loco qui Capud Trebiae vocatur, in qua ecclesia apostolorum<br />

principis dicata consistit, cum omnibus inibi pertinentibus, quemadmodum<br />

Carlemannus 479 serenissimus rex antiquitus eandem cellulam cum universis<br />

suis appenditiis et pertinentiis eidem monasterio proprietario iure largitus est<br />

prenominato venerabili loco per hoc nostrae regalis auctoritatis preceptum<br />

ex integro perdonamus, largimur, confirmamus, modisque omnibus 480<br />

corrobora[mu]s. Familias quoque utriusque sexus et conditiones cum curtibus<br />

et capellis earumque appenditiis, cum omnibus castellis, casis, vineis,<br />

campis, pascuis, pratis, silvis, saleciis, sationibus, paludibus, aquis<br />

aquarumque decursibus, molendinis, fluminibus, piscationibus, ripis,<br />

rupinis, montibus, collibus, vallibus ac planiciebus, coltis et incoltis, divisis<br />

et indivisis, mercationibus, vectigalibus, districtionibus, servis et ancillis,<br />

aldiis et aldianis et cum omnibus ad eundem monasterium iuxste et legaliter<br />

respicientibus in integrum confirmamus, ita videlicet ut prelibata abbatissa<br />

Berta, quousque vixerit, hac nostra aucioritate 481 roborata de prescriptis<br />

rebus eidem monasteri o pertinentibus tam per preceptorum paginam, ut<br />

diximus, quamque aliarum in strumenta cartarum et adquisitis et adquirendis<br />

potestative omnium faciat magnarum parvarumque personarum<br />

molestatione remota. Si quis vero hanc nostram auctoritatem violare<br />

temptaverit, centum quinquaginta libras auri optimi componere coga[t]ur,<br />

medietatem ka[m]erae nostrae et medietatem sepe fate Bertae abbatissae.<br />

Quod ut verius credatur diligentiusque ab omnibus observetur, manibus<br />

propriis(s) roborantes de anulo nostro iussimus insigniri.<br />

Signa domnorum (MM. FF.) Berengarii et Adelberti serenissimorum<br />

regum.<br />

Ubertus cancellarius ad vicem Bruningi episcopi et archicancellarii<br />

recognovit et subscripsit (S. R.) (S.D.).<br />

Data XVI kalendis februarii, anno<br />

dominicae incarnationis DCCCCL regni vero domni Berengarii atque<br />

Adelberti piissimorum regum primo, indictione nona. Actum Papie<br />

Titinum 482 , feliciter, amen 483 .<br />

Orig.; <strong>Archivi</strong>o di Stato in Parma, Diplomatic, sec. X. Monastero di S.<br />

Sisto in Piacenza.- Nel verso indicazione archivistica: «G/g»,<br />

«Sss/Fi2/N.3». Copia memb. del 1359, 6 marzo in fasc. contenente privilegi<br />

di S. Sisto, Diplomatico, sec. IX, mazzo I.<br />

Muratori, Antiq. Ital. V, 481; Affò, Storia di Guastalla, I, 321, n. 18;<br />

Codex diplom. Langobardiae, col. 1011, N. DXCI; Schiaparelli, Bull. Arch.<br />

paleograf. It, Vol. IX, fasc. 3, p. 138 e facs. in Arch. paleograf. It., vol IX,<br />

479<br />

Sic.<br />

480<br />

omnibus La prima sillaba corretta da co<br />

481<br />

auctoritate u corretta su altra lettera<br />

482<br />

Sic.<br />

483<br />

Amen in lettere maiuscole.<br />

136


tav. 36.<br />

LVIII.<br />

Ottone I re prende sotto la sua protezione la canonica della chiesa di<br />

Parma e le riconferma il possesso di Sabbione, Marzalia, Pomponiano e<br />

Coriatico.<br />

Pavia, 952, febbraio 6.<br />

(C.) In nomine sancte et individue Trinitatis. Otto Dei gratia rex. Notum<br />

sit omnibus fidelibus nostris presentibus scilicet et futuris, qualiter nos pro<br />

remedio anime nostre vel parentum nostrorum precipueque pro amore Dei,<br />

quia pacis et veritatis in ipso origo et finis est, quandam canonicam<br />

<strong>Parmensi</strong>s aecclesiae sancte Dei genitricis Marie sub nostre tuicionis alam<br />

suscipientes munitissimo mundeburdo nostro et defensioni subiunximus<br />

cum omnibus rerum suarum possessionibus, quas nunc Deo auspice habet<br />

aut in posterum habitura est, sicut preceptis regiis a decessoribus nostris<br />

donate fuerint, aut ab aliis fidelibus sacerdotibus aliquo modo ab ipsis<br />

adquisite sint, omnia et ex omnibus cum villis que vocantur Sablone et<br />

Marsallia, Ponponiano 484 et Coriatico sub tutamine nostrte dominationis innectimus<br />

eamque a nullis in aliquibus obiurgari volumus, sed si ab ea<br />

canonica aliquid legalis iustice exigatur, in nostra presentia precipimus<br />

omnimodis [definiri. Si quis autem huius nostri precepti violator extiterit],<br />

sciat se compositurum auri optimi libras quinquaginta, medietatem cammere<br />

nostre et medietatem prefate canonice. Et ut hoc verius credatur et atentius<br />

observetur, mano nostra signatum et anulo nostro subter iussimus affirmari.<br />

Signum domni Ottonis serenissimi regis (M.).<br />

Vuigfridus cancellarius ad vicem Brunonis archicancellarii recognovi.<br />

Data VIII idus februarias, anno incarnationis domini Iesu Christi<br />

DCCCCLII, indictione X, anno vero domni Ottonis in Italia I, in Francia<br />

XVI. Actum Papia, feliciter in Dei [nomine amen].<br />

Copia sec. XI, in forma di diploma, <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N.<br />

XLVIII.<br />

Affò, Storia di Parma I, 350, N. LXIV; cit. in Tiraboschi, Dizionario<br />

topograf. alle voci: Sabbione, Marzaglia, Pomponiano, Coriatico; Mon.<br />

Germ., Diplomata I, 223, N. 142; Böhmer-Ottenthal, Reg. imperii II, 96, N.<br />

204.<br />

484 Il Sickel legge Pompeniano.<br />

137


LVIII.<br />

La contessa <strong>Le</strong>igarda figlia del fu Vuifredo conte dona alla canonica di<br />

Parma alcuni beni posti nel Parmigiano in luogo detto «Cornitulo».<br />

«in castro Gaveciola», 953, maggio.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Berengarius<br />

et Adalbertus filio eius graciam Dei regis, anno renni 485 eorum in Dei<br />

nomine tercio, mense madio, indicione undecima. Sancta autem matrem<br />

ecclesie et episcopio <strong>Parmensi</strong>s ubi nunc domnus Deodatus episcopus 486<br />

esse videtur, ego in Dei nomine. <strong>Le</strong>igard[a] cometipsa bone memorie<br />

Vuifredi comitis filia, que 487 professa sum ex nacionem mea legem<br />

Gumbada 488 vivere presens presentibus dixi: quisquis in sancti ac<br />

venerabilibus locis ex suis 489 aliquit contullerit rebus iusta autoris vocem in<br />

oc seculo centuplum accipias, insuper, quod melius est, vitam possidebit<br />

eternam; ideoque ego quem 490 supra <strong>Le</strong>igarda dono et trado atque ofero in<br />

eadem sancta matrem ecclesie ad iura et proprietatem de canonica ipsius<br />

matris ecclesie ad usum et suntum vel stipendia sacerdotum et diaconorum<br />

seu clericorum ipsius canonice, qui ibidem modo Deo servire et in (n)antea<br />

Deo famulare videntur, id sunt in integrum omnibus casis et rebus domui<br />

coltiles quamque et masariciis meis, quas abere vel possidere visa sum in<br />

comitatum <strong>Parmensi</strong>s in fundo loco ubi(i) di[ci]tur Cornitulo cum<br />

molendinas et usum aquis vel eorum adiacenciis et pertinenciis omnia et ex<br />

omnibus quicquit ad [i]pso loco Cornitulo pertinere videtur, una cum prato<br />

uno, qui dicitur Cluso, sicuti ad me vel ad suprascriptus quondam<br />

Vuifredus, qui fuit genitor meus, fuerunt possessis et defensatis ef inibi<br />

nobis per cocumque genio pertenuerunt iuris in integrum et sunt rebus ipsis<br />

per mensura et racionem ad pertica legitima de pedis duodecim mensurata<br />

inter sediminas et areis ubi vitis exstant iuges quindecim, terris arabilis<br />

iuges centum, silvis et buscaliis seu gerboris iuges centum quinquaginta,<br />

eodem Prato Cluso et aliis pratis iuges decem et si plus iuris rebus in eodem<br />

loco Cornitulo cum sua pertinencia tam domui coltile quamque et de<br />

masariciis seu et de molendinis inventum fuerit omnia in eadem sancta<br />

ecclesia a parte ipsius canonice persistant potestatem et proprietatem in<br />

integrum, tam casis et rebus, domui cultiles quamque et masariciis seu<br />

molendinis, curtis, ortis, areis, clausuris, campis, pratis pascuis, vineis,<br />

silvis, insolis, usibus aquarum, aquis aquarumque ductibus et fontaneis,<br />

485 Sic.<br />

486 epis, così nell’orig., (episcopis?)<br />

487 q tagliata in gamba orizzontalmente usata dal notaio con valore di qui e que<br />

488 Sic.<br />

489 Nella carta exuis<br />

490 Sic.<br />

138


cultis et incultis, divisas 491 et indivisas in integrum, que autem suprascriptis<br />

casis et rebus domui coltiles quamque et masariciis in (n)eodem loco<br />

Cornitulo vel inibi circum circa ad ipsum locum pertinentibus vel<br />

aspicientibus, qualiter mensu.ra legitur 492 et in Sextum est cum suorum iuris<br />

adiacenciis et pertinenciis, ut dixi et sicuti ad me vel ad suprascriptus<br />

Vuifredus genitor meus fuerunt posexsis et defensatis vel nobis per<br />

cocunque genio inibi pertenuerunt iuris cum acessiones et ingressoras suas<br />

seu cum superioribus et inferioribus suis ab ac die in (n)antea in eadem<br />

canonica persistant potestatem et proprietatem, faciendum exinde predicte<br />

canonice usque in sempiternum quicquit voluerint aut 493 previderint pro<br />

anima mea vel suprascripto genitori meo mercedem. Insuper cultellum<br />

fistucum nodatum vantonem et vuasonem terre vel ramo arboris coram<br />

testibus legitimam facio tradicio et ofersionem et me exinde avuarpi foris<br />

expoli et absosito 494 feci et parti ipsius canonice reliqui. Si quis vero, quod<br />

futurum esse non credo, si ego ipsa <strong>Le</strong>igarda, quod absit, aut ullius de<br />

heredibus aut proheredibus, seo quislibet oposita persona qui contra anc<br />

pagina ista 495 ofersionis et tradicionis venire aut ea per covis genium<br />

infragere 496 conaverimus inferamus parti iamdicte canonice pena, quod est<br />

multa auri optimo libras decem argenti ponderas viginti et rebus ipsis<br />

dupliciter decoegerint; insuper quislibet de meis heredibus vel propinquis,<br />

qui oc facere tentaverint, siant se essent dannatos ante conspetum Dei<br />

eternis suplicis puniendo et quod repetierimus vindicare non valeamus, sed<br />

presens 497 vero factum usque in sempiternum in suo maneat vigore et<br />

convulsa 498 cum stibulacionem subnipsa 499 et bergamena cum<br />

acramentario 500 de terra elevant et Rimegauso notario scripuerem 501 tradidi<br />

vel rogavit in qua eciam subter confirmans et testibusque 502 obtulit<br />

roborandam. Actum in castro Gaveciola, feliciter.<br />

Signum Ϯ manus suprascripte 503 <strong>Le</strong>igarde cometipse que ac pagina<br />

ofersionis fierit rogavi et eia ei relecta est.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Adelgisi legem Gumbada vivente et Ansulfi vasis<br />

ipsius <strong>Le</strong>igarde rogatis testi.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Lovaldi et Giselberti seo et Radaldi legem<br />

491<br />

et incultis diuisas aggiunte in sopralinea, stessa mano.<br />

492<br />

Su rasura.<br />

493<br />

Nell’orig. at con lineetta orizzontale sopra la t<br />

494<br />

Sic.<br />

495<br />

Sic.<br />

496<br />

Sic.<br />

497<br />

L’ultima sillaba su rasura.<br />

498 Sic.<br />

499 Sic.<br />

500 Sic.<br />

501 Sic.<br />

502 Sic.<br />

503 L’orig. ha ss<br />

139


Gumbada viventis rogatis testi.<br />

Signum Ϯ manus Gausoni de Riana teste.<br />

Ϯ Ego Anselmo rogatus testis subscripsi.<br />

(S.T.) Scripsi ego Rimegauso notarius postraditis complevi et dedi.<br />

Originale; Arch. Capitolare, sec. X, N. XLIX.<br />

Ed. parzialmente in Affò, Storia I, 351, N. LXV; G. Micheli, L’alta valle<br />

del Parma nelle carte del decimo secolo, p. 23, doc. I, con facs.<br />

LIX.<br />

Baterico diacono e preposito a nome della canonica Parmense dà a<br />

livello a Donnino del fu Staudeverto di Madregolo i beni posseduti in<br />

«Vicianulo» ed in «Naciano».<br />

Parma, 953, novembre.<br />

(S.T.) In christi nomine, qualiter stetit adque convenit inter Batericus<br />

diaconus et prepositus [canonice] sancte Parmense ecclesie, qui una per<br />

consensum et autoritatem fratrum seniorum canonicorum ipsius ecclesie et<br />

inter Domnino filio quondam Staudeverti de Matricule liber homo ut in Dei<br />

nomine debeat dare sicut et a presenti dedit ipse Batericus diaconus et<br />

prepositus eidem Domnino vel ad ehredibus ac proehredibus suis legitimis<br />

usque in quintam gene[raci]onem libelario nomine ad fictum sub censum<br />

redendum usque dum Do[mi]nus....... concesserit [vitam], id sunt in<br />

integrum casis et omnes res illas iure ipses [ca]nonices, qui sunt posites in<br />

Vici[a]nulo et in Naciano, aut ubicumque per lo[cis] quicquit ad iam dictes<br />

res pertinet in integrum utti 504 admodo Dominus eidem Domnino vel ad<br />

ehredibus ac proehredibus suis legitimis usque in quinta generacionem......<br />

vitam concesserint omnibus suprascriptis casis et res abeant et faciant<br />

exinde ex fructibus earum rerum censum vel reditum quicquit Dominus<br />

exinde anue dederint quit aut qua!iter voluerint absque omni contradicione<br />

eidem Baterici diaconus et prepositus [s]uisque sucessores vel parti ipsius<br />

canonice ita ut per eis res ipses peiores non sint et persolvat exinde singolis<br />

annis cousque advixerint per omni anno infra octava de nativitate Domini<br />

fictum censum argentum denarios bonos duo dati et consingnati ipsis<br />

denariis per anno per ipse Domnino vel suis ehredibus ac proehredibus<br />

usque in quinta generacionem, aut eorum misso eidem Baterici diaconus et<br />

prepositus vel ad sucessores eius ad parte iamdicte canonica infra civitate<br />

Parmense alia super inposita eorum exinde non fiat. Pena [qui]dem inter se<br />

posuerunt, ut quis ex ipsis aut sucessores eidem Baterici diaconus et<br />

504 Sic.<br />

140


prepositus vel ehredes ac proehredes eidem Domnini ut 505 dictum est usque<br />

in quinta generacionem non compleverit omnia qualiter supra legitur, vel si<br />

rettollere aut relaxare quesierint cousque advixerint, tunc companat pars<br />

parti fidem conservanti pena argentum solidi quadraginta et pena saluta<br />

presens libello usque in prefenitum tempus, qualiter supra legitur, in suo<br />

maneat vigore sub superscripta pena cum stipulacione subnixa. Umde 506<br />

duos libelli uno tinore scripti sunt, anno rengni domni Berengarii et<br />

Adelberti filio eius gratia Dei reges Deo propicio tercio, mense november,<br />

indicione duodecima. Actum Parma.<br />

Signum Ϯ manus suprascripto Domnini qui unc libello fieri rogavi.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Raginerii filio quondam idemque Raginerii et<br />

Martino filio quondam Rimpaldi, seu Eproemberti filio quondam Baldoni de<br />

civitate Parmense rogati testes.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Madelberti filio Antonini et Bertaldi filio<br />

quondam Giselberti de Velio, seu Fulcherii filio quondam idemque<br />

Fulcherii de Caput Lurnio rogati testis.<br />

Ϯ Ego Agimpertus notarius rogatus testis subscripsi.<br />

Ϯ Ego Iohannes rogatus testes subscripsi<br />

(S.T.) Scripsi ego Petrus notarius domnorum regum postradita complevit<br />

et dedit.<br />

Originale; Arch. Capitolare, sec. X, N. LI. – Ampio tratto della parte<br />

superiore della pergamena ingiallito e macchiato da abuso di reagenti e da<br />

umidità, alcune lettere assai sbiadite, qualcuna scomparsa, testo integrato<br />

con l’aiuto del Transumptum.<br />

LX.<br />

Baterico diacono e preposito a nome della canonica di Parma dà a<br />

livello a Bosone del fu Salvardo tutti i beni dai canonici posseduti in<br />

Saliceto nel Reggiano.<br />

Parma, 954, febbraio 27.<br />

(S. T.) In Christi nomine, qualiter stetit adque convenit inter [Bate]ricus<br />

diaconus atque prepositus canonice sancte Marie sancte 507 mater eclesie et<br />

episcopio <strong>Parmensi</strong>s nec non et Bosus [abi]tator in finibus <strong>Parmensi</strong>s et filio<br />

quondam Salvardi ex genere Francorum, ut in Dei nomine debeat dare sicut<br />

et presenti dedit ipse Batericus diaconus et prepositus per consensum et<br />

octoritatem fratrum seniorum canonicorum de congregacionem ipsius<br />

505<br />

La carta ha u<br />

506<br />

Sic.<br />

507<br />

sancte di lettura incerta, essendo le lettere assai sbiadite.<br />

141


canonice 508 eidem Bosoni vel ad eius heredes ad fictum seu censum<br />

redendum libelario nomine usque ad annos viginti et nove expletis, idest in<br />

integrum, omnes res illas iuris dicte canonice quibus esse videntur in loco et<br />

fundo Saleceto iudiciaria Regiensis finibus Sale .... cum omnibus rebus<br />

teritoriis et silvis et pal[udibus] seu piscacionibus inibi ad suprascripto loco<br />

[Sa]leceto pertinentibus vel adspicientibus in integrum ea racione uti ad<br />

modo ipse Bosus vel [suo]s heredes [omn]ia iam dictas res in suprascripto<br />

loco Saleceto cum sua pertinencia usque in is viginti et nove annis ex[pletis<br />

a]beant et faciant inibi quicquid eorum fuerit oportunum absque omni<br />

contradicione eidem Baterici diaconus et prepositus suisque sucessores vel<br />

pars iam dicte canonice ita ut per eos res ipses pegiorates non sint et<br />

persolvat exinde singolis annis ipse Bosus vel suos heredes eidem Baterici<br />

diaconus et prepositus vel ad sucessores eius pro suprascriptas res vel pro<br />

fruges et laboribus adque censoras vel reditas quicquit Dominus exinde anue<br />

dederit vel inde exierit per omni anno infra octava de nativitatem Domini si<br />

sum.... ei non detenuerint fictum censum argentum denariis bonis solidi tres<br />

dati et consingnati eidem Baterici diaconus et prepositus vel ad sucessores<br />

eius aut ad eorum misso ic infra civitate Parmense per se ipse Bosus vel<br />

suos heredes aut eorum misso alia superimposita eis exinde non fiat, de<br />

quibus et pena inter se posuerunt, ut quis ex ipsis vel sucessores eidem<br />

Baterici diaconus et prepositus vel ehredes eidem Bosoni non compleverint<br />

omnia qualiter supra legitur vel si retollere aut relaxare quesierint ante<br />

suprascriptis annis expletis, tum com[po]nant pars parti fidem conservanti<br />

pena argentum solidos triginta et post ipsa pena composita presens libellum,<br />

que in is viginti et nove annis expletis in suo maneat vigore sub suprascripta<br />

pena cum stipulacione subnixxa. Unde duos libelli uno tinore scripti sont. 509<br />

Anno rengni domni Berengari et Adelber[ti] filio eius g[ratia] Dei reges<br />

quarto, tercio kalendas marcii, indicione duodecima. Actum Parma.<br />

Signum Ϯ manus suprascripto Bosoni, qui unc libello fieri rogavi.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Iohannis filio quondam Olerici et Gisoni filio<br />

quondam idemque Iohannis, qui dicitur Lusiverti, seu Petroni filio quondam<br />

Gadelperti 510 et Ranteperti 511 abitatoris infra civitate Par[ma] lege viventes<br />

Romana rogati testes.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Cristofali filio quondam Gausoni et Angelberti filio<br />

quondam Gomperti de iamdicta civitate Parmense ambo viventes lege<br />

Langobardorum rogati testes.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Aribaldi vasus eidem Bosoni et Enrici filio<br />

quondam Gumrii (?) 512 ambo vivente lege Salicha rogati testes.<br />

(S.T.) Scripsi ego Petrus notarius domnorum regum postradita complevit<br />

508<br />

La carta ha canoni<br />

509<br />

Sic.<br />

510<br />

La p è corretta su una b<br />

511<br />

La prima sillaba in inchiostro assai sbiadito è di lettura incerta.<br />

512<br />

Tra la g e la u pare, dallo spazio, sia mancante una lettera scomparsa.<br />

142


et dedit.<br />

Originale; Arch. Capitolare sec. X, N. L. – Pergamena completamente<br />

ingiallita da bagno di reagenti, superiormente presenta ampie macchie<br />

nerastre, la scrittura è assai sbiadita.<br />

Cit. in Tiraboschi, Dizionario topografico, II, 287.<br />

LXI.<br />

Breve col quale Ariverto del fu Sigeprando di Valese e Maria sua moglie<br />

vendono alla Chiesa di Parma una pezza di terra posta in Palasone.<br />

(Parma), 954, dicembre.<br />

Pecia de terra illorum est in Palasione, est modia nove et sestarius uno et<br />

mina una; est ad fini: da tres partes Vuinegisi et quarta parte da sera sancte<br />

<strong>Parmensi</strong>s ecclesie 513 *****.<br />

Berengarius et Adelberto filio eius gratia Dei reges Deo propicio<br />

quarto, 514 mense december, indictione duodecima.<br />

Ariverto filio quondam Sigeprandi de Valese et [M]aria 515 conius sua<br />

tradavi res sua que venit de getor 516 suo a parte sancte Marie per solidos<br />

XX; parti Ariverto et Teudeverto germanis ipsius Marie et Ageverto filio<br />

quondam Petri de Basilica. Alii testes Teuzo filio quondam Cristofali et<br />

Ramduino filio quondam Andrei de Palasione et Urso filio quondam<br />

Ionasi 517 de Sisia et Angeverto filio quondam Adelberti et Adelberto filio<br />

Ragivaldi, Dominico filio quondam Luve ei de Casale Maiore, Amaldo filio<br />

quondam Ame ei de Sala Lambardi et Martino filio quondam Dominici et<br />

Bemo filio quondam Ragiberti de Palasione, Ariverto filio quondam Martini<br />

de Samvuinre 518 Romani.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LII.<br />

Nel verso di mano del sec. XI-XII: «brevis de terra in palasione».<br />

LXII.<br />

Gausfredo detto Gauso ed Ildegarda sua moglie vendono a Teuzone del<br />

fu Ermenulfo di Parma una pezza di terra aratoria posta in località detta<br />

Flaciano.<br />

513<br />

La carta ha un terzo di rigo in bianco.<br />

514<br />

Sottintendi: anno<br />

515<br />

La prima lettera è scomparsa, della seconda resta l’apice superiore.<br />

516<br />

Sic.<br />

517<br />

La s corretta dalla stessa mano su q<br />

518<br />

Nell’orig. samuuire.<br />

143


Parma, 955, aprile 26.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei et Salvatoris nostri Iesu Christi, Berengarius<br />

et Adelbertus filio eius gratia Dei reges, anno rengni eorum Deo propicio<br />

quinto, sexto kalendas madius, indicione tercia decima. Constat nos<br />

Gausfredus 519 qui et Gauso vocatur filius quondam Otavi et Ildegarda coniungne<br />

520 eius abitatoris infra civitate Parmense, qui profesi sumus nos<br />

suprascriptis iogalibus ex nacionem parentorum nostrorum lege vivimus<br />

Romana ipse namque Gausfredus iogali meo mihi consensiente et ic subter<br />

confirmante et ipse mecum comuniter vindimus et a presenti die tradamus<br />

nos suprascriptis iogalibus tibi Teuzoni abitator infra suprascripta civitate et<br />

filio quondam Ermenulfi emtore item pecia una de terra aratoria iure<br />

nostram, qui est posita in loco et fundo Flaciano et est per mensura et<br />

racione ad pertica legitima de pedis duodicem mensurata sestaria nove; est<br />

ad finis ab ipsa pecia de terra, da una parte da mane Sancti Archangneli 521 ,<br />

alia parte da medio Sancti Remigii, tercia· parte da sera Sancti Petri et de<br />

heredibus quondam Rimperti et quarta parte de subtus in nostra quidem 522<br />

iogalibus sive quod alii sunt ad finis, ec autem pecia ipsa de terra superius<br />

nominata 523 ad supraseripta mensura. tibi cui supra Teuzoni per testus istius<br />

cartula vendicionis a presenti die confirmo abendum tenemdum posidendum<br />

et faciendum exinde de iam dicta pecia ipsa de terra tam tu Teuzoni vel tuis<br />

heredibus quit aut qualiter volueritis iure proprietario nomine sine ullius<br />

contradicione et recipimus nos suprascriptis iogalibus pro suprascripta pecia<br />

de terra una cum omnia superioribus et inferioribus suis ad te cui supra<br />

Teuzoni in apreciatum valente solidos quatuor fenitum precium. Unde<br />

expondimus adque promitimus nos suprascriptis iogalibus vel nostris<br />

heredibus tibi cui supra Teuzoni vel ad tuis heredibus suprascripta pecia de<br />

terra, qualiter superius venumdavimus, ab omne omine defensare et si<br />

defensare non potuerimus, aut contra anc cartula ire quandoque agere<br />

presumserimus, tunc componamus vobis predicta pecia de terra in dublo,<br />

sicut diebus illis meliorati fuerit, sub extimacione in consimile locum 524 ,<br />

nec 525 nobis qui supra iogalibus liciad 526 de hoc factum aliter facere nisi<br />

quod ad nobis inibi semel est factum vel traditum sub iusiurandum omnia<br />

inviolabiliter conservare promito cum stipulacionem subnicxa. Actum<br />

Parma.<br />

519<br />

gausfredus la r è corretta su altra lettera, pare su una p<br />

520<br />

Sic.<br />

521<br />

Sic.<br />

522<br />

in – quidem su rasura di prima mano.<br />

523<br />

La carta ha nom<br />

524<br />

in consimile locum in sopralinea, stessa mano.<br />

525<br />

Nec - - Parma brano tutto scritto su rasura dalla stessa mano in inchiostro diverso.<br />

526 Sic.<br />

144


Signum Ϯ Ϯ manibus Gausfredi et Ildegarde iogalibus, qui anc cartula<br />

vindicionis fieri rogaverunt.<br />

Signùm Ϯ Ϯ Ϯ manibus Ademarii filio quondam Deotimii de civitate<br />

Parme[n]se et Iohanni seu item alio Iohanni germanis filiis quondam<br />

Giselberti de suprascripta civitate ominis Romanis rogatis testes.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Adhoni filio quondam Armarii et Adegerii filio<br />

quondam Maginfredi, seu Lamberti filio quondam Petroni, eciam item alio<br />

Petroni fllio quondam Martini de suprascripta civitate lege vivente<br />

Lamgobardorum rogatis testis.<br />

(S.T.) Scripsi ego Ato notarius domnorum regum postradita complevi et<br />

dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LIII.<br />

LXIII.<br />

Privilegio di ampie immunità concesso da Ottone I alla Chiesa di Parma.<br />

Lucca, 962, marzo 13.<br />

[In nomine sanctae individuaeque trinitatis. Hotto divinae dispositione<br />

providentiae imperator augustus. Ad hoc nos ad] 527 imperiale culmen 528<br />

sublimatos esse eredimus, ut omnium maxime ecclesiarum Dei utilitatibus<br />

[consulamus, quia si eas exaltaverimus, plurimum nobis ad imperii nostri<br />

stabilitatem et ad aeternae re]munerationis. emolumentum proficere non<br />

ambigimus. Quapropter noverit omnium sanctae Dei Ecclesiae fidelium<br />

nostrorumque praesentium scilicet et futurorum [solertia, qualiter interventu<br />

Adelheidae dilectae nostrae] 529 coniugis [ .... ]s 530 praesulis nostri<br />

karissimi 531 fidelis, Hubertus [Parmen]sis ecclesiae episcopus nostram<br />

adiens clementiam petiit, ut [m]ore praedecessorum nostrorum aecclesiam<br />

suam proficiendo augmentaremus ex his, quae regiae [potestati et publicae<br />

fun]ct[i]oni debeb[a]ntur [et] m[axi]me ex his, q[uib]us e[iusdem<br />

ac[clesia] 532 lacerabatur [e]x parte scilicet comitatus, vid[elicet] [ut res] et<br />

f[am]ilias tam cuncti cleri eiusdem episcopii in quocumque co[mitatu<br />

in]ventae fuerint quamque et cunctorum hominum infra eandem civitatem<br />

habita[nt]ium de iure publico in eiusdem acclesiae 533 ius et dominium et<br />

527 Ampio strappo al lembo superiore sinistro; passo ricostruito secondo il diploma di<br />

Ottone I in Mon. Germ. Hist., Dipl. Ottonis I, N. 243.<br />

528 imperiale culmen, parole dimezzate della parte superiore.<br />

529 Lacuna, per strappo nella perg. di circa cm. 12.<br />

530<br />

Lacuna per strappo di circa cm. 8.<br />

531<br />

Nell’orig. kmi<br />

532<br />

Nell’orig. acclesia<br />

533 Sic.<br />

145


dist[ric]tum transfunderemus, ut deliberandi et diiudicandi seu distringendi<br />

potestatem haberet tam supra dicti cleri res et familias quamque 534 et<br />

homines infra eandem civitatem habitantes et res et familias eorum, veluti si<br />

praesens adesset noster comes palatii. Nos vero considerantes et commodum<br />

ducentes per sumpti imperii dignitatem et per mala omnia, quae acciderint<br />

sepe inter comites ipsius comitatus et episcopos 535 eiusdem ecclesiae, ut<br />

penitus praeterita lis et scisma evelleretur et ut ipse pontifex cum clero sibi<br />

commisso pacifice viveret et sine aliqua inquietudine orationibus vacaret,<br />

tam pro salute nostra et stabilitate regni quam et omnium in nostro regno<br />

degentium concedimus et largimur et de nostro iure et dominio in eius ius et<br />

dominium omnino transfundimus atque delegamus murum ipsius civitatis et<br />

districtum et teloneum et omnem publicam functionem tam infra civitatem<br />

quam extra ex omni parte civitatis infra tria miliaria destinata scilicet atque<br />

determinata per fines et terminos sicuti sunt loca villarum et nominibus<br />

defixa castrorum: in oriente scilicet Benecite, Kaselle, Colorite, in meridie<br />

Purpuriano, Albari, Vicocufoli, in occidente Vicoferdulfi, Fabrorio, Aelli, in<br />

septentrione Baganciola, Casale Palancani, Terabiano cum omnibus<br />

adiacentiis et pertinentiis praefatorum locorum, integre remota occasione<br />

ullius reprehensionis, nec non et regias vias aquarumque decursus et omne<br />

territorium cu[ltum et incultum ibidem adiacens et omne quicquid rei<br />

publicae pe]rtinet. Insuper etiam concedimus et omnes homines infra<br />

eandem civitatem vel in iam praelibatos fines habitantes, ubicumque eorum<br />

fuerit haereditas sive adquestus, sive familia, tam infra comitatum<br />

Parmensem quamque in vicinis comitatibus, nullam exinde functionem<br />

alicui [nostri regni personae persolvant sive alicuius placitum custodiant,<br />

nisi Par]mensis acclesiae 536 episcopi qui pro tempore fuerit, sed habeat<br />

ipsius aecclesie episcopus licentiam tamquam noster comes palatii<br />

distringendi et diffiniendi vel deliberandi omnes res et familias tam omnium<br />

clericorum eiusdem episcopii quamque et omnium hominum [habitantium<br />

infra predictam civitatem nec non et omnium resident]ium supra praefatae<br />

aecclesiae terram sive libellariorum sive precariorum s[eu cast]ellanorum et<br />

ita de nostro iure et dominio in (e)ius 537 et dominium transfundimus, ut<br />

nullus marchio, comes, vicecomes, aut aliqua regni nostri magna remissaque<br />

persona exinde de pr[aedictis rebus et familiis et omnibus quae superius leguntur<br />

se intromittat aut] aliquam funcfionem inde recipere temptet. Ad<br />

augmentum etiam nostri [impe]rii, quatinus eadem <strong>Parmensi</strong>s 538 aecclesia<br />

nullius supplementi indiga 539 videatur, permittendo, concedimus ipsius loci<br />

episcopo, ut habeat potestatem eligendi sive ordinandi sibi n[otarios qui<br />

534 quamque, della prima q non resta che la gamba.<br />

535 La pergam. ha eps<br />

536<br />

537 Sic.<br />

538 Nell’orig. eius, ma la e in inchiostro diverso.<br />

539 Sic.<br />

146


causas, ipsius episcopatus discutientes ubicumque oportunum fuer]it, per<br />

predictum episcopium scribant cartas cuiuscumque voluerint testamenti<br />

remota prohibitione 540 vel controversia comitatus sive comitis, ut sicut ex<br />

parte comitatus sunt harum rerum exactores, ita ex parte episcopii nostra<br />

imperiali [auctoritate amm]odo i[nantea habeantu]r, omni con[tradictione<br />

repulsa et ut liceat episcopo q]uiete vivere. Et si acciderit de praedictis rebus<br />

et familiis sine [pugna] le[galiter non p]osse diffiniri, per hanc nostri<br />

precepti paginam concedimus eiusdem episcopi vicedomino, ut sit noster<br />

missus et habeat potestatem deliberandi et diffiniendi atque diiudica[ndi<br />

tam]quam noster comes palatii. Si quis igitur huius nostri precepti violator<br />

ex[titerit] 541 sciat se compositurum mille libras auri rnedieta[tem]<br />

k[amer]ae 542 nostr[ae] [et mediet]atem ipsius <strong>Parmensi</strong>s aecclesiae<br />

episcopo. Quod ut verius credatur diligentiusque ab omnibus inviolabiliterque<br />

custodiatur manu propria roborantes anuli nostri inpressionem<br />

inferius affigi praecepimus.<br />

Signum domni Hottonis (M.) serenissimi augusti.<br />

Vuillerius cancellarius ad vicem Brun archiepiscopi et archicancellari<br />

r[eco]gnovit et subscripsit (S.R.) (S.D.).<br />

Data III id. marcii, anno dominicae incarnationis DCCCCLXII, a[nn]o<br />

vero imperii domni Hott[onis] serenissimi augusti primo, indictione quinta.<br />

Actum Lucae, in Dei nomine feliciter, amen.<br />

Diploma originale; <strong>Archivi</strong>o Vescovile, Cassetto I, Diplomi imperiali. –<br />

Trovasi in istato di conservazione deplorevole.<br />

Ughelli, It. Sacra, ed. 2, 199, ed. 2, 157 da copia dell’<strong>Archivi</strong>o Vaticano;<br />

da cui deriva Affò. Storia di Parma, I, 351, N. LXVI e Mon. Germ. Hist.,<br />

Dipl. Ottone I, N. 239, p. 332; Böhmer-Ottenthal, Regesta imp. II (1893), N.<br />

316, p. 154, con accenno però all’orig. «recentemente ritrovato»; annuncio<br />

dato pure da Erben, Neues Archiv, XX, (1894), 357, N. 1; l’orig. è ed. da<br />

Bresslau in N. Archiv, XXIII, (1898), p. 129-ss. – È perciò inesatta<br />

l’affermazione mia, dovuta alle prime indagini infruttuose, che l’originale<br />

fosse ancora inedito (cfr. Prefazione, p. 18), come non è esatta<br />

l’affermazione <strong>degli</strong> editori dei Regesta imp. cit. e del Bresslau che il detto<br />

dipl. orig. si conservi all’<strong>Archivi</strong>o Capitolare; esso appartiene all’Arch.<br />

Vesc., ove ora trovasi, poiché figura già nell’Inventarium del Dalla Torre<br />

(Prefazione cit. p. 16).<br />

LXIV.<br />

Il conte Vuifredo figlio del fu Olerico conte di palazzo e della contessa<br />

<strong>Le</strong>igarda dona ai canonici di Parma tutti i suoi beni situati in luogo detto<br />

540 Nell’orig. <strong>Parmensi</strong>s<br />

541 Nell’orig. prohibutione<br />

542 Di ex sono visibili solo gli apici inferiori; della k è visibile l’asta.<br />

147


«Cornitulo».<br />

Parma, 963, gennaio 18.<br />

In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Otto divina<br />

ordinante providencia imperator augustus et item Otto filio eius gratia Dei<br />

rex, anno imperii et rengni eorum Deo propicio ic in Italia secundo, quinto<br />

decimo kalendas februario, indictione sexta. Sancta autem matrem eclesie et<br />

episcopio <strong>Parmensi</strong>s, ubi nunc domnus Ubertus episcopus esse videtur. Ego<br />

quidem in Dei nomine Vuifredus comes bone memorie Olerici comite<br />

palacii filius, qui profeso sum ex nacione mea lege vivere Alamanorum<br />

presens presentibus dixi: quisquis in santis ac venerabilibus locis ex suis<br />

aliquit contullerint rebus iusta octoritatem vocem in oc seculo centuplum<br />

accipias, insuper quod melius est vitam possidebit eterna; ideo(quem) 543 ego<br />

quem supra Vuifredus [come]s dono et trado adque ofero in eadem sancta<br />

matrem ecclesia ad iura et proprietatem de canonica ipsius matris eclesie ad<br />

usum et suntum vel stipendia sacerdotum et diaconorum seu de parte ipsius<br />

canonice, qui ibidem modo Deo servire et in (n)antea Deo famulare<br />

videntur, id sunt in integrum casis et omnibus rebus domui coltiles quamque<br />

et masariciis meis quam abere vel possidere viso sum in comitatu <strong>Parmensi</strong>s<br />

in fundo loco ubi dicitur Cornitulo cum molendinis et usum aquis vel eorum<br />

adiacenciis et pertinenciis omnia et ex omnibus quicquit ad ipso loco<br />

Cornitulo pertinere videtur una cum prato uno, qui dicitur Cluso sicuti ad<br />

me vel ad suprascriptis quondam Olerici et <strong>Le</strong>tgardi genitor et genitrice mea<br />

fuerunt possessis et defensatis et inibi nobis per cocumque genio<br />

pertenuerunt iuris in integrum et sunt rebus ipsis per mensura et racionem ad<br />

pertica legitima de pedis duodecim rnensura inter sediminas et areis [ubi]<br />

vitis superextant, iuges quindecim terris arabilis, iuges centum silvis et<br />

buscaliis seu gerboris, iuges centum quinquaginta et de Prato Cluso et aliis<br />

pratis iuges decem et si plus iuris rebus in eodem loco Cornitulo cum sua<br />

pertinencia tam domui coltile quamque et de masariciis seu et de molendinis<br />

inventum fuerit omnia in eadem sancta ecclesia a parte ipsius canonice<br />

persistant potestatem et proprietatem in integrum, tam casis et rebus domui<br />

cultiles quamque et masariciis seu molendinis, curtis, orfis, areis, clausuris,<br />

campis, pratis, pascuis, vineis, silvis, insolis, usibus aquarum, aquis,<br />

aquarumque ductibus et fontaneis, cultis et incu1tis divisas et indivisas in<br />

integrum.Que autem suprascriptis casis et rebus domui coltiles quamque et<br />

masariciis in (n)eodem loco Cornitulo vel inibi circum circa ad ipsum locum<br />

pertinentibus vel aspicientibus, qualiter mensura legitur et in Sexstum est<br />

cum suorum iuris adiaeienciis et pertinenciis, ut dixi et sicuti ad me vel ad<br />

suprascriptos Olericus et <strong>Le</strong>tgarde genitor et genetrice mea fuerint posexsis<br />

et defensatis vel nobis per cocumque genio inibi pertenuerunt iuris cum<br />

543 Sic.<br />

148


acessiones et ingresoras suas seu cum superioribus ef inferioribus suis ab ac<br />

die in (n)antea in eadem canonica persistant potestatem et proprietatem,<br />

faciendum exinde predicta canonica 544 usque in sempiternum quicquit<br />

voluerint aut previderint pro anima mea vel suprascripto genitor et genetrice<br />

mea mercedem, insuper cultellum fistucum nodatum vuantonnem et<br />

vuasonem terre vel ramo arboris seu ancdelanche 545 coram testibus<br />

legitimam facio tradicionem et ofersionem et me exinde avuarpivi foris<br />

expoli et absosito feci et parti ipsius canonice reliqui. Si quis vero, quod<br />

futurum esse non credo, si ego ipse Vuifredus quot absit aut ullius de<br />

heredibus ac proheredibus seu quislibet oposita persona, qui contra anc<br />

pagina ista ofersionem et tradicionem venire aut ea per covis genium<br />

infrangnere conaverimus inferamus parti iamdicte canonice, pena quod<br />

est 546 multa amo libras vigimti argenti ponderas treginta et rebus ipsis<br />

umde 547 egerint dupliciter sicut pro tempore fuerint meliorates aut 548<br />

valuerint, sub extimacionem in consimilibus locis et corepetierimus 549 et<br />

vindicare non valeamus, set presens une factum omnique tempore in suo<br />

maneat vigore cum stipulacione subnixa, insuper qui eam inrumpere<br />

temptaverint de meos heredes ac proehredes seu propimcos meos abeant<br />

maledicionem Dei omnipotentis Patri et Filii et Spiritui Sancti et sancte<br />

Marie Dei genitricis virgo adiutorium cavead cui filius scandalizat et ira<br />

Sancti Michaeli archangeli et omnes sancti 550 Dei abeant contrareis et sit deputatus<br />

sub anateetmate 551 cum Anania et Safira perpetua danacionis zi et zi<br />

et 552 simul una cum ludas Domini perditorem si 553 socium diabolus et<br />

angelus pestiferus demergantur in infernum eterno suplicium puniendum et<br />

bergamena cum actramentario de terra elevans et Petri notario scribere<br />

tradidi vel rogavi in qua eciam subter confirmans et testibus obtuli<br />

roborandam. Actum Parma.<br />

Signum manibus Ermengerii filius quondam Sigerami et Benzoni filius<br />

ipsius Ermengerii, seu Azoni adque Rotecherii qui et Rozo filius quondam<br />

Inmoni abitatoris infra civitate Parmense lege vivente Alamanorum rogati<br />

testes.<br />

Signum manibus Gumterii filius quondam Vuarini et Martino filio suo,<br />

seu Odilo filio quondam Iohannis et item Martino filio suo, seu Odilo filio<br />

quondam Uberti de civitate Parmense rogati testes.<br />

Signum manibus Ildegerii filius quondam idemque Ildegerii et Rotardo<br />

544 L’ultima a corretta su una e<br />

545 seu ancdelanche in sopralinea, della stessa mano.<br />

546 est su rasura.<br />

547<br />

Sic.<br />

548<br />

Nella carta at, la t è sormontata da trattino orizzontale.<br />

549<br />

Sic.<br />

550<br />

Nella carta omnesci<br />

551<br />

Sic.<br />

552<br />

Nella perg. due segni assomiglianti ciascuno a z con un’i prolungata sotto il rigo.<br />

553 Sic invece di sit<br />

149


filio suo abitatoris in suprascripta civitate Parmense rogati testes.<br />

Copia di mano del sec. X-XI; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LIV.<br />

Pergamene ben conservata; pare ritagliata inferiormente, per cui potrebbe<br />

essere stata asportata la sottoscizione notarile mancante.<br />

Ed. parzialmente in Affò, Storia di Parma, I, 353, N. LXVII; cit. in G.<br />

Micheli, L’alta valle del Parma nelle carte del decimo secolo, p. 5.<br />

LXV.<br />

Vualperto arcivescovo di Milano, mentre tiene consiglio col clero e col<br />

popolo sul governo della sua Chiesa, riconosce, a petizione di Grimpaldo<br />

abate di Tolla, il diritto alla badia di Tolla sulle cappelle di S. Cassiano e di<br />

S. Angelo e sulla corte di Mistriano presso Castell’Arquato contestate ed<br />

usurpate alla badia suddetta.<br />

Milano, 963, luglio.<br />

Ϯ Dum in nomine sancte et inseparabilis Trinitatis domnus Vualpertus 554<br />

serenissimus archipresul in aula domus sancti Ambrosii cum sibi subditis<br />

sacerdotibus ac levitis reliquoque clero et populo presente de statu atque<br />

regimine sue sancte eclesie ut semper residens pertractaret, accidit<br />

Grim[p]aldum Toletanum abbatem illius adiisse clementiam lamentando et<br />

miserabiliter lacrimando dicens eo quod 555 nisi domnus prelibatus<br />

archipresul sue large copie ipsi miserationem impenderet et capellas Sancti<br />

Cassiani et Sancti Angelicum suis apenditiis et curte Mistriano non redderet,<br />

quas antea iniuste sibi negatas agnoverat, in prefato cenobio cum suis<br />

monachis degere nequiret. Cui domnus ipse archiepiscopus aures<br />

accomodans perquirere cepit quo ordine hec peteret aut qua ratione predicta<br />

loca ipsi cenobio pertinerent. Ad hec pretaxatus abbas inquiens ait: scio has<br />

terras prefato monasterio legaliter subditas esse et de eadem terra cartulas in<br />

sancto 556 recordor cenobio, sed ignis qui multa consumit easdemque<br />

cremavit, tamen homines habeo decocte aetatis qui vobis omnia certificant<br />

ista que requiro, quod et archipresule cum suis recognoscente ut dixerat implere<br />

non distulit. Tunc domnus Vualpertus sanctissimus antistes suorum<br />

cepit 557 consilium querere 558 sacerdotum ac reliquorum presentium<br />

clericorum quid de hac re sentirent et quam decernerent proprii veritatem<br />

arbitrii. Post longi vero taciturnitatem silentii prenominati venerabiles<br />

sacerdotes respondendo prosecuti dixerunt: postquam dominus noster Iesus<br />

554 Uualpertus in lettere maiuscole.<br />

555 L’origin. ha qd<br />

556 L’origin. ha in sco senza segno abbreviativo.<br />

557 cepit corretto su cepto<br />

558 querere l’ultima sillaba in sopralinea, in inchiostro diverso.<br />

150


Christus vestro nutui tanti pon[tifica]tui permisit honorem equum est ut<br />

nulla vestrarum ovium sub tanto pereat pastore et abbati que petit vera<br />

censemus concedere. His auditis prenominatus misericordissimus<br />

archipresul Vualpertus cunctorum qui aderant 559 consilio per acceptum fustem<br />

iamdictas capellas Sancti Cassiani scilicet et Sancti Angeli cum curte<br />

Mistriani et aliis omnibus integris adpenditiis predicto Grimpaldo tradidit et<br />

sancte reddidit regule, ea videlicet ratione et voluntate 560 , ut nec ipse nec<br />

alius eius successor aut rex aut marchio aut comes nec aliquis publice rei<br />

procurator contra hanc veritatis regulam temptent et a sancto 561 Tol1etano 562<br />

cenobio terre aliquas partes pertinentes sequestrare presumant. Si quis<br />

autem, quod non credimus, contra hec agere temptaverit et non ita ut<br />

statuimus observaverit, sciat se anathematis vinculo innodatum et a<br />

christiano consortio remotum. Ut huius autem paginis 563 notitia firmior<br />

appareat ed inconvulsa perduret in posterum vigoremque obtineat<br />

ampliorem ego Gunzo per Dei misericordiam humilis presbiter domni 564<br />

archipresulis iussu Vualperti eam scribere studui scriptamque testibus optuli<br />

roborandam.<br />

Actum anno incarnationis dominicae DCCCCLXIII, pontificatus autem<br />

domni archipresulis Vualperti Deo propitio X, mense iul., indictione V.<br />

Ϯ Vualpertus humilis archiepiscopus subscripsi.<br />

Ϯ Aupaldus per Dei misericordiam humilis abbas.<br />

Ϯ Benedictus Dei gratia humilis abbas interfui et subscripsi.<br />

Ϯ Geroinus archidiaconus 565 et vicedominus interfui et subscripsi 566 .<br />

Ϯ Garibaldus presbiter interfui et subscripsi.<br />

Ϯ Ariprandus presbiter interfui et subscripsi.<br />

Ϯ Adelgisus presbiter subscripsi.<br />

Ϯ Gotefredus 567 diaconus subscripsi.<br />

Ϯ Arnaldus et 568 primicerius subdiaconorum interfui subscripsi.<br />

Ϯ Ego Adelricus subdiaconus interfui et subscripsi.<br />

Ϯ Atto subdiaconus interfui et subscripsi.<br />

Senator humilis subdiaconus interfui ct subscripsi.<br />

Ϯ Lanfrancus subdiaconus et primicerius notariorum interfui et<br />

559 d corretta su r<br />

560 La a corretta su e<br />

561 sancto la s aggiunta in sopralinea, stessa mano.<br />

562 La n corretta su una t<br />

563 gin corretto su altra sillaba, stessa mano.<br />

564 d corretta su altra lettera, stessa mano.<br />

565 La sillaba diac corretta su canc<br />

566 <strong>Le</strong> sottoscrizioni autografe sono distribuite in due colonne, quella di sinistra s’inizia con<br />

il nome di Vualpertus archiepiscopus, la destra con Geroinus archidiaconus all’altezza<br />

quasi della prima; nella trascrizione seguo l’ordine gerarchico, che è quello tenuto dai<br />

sottoscrittori, non tenendo conto della distribuzione in due colonne.<br />

567 Nella carta Gotefrdus<br />

568 Sic.<br />

151


subscripsi.<br />

Ϯ Aistulfus humilis subdiaconus interfui et subscripsi.<br />

Ϯ Odelricus subdiaconus interfui et subscripsi.<br />

Ϯ Arnaldus subdiaconus interfui et subscripsi.<br />

Ϯ Gotefredus clericus ac notarius interfui et subscripsi.<br />

Ϯ Landulfus humilis clericus ac notarius interfui et subscripsi.<br />

Ϯ Ego Gunzo Christi gratia humilis presbiter huius noticie paginam<br />

scripsi et subscripsi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o di Stato, Diplomatico, sec. X, mazzo II – Monastero<br />

di S. Sisto di Piacenza.<br />

Pergamena in ottimo stato di conservazione. Nel verso di mano del sec.<br />

XIII: «Noticia de sancto Cassiano et de sancto Angelo et de Mistriano».<br />

Indicazione archivistica del sec. XVIII: «O/Fil.1/N.1».<br />

P. M. Campi, Dell’historia ecclesiastica di Piacenza, I, N. LVI, p. 492 e<br />

p. 269 cit.<br />

LXVI.<br />

Placito tenuto in Milano da Adelgiso, messo di Ottone I imperatore, a<br />

favore di Angelberto giudice di Parma possessore di tre corti nel comitato<br />

Parmense, una posta in Fogliano, una in Dinazzano, la terza in<br />

Castellarano. Il placito contiene inserito un mandato di Ottone I ad<br />

Adelgiso (962-968) ed una cartula dell’anno 967, 8 dicembre di acquisto<br />

dei predetti beni da parte di Angelberto.<br />

Milano, 968, gennaio.<br />

Ϯ Dum in Dei nomine civitate Mediolano ad mansionem Ambrosi qui et<br />

Bonizo de civitate Mediolano per eius data licentiam in iudicio resideret<br />

Adelgisus qui et Azo de eadem civitate dilectum fidelem et missus domini<br />

Ottoni serenissimi imperatoris ex hac causa ab eo 569 constitutus, etiam<br />

epistulam de anulo ipsius domini imperatori 570 in calce 571 sigillatam ibi<br />

ostensit et legere fecit hanc formam continente:<br />

572 In nomine domini Dei eterni, Otto Dei grati a imperator augustus<br />

Adelgisus qui et Azo dilecto fideli nostro salutem. Mandamus tibi quatenus,<br />

si inter homines in comitatu Mediolanensis aliqua intentio orta fuerit de<br />

quibuscumque causis noster inde missus existas, ita diffinihendum tamquam<br />

si ante nostram vel nostri comitis palatii presentiam factum fuisset.<br />

Residentibus cum eo Grimoaldus, Ansprandus, Liutprandus, Adelbertus,<br />

569<br />

Fin qui la prima riga, in caratteri allungati.<br />

570<br />

Sic.<br />

571<br />

Sic.<br />

572<br />

(962-968) Mandato di Ottone ad Adelgiso.<br />

152


Heberardus, Vuarimbertus, Giselbertus, item Adelbertus iudices domini<br />

imperatoris, Aribertus et Ionam, Petrus, Rimpertus notarii, Herlebaldus<br />

filius quondam Stefani, Ambrosius de loco Lamponiano, Arnaldus vassallo<br />

suprascripto Herlebaldi, Aicho qui et Azo, Dominicus qui et Karlo vassalli<br />

idem Ambrosii, Andreas et Adelbertus de eadem civitate, Aldo de loco<br />

castro Semprio 573 et Maternus filius quondam Gregorii et reliqui. Ibique<br />

eorum veniens presentia Angelbertus iudex sacri palacii filius quondam<br />

Iohanni qui fuit de civitate Parma et ostensit ibi cartula una vindicionis et<br />

eam legere fecit, continebatur in ea per omnia ita:<br />

574 In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi. Otto divina<br />

hordinante providentia imperator augustus et item Otto filio eius Dei gratia<br />

rex, anno imperii et regni eorum hic in Italia, Deo propitio, sexto, octavo die<br />

mensis decembris, indictione undecima. Constat nos Berta filia quondam<br />

Adelberii 575 qui fuit de loco Casterno et Arioaldus filius Ambrosii qui et<br />

Bonizo de civitate Mediolano iugalibus, qui professi sumus lege<br />

Langobardorum vivere, ipse Arioaldus viro et marito seu mundoaldo meo<br />

qui supra Berte per ipsius Ambrosii qui et Bonizo genitori suo consensum et<br />

largietatem mihi consentiente et subter in omnibus confirmante et iuxta lege<br />

una cum notitia de propinquioribus parentibus meis, que supra femine, 576<br />

quorum nomina subter leguntur, a quibus et in quorum presentia interrogata<br />

et inquisita testa facio professionem et manifestationem eo quod nullam<br />

violentia patior ab ipso viro et mundoaldo meo, nec ad quempiam hominum<br />

nisi mea bona et spontanea voluntate hac vindicione facere visa sum,<br />

accepissem sicuti et in presentia testium manifesti summus 577 nos iugalibus<br />

qui accepimus pariter insimul ad te Angelbertus iudex domini imperatoris<br />

de civitate Parma filius quondam Iohanni argentum denarios bonos libras<br />

legitimis quinquaginta et quinque habente per una quaque libra denarios<br />

duocenti quadraginta finitum pretium, sicut inter nobis convenit, pro cortes<br />

tres domui coltiles iuris nostris, quorum supra iugalibus, quas abere visi<br />

summus 578 in comitatu Parmense una in loco et fundo Faliano et alia in loco<br />

et fundo Dinatiano, tertia vero in loco et fundo qui dicitur castro Olariano<br />

cum capellis inibi habentes cum casis, massariciis et aldiariciis, seu precariis<br />

ad ipsas cortes pertinentes vel aspitientibus cum servis et ancillis aldiones et<br />

aldianes ibidem pertinentibus et ibi habitantibus, tam casis cum edificiis<br />

castris et areis, curtificiis, clausuris, campis, pratis, pascuis, vineis et silvis,<br />

salectis, stallareis, ripis, rupinis ac paludibus, coltis et incoltis, divisis et<br />

indivisis una cum finibus terminibus adiacentiis et pertinentiis, usibus<br />

573 Nella carta semprio con trattino orizzontale sopra tra p ed r<br />

574 Milano, 967, dic. 8. Berta e Arioaldo coniugi vendono tre corti in Fogliano, Dinazzano e<br />

Castellarano ad Angelberto giudice.<br />

575 Sic.<br />

576 Sic.<br />

577 Sic.<br />

578 Sic.<br />

153


aquarum aquarumque decursibus, insulis, molendinis, piscationibus,<br />

montibus, planitiebus sive districtam et aliam condutionis omnia et ex<br />

omnibus quicquid ad ipsas cortes pertinuerunt vel pertinere dinossitur 579 in<br />

integrum et sunt ipsas cortes insimul videlicet Foliano et Dinatiano, seu<br />

castro Olariano inter sediminas et areis ubi casis extant et capellis, seu<br />

clausuris, campis et areis ubi vites extant atque pratis, pascuis, insulis, silvis<br />

atque gerbis super totis insimul per mensura iusta iuges legitimis trescenti et<br />

si amplius de nostro corum supra iugalibus in his tribus locis et fundis<br />

Foliano, Dinatiano seu castro Olariano iure vel per aliis locis ibidem ad<br />

ipsas cortes pertinentes in eodem comitatu Parmense et Mutinense inventis<br />

fuerint, quam ut supra mensura legitur, pro suprascripto preti o et per hanc<br />

cartulam in presentem maneat vinditionem, que autem iamdictas cortes<br />

domui coltiles cum capellis et casis, seu rebus, territoriis atque castris et una<br />

cum servis et ancillis aldiones et aldianes vel districta atque alia functiones<br />

ad ipsas cortes pertinentes, qualiter superius legitur et iamdictis rebus una<br />

cum superioribus et inferioribus, seu cum finibus et accessionibus earum rerum,<br />

etiam si amplius fuerit in integrum, ab hac die tibi qui supra Angelberti<br />

iudici pro suprascripto argento vendo trado et mancipo nulli alii venditis<br />

donatis alienatis obnoxiatis vel traditis nisi tibi et facias exinde a presenti<br />

die tu et cui tu dederis vel habere statueris vestrisque heredibus iure<br />

proprietario nomine quecumque volueritis sine omni nostra quorum supra<br />

iugalibus et heredum nostrorum contradictione. Quidem et spondimus atque<br />

promittimus nos quorum supra Berta et Arioaldus iugalibus una cum heredibus<br />

nostris tibi qui supra Angelberti iudici et cui tu dederis vel habere<br />

statueris vestrisque heredibus iamdictas cortes domui coltiles qualiter<br />

superius cum rebus territoriis ad eas pertinentibus legitur et comprehensas et<br />

venundatas declarantur una cum servis et ancillis, aldiones et aldianes,<br />

ibidem pertinentibus in integrum ab omni contradicentem hominem<br />

defensare iusta lex et si defendere non potuerimus, aut si contra ac cartula<br />

vindicionis per quovis genium agere aut causare presumpserimus vel si<br />

agentibus consentiens fuerimus, tunc ea omnia, que tibi superius<br />

venumdavimus, in dublum vobis restituamus, sicut pro tempore melioratum<br />

fuerit aut valuerit sub extimatione et iamdictis casis et rebus in eisdem locis<br />

quia sic inter nobis convenit. Actum civitate Mediolano. Signum manus<br />

suprascripte Berte que ac cartula vindicionis ut supra fieri rogavit et ei<br />

relecta est.<br />

Arioaldus vir et mundoaldo eidem Berte consensi ut supra et a nobis<br />

facta subscripsi. Ambrosius genitor eidem Arioaldi consensi ut supra et<br />

subscripsi. Aldo propinquo parente eidem Berte qui eam interrogavi et<br />

subscripsi. Signum manus Tadoni de loco Casterno filius quondam Galdaldi<br />

propinquo parente eidem Berte qui eam ut supra interrogavit et ad<br />

confirmandum manum posuit. Herlebaldus rogatus subscripsi. Ambrosius<br />

579 Sic.<br />

154


ogatus subscripsi. Maginerius rogatus subscripsi. Dominicus rogatus<br />

subscripsi. Ariprandus rogatus subscripsi. Petribertus notarius et iudex<br />

domini imperatoris scripsi postradita complevi et dedi.<br />

Cartula ipsa vindicionis in eodem iudicio ostensa ei ab hordine relecta<br />

interrogaverunt auditores ipsis eundem Angelbertum pro quit cartulam<br />

ipsam vindicionis in eodem ostenderet iudicium qui ipse Angelbertus iudex<br />

dixit: Ideo cartulam istam in istum ostensi iudicium ut ne silens appareat et<br />

nec quispiam homo dicere possit, quod ego eam occulte aut conludiose<br />

habuissem vel tenuissem et casis et rebus territoriis ipsis cum servis et<br />

ancillis aldiones et aldianes utriusque sexus et alias functiones quicquit ad<br />

ipsas cortes pertinent quibus in ista legitur cartula ad meam habeo et teneo<br />

proprietatem et paratus sum si ullus homo mihi exinde aliquit dicere vel<br />

agere aut causare vult cum eo ad rationem standum, et quod plus est quero<br />

ut dicant isti Arioaldus et Berta iugalibus, qui hic presens sunt et istam in<br />

me emiserunt cartula, si cartulam istam vindicionis bona et veras 580 est, aut<br />

si eam fieri rogaverunt, vel si mihi de ea omnia que mihi per istam cartulam<br />

venundaverunt aliquit mihi contradicere aut subtrahere vult, aut si iusta<br />

istam meam cartulam meis propriis esse debent an non. Ad hec<br />

responderunt ipsis Arioaldus et Berta iugalibus per consensum et<br />

largietatem iamdicto Ambrosii qui et Bonizo genitor eidem Arioaldi, qui ibi<br />

presens erat, vere cartula ipsa vindicionis que tu Angelbertus iudex hic in<br />

iudicio ostensisti bona et veras est et nos Arioaldus et Berta iugalibus eam<br />

fieri rogavimus et casis et rebus territoriis ipsis servis et ancillis, aldiones et<br />

aldianes et omnes alias functiones iusta ipsa tua cartula tuis propriis esse<br />

debent et adversum te nichil agere, nec causare, nec subtrahere querimus<br />

(querimus), quia nec legibus possumus, 581 eo quod, ut diximus, iusta ipsa<br />

tua cartula vinditionis, que hic ostensisti, tuis propriis sunt et esse debent et<br />

nobis iugalibus nichil pertinent ad habendum nec requirendum. His peractis<br />

et manifestatione ut supra facta paruit supradictis auditoribus esse et<br />

.iamdicti iudices iudicaverunt ut iusta eorum intentione et professione seu<br />

manifestatione ipsorum Arioaldi et Berte iugalibus a modo in antea ipse<br />

Angelbertus iudex casis et rebus territoriis ipsis servis et ancillis, aldiones et<br />

aldianes, quibus in ipsa legitur cartula, ad suam habere et detinere deberet<br />

proprietatem sine contradictione ipsorum Arioaldi et Berte iugalibus et ipsis<br />

Arioaldus et Berta iugalibus manerent inde taciti et contempti et eo modo<br />

finita est causa et qualiter ac causa acta vel deliberata est presentem notitia<br />

pro securitatem eidem Angelberti iudici. Ego Petribertus notarius et iudex<br />

domni imperatoris scripsi et interfui, anno irnperii domini Ottoni serenissimi<br />

imperatori sexto et idem Ottoni filio eius Deo auxiliante imperator anno<br />

imperii eius primo, mense ianuario, indictione undecima.<br />

Ϯ Adelgisus qui et Azo missus fui, ut supra et subscripsi.<br />

580 Sic per verax<br />

581 Nell’orig. possummus<br />

155


Ϯ Grimoaldus iudex domni imperatoris interfui subscripsi.<br />

Ϯ Liutprandus iudex domni imperatoris interfui.<br />

Ϯ Adelbertus iudex domnorum imperatorum interfui.<br />

Ϯ Heberardus qui et Azo iudex domnorum imperatorum interfui.<br />

Ϯ Giselbertus qui et Gezo iudex domnorum imperatorum interfui et<br />

subscripsi.<br />

Ϯ Adelbertus iudex domnorum imperatorum interfui.<br />

Ϯ Herlembaldus interfui.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LV.<br />

Nel verso di mano del sec. XV: «car. sicuti Angelbertus iudex domini<br />

imperatoris de civit. Parme emit a Berta et Arioaldus iugales de civit.<br />

Mediolan. tres curtes sit. in dioc. Mutinens. <strong>Parmensi</strong> et alibi, una in loco et<br />

fundo foliano, alia in loco et fundo Dinatiano et alia in loco et fundo qui<br />

dicitur castrum Olarianum cum infinitis iuribus intus scriptis. Videntur esse<br />

curtes cum istis adiacenciis per mensuram iuxta iuges legitt. ccc. vel<br />

trecenti».<br />

Affò, Storia di Parma I, 353, N. LXVIII; cenno in Tiraboschi, Dizionario<br />

top., 295 262; il mandato di Ottone I ed. in Mon. Germ. Hist., Dipl. I,<br />

N.347, p. 473; cit. in Böhmer-Ottenthal, Reg. imperii I, N. 256, p. 205.<br />

LXVII.<br />

Felice, vassallo del vescovo Uberto, figlio del fu <strong>Le</strong>one da Beneceto,<br />

lascia in eredità alla canonica di Parma, a vantaggio dell’anima sua, di<br />

quella dei genitori e del fu Araldo diacono suo fratello, due corti in Casale,<br />

una in Roncolo, due massenzie in «Trabiano» e l’oratorio di S. Donato<br />

presso Beneceto con alcuni beni ad esso pertine(lti con l’obbligo che vi<br />

siano mantenuti in perpetuo due preti per l’officiatura e in esso sia posto il<br />

proprio sepolcro.<br />

Parma, 969, gennaio 3.<br />

(S. T.) In nomine domini Dei 582 et Salvatoris nostri Iesu Christi, Otto et<br />

item Otto filio eius divina ordinante providentia imperatoribus augustis,<br />

anno imperii eius Deo propitio domni idem Ottonis septimo et item<br />

Ottonis 583 eius filius in Dei nomine secundo, die tertio mensis ianuarius,<br />

indictione duodecima. Sancta autem mater aecclesia beatae Dei genitricis<br />

virginis Mariae episcopii <strong>Parmensi</strong>s ubi nunc domnus Ubertus episcopus<br />

esse videtur. Ego quidem. in Dei nomine Felix, eius yassus et filius bone<br />

memorie <strong>Le</strong>onis de loco Beneceto qui professus sum ex natione mea lege<br />

582 dei in sopralinea, stessa mano.<br />

583 L’ultima sillaba interlineare, stessa mano.<br />

156


vivere Langobardorum presens presentibus dixi: Quisquis in sanctis ob 584<br />

venerabilibus locis ex suis aliquid contulerit rebus iuxta auctoris vocem in<br />

hoc seculo centuplum accipiens insuper quod melius est vitam possidebit<br />

aeternam, ideoque ego quem supra Felix dono et trado atque offero ut post<br />

meum decessum veniant in canonicam sanctae Mariae matris ipsius<br />

episcopii <strong>Parmensi</strong>s ad usum et sumptum et stipendia de omnibus canonicis<br />

qui ab illo die inibi Dea servierint et in antea usque in sempiternum Deo famularentur,<br />

hoc sunt sortes duae in loco qui dicitur Casale iuris mea, quae<br />

regere videntur per Lampertum et Iobannem massarios, preter antepositum<br />

rebus illis in ipso loco Casale quae fuerunt Raginbaldi et Adoni quod sunt<br />

per mensuram iustam madia duodecim, quod in hoc facto non instituo. Nam<br />

ipsae duae sortes qualiter supra legitur ei sorte una in loco qui dicitur<br />

Runculo, qua e regere videtur per Dragulfum massarium, verum etiam et<br />

massaricies duae, quae sunt positae in loco Trabiano, quae reetae et<br />

laboratae fuerint per Raginardum et Garivertum massarios in integrum, et<br />

sunt res ipsae per mensuram et rationem ad perticam legitimam de pedibus<br />

duo[d]ecim mensuratam ille res in eodem loco Casale quae pertinent ad<br />

ipsas sortes inter sedimen et areas ubi vites estant, seu prata iuges tres, terrae<br />

arabiles iuges decem inter gerbores el buscalia iuges quattuor et iilae res in<br />

loco Runculo inter sedimen et areas ubi vites estant seu prata iugem unam,<br />

terrae arabiles iuges septem et illae res in loco Trabiano inter sedimen et<br />

areas ubi vites estant seu prata iuges tres, terrae arabiles iuges decem, inter<br />

gerbores et paludes iuges quattuor, et si amplius iuris rebus in eas et fundas<br />

locas Casale, Runculo, Trabiano, quam ut supra mensura legitur, inventum<br />

fuerit omnia in hoc facto post meum decessum permaneant, preter illa<br />

duodecim 585 modia quae superius anteposui antepositum sit. Quae autem<br />

supra scriptae massaricies in supra scriptis locis Casale, Runculo, Trabiano,<br />

qualiter superius mensura legitur et insertum est et rectae et laboratae fiunt<br />

per supra scriptos massarios liberos homines cum accessionibus et<br />

inaressoribus suis seu cum superioribus et inferioribus suis in integrum, seu<br />

usu putei et accessione fluminis et fontaneis post meum vero decessum in<br />

eadem canonica permaneant ad usum sumptum vel stipendia predictorum<br />

canonicorum qui ab illo die Domino servierint et in antea usque in<br />

sempiternum Deo famularentur, ita ut faciant ex frugibus earum rerum et<br />

censu vel redditu, quod Dominus annualiter dederit, quicquid eis meius<br />

previsum fuerit secundum Deum pro anima mea et supra scripti <strong>Le</strong>onis<br />

genitoris mei et Filpergae genitricis rneae, seu 586 Arialdi diaconi, qui fuit<br />

germanus meus, ut nobis proficiant ad animae salutem et gaudium<br />

sempiternum. Insuper ego quem supra Felix dono et trado atque offero in<br />

horatorium 587 illud quod reiacet in loco prope Beneceto, quod est ad<br />

584 Sic<br />

585 La o è sovrapposta, stessa mano.<br />

586 La u è interlineare, stessa mano.<br />

587 La h è sovrapposta, stessa mano.<br />

157


honorem Sancti Donati confessoris constructum in propriis rebus meis quem<br />

supra Felix, hoc sunt casae et res illae iure meae, quas habere et possidere<br />

visus sum in eodem loco ubi supra scriptus Sanctus Donatus dicitur, quae<br />

rectae et laboratae fiunt per Habram et Dominicum seu Ropertum atque<br />

Bonizonem massarios et sunt res ipsae per mensuram et rationem ad<br />

perticam legitimam de pedibus duodecim mensuratam inter sedimen et<br />

areas ubi vites estant, seu prata iuges tres terrae arabiles iuges viginti, silva<br />

glandaria iuges duae inter gerbores el paludes iuges quattuor una cum<br />

molendinis et aquariis suis ibidem consistentibus, verum etiam et instituo in<br />

hoc factum sortem unam in ipso loco quae ab antiquis in ipsum oratorium<br />

est constituta, quae regere videtur per Adelbertum presbiterum, quae est ad<br />

suprascriptam mensuram inter sedimen et areas ubi vites estant, seu prata<br />

sestaria duodecim, terre arabiles iuges decem, inter gerbores et paludes<br />

iuges duae. Quae autem suprascriptae res 588 in eodem loco ubi ad Sanctum<br />

Donatum dicitur, quae rectae et laboratae fiunt per iamdictum Habram et<br />

Dominicum seu Ropertum atque Bonizonem et Adelbertum presbiterum<br />

omnia ex omnibus quaeque ad me inibi pertinere videntur cum<br />

accessionibus et ingressoribus suis seu cum superioribus et inferioribus suis,<br />

eo vero ordine facio hanc traditionem ad offersionem in hoc oratorium, ut<br />

omni tempore usque in sempiternum sic firmum et stabile permaneat sicut<br />

hic subter declaravero et mea decrevit voluntas. Ob hoc omnium volo ut<br />

ipsum oratorium cum rebus ad eum pertinentibus post meum decessum<br />

deveniant in potestatem et regimen de predicta canonica ad regendum et<br />

gubernandum in tali ordine sicut hic instituo, ita ut non habeant potestatem<br />

ipsi canonici qui pro tempore fuerint ipsum oratorium, neque de rebus ipsis<br />

quae ad eum pertinent, commutandi nec per fiteosis vel libellum dandi, nec<br />

per nullumvis ordinem alienandi, sed tantummodo post meum decessum<br />

duos presbiteros per eos canonicos electionem eligendi et mittendi vel<br />

constituendi in ipsum oratorium, qui inibi missas canere debeant et divinum<br />

officium vel aecclesiasticum misterium ibidem faciant et quando de eis<br />

duobus decesserit alium in loco mittatur, 589 ut semper sint duo usque in<br />

sempiternum, sed tamen ipsi presbiteri qui inibi modo sunt, aut alii, quos<br />

ego in vita mea ibi statuero, usque dum advixerint inibi permaneant diebus<br />

vitae illorum. Post illorum decessum duos ad duos usque in sempiternum<br />

constituant ipsi canonici sicut supra declaratur et ipsas res quas in ipsum<br />

contuli oratorium habeant in eorum usum et sumptum et stipendia et faciant<br />

ex frugibus earum rerum et censu et redditu, quod Dominus annualiter<br />

dederit, sive et de omni redditione quae ad ipsum oratorium pertinet aut per<br />

quodcumque ingenium exierit vel collectum fuerit quicquid voluerint et<br />

quod eis melius previsum fuerit sine omni contradictione iamdicti episcopii<br />

et iamdictae canonicae pro animae meae et suprascripti <strong>Le</strong>onis seu<br />

588 Parola in sopralinea, stessa mano.<br />

589 Il segno abbreviativo di ur sovrapposto alla t è in inchiostro diverso.<br />

158


Fillipergae 590 genitoris et genitricis meae seu Arialdi diaconi, qui fuit<br />

germanus meus, mercede et de edificiis et 591 sarcitectis ipsius oratorii 592 et<br />

ipsi presbiteri de ipso oratorio curam habeant a constituendi et restaurandi ut<br />

prius manifesto sum ego quern supra Felix, ut cum Dominus me de hoc<br />

seculo vocare iusserit ibidem ad ipsum oratorium meum sepulchrum<br />

constituatur et ipse ego superno auxilio ibidem requiescere desidero; et quod<br />

absit fieri non credo, quod si fuerit ullus pontifex aut senior ipsius episcopii,<br />

qui suprascriptam nostram institutionem infringe[re] conaverit aut ipsum<br />

oratorium vel res ad eum pertinentis, vel alias quas ego in ipsam contuli 593<br />

canonicam et beneficium aut ordinationem perfringer[e] temptaverit, aut si<br />

forsitam ipsi canonici ipsum regimen atque gubernationem quam ego supra<br />

institui non conservaverit, tunc volo et statuo atque iudico ut statim ipsum<br />

oratorium cum omnibus casis et rebus ad eum pertinentibus vel etiam illas<br />

res quas ad eandem contuli canonicam deveniant ad iura et proprietatem<br />

unius de parentibus meis quam plus propinquus et utilis illis diebus<br />

apparuerit, faciendum exinde ipse et heredes ipsius vel cui dederit<br />

proprietario iure quicquid voluerit. Quod si omne fuerit observatum a<br />

pontificibus et senioribus ipsius episcopii vel canonici eiusdem canonicae,<br />

tunc volo ut omnis suprascriptio meae offersionis et omnis institutionis in<br />

eadem canonica usque in sempiternum firma et inconvulsa permaneat,<br />

sicut 594 supra per singula capitula institui pro animae meae et supra scripti<br />

genitoris mei et genitricis meae seu Arialdi diaconi germani mei mercede.<br />

Unde nobis Dominus inde bona tribuat. Unde duae paginae 595 offersionis et<br />

institutionis meae pari tenore scripta sunt. Actum Parma, feliciter.<br />

Ego Felix in hac pagina iudicati et offersionis a me facta manu mea<br />

subscripsi.<br />

Asprandus iudex sacri palatii rogatus subscripsi.<br />

Teupertus iudex sacri palacii rogatus subscripsi.<br />

Iohannes notarius sacri palacii rogatus scripsi.<br />

Azo notarius sacri palacii rogatus scripsi.<br />

Atto notarius dominorum imperatorum subscripsi.<br />

Signus manibus Adelberti filii quondam Stephanonis et item Stephanonis<br />

seu Raginerii germani filii quondam Iohannis atque Sigefredi qui et Sigezo<br />

de suprascripta civitate Parma lege viventes Langobardorum rogati testes.<br />

Signus manibus Grimaldi filii quondam Bernardi de Saugnano et Sicherii<br />

de Medasano rogati testes.<br />

(S.T.) Scripsi ego Gerardus notarius dominorum imperatorum post<br />

traditam complevi et dedi.<br />

590 Sic.<br />

591 Interlineare, stessa mano.<br />

592 torii interlineare, della stessa mano; et-oratorii su rasura<br />

593 La i porta sovrapposta l’abbreviatura della m.<br />

594 La u sovrapposta, stessa mano.<br />

595 La e del dittongo sovrapposta corregge una s finale.<br />

159


Copia, sec. XI-XI; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LVI. – Pergam.<br />

mancante del lembo inferiore sinistro. Nel verso di mano del sec. XI-XII:<br />

«Exemplar - de sancto Donato - DCCCCLXIX».<br />

Parzialm. ed. in Affò, Storia di P. 1, N. 69, p. 356.<br />

LXVIII<br />

Guarmondo del fu Vuitegau del comitato Parmense dispone che dopo la<br />

sua morte il castello di Felegara con sette masserizie, una cappella ad esso<br />

pertinenti ed una pezza di terra in città presso la chiesa di S. Vitale passino<br />

per due terzi ai dodici canonici e un terzo ai dodici degomani della<br />

cattedrale di Parma.<br />

Felegara (Parma), 972, ottobre 14.<br />

In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Otto gratia Dei<br />

imperator augustus, anno imperii eius Deo propicio undecimo, die quarto<br />

decimo de 596 rnense octobris, indictione septima. Dum fragilis ac caduca<br />

vita hominum idem in hoc seculo dum vivit et recte loqui potuerit res suas<br />

bono debet disponere, ideoque previdi ego Guarmundus filius bone<br />

memorie Vuitegau de comitatu Parmense ex genere Francorum de meas res<br />

que michi a Dei pietate largita est Christi fidelibus offero, ut eorum sancta<br />

intercessione Deus mihi miserator existat preposito vero et duodecim<br />

canonicis presbiteris cardinalibus, seu et duodecim degomanis in sancta<br />

<strong>Parmensi</strong> ecclesia servientibus in eorum usum et sumptum do trado et offero<br />

post meum dicessum 597 eo ordine sicut hic subter legitur, hoc est castrum<br />

unum cum area in qua estat quod nuncupatur Felegaria cum capella intus<br />

sita et una dimidia prope ipsum castrum sita et in circuitu ipsius castri<br />

molendinos duos ei vinea domnicata cum broilo et prato et braida domnicata<br />

atque domum cultilem totum seu masaricies se(m)ptem in Casale Grande<br />

sita, que fui directa per Iohannem Cantarellum et alias sex que sunt site<br />

prope ipsum castrum, una dericia et altram masariciam quam detinet<br />

Donnino et altram 598 que detinet Ildeprando de Cerliano et aliam quam<br />

detinet Iohannes Olarius, item alteram quam detinet Iohannes Gramo et<br />

unam quam detinet Dragulfo et Rimperto masariis, seu res omnes quas 599<br />

habere et possidere visus sum in circuitu ipsius castri excepto masaricia illa<br />

que regere videtur per Ursum masarium et excepto campo uno in Ragaulio<br />

modiorum octo anteposita vinea illa et cum pecia una de terra que detinet in<br />

via quam dicitur de Scaure, de subtus de consortis, da medio die tenente in<br />

596<br />

La carta ha die<br />

597<br />

Sic.<br />

598<br />

Sic.<br />

599<br />

La u è interlineare, della stessa mano.<br />

160


prato, da sera in Trisinaria et orto uno prope molendinum et alia pecia de<br />

vinea de subtus de consortis, da sera de ipsis consortis, da mane et da medio<br />

die ipsius Vuarmundi et quarta parte de sorticella quam detinet Teuzo de<br />

Cerliano, quod vobis nec do, nec offero. Insuper dono et offero vobis<br />

predictis canonicis pecia una de terra in civitate Parma prope ecclesia Sancti<br />

Vitalis sitam, que est per mensuram iustam tabules duo[de]cim predictum<br />

vero castrum cum capella molendinum et vineam seu prato atque terra<br />

aratoria cum omnibus masaricis super totes sunt per mensura modia centum<br />

sexaginta et si amplius plus inventum fuerit de predicto castro ef capella seu<br />

molendinis etiam dictis rebus et iamdicta pecia de terra infra civitate Parma<br />

quam ut supra mensura legitur ipse per hunc iudicatum et offersionis nichil<br />

reservo potestate mea, sed iamscripti canonici habeant eo videlicet ordine de<br />

prefatis rebus iuris meis hanc facio offersionem in tali protestu, ut omnibus<br />

temporibus firma et stabilis perrnaneat sicut hic subtus per singula capitula<br />

insertum fuerit et mea decrevit voluntas, eo tamen ordine, ut de predicto<br />

castro et capellis seu molendinis ac de predictis rebus fiant exinde porciones<br />

tres, dues namque porciones habeat supra scriptus prepositus et duodecim<br />

presbiteri cardinales, terciam namque habeant iamdicti degomani ita ut<br />

faciant ipse prepositus et predicti canonici seu etiam dicti degomani tam ipsi<br />

qui videntur presenti tempore in eadem ecclesia emilitari vel pro tempore<br />

ibidem Deo famulari 600 videntur ex frugibus predictarum rerum vel censum<br />

quod exinde exierint vel collectum fuerit in eorum stipendium et sumptum<br />

seu ubi quicquid voluerint sine omnium heredum ac proheredum parentum<br />

meorum contradictione vel repeticione seu aliqua diminuratione, nam, si<br />

quod Deus avertat et fieri non credo, si presul supradicte sanctae <strong>Parmensi</strong>s<br />

ecclesie tam qui nunc preest vel sui successores ipsum castrum cum area in<br />

qua stat vel omnes supradictas res sicut eis offersi quiete et illibate eos<br />

habere non permiseririt et me dum vixero inquietare voluerit statim<br />

deveniant in potestatem de proximioribus parentibus meis et tandiu ipsum<br />

castrum cum omnibus iamdictis rebus regant ac gubernent propter Deum<br />

quamdiu ille optimus pastor advenerit qui meum factum inviolabiliter<br />

conservet, quod si permittente Deo a nemine persona exinde non fuerint<br />

inquietati habeant ipsum castrum integrum cum molendinis et capellis seu<br />

omnibus predictis rebus et iamdicta pecia de terra infra civitate Parma et<br />

regant ac ordinent rationabiliter iusta eorum voluntatem et mea statuta<br />

secundum Deum sicuti eis suisque successoribus ad tenendum seo<br />

gubernandum atque usu fruendum supra offersi et concessi pro anima mea<br />

et quondam Grimalde coniugis mee et quondam 601 Vuidonis filii mei<br />

mercede et taliter per cultellum fistucum 602 nodatum guantonem guasonem<br />

terre atque ranum arboris ad partem suprascriptorum prepositi et presbiteris<br />

canonicis seu degomanis legitimam facio traditionem investituram et me<br />

600 La i corretta su una e<br />

601 La carta ha quoddam<br />

602 fistucum la prima u corretta in sopralinea, il notaio aveva scritto fisticum<br />

161


exinde vuarpivi et absasita fecit et eis cum defuero cum omni sua integritate<br />

qualiter supra decernitur habendo relinquo. Si quis vero, quod futurum esse<br />

non 603 credo, si ego Guarmundus, quod absit, aut ullius de heredibus meis<br />

seu quislibet obposita persona contra hanc meam tradicionem et offersionem<br />

ire quandoque temptaverimus aut eam per quodvis ingenium infringere<br />

quesierimus, tunc inferamus ad illam partem contra quam exinde litem<br />

intulerimus multa quod est pena auri obtimi libras centum argenti<br />

ponderos 604 mille et quod repecierimus vendicare no 605 valeamus, sed<br />

presens hec tradicionem et offersionem diuturnis temporibus firma<br />

permaneat atque persistat inconvulsa cum stipulatione subnixa et bergamena<br />

cum atramentario manibus meis de terra levavi et Petri notario sacri palacii<br />

tradidi et scribere rogavi in qua etiam subter confirmavi et testibus obtuli roborandam,<br />

unde due cartule 606 offersionis uno tenore scripte 607 sunt. Actum<br />

infra castro Felegaria.<br />

Ego Vuarmundus in hac pagina a me facta subscripsi.<br />

Signum manibus Odelmagni vicedomini et Dragulfi filius quondam<br />

Astulfi de civitate <strong>Parmensi</strong> seu Radaldi filius quondam Evurardi 608 de<br />

Campigine lege viventes Salicha rogati testes.<br />

Signum Ϯ manibus Adelberti et Dagiverti de Monticlo seu Iohannis et<br />

Ariverti de civitatem <strong>Parmensi</strong>, seu Iohannis filius quondarn Rozoni de<br />

Felegaria rogati testes.<br />

Scripsi ego Petrus notarius sacri palacii post traditam cornplevi et dedi.<br />

Copia, sec. X-XI; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, Sec. X, N. LVII.<br />

Nel verso di mano del sec. XI-XII: «Offersio Vuarmundi de Felegaria de<br />

duodecim tabulis terrae in civitate Parma prope capelle sancti Vitalis<br />

duodecim canonicis presbiteris et preposito et simul cum eis decomanis,<br />

sicuti interius scriptum est».<br />

Ed. parzialmente in Affò, Storia di P., N. LXXIII, p. 362, con la data<br />

978; io ho preferito seguire, anzichè l’indizione, l’anno dell’Impero di<br />

Ottone I, poichè evidentemente i due elementi cronologici del doc. non sono<br />

in alcun modo concordanti. Nè parlerò espressamente a parte, trattando della<br />

datazione nei documenti <strong>Parmensi</strong>.<br />

LXIX.<br />

Il diacono Guntardo preposto della canonica di Parma dà a livello a<br />

Guntartio prete di Campora la chiesa posta in luogo detto «Vallerii» coi<br />

603<br />

Parola sopralineare, della stessa mano.<br />

604<br />

Sic.<br />

605<br />

Sic.<br />

606<br />

Sic.<br />

607<br />

La i è interlineare, della stessa mano.<br />

608<br />

La prima r è sovrapposta dalla stessa mano.<br />

162


eni ad essa pertinenti.<br />

Parma, 979, aprile 29.<br />

[S.T.) In nomine patris et filii et spiritui saneto, anno ab incarnacione<br />

domini nostri Iesu Christi, nonentesimo octuagesimo, tercio die kalendarum<br />

mense madio, indicione sexta 609 . Placuit adque convenit inter Guntardus<br />

diaconus uset prepositus canonice sancte Parmesis ecclesie, qui una per<br />

consensum et octoritatem fratrum seniorum canonicorum de<br />

congregacionem ipsorurn canonice, nec non Guntardus presbiter 610 de loco<br />

ubi dicitur Campore liber omine, ut in Dei nomine debeat dare sicut et a<br />

presenti dedit ipse namque Guntardus diaconus et prepositus eidem iamdicti<br />

Guntardi presbitero libellario nomine ad fictum sub censum redendum oc<br />

est ecclesia una qui est constructa in loco que dicitur Vallerii in [o]nore<br />

sancte Dei genitris virginis Marie, qui pertinet sub regimine et potestatem<br />

ipsius canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s cum omnibus rebus teritoris ad eadem<br />

ecclesia pertinentibus vel aspicientibus, eo vero ordinem, ut faciant ipse<br />

Guntardus 611 presbiter in eadem basilica Sancte Marie omne ministerium<br />

quicquit ibidem pertinent ad faciendum sive de missas canere vel de<br />

luminare 612 et incensum iusta posibilitatem ipsius ecclesie eidem Gumtardi<br />

presbitero libellario nomine tradavit da modo usque ad annis 613 viginti et<br />

novem in eo tinore, ut ipsa ecclesia et rebus ad ea pertinentibus et de<br />

cimiterio in unc libello continetur in omnibus meliorentur nam non<br />

pegiorentur et faciant quicquit ei fuerint oportunum per omni anno in missa<br />

Sancte Marie qui venit de mense augustus argentum denaris bonis dui dati et<br />

consingnati ipsi denaris per se ipse Guntardus presbiter eidem iamdicti<br />

Gumtardi diaconus et prepositus vel ad eius successores aut ad ministeriale<br />

ipsius canonice qui ibi pro tempore fuerint infra civitate Parmense, alia nulla<br />

superponatur inposita, pena quidem inter se posuerunt, ut quis de ipsis aut<br />

successoribus non compleverit omnia sicut supra legitur, vel si retollere aut<br />

relacxare anteprefenitum tempus tum componat pars parti fidem conservanti<br />

pena argentum solidos viginti, quia sic inter nobis stetit adque convenit.<br />

Umde dui libelli uno tinore scripti sunt 614 . Actum Parma.<br />

Ego Guntardus presbiter 615 subscripsi.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Teusperti et Iohannis seu Azoni de civitate<br />

Parmense rogati testes.<br />

(S.T.) Scripsi ego Petrus notarius sacri palacii postradicto complevit et<br />

609<br />

Sic.<br />

610<br />

Nella carta pbrt con trattino orizzontale che taglia l’asta della b.<br />

611<br />

Sic.<br />

612<br />

Sic.<br />

613<br />

La i è corretta su o.<br />

614<br />

Nella carta cripti.<br />

615<br />

Nella pergam. pbrt col solito trattino che taglia l’asta della t.<br />

163


dedit.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, Sec. X, LXI.<br />

LXX.<br />

Ottone II conferma ai canonici di Parma i loro beni e concede le<br />

immunità.<br />

Ravenna, 980, diembre 28.<br />

(C.) In nomine sanctae et individue Trinitatis. Otto divina favente<br />

providentia imperator augustus. Omnium sanctae Dei ecclesiae<br />

nostrorumque presentium ac futurorum fidelium noverit industria, eo quod<br />

canonici Parmenses sanctae matricis ecclesiae interventu ac peticione<br />

domine nostrae matris Adeleide nostram efflagitantes celsitudinem, quatinus<br />

omnes canonicales res sub nostri praecepti confirmatione reciperemus,<br />

quorum iustam efflagitacionem considerantes, illud mente revolventes,<br />

quoniam si Deo famulantibus in omnibus nostra magestas necessitatibus sub<br />

venerit, Deum nobis propitium habebimus, supradictorum videlicet<br />

canonicorurn assiduis precibus; unde tam Christi remuneratione quamque<br />

matris amore nec non illorum sacerdotum intercessione omnes res praelibate<br />

ecclesiae tam infra civitatem quam extra, videlicet omnes domos quae Papie<br />

habere videntur, castellum Palasioni cum omnibus suis adiacentiis et operis<br />

tam de castellanis quamque de colonis et cetera omnia servitia, quae<br />

circumvicinis opidis ceteri castellanis praesidentibus exibent. Ita ipsi<br />

supradicti castelli et ceterorum omnium inferorum castellorurn incole<br />

supradictis canonicis omni tempore secundum morem locorum exibeant<br />

scilicet Macritule, Gaianum, Monticellum, Aquamlatulam, castellum de<br />

Sablone quod nunccupatur Sasamassa cum corte, castellum de Folliano 616<br />

quod nunccupatur Mucletum cum corte, castellum de Monte Gibuli cum<br />

suis pertinentiis et cum colonis qui habitant in monte Acutulo, castellum de<br />

Sala cum suis pertinentiis et cum mansionibus quae sunt in suburbano<br />

territorio Ferrarie et cortem de Gavello et mansiones infra civitate<br />

Bolloniam cum ecclesia et vineas et terras, quae fuerunt Regizonis et<br />

mansos duos de Al[i]mannis, corte de Monte cum omnibus suis pertinentiis,<br />

cortem de Spaniaco cum ecclesia, cortem de B[allone] cum suis pertinentiis<br />

et adiacentiis et runco Colombino, cortem de Cornit[ulo] cum valli, cortem<br />

Temoncello iuxta Blanconise cum runcis qui sunt in Viariolo et cum<br />

omnibus pertinentibus terris et plebes duas, unam Sancti Prosperi, alteram<br />

Sancti Martini in honore dicatas cum omnibus illarum pertinentiis et<br />

decimis, similiterque decimas omnium hominum habitantium Parmam<br />

616 no corretto da nu<br />

164


laborantium suburbanas terras quae dividuntur a plebibus, nec non etiam<br />

tertiam 617 partem tolonei eiusdem civitatis nec non mansos in Gambiolo et<br />

in campo Tusatico et in Soleniano et Cirliano et in Noceto, sive etiam<br />

mansos qui sunt ultra Inciam 618 seu ubique locorum sub nostro imperio<br />

Italico tam in planiciebus quam in montibus, molendinos, piscationes, silvis,<br />

aqueductus, flumina, fontanas tam quod in presenti habent quam in antea<br />

Cristi praerogativa adquirere poterant usque in finem seculi. Eo tenore sub<br />

nostri confirmatione praecepti recepimus, quatinus nullus dux marchio<br />

archiepiscopus episcopus comes vicecomes scudassius gastaldius vel aliquis<br />

publice rei exactor magna parvaque nostri imperii persona quovis in<br />

tempore de predictis castellis et cortis paratas aut operas aut aliquam publicam<br />

exactionem querere praesumat aut predictos Parmenses canonicos 619<br />

de iam dictis omnibus rebus molestare devestire praesumat. Et si quis<br />

umquam inventus fuerit qui contra hanc nostri praecepti confirmationem<br />

aggere perperam temptaverit, sciat se compositurum centum libras auri<br />

obtimi, medietatem nostrae kamere et medietatem praelibatis canonicis<br />

quibus molestiam [intulerit. Et] ut hoc verius credatur in posterum<br />

diligentiusque ab omnibus Deum rite colentibus observetur, sigilli nostri<br />

impraessione subter iussimus insigniri.<br />

Signum domni Ottonis serenissimi imperatoris (M.F.) et invictissimi<br />

augusti.<br />

Iohannes cancellarius ad vicem Petri episcopi et archicancellarii<br />

recognovi et subscripsi. (S.D.).<br />

Data V kalendas ianuarias, anno dominice incarnationis DCCCCLXXX,<br />

indictione nona, regni vero domni Ottonis XXII, imperii autem eius XIII.<br />

Actum Ravenne.<br />

Originale, <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LVIII.<br />

Muratori, Antiq. Ital., 1, 993, Affò; Storia di P., I, 363, N. LXIV;<br />

Böhmer, Reg., 574; Stumpf, Reg., 783; Mon. Germ. Hist., Diplom. Ottonis<br />

II, N. 238, P. 266.<br />

LXXI.<br />

Ottone II conferma alla chiesa episcopale di Parma le donazioni dei suoi<br />

predecessori Carlomanno e Carlo e le immunità, particolarmente la<br />

giurisdizione sulla città e sul suburbio.<br />

Rocca de Cedici, 981, agosto 13.<br />

(C.). In nomine sancte et individue Trinitatis. Otto divina favente<br />

617 Corretto su terriam<br />

618 Corretto su Inceam<br />

619 La prima n della parola è posta sopra una c che è annullata con un punto.<br />

165


clemencia imperator augustus. Decet nos fidelium nostrorum peticionibus<br />

pio affectu consulere, precipue de is que in sanctis locis expetunt assensum<br />

prebere, quatenus devociores eos in nostrum reddamus servicium et insuper<br />

ab eterno remuneratore premia percipiamus eterna. Quapropter omnium<br />

fidelium sancte Dei ecclesie nostrorumque presencium 620 scilicet ac<br />

futurorum comperiat industria, quila Sigefredus venerabilis sancte<br />

<strong>Parmensi</strong>s ecclesie episcopus interventu ac peticione Theoderici metensis<br />

ecclesie episcopi nostrique dilectissimi fidelis obtulit exelencie nostre<br />

precepta predecessorum nostrorum 621 Carlemanni et Karoli imperatoris,<br />

qualiter ipsi concesserant donaverant et confirmaverant curtem regiam<br />

scitam infra eandem civitatem Parmensem 622 cum edificiis et terris ac<br />

famulis nec non et rebus eorum in integrum et omne ius publicum et<br />

teloneum ac districtum civitatis et ambitum murorum cum integro suburbio<br />

civitatis seu et pratum regium ecclesie sue ac predecessoribus suis<br />

perpetualiter habendum; quibus nostre celscitudini ostenscis peciit nostram<br />

clemenciam ut nostro ea denuo corroboraremus et confirmaremus precepto.<br />

Cuius peticionibus aures nostre pietatis inclinantes et erga nostrum<br />

obsequium eius inconvulsam fidelitatem adtendentes et morem<br />

predecessorum sequentes iussimus ei hoc nostrum fieri preceptum per quod<br />

eidem Sigefredo sueque <strong>Parmensi</strong> ecclesie ac successoribus suis districtum<br />

ipsius civitatis ambitumque murorum cum integro suburbio et omnia que de<br />

regio seu augustali iure in eius dominium et potestatem successorumque<br />

eius ad partem predicte sue ecclesie, sicut superius insertum esse videtur, 623<br />

translata sunt, confirmamus ac seculo tenus corroboramus habendum<br />

tenendum et faciendum exinde quicquit illis melius visum fuerit ad partem<br />

et utilitatem prelibate <strong>Parmensi</strong>s eeclesie ex nostra pienissima largitate, eo<br />

vero ordine ut nullus dux marchio comes 624 vicecomes gastaldio sculdascius<br />

vel aliqua magna parvaque nostri regni persona Sigefredum episcopum<br />

suosque successores de districto civitatis inquietare aut infra eundem<br />

ambitum murorum tocius civitatis atque suburbium placita tenere aut<br />

aliquam publicam funccionem exigere umquam presumat. Si quis vero,<br />

quod minime credimus, nostris et futuris temporibus hanc nostram<br />

confirmacionem infringere minuere vel corumpere temptaverit 625 siat se<br />

compositurum auri obtimi libras centum, medietatem kamere nostre et<br />

medietatem ipsi Sigefredo et successoribus eius ad partem pradicte sue<br />

ecclesie quibus violencia illata fuerit. Et ut hec nostra concesscio atque<br />

confirmacio firmior habeatur ac diligencius ab omnibus observetur, manu<br />

propria subter firmavimus et nostro signo eam iussimus insigniri.<br />

620<br />

resenci su rasura.<br />

621<br />

Sopra nrm è posta una o, stessa mano.<br />

622<br />

n corr. da m<br />

623<br />

vi in sopralinea, stessa mano.<br />

624<br />

c corretta da a<br />

625<br />

p in sopralinea, della stessa mano.<br />

166


Signum domni Ottonis secundi serenissimi (M.) imperatoris augusti.<br />

Iohannes (cancan) cancellarius 626 ad vicem Petri episcopi et<br />

archicancellarii recognovi et subscripsi (S.D.)<br />

Data idus augusti, anno dominice incarnationis DCCCCLXXXI,<br />

indicione VIIII, imperii domni 627 Ottonis secundi XIIIJ. Actum in<br />

Cerece, in Dei nomine amen.<br />

Diploma originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LIX. – Affò, Storia di<br />

Parma, I, N. 75, p. 364; Böhmer, Reg. 583; Stumpf, Reg. 803; Mon. Germ.<br />

Hist., Ottonis II, N. 257, p. 298.<br />

LXXII.<br />

IL vescovo di Parma Sigefredo II dà a livello a Grimaldo prete<br />

dimorante a Basilicanova alcune terre poste in Casale ed in Basilicanova di<br />

proprietà della sua chiesa episcopale.<br />

Parma, 982 (?), luglio 31.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Cbristi, Otto divina<br />

ordinantes providencia imperator augustus, anno imperii eius Deo propicio<br />

.... 628 , pridie kalendas agusti, indictione decima. Placuit adque convenit inter<br />

domnus Sigefredus venerabilis episcopus sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie nec non<br />

Grimaldus presbiter abitator in Basilicanola liber omo, ut in Dei nomine<br />

debeas dare sicut et dedit ipse namque domnus Sigefredus qui supra eidem<br />

Grimaldi vel ad eius heredes libellario nomine id est casa ad residendum et<br />

rebus ad laborandum iuris sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie, que sunt ipsis rebus<br />

positis in Casale et in Basilicanola cum suorum pertinentiis tantum<br />

nominat[ive], quod antea directis et laboratis fuerunt per Iohanni Casali et<br />

modo regere videtur per..... Grimaldo presbiter in integrum eidem Grimaldo<br />

presbitero vel suos heredes libellario nomine tradavit da modo usque ad<br />

annos viginti et nove in eo tinore, ut ipsa casa vel res rneliorentur nam non<br />

pegiorentur et exinde dare et persolvere debeant ipse Grimaldo presbiter vel<br />

suos heredes eidem pontifici vel ad subcessores eius per omne anno et per<br />

tempus de omne fruge quod super ipsas res seminaverit de omne genere<br />

grano cove quarto in area, vinum tercium exinde retdat et si vitis posuerit et<br />

ad iugum venerit similiter tercium vinum retdat, anteposito ei orto, lino,<br />

rapas, vicias, facioli, canape et ad quatuor sestarii de terra seminatura foris<br />

casalivo ad aliis laboris recoliendum unde non retdat per a[n]ni dare in<br />

natalem Domini pro prato vel pro silva adque pro arboribus denarios bonos<br />

duos dati et consignati ipsis denariis per anno per se ipse Grimaldo presbiter<br />

626 così l’orig.<br />

627 i corretto da o<br />

628 L’anno dell’impero è scomparso totalmente.<br />

167


vel suos heredes eidem pontifici vel ad subcessores eius et quando tempus<br />

messis vel vindemies fuerit misso domnico eis super area [et tor]culo stare<br />

debeant et ipse ei subexeta 629 faciad ad eius vivendam et ec[omnem<br />

suprascri]ptum reditum vel exenio et denaris cum suo tempus evegere et<br />

aducere debeant ad [cas]a domnica ipsius Sigefredi episcopus infra civitate<br />

Parma aut ad ministeriale ipsius, qui ibidem pro tempore fuerit, aliut exinde<br />

dare non debeat nec eorum ulla superponat imposita non fiad, qui si ea<br />

omnia minime compleverit misso domnico eos pignorare et distringere<br />

debeant ad iusticias faciendam. Pena quidem inter se posuerunt, ut quis ex<br />

ipsis aut subcessoribus vel heredibus eorum non compleverit in (n)ea omnia<br />

qualiter supra legitur vel si tollere aut relaxare ante suprascriptis annis<br />

expletis tunc componant pars parti fidem conservanti pena.... numero solidi<br />

viginti et pos pena soluta presens libello ad omnia suprascripta in sua<br />

manead firmitatem. Actum Parma, feliciter.<br />

Ϯ Sigefredus episcopus subscripsit.<br />

Iohannes archidiaconus subscripsit.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Atoni et Amizoni seu Gisani adque..... Bonizani 630<br />

de castro Regiano rogatis testis.<br />

(S.T.) Scripsi ego Azo notarius sacri palatii post tradita compevi et dedit.<br />

Originale, <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LX.<br />

Pergamena per un terzo superiormente inglallita da bagno di reagenti,<br />

scrittura assai sbiadita, alcune parole delete.<br />

Cit. in Affò, Storia di P., I, 259 in nota, coll’an. 982.<br />

LXXIII.<br />

Il vescovo Sigifredo II dona alla canonica di Parma la cappella di S.<br />

Cristina posta entro la città con alcune case ad essa pertinenti, la decima<br />

spettantegli come procuratore fiscale della città, un campo a «Marliano»,<br />

uno a Stradella, ed altri suoi beni posti ad «Antoniano, Aqualena,<br />

Acquamorta, Strada Ructa».<br />

Parma, 987, marzo 31.<br />

(S. T.) In nomine sancte et individue Trinitatis, anno ab incarnacionem<br />

domini nostri Iesu Christi nonentesimo oct[uagesimo] 631 septimo, pridie<br />

kalendis aprilis, indictione quintagesima. Canonica sancte Dei genitricis<br />

virginis Marie mater ecclesie <strong>Parmensi</strong>s, ubi nunc Dodo diaconus et<br />

prepositus eidem canonice 632 preese videtur, ego in Dei nomine Sigefre[du]s<br />

629 Sic.<br />

630 Bonizani La prima sillaba di lettera incerta.<br />

631 <strong>Le</strong>mbo superiore destro mancante.<br />

632 Nella carta canice<br />

168


ipsius sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie episcopus donator et ofertor ipsius canonice<br />

presens presentibus 633 : Si [aliqu]it de rebus nostris locis sanctorum vel<br />

susidiis canonicorum conferimus procul dubio nobis nostrisque parentibus<br />

in futuro centumplum redere credimus, idcirco ego qui supra Sigefredus<br />

episcopus in (n)eadem canonica ipsius mater ecclesie et episcopio meo a<br />

presenti die dono et ofero pro mercedem et remedium anime mee vel<br />

parentorum meorum oc est [capel]la una qui est constructa in onore Sancte<br />

Christine cum area sua de terra sive cum aliquanta terra cum aliquantis<br />

edificiis casarum inibi se uno tenente iuris mea quibus ese videntur infra<br />

civitate Parma, seu et meam porcionem de procuratura publice ipsius<br />

civitatis, quod est decimam vero porcionem similique iuris mea, simul<br />

eciam dono et ofero in (n)eadem canonica id sunt campores duas item iuris<br />

mee reiacentes un[o cam]po non longne 634 de [ea]dem civitate loco ubi<br />

dicitur Stradella et altero in loco et fundo qui dicitur Marliano et sunt omnibus<br />

rebus ipsis per mensura iusta, illis vero rebus infra eadem civitate<br />

Parma ubi nunc eadem capella vel edificia casarum ese constructis se uno<br />

tenente est tabulas quinque legitimas, est ad finis: da mane parte tenente in<br />

aliquanto in muro publico ipsius civitatis et tenente in terra ipsius mater<br />

eclesie, qui est iusta ipso muro publico ipsius civitatis et de aliis tribus<br />

partibus vias percurentes ipsius civitatis et illis rebus in (n)easdem locas<br />

Stradella, Marliano, primo campo iugia 635 una cui fines discernitur: da mane<br />

tenente in via qui noncupantur suprascripta Stradella, da sera via qui pergit<br />

iusta fluvio Parma, de subtus tenente in campo qui est braida domnicata<br />

ipsius episcopio meo, secundo namque campo in iam nominato loco<br />

Marliano est iuge dua et perticas iugales 636 quatuor et tabulas viginti legitimas<br />

637 qui coerit ea finis: da mane parte via publica et da sera parte<br />

tenente in ingreso comuno sibique ad suprascriptis omnibus rebus territoris<br />

alies sunt coerencies. Et insuper ego qui supra Sigefredus episcopus per anc<br />

pagina dono et ofero in (n)eadem canonica ipsius mater ecclesie et episcopio<br />

meo oc sunt omnibus rebus teritoris similique iuris meis quibus essent<br />

videntur in fundis lociis que dicitur Antoniano, Aqualena, Aquamorta,<br />

Strada Ructa cum suarum pertinenciis in integrum et sunt rebus ipsis in<br />

suprascriptis nominatis locis Antoniano, Aqualena, Aquamorta, Strada<br />

Ructa cum suarum pertinenciis per mensura iusta inter sedimen et areis ubi<br />

vitis estant seu terris arabilis adque pratis iuges septem et si plus iuris rebus<br />

in suprascriptis omnibus nominatis locis tam infra civitate Parma, Stradella,<br />

Marliano, Antoniano, Aquamorta, Strada Ructa cum suarum pertinenciis vel<br />

inter hos finis et coerencies sicuti supra legitur vel omnibus compreensum<br />

est inventum fuerint omnia in suprascripta canonica per istam meam<br />

633<br />

Sottintendi dixi<br />

634<br />

Sic.<br />

635<br />

Sic.<br />

636<br />

Sic.<br />

637<br />

Nella pergam. legimas<br />

169


ofersionis cartula persistant potestatem et proprietatem. Que autem<br />

suprascripta terra infra eadem civitate cum eadem capella sive cum<br />

iamdictis edificiis suis seu iamdictis rebus omnibus in iam nominatis lociis<br />

sicut superius legitur et sunt conpreensis cum finibus et terminibus<br />

acessionibus vel usibus aquarum seu cum superioribus et inferioribus suis et<br />

una cum suprascriptam meam vero porcionem de procuratura publice ipsius<br />

civitatis Parme in integrum ab ac die in (n)eadem canonica dono et ofero et<br />

per presentem cartula ofersionis abendum confirmo faciendum exinde pars<br />

ipsius canonice a presenti die proprietario nomine quicquit voluerint sine<br />

ullius contradicione dixi pro anima mea vel parentorum meorum mercedem<br />

et nobis dominus inde bona tribuat et pro onore capiti mei nec mihi liceat<br />

ullo tempore nolle quod voluit, sed quod ad me semel est factum vel<br />

traditum et conscriptum est sub iusiurandum inviolabiliter conservare<br />

promitto cum stipulacione subnixa. Actum Parma, feliciter.<br />

Ϯ Sigefredus sanctae <strong>Parmensi</strong>s aeclesiae sedis episcopus et hac cartula<br />

offersionis et donacionis subscripsit.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Burnigi et Raginerii de loco ubi dicitur<br />

Campoplano seu Adam adque Vuiberti de Cavriaco lege viventis<br />

Langobardorum rogati testes.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Martini et Bonoomo seu Bonizoni de loco ubi<br />

dicitur Bardoni lege viventis Romana rogati testes.<br />

Signum Ϯ manus Fulconi de civitate Parmense rogatus teste.<br />

(S.T.) Scripsi ego Petrus notarius sacri palacii postradicto complevit et<br />

dedit.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitorare, sec. X, N. LXII. - Nel verso di mano del<br />

sec. XI: «Iudicatum de capella sanctae Christine cum suis terulis...» Questa<br />

nota tergale è interrotta da pezzi di pergamena posti a rinforzo della parte<br />

superiore della carta qua e là lacerata.<br />

Affò, Storia di P., I, N. LXXVI, p. 365.<br />

LXXIV.<br />

Il vescovo Sigefredo II concede in precaria ad Officia figlia del fu<br />

Gausfredo del comitatoParmense e moglie di Gisone del comitato<br />

Modenese tutti i beni da essa venduti alla chiesa di Parma, cioè la metà<br />

delle case e terre col castello e la chiesa nella corte di Sala nel Modenese.<br />

«Persexito» (Bologna), 987, maggio 10.<br />

(S.T.) In nomine sancte et individue Trinitatis, anni ab incarnacione<br />

domini nostri Iesu Christi DCCCC hoctuagesimo septimo, die decimo<br />

mense madios, indictione quinta decima. Tibi Officie filia quondam<br />

Gausfredi de comitatu Parmense conius Gisoni filius quondam Adami de<br />

170


comitatu Motinensis, ego Sigefredus episcopus sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie<br />

presens presentibus dixi: manifesta causa est mihi quia tu qui supra Officia<br />

per cartula vindicionis, consensiente. suprascriptus Giso iogale et<br />

mundoaldo tuo, emisisti in me hodie parti ipsius sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie<br />

ad precium receptum da me inter argentum et alies species valente in<br />

adpreciatum libras centum argenti omnia et integram medietatem de cunctis<br />

omnibus casis et rebus territoriis et laboratoriis illis qui fuerunt iuris tuis,<br />

quod tibi pertenuere de corte una que esse videtur in comitatu Motinensis in<br />

fundo loco hubi dicitur Sala cum castro et capella in eodem loco<br />

constructum ad cuiuscumque honoris capella ipsa esse edificata sive et<br />

rebus territoriis et laboratoriis in eadem loca Sala ad eadem medietatem<br />

pertinentibus una cum ex integra medietatem de aliis omnibus casis et rebus<br />

quibus sunt positis in dicti 638 loci que dicitur Matulini sed vise Vico<br />

Frascario, 639 Lucialini, Generizulo, Argene ubi dicitur corte de Rimpaldo,<br />

Runcalie hubi dicitur Pulicino cum suarum pertinentibus aut ubicunque per<br />

locis ad edem 640 medietatem, ut supra legitur, pertinentibus et sunt rebus<br />

ipsis in suprascriptis omnibus nominatis locis, ut dictum est, suprascripta<br />

medietas per mensuram iusta area de terra ipsius castri cum fossatas cum<br />

area capelle perticas iugiales sex legitimes foris eodem castro tam in<br />

circuitu 641 seu et inibi in eodem loco et fundo Sala adque suprascriptis<br />

nominatis locis omnibus superius compreensi sunt ad suprascripta mensura<br />

inter sediminibus et arei ubi vitis estant adque terris arabilis seu pratis iuges<br />

centum viginti silvis et buscalibus, areis illorum seu terris gerbidis et pascuis<br />

hac 642 paludibus iuges similiter centum viginti et si plus in suprascripti<br />

nominatis locis vel innominatis ad eadem corte pertinentibus ut de et integra<br />

medietatem quod tibi pertenuerunt iuris inventum fuerint, ut in mea vel<br />

sucessores meos parti ipsius sancte <strong>Parmensi</strong> ecclesie et episcopio meo aut<br />

cui nos dedissemus persistant potestatem faciendum exinde quod<br />

voluissemus set posquam tu ipsum precium receptum abuisti nunc mihi<br />

dedisti et offersisti parti ipsius ecclesie et episcopio abendum et petisti ad<br />

me ut ego tibi et heredibus ac proheredibus tuis usque ad terciam generacione<br />

concedissemus ad fictum censum dandum, propterea quas tu mihi<br />

petistis et ipsum precium, ut dictum est, nobis dedisti et offersisti<br />

suprascriptis omnibus casis et rebus territoris, ad eadem corte pertinentibus,<br />

sicuti supra sunt conpreensis tibi et ad heredibus ac proheredibus tuis sicuti<br />

supra legitur per hanc pagina concedimus ad abendum tenendum et<br />

faciendum et inde cum accessionibus et ingressoras seu cum superioribus et<br />

inferioribus eorum una cum fruges et censum vel reditum, quod Deus annue<br />

dederit, ad censum redendum quitquid voluerit sine mea et sucessoribus<br />

638<br />

Nella carta si legge dici<br />

639<br />

Frascario: incerta la lettura della prima r<br />

640<br />

Sic.<br />

641<br />

Nella carta circucuitu<br />

642 Sic.<br />

171


meis vel parti ipsius episcopio contradicione, ita tamen ut rebus ipsius<br />

superius compreensis per vos pegioratis non sint et exinde dare hac<br />

persolvere debeatis omnibus superius conpreensis usque ad tercia generacionem<br />

annualiter, ut dictum, est in missa Sancte Marie, que venit de mense<br />

augusto, aut infra eius hoctava fictum censum denareis bonis veneticis<br />

solidos duos dati et consignati per vos vel rnissos vestros infra civitate<br />

Parma ad domum ipsius episcopio nobis aut ad nostros missos, quia taliter<br />

inter nobis consentiente suprascripto iogale tuo, ut supra legitur, convenit,<br />

de quibus et pena inter nos posuimus, si ego qui supra Sigefredus episcopus<br />

vel meos successores aut parti ipsius episcopio libi cui supra Officie vel ad<br />

tuos heredes hac proheredes ad terciam generacionem ut desuper imposita<br />

facere presumserimus et taliter ut supra et non conservaverimus, tunc<br />

oblicamus componere pena argentum libras viginti et post pena soluta unc<br />

factum in suam maneat firmitatem cum stipulacione subnicxa, quia taliter<br />

consensiente suprascripto iogale tuo inter nobis convenit et si ego que supra<br />

Officia vel meos heredes ac proheredes ad perfinitum ipsum censum<br />

annualiter ad suprascriptum constitutum minime dederimus et non<br />

conservaverimus, ut supra dictum est, tunc per consensum suprascripti<br />

Gisioni iogale et Mundoaldo meo oblicamus componere similiter pena<br />

argentum libras viginti et post pena soluta in suum maneat firmitate, unde<br />

dues pagines conveniences pariter comscripte sunt. Hactum in loco qui<br />

dicitur Persexito, feliciter.<br />

Ϯ Sigefredus Dei misericordia episcopus in hoc convenientiae pagina<br />

subscripsit.<br />

Signum Ϯ manus suprascripte Officie 643 qui hae paginam conveniencie ut<br />

supra fieri rogavit.<br />

Signum Ϯ manus iamdicti Gisoni iogale et mundoaldo ipsius Officie qui<br />

ei in hac pagina conveniencie ut supra consensi et licenciam dedit.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Costantini qui et Rozo et Gumberti qui et<br />

Gumpizo seu Ansprandi rogati testes.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Guntardi et Giselfredi rogati testes.<br />

(T.S.) Scripsi ego Rimpertus notarius sacri palacii post tradita complevi<br />

et dedit.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LXIII. - Nel verso di mano del<br />

sec. XII: «cartula precarie de terra de Sala de Mutina».<br />

Cenno in Tiraboschi, Dizionario Topogr., I, 26, 343, II, 37, 284, 405;<br />

quivi citato con data errata.<br />

LXXV.<br />

Il diacono Dodone preposto della canonica di Parma che dà a livello a<br />

643 Nella pergam. Offie<br />

172


Darberto chierico ed a Costanzo una cappella posta in Sabbione con tutti i<br />

beni ad essa pertinenti.<br />

«Villa Galoli», 988, giugno 27.<br />

(S.T.) In nomine sancte et individue Trinitatis, anno dominice<br />

incarnacionis nongentesimo octuogesimo octavo, quinto kalendas iulii,<br />

indictione prima. Placuit atque convenit inter Dodo diaconus et prepositus<br />

canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s aecclesie una per consilium et consensum<br />

fratrum canonicorurn predicte canonice nec non et inter Darbertus clericus<br />

filius Liutefredi et Constancius filius quondam Bernilde liberis hominibus<br />

ipse genitori suo eidem Darberti consenciente et subter confirmante, ut in<br />

Dei nomine debeat dare sicut et a presente dedit his ipse Dodo prepositus<br />

eorum Darberti clericus et Constancii vel ad suorum heredes ad habendum<br />

et continendum seu ad ficta pensione censum redendum libellario nomine<br />

usque ad annos viginti et nove expleti id est capella una cum area in qua est<br />

ara in loco Sablone qui est edificata in honore Sancte Marie atque integris<br />

omnibus rebus territoriis illis ad eadem capella pertinentibus iuris canonice<br />

sancte <strong>Parmensi</strong>s aecclesie, qui reiacent in eodem loco Sablone et in loco<br />

Rammo seu in loco qui dicitur Vico atque in corte Castelana; sunt per<br />

mensura iusta ad pertica legitima de pedes duodecim mensurata, inter<br />

sediminas cum casis et areis ubi vitis estant seu canpis arabilis atque pratis<br />

et gerbidis iuges treginta cum finibus et accessionibus suarum in integrum.<br />

Ea racione dedit ipse Dodo prepositus eorum Darberti et Constancii ut ipsis<br />

vel suorum heredes usque in nostro constituto iam dicta capella cum iam<br />

fatis omnibus rebus ab eadem pertinentibus vel aspicientibus habere debeant<br />

sicuti iam dudum bone memorie Constancius presbiter per anteriore<br />

libellum habuit et eis detinere et facere laborare tempore suorum collere<br />

seminare et facere de fruges et censum quas ex ipsa capella ee ex ipsis rebus<br />

annualiter Dominus dederit quitquit eorum utilitas fuerint. Ita ut apud<br />

eumdem Darimberto 644 et Constancio vel suorum heredes sepedictis rebus<br />

non peiorentur et persolvere exinde debeant census usque in nostro<br />

constituto omnique anno omni mense december infra octava de nativitate<br />

Domini argentum denarios bonos et spendibiles duodecirn dati et consignati<br />

esse debeant denarii ipsi per ipso constituto omnique anno eidem Dodoni<br />

prepositi vel ad suos successores aut ad suo misso ibique in corte Castelana<br />

per eorum Darirnbertus et Costancio vel per suorum heredes aut per suorum<br />

misso. Alia super inposita eorum Darberti et Constancii vel ad suorum<br />

heredes da pars nostrorum canonici exinde non fiad. Unde pena inter se<br />

posuerunt ambes partes, ut quis ex ipsis aut heredes vel successores eorum<br />

se de ac conveniencia libelli removere quesierint et non permanserint in<br />

omnia sicut superius legitur, tunc componat illa pars, que non servaverint,<br />

644 Sic.<br />

173


ad partem fidem servandi pena nomen argentum denarios bonos solidos<br />

quadraginta et post pena composita ad conveniencia libelli in sua permanead<br />

firmitatem, quia, sic inter eorum convenit. Unde duo libelli uno tinore<br />

scripti sunt. Actum in villa Galoli 645 , feliciter.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus nostrorum Darberti et Constancii qui ac<br />

conveniencia libelli supra fieri rogaverunt et eorum relecta est.<br />

Signum Ϯ manus iamdicti Liutefredi genitor eidem Darberti clerici qui ut<br />

supra ei consensit.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Grasulfi et Adami seu Bernardi atque Geminiani<br />

Vualperti et Giselfredi fili suorum rogati testis.<br />

(S.T.) Ildeprandus notarius sacri palacii scripsi postradita complevi et<br />

dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LXIV.<br />

Cenno in Tiraboschi, Dizionario Topogr., I, 338, II, 282.<br />

LXXVI.<br />

Ottone III conferma a Sigefredi II, vesacovo di Parma, il diritto della sua<br />

chiesa su Borgo S, Donnino, sulla badia di Berceto, sulla città di Parma e<br />

sul contado per tre miglia intorno alle mura ed altri privilegi.<br />

Quedlinburg, 989, aprile 5.<br />

In nomine sanctae et individuae Trinitatis. Otto divina favente gratia rex.<br />

Noverit omnium sanctae Dei ecclesiae fidelium nostrorumque praesentium<br />

scilicet ac futurorum industria, qualiter interventu ac peticione nostrae<br />

genitricis Theophaniae imperatricis augustae Sigefredus sanctae <strong>Parmensi</strong>s<br />

aeclesiae episcopus nostram adiens clementiam peciit, ut more<br />

praedecessorum nostrorum omnes res episcopio <strong>Parmensi</strong> attinentes,<br />

videlicet Burgum Sancti Donnini cum sua pertinentia, abbaciam de Berceto<br />

cum sua pertinencia nec non districtum Parmae civitatis cum muro et<br />

theloneo, insuper et tria miliaria in circuitu ipsius civitatis quae divae -<br />

memoriae avus noster Otto imperator augustus praelibatae <strong>Parmensi</strong><br />

ecclesiae per praeceptum contulit, nostrae confirmationis praecepto<br />

confirmaremus sibi et ecclesiae suae atque corroborarernus. Cuius precibus<br />

annuentes et mala omnia quae acciderunt saepe inter comites ipsius<br />

comitatus et episcopos ipsius ecclesiae considerantes, ut penitus praeterita<br />

lis et scisma evelleretur et ut ipse pontifex cum clero sibi commisso pacifice<br />

viveret, res et familias tam cumcti cleri eiusdem episcopii in quocumque<br />

comitatu inventae fuerint quamque et cunctorum hominum infra eandem<br />

645 Nella pergam. galol con segno di abbrev., per troncamento, nella gamba della l finale.<br />

Nel testo tale troncamento si trova con valore di i<br />

174


civitatem habitantium de iure publico in eiusdem ecclesiae ius et dominium<br />

et districtum et murum ipsius civitatis et theloneum et omnem publicam<br />

fonctionem tam infra civitatem quam extra ex omni parte civitatis infra tria<br />

miliaria, destinata scilicet atque determinata per fines et terminos, sicuti sunt<br />

loca villarum cum nominibus defixa castrorum: in oriente scilicet Benecite,<br />

Caselle, Colorite; in meridie Purpuriano, Albari, Vicoeffuli; in occidente<br />

Vicoferdulfi, Fabrorio, Elli; in septentrione Baganciola, Casale<br />

Pallangatani, 646 Terabiano cum omnibus pertinenciis praefatorum locorum,<br />

integre remota occasione ullius reprehensionis, ut habeat pontifex eiusdem<br />

ecclesiae vel ipsius potestam deliberandi et diiudicandi seu distringendi,<br />

veluti si praesens esset noster comes palatii, nec non et regias vias aquarumque<br />

decursus seu ripam Padi fluminis duodecim pedum iuxta aquae alveum<br />

a capite Tari usque ad Bovem curtum 647 sive arenam carnarium azadrum<br />

publica pascua vias ingressus publicos in circuitu ipsius civitatis, videlicet in<br />

locis [Hen]aciano 648 , Monasteriolo, Albareto, Frascarium, quod dicitur<br />

Pecorile, cum aliquantis terris apertis iacentibus inter fines designatos: a<br />

mane vallis quae dicitur Bosedana 649 , a meridie via quae pergit ad ipsa<br />

pascua et terra canonicorum ipsius ecclesiae, in sera via pubblica, quae<br />

clicitur Lavaltulo 650 , a septentrione pertinentia villae Marturano, aliquantula<br />

terra gerbida cum frascario in Matricule, Somardico, Vicoferdulfi, Bucitulo,<br />

Colliclo iacente, in Oriente iuxta aquaeduetum qui pergit ad Vicoferdulfi,<br />

terram de carucis in nauticis vel alicubi iacentem infra ipsum comitatum seu<br />

et ripas omnium fluminum infra ipsum comitatum manentium villam de<br />

Albarano 651 cum famulis, terram Dudonis, terram Andreae Tallamasi iuxta<br />

Suspirium, paludem integram iuxta pratum regium seu Burgum Sancti<br />

Donnini atque abbaciam de Berceto cum omnibus pertinentiis et adiacentiis<br />

suis et omne territorium cultum et incultum ibidem adiacens et omne<br />

quicquid rei publicae pertinet. Insuper et omnes homines infra eandem<br />

civitatem vel praelibatos fines habitantes, ubicumque fuerit eorum<br />

haereditas sive adquestus seu familia tam infra comitatum Parmensem<br />

quamque in vicinis comitatibus, nullam exinde functionem alicui nostri<br />

regni personae persolvant sive alicuius placitum custodiant, nisi <strong>Parmensi</strong>s<br />

ecclesiae episcopi qui pro tempore fuent, sed habeat ipsius ecclesiae<br />

episcopus licentiam distringendi distribuendi vel deliberandi tamquam<br />

noster comes palatii omnes res et familias tam omnium clericorum eiusdem<br />

episcopii quamque et omnium habitantium infra praedictam civitatem nec<br />

non et omnium hominum residentium sub prefatae ecclesiae terra sive<br />

libellariorum sive precariorum seu castellanorum omnia supradicta nostrae<br />

646 La copia del sec. XVI ha Casale pallagatum.<br />

647 L’Ughelli ha cursum<br />

648 L’Ughelli ha henciano; la copia del sec. XVI ha licentiano<br />

649 Ughelli legge Boledina; la copia del sec. XVI ha Boschiva<br />

650 Ughelli: Lavantulo; la copia cit. ha la valitudo.<br />

651 Nell’Ughelli: Albazzano<br />

175


confirmationis praecepto confirmamus atque corroboramus saepe dicto<br />

Sigefredo <strong>Parmensi</strong> episcopo suaeque ecclesiae, eo videlicet ordine, ut<br />

nullus marchio comes vicecomes dux aut aliqua regni nostri magna<br />

remissaque persona exinde de praedictis rebus et familiis et omnibus quae<br />

superius leguntur se intromittat aut aliquam functionem inde recipere aut<br />

disvestire ullo modo temptet et ut liceat episcopo quiete vivere. Si acciderit<br />

de predictis rebus et familiis sine pugna legaliter non posse definiri, huius<br />

nostrae confirmationis pagina concedimus eiusdem episcopi misso sive<br />

vicedomino, ut sit noster missus et habeat potestatem deliberandi et<br />

definiendi atque diiudicandi tamquam noster comes palatii. Insuper etiam<br />

concedimus ut, si aliqua navis alicuius castelli episcopii <strong>Parmensi</strong>s per<br />

Padum aut per aliquem aquaeductum Ferrariam transierit, nullus exinde<br />

tributum exigat aut requirere temptet. Si quis igitur, quod minime credimus,<br />

huius nostrae confirmationis praeceptum infringire temptaverit, sciat se<br />

compositurum auri optimi libras C medietatem camerae nostrae et<br />

medietatem <strong>Parmensi</strong> episcopo qui pro tempore fuerit. Quod ut verius<br />

credatur firmiusque ab omnibus observetur, manu propria roborantes nostro<br />

sigillo iussimus inferius insigniri.<br />

Signum domni Ottonis invictissimi regis.<br />

Adelbertus cancellarius advicem Petri episcopi et archicancellarii<br />

recognovit et subscripsit.<br />

Data nonas aprilis, anno dominicae incarnationis DCCCCLXXXVIIII,<br />

indictione prima, anno vero tercii Ottonis regnantis sexto. Actum<br />

Quitilinburg, fe1iciter amen.<br />

Copia del sec. XVI autenticata da «Ubaldus sacri palacii notarius»;<br />

<strong>Archivi</strong>o vescovile, Cassetto III, in un fasc. cart. intitolato: «Privilegia<br />

imperatorum numero undecim...» tutto di mano del sec. XVI. La copia ha<br />

qualche lacuna e non pochi errori; ho perciò seguito l’edizione dell’Affò,<br />

Storia, I, N. LXXVII, p. 367, derivata da una copia aut. dal notaio<br />

Puteolisius, della seconda metà del sec. XII, ora perduta, tenendo presente<br />

l’ediz. dei Mon. Germ. Hist., Dipl. Ottonis, III, N. 54, p. 458, condotta<br />

sull’Affò e sull’Ughelli, Italia sacra, ed. I, 2, 203; ed. II, 160, da copia<br />

dell’<strong>Archivi</strong>o Vaticano.<br />

LXXVII.<br />

Gisone del fu Adamo Modenese vende al vescovo di Parma Sigefredo II<br />

sette masserizie da lui possedute in «Pinaria» vicino a «Sola».<br />

«Paradinie» (Spilamberto), 989, giugno 19.<br />

(S.T.) In nomine sancte et individue Trinitatis, anni ab incarnacione<br />

domini nostri Iesu Christi nongnentesimo hoctuagesimo nono, tercio decimo<br />

176


kalendas iulias, indictione secunda. Constat me Giso abitator in comitato<br />

Motinense filius quondam Adami ex genere Francorum accepisse sicuti et in<br />

presentia testium manifesto sum quia accepi ad vos domnus Sigefredus<br />

venerabilis sancte parmensis ecclesie episcopus argentum denarios bonos<br />

veneticorum libras decem et septem abentem per una qui supra libra denariis<br />

ducenti quadraginta finitum precium sicut inter nobis convenit pro<br />

sediminibus et omnibus rebus territoriis iuris meis nominative massaricias<br />

septe quod habere vel possidere viso sum in fundis locis que dicitur Pinaria<br />

prope castro Sola 652 et in Braida seo in Prato atque in Galega et in Nalturi<br />

eciam in Campo Veclo 653 ; prima massaricia sicuti recta est per Iohannes<br />

Montanario, secunda massaricia sicuti recta est per item Iohannes que<br />

dicitur de Presbiter, tercia massaricias qui recta est per itemque Iohannes<br />

que dicitur Rumaldi, quarta massaricias sicuti recta est per Martino, qui<br />

dicitur Calina, quinta massaricias comodo recta est per Bruno Pulinago,<br />

sesta massaricia qualiter recta est per <strong>Le</strong>one que dicitur de Plaza, septima<br />

massaricia qui recta est per Bonizonem que dicitur Orbo et sunt onmibus<br />

rebus territoriis in supraseriptis nominatis locis inter sediminibus et areis ubi<br />

vitis estant seo pratis iuges quatuordecim, de terris arabilis iuges sexaginta<br />

et si amplius super ipsa mensura in nominatis locis de predictis massariciis<br />

comodo per nominalis massariis rectis et laboratis fuerunt vel fiunt in integrum<br />

inventum fuerint, quam ut supra legitur, per hanc cartulam et pro<br />

nominato precio in tu qui supra domni Sigefredi episcopus vel in tuos 654<br />

subcessores pars ipsius episcopio <strong>Parmensi</strong>s maneant et persistant<br />

potestatem proprietario iure in integrum, tam sediminibus cum hedificiis<br />

casarum seu reliquis terris, campis, pratis, pascuis, terris arabilis, vineis et<br />

silvis ac stalareis cum areis in qua estant aquas aquarumque ductibus et<br />

funtaneis coltis et incoltis divisis et indivisis hac 655 patulibus omnia et ex<br />

omnibus ad ipsas massaricias pertinentibus in integrum. Que autem suprascriptis<br />

casis et omnibus rebus in suprascriptis omnibus nominatis locis<br />

cum suarum pertinenciis ad iamdictas massaricias pertinentibus vel<br />

aspicientibus, sicuti supra legitur et in omnibus compreensi sunt cum finibus<br />

et terminibus accessionibus et ingressoras earum seu cum superioribus et<br />

inferioribus suis ab ac die vobis domni Sigefredi episcopus pro superscripto<br />

argento vendo trado mancipo et nulli aliis venditis donatis alienatis<br />

obnossiatis vel traditis nixi vobis, insuper cultellum fistucum notatum<br />

vuantonem vuasonem terre vel ramum arboris coram testibus legitimam<br />

facio tradicionem vestituram et me avarpivi foris expoli et absasito feci et<br />

vobis domni Sigefredi episcopus a proprietatern ipsius episcopio <strong>Parmensi</strong>s<br />

abendum reliqui faciendum exinde vos vestrisque successoribus pars ipsius<br />

episcopio iure proprietario nomine quicquit volueritis sine omni mea et<br />

652 Sic.<br />

653 prope – Campo Veclo su rasura, stessa mano.<br />

654 La s finale di tuos serve da lettera iniziale della parola seguente.<br />

655 Sic.<br />

177


heredibus hac proheredibus meis contradiccionem vel repeticione. Si quis<br />

vero, quod futurum esse non credo, si ego qui supra Giso, quod absit, aut<br />

ullus de heredibus hac pro heredibus meis seo quislibet oposita persona qui<br />

contra hac cartula ista vendiccionis et tradicionis ire quandoque<br />

tentaverimus aut eam per covis ingenium infrangere conaverimus vel si ab<br />

omne contradicente hominem ego qui supra Giso vel meos heredes hac<br />

proheredes vobis domni Sigefredi episcopus vel ad vestrisque subsessoribus<br />

nominatis casis et omnibus rebus defendere non potuerimus, tunc inferamus<br />

vobis multa quod est pena auro hobtimo 656 libras quinque argentum<br />

pondoras 657 decem et rebus ipsis de co 658 egerint dupliciter sicut pro<br />

tempore fuerint melioratis aut valuerint sub estimacione in consimilibus<br />

locis et quod repetierimus et vindicare non valeamus, sed presens hac<br />

cartula vindicionis et tradicionis dioturnis temporibus firma et inconvulsa<br />

permaneat cum stipulacione subnixa et nichil mihi ex ipso precio amplius<br />

aliquit reberis disi et bergamena cum actramentario de terra levavi et<br />

Rainfredi notarius tradidi et scribere rogavi in qua eciam subter confirmans<br />

testibusque obtulit roborandam. Actum in locus que dicitur Paradinie propre<br />

locus qui vocatur Spino Lamberti, feliciter.<br />

Signo Ϯ manus nominato Gisoni qui hanc cartula vindicionis et<br />

tradicionis ut supra fieri rogavi et nominato argento accepi et ei relectum<br />

est.<br />

Signo Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus David vicedomno episcopio ipsius <strong>Parmensi</strong>s et<br />

Gundelberti de Burgo Sancti Dunnini seo Gariardi adque Guntardi de<br />

Campigine lege vivente Salicha rogati testes.<br />

Signo Ϯ Ϯ Ϯ manibus Anzoni de Fesso et Ingelbaldi seo item Ingelbaldi de<br />

loco Palmie rogatis testes.<br />

(S.T.) Ego qui supra Rainfredus notarius scriptor huius cartule<br />

vindicionis postradita complevi et dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LXV. – Nel verso di mano del<br />

sec. XI-XII: «cartula quam fecit Giso de... Sigefredo episcopo de<br />

massariciis VII».<br />

LXXVIII.<br />

Prangarda del fu Adalberto marchese col consenso del marito<br />

Maginfredo marchese, alla presenza di Bernardo conte del comitato<br />

Ticinese, vende al diacono Raimbaldo della pieve di Borgo S. Dannino tutti<br />

i suoi possedimenti pertinenti alla corte di «Viliniano».<br />

656 Sic.<br />

657 Sic.<br />

658 Sic.<br />

Pavia, 991, marzo 8.<br />

178


(S.T.) In nomine sancte et individue Trinitatis, anno ab incarnacione<br />

domini nostri Iesu Christi nogentesimo nonagesimo primo, die octavo<br />

mense marcius, iridictione quarta.<br />

Constat nos Maginfredus marchio filius bone memorie Ardoini itemque<br />

marchio et Prangarda iugalibus filia bone memorie Adelberti marchio, qui<br />

professa sum ex nacione mea lege vivere Lamgobardorum, set nunc pro ipse<br />

vir meus lege vivere videor Salicha ipse iamque iugale et mundoaldus meus<br />

michi consenciente et subter confirmante et iusta lege mea una cum noticia<br />

et interrogatione Bernardi comes comitatu Ticinensis in cuius presencia vel<br />

testium certa facio professione et manifestacione, quod nulla me pati<br />

violencia ad quempiam ominem nec ab ipso 659 iugale et mundoaldo meo,<br />

nisi mea bona et spontanea voluntate, accepisemus sicuti et in presentia<br />

testium accepimus nos suprascriptis iugalibus comuniter ad te Raimbaldus<br />

diaconus de ordine plebe Sancti Donini sito Burgo territorio <strong>Parmensi</strong>s<br />

argentum per denario bonos libras quadraginta abente per una que supra<br />

libra denari ducenti quadraginta finitum precium pro cumtis casis et<br />

omnibus rebus illis iuris nostris quam abere visi sumus in locas et fundas<br />

que dicitur Areno, Saca, Sancto Savino, Fingaida, 660 Campigine, Monticlo,<br />

Fano, Corviaco, Veztano, 661 Grasiano, Burmi, Belisma, Laxonio, Botoni,<br />

Traversitulo, Viniale, Pisinola, Quinzanello, Grasiano 662 , Lodroniano,<br />

Cinciani 663 , Ticiano, Rozano, Calvenciano, Scuriano, alio Vezano,<br />

Montetennolo, Conturie, Parliano, Talonniano, Miliano, Vicogatuli,<br />

Panoclo, Albari, Monesteriolo, terra que dicitur Sancti Dalmacii, Casalauri,<br />

Gaviano, Caselle vel ubicumque per locis ibidem pertinentibus, nominative<br />

casis et omnibus rebus illis in suprascriptis locis qui pertinent de curte<br />

Viliniano et sunt ipsis casis et omnibus rebus cum suorum pertinenciis in<br />

suprascriptis locis per mensura iusta inter sediminas et areis ubi vitis exstant<br />

seu pratis adque terris arabelis iuies 664 quignenti silvis et buscaliis seo<br />

pascuis adque gerbidis cum areis illorum iuies 665 similiter quignenti et si<br />

plus iuris rebus in suprascriptis locis cum suorum pertinentiis inventum<br />

fuerit, quam ut supra mensura legitur, omnia in tua qui supra Raimbaldi<br />

diaconus vel de eredibus tuis aut cui vos dederitis vel abere statueritis per<br />

anc cartulam et per suprascripto argento persistat potestatem proprietario<br />

iuri uti 666 dictum est, tam casis cum sediminibus seu reliquis terris, campis,<br />

pratis, pasquis, vineis, silvis, insolis, ripis, rupinis, usibus aquarum, aquis,<br />

659<br />

Nella pergamena ab apso<br />

660<br />

L’ultima i pare corretta su altra lettera ed è alquanto mal formata, l’ultima vocale assai<br />

sbiadita.<br />

661<br />

La t è di lettura incerta, più sotto si legge: alio Vezano<br />

662<br />

Sic.<br />

663<br />

Pare si debba leggere piuttosto Cincioni<br />

664 Sic.<br />

665 Sic.<br />

666 La i in sopralinea, stessa mano.<br />

179


aquarumque ducti et funtaneis, seu molendinis, coltis et incoltis, divisis et<br />

indivisis in integrum. Que autem suprascriptis casis et omnibus rebus iuris<br />

nostris superius dictis una cum acessiones et ingresoras earum, seu cum<br />

superioribus et inferioribus suis ab ac die tibi cui supra Raimbaldi diaconus<br />

pro suprascripto argento vendimus tradamus mancipamus et nulli alii<br />

venditis donatis alienatis obnosiatis vel traditis nisi tibi. Insuper nos qui<br />

supra iugalibus tibi cui supra Raimbaldi diaconus legitimam facimus<br />

tradicionem vestituram per cultellum fistuco notatum vuantonem vuasonem<br />

terre adque ramum arboris et nos exinde foris expoli vuarpivimus et absesita<br />

fecimus et tibi ad tuam proprietatem abendum reliquimus faciendum exinde<br />

a presenti die tu Raimbaldus diaconus et eredibus tuis, aut cui vos dederitis,<br />

iure proprietario nomine quiquit volueritis sine omni nostra et eredum ac<br />

proeredum nostrorum contradictione vel defensione et absque restauracione<br />

exepto si de nostrum datum aut factum aparuerit quod nos exinde in aliam<br />

parte fecissemus et tum 667 da illam partem umde oc oparuerit nos iugales<br />

nostrosque eredes ac proeredes tibi cui supra Raimbaldi diaconus tuisque<br />

eredes aut cui vos dederitis vel abere statueritis defendere et restaurare<br />

promittimus, quod si defendere non potuerimus aut si vobis exinde aliquit<br />

per covis genium subtrare quesierimus, tunc in dublum suprascriptam<br />

vendicionem vobis restituamus, sicut pro tempore fuerint melioratis aut<br />

valuerint sub exstimacione in consimilibus locis, nam 668 da illam partem<br />

umde nostrum datum aut factum non aperuerit quod nos exinde in aliam<br />

parte m fecissemus nichil vobis defendere nec restaurare promitimus exepto<br />

ut supra. Si quis vero, quod futurum esse non credimus, si nos quem supra<br />

iugalibus, quod absimus, 669 aut ullius de eredibus ac proeredibus nostris seu<br />

quislibet oposita persona qui contra anc cartulam vindicionis seu tradicionis<br />

ire quandoque tentaverimus aut eam per covis genium inrurnpere<br />

quesierimus, tunc inferamus ad illam partem contra quem exinde litem<br />

intullerimus multa quod est pena auro obtimo libras viginti argenti ponderas<br />

centum et quod repetierimus et vindicare non valeamus set presens anc 670<br />

cartula vendicionis seu tradicionis diuturnis temporibus firma permanead<br />

adque persistat inconvulsa cum stipulacione subnicxa et bergarnena cum<br />

atrementario de terra elevavimus et Rozoni notarius sacri palacii tradimus et<br />

scribere rogavimus in qua etiam subtus confirmamus et testibusque obtulit<br />

roborandum. Actum civitate Ticinium, feliciter.<br />

Originale (?); <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LXVI.<br />

La pergamena inferiormente per un buon terzo è bianca, pare che lo<br />

spazio dovesse essere riservato alle sottoscrizioni mancanti; si può anche<br />

667 Nella carta si ha et con trattino orizzontale sulla t; ritengo che la t debba servire alle<br />

due parole; più sotto tunc è reso con te ed il solito trattino oriz. sovrapposto.<br />

668 Nella carta nan<br />

669 Sic.<br />

670 La n in sopralinea, stessa mano.<br />

180


supporre il doc., anzichè una sopia coeva, come ritenne l’Affò, un originale<br />

rimasto incompiuto.<br />

Parzialmente ed. in Affò, Storia di P., I, N. LXXVIII, p. 369.<br />

LXXIX.<br />

Dodone preposto a nome della canonica Parmense dà a livello a<br />

Lovesino del fu Martino una masserizia posta in Sabione.<br />

Parma, 991, marzo, 25.<br />

(S.T.) In Christi nomine. Placuit adque convenit inter Dodo diaconus et<br />

prepositus canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie nec non inter Lovesino filius<br />

quondam Martini ut in Dei nomine debeant dare sicut et a presenti dedit ipse<br />

Dodo diaconus et prepositus eidem Lovesini vel ad eius heredes libellario<br />

nomine 671 idest masaricia una iure ipsius canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie<br />

cum omnibus rebus quiquit ad ipsa masaricia pertinere videtur, qui est<br />

posita in loco et fundo que dicitur Sablone tantum nominative sicuti rectas<br />

et lavoratas fiunt per te ipse Lovesino eidem Lovesini vel ad eius heredes<br />

libellario nomine tradavi da modo usque ad annos viginti et nove expletis in<br />

eo tinore, ut ipsa masaricia cum predictis rebus ad eam pertinentibus per eis<br />

meliorentur nam non peiorentur et exinde dare ac persolvere debeat ipse<br />

Lovesino vel suos heredes eidem Dodoni diaconus et prepositus vel ad<br />

successores eius per omni anno de omni grano quod super ipsas<br />

rex 672 seminaverit covo quarto in area, vinum reddat tercium anteposito eis<br />

orto lino rapas vicea facioli canepe et sestaria quatuor de terra seminatura<br />

foris casalivo ab aliis laboribus recoliendum unde non retdat exenio per<br />

anno dare debeat in 673 nativitate Domini aut infra hoctava pro prato atque<br />

pro arboribus argentum denaris bonis sex et quando tempus mesis vel<br />

vindemie fuerit misso domnico eis super area et torculo stare debeat et ipse<br />

ei subxepta faciad ad eius vivendam ec autem predictum reditum vel exenio<br />

denari cum suo tempus evegere et adducere debeant ad casa eius domnicata<br />

infra civitate Parma, ali eis nulla super imposita non fiad, pena quidem inter<br />

se posuerunt, ut quis de ipsis aut subcessorex 674 vel heredes non<br />

compleverint omnia ut sopra legitur vel si tollere aut dimittere presumserint<br />

ante expletum tempus et non permanserint in ea omnia, ut supra legitur, tunc<br />

componunt pars parti fidem servanti pena argentum solidos viginti et post<br />

pena soluta presens unc libellum usque in prefinitum tempus in suo manead<br />

vigore et firmitatem. Unde duos libelli scripti sunt. Factum fuit et infra<br />

civitate Parma, anno ab incarnacione domini nostri Iesu Christi DCCCC<br />

671<br />

Nella carta m, manca la sillaba no<br />

672<br />

Sic.<br />

673<br />

La n di in serve da iniziale della parola seguente.<br />

674 Sic.<br />

181


nonagesimo primo, octavo kalendas aprilis, indictione quarta.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Iohanni et Martini seu Dominici rogatis testis.<br />

(S.T.) Scripsit ego Iohannes notarius sacri palacii postradito complevi et<br />

dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LXVII. – Nel verso di mano<br />

del sec. XII-XIII: «libellus can. de massaricia in Sablone».<br />

LXXX.<br />

Berardo del fu Gariardo del comitato Parmense dona alla canonica di<br />

Parma la parte di sua proprietà della corte di Vestola in «Penitulo» col<br />

castello e la cappella dedicata a S. Lorenzo.<br />

Parma, 995, ottobre 9.<br />

(S.T.) In nomine sancte et individue Trinitatis, anni ab incarnacione<br />

domini nostri Iesu Christi DCCCC nonagesimo quinto, die nono mense<br />

octuber, indictione nona.<br />

Canonice sancte Dei genitricis virginis Marie mater ecclesie <strong>Parmensi</strong>s<br />

ubi nunc Guntardus diaconus et prepositus preesse videtur, ego in Dei<br />

nomine Berrardus bone 675 memorie Gariardi 676 filius de comitatu <strong>Parmensi</strong>,<br />

qui profeso sum ex nacione mea lege vivere Langobardorum donator et<br />

ofertor ipsius canonice presens presentibus dixi: mundi termino<br />

apropinquante ruinis crebescentibus iam certa signa (signa) manifestantur,<br />

idcirco melius est homini metum mortis vivere quam spem vivendi morte<br />

subitanea perveniri. Ego qui supra Berardus compulsus Dei misericordia in<br />

eadem canonica ipsius matris ecclesie a presenti die dono et ofero pro<br />

mercedem et remedium anime mee vel parentorurn meorum hoc est meam<br />

porcionem de corte una domui cultile quod est medietatem de eadem corte<br />

iure mea, quibus esse videtur corte ipsa in loco Penitulo ubi Vestola dicitur<br />

in comitatu <strong>Parmensi</strong> cum castrum unum in eadem corte et capella, qui est<br />

ad onore Sancti Laurencii inibi constructa cum omnibus casis et rebus<br />

territoriis tam domnicatis et masariciis in eodem loco et fundo Penitulo, qui<br />

dicitur Vestola, sive in locis et fundis que dicitur Silva Plana, Savana,<br />

Pedergnacula, Quadrubio, [Mid?]iliano 677 , Pauciolo, Vestana, Gerbagniola<br />

cum suarum pertinenciis aut ubicumque per locis mea vero porcionem ad<br />

eadem corte pertinentibus vel aspicientibus in integrum. Et sunt omnibus<br />

rebus ipsis ipsa mea vero porcio quod est medietas de eadem cortem infra<br />

eodem castro ipsius loci cum area de terra ubi esset constructa ipsa capella<br />

675 La perg. ha mone<br />

676 La prima i della parola è quasi scomparsa.<br />

677 Tre lettere di lettura incerta per macchia d’inchiostro.<br />

182


tabules centum, reliquis vero eodem castro foris ic 678 circuitu sive in eodem<br />

loco et fundo Penitulo que dicitur Vestola, adque per ceterisque aliis<br />

omnibus innominatis locis inter sediminibus et areis ubi vitis estant seu<br />

pratis iuges viginti, terris arabilis iuges (iuges) quadraginta, silvis,<br />

glandareis et buscalibus, stalareis, areis illorum cum gurbedis 679 et pascuis<br />

iuges quadraginta et si plus iuris rebus tam de eodem castro et capella quam<br />

que et foris in circuitu vel in eodem loco et fundo Penitulo qui et Vestola et<br />

per ceterisque aliis omnibus nominatis locis vel innominatis cum suarum<br />

pertinenciis de eadem rnedietatem quod est mea porcio inventum fuerint,<br />

amnia per ista ofersionis cartula in eadem canonica persistant potestatem<br />

proprietario iure abendum ut dictum est pro anima mea meorumque<br />

parentorum mercedem tam casis donicatis cum eodem castro et capella sive<br />

casis masariciis cum areis illorum seu reliquis terris, curtis, ortis, areis,<br />

clausuris, campis, pratis, pascuis, vineis, silvis, insolis, ripis, rupinis, usibus<br />

aquarum aquarumque ductibus et fontaneis seu molendinis una cum finibus,<br />

terminibus, acessionibus, coltis et incoltis, divisis et indivisis omnia et ex<br />

omnibus ut dictum est in integrum. Que autem suprascriptis casis et<br />

omnibus rebus in suprascriptis omnibus nominatis locis supra conpreemsis<br />

ad eadem corte pertinentibus cum acessionibus et incressoras earum seu<br />

cum superioribus et inferioribus suis in integrum ab ac die in eadem<br />

canonica dono et ofero et per presentem cartulam ofersionis nomine<br />

abendurn confirmo, faciendum exinde tam ipse prepositus suosque<br />

subcessores parti ipsius canonice et presenti die proprietario nomine<br />

quicquit volueritis sine ulius contradicione ut dicxi pro anima mea<br />

meorumque parentorurn mercedem et vobis Dominus inde bona tribuat.<br />

Actum Parma, feliciter.<br />

Ϯ Berardus subscripsi.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Bonizoni de Vicogatuli et Adelberti filio quondam<br />

Dominici seu Geuzoni lege viventes Langobardorum rogatis testes.<br />

(S.T.) Scripsi ego Lambertus notarius sacri palacii postradita complevi et<br />

dedi.<br />

Originale (?); <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LXVIII. - Ed. parzialmente<br />

in Affò, Storia di P., I, N. LXXIX p. 370; integralm. con facs. in G. Micheli,<br />

L’alta valle del Parma cit., doc. II, p. 26.<br />

LXXXI.<br />

Sigefredo II, vescovo di Parma, dona alla sua canonica la corte di<br />

«Viliniano» nel contado Parmense ed altri beni posti ad Albari, Vigatto,<br />

Panocchia, Collecchio, Collecchiello, Talignano, Sala, Antognano,<br />

678 Sic.<br />

679 Sic.<br />

183


Mamiano, Maiatico etc.<br />

Parma, 995, novembre 20.<br />

In nomine sancte et individue Trinitatis, anni ab incarnacione domini<br />

nostri Iesu Christi DCCCC nonagesimo quinto, duodecimo kalendas<br />

decembris, indicione nona.<br />

Canonica sanctae Dei genitricis virginis Marie mater eclesie <strong>Parmensi</strong>s<br />

[ubi]nunc Gumtardus diaconus et prepositus preesset videtur, ego in Dei<br />

nomine Sigefredus venerabilis 680 ipsius sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie episcopus<br />

donator et offertor ipsius canonice presentibus presens dicxi: si[cu]t de<br />

rebus nostris locis sanctorum vel subsidium canonicorum conferamus procul<br />

dubio nobis nostrisque parentibus in [fut]uro mercedem habere credimus,<br />

idcirco ego qui supra domnus Sigefredus episcopus compulsus Dei<br />

[misericord]ia in eadem canonica ipsius matris eclesie et episcopio meo a<br />

presenti die dono et offero pro mercedem et [rem]edium anim[e m]ee vel<br />

parentum meorum hoc est cortem unam domui cultile iure meo quibus esse<br />

[vid]etur in loco que dicitur Viliniano in comitatu <strong>Parmensi</strong>s cum area una<br />

de terra ubi castrum edifica[tum] fuit cum fossatas circumdatas sive cum<br />

capella una unc ibidem edificata in honore sancti... [et]sancti Vi...cum<br />

omnibus casis et rebus vel molendinas in eodem loco et fundo Viliniano in<br />

easdem 681 cortem per[tin]entibus, sive casis et rebus similiter ad easdem<br />

cortem pertinentibus item iuris meis quibus sunt positis in fundis locis que<br />

dicitur Albari, Vicogatuli, Panocle, Coliclo, Coliclello, Taloniano,<br />

Camtu... 682 , [Curati]co, Sala, Antoniano, Mamiano, Pavariano, Maliatico,<br />

Tavernole, Noceto, Tanciolini, Campigine, Francisco, Clasiniano,<br />

Lovaciano, Cedonio, Canpora, Vestole, cum omnibus eorum adiacenciis vel<br />

pertinenciis in inte[grum] sicut...... per mensura iusta, illis vero rebus in<br />

eodem loco et fundo Viliniano quod est..... [suprascrip]ta corte adque et in<br />

omnibus rebus in suprascriptis omnibus designatis et nominatis locis inter<br />

sedimi[n]is ubi vitis estant seu predicta area ubi iam antea castrum<br />

edificatum fuit cum.... eadem capelle vel eadem fossatas adque terris....<br />

[pe]des trescenti silvis et buscalibus seu pasquis cum areis.... terris gerbidis<br />

iuges centum et si plus iuris...... de ea... de predicta corte vel domnicatum et<br />

molamdinas ipsius cur[tis].... terris massariciis in eodem loco et fundo<br />

Viliniano sive et de omnibus suprascriptis locis Albari, Vicogatuli, Panocle,<br />

Coliclo, Coliglello, Taloniano, [C]uratico, Sala, Antoniano, Mamiano,<br />

Pavariano, Maliatico, Tavernole, [Noce]to, Tanciolini, Campigine,<br />

Francisco, Clasiniano, Lovaciano, Cedonio, Cam[pora, V]estole inventum<br />

fuerint omnia per ista offersionis cartula eadem canonica pcrsistant<br />

potestatem proprietario nomine, ut dictum est pro anime mee meorumque<br />

680<br />

Nella carta uu con segno sovrapposto d’abbreviazione in forma di ss<br />

681<br />

Sic.<br />

682<br />

L’ultima parte della parola è illeggibile.<br />

184


parentorum mercedem tam casis domnicatis seu casis masariciis, curtis,<br />

ortis, areis, clausuris, campis, pratis, pascuis, vineis, silvis, insolis, ripis,<br />

rupinis, usibus acquarum, aquis aquarunque ducti[bus] et fontaneis seu<br />

molendinis, coltis et incoltis divisis et indivisis omnia..... bus in integrum,<br />

que autem suprascripta corte domui coltile cum eadem terra et capella vel<br />

fosatas cum casis masariciis et omnibus rebus ad esdem 683 corte<br />

pertinentibus in suprascripto loco et fundo Viliniano sive casis et omnibus<br />

rebus in suprascriptis omnibus nominatis locis sicuti supra legitur et<br />

omnibus conprehensum est cum acessionibus et ingressoras earum seu cum<br />

superioribus et inferioribus suis in integrum ab ac die in eadem canonica<br />

dono et offero et per presentem cartula offersionis abendum confirmo<br />

faciendum exinde pars ipsius canonice a presenti die proprietario nomine<br />

quicquit voluerint sine ullius contradicione ut dicxi pro anima mea vel<br />

parentorum meorum mercedem et pro onore capiti vel episcopati mei, nec<br />

mihi licead ullo tenpore nolle quod volui, set quod ad me semel factum vel<br />

conscriptum est sub insiurandum inviolabiliter conservare promitto cum<br />

stipulacione subnixa. Actum Parma, feliciter.<br />

Ϯ Sigefredus Dei misericordia episcopus in hoc iudicato ab eo facto<br />

subscripsit.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Bonefacii et Adami seu Amizoni seu 684 viventes<br />

Langubardorum rogati testes.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Teuzoni et Andrei lege Romana viventes rogati<br />

testes.<br />

(S.T.) Scripsi ego Lambertus notarius sacri palacii post tradita complevi<br />

et dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LXIX. – Pergamena assai<br />

deperita con larga lacerazione verso la metà del margine sinistro, rinforzata<br />

per oltre due terzi nel retro con membrana.<br />

Ed. parzialmente in Affò, Storia di P., I, N. LXXXX, p. 370.<br />

LXXXII.<br />

Guntardo preposto a nome della canonica di Parma dà a livello ai<br />

fratelli Fulco prete, Ingezone ed Amizone alcuni beni posti in Senzano.<br />

Parma, 996, febbraio 10.<br />

(S.T.) [In nomine patris et filii et] spiritui sancto, anno ab incarnacione<br />

domini nostri Iesu Christi nonentesimo nonagesimo sexsto, die decimo<br />

[mense februarii, indictione nona]. Placuit adque convenit inter Guntar[dus<br />

683 Sic.<br />

684 Sic.<br />

185


diaconus et prepositus canonice sancte] <strong>Parmensi</strong>s eclesie, que una per<br />

consensum et oct[oritatem fratrum] seniorum canonicorum de<br />

congregacione ipsorum canonice et inter [Fulco presbiter et Ingezo] seu<br />

Amizoni qui et Martino vocato germanis filiis..... de Sanciano liberis<br />

omines, ut in Dei nomine debeat d[are et a] presenti dedit ipse Guntardus<br />

diaconus et prepositus eidem [Fulco presbiter] et Regezo 685 adque Amizoni<br />

germanis vel filiis et nepotibus illorum legitimis usque [in nonam<br />

ge]neracionem libellario nomine id sunt rebus illis iuris ipsorum canoni[ce<br />

que sunt] ipsis rebus positis in ipso loco Senciano tantum nominative<br />

quantum Rozo presbiter 686 directes vel laborates fuerunt in integrum eorum<br />

Fulconi presbitero et In[gez]oni adque Amizoni germanis vel ad filiis et<br />

nepotibus illorum legitimi et qui de eis [nati] fuerint legitimi usque [in] nona<br />

generacionem libellario nomine tradavi da modo in (n)eo tinore ut ipsis<br />

rebus meliorentur nam non pegiorentur et exinde persolvere debeant ipse<br />

fulco presbiter et Ingezo seu Amizo germanis vel illorum fil[iis et<br />

ne]potibus illorum qui de eorum nati fuerint legitimi usque in nona<br />

generacionem eorum Guntardi diaconus et prepositus vel ad sucessores eius<br />

ad parte ipsorum canonicorum per omni anno ad ficta pensionem pro<br />

suprascriptis rebus vel pro frugis et censoras vel reditos quicquit Deus<br />

exinde anue ded[eri]nt infra octava de nativitate Domini aut infra eius<br />

octava argentum denario bono uno dato et consingnato ipso denario per<br />

annno per se ipse Fulco presbiter 687 et Ingezo seu Amizo vel filiis et<br />

nepotibus illorum et qui de eorum nati fuerint legitimi usque in nona<br />

generacionem aut eorum misis 688 eorum Gun[t]ardi diaconus et prepositus<br />

vel ad successores eius aut ad eorum missis a claustra ipsorum canonice<br />

infra civitate Parmense. Aliut exinde dare non debeant nec eorum nula super<br />

in[p]osita non fiat,.... si anue minime persolverit misso domnico eorum<br />

pingnorare et distringnere debeant ad iusticia faciendum; pena quidem inter<br />

se posuerunt et sic oblicaverunt quod si ipse Gumtardus diaconus et<br />

prepositus vel ad successores aut parti ipsorum canonice eorum Fulconi<br />

presbitero et Ingezoni adque Amizoni vel ad illorum filiis et nepotibus<br />

illorum legitimis usque in nona generacionem ipsis casis et rebus tollere aut<br />

aliqua superponere quesierint vel ipsis ipsam pensionem anue minime<br />

persolverint et non permanserint in (n)ea omnia sicut supra legitur, tum<br />

companat 689 pars parti fidem conservanti pena numero solidos vigimti et<br />

po[st] pena soluta presens libello ad omnia suprascripta in sua maneat<br />

firmitaten. Unde duos libelli scripti sunt. Actum Parma.<br />

Ϯ Ego Fulco presbiter subscripsi.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Ingezoni et Amizoni qui unc libello fieri rogaverunt.<br />

685<br />

Sic.<br />

686<br />

prbt con la b tagliata orizzontalmente in alto da un trattino.<br />

687<br />

prbt con la b tagliata orizzontalmente in alto da un trattino.<br />

688<br />

Sic.<br />

689<br />

Il segno di com è in sopralinea, stessa mano.<br />

186


Signum Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ Ϯ manibus Iohannes et Ingezoni seu I[ohannes?] adque<br />

Ingezoni eciam Micheli de civitate Parmense rogati testes.<br />

(S.T.) Scrips[i] ego Petrus notarius sacri palacii postradicto complevi et<br />

dedit.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LXX. – Pergamena<br />

completamente ingiallita da bagno di reagenti, guasta al lembo sinistro<br />

superiore; il testo è integrato con l’aiuto del Transumptum.<br />

LXXXIII.<br />

Ottone III conferma ai canonici di Parma i loro possessi e concede loro<br />

le immunità.<br />

Roma, 996, giugno –<br />

(C.) In nomine sanctae et individue Trinitatis, Otto divina favente<br />

clementia 690 imperator augustus. Omnium sanctae Dei eclesie nostrorumque<br />

presentium scilicet ac futurorum fidelium noverit industria, eo quod<br />

canonici <strong>Parmensi</strong>s sancte matricis eclesie interventu ac peticione nostri<br />

fidelissimi capellani Heriberti nostram eflagitantes celsitudinem, quatinus<br />

omnes canonicales res sub nostri precepti confirmatione reciperemus,<br />

quorum iustam efflagitationem considerantes, illud mente revolventes,<br />

quoniam si Deo famulantibus in omnibus nostra magestas 691 necessitatibus<br />

subvenerit, Deum nobis propicium habebimus, supradictorum videlicet<br />

canonicorum assiduis precibus, unde tam Christi remuneratione quamque<br />

cancellarii nostri peticione nec non illorum sacerdotum intercessione omnes<br />

res prelibate eclesie tam infra eivitatem quam extra, videlicet omnes<br />

domos 692 quae Papie habere videntur, castellum Palasioni cum omnibus 693<br />

suis adiacentiis et operibus tam de castellis guam de colonis et cetera omnia<br />

servicia que circumvicina 694 oppida ceteris castellanis presidentibus exibent,<br />

ita ipsi supradicti castelli et ceterorum omnium inferorum castellorum incole<br />

supradictis canonicis omni tempore secundum morem locorum exibeant,<br />

scilicet Macritule, Gaianum, Monticellum, Martulianum, Aquamlatulam, 695<br />

castellum de Sablone quod nuncupatur Sassamossa cum curte, 696 castellum<br />

de Foliano quod [n]uncupatur Mucletum cum curte, castellum de monte<br />

690<br />

Nell’orig. clemtia senza segno d’abbreviazione.<br />

691<br />

Sic.<br />

692<br />

La o dell’ultima sillaba corretta su altra lettera.<br />

693<br />

La carta ha omibus<br />

694<br />

circum corretto da circa<br />

695<br />

La prima l è corretta su l’ultima gamba della m di aquam; inoltre sulla seconda a di<br />

aquam resta il segno d’abbreviazione di m<br />

696 La r corretta su una t o una l<br />

187


Gibuli cum suis pertinentiis et cum colonis qui habitant in monte<br />

Agutulo, 697 castellum de Sala cum suis pertinentiis et [cum man]sionibus<br />

que sunt in suburbano territorio Ferrarie et curtem de Cavello et mansiones<br />

infra civitatem Boloniam cum eclesia et vineis ter[r]is que fuerunt<br />

Reginhonis et mansos duos de Alimannis, curtem de Monte cum omnibus<br />

suis pertinentiis, curtem de Spaniaco cum eclesia 698 , cu[r]tem de Balone<br />

cum suis pertinentiis et ranco 699 Columbino, curtem de Cornitulo cum valle,<br />

curtem de Moncello iuxta Blanconise cum runcis qui sunt in Viariolo,<br />

terciam partem de corticellam de ...uni, 700 curtem de Viliniano, castellum de<br />

Arceto, villam de Melitulo et omnibus pertinentibus terris et plebes duas,<br />

unam Sancti Prosperi, alteram Sancti Martini in honore dicatas cum<br />

omnibus earum pertinentiis et decimis, similiter omnium hominum<br />

habitantium Parmam laborantium suburbanis terris que dividuntur a<br />

plebibus, nec non terciam partem tolonei eiusdem civitatis, nec non<br />

basilicam Sancte Christine que stat supra portam civitatis cum suis<br />

pertinentiis, seu ubique locorum sub nostro imperio, tam in pleniebus quam<br />

in montibus, molendinis, piscationibus, slilvis aquis tam quod in presenti<br />

habent quam in antea Christi misericordia acquirere poterant usque in fine<br />

seculi. Eo tinore ut nullus dux [m]archio comes vicecomes seu ulla<br />

imperii 701 regni nostri [ma]gna parvave persona eos inquietare molestare<br />

[aut] disvestire pres[um]at. Si quis autem huius defensionis preceptum 702<br />

infringere temptaverit componat centum libras auri cocti ad medietatem<br />

camere [nostre et medietatem] prelibatis sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie canonicis.<br />

Quod ut verius credatur diligentiusque observetur sigillo nostro signare<br />

iussimus.<br />

[Signum domni Ottonis] (M.F.) gloriosissimi imperatoris augusti.<br />

[Heribertus can]cellarius vice Petri episcopi recognovi (S.D.).<br />

[Data... iuni]i, anno dominice incarnationis DCCCCXCVI, indictione<br />

VIIII, anno autem tercii Ottonis regnantis XIII, imper[ii p]rimo; actum<br />

Rome.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LXXI.<br />

Traccia del sigillo cereo attorno al foro d’inserzione del medesimo.<br />

Pergamena mancante, per ampia lacerazione, dell’angolo inferiore sinistro,<br />

qua e là piccoli fori nel senso delle pieghe longitudinalm.; rinforzata nel<br />

retro con pezzetti di membrana.<br />

Muratori, Antiq. Ital., 3, 199; Affò, Storia di Parma, I, 371 N. LXXXI;<br />

697<br />

La prima u corretta da una a<br />

698<br />

Sic.<br />

699<br />

Sic.<br />

700<br />

Forse è andata perduta una lettera iniziale o due di cui non resta alcuna traccia, per un<br />

taglio nella carta<br />

701 In sopralinea, stessa mano.<br />

702 c in sopralinea, stessa mano.<br />

188


Tiraboschi, Memorie Stor. Modenesi, I, 152, N. CXXXI; Böhmer, Reg. 773;<br />

Mon. Germ. Hist., Diplom. Ottonis III, N. 210, p. 622.<br />

LXXXIV.<br />

Adelberto marchese figlio del fu Oberto marchese e conte del palazzo<br />

assegna ai canonici della cattedrale di Parma i beni lasciati dal defunto<br />

figlio Oberto, cioè una corte col castello e la cappella posta in luogo detto<br />

«Tune» presso il fiume Taro.<br />

Soragna (Parma), 966, settembre 24.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, tercio Otto<br />

divina ordinante providenciam imperator augustus, anno imperii eius<br />

propicio ic in Italia primo, octavo kalendas octuber, indicione decima. Ego<br />

Adelbertus marhio 703 filius bone memorie Otberti item marhio et comes<br />

palacii qui professo sum ex nacionem meam lege vivere Langobardorum<br />

presentibus presens disi 704 : manifesta causa est mihi eo quod Otbertus filio<br />

meo instituit me eset suum erogatorem ad distribuendum cortem unam<br />

domui coltilem cum castro et capellam seu et cum casis massariciis et<br />

omnibus rebus que fuerunt iuris suis quibus sunt positis in loco et fundo ubi<br />

dicitur Tune iusta f1uvio Taro cum sua pertinencia a canonice sancte<br />

<strong>Parmensi</strong>s ecclesie qui nunc vel pro tempore fuerint usque in sempiternum<br />

seculi, modo vero considerante me Dei omnipotenti misericordia seu<br />

mercedem et remidium 705 anime mee seu et predicti condam Otberti filio<br />

meo ut cortem ipsam cum predicto casto 706 et capellam cum casis<br />

domnicatis et masariciis et omnibus rebus ad eam pertinentibus in iam<br />

nominato loco ut supra legitur inordinatis relinquam, propterea previdi ipsis<br />

ordinare et disponere 707 modo et omni tempore sic firmis et stabilem<br />

perma[ne]ndum 708 qualiter ic subter statuero et mea bona est 709 voluntas pro<br />

anima mea et eidem Otberti filio meo mercedem, ideoque volo et statuo seu<br />

iudiro adque per anc pagina iudicati et ordinacionis me confirmo ut<br />

presentaliter deveniant ad iure canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie, ut abeant<br />

ipsis canonicis et qui pro tempore fuerint usque in sempiterno seculo fruges<br />

et reditum seu censum et labore quod Dominus anoaliter dederint, eo vero<br />

tinore ut omnia suprascripta fruges et reditum seu censum per singulos<br />

annos per tempus quadriesime insimul comedere debeant quia sic mea ex<br />

703 Sic.<br />

704 Sic.<br />

705 Sic.<br />

706 Sic invece di castro.<br />

707 La d corretta su una p dalla stessa mano.<br />

708 Piccola lacerazione nella pergamena.<br />

709 In sopralinea, stessa mano.<br />

189


voluntas pro anima mea et suprascripti condarn Otberti filio meo mercedem<br />

et si oc evenerit quod episcopus qui nunc vel pro tempore fuerint ordinati in<br />

predicto episcopato sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie eisdem canonicis tollere aut<br />

aliquam minuacionem fecerint de predicta cortem et castro seu capella et<br />

domnicato seu predictis casis masariciis et omnibus rebus territoriis ad eam<br />

pertinentibus illam partem qui eis tullerit statim modo deveniant me qui<br />

supra Adelberti marhio 710 vel ad unum de parentibus meis propinquiores qui<br />

pro tempore fuerint, qui eamdem cortem et omnibus rebus ad eas<br />

pertinentibus regant et gubernet ad partem ipsius canonice usque dum illum<br />

episcopus in iamdictum episeopatum evaniad, qui ipsa cortem cum<br />

iamdictis rebus, ut supra legitur, quieta et inbata ad predicti canonici qui<br />

nunc vel pro tempore fuerint abere premiterint pro anima mea et eidem<br />

Otberti filio meo mercedem et si illu 711 fuerit quod ego qui supra Adelbertus<br />

marhio 712 vel nepotibus... 713 [a]liquit de propinquioribus meis qui eamdem<br />

cortem regere et gubernare deberent ad parte ipsius canonice aliqua<br />

[conte]stacionem aut vuastacionem vel ulla contrarietatem facere<br />

presumpserint, tunc componamus ad parte predicti canonici iam dictam<br />

corte cum castro et capella cum predicto domnicato seu cum casis masaricii<br />

714 et rebus territoriis omnibus ad eamdem cortem pertinentibus in dublo<br />

sicut pro tempore fuerit meliorata aut valuerit sub exstimacionem in<br />

consimile locum, quia sic mea decrevit voluntas pro anima 715 mea et<br />

suprascripti condam Otberti filio meo mercede. Actum in castro Soranea<br />

feliciter.<br />

Ϯ Adelbertus marhio 716 subscripsi.<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Brunoni et Eldeverti seu Berardi rogati testes.<br />

Ϯ Aimo rogatus subscripsi.<br />

Ϯ Everardus notarius sacri palacii togato subscripsi.<br />

Ϯ Ego Adam rogatus subscripsi. Ϯ Ego Azo rogatus subscripsi.<br />

(S.T.) Scripsi ego Adelbertus notarius sacri palacii postradita complevi et<br />

dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare di Parma, sec. X, N. LXXII. - Due larghe<br />

macchie da umidità, l’una superiore, l’altra centrale, ma senza nocumento<br />

alla scrittura. - Affò, Storia di P., I,. N. LXXXII, p. 372.<br />

710 Sic.<br />

711 Sic.<br />

712 qui—marhio in sopralinea, stessa mano<br />

713 Una parola mancante per piccolo strappo del margine sinistro della carta.<br />

714 Sic.<br />

715 La carta ha ama<br />

716 Sic.<br />

190


LXXXV.<br />

La contessa Rolenda figlia de fu re Ugo e vedova del conte Bernardo<br />

dona a Paolo suo fedele la corte di «Corviaco» col castello e la cappella<br />

dedicata ai santi Eusebio, Terenziano e alla Vergine.<br />

Pavia, 996, novembre 17.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei et saivatoris nostri Iesu Christi, tercius<br />

Hotto gratia Dei imperator augustus, hanno imperii eius Deo propicio<br />

primo, quinto decimo kalendas december, indictione decima. Tibi Pauloni<br />

liber omo fidele meo, ego Rolenda cometissa fìlia bone memorie Ugoni<br />

regis et relecta quondam Bernardi qui fuit comes, qui professa sum ex<br />

naciorne mea legem vivere Sali[ca] donna et benefactris tua presens<br />

presentibus dixi: quapropter dono a presenti die dileccionis tue et in tuo iure<br />

et potestate per anc cartulam donacionis proprietario nomine in te abendum<br />

confirmo, ic est cortem unarn domui coltile cum castro et capella inibi<br />

constructis que est edificata eadem capella in onore sanctorum Eusebii et<br />

Terenciani et sancte Dei ienetricis virginis Marie iuris mei, quam abere visa<br />

sum in loco et fundo Corviaco cum mansos trex que nominantur de<br />

<strong>Le</strong>vacani cum caxis 717 masariciis et omnibus rebus ad eamdem cortem et<br />

castro seu capella pertinentibus cum servis et ancillis, aldiones et aldianes<br />

ibidem abitantibus vel inde pertinentibus, quod est cadem cortem domui<br />

coltilem cum iam dicto castro et capella inibi constructis seu cum predictis<br />

caxis masariciis et omnibus rebus ad eandem cortem et castro seu capel a<br />

pertinentibus per mensura iusta iu[g]ies quattuor centi et si anplius de rneo<br />

iuri rebus ad ipsam corte et castro seu capella pertinentibus inventum fuerit,<br />

quam ut supra mansura legitur, per anc cartulam per subxepto launehilt in<br />

tua cui supra Pauloni aut cui tu dederis persistat potestatem proprietario iuri;<br />

que autem suprascriptam cortem et castro seu capella cum iam dictis caxis<br />

masariciis et omnibus rebus iuris mei supranominatis una cum accessionibus<br />

et ingressoras eorum seu cum superioribus et inferioribus earum rerum<br />

qualiter superius mensura legitur in integrum ab ac die tibi cui supra Pauloni<br />

fideile meo dono cedo confero et per presentem cartulam donacionis<br />

proprietario nomine in te abendum confirmo, insuper per cultellum fistucum<br />

notatum vuantone et vuasonem terre seu ramum arboris tibi cui supra<br />

Pauloni exinde legitimam fac[i]o tradicionem et corporalem vestituram et<br />

me exinde foris expulli vuarpivi et absaxito feci et ad tuam proprietatem<br />

abendum relinqui faciendum exinde a presenti die tu et eredibus tuis aut cui<br />

vos dederitis iure proprietario nomine quicquit volueritis sine omni mea et<br />

eredum ac pereredumque meorum contradicione vel repeticionem. Si quis<br />

vero, quod futurum esse non credo, si ego ipsa Rolenda cometissa, quod<br />

absit, aut ullus de eredibus ac pereredibus meis, seu quislibet opoxita<br />

717 Sic.<br />

191


persona contra anc cartulam donacionis ire quandoque tentaverimus, aut<br />

eam per covis ienium 718 infrangere quixierimus, tunc inferamus ad illam<br />

partem contra que exinde causaverimus multa quod est pena auro obtimo<br />

uncias centum argenti ponderas duocenti et quod repecierimus et vindicare<br />

non valeamus, set presens anc cartulam donacionis firma et stabile<br />

permaneat atque persistat incunvu[l]sa cum stipulacione subnixa et at me,<br />

que super Rolenda cometissa una cum meos eredibus tibi cui supra Pauloni<br />

tuisque eredibus aut cui tu dederis suprascriptam cortem et rebus sicut<br />

superius decernitur una cum predictos servos et ancillas aldiones et aldianes<br />

in integrum ab omni omine sint defensatas, qui si defendere non potuerimus<br />

aut si vobis exinde aliquit per covis iegnium 719 subtraere quexierimus, tunc<br />

in dublum suprascripta donacio vobis restituamus, sicut pro tempore fuerint<br />

melioratis aut valuerint sub extimacione suprascriptam cortem et rebus in<br />

consimile loco quidem et ad anc confirmandam donacionis cartula accepi<br />

ego qui supra Rolenda cometissa ac eciam dictus Paulo fideli meo exinde<br />

launehilt mantello uno, ut ec mea donacio omni tempore in suo maneat<br />

robore et bergamena cum atramentario de terra elevavi paginam Gerolimi<br />

notarius [et iu]dex [sacri pa]lacii 720 tradedit et scribere rogavi in qua subter<br />

confirmans testibusque obtulit roborandam. Hactum civitate [Ti]cinnum 721 ,<br />

feliciter.<br />

Signum Ϯ manus suprascripte Rolende 722 cometisse qui anc cartula<br />

donacionis fieri rogavi et suprascripto launehilt accepi eique riel[egi].<br />

Signum Ϯ Ϯ Ϯ manibus Opreti filii quondam Teoperti et Roperti filii<br />

quondam Fulkardi seu Vuazoni filii quondam Ildulfi omnes legem viventes<br />

Saliha manifesti testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Papii filii quondam Azoni et Iohanni filii quondam<br />

Vuinici testis.<br />

Signum Ϯ Ϯ manibus Andrei filii quondam Iohanni et Bononi filii<br />

quondam Amizo testis.<br />

(S.T.) Ego qui supra Gerolimus notarius et iudex sacri palacii scriptor<br />

huius cartule donacionis postradita complevi et dedi.<br />

Originale (?), <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LXXIII.<br />

Regesto in Affò, Storia di P., I, N. LXXXIII, p. 373; cenno in Tiraboschi,<br />

Dizionario Topogr. I, 248.<br />

718 Sic.<br />

719 La g corretta dalla stessa mano su un’u<br />

720 Forte corrosione; è visibile l’asta della p di palatii<br />

721 La lettura della prima sillaba è assai incerta, non resta che un’asta che pare quella di<br />

un t<br />

722 L’ultima e corretta da un’a<br />

192


LXXXVI.<br />

Bemardo conte di Parma in un placito tenuto a Castellarano riconosce il<br />

diritto della canonica di Parma sopra un’isola sulla Secchia chiamata<br />

«Digna».<br />

Castellarano, 998, giugno 10.<br />

(S.T.) Dum in Dei nomine Castro Olariano iusta sollario Ingezoni notarii<br />

super terra ipsius Ingezoni per eius data licencia ubi [in] iudicio residebat<br />

Bernardus comes comitatu <strong>Parmensi</strong>s unusquisque ominis iusticias<br />

faciendas ac deli[be]randas, residentibus cum eo Benedictus, Gundelbertus,<br />

Stabilis, Iohannes iudices Parmenses, Bernicho, Madelbertus, Teuzo iudices<br />

Regenses, Lanfredus, Liuzo, Donado, Natale, Iohannes notarius sacri<br />

palacii, Vuido vicecomes ipsius comitatus <strong>Parmensi</strong>s, Adelbertus filius<br />

quondam Girardi, Vuido filius quondam Gandulfi, Davit et Ragimundus<br />

germanis filiis quondam Gise[l]berti, Aimo, Nosdilo, Albizo, Iosep,<br />

Rimprando etiam franco germanis, Ermericus, Armanno et reliqui plures.<br />

Ibique eorum ven[ie]ns presencia Guntardus prepositus canonice sancte<br />

<strong>Parmensi</strong>s ecclesie una cum Berno avocato suo et ipsius canonice ei<br />

rectullerit: qui habemus et detinemus ad iure et proprietatem canonice ipsius<br />

sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie insola una que vocatur Digna et si aliquis omo<br />

adversus nos exinde aliquit dicere vult parati sumus cum eo exinde a racione<br />

standum et legitime finiendum, set quod plus est querim[us], ut dicat iste<br />

Rozo filio quondam Vuazoni et Adelbertus filius quondam Nabodi quia pre<br />

se 723 sunt si propria pras 724 canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie est ad nos<br />

vel si nobis contradicere querunt; cum ipsi Guntardus prepositus et Bernus<br />

avocato taliter retuliset et ad ec responderunt ipsi Ro[zo] et Adelbertus: vere<br />

quia insola Digna quam vos dicitis que est inter fines definitas da tres<br />

partibus ipsa insola Digna est de curt[e] Foliano, qui est propria ipsius pars<br />

canonice <strong>Parmensi</strong>s ecclesie, da sera percurente fluvio Sicla propria pras 725<br />

ipsius canonice sancte P[ar]mensis ecclesie est et eset debe 726 cum lege et<br />

nobis ad abendum nec requirendum nichil pertinet nec pertinere deberent<br />

cum legem quia nul[lum] scriptum nullamque racione de ipsa insola Digna<br />

infra eadem fines designatas abemus nec abere posimus per que nos a<br />

pras 727 ipsiu[s] canonice contradicere posamus; ibique in eodem iudicio<br />

expondiderunt se ipse Rozo et Adelbertus si unquam in tempore agere aut<br />

causare predictam insola Digna contra pras ipsius canonice <strong>Parmensi</strong>s<br />

persumpserint vel si aparuerint ullum datum aut factum quod exinde in<br />

723 Sic.<br />

724 Sic per pars<br />

725 Sic per pars<br />

726 Sic.<br />

727 Sic per pars<br />

193


aliam partem fecissent et daruerit 728 et omni tempore exinde taciti et<br />

contenti non permanserint ut componant ipsi suumque heredes pena<br />

argentum libras centum insuper ipsa querimonia in dublo, is acti et<br />

manifestacio ut supra factum re[c]tum eorum iudicum et ocditoribus paruit,<br />

rectum eorum eset iudicaverim 729 , ut iusta eorum alter capcione profesione<br />

et manifestacione pras ip[sius] canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie abere et<br />

detinere deberent et ipse Rozo et Adelbertus maneant exinde omni tempore<br />

taciti et contenti et in eo modo fenita est causa et ac noticia qualiter acta est<br />

pro securitatem canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie fieri amonuerunt, quidem<br />

et ego Geizo notarius sacri palacii et iusione prefacti comiti et iudicum<br />

amonicione scripsi, anno imperii tercio Octoni gracia Dei imperator<br />

a[u]gustus tercio, die decimo mense iunius, indictione undecima. Actum in<br />

suprascripto loco Castro Olarian[o], feliciter.<br />

Bernardus comes subscripsi 730 .<br />

Ϯ Vivo qui et Vuido vicecomes subscripsi.<br />

Ϯ Benedictus iudex sacri palacii interfuit.<br />

Ϯ Gundelbertus iudex sacri palacii interfuit.<br />

Ϯ Stabilis iudex sacri palacii interfuit.<br />

Ϯ Bernicho iudex sacri palacii interfuit.<br />

Ϯ Madelbertus iudex sacri palacii interfuit.<br />

[T.S.] Lanfranco notario sacri palacii interfuit.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LXXIV. – Pergam. leggermente<br />

corrosa al margine destro, per cui sono perdute alcune lettere delle<br />

parole in fine rigo.<br />

Ed. parzialmente in Affò, storia di P., I, N. LXXXIV, p. 374; cit. in<br />

Tiraboschi, Dizionario topogr. I, p. 296; cenno in S. Pivano, <strong>Le</strong> famiglie<br />

comitati di P. cit., p.517.<br />

LXXXVII.<br />

Maginfredo del fu Aifredo cede alla canonica di Parma i suoi beni posti<br />

in Bardone e li riceve da essa a precaria con altri beni posti in<br />

«Aqualatula».<br />

Parma, 999, gennaio 31.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, tercio Otto<br />

gracia Dei inperator augustus, anno inperii eius tercio, secundo calendis<br />

februarii, indictione duodecima. Canonica autem sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie<br />

ubi nu[n]c Guntardus diaconus et prepositus, preordinatus ese videtur, ego<br />

728 Sic.<br />

729 Sic.<br />

730 In lettere maiuscole così grandi da occupare tutto il rigo.<br />

194


Maginfredus filius condam Aifredi, qui profeso sum ex nacione mea lege<br />

vivere Langobardorum presens presentibus dixi: quisquis in santis ac in<br />

venerabilibus locis aliquit suis contulit rebus iusta ottoritate voce in oc<br />

seculo centuplum accipiat, insuper quod melius est vita posidebit etterna. 731<br />

Ego qui supra Maginfredus dono et ofero ad iure et proprietatem in<br />

(n)eadem canonica sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie oc sunt casis et rebus illis<br />

omnibus iuris meis quibus sunt positis in loco et fundo Bardoni, loco ubi<br />

dicitur Braida, oc sunt casis et rebus ipsis per mensura iusta de sedimen et<br />

vitis cum ariis 732 suarum seu terris arabilis et pratis modies novem ut dictum<br />

est tam casis cum sediminibus seu reliquis terris, campis, pratis, pascuis,<br />

vineis, acuis 733 , usibus aquarum aquarumque ductibus cum omni iure<br />

aiacenciis 734 et pertinentibus earum in integrum. Que autem suprascriptis<br />

casis et omnibus rebus iuris meis in eosdem locas et fundos Bardoni loco<br />

ubi dicitur Braida superius nominatis una cum accessionibus et ingressoras<br />

earum seu cum superio[ribus] et inferioribus suis, qualiter superius legitur,<br />

in integrum ab ac die in eadem canonica sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie predictis<br />

casis et rebus ut supra leg[itur] nominatas locas iuris meis dono et ofero eo<br />

vero tinore, ut vos domnus Guntardus diaconus et prepositus de ipsius<br />

eclesie iuris canonice in loco Aqualatula 735 in me meisque filiis vel<br />

nepotibus legitime usque [in t]ercia ieneracione et concedere digneretis<br />

precaria et emtinteotario nomine, quidem et ipse Guntardus diaconus et<br />

prepositus canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie presens pagina tunc sui tenebat<br />

rnanibus et pre 736 voluntatem Siiefredi 737 presuli ipsius eclesie <strong>Parmensi</strong>s 738<br />

seu fratrum canonicorum suorum quibus aderant tradidit in eadem 739<br />

Maginfredus suisque filiis et nepotibus usque in tercia ieneracione tam ipsi<br />

rebus quod ipse Maginfredus in eadem canonica ofersi quamque et aliis<br />

rebus iuris ipsius canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie, quibus sunt positis in<br />

loco et fundo Aquatola tam infra eodem castro quamque et fori quod sunt<br />

ipsis rebus infra [e]odem castro una cum monimen 740 et fosatas modio uno<br />

rebus in ipso loco foris eodem castro sunt sestarias duodecim, ita ut faciant<br />

exinde ipse Maginfredus 741 suisque filiis et nepotibus 742 usque in prefinitum<br />

tempus quiquit eis fuerit oportunum eo vero ordine, ut per eis meliorentur<br />

731<br />

Sic.<br />

732<br />

Sic.<br />

733<br />

Sic per pars<br />

734<br />

Sic.<br />

735<br />

de ipsius – Aqualatula in sopralinea, stessa mano.<br />

736<br />

Sic.<br />

737<br />

Sic.<br />

738<br />

ipsius – <strong>Parmensi</strong>s in sopralinea, stessa mano<br />

739<br />

Sic.<br />

740<br />

La carta ha tonimen.<br />

741<br />

ipse Magin su rasura.<br />

742<br />

p corretta su una b<br />

195


nan 743 non peiorentur et persolvere exinde debead singolis annis ipse<br />

Maginfredus et suis fìliis et nepotibus legitimi usque in terciam ieneracione<br />

tam per se ipsi suorumque 744 eorum misi eidem Guntardi diacono suisque<br />

sucessoribus vel ad illorum misi a parte ipsius canonica argentum denarios<br />

bonos octo infra octava de nativitate Domini et expondiset ipse Maginfredus<br />

suisque filiis et nepotibus legitimi ipsi rebus quod ipse in (n)eodem canonica<br />

ofersi ab omne omine defensare, qui si defendere non potuerint, aut si<br />

exinde per covis genium suptrare 745 quesierint, tunc conponant ipsis casis et<br />

rebus in dublo a parte ipsius canonica sicut 746 pro tempore fuerint melioratis<br />

aut valuerit sup esttimatione 747 in consimile locas 748 . Pena quidem inter se<br />

posuerunt, ut quis ex ipsi vel eredibus aut sucensoribus 749 eorum usque in<br />

prefinitum tempus, ut supra legitur, non conpleverint omnia qualiter<br />

superius legitur, tunc companant pars parti fidem servandi pena argentum<br />

denarios bonos solidos centum et pos pena soluta unc tradicio usque ad<br />

prefinitum tempus in suo manead robore. Anc enin 750 pagina ofersionis seu<br />

precarie Gosfredus notarius donnorum imperatorum Pantinone 751 tradidit<br />

exscribere rogaverunt in qua etiam supter confirma[n]s testibusque optuli<br />

roborandam. Actum Parma, feliciter.<br />

Signum Ϯ manus suprascripti Maginfredi qui anc cartula offersionis fieri<br />

rogavit et ei relectum est.<br />

Ϯ Ego Adam rogatus subscripsi.<br />

Signum manibus Gvuibodi 752 et Iohanni seu Gezoni adque Bernardi<br />

rogatis testis.<br />

Ϯ Benedictus iudex sacri palacii rogatus subscripsi.<br />

(S.T.) Ego qui supra Gosfredus notarius domnorum irnperatorum scriptor<br />

cuius 753 cartula postradita complevi et dedi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare di Parma, sec. X, N. LXXV.<br />

La carta presenta un piccolo foro superiormente al lato destro, ove due<br />

righe sono per metà assai ingiallite da reagenti.<br />

LXXXVIII.<br />

Ottone III, a preghiera di papa Silvestro II, conferma in favore di<br />

743<br />

Sic.<br />

744<br />

suorum in sopralinea, stessa mano.<br />

745<br />

Sic.<br />

746<br />

La carta ha sicup<br />

747<br />

Sic.<br />

748<br />

La prima sillaba in sopralinea, stessa mano.<br />

749<br />

Sic.<br />

750<br />

Sic.<br />

751<br />

Eccetto la prima sillaba la parola è in sopralinea, stessa mano.<br />

752<br />

Nel transumptum: Gumbodi. La parola si presta anche a questa lettura.<br />

753 Sic.<br />

196


Petroaldo abate di S. Colombano di Bobbio i privilegi <strong>degli</strong> antecessori, che<br />

al monastero concedevano in feudo il comitato Bobbiese con tutti i luoghi<br />

ad esso pertinenti «infra vallem».<br />

Roma, 999, novembre 3.<br />

(C.) In nomine sancte et individue Trinitatis. Tercius Otto divina favente<br />

clemencia Romanorum imperator augustus. Sì nostris temporibus facta et<br />

precepta secundum Dei voluntatem preordinata nostrorum precessorum<br />

imperatorum intemerata manere permiserimus, merito nostre imperialis<br />

celsitudinis statuta poterunt in posterum inconvulsa persistere, eo quod,<br />

sicuti nobis permitentibus stabilia illa noscuntur que a nostris precessoribus<br />

sunt decreta, sic quocunque modo voluerimus pro remedio anime nostre in<br />

diebus successorum nostrorum illibata melius servabentur. Ideoque omnium<br />

sancte Dei ecclesie fidelium nostrorumque presencium scilicet ac futurorum<br />

comperiat universitas, quod summus pontifex spiritalisque pater noster<br />

domnus Silvester papa nostram addiit maiestatem, quatinus Petroaldo abbati<br />

venerabilis monasterii Sancti Columbani in Ebobio constituti confirmationis<br />

privilegiurn more predecessorum nostrorum augustorum concedere<br />

dignaremur de comitatu Bobiensi el eius iuribus universis. Quapropter<br />

presentem paginam conscribere iussimus per quam pro Dei amore<br />

remedioque anime nostre atgue interventu et petitione predicti domni nostri<br />

Silvestri Romane sedis apostolici concedimus et confìrmamus ipsi Petroaldo<br />

abbati et comiti eiusque successoribus imperpetuum iure honorabilis feudi et<br />

investiture comitatum Bobiensem cum omni suo honore iure et iurisdictione<br />

cum castris villis terris et locis omnibus infra vallem in qua idem<br />

monasterium situm est, consistentibus, prout comitatus ipse protenditur per<br />

fines et coherentias, in privilegiis predecessorum nostrorum augustorum<br />

apertissime designatas, que omnia cum suis pertinenciis et apendiciis<br />

pleniter concedimus et corroboramus. Confirmamus etiam dicto abbati et<br />

comiti nostro fideli eiusque successoribus eodem modo merum et mistum<br />

imperium super iam dicto comitatu et eius adiacenciis vel apendiciis ad<br />

ipsum quomodolibet aspicientibus vel pertinentibus Omnia igitur que ad<br />

eundem comitatum aspicere videntur et que nostri iuris fuerunt ibidem<br />

plenissima voluntate a die presenti indulximus et firmamus per abbatem vel<br />

prepositum seu ministros eiusdem cenobii totaliter disponenda sine nostra<br />

nostrorumque successorum vel aliquarum personarum contradictione vel<br />

inquietudine. Decrevimus itaque et imperiali auctoritate volentes sancimus,<br />

ut idem Petroaldus abbas et comes vel qui ei pro tempore fuerit successurus<br />

possit et valeat a nostra curia ubicunque fuerit in victu et vestitu et<br />

nutrimento alimonias pro se suisque servitoribus et equis quocienscunque<br />

sibi placuerit condignas et sufficientes accipere et sexaginta marchas boni et<br />

puri argenti omni anno pro augmento seu adiuncta feudi suprascripti.<br />

Insuper etiam paternum morem sequentes ac peticione dicti summi<br />

197


pontificis nec non pro reverentia ipsius sancti cenobii Ebobiensis per hoc<br />

nostre auctoritatis privilegium prenominatum abbatem et comitem<br />

successoresque eius perhennis futuris temporibus absolvimus a prestatione<br />

fedelitatis et ipsam omni modo eis remittimus, ita prorsus ut ad prestationem<br />

dicte fidelitatis pro predictis nullatenus teneantur. Confirmamus denique<br />

omnia privilegia a nostris predecessoribus eidem monasterio iam dudum<br />

indulta, statuentes et firmiter precipientes ne aliqua omnino persona<br />

ecclesiastica vel secularis cuiuscunque condicionis aut status nullum quoque<br />

commune hanc nostre concessionis et confirmationis paginam infringere vel<br />

ei ausu temerario debeat contraire; quod qui facere altemptaverit aut<br />

contravenire presumserit, mille libras auri optimi componat, medietatem<br />

palatio nostro et medietatem camere abbatis. Et si ullo unquam tempore quis<br />

ex successoribus nostris aut aliquis homo huic nostro statuto seu<br />

confirmationi contraire aut hoc testamentum disrumpere conatus fuerit,<br />

anathematis ultione multatus partem cum traditore in fine extremi examinis<br />

habeat. Et ut hoc nostre confirmationis privilegium per curicula annorum<br />

inviolabilem et inconvulsam obtineat firmitatem, manu propria subter<br />

firmavimus et aurea bulla nostre maiestatis communiri precipimus.<br />

Signum domni Ottonis (M.) invictissimi imperatoris augusti.<br />

Heribertus canzellarius advicem Petri Cumani episcopi recognovit.<br />

Datum tercio non. novembr., anno dominice incarnationis<br />

DCCCCLXXXXVIIII, indictione XIII, anno tercii Ottonis regni XVI,<br />

imperii IIII. Actum Rome, feliciter amen.<br />

<strong>Archivi</strong>o di Stato in Parma; Diplomatico, sec X, marzo II, copia notarile<br />

del 1313, 16 maggio, da altra del 1172, 18 novembre, del notaio <strong>Le</strong>one De<br />

Turre. Questa copia è più corretta della copia Torinese edita nel Mon. Germ.<br />

Hist., Diplom Ottonis III, N. 335, p. 762, e da C. Cipolla, Codice diplom. del<br />

monast. di S. Colombano di Bobbio, vol. I, N. CVI, p. 363; ved. anche ivi p.<br />

364, ove l’Editore discute l’autenticità del diploma.<br />

LXXXIX.<br />

Ottone II dona alla canonica di Parma la corte di Palasone e le concede<br />

le immunità.<br />

Verona, 1000, gennaio 1.<br />

(C.) In nomine sanctae et individuae Trinitatis. Otto superna favente<br />

clementia Romanorum imperator augustus. Si locis divinae sanctitati<br />

mancipatis proprietates augendo roboraverimus, in tempore presenti et in<br />

futuro nobis remunerari procul dubio credimus. Quo circa omnium fidelium<br />

nostrorum tam presentium quam et futurorum noverit industria, qualiter nos<br />

interventu Sigefredi sanctae <strong>Parmensi</strong>s ecclesie venerabilis episcopi,<br />

198


maxime vero ob Dei omnipotentis amorem sue sacrosanctae sedi in honore<br />

gloriosissime virginis Deique genitricis Marie constructe ad iurem et<br />

proprietatem canonicorum ibidem 754 Deo modo serviencium et in futuro<br />

succedentium concedimus et per hanc nostram preceptalem paginam<br />

confir[m]amus curtem de Palacioni que dicitur Sancti Secundi, cum omni<br />

sua integritate sicut hactenus Atto comes obtinuit, cum servis et ancillis<br />

edificiis castello et villis agris pratis campis pascuis et silvis aquis<br />

aquarumve decursibus piscationibus molendinis ceterisque omnibus<br />

pertinentiis 755 tam quesitis quam inquirendis. Inde precipimus ut nullus dux<br />

marchio comes vicecomes nullaque imperii nostri magna parvaque<br />

personam predicte ecclesie canonicos de iam habita proprietate disvestire<br />

aut molestare sine censali iure presumat. Si quis igitur hoc nostrum<br />

imperiali preceptum violare temptaverit, sciat se compositurum auri obtimi<br />

libras centum, medietatem camere nostrae ac medietatem predictis<br />

canonicis. Quod ut verius credatur diligentiusque observetur banc paginam<br />

manu propria corroborantes s[i]gillari precepimus.<br />

Signum domni Ottonis (M.) caesaris invicti.<br />

Heribertus cancellarius vice Petri Cumani episcopi recognovit.<br />

Data kalendas ianuarias, anno dominice incarnationis DCCCCXCVIIII,<br />

in[dictione] XIII, anno tercii Ottonis regnantis XVI, imperii III, Actum<br />

Verone, feliciter amen.<br />

[S. plumbeo pend.]<br />

Diploma originale; Arch Capitolare, sec. X, N. LXXVI.<br />

Conservazione generale buona; un piccolo strappo al luogo del datum,<br />

piccoli fori nel senso della piegatura dall’alto in basso, riparati con pezzi di<br />

membrana applicati nel verso.<br />

Muratori, Antiq. Ital., 5, 555; Affò, Storia di Parma, I, 375, N. LXXXVI,<br />

con la data dell’an. 999; Stumpf, Reg. 1209; Mon Germ. Hist., Diplom.<br />

Ottonis III, N. 343, p. 373.<br />

XC.<br />

La contessa Ferlinda, figlia del fu Bertario, dona ai canonici di Parma la<br />

parte di sua proprietà della corte di Palasone con cinquanta servi di<br />

nazione Italica ivi abitanti e riceve in precaria dai medesimi due corti di<br />

loro proprietà una a Palasone, l’altra a Balone, nel comitato Parmense.<br />

Portotaro (Parma), 1000, settembre 6.<br />

(S.T.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, tercius<br />

754 Nella perg. ididem<br />

755 La seconda t corretta su una c<br />

199


Hotto gracia Dei imperator augustus, anno imperii eius Deo propicio quinto,<br />

sesto die mensis septembe[r indictione...]. Canonica et senedochio sancte<br />

<strong>Parmensi</strong>s ecclesie adque prepositus ipsius senedochio et canonice ipsius....<br />

[preesse vide]tur, ego Ferlinda cometissa filia quondam Bertari, que<br />

professa sum ex nacione mea lege vivere Langobardorum consenciente mihi<br />

et subter confirmante Richardus qui et Rike[zo] 756 ...... donatrice ipsiius<br />

canonice et senedochio presens presentibus dixi: quisquis in sanctis ac<br />

venerabilius locis et suis aliquit contulerit rebus iusta octorisvocem in oc<br />

seculo centuplum accipiat insuper [quod melius est vitam] possidebit<br />

eternam, ideoque ego que supra Ferlinda dono et offero in eadem canonica<br />

et senedochio sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie eo tamen ordine ut subter legitur<br />

permanendum hoc est meam porcionem.... domui coltilem iuris mei quam<br />

abere visa sum super fluvio Padi in comitatu Parmense in loco et fundo<br />

Palaxione cum porcione castroe et capella inibi constructas et est ipsa<br />

capella edificata in on[ore]... cum casis et masariciis universisque rebus tam<br />

in ipso loco quamque in locas et fundas Canterudi, Nautexi, Pagacini,<br />

Biulci, Braida, Campania, Vico Pesato et ubi casa de Corni dicitur, Argene,<br />

alio Palaxione... [ub]i dicitur Luculi et in loco ubi Sancto Quirico dicitur,<br />

Viariolo, Vicoferdulfi, Galo et in loco ubi Insula dicitur, que nominatur<br />

Caput de Taro, vel per reliquis locis et vocabolis reiacentibus ad ipsam<br />

m[eam] porcionem pertinentibus et.... ipsam meam porcio de predictam<br />

cortem cum predictis casis et masariciis et omnibus rebus ad eadem porcio<br />

[pert]inentibus... per 757 totis per mensura iusta inter sedimina castri et area<br />

capella seu aliis sediminibus et vineis cum areis suarum seu terris arabilis<br />

pratis gerbis pascuis silvis maioribus ac stalareis cum areis suarum iuges<br />

legitimas tria milia. Et si amplius de meo iuris rebus ad ipsam cortem et<br />

castro seucapella pertinentibus inventas fuerint, quam ut supra mensura<br />

legitur, per hanc cartula offersionis in iure ipsius canonice et senedochio sit<br />

potestatem, eo tamen ordine, ut subter legitur. Simulque dono et offero ego<br />

que supra Ferlinda in prefata canonica et senedochio per eadem cartula<br />

offersionis in eo vero ordi[ne] 758 , ut subter legitur, id sunt servos et ancillas<br />

numerum quinquaginta item iuris meis, nomina eorum: Martinus, Cristina<br />

iugalibus cum duos filios et dues filies suorum, Ioannes, Maria similique<br />

iogalibus, Gariverga filia suorum, Vualterius et Ingeza iugalibus cum duos<br />

filios et dues filies suorum, Gariverto et Amiza iugalibus, Adelbertus, et<br />

Adelberga iugalibus cum filiam suorum maiore, Dominicus et Maria<br />

iugalibus de Casale Martinus et Bonucia iugalibus, Ioannes filio suorum,<br />

Adelbertus et Adelberga iogalibus de Prata cum Lamperga filia suorum,<br />

Petrus et Marta iugalibus, Amiza filia suorum, Petrus, Gariverga iugalibus,<br />

Ioannes filio suorum, Ioannes et Rolinda iugalibus cum Cristofalo filio<br />

suorum, Ioannes et Maria iugalibus cum filio suorum maiore, Martinus et<br />

756 Si può scorgere il prolungamento sotto il rigo di una z<br />

757 Piccolissimo foro; due sole lettere scomparse, probabilmente è [su]per<br />

758 Piccolo foro; si scorge l’asta della d e l’apice della i<br />

200


Adelberga iugalibus cum filia suorum maiore, Martinus et Maria iugalibus<br />

cum dues filie suorum, nacione eorum et earum Italie, abitamtibus in ipsa<br />

cortem Palaxione, reliquis serves et ancilles, aldiones et aldianas in ipsa<br />

corte Palaxione abitantibus vel inde pertinentibus ego ipsa Ferlinda in meam<br />

reservo potestatem proprietario iuri. Que autem suprascriptam meam porcio<br />

de predicta cortem domui coltilem cum predictis casis castro capella adque<br />

rebus omnibus ad eadem porcio pertinentibus iuris mei superius dictis una<br />

cum accessionibus et ingressoras seu superius dictis una cum accessionibus<br />

et ingressoras seu superioribus et inferioribus earum rerum, qualiter<br />

superius legitur, una cum predictos servos et ancillas, sicut supra legitur,<br />

preter quod superius anteposuit in integrum ab hac die in eadem canonica et<br />

senedochio ipsius sancte <strong>Parmensi</strong>s ecclesie de ipsam meam porcio de<br />

eadem cortem Palasione et castro seu capella adque casis et masariciis et<br />

omnibus rebus ad eam pertinentibus sive de predicta familia hanc facio<br />

offersione, eo tamen ordine, ut si vos quem supra domnus Guntardus<br />

diaconus et prepositus vestrisque successoribus vel pars ipsius canonice et<br />

senedochio me quem supra Ferlinda diebus vite mee abere premiseritis<br />

precario 759 et enthintheothario nomine, hoc sunt cortes duas domui coltiles<br />

iuris ipsius canonice et senedochio quibus sunt positas in suprascripto<br />

comitatu Parmense, una super fluvio Taro in loco et fundo 760 alio Palasione<br />

cum castroet capella inibi fundatas et est ipsa capella edificata in onore<br />

Sancti Laurencii cum casis masariciis ripis rupinis ac palutibus, molendinis,<br />

piscacionibus 761 cum omnibus rebus ad eadem pertinentibus 762 tam in ipso<br />

loco Palasione quamque in locas et fundas Sixa, Barcule, Casale Fuskini,<br />

Sala, Toriano, Rivario, Cautari, Runco Cuniverti, Ciliano, Sclavi et in Taro<br />

Morto, alia cortem domui coltilem in loco et fundo Baloni cum capella una<br />

inibi constructa in onore Sancti Alexandro cum casis masariciis et omnibus<br />

rebus ad eam pertinentibus tam in ipso loco Baloni quamque in locas et<br />

fundas Burbulla, Bellasiola, Braida in loco ubi Ie...a 763 dicitur et in Agna vel<br />

per ceteris locis et vocabolis reiacentibus ad ipsas cortes Palasione et Baloni<br />

pertinentibus adque casis masariciis et rebus illis quod sunt mansas treginta<br />

sim’ilique iuris ipsius canonice et senedochio, quibus sunt positas in locas et<br />

fundas Carzago quod sunt masaricias quatuor, in Carubio masaricias<br />

quinque, Casule masaricias tres, in Cerliano masaricias sex, in Magritule<br />

masaricias quatuor, Blanconisi masaricias quatuor, Viariolo masaricias<br />

duas. Iam dictam cortem in predicto loco Palasione cum omnibus rebus ad<br />

eam pertinentibus sunt per mensura iusta inter sediminas et area capella seu<br />

sediminas et vineis cum areis suarum adque terris arabilis gerbis pratis<br />

pascuis silvis maioribus ac stalareis cum areissuarum iuges legitimas<br />

759 Manca sulla p il segno abbreviativo per formare pre<br />

760 Scomparsa l’ultima sillaba, appena visibile l’asta della d<br />

761 La p è corretta su una lettera che pare una e.<br />

762 ad – pertinentibus interlineari, della prima mano.<br />

763 Pare manchi una lettera sola; forse: Ieia<br />

201


quinquecenti. Iam nominate 764 corte in predicto loco Baloni cum predictis<br />

casis masariciis et omnibus rebus ad eam pertinentibus sunt per mensura<br />

iusta inter sediminas et area capella seu vineis cum areis suarum terris<br />

arabilis, gerbis, pratis, pascuis, silvis ac stalareis super totis insimul iuges<br />

legitimas mille. Iam fatis rebus in pradictas locas Carzago, Carrobio,<br />

Casule, Cerliano, Magritule, Blanconisi, Viariolo, Munticello sunt super<br />

totis insimul per mensura iusta inter sediminas et areis ubi vites estant, seu<br />

terris arabilis adque gerbis et silvis cum areis suarum iuges legitimas<br />

trescenti, ita ut facio ego quem supra ferlinda diebus vite mee de fruges et<br />

retditum seu censum quod de ipsis omnibus rebus esierit sive de opera et<br />

servicio de ipsa familia quas parti ipsius canonice et senedochio offersi<br />

quamque ex illis quas vobis inde abere petivi quod voluero, ita ut exinde<br />

persol[v]unt annualiter per omni mense genuarii a parte ipsius canonice et<br />

senedochio argentum denarios bonos Papiensis solidos decem dati ipsi<br />

denarii infra civitate Parma consignati ipsi denarii eidem Guntardi<br />

prepositus eiusque successores vel ad vestro misso aut super altario ipsius<br />

matre ecclesie ponamus per me ipsa Ferlinda aut meo misso et post meum<br />

cui supra Ferlinde decesso rebus illis omnibus sive predicta familia quas<br />

parti ipsius canonice et scnedochio offersi quamque ex illis inde abere petivi<br />

veniant et sint in potestatem eidem canonice et senedochio eo tinore de ipsis<br />

meis casis et omnibus rebus in iamdictas locas et fundas ut supra<br />

denominatas sunt sive de iam dicta familia hanc facio offersione, ut si vos<br />

quem supra domnus Guntardus prepositus vestrisque successoribus vel pars<br />

ipsius canonice et senedochio me quem 765 supra Ferlinda de ipsas cortes et<br />

castro capelles atque casis et omnibus rebus fruges et censum quod exinde<br />

esierit pacifice et quiete abere et detinere non permanseritis et daruerit, tunc<br />

statim veniant ipsis casis et omnibus rebus sive ex predicta familia in iure et<br />

potestatem mea cui supra Ferlinda, faciendum exinde in antea a presenti die<br />

quod voluero sine omni eidem Guntardi prepositus eiusque successores, vel<br />

pars ipsius canonice et senedochio contradictione; nam si vos quem supra<br />

domnus Guntardus diaconus et prepositus vestrisque successoribus vel pars<br />

ipsius canonice et senedochio me quem supra Ferlinda iam dictas cortes<br />

casis capelles adque rebus illis omnibus sive fruges et censum quod exinde<br />

esierit pacifice abere et detinere premiserunt, tunc post meum cui supra<br />

Ferlinde decessum veniant ipsis casis et omnibus rebus sive et predicta<br />

familia quas ibi offerere videor quamque ex illis abere petivi in iure et<br />

potestatem ipsius canonice et senedochio, faciendum exinde in antea pars<br />

ipsius canonice et senedochio proprietario nomine quicquid voluerit, ut qui<br />

dum ipse domnus Guntardus diaconus et prepositus ipsius canonice et<br />

senedochio ab eadem Ferlinda taliter audiset postulacione per ferula quem<br />

suam tenebat manum iam dicta Ferlinda de suprascriptis omnibus rebus sive<br />

764 Una lettera non espunta, che pare un’l, segue alla parola.<br />

765 Sic.<br />

202


de iam dicta familia quas parti ipsius canonice et senedochio offersi<br />

quamque ex illis abere petivi precario et enthintheothario nomine ei tradidit,<br />

eo videlicet ordine, ut ipsa Ferlinda ipsis casis et omnibus rebus sive et iam<br />

dicta familia diebus vite sue abere debeat et faciat ex frugibus e(r)arum<br />

rerum vel censum, quod exinde annue Dominus dederit, quod voluerit sine<br />

omni eidem Guntardi diaconus et prepositus suique successores vel pars<br />

ipsius canonice et senedochio contradicione eodem censum annualiter a<br />

parte ipsius canonice et senedochio persolvat, sicut supra legitur. Si vos<br />

quem supra domnus Guntardus diaconus et prepositus vestrisque<br />

successores vel pars ipsius, canonice et senedochio hoc observaverit, sicut<br />

supra legitur et oblicaverunt ipse domnus Guntardus diaconus et prepositus<br />

et Ferlinda ut ipsi vel successores eidem prepositi minime adimpleverit,<br />

qualiter ut supra legitur, tunc componant pars ille que se subtraxerit ad<br />

partem fidem servandi pena auro obtimo libras decem, quia taliter ut supra<br />

legitur inter eis stetit et convenit, unde pro ambarum parcium due cartule<br />

precarie et enthintheothario nomine tradicionis adque offersionis uno tinore<br />

scripte sunt. Actum infra castro Portitari 766 , feliciter.<br />

Signum Ϯ manus suprascripte Ferlinde qui hanc cartula precaria fieri<br />

rogavi et ei relecta est.<br />

Ϯ Richardus consensi ut supra et subscripsi.<br />

Ϯ Radaldus notarius sacri palacii rogatus sllbscripsi.<br />

Ϯ Arnaldus notarius sacri palacii rogatus subscrpsi.<br />

Ϯ Rikezo notarius sacri palacii rogatus subscripsi. 767<br />

Ϯ Ermenulfus rogatus subscripsi.<br />

Signum Ϯ manus Domini 768 fili quondam Albizoni teste.<br />

Ϯ Erlembaldus rogatus subscripsi.<br />

(S.T.) Ego Bonizo notarius sacri palacii scriptor huius cartule precarie<br />

post tradite complevi et dedi 769 .<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec, X, N. LXXVII.<br />

La pergam. presenta una lacerazione all’angolo superiore destro.<br />

Parzialmente ed. in Affò, Storia di P., I, N. LXXXVII, pag. 376,<br />

integralm. in G, Micheli, L’alta valle del Parma, cit. pag, 28, con facs.; cit.<br />

in Schiaparelli, Tachigrafia sillabica nelle carte Italiane nel Bull. Ist. Stor.<br />

It., N. 31, p. 45 e p. 53.<br />

766<br />

Incerta la lettura di Tari<br />

767<br />

In note tachigrafiche «Ri-ke-zo no-ta-rius» (ved. Schiaparelli, Tachigrafia sillabica, cit.,<br />

p. 53, n. 86).<br />

768<br />

Forse per Donnini<br />

769<br />

Dopo la sottoscrizione di «Bonizo notarius» segue in note tachigrafiche «Bo-ni-zo nota-rius»<br />

(Ved. Schiaparelli, Tachigrafia sillabica, cit., p. 45, n. 31).<br />

203


XCI.<br />

Placito tenuto dal prete Corrado messo di Ottone III a favore della<br />

canonica di Parma, a cui riconosce il diritto di proprietà su la corte di<br />

Lama nel Modenese.<br />

Parma, 1000, settembre 24.<br />

(S.T.) Dum in Dei nomine a proprietate Parma ad domum et episcopio<br />

ipsius loci ubi nunc domnus Sigefredus episcopus esse videtur per eidem<br />

data licentia in casa domnicata abitatoria Brunichi archidiacuni ipsius<br />

episcopio in iudicio ressideret cum eo Martinus diaconus vicedomini ipsius<br />

episcopio, Benedictus, Stabilis, Rimpertus, Batericus, Maginfredus iudices<br />

sacri palacii, Gumpertus qui et Gunfredo, Maginfredus filius Vualperti,<br />

Odgerius vassus suprascripti domni 770 Sigifredi episcopi, Ermenulfus,<br />

Angelbertus filio eius de loco Palmie, Azo, Sigizo germanes, Raginerius,<br />

Iohannes, Adam****, Teuzo, de civitate Parma, Liuzo de loco Caput Lurnio<br />

et reliqui plures, Ibique eorum veniens presencia Guntardus diaconus et<br />

prepositus canonice sancte <strong>Parmensi</strong>s eclesie una simul cum Petrus notarius<br />

eius avocato et ipsius canonice et ostenserut ibi monimen unum quod est<br />

libellum continente in eo inter cetera, qualiter quondam domnus item<br />

Sigefredus episcopu ipsius episcopio <strong>Parmensi</strong> emisisem in quondam<br />

Eriardus filius bone memorie Eginulfi de loco Gandaceto de ex parte de<br />

corte una domui cultile quibus esset videntur in loco et fundo qui dicitur<br />

Lama iudiciaria Motinentis cum casis domnicatis seu et masariciis sive et<br />

cum oratorium inibi constructo ad onore Sancti Zenoni seu et cum aliis<br />

rebus territoriis ad eas pertinentibus in suprascripto loco Lama seu in aliis<br />

locis et vocabolis, rodule 771 diverlo (?) erat libellum ipsum firmatum et a<br />

testibus roboratum et a publico notario descriptum et emisso per regnorum<br />

et indicione et retullerunt ipse Guntardus diaconus et prepositus et Petrus<br />

notarius eius avocato et ipsius canonice: abemus et detinemus parti ipsius<br />

canonice suprascripta corte in iamdicto loco Lama sicuti supra legitur cum<br />

casis et rebus territoriis superius comprehensis ad ea pertinentibus<br />

proprietario nomine pro eo quod completum est ipsum libellum et si<br />

quislibet homo adversus nos exinde aliquit dicere vult parati sumus cum eo<br />

exinde ad racione standum et legitime finiendum et quod plus est querimus<br />

ut iste domnus Cumradus presbiter et missus propter Deum et anime domni<br />

imperatoris ac sue mercedis super nos et super ipsa curte bannum domni<br />

imperatori mittat. Cum ipse Guntardus diaconus et prepositus et Petrus<br />

notarius avocato taliter retullissent, tunc ipse Cumradus presbiter 772 et<br />

missus propter Deum et anime domni imperatoris ac sue mercedis super<br />

eosdem Guntardus diaconus et prepositus et Petrus notarius avocatus et<br />

770 Sic.<br />

771 La lettera della prima sillaba è assai incerta.<br />

772 La carta ha pbrt col trattino orizzontale sovrapposto.<br />

204


super ipsa corte, que dicitur Lama, cum sua pertinencia que in eodem libello<br />

legitur bannum domni imperatoris misit in mancosos aureos mille, ut nullus<br />

quislibet magna parvaque persona eosdern canonice devestire aut ulla<br />

devastacione facere presumat sine legali iudicio, qui vero fecerit predictos<br />

mille mancosos aureos se agnosscat 773 esset compositurus, medietatem parte<br />

camere domni imperatoris et medietate ipsius canonice et anc noticia<br />

qualiter actum est pro securitate ipsius canonice et anc noticia qualiter<br />

actum est pro securitate ipsius canonice fieri amonuerunt; quidem et ego<br />

Lambertus notarius sacri palacii ex iussione suprascripti Cumradi<br />

presbiter 774 et missus seu iudicum amonicione scripsi, imperante domnus<br />

Otto tercius, anno imperii eius quinto, octavo kalendas octuber, indictione<br />

quarta decima.<br />

Ϯ Conradus presbiter et missus domni Ottonis imperatoris interfui et<br />

subscripsi 775 .<br />

Ϯ Benedictus iudex sacri palacii interfuit.<br />

Ϯ Stabilis iudex sacri palacii, interfuit. 776<br />

Ϯ Rimpertus iudex sacri palacii interfuit.<br />

Ϯ Batericus iudex sacri palacii interfuit. 777<br />

(S.T.) Mainfredus iudex sacri palacii interfuit. 778<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o Capitolare, sec. X, N. LXXXVIII. – Nel verso di<br />

mano del sec. XIII:<br />

«Noticia.... de Lama»; di mano, pare, del P. Affò: «an. 1000, fors. ind. a<br />

septembri».<br />

Copia membran. del 1231, luglio 2, autentic. dal not. Bartolomeo del fu<br />

<strong>Giovanni</strong> Bono ha mandato di Egidio Bellebono giudice del comune di<br />

Modena. (Ibid., N. LXXVII).<br />

Savioli, Annali Bolognesi, vol. II, parte II, N. DIX, p. 461; Affò, Storia di<br />

P., I, N. LXXXVIII, p. 377; Tiraboschi, Mem. Stor. Mod., I, Cod. Dipl., N.<br />

CXLIII, p. 163; Reg. in Hübner, Gerichtsurkunden, II N. 1144; cit. in<br />

Schiaparelli, Tachigrafia sillabica nelle carte italiane nel Bull. Ist. Stor.<br />

Ital., N. 31, p. 45, n. 30.<br />

XCII<br />

L’imperatore Ottone III riceve sotto la sua protezione il monastero di S.<br />

773<br />

Sic.<br />

774<br />

Nella carta pbrt col trattino orizzontale, che taglia l’asta della p<br />

775<br />

Sottoscrizione tutta in lettera maiuscole.<br />

776<br />

In note tachigrafiche: «Sta-bi-lis iu-dex» (Ved. Schiaparelli, Tachigrafia cit. p. 54, n.<br />

92).<br />

777<br />

In note tachigrafiche: «Ba-te-ri-cus iu-dex» (Ved. Schiaparelli, cit. p. 45, n. 30).<br />

778<br />

Sottoscrizione in inchiostro nero, mentre le precedenti ed il testo sono in inchiostro<br />

rossiccio.<br />

205


Savino in Piacenza, confermandolo nel possesso dei suoi beni.<br />

Roma, 1000, novembre 5.<br />

In nomine sancte et individue Trinitatis. Otto divina favente clementia<br />

Romanorum imperator augustus. Decet imperialem excellentiam sibi<br />

subditorum placita Deo petentium aures sue maiestatis precibus inclinare,<br />

quatinus eorum fulta servitiis temporalis imperii glorietur honore atque post<br />

huius excessum vite bravium eterne mereatur adipisci corone. Quocirca<br />

omnium sancte Dei aecclesie nostrorumque fidelium presentium scilicet ac<br />

futurorum comperiat universltas, qualiter dilectissimus noster domnus<br />

Sigefredus placentine aecclesie venerabilis presul nostram supplex addiit<br />

celsitudinem postulans, ut pro Dei amore suaque devota peticione<br />

monasterium quod nostro impulsu nostro favore suffragioque fundare et ab<br />

imis construere cepit et pro nostra anima nostrorumque successorum regum<br />

vel imperatorum seu et pro animabus omnium christianorum fidelium Deo<br />

favente vitaque comite perficere disposuit, in sua diocesi non longe a<br />

Placentine urbis muro in honore beati Sabini confessoris et pontificis Christi<br />

ubi gloriosum corpus eius requiescit, inceptum sub nostre imperialis<br />

protectionis tutela ac defensionem recipere preceptalique auctoritate corroborare<br />

dignaremur. Cuius dignis peticionibus assensum prebeentes 779<br />

prefatum monasterium sub nostra defensione rec[e]ptum quicquid a<br />

dilectissimo nostro domno Sigefredo iamdicto episcopo collatum est eidem<br />

monasterio aut ab eo sive a quibuscumque religiosis hominibus in posterum<br />

conferendum nostra preceptali auctoritate confirmamus corroboramus ac<br />

stipulamur nec non iuxta decretum ipsi aecclesie ab eodem episcopo factum<br />

firmum perpetuo iure stabileque censemus villam scilicet que vocatur<br />

Fabianum cum capella et omnibus sibi pertinentibus mansos qua[ttuor] 780 in<br />

Breuli, unum in Sancto Damiano, unum in Mariano, unum in Palaari, duo in<br />

Manelli, unum in Capite Caride, in Runcaliis unum, cortem que dicitur<br />

Turris cum omnibus sibi pertinentibus, braidas in circuitu Placentie<br />

capientes annuatim modios quadraginta, braidam insuper Sancti Thome<br />

iuxta idem monasterium sitam ad vineas plantandum ortosque colendum,<br />

molendinum unum, mercata duo, unum in Castello Arcuato quod habetur<br />

tribus vicibus in anno, alterum Placentie quod habetur kalendis augusti<br />

montem Collari cum villa que dicitur Turnutum, in Plectole braidam unam,<br />

alveum Padi a portu qui vocatur portatorius usque ad rivum qui dicitur<br />

Frigidus, vivarium unum [qui] 781 vocatur conca Sancti Antonini, cortem<br />

Sancti Benedicti cum cervaricia et teguriola, quattuor mansos in Ponticellis,<br />

cortem que vocatur Villasco et Buxabledo in Castaneola mansos quattuor, in<br />

Sancto Paulo mansos duos, in Berlasco mansos duos, in villa que vocatur de<br />

779 Sic.<br />

780 Erosione della carta, non si scorge che l’occhiello della q con una a sovrapposta.<br />

781 Ommesso.<br />

206


Sale annuatim modios duodecim, de muria anforas per unumquemque<br />

mensem 782 sex, cortem que dicitur Palatium Apiniani cum plebe capellis et<br />

decimis cumctisque suis pertinentiis, cortem etiam que dicitur Regianum<br />

cum omnibus sibi pertinentibus, medietatem castel[l]i quod dicitur<br />

Montevissiago. His autem a nobis firmiter corroboratis concedimus eidem<br />

monasterio et per hoc nostrum imperiale preceptum firmamus ut rector et<br />

abbas eiusdem loci qui pro tempore fuerit licentiam habeat flumen Nurum<br />

sive rivum qui venit per vicum Otonis 783 de suo cursu ubicumque voluerit<br />

ducere et utilitatem monasterii ex ipsis peragere. Precipientes igitur et<br />

imperiali iubemus potentia ut nullus dux episcopus marchio comes<br />

vicecomes nullaque nostri imperii magna vel parva persona abbatem et<br />

fratres in eodem monasterio retularent 784 domino militantes de cunctis<br />

prediis et possessionibus aut quibuscumque rebus vel rivulis superius<br />

collatis aut deinceps conferendis inquietare molestare vel disvestire<br />

presumat sine iusta et regali examinatione. Si quis autem huius nostri<br />

precepti violator extiterit sciat se compositurum auri obtimi libras centum<br />

medietatem camere nostre et medietatem eiusdem monasterii monachis.<br />

Quod ut verius credatur et diligentius ab omnibus observetur manu propria<br />

confirmantes siliggi nostri impressione inferius iussimus insigniri.<br />

Signum domni Ottonis serenissimi (M.) et invictissimi imperatoris<br />

augusti.<br />

Heribertus cancellarius vice Petri Cumani episcopi et archicancellari<br />

recognovit.<br />

Data non. novemb., anno Domini incarnationis M, indictione XIII, anno<br />

autem tertii Ottonis regnantis XVII, imperii V. Actum Rome, feliciter amen.<br />

Copia del sec. XII, autentic. da «Obertus Vallarius not. sacri palatii»;<br />

<strong>Archivi</strong>o di Stato, Diplomatico, sec. XI; proveniente da S. Savino di<br />

Piacenza.<br />

Mon. Germ. Hist. Diplom. Ottonis III, p. 814, n. 385.<br />

XCIII.<br />

Sigifredo vescovo di Piacenza conferma le donazioni fatte al monastero<br />

ed alla chiesa di S. Savino.<br />

(Piacenza), 1000, --<br />

Ϯ In nomine sanctae et individuae Trinitatis Sigifredus sanct[ae]<br />

Placentinae sedis episcopus licet indignus.<br />

Oportet ac modis omnibus convenit quemque christiane religionis<br />

782 mensem aggiunto in sopralinea, stessa mano.<br />

783 t corretta su altra lettera.<br />

784 Sic.<br />

207


cultorem pre[ci]pue tamen eiusdem predicatorem sanctarum defectibus<br />

aecclesiarum pro facultatis suae viribus subvenire, quatinus in presentiarum<br />

a cuctis mundanae inaequalitatis infortuniis sanctorum auxiliis protegatur et<br />

in futuro premia aeternae felicitatis isdem mediantibus percipere menreatur.<br />

Omnibus itaque sanctae Dei ecclesiae fidelibus presentibus atque futuris<br />

notum fierit volumus, quominus 785 tante considerationis experienti[a]<br />

divinitus [exci]tati 786 nec non gloriosissimi domni nostri tertii Ottonis<br />

augusti imperatoris [fav]ore 787 monitis et suffragiis invitati quandam nostrae<br />

dioceseos aecclesiam in honore beatissimi confessoris et episcopi Christi<br />

Savini 788 cuius venerabile corpus in eadem quiescit humatum, antiquitus<br />

fabricatam non longe ab eiusdem Placentinae urbis muro in orientali plaga<br />

repositam sed ex longo iam tempore barbarorum feritate pene deletam<br />

recuperare deliberavimus, atque in pristinae religionis statum reformare et<br />

reparare statuimus pro memorati etiam karissimi 789 domini nostri piissimi<br />

imperatoris suorumque successorum regum vel imperatorum concturumque<br />

fidelium christianorum animabus monasterium inibi monachorum iuxta<br />

beati patris nostri Benedicti abbatis regulam et instituta viventium, velut<br />

a[nti]quis fuisse dicitur, construere, gratia favente divina, decrevimus.<br />

Cunctis igitur nostrae aecclesiae patrimoniis fere terrenis militibus<br />

terrenisque negotiis 790 iniantibus distributis congruum placitumque Deo<br />

credimus firmiterque speramus si tanti episcopatus tantarumque<br />

possessionum saltim 791 particula divine militie curam gerentibus tribuamus.<br />

Ad usus ergo fratrum Deo illic pro tempore servientium totiusque<br />

monasterii utilitatem nostrorum in presentia et testimonio sacerdotum<br />

diaconorum inferiorumque ordinum clericorum quorum nomina inferius<br />

propria supputatione annotata cernuntur, eidem monasterio devota mente<br />

concessimus tradidimus nostreque auctoritatis decreto largiti sumus hec que<br />

leguntur inferius, villam scilicet que dicitur Fabia[num] simul cum capella<br />

et cunctis pertinentiis suis, mansos quattuor in Breuli, unum in Sancto<br />

Damiano, unum in Mariano, unum in Paldari, duos in Ariano, unum in<br />

capite Caride, tr[e]s in Auziola, in Runcaliis unum, cortem que dicitur<br />

Turris cum omnibus sibi pertinentibus in integrum, mansos quattuor in<br />

Alboni, duos in Canali, unum in Sarmadi, in Picziningo 792 unum, in Castello<br />

Darda campum unum, braidas in circuitu Placentie capientes annuatim<br />

modios quadraginta, braidam insuper Sancti Thome iuxta idem<br />

785<br />

La carta ha qm con trattino orizzontale su la m<br />

786<br />

Piccolo foro nella carta; si scorgono gli apici delle lettere delle prime due sillabe<br />

scomparse.<br />

787<br />

Piccola lacerazione nella carta.<br />

788<br />

La u sovrapposta nell’interlineo ad una v espunta dallo scriba con un puntino<br />

sottoposto.<br />

789<br />

La carta ha kmi con trattino orizzontale su la m<br />

790<br />

... que negotiis su rasura di prima mano.<br />

791 Sic.<br />

792 La c nell’interlinea, stessa mano.<br />

208


monasterium sitam ad vineas plantandum ortosque colendum, molendinum<br />

unum, mercata duo, unum in Castello Arcuato, quod habet tribus vieibus in<br />

anno, alterum Placentie, quod habetur kalendis augusti, montem Collari cum<br />

villa que dicitur Turnulum, in Castello Arcuato mansos duos, in Plectole<br />

braidam unam, alveum Padi de portu qui vocatur portatorium usque ad<br />

rivum qui dicitur Frigidus, vivarium unum, qui vocatur conca Sancti<br />

Antonini, cortem Sancti Benedicti cum cervaritia et regulariola atque<br />

glareola, quattuor mansos in Ponticellis, cortem que vocatur Villasco, unam<br />

iuxta fossatum altum, in Castaneola mansos quattuor, in Sancto Paulo<br />

mansos duos, in Gamelaria mansos duos, in villa que vocatur Salse de sale<br />

annuatim modios duodecim, de muria anforas per unumquemque mensem<br />

sex, braidam sub turre Placentini castelli, cortem que dicitur Palatium<br />

Apiniani 793 cum plebe capellis et decimis cunctisque suis pertinentiis,<br />

cortem que vocatur Regianum cum omnibus sibi pertinentibus, medietatem<br />

castelli, quod dicitur Monte Bissiago 794 . Pro modulo siquidem quantitatis<br />

concesseque formula facultatis religiosis ibi fratribus 795 congregatis<br />

monasterium eiusdem regiminis patrocinium gubernationemque per ferulam<br />

nostre professionis et conversationis indicem uni eorum Gezoni nomine<br />

quem sollertissimum professioni sancte 796 procuratorem prospeximus<br />

cuncto monachorum collegio hunc requirente atque iuxta divinorum ritus et<br />

regulam preceptorum electionis pagina manibus eorum premunita<br />

subsequente cunctoque ceteri ordinis populo conclamante commisimus<br />

tradidimus atque concessimus abbatemque consecrandum desiderio gratanti<br />

censuimus; eo videlicet ordine, ut de prescriptis prediis et possessionibus a<br />

nobis conlatis iterumque a nobis vel a quibuscumque religiosis hominibus in<br />

posterum conferendis idem domnus Gezo venerabilis abbas eiusqe<br />

successores liberam facultatem habeant quicquid utilia vel bono animo ad<br />

profectum ipsius loci providerint seu decreverint faciendi ordinandi et<br />

disponendi omni nostra nostrorumque successorum inquietudine,<br />

contrarietate, molestia et diminutione remota. Si quis vero, quod absit, huius<br />

nostre constitutionis decretum infringere vel de cunctis predictis aliquid<br />

demere sive minuere presumpserit, Iesu Christi domini nostri cui tuitioni<br />

hoc providendum commisimus omniumque sanctorum eius noverit se<br />

maledictionis iaculo fodiendum, sicque cum idem Dominus noster venerit<br />

ad iudicandum velut anathema maranatha perpetuis crutiatibus cum luda<br />

traditore dampnandum. Denique pro certiori stabilitate ne quid semel a<br />

nobis ratum stipulatumque decernitur aliquatenus umquam destrui valeat<br />

decreti paginam exarari precepimus quam manu propria inferius<br />

confirmantes, quam plures nostre aecclesiae diversorum ordinum clericos<br />

propriis manibus roborare decrevimus. Actum est autem hoc anno dominice<br />

793 La prima ni nell’interlineo, stessa mano.<br />

794 Lo scriba ha interposto alla parte del testo seguente uno spazio bianco di due righe.<br />

795 La carta ha fribus.<br />

796 Nell’interlineo, stessa mano.<br />

209


incarnationis millesimo, pontificatus autem domni Sigifredi magnifici<br />

presulis tertio, indictione quarta decima, feliciter.<br />

Ϯ Ego Arnulfus Dei gratia archiepiscopus subscripsi 797 .<br />

Ϯ Ego Sigefredus Dei gratia episcopus huic facto precatu Placentie<br />

episcopi 798 subscripsi.<br />

Sigefredus sancte Placentine ecclesie indignus episcopus subscripsi<br />

confirmavi et pro Deo corroboravi.<br />

Ϯ Ego Vuido Dei grafia episcopus subscripsi.<br />

Ego Primus episcopus subscripsi.<br />

Ϯ Ego Landulfus voce tantum episcopus subscripsi.<br />

Ϯ Ego Adelbertus archidiaconus laudavi et subscripsi.<br />

Ϯ Ego Azo diaconus laudavi et subscripsi.<br />

Iohannes diaconus et prepositus laudavit et subscripsit.<br />

Ego Alcherius diaconus laudavit et subscripsit.<br />

Ego Ariulfus arhipresbiter 799 laudavi et subscripsi.<br />

[E]go 800 Sigezo presbiter laudavi et subscripsi.<br />

Ego Martinus presbiter laudavi et subscripsi.<br />

Ego Adalprandus presbiter laudavi et subscripsi.<br />

Ego Albericus presbiter et primicerius huic sancte pagine subscribere<br />

promerui, unde dum vixero laudes referam vie mee rectori.<br />

Ego Roprandus presbiter et sacrista laudavi et subscripsi.<br />

Ego Turresindus presbiter laudavi et subscripsi.<br />

Ego Gerardus presbiter laudavi et subscripsi.<br />

Ego lohannes presbiter laudavi et subscripsi.<br />

Ego Rozo presbiter laudavi et subscripsi.<br />

Ego Boso presbiter laudavi et subscripsi.<br />

Amizo subdiaconus laudavi subscripsi.<br />

Ugo subdiaconus laudavi subscripsi.<br />

Ego Lanzo subdiaconus laudavi et suprascripsi.<br />

Ego Bernardus subdiaconus laudavi et subscripsi.<br />

Ego Iohannes subdiaconus laudavi et subscripsi.<br />

Originale; <strong>Archivi</strong>o di Stato, Diplomatico, Sec. X; dal monastero di<br />

S. Savino in Piacenza.<br />

Campi, Historia, I, N. LXIII, p. 496; vedo anche pagg. 288-289.<br />

797<br />

Sottoscrizioni distribuite in tre colonne alquanto disordinate: le trascrivo secondo<br />

l’ordine gerarchico.<br />

798<br />

La carta ha: placentiepiscopi, ho ritenuto che la e iniziale di episcopi serva da lettera<br />

finale di placentie; il Campi legge: placentini episcopi.<br />

799<br />

Sic.<br />

800<br />

Un foro nella carta ha asportato la e con parte della g.<br />

210

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!