11.06.2013 Views

Plinius, naturalis historia 35,98 - Lettere e filosofia

Plinius, naturalis historia 35,98 - Lettere e filosofia

Plinius, naturalis historia 35,98 - Lettere e filosofia

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

DISPENSA DI LETTERATURA LATINA<br />

A.A. 2010-2011<br />

Prof. Giovanni Cipriani<br />

<strong>Plinius</strong>, <strong>naturalis</strong> <strong>historia</strong> <strong>35</strong>,<strong>98</strong><br />

Aequalis eius fuit Aristides Thebanus.is omnium primus animum pinxit et sensus hominis<br />

expressit, quae vocant Graeci hvqh item perturbationes, durior paulo in coloribus. huius opera<br />

--- oppido capto ad matris morientis ex volnere mammam adrepens infans, intellegiturque<br />

sentire mater et timere, ne emortuo e lacte sanguinem lambat. quam tabulam Alexander<br />

Magnus transtulerat Pellam in patriam suam.<br />

Rhetorica ad Herennium, 4, cap. 39, par. 51<br />

Descriptio nominatur, quae rerum consequentium continet perspicuam et dilucidam cum<br />

grauitate expositionem, hoc modo : 'quodsi istum, iudices, uestris sententiis liberaueritis,<br />

statim, sicut e cauea leo emissus aut aliqua taeterrima belua soluta ex catenis, uolitabit et<br />

uagabitur in foro, acuens dentes in unius cuiusque fortunas, in omnes amicos atque inimicos,<br />

notos atque ignotos incursans, aliorum famam depeculans, iorum caput obpugnans,<br />

aliorum domum et omnem familiam perfrigens, funditus<br />

labefactans. Quare, iudices, eicite eum de ciuitate, liberate omnes formidine ; uobis denique<br />

ipsis consulite. Nam si istum inpunitum dimiseritis, in uosmet ipsos, mihi credite, feram et<br />

truculentam bestiam, iudices, inmiseritis'. Item: 'nam si de hoc, iudices, grauem sententiam<br />

tuleritis, uno iudicio simul multos iugulaueritis : grandis natu parens, cuius spes senectutis<br />

omnis in huius adulescentia posita est, quare uelit in uita manere, non habebit ; fili parui,<br />

priuati patris auxilio, ludibrio et despectui paternis inimicis erunt obpositi ; tota domus huius<br />

indigna concidet calamitate. At inimici, statim sanguinulentam palmam crudelissima uictoria<br />

potiti, insultabunt in horum miserias. Et superbi a re simul et uerbis inueniuntur'. Item: 'nam<br />

neminem uestrum fugit, Quirites, urbe capta quae miseriae consequi soleant : arma qui<br />

contra tulerunt, statim crudelissime trucidantur ; ceteri, qui possunt per aetatem ueires<br />

laborem ferre, rapiuntur in seruitutem, qui non possunt, uita priuantur ; uno denique atque<br />

eodem tempore domus hostili flagrabit incendio, et quos natura aut uoluntas necessitudine<br />

beniuolentia coniuncxit, distrahuntur ; liberi partim e gremiis diripiuntur parentum,<br />

par in sinum iugulantur, partim ante pedes constuprantur. Nemo, iudices, est, qui possit<br />

satis rem consequi uerbis nec efferre oratione magnitudinem calamitatis'. Hoce genere<br />

exornationis uel indignatio uel misericordia potest commoueri, cum res consequentes<br />

conprehensae uniuersae perspicua breuiter exprimuntur oratione.<br />

M. Fabius Quintilianus - Institutio oratoria, 8, 3<br />

62 magna virtus res, de quibus loquimur, clare atque, ut cerni videantur, enuntiare. non enim<br />

satis efficit neque, ut debet, plene dominatur oratio, si usque ad aures valet, atque ea sibi<br />

iudex, de quibus cognoscit, narrari credit, non exprimi et oculis mentis ostendi. 63 sed<br />

quoniam pluribus modis accipi solet, non equidem in omnis eam particulas secabo, quarum<br />

ambitiose a quibusdam numerus augetur, sed maxime necessarias attingam. est igitur unum<br />

genus, quo tota rerum imago quodam modo verbis depingitur: “constitit in digitos extemplo<br />

arrectus uterque” [Verg. Aen. V,426] et cetera, quae nobis illam pugilum congredientium<br />

faciem ita ostendunt, ut non clarior futura fuerit spectantibus. 64 plurimum in hoc genere<br />

sicut ceteris eminet Cicero.an quisquam tam procul a concipiendis imaginibus rerum abest, ut<br />

non, cum illa in Verrem legit: 'stetit soleatus praetor populi Romani cum pallio purpureo


tunica que talari muliercula nixus in litore', non solum ipsos intueri videatur et locum et<br />

habitum, sed quaedam etiam ex his, quae dicta non sunt, sibi ipse adstruat? 65 ego certe mihi<br />

cernere videor et vultum et oculos et deformes utriusque blanditias et eorum, qui aderant,<br />

tacitam aversationem ac timidam verecundiam. 66 interim ex pluribus efficitur illa, quam<br />

conamur exprimere, facies, ut est apud eundem (namque ad omnium ornandi virtutum<br />

exemplum vel unus sufficit) in descriptione convivi luxuriosi: 'videbar videre alios intrantis,<br />

alios autem exeuntis, quosdam ex vino vacillantis, quosdam hesterna ex potatione<br />

oscitantis. humus erat inmunda, lutulenta vino, coronis languidulis et spinis cooperta<br />

piscium.67 ' quid plus videret qui intrasset? sic et urbium captarum crescit miseratio. sine<br />

dubio enim qui dicit expugnatam esse civitatem, complectitur omnia, quaecumque talis<br />

fortuna recipit, sed in adfectus minus penetrat brevis hic velut nuntius. 68 at si aperias haec,<br />

quae verbo uno inclusa erant, apparebunt effusae per domus ac templa flammae et ruentium<br />

tectorum fragor et ex diversis clamoribus unus quidam sonus, aliorum fuga incerta, alii<br />

extremo complexu suorum cohaerentes et infantium feminarumque ploratus et male usque in<br />

illum diem servati fato senes: 69 tum illa profanorum sacrorumque direptio, efferentium<br />

praedas repetentiumque discursus et acti ante suum quisque praedonem catenati et conata<br />

retinere infantem suum mater et, sicubi maius lucrum est, pugna inter victores. licet enim<br />

haec omnia, ut dixi, complectatur 'eversio', minus est tamen totum dicere quam omnia. 70<br />

consequemur autem ut manifesta sint, si fuerint veri similia, et licebit etiam falso adfingere<br />

quidquid fieri solet. contingit eadem claritas etiam ex accidentibus: “mihi frigidus horror<br />

membra quatit gelidusque coit formidine sanguis” et “trepidae matres pressere ad pectora<br />

natos”.<br />

Vergilius, Aeneis, II, 469-794<br />

Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus<br />

exultat, telis et luce coruscus aena ; 470<br />

qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus,<br />

frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat,<br />

nunc positis novos exuviis nitidusque iuventa<br />

lubrica convolvit sublato pectore terga,<br />

arduos ad solem, et linguis micat ore trisulcis. 475<br />

una ingens Periphas et equorum agitator Achillis,<br />

armiger Automedon, una omnis Scyria pubes<br />

succedunt tecto, et flammas ad culmina iactant.<br />

ipse inter primos correpta dura bipenni<br />

limina perrumpit postisque a cardine vellit 480<br />

aeratos; iamque excisa trabe firma cavavit<br />

robora et ingentem lato dedit ore fenestram.<br />

apparet domus intus et atria longa patescunt,<br />

apparent Priami et veterum penetralia regum,<br />

armatosque vident stantis in limine primo. 485<br />

TRADUZIONE<br />

a cura di Giovanni Cipriani<br />

“Ed ecco Pirro: con un salto è già davanti<br />

all’ingresso e sfiora la soglia, abbagliante nelle sue<br />

armi luccicanti di bronzo”. A vederlo ti<br />

sembrerebbe un serpente, che, appena sazio di<br />

erbe velenose, tutto gonfio è balzato alla luce,<br />

uscendo dal terreno che lo ha coperto durante il<br />

freddo inverno. Sembra rinato dopo che si è<br />

spogliato delle vecchie squame ed ora, grazie alla<br />

sua giovane pelle, è di nuovo lucido. Dritto in<br />

faccia al sole, muove a forza di volute il suo<br />

viscido corpo: tiene il petto sollevato e fa guizzare<br />

dalla bocca la sua lingua trifida.<br />

Non è solo: tutt’uno con lui c’è il gigantesco<br />

Perifante e Automedonte che gli porta le armi, lo<br />

stesso che aveva fatto da auriga ad Achille;<br />

insieme a lui tutti i giovani sciri. Eccoli: si sono<br />

introdotti in casa e non fanno che lanciare torce<br />

infiammate in direzione dei tetti. In mezzo a loro,<br />

in prima posizione c’è proprio lui, Pirro,<br />

brandisce una scure a due tagli ; si fa strada a<br />

colpi di ascia fra le porte che fanno resistenza e<br />

poi si dà a svellere i battenti ricoperti di bronzo


At domus interior gemitu miseroque tumultu<br />

miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes<br />

femineis ululant; ferit aurea sidera clamor.<br />

tum pavidae tectis matres ingentibus errant<br />

amplexaeque tenent postes atque oscula figunt. 490<br />

instat vi patria Pyrrhus: nec claustra nec ipsi<br />

custodes sufferre valent; labat ariete crebro<br />

ianua, et emoti procumbunt cardine postes;<br />

fit via vi; rumpunt aditus primos que trucidant<br />

immissi Danai et late loca milite complent. 495<br />

non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis<br />

exit oppositas que evicit gurgite moles,<br />

fertur in arva furens cumulo camposque per omnis<br />

cum stabulis armenta trahit. vidi ipse furentem<br />

caede Neoptolemum geminos que in limine Atridas, 500<br />

vidi Hecubam centumque nurus Priamumque per aras<br />

sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis.<br />

quinquaginta illi thalami, spes ampla nepotum,<br />

barbarico postes auro spoliisque superbi<br />

procubuere; tenent Danai, qua deficit ignis. 505<br />

Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras.<br />

urbis uti captae casum convolsaque vidit<br />

dai cardini; avanza: ha fracassato la trave e ora fa<br />

un buco in mezzo alla porta di legno che<br />

comunque rimane stabile; riesce quindi ad aprire<br />

uno squarcio dall’ampia bocca; quanto basta<br />

perché la casa fin nell’interno ora sia visibile;<br />

vengono alla luce i lunghi corridoi, vengono alla<br />

luce le parti più recondite del palazzo, ora di<br />

Priamo, un tempo degli antichi sovrani; sono ora<br />

visibili uomini in armi: presidiano la reggia, in<br />

piedi sulla soglia, con le armi in pugno.<br />

Nell’interno della casa ora al pianto si mescola<br />

angoscia e confusione; sono le donne con i loro<br />

lamenti a far riecheggiare di ululati quelle ampie<br />

stanze. Le loro grida arrivano a colpire<br />

addirittura la splendente volta celeste. Ed ecco<br />

allora le madri tutte tremanti andare avanti e<br />

dietro per quella enorme dimora; eccole<br />

aggrapparsi ai battenti e imprimere su di loro baci<br />

disperati. Pirro è lì, dritto in piedi, che incombe<br />

con tutta quella violenza che era già di suo padre;<br />

né la cinta di protezione,né le stesse guardie sono<br />

in grado di opporre resistenza; in seguito ai<br />

ripetuti colpi di ariete anche la porta<br />

vacilla,mentre i cardini, spostati radicalmente,<br />

lasciano cadere i battenti. Ecco aprirsi un varco<br />

con la forza; i Danai, una volta introdottisi, fanno<br />

breccia fra quello che trovano immediatamente<br />

all’ingresso e riempiono di soldati, in lungo e in<br />

largo, tutti gli spazi. Di gran lunga inferiore è la<br />

furia di un fiume in piena, allorché, rotti gli<br />

argini, fuoriesce e supera con i suoi gorghi gli alti<br />

argini frapposti; quindi dilaga, gonfio per<br />

l’accumulo delle onde, fra le coltivazioni e trascina<br />

le greggi con tutte le stalle per l’intera distesa dei<br />

campi.Con i miei occhi ho visto Neottolemo in<br />

preda alla furia omicida, così come ho visto i due<br />

Atridi sulla soglia della reggia;ho visto Ecuba, ho<br />

visto le sue cento nuore e Priamo, barcollare da un<br />

altare all’altro e macchiare del suo sangue,<br />

insozzandoli, quei fuochi che lui stesso aveva<br />

acceso consacrandoli. E fu allora che in un attimo<br />

crollarono quelle cinquanta stanze nuziali con i<br />

loro talami: lì era riposta la speranza di una lunga<br />

stirpe di discendenti; e insieme ai talami,<br />

crollarono quelle porte, fiere fino a quel momento<br />

di mostrare l’oro sottratto ai barbari e i trofei dei<br />

nemici abbattuti. Qualsiasi zona, dove il fuoco si<br />

andava spegnendo, è completamente invasa dai<br />

Danai.<br />

Forse, tu vorresti sapere quale sia stato il destino<br />

finale di Priamo. Appena vide invadere e cadere


limina tectorum et medium in penetralibus hostem,<br />

arma diu senior desueta trementibus aevo<br />

circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum 510<br />

cingitur ac densos fertur moriturus in hostis.<br />

aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe<br />

ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus,<br />

incumbens arae atque umbra complexa penates.<br />

hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum, 515<br />

praecipites atra ceu tempestate columbae,<br />

condensae et divom amplexae simulacra sedebant.<br />

ipsum autem sumptis Priamum iuvenalibus armis<br />

ut vidit, 'quae mens tam dira, miserrime coniunx,<br />

impulit his cingi telis? aut quo ruis?' inquit. 520<br />

'non tali auxilio nec defensoribus istis<br />

tempus eget, non, si ipse meus nunc adforet Hector.<br />

huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis,<br />

aut moriere simul'. sic ore effata recepit<br />

ad sese et sacra longaevom in sede locavit. 525<br />

Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites,<br />

unus natorum Priami, per tela, per hostis<br />

porticibus longis fugit et uacua atria lustrat<br />

saucius. illum ardens infesto uulnere Pyrrhus<br />

insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta. 530<br />

ut tandem ante oculos euasit et ora parentum,<br />

concidit ac multo uitam cum sanguine fudit.<br />

hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur,<br />

non tamen abstinuit nec uoci iraeque pepercit:<br />

'at tibi pro scelere,' exclamat, 'pro talibus ausis 5<strong>35</strong><br />

di, si qua est caelo pietas quae talia curet,<br />

persoluant grates dignas et praemia reddant<br />

debita, qui nati coram me cernere letum<br />

fecisti et patrios foedasti funere uultus.<br />

at non ille, satum quo te mentiris, Achilles 540<br />

talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque<br />

supplicis erubuit corpusque exsangue sepulcro<br />

la sua città, appena vide sradicate la soglia di casa<br />

e il nemico già in mezzo alle parti più remote della<br />

reggia, proprio lui, ormai così anziano, si avvolge,<br />

di armi ormai da tempo desuete, le spalle -è così<br />

vecchio che gli tremano tutte-, indossa quindi il<br />

cinturone con la spada, destinata di fatto a non<br />

servire, e si porta, pronto a morire, nel più fitto<br />

della schiera nemica. In mezzo alla casa, a cielo<br />

aperto, si ergeva un altare, fiancheggiato da una<br />

pianta di alloro antichissima: essa si protendeva<br />

sull’altare e con la sua ombra avvolgeva i penati.<br />

Proprio qui Ecuba e le sue figlie -tutto vano- si<br />

erano radunate intorno agli altari; sembravano<br />

colombe scese rapidamente per l’approssimarsi di<br />

una fosca tempesta: si erano sedute lì e tenevano<br />

abbracciate le statue degli dèi. Fu lei che quando<br />

vide Priamo in persona con addosso quelle armi<br />

che sono tipiche dei giovani, lo apostrofò così:<br />

«quale tremenda follia ti ha sconvolto la mente,<br />

povero marito, spingendoti a cingerti di siffatta<br />

armatura? Oppure, rispondimi: ‘Dove pensi di<br />

accorrere?’. Una situazione come questa non ha<br />

bisogno di un simile aiuto né di simili difensori!<br />

No,proprio no! nemmeno se fosse qui ancora vivo<br />

il mio Ettore! Quest’altare qui ora ci proteggerà<br />

tutti! O altrimenti moriremo insieme nello stesso<br />

istante! Ora su, vieni qui definitivamente;<br />

nemmeno il tempo di dire queste parole, che lo<br />

attirò a sé e mise a sedere quel vegliardo nella<br />

zona protetta dagli dèi»<br />

Ma ecco in quel momento arrivare Polite, uno dei<br />

figli di Priamo. E’ appena sfuggito alla strage di<br />

Pirro; è ferito; è scampato fuggendo fra le frecce,<br />

fuggendo fra i nemici, percorrendo i lunghi<br />

porticati. Ora si guarda intorno: vuoti corridoi da<br />

un lato e dall’altro. Pirro però ora gli sta alle<br />

calcagna; brucvia dal desiderio di infliggergli una<br />

mortale ferita; e lì lì che lo afferra con la mano e<br />

gli fa sentire la punta dell’asta; al giovane sembra<br />

di aver trovato scampo arrivando davanti agli<br />

occhi e ai volti dei genitori; ma è proprio lì che si<br />

accascia; fu così che insieme a tanto sangue, perse<br />

anche la vita.<br />

A questo punto Priamo -eppure era anche lui<br />

chiaramente in balia del nemico e vicino a moriredecise<br />

comunque di reagire e non trattenne né la<br />

voce né l’ira. “Che gli dèi” -esclama- “assolvano<br />

completamente e degnamente al loro debito di<br />

gratitudine per un simile delitto e per simili<br />

imprese! Non è vero forse che in cielo la<br />

misercordia divina ha a cuore siffatti gesti?<br />

Ebbene, ti contraccambino con i premi promessi!<br />

Non mi hai forse permesso di vedere con i miei<br />

occhi morire mio figlio qui ora? Non hai forse<br />

osato macchiare lo sguardo di un padre con il


eddidit Hectoreum meque in mea regna remisit.'<br />

sic fatus senior telumque imbelle sine ictu<br />

coniecit, rauco quod protinus aere repulsum, 545<br />

et summo clipei nequiquam umbone pependit.<br />

cui Pyrrhus: 'referes ergo haec et nuntius ibis<br />

Pelidae genitori. illi mea tristia facta<br />

degeneremque Neoptolemum narrare memento.<br />

nunc morere.' hoc dicens altaria ad ipsa trementem 550<br />

traxit et in multo lapsantem sanguine nati,<br />

implicuitque comam laeua, dextraque coruscum<br />

extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem.<br />

haec finis Priami fatorum, hic exitus illum<br />

sorte tulit Troiam incensam et prolapsa uidentem 555<br />

Pergama, tot quondam populis terrisque superbum<br />

regnatorem Asiae. iacet ingens litore truncus,<br />

auulsumque umeris caput et sine nomine corpus.<br />

At me tum primum saeuus circumstetit horror.<br />

obstipui; subiit cari genitoris imago, 560<br />

ut regem aequaeuum crudeli uulnere uidi<br />

uitam exhalantem, subiit deserta Creusa<br />

et direpta domus et parui casus Iuli.<br />

respicio et quae sit me circum copia lustro.<br />

deseruere omnes defessi, et corpora saltu 565<br />

ad terram misere aut ignibus aegra dedere.<br />

sangue di suo figlio morto? Eppure quell’Achille -<br />

tu certo menti quando dici che sei stato generato<br />

da lui!- da nemico a nemico non si comportò cosi<br />

con Priamo! Fu preso da scrupolo: ero ancora un<br />

re con tutti i suoi diritti, ero supplice e meritavo<br />

fiducia e rispetto. Mi restituì il corpo senza vita di<br />

Ettore perché fosse sepolto e mi lasciò tornare<br />

sano e salvo al mio regno».<br />

Detto questo, smise di parlare. Pur essendo tanto<br />

vecchio, scagliò la sua lancia: questa, senza la<br />

forza giusta, risultò inoffensiva e non riuscì a<br />

penetrare. Immediatamnte il rauco bronzo la<br />

respinse ed essa rimase appesa sulla superficie<br />

esterna dello scudo. Di rimando Pirro così gli urlò<br />

addosso: “Che aspetti ora a riferire queste cose al<br />

Pelide, mio padre; sarai il degno messaggero;<br />

ricòrdati di dirgli le brutte azioni che ho compiuto<br />

e quanto sia degenere il suo Neottolemo. Mi<br />

raccomando: ricordati! Per ora, intanto, muori!”<br />

Dicendo queste parole lo trascinò tutto tremante<br />

proprio davanti agli altari: per terra lì si era<br />

sparso il sangue del figlio e su quello lo stesso<br />

Priamo rischiava di scivolare. Neottolemo con la<br />

mano sinistra gli afferrò i capelli, con la destra<br />

sguainò la spada; quindi gliela affondò nel fianco<br />

fino all’elsa. Questo il destino di Priamo, questa la<br />

sua fine. Uscendo così dalla vita gli toccò in sorte<br />

di vedere Troia incendiata, la rocca di Pergamo<br />

precipitata; tutto questo toccò proprio a lui, lui<br />

che fieramente aveva dominato terre e popoli di<br />

Asia. Ora, ridotto solo al tronco del corpo, giace<br />

coprendo con la sua alta statura un lembo di<br />

spiaggia; la testa gli era stata portata via dalle<br />

spalle e ormai il suo è un cadavere senza nome.<br />

Fu quella la prima volta in cui un brivido<br />

tremendo mi si affiancò e mi avvolse tutto; rimasi<br />

paralizzato. Quando vidi il re, coetaneo<br />

di mio padre, esalare l’ultimo respiro a causa di<br />

una ferità così spietata, ecco affiorare in me<br />

l’immagine del mio diletto genitore, ecco affiorare<br />

quella di Creusa che io avevo lasciata sola; mi<br />

parve di vedere casa mia completamente<br />

saccheggiata; mi parve di vedere in pericolo la<br />

sorte del mio piccolo Iulo. Mi guardo indietro e<br />

cerco di scoprire quanti compagni siano rimasti<br />

intorno a me; esausti mi avevano abbandonato<br />

tutti: chi con un salto aveva lasciato cadere il suo<br />

corpo nel vuoto e chi, disperato, aveva consegnato<br />

alle fiamme le sue membra ormai afflitte e sfinite.


[Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae<br />

seruantem et tacitam secreta in sede latentem<br />

Tyndarida aspicio; dant claram incendia lucem<br />

erranti passimque oculos per cuncta ferenti. 570<br />

illa sibi infestos euersa ob Pergama Teucros<br />

et Danaum poenam et deserti coniugis iras<br />

praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys,<br />

abdiderat sese atque aris inuisa sedebat.<br />

exarsere ignes animo; subit ira cadentem 575<br />

ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas.<br />

'scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas<br />

aspiciet, partoque ibit regina triumpho?<br />

coniugiumque domumque patris natosque uidebit<br />

Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris? 580<br />

occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni?<br />

Dardanium totiens sudarit sanguine litus?<br />

non ita. namque etsi nullum memorabile nomen<br />

feminea in poena est, habet haec uictoria laudem;<br />

exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis 585<br />

laudabor poenas, animumque explesse iuuabit<br />

ultricis famam et cineres satiasse meorum.'<br />

talia iactabam et furiata mente ferebar,]<br />

cum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam<br />

obtulit et pura per noctem in luce refulsit 590<br />

alma parens, confessa deam qualisque videri<br />

caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum<br />

continuit roseoque haec insuper addidit ore:<br />

'Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras?<br />

quid furis? aut quonam nostri tibi cura recessit? 595<br />

Ormai prendo atto che ero rimasto solo e soltanto<br />

io; quand’ecco che scorgo Elena: sta passando<br />

rasente la soglia del tempio di Vesta e in silenzio si<br />

sta nascondendo in una parte remota dell’edificio.<br />

Le fiamme dell’incendio la illuminano rendendola<br />

visibile: lei non sa dove andare e porta il suo<br />

sguardo dovunque, da una parte e dall’altra;<br />

prevede -di qui il suo timore- che i Troiani ce<br />

l’abbiano con lei in seguito alla caduta di<br />

Pergamo; a questo aggiungi il castigo che i Greci<br />

le potrebbero infliggere o l’ira del marito che lei<br />

ha abbandonato: è stata una furia devastatrice,<br />

una Erinni, per Troia e per la sua stessa patria.<br />

Perciò si era sottratta alla vista e sedeva vicino<br />

agli altari degli dei che sentiva ugualmente ostili.<br />

Ebbi una fiammata nel cuore; fui preso da un<br />

rabbioso desiderio: vendicare la mia patria e far<br />

scontare il fio a quella disgraziata.<br />

‘E certo,lei ora sana e salva potrà rivedere la<br />

patria e Micene, e sfilare superba durante il<br />

trionfo ottenuto a quesro prezzo? E sì! Rivedrà il<br />

suo talamo nuziale, la casa di suo padre? a farle<br />

corteo ci sarà una massa di esuli troiani e di<br />

schiavi orientali? Per questo Priamo sarebbe<br />

morto per la ferita di una spada? Per questo Troia<br />

meritava di andare bruciata? Per questo il lido<br />

dei Dardani aveva dovuto trasudare sangue tante<br />

volte? No,non può essere andata così! Lo so che<br />

non si acquista fama eterna solo per aver punito<br />

una donna; eppure questa mia rivincita potrebbe<br />

avere in sé un motivo di lode. Sarò elogiato per<br />

aver cancellato questa nefandezza e per aver fatto<br />

scontare la pena a una delinquente; e poi trarrò<br />

piacere dall’aver assecondato il mio cuore<br />

dandogli la gloria della vendetta e la soddisfazione<br />

di aver placato le ceneri dei miei morti. Questi<br />

pensieri andavo agitando, mentre la mia mente<br />

infuriata mi spingeva chissà dove’].<br />

Ma ecco che l’adorabile mia genitrice si offre alla<br />

mia vista; mai così nitidamente si era manifestata<br />

ai miei occhi; ora invece mi appare nella luce più<br />

chiara nel buio della notte; rivelò di essere una<br />

dea e si manifestò con quelle sembianze belle e<br />

sovrumane con cui si presenta agli altri abitatori<br />

del cielo;mi afferrò la destra e mi trattenne;<br />

quindi con la sua bocca color di rosa pronunciò<br />

queste parole: “Figlio mio, quale dolore così


Non prius aspicies ubi fessum aetate parentem<br />

liqueris Anchisen, superet coniunxne Creusa<br />

Ascaniusque puer? quos omnis undique Graiae<br />

circum errant acies et, ni mea cura resistat,<br />

iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. 600<br />

Non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae<br />

culpatusve Paris, divom inclementia, divom<br />

has evertit opes sternitque a culmine Troiam.<br />

Aspice (namque omnem, quae nunc obducta tuenti<br />

mortalis hebetat visus tibi et umida circum 605<br />

caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis<br />

iussa time neu praeceptis parere recusa):<br />

hic, ubi disiectas moles avulsaque saxis<br />

saxa vides mixtoque undantem pulvere fumum,<br />

Neptunus muros magnoque emota tridenti 610<br />

fundamenta quatit totamque a sedibus urbem<br />

eruit. Hic Iuno Scaeas saevissima portas<br />

prima tenet sociumque furens a navibus agmen<br />

ferro accincta vocat [saevasque accendit ad iras].<br />

Iam summas arces Tritonia, respice, Pallas 615<br />

insedit nimbo effulgens et Gorgone saeva.<br />

Ipse pater Danais animos virisque secundas<br />

sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma.<br />

Eripe, nate, fugam finemque impone labori;<br />

nusquam abero et tutum patrio te limine sistam.' 620<br />

Dixerat et spissis noctis se condidit umbris.<br />

grande ti provoca quest’ira irrefrenabile? Perché<br />

sei così fuori di te? E che fine ha fatto la tua cura<br />

nei nostri confronti?<br />

Non sei interessato a sapere subito dove hai<br />

lasciato tuo padre Anchise, stremato dagli anni; a<br />

sapere se tua moglie Creusa e se tuo figlio Ascanio<br />

siano ancora in vita? Intorno a loro scorazzano<br />

d’ogni parte le schiere dei Greci e, se non avessi<br />

frapposto il mio intervento protettivo ormai le<br />

fiamme si sarebbero portati via i loro corpi o la<br />

spada nemica si sarebbe imbevuta del loro sangue.<br />

Non c’entra nulla il bell’aspetto di Elena, la<br />

spartana discendente di Tindari, che tu odi tanto;<br />

non ha senso nemmeno prendersela con Paride,<br />

quel disgraziato cui si dà la colpa; all’origine di<br />

tutto c’è l’avversione degli dei; è la loro<br />

avversione che ha sconvolto tutta questa potenza e<br />

ha ridotto al suolo Troia, a cominciare dalla rocca.<br />

Adesso però guarda bene: io strapperò la nube,<br />

quella nube che distesa davanti alla vista<br />

impedisce la visuale ai comuni mortali e si fa<br />

tutt’intorno umida nebbia caliginosa. Tu non aver<br />

paura degli ordini di tua madre e non ti rifiutare<br />

di obbedire ai suoi consigli. Vedi questi macigni<br />

che si sono disgregati? Vedi questi sassi che si<br />

sono separati dagli altri sassi? Vedi questo fumo,<br />

che si alza ondeggiante, portandosi dietro tutta<br />

questa polvere? Tutta colpa di Nettuno! E’ lui che<br />

fa vacillare i muri, è lui che scuote le fondamenta<br />

con il suo possente tridente; è lui che fa<br />

precipitare tutta la città fin dalla base. Guarda<br />

ora da questa parte. Qui è in azione Giunone; è lei<br />

che presidia le porte Scee; è una furia; è lei che,<br />

come una furia, con al fianco la spada, chiama<br />

l’esercito amico perché venga dalle navi; è lei che<br />

li istiga ad una collera spietata.E adesso, gìrati:<br />

guarda la tritonia Pallade; è lei che adesso domina<br />

sull’alto della rocca; intorno a lei un alone<br />

splendente e la faccia terribile della Gorgone.<br />

E Giove, poi? E’ lui in persona che restiuisce<br />

coraggio ai Danai e fornisce loro energie in<br />

abbondanza; è sempre lui a istigare gli dei contro<br />

le armate dei Dardani. Figlio mio, prendi subito la<br />

via della fuga; smettila di rischiare; io non mi<br />

allontanerò mai da te e ti condurrò sano e salvo<br />

fino alla soglia della casa paterna”. Aveva appena<br />

finito di parlare che scomparve fra le fitte ombre


Apparent dirae facies inimicaque Troiae<br />

numina magna deum.<br />

Tum vero omne mihi visum considere in ignis<br />

Ilium et ex imo verti Neptunia Troia: 625<br />

ac veluti summis antiquam in montibus ornum<br />

cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant<br />

eruere agricolae certatim, illa usque minatur<br />

et tremefacta comam concusso vertice nutat,<br />

volneribus donec paulatim evicta supremum 630<br />

congemuit traxitque iugis avolsa ruinam.<br />

Descendo ac ducente deo flammam inter et hostis<br />

expedior: dant tela locum flammaeque recedunt.<br />

Atque ubi iam patriae perventum ad limina sedis<br />

antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos 6<strong>35</strong><br />

optabam primum montis primumque petebam,<br />

abnegat excisa vitam producere Troia<br />

exsiliumque pati. 'Vos o, quibus integer aevi<br />

sanguis,' ait, 'solidaeque suo stant robore vires,<br />

vos agitate fugam [et rebus servate secundis].<br />

Me si caelicolae voluissent ducere uitam, 640<br />

has mihi servassent sedes. satis una superque<br />

vidimus excidia et captae superavimus urbi.<br />

Sic o sic positum adfati discedite corpus.<br />

Ipse manu morti inveniam; miserebitur hostis 645<br />

exuviasque petet. Facilis iactura sepulchri.<br />

Iam pridem invisus divis et inutilis annos<br />

demoror, ex quo me divum pater atque hominum rex<br />

fulminis adflavit ventis et contigit igni.'<br />

Talia perstabat memorans fixusque manebat. 650<br />

della notte. Vedo apparire allora tutt’intorno gli<br />

dei: avevano tutti una faccia terribile; la loro<br />

grande potenza era tutta scatenata a danno di<br />

Troia.<br />

Fu allora, in quel preciso istante, che davvero mi<br />

sembrò che Ilio crollasse tutta in mezzo alle<br />

fiamme e che Troia, la città cara a Nettuno, fosse<br />

rovesciata dalle fondamenta. Allo stesso modo i<br />

contadini, sulla cima dei monti, dopo che hanno<br />

intaccato con la scure un antico orno, si<br />

accaniscono contro di lei a forza di colpi di<br />

bipenne a ripetizione; fanno così a gara per<br />

sradicarlo; e quello insiste a minacciare e<br />

tremante scuote, sbattuta com’è alla cima, la sua<br />

folta chioma di foglie. Fino a quando, sfibrata un<br />

po’ alla volta dalle percosse, alla fine emette<br />

l’ultimo gemito e, schiantata, precipita<br />

rovinosamente sui colli. Torno allora per strada e,<br />

sotto la guida della divinità, mi muovo rapido tra<br />

le fiamme e i nemici. Le armi dei nemici mi<br />

concedono un varco e le fiamme stesse si ritirano.<br />

Ed ecco che giungo sulla soglia della casa paterna,<br />

alle antiche dimore della mia stirpe; ma mio<br />

padre, quello che io volevo per primo portare in<br />

salvo fra gli alti monti, quello che primo cercavo,<br />

proprio lui mi oppone un rifiuto: non gli va, una<br />

volta caduta Troia, di continuare a vivere e di<br />

provare l’esilio. Anzi, esclama: Voi, che per l’età<br />

avete energie ancora integre, voi, le cui forze sono<br />

rimaste ancora robuste e salde, sì proprio voi,<br />

mettete in atto la fuga; mettetevi in dalco finché la<br />

situazione è favorevole.<br />

Se gli dei avessero davvero voluto che io<br />

prolungassi la mia vita, beh, allora mi avrebbero<br />

garantito la sopravvivenza di queste case. E invece<br />

ho visto a sufficienza e anche troppo queste<br />

distruzioni; e ora mi trovo ad essere addirittura<br />

sopravvissuto alla presa della città. Laciate che il<br />

mio corpo rimanga composto così, oh sì proprio<br />

così. Mi procurerò io stesso la morte con le mie<br />

mani. Il nemico avrà compassione di me e si<br />

impossesserà delle mie spoglie. Che perdita volete<br />

che sia quella di una tomba? la sopporterò<br />

agevolmente.<br />

Sono anni che indugio su questa terra inviso agli<br />

dei, anni inutili da quando il padre degli dei e il re<br />

degli uomini soffiò contro di me vento e fulmine e<br />

mi attaccò con la forza del fuoco.<br />

Mentre pronunciava queste parole, persisteva


Nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa<br />

Ascaniusque omnisque domus, ne vertere secum<br />

cuncta pater fatoque urgenti incumbere vellet.<br />

Abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem.<br />

Rursus in arma feror mortemque miserrimus opto. 655<br />

Nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur?<br />

'Mene ecferre pedem, genitor, te posse relicto<br />

sperasti tantumque nefas patrio excidit ore?<br />

Si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui,<br />

et sedet hoc animo perituraeque addere Troiae 660<br />

teque tuosque iuvat, patet isti ianua leto<br />

iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus,<br />

gnatum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras.<br />

Hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis<br />

eripis, ut mediis hostem in penetralibus utque 665<br />

Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam<br />

alterum in alterius mactatos sanguine cernam?<br />

Arma, viri, ferte arma; vocat lux ultima uictos.<br />

Reddite me Danais; sinite instaurata revisam<br />

proelia. Numquam omnes hodie moriemur inulti.' 670<br />

Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram<br />

insertabam aptans meque extra tecta ferebam.<br />

Ecce autem complexa pedes in limine coniunx<br />

haerebat parvumque patri tendebat Iulum:<br />

sulle sue posizioni e rimaneva bloccato e<br />

irremovibile. Noi di fronte a lui reagivamo<br />

sciogliendoci in lacrime: mia moglie Creusa,<br />

Ascanio e tutti gli abitanti della casa. Chiedevamo<br />

con le lacrime che il genitore non volesse portare<br />

alla rovina, insieme a lui, ogni cosa e non volesse<br />

abbandonarsi supinamente al destino che<br />

incalzava.<br />

Si rifiuta di prendere parte a qualsiasi iniziativa;<br />

anzi rimane attaccato al pavimento di casa. A<br />

questo punto, allora, mi lascio andare di nuovo in<br />

combattimento; al colmo della disperazione,<br />

chiedo solo di morire.<br />

D’altronde che altre soluzioni mi si offrivano;<br />

quale altra sorte mi si profilava? “Padre” -gli<br />

dico- “davvero hai sperato che io, lasciandoti solo<br />

e indifeso, potessi allontarmi da te; che assurdità è<br />

uscita dalla tua bocca di genitore? Sarebbe un<br />

delitto!”.<br />

Se davvero gli dei hanno deciso che di una città<br />

così grande non debba rimanere più traccia e<br />

questo è il tuo intimo disegno e ti fa piacere<br />

aggiungere a Troia, destinata a sparire, anche te e<br />

i tuoi cari, allora ormai è proprio finita; la porta<br />

-a una morte di questo genere- è ormai<br />

spalancata; a secondi piomberà qui Pirro,<br />

macchiato del sangue fatto versare copiosamente a<br />

Priamo e alla sua famiglia: ha ucciso il figlio<br />

davanti agli occhi di suo padre; ha decapitato il<br />

genitore davanti agli altari.<br />

Ora, madre mia, sì che ho finalmente capito<br />

tutto! Era per questo che mi sottraevi dalla<br />

mischia delle armi e dalle fiamme dell’incendio?<br />

Era per questo, vero? Era perché vedessi il nemico<br />

che si insinuava nelle parti più intime e sacre della<br />

casa? Era perché vedessi Ascanio, mio padre e<br />

accanto a loro Creusa mentre venivano sgozzati e<br />

mentre il sangue dell’uno si confondeva con il<br />

sangue dell’altro? Vero?<br />

Miei uomini, qui le armi; portatemi le armi!<br />

Questo è l’ultimo giorno di vita per i vinti; questo<br />

giorno ci chiama alla morte! Ora riportatemi fra i<br />

Danai; lasciatemi andare: è il momento di<br />

ricominciare a combattere; voglio vedere di nuovo<br />

lo spettacolo delle armi. Non accadrà mai che oggi<br />

noi si muoia invendicati, tutti!<br />

Ed ecco che mi metto di nuovo la spada al fianco;<br />

imbraccio lo scudo e cerco di adattarlo al braccio<br />

sinistro; in un niente mi stavo già trovando fuori<br />

di casa, quand’ecco che, sulla soglia, mia moglie si<br />

butta ai miei piedi e rimane attaccata a me;<br />

quindi, con le braccia, tende verso di me -suo<br />

padre- il piccolo Iulo.<br />

“Se ti stai allontanando per andare a morire” -è


'Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum; 675<br />

sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis,<br />

hanc primum tutare domum. Cui parvus Iulus,<br />

cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?'<br />

Talia uociferans gemitu tectum omne replebat,<br />

cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum. 680<br />

Namque manus inter maestorumque ora parentum,<br />

ecce levis summo de vertice visus Iuli<br />

fundere lumen apex tactuque innoxia mollis<br />

lambere flamma comas et circum tempora pasci.<br />

Nos pavidi trepidare metu crinemque flagrantem 685<br />

excutere et sanctos restinguere fontibus ignis.<br />

At pater Anchises oculos ad sidera laetus<br />

extulit et caelo palmas cum voce tetendit:<br />

'Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis,<br />

aspice nos! Hoc tantum; et, si pietate meremur, 690<br />

da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma.'<br />

Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore<br />

intonuit laevom et de caelo lapsa per umbras<br />

stella facem ducens multa cum luce cucurrit.<br />

Illam summa super labentem culmina tecti 695<br />

cernimus Idaea claram se condere silva<br />

signantemque vias; tum longo limite sulcus<br />

dat lucem et late circum loca sulphure fumant.<br />

Hic vero victus genitor se tollit ad auras<br />

adfaturque deos et sanctum sidus adorat. 700<br />

'Iam iam nulla morast; sequor et qua ducitis adsum,<br />

di patrii; servate domum, servate nepotem.<br />

Vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troiast.<br />

Cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso.'<br />

così che mi implora- “allora portaci via con te<br />

verso il comune destino;se poi, per averlo<br />

sperimentato, riponi una qualche fiducia nelle<br />

armi, allora per prima cosa pensa a difendere casa<br />

tua! A chi pensi di lasciare in custodia il piccolo<br />

Iulo, a chi tuo padre? a chi resto affidata io, io<br />

che un giorno e per sempre sono stata chiamata<br />

da te moglie?<br />

Mentre andava urlando queste parole, riempiva<br />

tutta la casa dei suoi gemiti. Ed ecco che,<br />

all’improvviso, si verifica un prodigio<br />

straordinario a dirsi. Infatti, mentre Iulo è<br />

circondato dalle braccia e dai volti dei suoi<br />

genitori afflitti, ecco che si posa su di lui<br />

dolcemente un raggio: sembrava che diffondesse<br />

luce dall’alto della testa. Morbidamente, poi, la<br />

fiammella si mise a lambire la chioma, senza<br />

provocare danni al contatto; per di più, stando<br />

intorno alle tempie, quella fiamma sembrava<br />

alimentarsi. Noi, presi da paura, cominciamo a<br />

tremare; poi cerchiamo di scuotere i capelli che<br />

mandano fuoco e di spegnere le sacre fiamme con<br />

acqua di fonte. Fu in quel momento che il padre<br />

Anchise, lieto, sollevò gli occhi al cielo; quindi tese<br />

le palme delle mani aperte e pronunciò queste<br />

parole:<br />

“O Giove onnipotente, se ti fai piegare da qualche<br />

preghiera, rivolgi lo sguardo verso di noi. Ti<br />

chiediamo solo questo; e se abbiamo dei meriti per<br />

la nostra devozione, offrici allora il tuo<br />

aiuto,padre nostro, e conferma con un segnale<br />

questi tuoi prodigi”. Il vegliardo genitore aveva<br />

appena finito di parlare, quand’ecco che, sulla<br />

sinistra, accompagnato da un fragore si sentì<br />

tuonare. Toccò poi a una stella trascorrere<br />

attraverso le ombre della notte, cadendo dal cielo:<br />

la seguiva una luce intensa che lasciava dietro di<br />

sè una splendida scia luminosa. La vediamo<br />

mentre sfiora la cima del tetti, prima di andare a<br />

nascondersi nella selva Idea: è tutta luminosa e<br />

indica la strada; quindi il solco di luce risplende<br />

per un lungo tratto, mentre tutt’intorno i luoghi<br />

lasciano sollevare nubi di fumo di zolfo.<br />

E’ a questo punto che che il vecchio genitore si<br />

drizza in piedi e si volge verso verso il cielo; è agli<br />

dei che rivolge la parola, mentre adora l’astro<br />

mandato dalla divinità. “Basta, basta con gli<br />

indugi; ora, subito! Vengo dietro di voi, o dei<br />

patrii; dovunque mi portiate, eccomi qui, sto con<br />

voi. Proteggete la mia famiglia, proteggete la mia


Dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis 705<br />

auditur, propiusque aestus incendia volvunt.<br />

'Ergo age, care pater, cervici imponere nostrae;<br />

ipse subibo umeris nec me labor iste gravabit;<br />

quo res cumque cadent, unum et commune periclum,<br />

una salus ambobus erit. Mihi parvus Iulus 710<br />

sit comes, et longe servet vestigia coniunx.<br />

Vos, famuli, quae dicam animis advertite vestris.<br />

Est urbe egressis tumulus templumque vetustum<br />

desertae Cereris iuxtaque antiqua cupressus<br />

religione patrum multos servata per annos: 715<br />

hanc ex diverso sedem veniemus in unam.<br />

Tu, genitor, cape sacra manu patriosque penatis;<br />

me, bello e tanto digressum et caede recenti,<br />

attrectare nefas, donec me flumine vivo<br />

abluero.' 720<br />

Haec fatus latos umeros subiectaque colla<br />

veste super fulvique insternor pelle leonis,<br />

succedoque oneri; dextrae se parvus Iulus<br />

implicuit sequiturque patrem non passibus aequis;<br />

pone subit coniunx. Ferimur per opaca locorum; 725<br />

et me, quem dudum non ulla iniecta movebant<br />

tela neque adverso glomerati examine Grai,<br />

nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis<br />

suspensum et pariter comitique onerique timentem.<br />

discendenza. È di questo genere l’augurio che mi<br />

mandate; la sopravvivenza di Troia ora è tutta<br />

nella vostra volontà. Mi arrendo senza fare più<br />

resistenza, figlio mio; sarò il tuo compagno di<br />

viaggio; non dico più di no”.<br />

Aveva appena finito di parlare, e intanto la luce<br />

dell’incendio che si diffonde per le mura si nota<br />

più chiaramente; le volute di fumo sempre più<br />

gonfie si avvicinano pericolosamente. “dai, su, mio<br />

caro padre, pòggiati a cavallo del mio collo; io<br />

stesso mi piegherò per accoglierti sulle mie spalle;<br />

vedrai: questo peso non mi graverà affatto;<br />

qualsiasi sia la sorte che ci capiterà,<br />

condivideremo il rischio; unico e comune il<br />

pericolo, unica la via di salvezza per entrambi. Il<br />

mio piccolo Iulo mi starà a fianco, dietro di me<br />

ben bene mia moglie seguirà i miei passi.<br />

E voi, miei fidi, fissate bene nella mente quanto sto<br />

per dirvi. All’uscita dalla città vi è un rilievo<br />

montuoso; lì si trova un antico tempio consacrato<br />

a Cerere: da molto non la si venera più lì; accanto<br />

c’è un cipresso di vecchia data; per tanti anni lo<br />

zelo religioso dei nostri padri lo ha preservato. E’<br />

proprio vicino a questo cipresso che ci<br />

ritroveremo: sarà il nostro unico punto di<br />

incontro, anche se veniamo da direzioni diverse.<br />

Tu, intanto, padre mio tieni ben stretto fra le mani<br />

gli arredi sacri e i patrii penati; farlo -per mesarebbe<br />

un sacrilegio; sono appena reduce da uno<br />

scontro militare così acceso e da recenti<br />

spargimenti di sangue: non è lecito che io li tocchi,<br />

almeno fino a quando non mi sarò purificato con<br />

acqua corrente” .<br />

Dopo aver detto queste parole mi butto sulle<br />

larghe spalle e sul collo reclino una coperta, una<br />

pelle di fulvo leone: poi mi sottopongo al dolce<br />

peso; il piccolo Iulo si attaccò alla mia destra e<br />

tenne dietro al padre pur stentando a tenere il<br />

passo; subito dietro se ne viene mia moglie. Ce ne<br />

andiamo così attraverso i sentieri meno illuminati.<br />

Io però ad ogni soffio d’aria sento addosso la<br />

paura, sì proprio io che fino a poco prima non mi<br />

facevo impressionare da nessun proiettile, né dai<br />

Greci che muovevano contro, raggruppati a<br />

schiera. Basta un rumore a scuotermi: mi sento in<br />

apprensione e provo preoccupazione ugualmente


Iamque propinquabam portis omnemque videbar 730<br />

evasisse viam, subito cum creber ad auris<br />

visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram<br />

prospiciens: 'Nate,' exclamat, 'fuge, nate; propinquant.<br />

Ardentis clipeos atque aera micantia cerno.'<br />

Hic mihi nescio quod trepido male numen amicum 7<strong>35</strong><br />

confusam eripuit mentem. Namque avia cursu<br />

dum sequor et nota excedo regione viarum,<br />

heu misero coniunx fatone erepta Creusa<br />

substitit, erravitne via seu lapsa resedit?<br />

incertum; nec post oculis est reddita nostris. 740<br />

Nec prius amissam respexi animumve reflexi<br />

quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam<br />

venimus: hic demum collectis omnibus una<br />

defuit, et comites natumque virumque fefellit.<br />

Quem non incusavi amens hominumque deorumque,745<br />

aut quid in eversa vidi crudelius urbe?<br />

Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque penatis<br />

commendo sociis et curva ualle recondo;<br />

ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis.<br />

Stat casus renovare omnis omnemque reverti 750<br />

per Troiam et rursus caput obiectare periclis.<br />

Principio muros obscuraque limina portae,<br />

qua gressum extuleram, repeto et vestigia retro<br />

observata sequor per noctem et lumine lustro.<br />

Horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent. 755<br />

Inde domum, si forte pedem, si forte tulisset,<br />

me refero. Inruerant Danai et tectum omne tenebant.<br />

Ilicet ignis edax summa ad fastigia vento<br />

volvitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras.<br />

per chi mi sta a fianco e per chi sta sulle spalle.<br />

Ero già a due passi dalle porte della città e ormai<br />

mi sembrava di essere riuscito a compiere per<br />

intero quella via di fuga, quand’ecco che ebbi<br />

l’impressione di sentire dei passi: alle mie orecchie<br />

giungeva ripetutamente un rumore di piedi. Fu<br />

mio padre, allora, dopo aver scrutato attraverso il<br />

buio, a gridare: “Figlio, fuggi, figlio”: si<br />

avvicinano. Distinguo bene i lucenti scudi e i<br />

bronzi luccicanti dei nemici. A quel punto non so<br />

dire cosa mi successe in quella trepidazione:<br />

certamente un nume ci fu propizio, ma -<br />

maledizione!- mi fece perdere la concentrazione:<br />

la mente peraltro era già stordita e confusa. Infatti<br />

mentre seguo percorsi solitamente inaccessibili e<br />

mentre pratico strade che non fanno parte della<br />

zona a me nota, ahimé, Creusa, mia moglie, mi fu<br />

strappata: fu colpa di un destino infelice? Si<br />

smarrì lungo la via? Oppure stanca si accasciò da<br />

qualche parte? Non lo so; è un mistero. Non mi<br />

girai mai a guardarla se non quando l’ebbi persa,<br />

né feci attenzione a quello che mi stava<br />

succedendo. Me ne resi conto solo quando<br />

arrivammo a quel rialzo e a quel luogo sacro dove<br />

sorgeva l’antico tempio di Cerere. Fu qui che,<br />

quando finalmente ci fummo riuniti tutti, lei sola<br />

risultò assente, lasciando delusi i suoi compagni,<br />

suo figlio e suo marito.<br />

Come un pazzo incominciai ad accusare uomini e<br />

dei. A chi di loro non addossai la colpa? Che cosa<br />

atroce! Ci fu forse qualcosa di più crudele che mi<br />

toccò vedere nella città distrutta? A quel punto<br />

affido ai compagni sia Ascanio, sia il padre<br />

Anchise, sia i Penati di Troia; quindi dispongo che<br />

si tengano al riparo nella valle ricurva. Da solo<br />

riprendo la strada verso la città; nel frattempo ho<br />

indossato di nuovo le lucenti armi. Ormai sono<br />

obbligato a rischiare tutti gli accidenti di prima,<br />

sono obbligato a ripercorrere tutta la città di<br />

Troia, sono obbligato a esporre nuovamente la<br />

mia vita ai pericoli.<br />

All’inizio mi tocca riattraversare tutti i palazzi e le<br />

infide soglie della porta della città da dove ero<br />

riuscito a scappare; andando a ritroso sto attento<br />

a ripercorrere le mie stesse orme: è notte fonda e<br />

mi devo guardare in giro solo con l’aiuto dei miei<br />

occhi.<br />

Il cuore mi batte forte in ogni istante e in ogni<br />

dove; è il silenzio stesso ad atterrirmi.Quindi<br />

ritorno direttamente a casa: chissà, per caso,<br />

chissà! Poni, per caso, che Creusa sia tornata sui<br />

suoi passi proprio lì. Ma la casa è piena di Greci:


Procedo et Priami sedes arcemque reviso: 760<br />

et iam porticibus vacuis Iunonis asylo<br />

custodes lecti Phoenix et dirus Vlixes<br />

praedam adservabant. Huc undique Troia gaza<br />

incensis erepta adytis mensaeque deorum<br />

crateresque auro solidi, captivaque vestis 765<br />

congeritur. Pueri et pavidae longo ordine matres<br />

stant circum [et tacitis implent magitibus aras].<br />

Ausus quin etiam voces iactare per umbram<br />

implevi clamore vias, maestusque Creusam<br />

nequiquam ingeminans iterumque iterumque vocavi. 770<br />

Quaerenti et tectis urbis sine fine furenti<br />

infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae<br />

visa mihi ante oculos et nota maior imago.<br />

Obstipui, steteruntque comae et vox faucibus haesit.<br />

Tum sic adfari et curas his demere dictis: 775<br />

'Quid tantum insano iuvat indulgere dolori,<br />

o dulcis coniunx? non haec sine numine divom<br />

eveniunt; nec te comitem hinc portare Creusam<br />

fas aut ille sinit superi regnator Olympi.<br />

Longa tibi exsilia et vastum maris aequor arandum: 780<br />

et terram Hesperiam venies, ubi Lydius arva<br />

inter opima virum leni fluit agmine Thybris.<br />

Illic res laetae regnumque et regia coniunx<br />

parta tibi; lacrimas dilectae pelle Creusae.<br />

Non ego Myrmidonum sedes Dolopumue superbas 785<br />

aspiciam aut Grais servitum matribus ibo,<br />

Dardanis et divae Veneris nurus [et tua coniunx];<br />

sed me magna deum genetrix his detinet oris.<br />

Iamque vale et nati serva communis amorem.'<br />

Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem 790<br />

dicere deseruit, tenuisque recessit in auras.<br />

vi avevano fatto irruzione e ora l’avevano<br />

occupata completamente. E intanto rapidamente il<br />

fuoco divoratore era arrivato fino al tetto: a<br />

sospingerlo era stato il vento. Le fiamme ormai<br />

sovrastano l’abitazione; il fuoco impazza<br />

ribollendo fino al cielo.<br />

Continuo ad avanzare e mi capita di rivedere il<br />

palazzo di Priamo e la rocca. I porticati, la zona<br />

protetta e riservata a Giunone, erano ormai<br />

deserti: qui Fenice e il maledetto Ulisse erano stati<br />

messi a guardia e tenevano d’occhio il bottino. E<br />

proprio qui che si ammucchiano d’ogni parte i<br />

tesori di Troia, dopo che vengono portati via dai<br />

loro ripostigli dati al fuoco; vi si ammucchiano le<br />

mense degli dei e i crateri d’oro massiccio, ma<br />

anche le vesti che erano state catturate.<br />

Tutt’intorno, in piedi, stanno -in lunghe fileragazzi<br />

e madri tremanti…. Che audacia la mia!<br />

Arrivai perfino a chiamarla ad alta voce nel buio;<br />

riempii le vie delle mie urla; in preda alla<br />

disperazione ripetevo: “Creusa, Creusa”. Tutto<br />

inutile. Continuai a chiamarla, una volta, due<br />

volte, infinite volte.<br />

Non feci che cercarla, e intanto impazzivo mentre<br />

mi aggiravo senza sosta fra le case della città.<br />

Quand’ecco che mi apparve uno spettro:<br />

quant’era triste! Mi parve di riconoscere l’ombra<br />

proprio di Creusa: era lì davanti ai miei occhi: la<br />

sua immagine però era molto più grande di quella<br />

che io conoscevo. Rimasi bloccato per lo stupore; i<br />

capelli mi si rizzarono sulla testa, la voce mi<br />

rimase attaccata alla gola. A quel punto fu lei che<br />

cominciò a parlare in questo modo e ad alleviare i<br />

miei affanni con queste parole: “Mio caro marito,<br />

a che ti giova soffrire tanto? E’ un folle dolore il<br />

tuo e fin troppo ti stai lasciando andare alla<br />

sofferenza. Se queste cose accadono, è perché gli<br />

dèi lo vogliono; evidentemente non ti è lecito<br />

portare via di qui -in tua compagnia- Creusa;<br />

oppure è il sovrano dell’Olimpo in persona che<br />

non lo consente. Ti attende un lungo periuodo di<br />

esilio; ti spetta percorrere una lunghissima distesa<br />

di mare; finalmente arriverai alla terra d’Esperia,<br />

dove l’etrusco Tevere scorre dolcemente fra i<br />

campi ricchi di uomini.<br />

Lì, ti attendono fausti eventi, un regno e una<br />

moglie di stirpe regale: sono già pronti per te; ora<br />

però allontana le lagrime, non piangere per la tua<br />

diletta Creusa. Consòlati: non mi toccherà<br />

l’umiliazione di vedere i palazzi dei tronfi<br />

Mirmìdoni o Dòlopi; non andrò io a fare la<br />

schiava di donne greche, io che discendo da<br />

Dardano e che sono nuora di Venere (oltre che tua


Ter conatus ibi collo dare bracchia circum;<br />

ter frustra comprensa manus effugit imago,<br />

par levibus ventis volucrique simillima somno.<br />

Vergilius, Aeneis, II, 469-794<br />

Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus<br />

exultat, telis et luce coruscus aena ; 470<br />

qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus,<br />

frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat,<br />

nunc positis novos exuviis nitidusque iuventa<br />

lubrica convolvit sublato pectore terga,<br />

arduos ad solem, et linguis micat ore trisulcis. 475<br />

moglie).<br />

Su questi lidi mi trattiene, purtroppo, la gran<br />

madre degli dèi. E ora addio per sempre; ti prego:<br />

non far mancare l’affetto a nostro figlio, il figlio<br />

nato dal nostro comune amore”.<br />

Ebbe appena pronunciato queste parole ed ecco<br />

che sparì. Piangevo ancora e tante cose avrei<br />

voluto dirle, ma lei mi lasciò per sempre; lieve e<br />

sottile era l’aria nella quale si addentrò ritirandosi<br />

dalla mia vista. Per tre volte cercai di buttarle<br />

allora le braccia al collo; per tre volte mi parve di<br />

essere riuscito ad afferrare la sua immagine, ma<br />

inutilmente; l’immagine infatti si sottrasse alla<br />

presa delle mie mani. Si dileguò, delicata ed<br />

evanescente, come un leggero soffio di vento; in<br />

tutto simile a un sogno che veloce vola via con un<br />

battito di ali.<br />

Servio, ad Verg. Aeneidem, II,<br />

469 -794<br />

vestibvlvm 'vestibulum' est prima ianuae pars.<br />

dictum autem vestibulum vel quod ianuam<br />

vestiat, ut videmus cameram duabus<br />

sustentatam columnis: vel quoniam Vestae<br />

consecratum est. unde nubentes puellae limen<br />

non tangunt. Lucanus "translata vitat<br />

contingere limina planta". singula enim domus<br />

sacrata sunt diis: ut culina penatibus, maceries,<br />

quae ambit domum, Herceo Iovi. sane videtur<br />

vestibulum et limen pro una re dixisse. pyrrhvs<br />

a colore comae dictus, qui Latine burrus<br />

dicitur. ita et Sallustius 'Crispus'. lvce<br />

corvscvs aena pro luce aeni, ut "saxea<br />

procubet umbra".<br />

in lvcem colvber deest 'processit'. sed<br />

colubrum non nulli promiscuum nomen<br />

tradunt, quod ut sonantius fieret, finxit<br />

masculinum, ut diceret 'coluber'. mala<br />

gramina pastvs venenatis herbis, bebrwkëj<br />

kak¦ f£rmaka, hoc est pro malis graminibus.<br />

legimus et "silva pastus harundinea": nam<br />

illud aliud est "pascuntur vero silvas et<br />

summa Lycaei horrentesque rubos": sed<br />

sciendum est, quia, licet hoc in usu sit, rarum<br />

tamen est apud antiquos. 'pastus' autem pro<br />

'qui pascebatur', quia, ut supra diximus, in<br />

hoc Latinitas deficit.<br />

tvmidvm qui semper irascatur.<br />

brvma id est hiemps. dicta autem 'bruma'


una ingens Periphas et equorum agitator Achillis,<br />

armiger Automedon, una omnis Scyria pubes<br />

succedunt tecto, et flammas ad culmina iactant.<br />

ipse inter primos correpta dura bipenni<br />

limina perrumpit postisque a cardine vellit 480<br />

aeratos; iamque excisa trabe firma cavavit<br />

robora et ingentem lato dedit ore fenestram.<br />

apparet domus intus et atria longa patescunt,<br />

apparent Priami et veterum penetralia regum,<br />

armatosque vident stantis in limine primo. 485<br />

At domus interior gemitu miseroque tumultu<br />

miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes<br />

femineis ululant; ferit aurea sidera clamor.<br />

tum pavidae tectis matres ingentibus errant<br />

amplexaeque tenent postes atque oscula figunt. 490<br />

instat vi patria Pyrrhus: nec claustra nec ipsi<br />

custodes sufferre valent; labat ariete crebro<br />

ianua, et emoti procumbunt cardine postes;<br />

quasi bracÝ Ãmar, id est brevis dies. est<br />

autem, ut hic locus indicat, generis feminini,<br />

numeri singularis. exvviis bene corium quo<br />

serpens exuitur exuvias dixit. nitidvsqve<br />

ivventa novus; constat enim serpentes<br />

innovari virtute, pelle deposita. lvbrica<br />

terga lubricum dicitur et quod labitur, dum<br />

tenetur, ut piscis, serpens; et locus in quo<br />

labimur, ut "et sese opposuit Salio per<br />

lubrica surgens".<br />

periphas ultima accentum non habet, ne<br />

femininum sit; nec tertia a fine, quia<br />

novissima longa est; ergo 'ri' habebit<br />

accentum. agitator auriga secundum usum<br />

communem. armiger avtomedon Pyrrhi<br />

armiger: nam Achillis auriga fuit.<br />

scyria pvbes a Scyro insula, una de<br />

Cycladibus, in qua Lycomedes fuit, pater<br />

Deidamiae: quam Achilles commendatus ibi<br />

a matre Thetide vitiat, unde Pyrrhus natus<br />

est. quamvis alii volente Lycomede<br />

Deidamiam Achilli datam in matrimonium<br />

dicunt.<br />

svccedvnt tecto pro 'sub tectum cedunt'. et<br />

est figura, quia mutatus est casus.<br />

dvra valida limina, id est firmiter clausa:<br />

ideo non aperit, sed 'perrumpit'.<br />

bipenni ecce nomen, quod reservavit<br />

antiquitatem, quia veteres 'pennas' dicebant,<br />

non 'pinnas'.<br />

vellit non 'deiecit'; nam sequitur paulo post<br />

'labat ariete crebro'; sed 'movet', ut<br />

"Cynthius aurem vellit, et admonuit". vel<br />

certe 'vellere vult', ut "ipsumque trahunt in<br />

moenia regem". nam quare facit fenestram?<br />

ingentem fenestram epitheto, ut solet, auxit<br />

tapinosin in dicendo 'lato ore'. 'dedit' autem,<br />

id est fecit, ut Terentius "quas turbas dedit".<br />

patescvnt aperiuntur ac per hoc videntur.<br />

penetralia id est domorum secreta, dicta<br />

penetralia aut ab eo quod est 'penitus', aut a<br />

penatibus.<br />

armatosqve vident stantes unde supra "strictis<br />

mucronibus imas obsedere fores". sic enim<br />

datur virtus ubique Troianis.<br />

at domvs interior de Albano excidio translatus<br />

est locus.<br />

tvmvltv tumultus dictus quasi timor multus:<br />

unde Italica bella dicta sunt<br />

tumultus. bene autem addidit 'misero', quia<br />

est etiam terribilis. miscetvr perturbatur, ut


fit via vi; rumpunt aditus primos que trucidant<br />

immissi Danai et late loca milite complent. 495<br />

non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis<br />

exit oppositas que evicit gurgite moles,<br />

fertur in arva furens cumulo camposque per omnis<br />

cum stabulis armenta trahit. vidi ipse furentem<br />

caede Neoptolemum geminos que in limine Atridas, 500<br />

vidi Hecubam centumque nurus Priamumque per aras<br />

sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis.<br />

quinquaginta illi thalami, spes ampla nepotum,<br />

barbarico postes auro spoliisque superbi<br />

procubuere; tenent Danai, qua deficit ignis. 505<br />

"nec quisquam aeratas acies ex agmine tanto<br />

misceri putet". cavae aedes tecta camerata.<br />

'aedem' autem numero singulari de templo<br />

tantum dicimus, plurali et de domibus et de<br />

templis. si aliter dictum inveneris, usurpatum<br />

est, ut 'mella' 'hordea' 'aera'. ferit clamor<br />

secundum philosophos physicos, qui dicunt,<br />

vocem corpus esse: bene ergo 'ferit'; nam et<br />

fluvius habet mugitum, res incorporalis.<br />

avrea sidera multi ad laquearia referunt,<br />

quod stultum est. pavidae pro 'paventes'.<br />

'pavidus' est semper timens, 'pavens' ex<br />

causa, ut supra 'furiatus' et 'furiosus'. matres<br />

honoris nomen.<br />

errant confusio, consilio.<br />

amplexaeqve tenent postes atqve oscvla figvnt<br />

Apollonii locus, in quo inducitur Medea<br />

patrem salutasse, et domum relinquens.<br />

vi patria secundum fidem generis sui, ut<br />

"stirpis Achilleae fastus". item de Hercule<br />

"salve vera Iovis proles".<br />

non sic aggeribvs rvptis vult ostendere,<br />

gravius vastatam Troiam, quam agri<br />

fluviorum eruptione vastantur. et sciendum,<br />

comparationes aut pares esse, aut maiores,<br />

aut minores, aut similes, aut contra in<br />

similitudine comparatio ultro negatur, ut hoc<br />

loco, vel illic "non tam praecipites".<br />

contrarium est "si parva licet componere<br />

magnis".<br />

spvmevs spumosus.<br />

exiit dicimus et 'exivit'. sed 'v' subtrahit<br />

Vergilius, ut brevem faciat sequente vocali. et<br />

proprie plena flumina cum extra alveum<br />

suum crescunt 'exire' dicuntur, ut<br />

"praesertim incertis si mensibus amnis<br />

abundans exit".<br />

cvmvlo augmento: exuberante fluctu, ut<br />

"cumulo praeruptus aquae mons".<br />

vidi ipse fvrentem ut "quaeque ipse<br />

miserrima vidi". et hic 'vidi' pro admiratione<br />

posuit; at vero 'vidi Hecubam' pro<br />

miseratione. sane 'vidi ipse' hac particula<br />

addita miseriorem se ostendit, cuius ante<br />

oculos casus patriae suorumque fortuna<br />

constituerat.<br />

geminosqve in limine atridas potest subaudiri<br />

'furentes'. geminos more suo 'fratres'.<br />

'gemini' enim sunt non duo, sed simul nati.<br />

centvmqve nvrvs aut finitus est numerus pro<br />

infinito Øperbolikîs: aut certe ideo


Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras.<br />

urbis uti captae casum convolsaque vidit<br />

limina tectorum et medium in penetralibus hostem,<br />

arma diu senior desueta trementibus aevo<br />

circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum 510<br />

cingitur ac densos fertur moriturus in hostis.<br />

aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe<br />

ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus,<br />

incumbens arae atque umbra complexa penates.<br />

hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum, 515<br />

praecipites atra ceu tempestate columbae,<br />

condensae et divom amplexae simulacra sedebant.<br />

'centum', quia barbarorum fuerat non<br />

singulas coniuges habere, sed plures. aut illud<br />

dicit 'plures feminas', ut Lucanus "cultus<br />

gestare decoros vix nuribus rapuere mares",<br />

hoc est feminis. Aut 'navas nuptas', ut aetatis<br />

hoc nomen sit, non adfinitatis. aut 'centum<br />

per aras', licet incongruum sit, quia sequitur<br />

"haec ara tuebitur omnes", et unus per<br />

centum aras occidi non poterat. est autem<br />

haec plena adfectu et dolore repetitio.<br />

qvos ipse sacraverat ignes ut "et religiosa<br />

deorum limina": per quod ostenditur<br />

latenter, nihil prodesse religionem. foedantem<br />

autem est cruentantem. Sallustius in I. "cum<br />

arae et alia diis sacrata supplicum sanguine<br />

foedarentur". et Terentius in eunucho "pro<br />

deum fidem, facinus foedum, o infelicem<br />

adulescentem".<br />

qvinqvaginta illi thalami 'illi' celebrati ab<br />

Homero. et bene de thalamis verum expressit<br />

numerum; potest enim unus thalamus plures<br />

habere coniuges. et est zeugma 'quinquaginta<br />

thalami procubuere, et postes superbi'.<br />

avro barbarico id est aut multo; aut cultu<br />

barbaro, quia barbari copiae magis quam<br />

elegantiae student; aut a barbaris capto; ut<br />

vere barbaro, id est Phrygio, quia p©j m¾<br />

“Ellhn b£rbaroj. nam et Homerus Phrygas<br />

barbaros appellat, et Vergilius "barbara<br />

tegmina crurum".<br />

spes tanta nepotvm aut nepotes significat qui<br />

essent futuri magnae spei, aut conubia, de<br />

quibus sperabantur tanti nepotes, ut "modo<br />

namque gemellos spem gregis". spoliisqve<br />

svperbi hoc enim fuit moris antiqui, ut ipse in<br />

septimo "captivi pendent currus curvaeque<br />

secures".<br />

teneant danai qva deficit i. ignis potuit<br />

deficere, Danai non potuerunt.<br />

forsitan et priami fverint qvae fata reqviras<br />

bene de Priamo obtulit narrationem, quia<br />

leviter strinxerat 'Priamumque per aras<br />

sanguine foedantem quos ipse sacraverat<br />

ignes'. et bono usus est ordine, ut ante rei<br />

publicae, post regis, inde privati, hoc est sua<br />

fata narraret. hoc est illud "multa super<br />

Priamo rogitans, super Hectore multa". de


ipsum autem sumptis Priamum iuvenalibus armis<br />

ut vidit, 'quae mens tam dira, miserrime coniunx,<br />

impulit his cingi telis? aut quo ruis?' inquit. 520<br />

'non tali auxilio nec defensoribus istis<br />

tempus eget, non, si ipse meus nunc adforet Hector.<br />

huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis,<br />

aut moriere simul'. sic ore effata recepit<br />

ad sese et sacra longaevom in sede locavit. 525<br />

morte autem Priami varie lectum est. alii<br />

dicunt, quod a Pyrrho in domo quidem sua<br />

captus est, sed ad tumulum Achillis tractus<br />

occisusque est iuxta Sigeum promunturium:<br />

nam in Rhoeteo Aiax sepultus est: tunc eius<br />

caput conto fixum circumtulit. alii vero quod<br />

iuxta Hercei Iovis aram extinctus sit, dicunt:<br />

unde Lucanus "Herceas, monstrator ait, non<br />

respicis aras?" et hanc opinionem plene<br />

Vergilius sequitur: licet etiam illam<br />

praelibet,ut suo indicabimus loco.<br />

vrbis vti captae casvm bene omnia collegit, et<br />

captam, et dirutam, et incensam.<br />

medivm in penetralibvs hostem hypallage est,<br />

hoc est in mediis aedibus. si autem 'mediis'<br />

legeris, non stat versus, nisi excluso 's', ut<br />

"inter se coisse viros et decernere ferro". et<br />

bene Priamum non nisi in extremis armat<br />

periculis, ut magis inritet hostem in necem<br />

suam, qua possit captivitatem vitare, quam<br />

ut defendat aliquid. sane 'penetralia' proprie<br />

deorum dicuntur, non numquam etiam imae<br />

et interiores partes privatarum domorum<br />

vocantur, unde et penum dicimus locum, ubi<br />

conduntur quae ad vitam sunt necessaria. hic<br />

autem videtur opportunius penetralia de<br />

domo regis dixisse, quoniam reges prope<br />

suggestum imitantur deorum.<br />

arma desveta ab hominis consuetudine:<br />

sensum ad arma transtulit. arma desveta] id<br />

est quae iam pugnare desierant.<br />

trementibvs aevo non timore.<br />

circvmdat non apte sibi cohaerere facit, sed<br />

potius oneri sumit.<br />

invtile ferrvm ipse inutilis. 'ferrum' enim de<br />

his est, quae a coniunctis sumunt epitheta, ut<br />

'venenum'.<br />

aedibvs in mediis omne aedificium 'aedes'<br />

dicuntur. Varro locum quattuor angulis<br />

conclusum aedem docet appellari debere.<br />

idem rerum divinarum libro sexto intulit,<br />

"ideo loca sacra civitates habere voluisse, ne<br />

per continua aedificia incendia<br />

prolaberentur, et ut esset, quo confugerent<br />

plerique cum familia sua in periculis"; quod<br />

etiam in comoediis a servis timentibus<br />

legimus factum. hoc totum Vergilius hoc loco<br />

subtiliter tangit, cum dicit 'aedibus in mediis<br />

nudoque sub aetheris axe ingens ara fuit


iuxtaque veterrima laurus, incumbens arae<br />

atque umbra conplexa penates'. ex nomine<br />

enim penatium et arae intellegitur sacri loci<br />

veneratio, ut non immerito illuc confugerit<br />

regina cum suis; nam subiunxit 'hic Hecuba<br />

et natae nequiquam altaria circum<br />

praecipites atra ceu tempestate columbae,<br />

condensae et divom amplexae simulacra<br />

sedebant': unde apparet, et veram<br />

consuetudinem fuisse fugiendi [a]<br />

periclitantibus ad ararum praesidium.<br />

nvdoqve svb axe hoc est sub divo, quod<br />

inpluvium dicitur. 'axis' autem est aut<br />

plaustrum septentrionale, aut pars<br />

septentrionis, aut spiritus, quo mundus<br />

movetur, ut "axem umero torquet stellis<br />

ardentibus aptum": sicut docet et Lucanus.<br />

veterrima usurpatum est. ergo, ut supra<br />

diximus, hoc tantum uti si necesse sit licet.<br />

veterrima] hoc nomen comparativum non<br />

habet, sicut 'deterior' positivum. lavrvs<br />

Daphne, filia Ladonis, fluvii Arcadiae, et<br />

Terrae fuit, quae aspernata viro iungi semper<br />

venatibus operam dabat. hanc cum Apollo<br />

adamasset, et eam ut conprimeret,<br />

insequeretur, illa a Terra matre petit<br />

auxilium: quae recepta matre est, nec<br />

multo post in locum eius arborem lauri nasci.<br />

conplexa penates 'penates' sunt omnes dii, qui<br />

domi coluntur.<br />

neqviqvam aut secundum Epicureos, qui<br />

dicunt deos nihil curare; aut propter vim<br />

bellicam. altaria superorum et 'arae' sunt et<br />

'altaria', inferorum tantum 'arae'; 'ara'<br />

autem dicitur a precibus, quas Graeci ¢r¦s<br />

dicunt; unde contra inprecatio kat£ra<br />

dicitur.<br />

praecipites festinae, propter tempestatem: et<br />

bene 'atra' addidit, quia est et clara, ut "unde<br />

haec tam clara repente tempestas".<br />

dira modo proprie: 'dira' enim est deorum<br />

ira. ergo 'quae mens infusa ex deorum ira?'<br />

telis armis.<br />

rvis aut festinas, aut incedis seniliter.<br />

non si ipse mevs mire 'meus', ut matris<br />

exprimeretur adfectio. et subaudis 'posset<br />

defendere'.<br />

avt moriere simvl ut religio aut pariter omnes<br />

servet, aut simul moriantur omnes.<br />

ore effata abundat 'ore'. est autem figura


Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites,<br />

unus natorum Priami, per tela, per hostis<br />

porticibus longis fugit et uacua atria lustrat<br />

saucius. illum ardens infesto uulnere Pyrrhus<br />

insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta. 530<br />

ut tandem ante oculos euasit et ora parentum,<br />

concidit ac multo uitam cum sanguine fudit.<br />

hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur,<br />

non tamen abstinuit nec uoci iraeque pepercit:<br />

'at tibi pro scelere,' exclamat, 'pro talibus ausis 5<strong>35</strong><br />

di, si qua est caelo pietas quae talia curet,<br />

persoluant grates dignas et praemia reddant<br />

debita, qui nati coram me cernere letum<br />

fecisti et patrios foedasti funere uultus.<br />

at non ille, satum quo te mentiris, Achilles 540<br />

talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque<br />

supplicis erubuit corpusque exsangue sepulcro<br />

reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit.'<br />

pleonasmos.<br />

vacva 'vacua' magna, quae difficile<br />

conplentur. an 'vacua', quia in unum ad<br />

aram confugerant? an 'vacua' iam sine<br />

defensoribus?<br />

infesto vvlnere bonum schema: 'vulnus' pro<br />

telo. infesto vvlnere] an 'vulnus' quod inflixit,<br />

an quod infligeret?<br />

premit urget, ut "apri cursum clamore<br />

prementem": alibi 'premit' interficit, vel<br />

opprimit, ut "armigerumque Remi premit".<br />

vt tandem ante ocvlos hoc ideo describitur, ut<br />

et contra propositum Priamus incitetur.<br />

evasit pervenit: ut "quam timeo, quorsum<br />

evadat".<br />

vitam cvm sangvine fvdit modo eos sequitur<br />

qui sanguinem sedem vitae volunt, alibi eos<br />

qui ipsum sanguinem vitam volunt: ut<br />

"purpuream vomit ille animam". potest<br />

[tamen] kat¦ tÕ siwpèmenon intellegi<br />

iterum vulneratum Politen.<br />

hic id est 'tunc'.<br />

media autem manifesta. aut certe [potest]<br />

secundum consuetudinem dictum; neque<br />

enim est mors prima, media, postrema. et<br />

potest referri vel ad Priamum, vel ad Politen.<br />

non tamen abstinvit n. v. i. q. p. bene Priamo<br />

animositatem regiam dedit, ut mori honeste<br />

velit.<br />

at tibi pro scelere exclamat ordo est 'atque dii<br />

persolvant grates dignas'.<br />

avsis quidam praesumptum tradunt, nec<br />

posse in prosa dici.<br />

siqva est vel secundum Epicureos, vel<br />

desperat, quia inpune ante aras conspicit<br />

caedes.<br />

cvret ulciscatur.<br />

grates prout res fuerit, vel in bonis vel in<br />

malis dicuntur, sicut praemia.<br />

coram modo adverbium [temporis] est, quia<br />

verbo cohaeret: ut "coram quem quaeritis<br />

adsum". et 'coram' ad personam certam<br />

refertur, 'palam' ad omnes.<br />

me cernere de spectaculo queritur, non de<br />

morte, quia iure belli Politen Pyrrhus<br />

occiderat. sed cur ante oculos patris?.<br />

foedasti crudeles impiosque fecisti.<br />

fvnere cadavere: ab eo quod praecedit id<br />

quod sequitur. 'funus' enim est iam ardens<br />

cadaver: quod dum portatur, 'exequias'<br />

dicimus: crematum iam 'reliquias': conditum


sic fatus senior telumque imbelle sine ictu<br />

coniecit, rauco quod protinus aere repulsum, 545<br />

et summo clipei nequiquam umbone pependit.<br />

cui Pyrrhus: 'referes ergo haec et nuntius ibis<br />

Pelidae genitori. illi mea tristia facta<br />

degeneremque Neoptolemum narrare memento.<br />

nunc morere.' hoc dicens altaria ad ipsa trementem 550<br />

traxit et in multo lapsantem sanguine nati,<br />

implicuitque comam laeua, dextraque coruscum<br />

extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem.<br />

haec finis Priami fatorum, hic exitus illum<br />

sorte tulit Troiam incensam et prolapsa uidentem 555<br />

Pergama, tot quondam populis terrisque superbum<br />

regnatorem Asiae. iacet ingens litore truncus,<br />

auulsumque umeris caput et sine nomine corpus.<br />

iam 'sepulcrum'. quidam 'funere' pro caede<br />

accipiunt.<br />

vvltvs non nulli pro 'oculos' volunt.<br />

et non ille s. q. t. m. a. tribus generibus<br />

parentes obicimus filiis: cum bonis eos<br />

negamus aequales, ut hoc loco; cum malos<br />

obicimus, ut "Laomedontiadae"; item cum<br />

non solum bonos adimimus, sed insuper<br />

malos obicimus, ut "nec tibi diva parens,<br />

generis nec Dardanus auctor, perfide, sed<br />

duris genuit te cautibus h. c. H. a. u. t".<br />

in hoste priamo aut archaismos est, aut 'in<br />

hoste', id est cum hostem gereret, cum ipse<br />

hostis esset. hic 'Priamo' nomen positum<br />

sensum validiorem facit, hoc est Priamo, qui<br />

tunc fui, quasi iam esse desierit: scilicet quem<br />

operae pretium fuit occidere.<br />

ivra fidemqve svpplicis ervbvit quia, quod<br />

Homerus mutat, dicitur Priamus duce<br />

Mercurio ingressus Achillis tentoria<br />

excitatum rogasse, quem dormientem posset<br />

occidere. 'iura' vero, quod a rege rogabatur.<br />

fidem, quia supplex. quidam 'iura fidemque'<br />

ita intellegunt: 'iura', quod Hectorem<br />

reddidit, 'fidem', quod me in mea regna<br />

remisit.<br />

sepvlcro pro 'ad sepulcrum'.<br />

remisit comitatus usque ad Troiam est. et<br />

mire 'in mea regna remisit', cumpotuisset per<br />

me regna mea capere.<br />

inbelle ipse inbellis, ut "inutile ferrum".<br />

ravco aere ad scutum rettulit. protinvs aere<br />

repvlsvm statim prohibitum.<br />

neqviqvam 'non'. sic Persius "nequiquam<br />

fundo suspiret nummus in imo". sane<br />

quidam 'nequiquam umbone pependit' hunc<br />

sensum volunt, telum repulsum ne summatim<br />

quidem haerere potuit, ut penderet. alii<br />

unam eandemque rem bis dictam volunt, et<br />

superfluum putant 'et summo clipei<br />

nequiquam umbone pependit', cum<br />

praecessisset 'rauco quod protinus aere<br />

repulsum', quod idem est 'et summo clipei<br />

nequiquam umbone pependit', et nihil<br />

attinuisse dici putant 'summo clipei<br />

nequiquam umbone pependit', tamquam non<br />

omnino necesse esset, ut de summo clipei<br />

penderet, et potuisse dici, nec de clipeo<br />

pependit. sed duplicationem narrationis per


pexergas…an excusant.<br />

referes ergo haec sarcasmos est, iocus cum<br />

amaritudine, ut "en agros et quam bello,<br />

Troiane, petisti Hesperiam metire iacens".<br />

astismos autem est urbanitas sine iracundia,<br />

ut "atque idem iungat vulpes et mulgeat<br />

hircos".<br />

degenerem non respondentem moribus<br />

patris. hoc dicens ostendit, simul dum diceret<br />

fecisse.<br />

altaria ad ipsa unde sperabat auxilium. Aut<br />

quia Achilles in templo occisus est, ut ex<br />

similitudine vindicta sumeretur.<br />

trementem non formidine sed aetate.<br />

dextraqve corvscvm extvlit 'coruscum' si<br />

ornatum gemmis caput regis acceperis,<br />

sensus talis est: sublato capite gladium in<br />

vaginam recondit, quae lateri semper<br />

cohaeret. si vero 'coruscum gladium' vis<br />

intellegere, lateri Priami infixum accipe, et<br />

kat¦ tÕ siwpèmenon, postea caput esse<br />

sublatum.<br />

haec finis ut 'dies', si tempus longum<br />

significat, generis feminini est. et omnia<br />

Latina nomina inanima, simplicia, a verbo<br />

non venientia, 'nis' syllaba terminata<br />

masculina sunt: inanima propter 'canis':<br />

simplicia propter 'bipennis': a verbo non<br />

venientia propter 'finis'. ergo 'clunis'<br />

Iuvenalis bene dixit "tremulo descendant<br />

clune puellae". Horatius male "quod<br />

pulchrae clunes".<br />

hic talis: ut "hunc ego te, Euryale, aspi-cio?"<br />

sorte fatali necessitate. vel 'sorte' fortuna, ut<br />

"utere sorte tua". et quidam 'exitus sorte'<br />

pro 'sortis' tradunt, ablativum pro genetivo.<br />

troiam incensam pro 'Ilium'.<br />

pergama proprie Troianae arces sunt: unde<br />

kat' xoc¾n arces omnes 'pergama'<br />

dicuntur, ut poetam dicimus, et intellegimus<br />

Vergilium.<br />

svperbvm modo nobilem.<br />

regnatorem asiae quia imperaverat et<br />

Phrygiae et Mygdoniae.<br />

iacet ingens litore trvncvs Pompei tangit<br />

<strong>historia</strong>m, cum 'ingens' dicit, non 'magnus'.<br />

quod autem dicit 'litore',<br />

illud, ut supra diximus, respicit, quod in<br />

Pacuvii tragoedia continetur. quod autem<br />

Donatus dicit, 'litus' locum esse ante aras, a


At me tum primum saeuus circumstetit horror.<br />

obstipui; subiit cari genitoris imago, 560<br />

ut regem aequaeuum crudeli uulnere uidi<br />

uitam exhalantem, subiit deserta Creusa<br />

et direpta domus et parui casus Iuli.<br />

respicio et quae sit me circum copia lustro.<br />

deseruere omnes defessi, et corpora saltu 565<br />

ad terram misere aut ignibus aegra dedere.<br />

[Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae<br />

seruantem et tacitam secreta in sede latentem<br />

Tyndarida aspicio; dant claram incendia lucem<br />

erranti passimque oculos per cuncta ferenti. 570<br />

illa sibi infestos euersa ob Pergama Teucros<br />

et Danaum poenam et deserti coniugis iras<br />

praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys,<br />

abdiderat sese atque aris inuisa sedebat.<br />

exarsere ignes animo; subit ira cadentem 575<br />

ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas.<br />

'scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas<br />

aspiciet, partoque ibit regina triumpho?<br />

coniugiumque domumque patris natosque uidebit<br />

Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris? 580<br />

occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni?<br />

Dardanium totiens sudarit sanguine litus?<br />

non ita. namque etsi nullum memorabile nomen<br />

feminea in poena est, habet haec uictoria laudem;<br />

exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis 585<br />

laudabor poenas, animumque explesse iuuabit<br />

ultricis famam et cineres satiasse meorum.'<br />

talia iactabam et furiata mente ferebar,]<br />

cum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam<br />

litando dictum; vel quod lituo illud spatium<br />

designatur, ratione caret: nam a litando 'li'<br />

brevis est, et stare non potest versus.<br />

litore] quod Priami corpus ad litus tractum.<br />

aut 'litus' pro solo accipiamus, ut "litoraque<br />

et latos populos". aut ideo 'litore', ut ostendat<br />

litus iam esse, ubi fuerat Troia, ut "et campos<br />

ubi Troia fuit".<br />

avvlsvmqve vmeris capvt hoc est quod kat¦ tÕ<br />

siwpèmenon accipi debet; hoc enim claris et<br />

fortibus viris fieri solebat, ut "quin ipsa<br />

arrectis, visu mirabile, in hastis praefigunt<br />

capita". sine nomine sine agnitione, aut sine<br />

dignitate. aut simpliciter 'sine nomine'; a<br />

capite enim quis nomen ducit?.<br />

at me me autem.<br />

saevvs horror quia est et bonus: ut "laetusque<br />

per artus horror iit". est et amoris, ut<br />

Terentius "totus Parmeno, tremo horreoque,<br />

postquam aspexi hanc".<br />

aeqvaevvm amabiliter locutus est; plus enim<br />

est 'aequaevum', quam 'longaevum'.<br />

vitam exhalantem secundum eos, qui animam<br />

ventum volunt: ut "atque in ventos vita<br />

recessit".<br />

direpta diripienda: participium pro<br />

participio.<br />

casvs aut interitus, aut captivitas.<br />

copia notandum de exercitu numero eum<br />

dixisse singulari, ut Sallustius "com Sertorios<br />

neque rumperet an levi copiam avibus", cum<br />

copias de exercitu numero plurali dicamus.<br />

'copia' vero aliarum rerum est.<br />

deservere omnes defessi doloris vox, non<br />

accusationis; sic enim se purgat, ut alios non<br />

culpet. dicendo autem 'defessi' etiam illos<br />

excusat, a quibus desertus est.<br />

ignibvs aegra dedere post hunc versum hi<br />

versus fuerunt, qui a Tucca et Vario obliti<br />

sunt.


obtulit et pura per noctem in luce refulsit 590<br />

alma parens, confessa deam qualisque videri<br />

caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum<br />

continuit roseoque haec insuper addidit ore:<br />

'Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras?<br />

quid furis? aut quonam nostri tibi cura recessit? 595<br />

Non prius aspicies ubi fessum aetate parentem<br />

liqueris Anchisen, superet coniunxne Creusa<br />

Ascaniusque puer? quos omnis undique Graiae<br />

circum errant acies et, ni mea cura resistat,<br />

iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. 600<br />

cvm mihi se ordo est, cum mihi se videndam<br />

oculis obtulit non ante tam clara.<br />

in lvce in nimbo, qui cum numinibus semper<br />

est.<br />

confessa deam divino habitu; quia in primo<br />

venatricis habitu se obtulerat. qvalisqve et<br />

qvanta qualitas et quantitas hoc loco ad<br />

pulchritudinem pertinet.<br />

dextraqve prehensvm ea corporis parte qua<br />

Helenae ictum minabatur, quae in templo<br />

Vestae stabat ornata. ut enim in primo<br />

diximus, aliquos hinc versus constat esse<br />

sublatos, nec inmerito. nam et turpe est viro<br />

forti contra feminam irasci, et contrarium est<br />

Helenam in domo Priami fuisse illi rei, quae<br />

in sexto dicitur, quia in domo est inventa<br />

Deiphobi, postquam ex summa arce<br />

vocaverat Graecos. hinc autem versus esse<br />

sublatos, Veneris verba declarant dicentis<br />

'non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae'.<br />

roseo pulchro. perpetuum epitheton Veneris.<br />

quidam reprehendunt, non convenisse in<br />

ruina et exitio civitatis Venerem roseo ore<br />

loqui cum filio, ignorantes hoc epitheton<br />

Veneri esse perpetuum.<br />

insvper super, quod continuerat eum.<br />

indomitas magnas nunc. et 'quis' non nulli<br />

admirantis volunt esse, non interrogantis.<br />

qvid fvris aut quia furor est virum fortem<br />

ruere in mulieris interitum: aut 'quid furis',<br />

cum extinctos socios videas, velle pugnare. et<br />

bono verbo usus est, virum fortem a proelio<br />

revocans.<br />

nostri cvra et hoc loco, ut solet, unam se de<br />

Aeneae familia facit: ut "unius ob iram<br />

prodimur". 'nostri' autem et 'vestri'<br />

genetivus pluralis est antiquus et ex Graeco<br />

veniens, sicut singularis est 'mis' et 'tis'. non<br />

est autem possessivum, sed ab eo quod est<br />

'nos', et hoc est unde dicimus 'nostri causa<br />

facit', hoc est 'nostrum'.<br />

svperet supervivat, supersit.<br />

ascanivsqve pver filius, ut "tuque puerque<br />

tuus". Horatius "puerosque Ledae". et est<br />

Graecum, nam pa‹daj dicunt. interdum<br />

tamen etiam ad aetatem refertur.<br />

circvm errant mire, quasi quaerentes:<br />

tamquam prope sint, et adhuc sua opera sua<br />

non avertant.<br />

havserit ensis aut percusserit, ut "latus haurit


Non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae<br />

culpatusve Paris, divom inclementia, divom<br />

has evertit opes sternitque a culmine Troiam.<br />

Aspice (namque omnem, quae nunc obducta tuenti<br />

mortalis hebetat visus tibi et umida circum 605<br />

caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis<br />

iussa time neu praeceptis parere recusa):<br />

hic, ubi disiectas moles avulsaque saxis<br />

saxa vides mixtoque undantem pulvere fumum,<br />

Neptunus muros magnoque emota tridenti 610<br />

fundamenta quatit totamque a sedibus urbem<br />

eruit. Hic Iuno Scaeas saevissima portas<br />

prima tenet sociumque furens a navibus agmen<br />

ferro accincta vocat [saevasque accendit ad iras].<br />

Iam summas arces Tritonia, respice, Pallas 615<br />

insedit nimbo effulgens et Gorgone saeva.<br />

apertum;" aut voraverit.<br />

tyndaridis atqui Iovis est, non Tyndarei filia;<br />

sed sic dicimus 'Tyndaridis' de Helena, ut de<br />

Hercule Amphitryoniades. nam de Iove et<br />

Leda nati sunt Pollux et Helena, de Tyndareo<br />

et Leda Castor, qui solus mortalis fuit: unde<br />

Vergilius "si fratrem Pollux alterna morte<br />

redemit", qui inmortalitatem suam cum<br />

fratre partitus est. Helenam vero inmortalem<br />

fuisse indicat tempus. nam constat fratres<br />

eius cum Argonautis fuisse: Argonautarum<br />

filii cum Thebanis bello dimicaverunt. item<br />

illorum filii contra Troiam bella gesserunt.<br />

ergo si inmortalis Helena non fuisset, tot sine<br />

dubio saeculis durare non posset. hanc autem<br />

legimus prius a Theseo raptam et in Aegypto<br />

commendatam Proteo. licet alia fabula a<br />

Paride raptam et, cum ad Aegyptum cum ea<br />

isset, a Proteo, cognito raptu, subtractam<br />

Paridi dicat.<br />

facies invisa pulchritudo Helenae odiosa, id<br />

est Helena. et est Graecum, ut 'vis Herculea',<br />

hoc est Hercules. ostendit autem naturae<br />

culpam non esse hominibus adscribendam.<br />

sane quidam 'invisa' figurata dictum putant;<br />

adserunt enim ad Troiam Helenam non<br />

venisse, id est non visam a Troianis, quia<br />

cum eam Paris rapuit, ad Aegyptum<br />

profectus dicitur, mutato itineris cursu, ne a<br />

Graecis forte insequentibus<br />

comprehenderetur. ibi a Proteo receptus<br />

hospitio. sed cum Helena Proteo suam<br />

narrasset iniuriam, ab eo retenta est. tum<br />

sine ea Paris venit ad Troiam. Graeci autem<br />

putantes quod occultaretur a Troianis et<br />

nollent sibi eam reddere, deleverunt Troiam<br />

frustra, cum Troiani vere dicerent se<br />

Helenam non vidisse. alii dicunt a Proteo<br />

quidem Helenam Paridi sublatam et<br />

quibusdam disciplinis phantasma in<br />

similitudinem Helenae Paridi datum, quam<br />

imaginem ille ad Troiam dicitur pertulisse:<br />

quod etiam Homerum volunt tetigisse<br />

subtiliter, ubi Aeneas a Neptuno oppo-sita<br />

nube liberatur. ¢mfˆ d' ¥r' e„dèlJ Trîej kaˆ<br />

dio‹ 'Acaio….<br />

lacaenae a provincia Laconica. Et notandum,<br />

derivationem minorem esse a principalitate,<br />

quod rarum est.<br />

cvlpatvsve paris criminosus, reus.<br />

divvm inclementia latenter hic Venus suam


purgat invidiam dicendo, Troiam deorum<br />

conspiratione subverti; poterat enim ei obici,<br />

quod nisi ipsa rapiendi Helenam Paridi<br />

auctor fuisset, Troia non fuisset eversa.<br />

aspice de Homero tractum, qui inducit<br />

Minervam praestantem ista Diomedi. et bene<br />

subdistinguit, quia non solum dicitur, sed<br />

etiam manu significatur. namqve omnem<br />

ordo est: omnem tibi nubem eripiam, quae<br />

umida circum caligat et mortales hebetat<br />

visus tuenti. dicitur enim nebula orta de<br />

terris obesse nostris obtutibus: unde aquila,<br />

quia supra nebulam est, plus videt. est etiam<br />

theologica ratio, quia ignorantes usum<br />

Venerium videre dicuntur et numina: unde<br />

nunc merito post Veneris abscessum numina<br />

vidisse dicitur Aeneas. obdvcta superducta.<br />

tventi modo 'videnti', alias 'defendenti'.<br />

neqva parentis ivssa time pro 'ne'. et 'ne'<br />

particula imperativo iungitur modo: sed<br />

interdum praesenti tempori, interdum<br />

futuro, prout aliquid volumus aut ad<br />

praesens, aut ad futurum fieri.<br />

tv neqva p. i. t.] potest sane hoc praeceptum et<br />

ad generalitatem et ad specialitatem referri.<br />

ivssa time veretur enim ne imperanti sibi<br />

fugam non obtemperet.<br />

saxis saxa dicendo 'saxis saxa' renovavit<br />

narrandi magnitudinem.<br />

vndantem aut 'abundantem', aut quia in<br />

modum undarum attollitur, ut "qua<br />

plurimus undam fumus agit".<br />

neptvnvs mvros hoc quidem habet fabula,<br />

quod Neptunus cum Apolline Troiae<br />

fabricati sunt muros. sed constat<br />

Laomedontem supradictis diis certam vovisse<br />

pecuniam ad sacra facienda: quam<br />

inminentibus Mysiis transtulit ad murorum<br />

fabricam. unde dii et fecisse muros, et offensi<br />

esse dicuntur. simul notandum quod deos<br />

facit opera sua evertere: ut portas Iunonem,<br />

quarum dea est; nam portam luminis<br />

nascentibus praebet, ut "Iuno lucina fer<br />

opem": arces Minervam; legimus enim<br />

"Pallas quas condidit arces": Neptunum<br />

muros; ipsi enim fundamenta sunt<br />

consecrata, cuius et moventur arbitrio: unde<br />

nos…cqwn dicitur, hoc est terram movens<br />

aquae concussione, sicut terrae motus<br />

continent opiniones.<br />

neptvnvs m. e. t. q.] [ergo] cum Neptunus


infestus indicatur, Apollo tamen etiam post<br />

piaculum Troianis favet, quia eum propter<br />

Chrysis sacerdotis filiam offenderant Graeci.<br />

tridenti omnia in 'ns'. exeuntia aut participia<br />

sunt, aut nomina. sed si participia sunt,<br />

ablativum et in 'i' et in 'e' mittunt pro nostro<br />

arbitrio: Iuvenalis "nec ardenti decoxit<br />

aeno", contra "semperque ardente camino":<br />

si vero nomina fuerint, omni modo in 'e'<br />

exeunt. si autem eadem sint et nomina et<br />

participia, ut 'amans', cum nomina fuerint,<br />

omni modo in 'e' mittunt; cum participia,<br />

licenter utimur. ergo quia 'tridens' nomen<br />

est, 'tridente' debuit dicere: sed novitatem<br />

adfectavit, nulla cogente necessitate. sane in<br />

nominibus, quae et propria esse possunt et<br />

appellativa, ut 'liberalis' 'felix' 'iuvenalis',<br />

ablativus a proprio in 'e' exit, ab appellativo<br />

in 'i'.<br />

qvatit concutit, conmovet.<br />

ivno scaeas saevissima portas quidam ideo<br />

Iunonem has portas tenuisse accipiunt, quia<br />

eam fatorum arbitrium volunt, et fatum fuit<br />

ad exitium Troiae per has portas equum<br />

introduci.<br />

scaeas priscas.<br />

saevissima quae et fugam vetabat.<br />

socivm sibi devotum.<br />

fvrens irascens.<br />

accincta id est armata, quia ipsa est Curitis,<br />

et sub hoc nomine interest bellis; nam ideo<br />

"hic illius arma hic currus fuit". 'accincta'<br />

enim 'ferro armata', ut "cingitur ipse furens<br />

certatim in proelia Turnus". iam praeterea,<br />

ut "iam quae seminibus iactis se sustulit<br />

arbos". arces ordinem tenuit: primum<br />

'muros', deinde 'portas', post 'arces'; a muris<br />

enim in arcem convertendus est totus<br />

impetus; ob hoc autem 'arces' Minervae<br />

dantur, quod ipsa sit inventrix aedificiorum,<br />

ut "Pallas quas condidit arces", et quia<br />

summa quaeque possidet sapientia. praeterea<br />

in capite esse dicitur; idcirco creditur patris<br />

Iovis capite generata.<br />

tritonia pallas notandum duo antonomasiva<br />

sunt sine proprio nomine. et est nimiae<br />

iracundiae cum dicitur, quamquam irata sit<br />

Graecis, nequaquam tamen Troianis parcere;<br />

licet in <strong>historia</strong> lectum sit, vehementius<br />

iratam Minervam, quod post victoriam ei<br />

sacrificare noluerint, ut Horatius "cum


Ipse pater Danais animos virisque secundas<br />

sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma.<br />

Eripe, nate, fugam finemque impone labori;<br />

nusquam abero et tutum patrio te limine sistam.' 620<br />

Dixerat et spissis noctis se condidit umbris.<br />

Apparent dirae facies inimicaque Troiae<br />

numina magna deum.<br />

Pallas usto vertit iram ab Ilio in inpiam<br />

Aiacis ratem".<br />

respice dicendo 'respice' ostendit, vere iam<br />

caliginem ab oculis eius esse sublatam.<br />

insedit adeo irata, ut ante sacerdotem ibi<br />

Cassandram defenderet.<br />

nimbo effvlgens nube divina. est [enim]<br />

fulgidum lumen, quo deorum capita<br />

cinguntur. sic etiam pingi solet. alii 'nimbum'<br />

clavum transversum in veste existimant. alii<br />

'limbo' legunt, ut "Sidoniam picto<br />

chlamydem circumdata limbo". et est pars<br />

vestis extrema, quae instita dicitur, ut<br />

Horatius "quarum subsuta talos tegit instita<br />

veste".<br />

gorgone saeva aut etiam per saevam<br />

Gorgonem fulgens; aut ipsa saeva terrore<br />

Gorgonis. sane Gorgones tres fuisse dicuntur,<br />

Stheno, Euryale, Medusa, quarum aspectus<br />

intuentes vertebat in lapides. hae autem<br />

mirae pulchritudinis fuisse dicuntur, et<br />

quisquis eas vidisset stupore defigebatur.<br />

ideo fictum est, quod in lapides mutarentur.<br />

sed alia fabula refert, Medusam mirae<br />

parsimoniae virginem fuisse, et ob hoc<br />

acceptam Minervae. quae compressa a<br />

Neptuno Pegasum equum dicitur edidisse:<br />

quod posteaquam Minerva cognovit, eius<br />

caput dicitur amputasse et suo adfixisse<br />

pectori, eique tribuisse vim, ut quidquid<br />

vidisset mutaret in saxum.<br />

ipse pater qui omnibus unus esse consuevit:<br />

ut "rex Iuppiter omnibus idem". et bene<br />

honesta Aeneae causa fugiendi est.<br />

viresqve secvndas quia fuerunt et in Troianis,<br />

sed non prosperae.<br />

svfficit subministrat, suggerit.<br />

eripe accelera, raptim fac. vel 'eripe te fuga'.<br />

nvsqvam abero bona oeconomia. nam si<br />

tenent Danai qua deficit ignis, necessarium<br />

est praesidium numinis: ut Horatius "nec<br />

deus intersit, nisi dignus vindice nodus<br />

inciderit".<br />

limine sistam in limine, ut "silvis te,<br />

Tyrrhene, feras agitare putasti".<br />

spissis densis.<br />

abscessu enim plerumque numina<br />

demonstrantur fuisse, cum subito apparere<br />

desierint.<br />

apparent dirae facies secundum mathesin<br />

post abscessum Veneris dira dicit apparuisse


Tum vero omne mihi visum considere in ignis<br />

Ilium et ex imo verti Neptunia Troia: 625<br />

ac veluti summis antiquam in montibus ornum<br />

cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant<br />

eruere agricolae certatim, illa usque minatur<br />

et tremefacta comam concusso vertice nutat,<br />

volneribus donec paulatim evicta supremum 630<br />

congemuit traxitque iugis avolsa ruinam.<br />

Descendo ac ducente deo flammam inter et hostis<br />

expedior: dant tela locum flammaeque recedunt.<br />

numina, cuius praesentis radii intervenientes<br />

anaereticos temperant.<br />

apparent dirae facies] [vel] quia 'dirae'<br />

appellantur quae sunt in ministerio Iovis,<br />

quando morbos aut letum aut bellum<br />

hominibus molitur, quia in XII. ait "dicuntur<br />

geminae pestes cognomine Dirae".<br />

nvmina magna quia Iovem Iunonem<br />

Neptunum et Minervam dixerat.<br />

tvm vero quia ante et ab Hectore audierat, et<br />

per se viderat everti Troiam, sed non<br />

omnem; singulas enim res viderat, ut "iam<br />

proximus Ucalegon". vel 'tum vero', quando<br />

et dii visi sunt saevientes.<br />

et ex imo verti quia superiori excidio, quando<br />

ab Hercule expugnata est, nec omne Ilium<br />

conciderat, nec ex imo fuerat Troia subversa.<br />

per haec ergo fit certior causa fugiendi.<br />

ornvm p . . . Oceani filia, a Sarpedone, Ilii<br />

filio, adamata est. quem cum [veni]<br />

sprevisset, faciente Venere, Iasonem tunc ad<br />

Colchos euntem inefficaciter adamavit. quo<br />

absente ad luchi conficeretur, in hanc<br />

arborem dicitur commutata.<br />

ferro et bipennibvs] žn di¦ duo‹n. ferro et<br />

bipennibvs tautologia est.<br />

ervere pro deicere et est acyrologia.<br />

vsqve tam diu.<br />

minatvr aut 'eminet', ut "minaeque<br />

murorum": aut 'movetur'.<br />

tremefacta comam solita figura. 'comam'<br />

autem pro ramis, per illam metaphoram<br />

"tondentur cytisi".<br />

vvlneribvs pro ictibus.<br />

ivgis cacuminibus montium.<br />

rvinam aliarum scilicet arborum.<br />

ac dvcente deo secundum eos qui dicunt,<br />

utriusque sexus participationem habere<br />

numina. nam ait Calvus "pollentemque deum<br />

Venerem". item Vergilius "nec dextrae<br />

erranti deus afuit", cum aut Iuno fuerit, aut<br />

Allecto. est etiam in Cypro simulacrum<br />

barbatae Veneris, corpore et veste muliebri,<br />

cum sceptro et natura virili, quod<br />

''AfrÒditon vocant, cui viri in veste muliebri,<br />

mulieres in virili veste sacrificant.<br />

dvcente deo] [quamquam] veteres 'deum' pro<br />

magno numine dicebant. Sallustius "ut tanta<br />

mutatio non sine deo videretur".<br />

dant tela locvm f. r. illi reddidit 'flammam<br />

inter et hostes expedior'. hic est hiatus.


Atque ubi iam patriae perventum ad limina sedis<br />

antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos 6<strong>35</strong><br />

optabam primum montis primumque petebam,<br />

abnegat excisa vitam producere Troia<br />

exsiliumque pati. 'Vos o, quibus integer aevi<br />

sanguis,' ait, 'solidaeque suo stant robore vires,<br />

vos agitate fugam [et rebus servate secundis].<br />

Me si caelicolae voluissent ducere uitam, 640<br />

has mihi servassent sedes. satis una superque<br />

vidimus excidia et captae superavimus urbi.<br />

antiqvasqve domos 'caras'. et aliud pendet ex<br />

alio; nihil enim interest, utrum carum dicas,<br />

an caritatis causam. sane 'domos' ambitiose<br />

dixit.<br />

primvm praecipuum. vel 'primum' ante<br />

filium et uxorem. sed Varro rerum<br />

humanarum ait permissum a Graecis<br />

Aeneae, ut evaderet et quod carum putaret<br />

auferret; illum patrem liberasse, cum illi<br />

quibus similis optio esset data, aurum et<br />

argentum abstulissent. sed Aeneae propter<br />

admirationem iterum a Graecis concessum,<br />

ut quod vellet auferret; illum, ut simile, quod<br />

laudatum fuerat, faceret, deos penates<br />

abstulisse. tunc ei a Graecis concessum, ut et<br />

quos vellet secum et sua omnia liberaret:<br />

quod poeta Veneris praesidio praestitum<br />

dicit Aeneae.<br />

petebam pro appetebam et optabam.<br />

vitam prodvcere figurate, pro 'vitam<br />

producturum'.<br />

exilivm dictum quasi extra solum.<br />

vos o obliqua oratio est. nam aperte quidem<br />

hoc agit, ut relinquatur, latenter vero aliud:<br />

[id est voluntatem fugiendi] per quod nimia<br />

Aeneae ostenditur pietas, qui nec iustis causis<br />

movetur, ut patrem relinquat. sane rhetorica<br />

suasio est; deliberatur enim de ipsa re, utrum<br />

fugiendum sit. et eius partes ita ponuntur, ut<br />

si qui dissuadent, an supervivendum patriae.<br />

quod ideo aperte non dixit, ne ceteros a fuga<br />

dehortari videretur, sed ait 'vos fugite, qui<br />

potestis': a tempore 'satis una superque', ab<br />

invitis diis 'iam pridem invisus diis et inutilis<br />

annos demoror'. sic quidem et illud colligitur,<br />

an debilis patriae superare debeat.<br />

integer aevi sangvis plenam aetatem significat<br />

ex sanguine, qui non est integer nisi in<br />

iuvenibus. nam dicunt physici minui<br />

sanguinem per aetatem: unde et in senibus<br />

tremor est. sane 'aevum' hic ad annos referre<br />

debemus, cum alibi tempus significet, ut<br />

"aevoque sequenti". et "tantum aevi<br />

longinqua valet mutare vetustas". svo robore<br />

sine alterius auxilio, quo eget Anchises. et<br />

duas res dicit: et iuvenes estis, et sani,<br />

quorum utrumque mihi deest. stant perstant<br />

solidaeque sunt.<br />

agitate disponite, cogitate. Sallustius<br />

"traditur fugam in oceani longinqua<br />

agitavisse".


Sic o sic positum adfati discedite corpus.<br />

Ipse manu morti inveniam; miserebitur hostis 645<br />

exuviasque petet. Facilis iactura sepulchri.<br />

Iam pridem invisus divis et inutilis annos<br />

demoror, ex quo me divum pater atque hominum rex<br />

fulminis adflavit ventis et contigit igni.'<br />

Talia perstabat memorans fixusque manebat. 650<br />

Nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa<br />

Ascaniusque omnisque domus, ne vertere secum<br />

cuncta pater fatoque urgenti incumbere vellet.<br />

caelicolae ad quos nostra pertinet vita, ut<br />

"haud credo invisus caelestibus auras vitales<br />

carpis" et "nos iuvenem exanimum et nil iam<br />

caelestibus ullis debentem" et "igneus est illis<br />

vigor et caelestis origo". anima enim caeli<br />

pars est, corpus nostrum, umbra inferorum.<br />

ideo ergo non posuit generale nomen<br />

deorum, et addidit caelestibus, ne<br />

crederentur inferni dii, qui datores vitae non<br />

sunt.<br />

satis svperqve ad augmentum 'superque'<br />

addidit. est autem tmesis. sane sciendum est<br />

esse aliqua, quae augmentum non recipiunt,<br />

ne minus significent, ut ['satis',] 'perfectus':<br />

nam quaeritur, utrum 'perfectior' possit<br />

facere, ne incipiat ['satis'] 'per-fectus' minus<br />

significare.<br />

vna excidia sub Laomedonte ab Hercule. sed<br />

mfatikîj dixit 'excidia'. svperavimvs<br />

superviximus.<br />

sic o sic positvm adfati discedite corpvs sensus<br />

talis est: praestate mihi vos funebre solatium,<br />

id est adfamini me, ut dici mortuis solet 'vale,<br />

vale, vale': nam ideo et 'positum' et 'corpus'<br />

dixit: mortem autem ego manu hostis<br />

inveniam; nam hic ordo est. 'miserebitur'<br />

vero dixit adfectu eius qui cupiebat interimi,<br />

ut eum hostis quasi miseratus occideret. sic in<br />

nono mater Euryali "aut tu, summe pater<br />

divum, miserere, tuoque invisum hoc detrude<br />

caput sub Tartara telo, quando aliter nequeo<br />

crudelem abrumpere vitam". et "vos o potius<br />

miserescite venti". alii sic exponunt: [et]<br />

'miserebitur' id est quod illi hostili animo<br />

fecerint ego misericordiae loco ducam.<br />

exvviasqve petet quasi obiectio 'sed spoliatum<br />

linquet cadaver', et responsio 'facilis iactura<br />

sepulcri': aut secundum Epicureos, qui<br />

dicunt nihil superesse post mortem; aut hoc<br />

dicit, facilis sepulturae iactura est, quam<br />

potest ruina praestare. facilis contemptibilis<br />

et levis sapienti viro, ut sit 'iactura'<br />

dispendium.<br />

invtilis ideo, quia debilis fuisse dicitur post<br />

fulmen.<br />

annos demoror quasi festinantes diu vivendo<br />

detineo.<br />

fvlminis adflavit ventis et contigit igni tria sunt<br />

fulminum genera: est quod adflat, quod<br />

incendit, quod findit: de hoc autem siluit.<br />

fulminatus autem est Anchises, quia se cum


Abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem.<br />

Rursus in arma feror mortemque miserrimus opto. 655<br />

Nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur?<br />

'Mene ecferre pedem, genitor, te posse relicto<br />

sperasti tantumque nefas patrio excidit ore?<br />

Venere concubuisse iactabat. sane afflati<br />

tactique dicuntur capti membris, ut "tactus<br />

etiam ille, qui hanc urbem condidit,<br />

Romulus".<br />

afflavit ventis bene dixit, quia scit, non iaci<br />

fulmina, nisi cum flatu ventorum, ut in VIII<br />

"tris imbris torti radios, tris nubis<br />

aquosae addiderant". sane de fulminibus hoc<br />

scriptum in reconditis invenitur "quod si<br />

quem principem civitatis vel regem fulmen<br />

afflaverit, et supervixerit, posteros eius<br />

nobiles futuros et aeternae gloriae". Fabula<br />

sane talis est: cum inter aequales epularetur<br />

Anchises, gloriatus traditur de concubitu<br />

Veneris. quod cum Iovi Venus questa esset,<br />

emeruit, ut in Anchisem fulmina mitterentur;<br />

sed Venus cum eum fulmine posse vidisset<br />

interimi, miserata iuvenem in aliam partem<br />

fulmen detorsit, Anchises tamen afflatus igne<br />

caelesti semper debilis vixit.<br />

nos contra praepositiones vel adverbia in 'a'<br />

exeuntia modo producunt ultimam litteram,<br />

excepto 'puta' et 'ita', apud En-<br />

nium et Pacuvium brevia sunt. hinc est quod<br />

etiam numerorum nomina indeclinabilia<br />

producuntur, ut "triginta magnos". ea vero<br />

quae declinantur brevia sunt secundum<br />

rationem nominum in 'a' exeuntium.<br />

effvsi lacrimis pro effusi in lacrimas.<br />

omnisqve domvs modo familiam, alias<br />

domicilium, inter-dum re vera domum.<br />

fatoqve vrgenti simile est ut<br />

'currentem incitare', 'praecipitantem<br />

impellere'.<br />

rvrsvs in arma feror quasi quodam doloris<br />

impetu, quod pater liberari non acquiesceret.<br />

mortem opto contra fatorum vim et matris<br />

auxilium. nam qvod consilivm quasi vetuerit<br />

regina audito 'mortemque miserrimus opto',<br />

sic respondet Aeneas 'nam quod consilium<br />

aut quae iam fortuna dabatur'?<br />

mene probatae pietatis filium. nam<br />

pronomina habent vim suam, nonnumquam<br />

et emphasin, ut "cantando tu illum?" sane<br />

'mene efferre pedem genitor' et cetera<br />

rhetorice per deliberationem tractatur, an<br />

Aeneae relicto patre fugiendum sit.<br />

posse plus est quam velle.<br />

nefas scelus. excidit bene excusat patrem<br />

dicendo 'excidit', et ipsam temperat<br />

obiurgationem.


Si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui,<br />

et sedet hoc animo perituraeque addere Troiae 660<br />

teque tuosque iuvat, patet isti ianua leto<br />

iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus,<br />

gnatum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras.<br />

Hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis<br />

eripis, ut mediis hostem in penetralibus utque 665<br />

Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam<br />

alterum in alterius mactatos sanguine cernam?<br />

Arma, viri, ferte arma; vocat lux ultima uictos.<br />

Reddite me Danais; sinite instaurata revisam<br />

proelia. Numquam omnes hodie moriemur inulti.' 670<br />

Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram<br />

insertabam aptans meque extra tecta ferebam.<br />

Ecce autem complexa pedes in limine coniunx<br />

haerebat parvumque patri tendebat Iulum:<br />

'Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum; 675<br />

sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis,<br />

hanc primum tutare domum. Cui parvus Iulus,<br />

cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?'<br />

peritvrae bene 'periturae' dixit, non<br />

'perditae', quia adhuc posse videatur evadere<br />

per suam et Anchisae fugam; ideo autem<br />

'addere', tamquam magnam portionem exitio<br />

Troiae genus Anchisae coniungeret.<br />

ivvat delectat, quasi malum illi voluptati sit.<br />

patet isti apocope est pro 'istic'. pronomen<br />

enim esse non potest, quia non praecedit<br />

nomen.<br />

mvlto priami de sangvine quasi bis sanguinem<br />

fuderit Priamus, quia et filium eius Pyrrhus<br />

occiderit.<br />

natvm ante ora patris his rebus terret eum,<br />

qui non potest mortem timere. obtrvncat<br />

obtruncare consuevit.<br />

hoc ideo. qvod propter quod.<br />

arma, viri, ferte arma notant hoc critici, quia<br />

saepius armari aliquos dicit, cum exarmatos<br />

nusquam ostendat: qui nesciunt, non omnia a<br />

poeta, ut supra diximus, dici debere. nam et<br />

diem describit, nocte non praemissa.<br />

superfluo enim dicuntur ea quae necesse est<br />

fieri. quis enim domum ingressus, non arma<br />

deponat? vel quia ad auferendum patrem<br />

arma deposuerat; vel quia armis Graecorum<br />

fuerat armatus.<br />

vocat lvx vltima victos id est victis moriendum<br />

est.<br />

reddite me danais vel quibus me sustulit<br />

mater; vel tamquam quaerentibus et invenire<br />

cupientibus. et bene 'reddite', quasi<br />

retineatur; nam ideo ait 'sinite'. instavrata<br />

renovata; quod verbum et de feriis et de<br />

scaenis solebat apud veteres usurpari.<br />

nvmqvam pro non, ut "numquam hodie<br />

effugies".<br />

insertabam cunctationem ostendit hoc verbo<br />

eius, qui nec ire ad proelium velit, nec<br />

domum relinquere. sic et 'ferebam' dixit.<br />

patri melius 'patri', quam 'mihi'. tendebat<br />

offerebat, sed manibus eum gestans.<br />

si peritvrvs abis argumentum dilemma, id est<br />

conplexio, quae adversarium ab utraque<br />

parte concludit.<br />

expertvs quidam participium praeteriti<br />

temporis [sed] vim praesentis habere volunt,<br />

quia praesens deficit.<br />

tvtare domvm hoc est cui defensori<br />

relinquimur, si tu deseris?<br />

cvi parvvs ivlvs interrogantis est. et simul<br />

epitheto commendat aetatem.


Talia uociferans gemitu tectum omne replebat,<br />

cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum. 680<br />

Namque manus inter maestorumque ora parentum,<br />

ecce levis summo de vertice visus Iuli<br />

fundere lumen apex tactuque innoxia mollis<br />

lambere flamma comas et circum tempora pasci.<br />

Nos pavidi trepidare metu crinemque flagrantem 685<br />

excutere et sanctos restinguere fontibus ignis.<br />

At pater Anchises oculos ad sidera laetus<br />

extulit et caelo palmas cum voce tetendit:<br />

conivnx qvondam 'quondam' aut aliquando<br />

significat, quasi nunc uxor non sit quae<br />

relinquitur. aut certe 'quondam' 'semper'<br />

significat, ut in georgicis "ut quondam in<br />

stipulis magnus sine viribus ignis", et est,<br />

quam semper coniugem nominasti. haberi<br />

enim quaevis poterat, nominari non nisi<br />

nobilis. et bene [ex ductu litterarum] quod<br />

eventurum timet, quasi iam contigerit, deflet;<br />

se autem ideo ultimam facit, quod ipsa<br />

loquitur. diversam autem aetatem pueri,<br />

senis et feminae ad miserationem<br />

commovendam<br />

videtur obicere.<br />

svbitvm pro 'subito'. adverbium est temporis<br />

secundum veteres.<br />

oritvr oriuntur divina, ut Sol: ideo et quia<br />

dicuntur oritur.<br />

manvs inter mutavit accentum praepositio<br />

postposita. sane 'inter' plerumque pro 'per'<br />

ponitur, sed raro apud Vergilium, ut "hunc<br />

inter fluvio Tiberinus amoeno". bona autem<br />

oeconomia ad Iulum venit, dicens eum fuisse<br />

inter manus parentum.<br />

'inter manus' autem, hoc est inter amplexus.<br />

non enim possumus eum illo tempore<br />

portatum dicere, quem et mox pedibus patris<br />

comitem fuisse, et post septem annos legimus<br />

et venatum isse et bella tractasse.<br />

mirabile monstrvm tîn mšswn est: dictum a<br />

monstrando, id est monendo. et refertur ad<br />

praesens eius significatio. 'prodigium' autem<br />

est quod in longum tempus dirigit<br />

significationem.<br />

levis pro leviter.<br />

fvndere lvmen apex 'apex' proprie dicitur in<br />

summo flaminis pilleo virga lanata, hoc est in<br />

cuius extremitate modica lana est: quod<br />

primum constat apud Albam Ascanium<br />

statuisse. modo autem summitatem pillei<br />

intellegimus. tangit autem, ut frequenter<br />

diximus, latenter <strong>historia</strong>m. item hoc quoque<br />

de igni ad Servium Tullium pertinet. nam<br />

cum Tarquinius cepisset Vericulanam<br />

civitatem, ex captiva quadam in domo eius<br />

natus est Servius Tullius. qui cum<br />

obdormisset, caput eius subito flamma<br />

corripuit: quam cum vellent restinguere,<br />

Tanaquil, regis uxor, auguriorum perita,<br />

intellegens augurium, prohibuit. flamma<br />

puerum cum somno deseruit: unde intellexit,


'Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis,<br />

aspice nos! Hoc tantum; et, si pietate meremur, 690<br />

da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma.'<br />

Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore<br />

intonuit laevom et de caelo lapsa per umbras<br />

stella facem ducens multa cum luce cucurrit.<br />

Illam summa super labentem culmina tecti 695<br />

cernimus Idaea claram se condere silva<br />

signantemque vias; tum longo limite sulcus<br />

dat lucem et late circum loca sulphure fumant.<br />

eum clarum fore usque ad ultimam vitam.<br />

perite sane lucem dixit, non ut in septimo<br />

"tum fumida lumine fulvo": nam et illic<br />

splendor quidem est, sed cum fumo, qui<br />

semper causa lacrimarum est. in Ascanio<br />

autem solus ostenditur splendor. Suetonius<br />

tria genera pilleorum dixit, quibus sacerdotes<br />

utuntur, apicem, tutulum, galerum: sed<br />

apicem pilleum sutile circa medium virga<br />

eminente, tutulum pilleum lanatum metae<br />

figura, galerum pilleum ex pelle hostiae<br />

caesae.<br />

circvm tempora pasci crescere: ut "sacrum<br />

tibi pascere crinem". sunt autem hic infiniti<br />

pro indicativis 'fundere', 'lambere', 'pasci'.<br />

sacros restingvere fontibvs ignes religiosos.<br />

non quos tunc 'sacros' sciebant, sed quos mox<br />

probarunt. sanctos restingvere fontibvs<br />

ignes] [et] bene 'fontibus', non aquis.<br />

'sanctos' vero, ut venerabilius fieret. sane<br />

'sanctum' est interdum non idem quod<br />

'sacrum', neque idem quod 'religiosum';<br />

interdum non aliud quam 'sacrum'. hic ergo<br />

'sanctos' sacros accipiemus, quippe quo loco<br />

auspicia fierent, sicut ex Anchisae persona<br />

ostenditur, cum dicit 'oculos ad sidera laetus<br />

extulit' et 'da deinde auxilium pater atque<br />

haec omnia firma'. aliter 'sanctum' accipi per<br />

singula loca dicitur.<br />

at pater anchises et hic et alibi Anchisen<br />

divinandi peritum inducit.<br />

ocvlos ad sidera contra opinionem Theocriti,<br />

qui eum fulmine caecatum fuisse<br />

commemorat.<br />

et caelo palmas cvm voce tetendit fugae<br />

defensio est, ut videatur non solum utilis et<br />

necessaria, sed et honesta, quoniam divina<br />

suadebant. nam et ideo inducitur noluisse, ut<br />

quod vincitur et consentit argumentum<br />

voluntatis divinae sit.<br />

si flecteris aut secundum Stoicos locutus est,<br />

qui fati adserunt necessitatem: aut secundum<br />

Epicureos, qui dicunt deos non<br />

curare mortalia.<br />

aspice nos quia intuentes dii iuvant: unde est<br />

"atque oculos Rutulorum reicit arvis", et<br />

contra "diva solo fixos oculos aversa<br />

tenebat". aspice nos] nam de Iove in primo libro "et<br />

Libyae defixit lumina regnis". aut secundum<br />

mathematicos, quod quidquid Iuppiter


irradiaverit felix facit.<br />

atqve haec omina firma secundum Romanum<br />

morem petit, ut visa firmentur. non enim<br />

unum augurium vidisse sufficit, nisi<br />

confirmetur ex simili. nam si dissimilia sint<br />

posteriora, sol-vuntur priora: unde est<br />

"quantum Chaonias aquila veniente<br />

columbas". nam aquila sine dubio columbis<br />

plus potest.<br />

fatvs erat proprietatem disciplinae secutus,<br />

quod augurum 'effata' dicuntur.<br />

intonvit laevvm sinistrum, prosperum, quia<br />

caeleste est; quae enim nobis laeva sunt<br />

dextra sunt, ut diximus supra.<br />

'sinistrum' autem a sinendo dictum, quantum<br />

ad auguria pertinet, quod nos agere aliquid<br />

sinat, unde alibi "siquem numina laeva<br />

sinunt". sed hoc loco pontificalis inducitur<br />

disciplina. nam ostendit Anchisen, cum vellet<br />

fugam filii sequi, omine quod de Ascanii pro<br />

capite auspicii se obtulit, a diis commotum<br />

petisse de caelo confirmationem; subiungit<br />

enim 'vix ea fatus erat senior, subitoque<br />

fragore intonuit laevum'. prosperum, quia<br />

sereno caelo sive audita, sive visa fuerint:<br />

quod hic utrumque ostendit 'subitoque<br />

fragore intonuit laevum', quod ad auditum<br />

scilicet pertinet. iterum adiunxit quod ad<br />

visum pertinet 'et de caelo lapsa per umbras<br />

stella facem ducens multa cum luce cucurrit'.<br />

hoc autem auspicium cum de caelo sit, verbo<br />

augurum maxi-mum appellatur. sinistras<br />

autem partes septentrionales esse augurum<br />

disciplina consentit, et ideo ex ipsa parte<br />

significatiora esse fulmina, quoniam altiora<br />

et viciniora domicilio Iovis.<br />

mvlta cvm lvce cvcvrrit nunc theologicam<br />

rationem sequitur, quae adserit, flammarum<br />

quos cernimus tractus nimbum esse<br />

descendentis numinis; alibi physicam, ut<br />

"vento inpendente videbis, flammarum<br />

longos a tergo albescere tractus".<br />

facem dvcens lumen, quod utique ex facibus<br />

nascitur.<br />

svper labentem quidam hoc verbum unam<br />

partem orationis esse tradunt.<br />

idaea clarvm se condere silva stellae huius<br />

cursus ita significat Troianos conglobatos ad<br />

domum Aeneae Idam petere. Quod dicit<br />

'multa cum luce' ostendit claros; quod<br />

'signantem vias' scintillas quasdam dicit


Hic vero victus genitor se tollit ad auras<br />

adfaturque deos et sanctum sidus adorat. 700<br />

'Iam iam nulla morast; sequor et qua ducitis adsum,<br />

di patrii; servate domum, servate nepotem.<br />

Vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troiast.<br />

Cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso.'<br />

Dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis 705<br />

auditur, propiusque aestus incendia volvunt.<br />

'Ergo age, care pater, cervici imponere nostrae;<br />

ipse subibo umeris nec me labor iste gravabit;<br />

quo res cumque cadent, unum et commune periclum,<br />

una salus ambobus erit. Mihi parvus Iulus 710<br />

sit comes, et longe servet vestigia coniunx.<br />

relictas, quae ostendunt remansuros in<br />

diversis partibus socios; quod 'longo limite',<br />

ostendit errorem; quod 'sulcum' dicit,<br />

significat longum 'maris aequor arandum';<br />

quod ait 'sulphure fumant' divini ignis odor<br />

ostenditur; fulgura enim odor sulphuris<br />

sequitur; ex fumo autem mors Anchisae,<br />

sicut eius oratio sequens indicat. 'cedo<br />

equidem', quasi dicat, licet sciam me esse<br />

moriturum. et bene quamdiu vivit Anchises,<br />

totum ei conceditur. quidam fumo bellum,<br />

quod in Italia futurum erat, significari<br />

tradunt.<br />

victvs genitor quasi pertinax et a pristino<br />

proposito recedens.<br />

se tollit ad avras verbum augurum, qui visis<br />

auspiciis surgebant e templo: unde est<br />

'extemplo'.<br />

adfatvrqve deos agit diis gratias. vel certe<br />

invocat.<br />

iam iam nvlla mora est et 'cedo equidem'<br />

ostendit eum Aeneae dictis consensisse.<br />

dii patrii servate domvm servate nepotem:<br />

vestrvm hoc avgvrivm hic ostendit, Anchisen<br />

ea quae optabat per impetrationem augurii<br />

meruisse: augurium enim est exquisita<br />

deorum voluntas per consultationem avium<br />

aut signorum. perite ergo signum de caelo<br />

'augurium' dixit. ideo et adiecit 'servate<br />

domum', id est genus, familiam: 'servate<br />

nepotem', a quo certum erat Romanam<br />

prolem propagatum iri.<br />

vestroqve in nvmine troia est in vobis habeo<br />

Troiam: propter illud "has mihi servassent<br />

sedes". alii ita exponunt: augurium<br />

numenque vestrum efficiat, ne putem Troiam<br />

perisse.<br />

cedo cedere proprie dicitur qui contra<br />

sententiam suam alteri consentit, ut<br />

"cedamus Phoebo". comes ire recvso tantum<br />

ad solatium itineris, quippe moriturus, ut in<br />

sexto Aeneas "ille meum comitatus iter". vult<br />

enim Vergilius etiam Aeneae concedere<br />

patris peritiam.<br />

dixerat ille hic distinguendum. alii 'ille' et<br />

'ignis', sed male.<br />

et iam dum negat, dum ostenduntur auspicia.<br />

propivsqve [quamvis secreta domus sit.]<br />

propter illud "arboribusque obtecta<br />

recessit". et est ordo: incendia propius<br />

volvunt aestus, id est calorem. unde etiam


Vos, famuli, quae dicam animis advertite vestris.<br />

Est urbe egressis tumulus templumque vetustum<br />

desertae Cereris iuxtaque antiqua cupressus<br />

religione patrum multos servata per annos: 715<br />

hanc ex diverso sedem veniemus in unam.<br />

Tu, genitor, cape sacra manu patriosque penatis;<br />

me, bello e tanto digressum et caede recenti,<br />

attrectare nefas, donec me flumine vivo<br />

abluero.' 720<br />

'aestas' dicitur.<br />

ergo age quia consensisti, et ignis propinquat.<br />

'age' autem non est modo verbum<br />

imperantis, sed hortantis adverbium, adeo ut<br />

plerumque 'age facite' dicamus et singularem<br />

numerum copulemus plurali. cervici 'cervix'<br />

cum numero singulari dicitur, collum<br />

significat; si plurali utamur, superbiam<br />

ostendimus, ut in Verrinis "frange cervices".<br />

ambobvs erit et ad filium et ad patrem potest<br />

referri; sed melius ad patrem, quia de<br />

Ascanio post loquitur.<br />

et longe 'longe' valde, ut "Tiberinaque longe<br />

ostia". nam 'longe' non potest, quia sequitur<br />

'pone subit coniunx'. et bene ire singulos<br />

facit: scit enim multitudinem facile posse<br />

deprehendi. vel 'longe' ideo, ut sit<br />

prooeconomia, quod errare potuerit.<br />

servet autem custodiat, ut "et tantas servabat<br />

filia sedes vel servantem ripas".<br />

famvli unde familia.<br />

vrbe egressis hic ablativo iunxit, ut Horatius<br />

"egressum magna me accepit Aricia Roma".<br />

Sallustius accusativo, ut "raro egressa fines<br />

suos". ergo utrumque dicimus.<br />

tvmvlvs modo terra tumens, alias sepulcrum.<br />

prudenter autem circa turbatos pluribus<br />

utitur praeceptis, [diversa signa dat] quia<br />

scit, timoris comitem esse oblivionem.<br />

templvmqve vetvstvm desertae cereris bene<br />

Cereris fanum ante urbem , quae<br />

dea rusticorum est. et librate Aeneas et<br />

Cereris templum et vetustum elegit, ad quod<br />

nec viris erat aditus, sicut hostes putabant:<br />

nam Aeneas scit, ante esse profanatum: nec<br />

praedae spe Graeci<br />

poterant duci.<br />

desertae cereris utrum a sacerdote, qui in<br />

sexto extinctus inducitur, ut "Cererique<br />

sacrum Polyboeten": an 'desertae' belli<br />

tempore propter decennalem obsidionem? an<br />

'desertae' a filia, ut "nec repetita sequi curet<br />

Proserpina matrem".<br />

antiqva cvpressvs ad vetustatem rettulit.<br />

cupressum autem, funebrem arborem, bene<br />

ante templum deae lugentis esse confirmat.<br />

religione patrvm timore: et est reciprocum. sic<br />

Terentius "nam mihi nihil esse, religio est<br />

dicere", id est metus;<br />

item Vergilius contra "multosque metu<br />

servata per annos:" conexa enim sunt timor


Haec fatus latos umeros subiectaque colla<br />

veste super fulvique insternor pelle leonis,<br />

succedoque oneri; dextrae se parvus Iulus<br />

implicuit sequiturque patrem non passibus aequis;<br />

pone subit coniunx. Ferimur per opaca locorum; 725<br />

et me, quem dudum non ulla iniecta movebant<br />

tela neque adverso glomerati examine Grai,<br />

nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis<br />

suspensum et pariter comitique onerique timentem.<br />

et religio, ut Statius "primus in orbe deos<br />

fecit timor".<br />

ex diverso ut non sit suspicio Graecis.<br />

cape sacra manv non est dantis, sed hortantis,<br />

ut tollat, quia sequitur 'me bello e tanto<br />

digressum et caede recenti attrectare nefas':<br />

scit enim Graecos ex pollutione Palladii<br />

piaculum commisisse.<br />

flvmine vivo perenni, quia iugiter aqua fluens<br />

viva vocatur. flvmine vivo semper fluenti, id<br />

est naturali, ut "vivoque sedilia saxo". est<br />

autem augurale verbum.<br />

ablvero pro abluam.<br />

latos vmeros aut more heroum se laudat: aut<br />

certe sternendo latos facit. vel 'latos'<br />

sufficientes; vult enim ostendere, totum se ad<br />

onus praebuisse: et ideo 'umeros', non<br />

'umerum'.<br />

insternor eleganter tamquam onus laturus, ut<br />

de animalibus.<br />

svccedoqve oneri figura est, ut "succedunt<br />

muro et flammas ad culmina iactant".<br />

inplicvit puerilem expressit timorem, ne<br />

manu excidat patris.<br />

seqvitvrqve patrem non passibvs aeqvis bene<br />

de praesente puero, qui, ut putabatur, inter<br />

manus reginae erat positus, expressit<br />

adfectum.<br />

pone 'post', sed loco tantum, non et tempori<br />

adiungitur. et adverbium est, atque ideo<br />

ultima syllaba habet accentum.<br />

svbit sequitur.<br />

opaca locorvm quia dixit "arboribusque<br />

obtecta recessit". est autem elocutio, ut<br />

"strata viarum". alii 'per opaca', per crassa<br />

accipiendum putant; vel 'opaca' obscura.<br />

alibi 'opacum' amoenum.<br />

et me qvem dvdvm naturalia plus timet. quasi<br />

et vir fortis et pius non timet bellicum<br />

timorem, sed naturalem, propterea quia<br />

sequitur 'comitique onerique timentem'.<br />

glomerati ex agmine propter illud 'undique<br />

collecti invadunt'.<br />

nvnc omnes terrent avrae hic ostendit, etiam<br />

fortes viros pro ratione temporis et causarum<br />

et debere et decere metuere. sonvs excitat<br />

omnis consternat.<br />

svspensvm sollicitum.<br />

comitiqve quidam 'comiti' pro comitibus<br />

accipi volunt; nam et pro Creusa eum timere<br />

putant intellegi, et singulariter dictum, ut


Iamque propinquabam portis omnemque videbar 730<br />

evasisse viam, subito cum creber ad auris<br />

visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram<br />

prospiciens: 'Nate,' exclamat, 'fuge, nate; propinquant.<br />

Ardentis clipeos atque aera micantia cerno.'<br />

Hic mihi nescio quod trepido male numen amicum 7<strong>35</strong><br />

confusam eripuit mentem. Namque avia cursu<br />

dum sequor et nota excedo regione viarum,<br />

heu misero coniunx fatone erepta Creusa<br />

substitit, erravitne via seu lapsa resedit?<br />

incertum; nec post oculis est reddita nostris. 740<br />

Nec prius amissam respexi animumve reflexi<br />

quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam<br />

venimus: hic demum collectis omnibus una<br />

defuit, et comites natumque virumque fefellit.<br />

Quem non incusavi amens hominumque deorumque,745<br />

aut quid in eversa vidi crudelius urbe?<br />

Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque penatis<br />

commendo sociis et curva ualle recondo;<br />

ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis.<br />

Stat casus renovare omnis omnemque reverti 750<br />

per Troiam et rursus caput obiectare periclis.<br />

'equitem' et 'peditem' de multitudine<br />

dicimus.<br />

svbito cvm hysterologia est.<br />

nate haec singula pronuntianda sunt, quia<br />

perturbatis iugis non datur sermo, nec<br />

gaudentibus, nec dolentibus. quidam<br />

adfectiose distinguunt.<br />

propinqvant non dicit qui, propter sequentem<br />

de Corybantibus oeconomiam. cerno non<br />

nulli quaerunt, ex cuius persona 'cerno'<br />

dictum sit. sed altius intuentes 'cerno' Aeneae<br />

dant, ut ipse hunc versum dixisse videatur.<br />

nescio qvod trepido excusatio est coniugis<br />

longius derelictae. et bene 'nescio quod' ait,<br />

quia hoc postea a simulacro uxoris agnoscit.<br />

male nvmen amicvm non cum utilitate mea<br />

favens uxori, quae in numerum ministrarum<br />

matris deum relata est. vel 'male amicum'<br />

iratum, ut "statio male fida carinis".<br />

mentem memoriam, ut paulo post ait "nec<br />

prius amissam respexi".<br />

fatone erepta crevsa ordo est: fato erepta<br />

Creusa substititne, erravitne via. non enim<br />

dubitat fato esse sublatam, cum audierit<br />

"non haec sine numine divum eveniunt".<br />

nec post ocvlis est reddita nostris constat: nam<br />

umbram eius vidit tantummodo. alioquin<br />

mentiebatur dicendo: non vidi.<br />

hic demvm 'hic una defuit', aliter vitium est.<br />

'huc' enim dicere debuit.<br />

vna id est sola. et videtur improprie de<br />

necessaria persona 'una' dixisse, quae non sic<br />

debet numerari, quasi numero defuerit, sed<br />

quasi adfectui dolentis; sola enim de multis<br />

intellegitur.<br />

comites utrum natum et virum, an separatim<br />

alios, an famulos dixit?<br />

natvmqve qui per aetatem matrem desiderare<br />

debuerat.<br />

virvmqve videtur excusasse<br />

oblivionem suam et culpam ad deos<br />

rettulisse.<br />

deorvmqve hypermetrus versus est, ideo, ne si<br />

'deum' per genetivum pluralem diceret,<br />

Ðmoiotšleuton faceret. dicendo autem<br />

'quem non incusavi amens hominumque<br />

deumque' dat sibi amentiam, quia in furore<br />

incusavit deos etiam, quod numquam; cum<br />

enim dixit 'quem non', intellegimus etiam<br />

deos.<br />

vidi crvdelivs bene se futurus commendat


Principio muros obscuraque limina portae,<br />

qua gressum extuleram, repeto et vestigia retro<br />

observata sequor per noctem et lumine lustro.<br />

Horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent. 755<br />

Inde domum, si forte pedem, si forte tulisset,<br />

me refero. Inruerant Danai et tectum omne tenebant.<br />

Ilicet ignis edax summa ad fastigia vento<br />

volvitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras.<br />

Procedo et Priami sedes arcemque reviso: 760<br />

et iam porticibus vacuis Iunonis asylo<br />

custodes lecti Phoenix et dirus Vlixes<br />

praedam adservabant. Huc undique Troia gaza<br />

incensis erepta adytis mensaeque deorum<br />

crateresque auro solidi, captivaque vestis 765<br />

congeritur. Pueri et pavidae longo ordine matres<br />

stant circum [et tacitis implent magitibus aras].<br />

Ausus quin etiam voces iactare per umbram<br />

implevi clamore vias, maestusque Creusam<br />

nequiquam ingeminans iterumque iterumque vocavi. 770<br />

maritus, qui apud feminam sic ostendit<br />

priorem se amasse uxorem.<br />

valle recondo hinc iam ostenditur nimia<br />

multitudo.<br />

vrbem repeto quidam 'repeto' pro 'repetere<br />

' accipiunt.<br />

fvlgentibvs armis licet intempestive<br />

'fulgentibus' dixerit, tamen potest significasse<br />

scutum et galeam, quibus solis caruerat<br />

patrem portans et filium ducens.<br />

stat casvs placet, ut "stat quicquid acerbum<br />

est, morte pati".<br />

obscvra limina aut per noctem obscura: aut<br />

certe posticum 'limina' significat.<br />

qva pro unde.<br />

retro observata seqvor relego, retro sequor<br />

mea vestigia.<br />

lvmine lvstro oculos circumfero; non enim<br />

facem ferre poterat, quia proderetur.<br />

ipsa silentia ipsa quae terrere non debent,<br />

praecipue inter hostes. sed ut diximus,<br />

naturalibus tantum cedit.<br />

si forte pedem, si forte iteratione auxit<br />

dubitationem.<br />

inrverant danai quos Venus ante prohibuerat:<br />

unde est "et ni mea cura resistat".<br />

ilicet confestim. hoc significat [et] 'ilico'; sed<br />

metri ratione variantur.<br />

svmma ad fastigia vento qui auget flammas, ut<br />

"veluti cum flamma furentibus austris".<br />

'fastigia' autem modo de summitate proprie<br />

dixit: alibi per contrarium de imo, ut est<br />

"forsitan et scrobibus quae sint fastigia<br />

quaeras". inde est et "caelumque<br />

profundum", quasi cuius porro sit fundus,<br />

cum de imo 'fundus', de summo 'fastigium'<br />

dicatur.<br />

priami patris eius.<br />

arcem ne vel illuc confugisset?<br />

vacvis magnis, quippe illic erant omnia. alii<br />

'vacuis' pro vacuatis intellegunt, ut sit nomen<br />

pro participio; aut 'vacuis' a<br />

nobis; aut certe 'vacuis' latis.<br />

ivnonis asylo templo: unde nullus possit ad<br />

supplicium extrahi. dictum 'asylum' quasi<br />

'asyrum'. alii 'asylum' ideo dictum, quod<br />

nullus inde tolleretur, , id est quod sul©sqai,<br />

hoc est abripi, nullus inde poterat; vel quod<br />

fugienti illuc spolia non detraherentur; sàla<br />

enim Graece aut furta aut spolia dicuntur.<br />

hoc autem non est in omnibus templis, nisi


Quaerenti et tectis urbis sine fine furenti<br />

infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae<br />

visa mihi ante oculos et nota maior imago.<br />

Obstipui, steteruntque comae et vox faucibus haesit.<br />

Tum sic adfari et curas his demere dictis: 775<br />

'Quid tantum insano iuvat indulgere dolori,<br />

o dulcis coniunx? non haec sine numine divom<br />

eveniunt; nec te comitem hinc portare Creusam<br />

fas aut ille sinit superi regnator Olympi.<br />

Longa tibi exsilia et vastum maris aequor arandum: 780<br />

et terram Hesperiam venies, ubi Lydius arva<br />

inter opima virum leni fluit agmine Thybris.<br />

quibus consecrationis lege concessum est.<br />

primo autem apud Athenienses statutum est<br />

ab Herculis filiis, quos insequebantur hi, qui<br />

erant a patre oppressi, sicut docet in<br />

duodecimo Statius. hoc asylum etiam<br />

Romulus imitatus est: unde est "quem<br />

Romulus acer asylum rettulit", non 'statuit'.<br />

quem locum deus Lucoris, sicut Piso ait,<br />

curare dicitur. sunt quidam qui dicunt, ideo<br />

Graecos in templo Iunonis, quod asylum erat,<br />

praedam convexisse vel captivos conclusisse,<br />

quod ibi caedem fieri non liceret: et ideo<br />

feminas et pueros clausos, quod imbellis esset<br />

aetas et sexus, quibus etiam hostes parcere<br />

consueverunt.<br />

phoenix Achillis magister.<br />

hvc pro illuc.<br />

gaza census, Persarum lingua. et est numeri<br />

singularis tantum.<br />

mensaeqve deorvm postquam 'excessere<br />

omnes adytis'.<br />

crateresqve avro solidi qui sunt vel inaurati,<br />

vel laminis tecti, vel incrustati. captivaqve<br />

vestis pro captivorum, et est nota elocutio.<br />

longo ordine longa multitudine, ut in sexto<br />

"unde omnes longo ordine posset", cum non<br />

dicat 'per ordinem'. non enim ordo erat in<br />

multitudine.<br />

avsvs quia inter hostes.<br />

voces iactare quae contrariae sunt latere<br />

cupienti. et inquirendi officium ad vocem<br />

transtulit propter noctem. 'voces' vero, quia<br />

'iterumque iterumque vocavi'.<br />

avsvs q. v. i. p. v.] [et] hic ostendit, et se fato<br />

evasisse, et fato coniugem perdidisse.<br />

tectis per tecta. et est antiptosis.<br />

infelix simvlacrvm mihi, non sibi: ut "quae<br />

potui infelix?" per 'simulacrum' autem<br />

apotheosin ostendit, quia simulacra deorum<br />

sunt, umbrae inferorum. sic Ulixes in<br />

Homero apud inferos umbram Herculis<br />

cernit, quia post mortem umbrae inferos,<br />

animae caelum petunt.<br />

maior imago quia umbra maior est corpore.<br />

et per hoc mortuam vult ostendere, aut ex<br />

homine deam factam.<br />

stetervntqve comae prae horrore.<br />

tvm sic adfari infinitus modus pro indicativo.<br />

et hic versus in plerisque dicitur non fuisse.<br />

qvid tantvm consolatio est; sequitur etiam<br />

divinatio, quae animis liberatis corpore


Illic res laetae regnumque et regia coniunx<br />

parta tibi; lacrimas dilectae pelle Creusae.<br />

Non ego Myrmidonum sedes Dolopumue superbas 785<br />

conceditur: unde etiam morientibus datur, ut<br />

"nec longum laetabere: te quoque fata<br />

prospectant paria" Acron Mezentio.<br />

insano hic sine ratione, aut certe magno, ut<br />

"insani feriant sine litora fluctus". indvlgere<br />

vel permittere, vel operam dare, ut<br />

"indulgent vino".<br />

sine nvmine divvm sine fati necessitate: ut<br />

enim Statius dicit, fata sunt quae dii fantur.<br />

evenivnt nec te comitem hinc asportare<br />

crevsam hic versus caret scansione: unde<br />

multi ei 'hinc', multi 'as' syllabam detrahunt.<br />

si tamen vis fide servata scandere, sit<br />

conversio, ut 'eveniunt, nec te hinc comitem',<br />

et potest scandi per synalipham. aliter nec<br />

ecthlipsin, nec hiatum, nec synalipham<br />

recipit.<br />

crevsam quia Latina declinatio est, erit<br />

Latinus accentus.<br />

fas pro fato; quia sequitur '"regnumque et<br />

regia coniunx parta tibi"'.<br />

ille superfluum hoc loco pronomen. olympi<br />

cur in paenultima accentus sit, manifesta est<br />

ratio apud Latinos: quamquam Graeci<br />

discretionem velint per accentum facere<br />

montis et caeli, quod superfluum est.<br />

longa tibi exilia subaudiendum 'obeunda'.<br />

arandvm quia legimus "subtrahiturque<br />

solum", non inmerito dixit nunc 'arandum'.<br />

hesperiam sequenti epitheto Italiam ab<br />

Hispania segregavit, quae et ipsa Hesperia<br />

dicitur. et videtur per derivationem etiam<br />

errori finem dedisse.<br />

lydivs thybris] quia per Tusciam fluit. Tusci<br />

enim a Lydis originem ducunt. lydivs thybris<br />

Tuscus, dictus 'Lydius' a fratre Tyrrheni.<br />

nam Lydus et Tyrrhenus duo fratres, cum<br />

eos provincia una non ferret, in sortem<br />

miserunt, ut divisis copiis proficisceretur<br />

unus ad novas sedes quaerendas. profectus<br />

Tyrrhenus est, qui ex suo nomine Tuscos<br />

Tyrrhenos vocavit. Lydia autem dicta est, in<br />

qua frater remanserat. unde nunc traxit, ut<br />

'Lydium' diceret. Tusci autem a frequentia<br />

sacrificii dicti sunt, hoc est ¢pÕ toà qÚein.<br />

constat namque, illic a Tage aruspicinam<br />

repertam, ut Lucanus meminit "sed conditor<br />

artis finxerit ista Tages". apud Tuscos etiam<br />

togae usus est; nam hoc habitu in Lydia Iovis<br />

simulacrum fuisse dicitur.<br />

leni agmine leni impetu, vel fluore: et multis


aspiciam aut Grais servitum matribus ibo,<br />

Dardanis et divae Veneris nurus [et tua coniunx];<br />

sed me magna deum genetrix his detinet oris.<br />

Iamque vale et nati serva communis amorem.'<br />

Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem 790<br />

dicere deseruit, tenuisque recessit in auras.<br />

Ter conatus ibi collo dare bracchia circum;<br />

ter frustra comprensa manus effugit imago,<br />

par levibus ventis volucrique simillima somno.<br />

rebus hoc nomen adiungitur.<br />

regnvmqve et regia cur ergo Aeneas horum<br />

non meminit, et considit in Thracia et aliis<br />

locis?<br />

parta an parata, an adquisita armis? lacrimas<br />

dilectae pelle crevsae melius ad posteriora<br />

referimus, ut dicat: noli flere, nec enim<br />

captiva sum. male enim plerique dicunt, quia<br />

habes uxorem paratam.<br />

servitvm ut serviam; verbum finitum et<br />

modus gerundi est.<br />

dardanis laus a maioribus.<br />

nvrvs laus a cognatione. sane hunc versum<br />

quidam ita supplevit 'et tua coniunx'.<br />

his oris in quibus colitur plus, quam in Creta.<br />

iamqve vale recedentis significatio est: unde<br />

et mortuis dicitur, ut "salve maxime Palla<br />

aeternumque vale".<br />

nati serva commvnis amorem quasi mater<br />

sollicita, quod dixerat, eum aliam habiturum<br />

uxorem. bene ergo propter futuram<br />

novercam commendatur Ascanius.<br />

manvs effvgit imago quasi imago, quae non<br />

tenetur. naturale enim est, ut non possit<br />

teneri. nam in sexto quod ait "da dextram<br />

misero", auxilium significat.<br />

par levibvs ventis puris et non vehementibus.<br />

simillima somno sic Cicero "simillimum deo<br />

iudico". nam genetivo debuit iungi.


Brucia Troia<br />

Petronio, l’Iliupersis e la parodia<br />

S. Dalì, Laocoon tormentes by flies (1965)<br />

Letteratura Latina (esercitazioni)<br />

a.a. 2010-2011<br />

1


[L. Graverini et alii, Il romanzo antico, Roma 2006, 16]<br />

2


***Petron. 88,1-90,1<br />

88.1 Erectus his sermonibus consulere prudentiorem coepi… aetates tabularum et quaedam<br />

argumenta mihi obscura simul que causam desidiae praesentis excutere, cum pulcherrimae artes<br />

perissent, inter quas pictura ne minimum quidem sui vestigium reliquisset. 2 tum ille 'pecuniae'<br />

inquit 'cupiditas haec tropica instituit. | priscis enim temporibus, cum adhuc nuda virtus placeret,<br />

vigebant artes ingenuae summum que certamen inter homines erat, ne quid profuturum saeculis diu<br />

lateret. 3 itaque hercule herbarum omnium sucos Democritus expressit, et ne lapidum virgultorum<br />

que vis lateret, aetatem inter experimenta consumpsit. 4 Eudoxos [quidem] in cacumine<br />

excelsissimi montis consenuit, ut astrorum caeli que motus deprehenderet, et Chrysippus, ut ad<br />

inventionem sufficeret, ter elleboro animum detersit. 5 verum ut ad plastas convertar, Lysippum<br />

statuae unius lineamentis inhaerentem inopia extinxit, et Myron, qui paene animas hominum<br />

ferarum que aere comprehendit, non invenit heredem. 6 at nos vino scortis que demersi ne paratas<br />

quidem artes audemus cognoscere, sed accusatores antiquitatis vitia tantum docemus et discimus. 7<br />

ubi est dialectica? ubi astronomia? ubi sapientiae + consultissima + via? quis umquam venit in<br />

templum et votum fecit, si ad eloquentiam pervenisset? quis, si philosophiae fontem attigisset? 8 ac<br />

ne bonam quidem mentem aut bonam valetudinem petunt, sed statim antequam limen [Capitolii]<br />

tangant, alius donum promittit, si propinquum divitem extulerit, alius, si thesaurum effoderit, alius,<br />

si ad trecenties sestertium salvus pervenerit. 9 ipse senatus, recti boni que praeceptor, mille pondo<br />

auri Capitolio promittere solet, et ne quis dubitet pecuniam concupiscere, Iovem quoque peculio<br />

exornat. 10 noli ergo mirari, si pictura defecit, cum omnibus diis hominibus que formosior videatur<br />

massa auri quam quicquid Apelles Phidias que, Graeculi delirantes, fecerunt.<br />

89 Sed video te totum in illa haerere tabula, quae Troiae halosin ostendit. itaque conabor opus<br />

versibus pandere:<br />

iam decuma maestos inter ancipites metus<br />

Phrygas obsidebat messis et vatis fides<br />

Calchantis atro dubia pendebat metu,<br />

cum Delio profante [ferro] caesi vertices<br />

Idae trahuntur scissa que in molem cadunt 5<br />

robora, minacem quae figurabunt equum.<br />

aperitur ingens antrum et obducti specus,<br />

qui castra caperent. huc decenni proelio<br />

irata virtus abditur, stipant graves<br />

Danai recessus, in suo voto latent. 10<br />

o patria, pulsas mille credidimus rates<br />

solum que bello liberum: hoc titulus fero<br />

incisus, hoc ad furta compositus Sinon<br />

firmabat et mens semper in damnum potens.<br />

iam turba portis libera ac bello carens 15<br />

in vota properat. fletibus manant genae<br />

mentis que pavidae gaudium lacrimas habet.<br />

quas metus abegit. namque Neptuno sacer<br />

crinem solutus omne Laocoon replet<br />

clamore vulgus. mox reducta cuspide 20<br />

uterum notavit, fata sed tardant manus,<br />

ictus que resilit et dolis addit fidem.<br />

iterum tamen confirmat invalidam manum<br />

alta que bipenni latera pertemptat. fremit<br />

captiva pubes intus, et dum murmurat, 25<br />

roborea moles spirat alieno metu.<br />

ibat iuventus capta, dum Troiam capit,<br />

3


ellum que totum fraude ducebat nova.<br />

ecce alia monstra: celsa qua Tenedos mare<br />

dorso replevit, tumida consurgunt freta 30<br />

unda que resultat scissa tranquillo + minor +,<br />

qualis silenti nocte remorum sonus<br />

longe refertur, cum premunt classes mare<br />

pulsum que marmor abiete imposita gemit.<br />

respicimus: angues orbibus geminis ferunt <strong>35</strong><br />

ad saxa fluctus, tumida quorum pectora<br />

rates ut altae lateribus spumas agunt.<br />

dat cauda sonitum, liberae ponto iubae<br />

consentiunt, luminibus... fulmineum iubar<br />

incendit aequor sibilis que undae fremunt. 40<br />

stupuere mentes. infulis stabant sacri<br />

Phrygio que cultu gemina nati pignora<br />

Lauconte. quos repente tergoribus ligant<br />

angues corusci. parvulas illi manus<br />

ad ora referunt, neuter auxilio sibi, 45<br />

uterque fratri: transtulit pietas vices<br />

mors que ipsa miseros mutuo perdit metu.<br />

accumulat ecce liberum funus parens,<br />

infirmus auxiliator. invadunt virum<br />

iam morte pasti membra que ad terram trahunt. 50<br />

iacet sacerdos inter aras victima<br />

terram que plangit. sic profanatis sacris<br />

peritura Troia perdidit primum deos.<br />

iam plena Phoebe candidum extulerat iubar<br />

minora ducens astra radianti face, 55<br />

cum inter sepultos Priamidas nocte et mero<br />

Danai relaxant claustra et effundunt viros.<br />

temptant in armis se duces, ceu vi solet<br />

nodo remissus Thessali quadrupes iugi<br />

cervicem et altas quatere ad excursum iubas. 60<br />

gladios retractant, commovent orbes manu<br />

bellum que sumunt. hic graves alius mero<br />

obtruncat et continuat in mortem ultimam<br />

somnos, ab aris alius accendit faces<br />

contra que Troas invocat Troiae sacra'. 65<br />

90.1 * ex is, qui in porticibus spatiabantur , lapides in Eumolpum recitantem miserunt. at ille, qui<br />

plausum ingenii sui noverat, operuit caput extra que templum profugit.<br />

4


I) Ad Petron. 88<br />

1) Plat. leg. VIII,831 c-e<br />

“Ateniese [La causa dell’allontanamento dai doveri pubblici e dai doveri militari in particolare] è<br />

l’amore per le ricchezze, che occupa tutto il tempo, impedendo a ognuno di curarsi d’altro che delle<br />

proprie sostanze: tutta l’anima di ogni cittadino, restando sospesa ad esse, non può mai curarsi di<br />

altro che del guadagno quotidiano […]. Questa è una delle cause per cui i cittadini non vogliono<br />

dedicarsi né a questo [scil. l’esercizio delle attività militari], né ad alcun altro esercizio nobile e<br />

bello: per la brama dell’oro e dell’argento ogni uomo è pronto ad assoggettarsi a qualunque<br />

mestiere, a ricorrere a qualunque mezzo, onesto o disonesto, pur di arricchirsi, e a fare azioni lecite<br />

o illecite e persino disonorevoli, senza alcuna ripugnanza, purché esse gli procurino, come a una<br />

bestia, la possibilità di mangiare e di bere finché voglia e di abbandonarsi ai piaceri sessuali fino<br />

alla sazietà” [trad. a cura di A. Cassarà].<br />

2) Cic. Tusc. 2,5<br />

Oratorum quidem laus ita ducta ab humili venit ad summum, ut iam, quod natura fert in omnibus<br />

fere rebus, senescat brevique tempore ad nihilum ventura videatur.<br />

3) Sall. Cat. 10,3<br />

Igitur primo pecuniae, deinde imperi cupido crevit; ea quasi materies omnium malorum fuere.<br />

Namque avaritia fidem, probitatem ceterasque artis bonas subvortit; pro his superbiam,<br />

crudelitatem, deos neglegere, omnia venalia habere edocuit.<br />

4) Vitruv. 7,5,2-4<br />

2. nonnulli loci item signorum megalographiam habent et deorum simulacra seu fabularum<br />

dispositas explicationes, non minus troianas pugnas seu Ulixis errationes per topia, cetera que,<br />

quae sunt eorum similibus rationibus ab rerum natura procreata. 3. sed haec, quae ex veris rebus<br />

exempla sumebantur, nunc iniquis moribus inprobantur. nam pinguntur tectoriis monstra potius<br />

quam ex rebus finitis imagines certae: pro columnis enim struuntur calami striati cum crispis foliis<br />

et volutis, pro fastigiis appagineculi, item candelabra aedicularum sustinentia figuras, supra<br />

fastigia eorum surgentes ex radicibus cum volutis teneri flores habentes in se sine ratione sedentia<br />

sigilla, non minus coliculi dimidiata habentes sigilla alia humanis, alia bestiarum capitibus. 4. haec<br />

autem nec sunt nec fieri possunt nec fuerunt. [...] at haec falsa videntes homines non reprehendunt<br />

sed delectantur, neque animadvertunt, si quid eorum fieri potest necne. ergo ita novi mores<br />

coegerunt, uti inertiae mali iudices convincerent artium virtutes; iudiciis autem infirmis obscuratae<br />

mentes non valent probare, quod potest esse cum auctoritate et ratione decoris.<br />

5) Pseudo-Longino 44,1 sgg.<br />

“1. Mi chiedo con meraviglia – io come molti altri – come mai non nascono più, al nostro tempo,<br />

[…] ingegni sublimi. Assai esiguo, infatti, è, in generale, il numero degli oratori […]. 6. La sete di<br />

denaro [filocrhmativa], di cui tutti siamo già insaziabilmente malati, e la voglia di piaceri<br />

[filohdoniva] ci rendono schiavi, o piuttosto, come alcuni direbbero, anche i costumi sprofondano<br />

insieme con gli uomini: l’avidità di denaro, infatti, è una malattia che ci rende meschini e la ricerca<br />

dei piaceri ci fa assai ignobili. Per quanto mi sforzi di pensarci, non riesco a capire come mai sia<br />

possibile che coloro che amano le smisurate ricchezze e che addirittura le adorano possano opporsi<br />

ai mali che sono inseparabili dalle ricchezze e che s’introducono nelle nostre anime”.<br />

6) Plin. nat. 14,2-5<br />

4. […] avaritiae tantum artes coluntur. antea inclusis gentium imperiis intra ipsas adeo que et<br />

ingeniis, quadam sterilitate fortunae necesse erat animi bona exercere, reges que innumeri honore<br />

artium colebantur et in ostentatione has praeferebant opes, inmortalitatem sibi per illas prorogari<br />

arbitrantes. […] 5 posteris laxitas mundi et rerum amplitudo damno fuit. postquam senator censu<br />

5


legi coeptus, iudex fieri censu, magistratum ducem que nihil magis exornare quam census,<br />

postquam coepere orbitas in auctoritate summa et potentia esse […] pessum iere vitae pretia omnes<br />

que a maximo bono liberales dictae artes in contrarium cecidere ac servitute sola profici coeptum.<br />

7) Sen. Rhet. contr. 1 praef. 6 sgg.<br />

6. deinde, ut possitis aestimare, in quantum cotidie ingenia decrescant et nescio qua iniquitate<br />

naturae eloquentia se retro tulerit. quidquid Romana facundia habet, quod insolenti Graeciae aut<br />

opponat aut praeferat, circa Ciceronem effloruit; 7 omnia ingenia, quae lucem studiis nostris<br />

attulerunt, tunc nata sunt. in deterius deinde cotidie data res est sive luxu temporum - nihil enim<br />

tam mortiferum ingeniis quam luxuria est - sive, cum pretium pulcherrimae rei cecidisset,<br />

translatum est omne certamen ad turpia multo honore quaestu que vigentia, sive fato quodam, cuius<br />

maligna perpetua que in rebus omnibus lex est, ut ad summum perducta rursus ad infimum velocius<br />

quidem quam ascenderant relabantur. […] 9 erratis, optimi iuvenes, nisi illam vocem non M.<br />

Catonis sed oraculi creditis; […] ille ergo vir quid ait? 'orator est, Marce fili, vir bonus dicendi<br />

peritus'.<br />

8) Galen. opt. med. philos. 1,56-68 Kühn<br />

“È verosimile che, a causa di quel malvagio nutrimento, che alleva oggi gli uomini, e a causa del<br />

fatto che la ricchezza è ritenuta più onorevole della virtù, non esista più alcun Fidia, né alcun Apelle<br />

(tra i pittori), né alcun Ippocrate (tra i medici)”.<br />

6


II) Ad Petron. 89,1-18<br />

1) Enn. fr. 133 Traglia<br />

Utinam ne in nemore Pelio securibus<br />

caesa accidissent abiegnae ad terram trabes,<br />

neve inde navis incohandi exordium<br />

coepisset quae nunc nominatur nomine<br />

Argo, quia Argivi in ea delecti viri<br />

vecti petebant pellem inauratam arietis<br />

Colcis imperio regis Peliae per dolum;<br />

nam numquam era errans mea domo efferret pedem<br />

Medea animo aegro amore saevo saucia.<br />

2) Enn. fr. 87 Jocelyn<br />

O pater, o patria, o Priami domus<br />

3) Plaut. Bacch. 933<br />

o Troia, o patria, o Pergamum, o Priame periisti senex.<br />

4) Verg. Aen. 2,241<br />

O patria o divom domus Ilion<br />

5) Serv. ad Verg. Aen. 2,241<br />

241. O PATRIA versus Ennianus. Sane exclamatio eo pertinet, quod tanta fuerat vis consecrationis<br />

[[in porta Troiana,]] ut etiam post profanationem ab ingressu hostes vetaret. Nam novimus<br />

[[integro]] sepulcro Laomedontis, quod super portam Scaeam fuerat, tuta fuisse fata Troiana.<br />

6) Verg. Aen. 2,54<br />

Si mens non laeva fuisset […]<br />

7) Hyg. fab. 108<br />

In equo scripserunt Danai Minervae dono dant.<br />

8) Acc. fr. 127 Ribbeck<br />

Minervae donum armipotenti abeuntes Danai dicant<br />

9) Serv. ad Verg. Aen. 2,17<br />

[[VOTVM P(RO) R(EDITU) S(IMULANT) id est vovisse pro reditu. * Accius in Deiphobo<br />

inscriptum dicit Minervae donum armipotenti Danai abeuntes dicant *.<br />

7


1)<br />

***Verg. Aen. 2,40-56<br />

Primus ibi ante omnis, magna comitante caterva, 40<br />

Laocoon ardens summa decurrit ab arce<br />

et procul ‘o miseri, quae tanta insania, cives?<br />

Creditis avectos hostis aut ulla putatis<br />

dona carere dolis Danaum? Sic notus Ulixes?<br />

Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi, 45<br />

aut haec in nostros fabricata est machina muros<br />

inspectura domos venturaque desuper urbi,<br />

aut aliquis latet error: equone credite, Teucri.<br />

Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis’.<br />

Sic fatus validis ingentem viribus hastam 50<br />

in latus inque feri curvam compagibus alvom<br />

contorsit. Stetit illa tremens, uteroque recusso<br />

insonuere cavae gemitumque dedere cavernae.<br />

Et si fata deum, si mens non laeva fuisset,<br />

impulerat ferro Argolicas foedare latebras, 55<br />

Troiaque nunc staret, Priamique arx alta maneres.<br />

***Verg. Aen. 2,201-224<br />

Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos,<br />

solemnis taurum ingentem mactabat ad aras.<br />

Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta<br />

(horresco referens) immensis orbibus angues<br />

incumbunt pelago pariterque ad litura tendunt; 205<br />

Pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque<br />

sanguineae superant undas, pars cetera pontum<br />

pone legit sinuatque immensa volumine terga.<br />

Fit sonitus spumante salo; iamque arva tenebant<br />

ardentisque oculos suffecti sanguine et igni 210<br />

sibila lambebant linguis vibrantibus ora.<br />

Diffugimus visu exsangues. Illi agmine certo<br />

Laocoonta petunt. Et primum parva duorum<br />

corpora natorum serpens amplexus uterque<br />

implicat et miseros morsu depascitur artus; 215<br />

post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem<br />

corripiunt spirisque ligant ingentibus, et iam<br />

bis medium amplexi, bis collo squamea circum<br />

terga dati superant capite et cervicibus altis.<br />

Ille simul manibus tendit divellere nodos 220<br />

Perfusus sanie vittas atroque veneno;<br />

clamores simul horrendos ad sidera tollit,<br />

qualis mugitus, fugit cum saucius aram<br />

taurus et incertam excussit cervice securim.<br />

At gemini lapsu delubra ad summa dracones 225<br />

II) Ad Petron. 89,18-53<br />

***Petron. 89,18-53<br />

namque Neptuno sacer<br />

crinem solutus omne Laocoon replet<br />

clamore vulgus. Mox reducta cuspide 20<br />

uterum notavit, fata sed tardant manus,<br />

ictusque resilit et dolis addit fidem.<br />

Iterum tamen confirmat invalidam manum<br />

altaque bipenni latera pertemptat. Fremit<br />

captiva pubes intus, et dum murmurat, 25<br />

roborea moles spirat alieno metu.<br />

Ibat iuventus capta, dum Troiam capit,<br />

bellumque totum fraude ducebat nova.<br />

Ecce alia monstra: celsa qua Tenedos mare<br />

dorso replevit, tumida consurgunt freta 30<br />

undaque resultat scissa tranquillo + minor +,<br />

qualis silenti nocte remorum sonus<br />

longe refertur, cum premunt classes mare<br />

pulsumque marmor abiete imposita gemit.<br />

Respicimus: angues orbibus geminis ferunt <strong>35</strong><br />

ad saxa fluctus, tumida quorum pectora<br />

rates ut altae lateribus spumas agunt.<br />

Dat cauda sonitum, liberae ponto iubae<br />

consentiunt, luminibus... fulmineum iubar<br />

incendit aequor sibilisque undae fremunt. 40<br />

Stupuere mentes. Infulis stabant sacri<br />

Phrygioque cultu gemina nati pignora<br />

Lauconte. Quos repente tergoribus ligant<br />

angues corusci. Parvulas illi manus<br />

ad ora referunt, neuter auxilio sibi, 45<br />

uterque fratri: transtulit pietas vices<br />

morsque ipsa miseros mutuo perdit metu.<br />

Accumulat ecce liberum funus parens,<br />

infirmus auxiliator. Invadunt virum<br />

iam morte pasti membraque ad terram trahunt. 50<br />

Iacet sacerdos inter aras victima<br />

terram que plangit. sic profanatis sacris<br />

peritura Troia perdidit primum deos.<br />

8


effugiunt saevaque petunt Tritonidis arcem<br />

sub pedibus deae clipeique sub orbe teguntur.<br />

2) Sen. Ag. 628-637<br />

Vidimus simulata dona<br />

molis immensae Danaumque<br />

fatale munus duximus nostra 630<br />

creduli dextra tremuitque saepe<br />

limine in primo sonipes, cavernis<br />

conditos reges bellumque gestans;<br />

et licuit dolos versare ut ipsi<br />

fraude sua caderent Pelasgi. 6<strong>35</strong><br />

Saepe commotae sonuere parmae<br />

tacitumque murmur percussit aures,<br />

ut fremuit male subdolo<br />

parens Pyrrhus Ulixi.<br />

3) Sen. Phaedr. 1015-1020<br />

Consurgit ingens pontus in vastum aggerem, 1015<br />

[tumidumque monstro pelagus in terras ruit.]<br />

nec ista ratibus tanta construitur lues:<br />

terris minatur; fluctus haud cursu levi<br />

provolvitur: nescio quid onerato sinu<br />

gravis unda portat. 1020<br />

4) Varro l.L. 6,2,6<br />

ut ante solem ortum quod eadem stella vocatur iubar, quod iubata , Pacuvi dicit pastor : ‘exorto<br />

iubare, noctis decurso itinere’; Enni[us] Aiax : ‘lumen iubar ne in caelo cerno?’ inter vesperuginem<br />

et iubar dicta nox intempesta.<br />

5a) Ps. Quinti. decl. 8 [thema]<br />

Gemini languentes. Gemini, quibus erat mater et pater, aegrotare coeperunt. Consulti medici<br />

dixerunt eundem esse languorem. Desperantibus reliquis promisit unus se alterum sanaturum, si<br />

alterius vitalia inspexisset. Permittente patre execuit infantem et vitalia inspexit. Sanato uno<br />

accusatur pater ab uxore malae tractationis.<br />

5b) Ps. Quinti. decl. 8,2<br />

Sic debetis odisse patrem, tamquam duos occiderit, cuius non interfuit, uter occideretur.<br />

5c) Ps. Quinti. decl. 8,7-8<br />

Quid, quod filium occidit innocentem, cui nihil obicere, nihil poterat irasci? filium, si ipsi creditis,<br />

pro fratre mori paratum, cuius suprema ferre non poterat?<br />

6) Mart. epigr. 1,36<br />

Si, Lucane, tibi vel si tibi, Tulle darentur<br />

qualia Ledaei fata Lacones habent,<br />

nobilis haec esset pietatis rixa duobus,<br />

quod pro fratre mori vellet uterque prior,<br />

diceret infernas et qui prior isset ad umbras:<br />

‘vive tuo, frater, tempore, vive meo.<br />

7) Serv. ad Verg. Aen. 2,201<br />

Signum… periturae civitatis.<br />

9


8a) Sen. Oed. 303<br />

Opima sanctas victima ante aras stetit.<br />

8b) Sen. Ag. 585<br />

Et nivea magnas victima ante aras cadat.<br />

8c) Sen. Thy. 144-148<br />

Exceptus gladio parvulus impio<br />

dum currit patrium natus ad osculum,<br />

immatura focis victima concidit 145<br />

divisusque tua est, Tantale, dextera,<br />

mensas ut strueres hospitibus deis.<br />

III) Ad Petron. 89,54-65<br />

1) Il. 6,506-511 [= 15,263-268]<br />

“Come quando un cavallo di scuderia, nutrito alla mangiatoia, spezza i legami e scalpitando corre<br />

nella pianura, superbo, per andare a bagnarsi nelle belle acque del fiume; alta tiene la testa e sulle<br />

spalle la criniera volteggia mentre, fiero e bellissimo, le agili gambe lo portano ai luoghi noti, al<br />

pascolo delle cavalle”.<br />

2) Apoll. Rhod. 3,1259-1261<br />

“Come un cavallo guerriero, desideroso della battaglia, salta, nitrisce, percuote il terreno e solleva il<br />

collo fiero delle sue ritte orecchie, così godeva il figlio di Esone della forza delle sue braccia e<br />

spesso balzava qua e là, brandendo lo scudo di bronzo e la lancia di frassino”.<br />

3) Enn. ann. 5<strong>35</strong>-539 Skutch<br />

Et tum sicut equus qui de praesepibus fartus 5<strong>35</strong><br />

Vincla suis magnis animis abrupit et inde<br />

Fert sese campi per caerula laeta que prata,<br />

Celso pectore saepe iubam quassat simul altam,<br />

Spiritus ex anima calida spumas agit albas.<br />

4) Verg. Aen. 11,487-497<br />

iam que adeo rutilum thoraca indutus aenis<br />

horrebat squamis suras que incluserat auro,<br />

tempora nudus adhuc, lateri que accinxerat ensem<br />

fulgebat que alta decurrens aureus arce, 490<br />

exultat que animis et spe iam praecipit hostem:<br />

qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis<br />

tandem liber equus campo que potitus aperto<br />

aut ille in pastus armenta que tendit equarum<br />

aut adsuetus aquae perfundi flumine noto, 495<br />

emicat arrectisque fremit cervicibus alte<br />

luxurians, ludunt que iubae per colla, per armos.<br />

4a) Serv. ad Verg. Aen. 11,492<br />

492. QVALIS VBI ABRVPTIS FVGIT PRAESEPIA VINCLIS etiam haec comparatio Homeri est,<br />

verbum ad verbum translata.<br />

5) Macr. sat. 6,3,7-9<br />

Homerica descriptio est equi fugientis in haec verba:<br />

wJ" d’o{te ti" stato;" i{ppo", ajkosthvsa" ejpi; favtnh/,<br />

desmo;n ajporrhvxa" qeivh/ pedivoio kroaivnwn,<br />

eijwqw;" louvesqai eju>rrei'o" potamoi'o,<br />

10


kudiovwn: uJyou' de; kavrh e[cei, ajmpi; de; cai'tai<br />

w[moi" ajivssontai: oJ d’ajglaivhfi pepoiqwv",<br />

rJivmfa eJ gou'na fevrei metav t’h[qea kai; nomo;n i{ppwn.<br />

Ennius hinc traxit:<br />

et tum sicut equus qui de praesepibus fartus<br />

vincla suis magnis animis abrupit, et inde<br />

fert sese campi per caerula laeta que prata<br />

celso pectore, saepe iubam quassat simul altam;<br />

spiritus ex anima calida spumas agit albas.<br />

Vergilius: qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis ... et cetera.<br />

11


Appendice<br />

Lessing, Petronio, Virgilio e il ‘gruppo del Laocoonte’<br />

1) Plin. NH 36,36-37<br />

Nec deinde multo plurium fama est, quorundam claritati in operibus eximiis obstante numero<br />

artificum, quoniam nec unus occupat gloriam nec plures pariter nuncupari possunt, sicut in<br />

Laocoonte, qui est in Titi imperatoris domo, opus omnibus et picturae et statuariae artis<br />

praeferendum. ex uno lapide eum ac liberos draconum que mirabiles nexus de consilii sententia<br />

fecere summi artifices Hagesander et Polydorus et Athenodorus Rhodii.<br />

2) J.J. Winkelmann, Il bello nell’arte. Scritti sull’arte antica [1756]<br />

[…] Come la profondità del mare che resta sempre in quiete, per quanto la superficie infuri,<br />

l’espressione nelle figure dei greci manifesta, in tutte le passioni, un’anima grande e composta.<br />

Quest’anima, nonostante le più atroci sofferenze, si palesa nel volto del Laocoonte, e non solo nel<br />

volto. Il dolore, che traspare in tutti i muscoli e i tendini del corpo e che da solo, senza badare al<br />

viso e alle altre parti, quasi crediamo di sentire noi stessi, al cospetto del ventre convulsamente<br />

contratto, questo dolore -dico- non si esprime affatto con segni di furore nel volto e nella<br />

posizione. Egli non leva alcun orribile grido come canta Virgilio del suo Laocoonte: l’apertura<br />

della bocca non lo consente; è piuttosto un sospiro angosciato e represso […]. Il dolore del corpo e<br />

la grandezza dell’anima sono distribuiti con eguale intensità, e quasi bilanciati, nell’intera struttura<br />

della statua […] [trad. di F. Pfister].<br />

3) G.E. Lessing, Laocoonte. Praef. [1766]<br />

[…] L’osservazione che qui sta a fondamento, secondo cui il dolore non traspare dal volto di<br />

Laocoonte con quel furore che si dovrebbe supporre vista la sua violenza, è perfettamente giusta.<br />

[…] Oso esser d’altra opinione solo per quel che riguarda la motivazione [addotta da<br />

Winckelmann]. […] Il maestro [scultore] mirava alla somma bellezza, accettando i<br />

condizionamenti del dolore fisico Questo, in tutta la sua violenza deturpante, non si lasciava<br />

conciliare con quella. Egli lo dovette perciò mitigare; dovette ridurre le grida in sospiri; non perché<br />

il gridare tradisse un’anima volgare, ma perché stravolge il volto in modo disgustoso. […] Do una<br />

scorsa alle ragioni addotte per cui l’autore del Laocoonte dovette osservare la misura<br />

nell’espressione del dolore fisico, e trovo che esse nascono tutte dalla peculiare natura dell’arte e<br />

dalle sue necessarie limitazioni ed esigenze. Difficilmente, dunque, una qualunque di esse si<br />

potrebbe applicare alla poesia […]. Quando il Laocoonte di Virgilio grida, a chi viene in mente che<br />

per gridare occorre spalancare la bocca e che questa bocca spalancata è brutta? Basta che clamores<br />

horrendos ad sidera tollit [Verg. Aen. 2,222] sia un tratto sublime per l’udito, e sia quel che sia per<br />

la vista. […]. Vi sono conoscitori dell’antichità che considerano il gruppo del Laocoonte un’opera<br />

di artisti greci, ma del tempo degli imperatori, perché credono che il Laocoonte di Virgilio abbia<br />

fatto da modello […]. Sia o no dimostrato che gli scultori hanno imitato Virgilio, voglio<br />

ammetterlo un istante per vedere come l’avrebbero in tal caso imitato. […]<br />

L’idea di far avvincere dai serpenti assassini in un nodo il padre con i suoi figli è senza dubbio<br />

un’idea assai felice, che testimonia di una fantasia straordinariamente pittorica. A chi va attribuita?<br />

Al poeta o agli artisti? […] Il poeta [scil. Virgilio] ha descritto serpenti di prodigiosa lunghezza.<br />

Essi hanno stretto i bambini e, poiché il padre è corso in aiuto, afferrano anche lui (corripiunt)<br />

[Verg. Aen. 2,217]. Data la loro lunghezza non potevano svincolarsi d’un tratto dai bambini; ci<br />

dovette dunque essere un momento in cui avevano già assalito il padre con le teste e le parti<br />

anteriori, mentre con le code avvinghiavano ancora i figli. […]<br />

Negli stessi avvolgimenti in cui il poeta lascia che i serpenti stringano Laocoonte, egli evita<br />

accuratamente le braccia, in modo da lasciar alle mani tutto il loro effetto: Ille simul minibus tendit<br />

divellere nodos [Verg. Aen. 2,220]. Qui gli artisti dovevano necessariamente seguirlo. Nulla dà più<br />

12


espressione e vita al movimento delle mani; specialmente nella passione, il volto più eloquente è<br />

insignificante senza di esse. Le braccia, chiuse strette lungo il corpo dalle spire dei serpenti,<br />

avrebbero diffuso gelo e morte sull’intero gruppo. Perciò le vediamo, sia nella figura principale<br />

che in quelle secondarie, in piena attività, e occupate soprattutto là dove il dolore è più violento.<br />

Virgilio fa avviluppare i serpenti per ben due volte attorno al corpo e al collo di Laocoonte, e fa<br />

che lo sovrastino alto con le teste: Bis medium amplexi, bis collo squamea circum / terga dati,<br />

superant capite et cervici bus altis. [Verg. Aen. 2,218-219] […] Gli antichi scultori capirono al<br />

primo sguardo che la loro arte abbisognava qui di un completo mutamento. Essi spostarono tutte le<br />

spire del corpo e del collo ai fianchi e alle gambe. Lì queste spire potevano coprire e premere ciò<br />

che era necessario senza danno per l’espressione. Lì suscitavano nel contempo l’idea della fuga<br />

impedita e un tipo di immobilità che è molto vantaggiosa per la durata artificiale di questo stato.<br />

[…] Il Laocoonte di Virgilio è nei suoi paramenti sacerdotali, e nel gruppo egli appare, insieme ai<br />

due figli, completamente nudo. Si dice che ci sia gente che trovi incongruente il fatto che il figlio<br />

di un re, un sacerdote, durante un sacrificio, sia rappresentato nudo. E a questa gente alcuni esperti<br />

d’arte rispondono in perfetta serietà che invero si tratta di un errore rispetto alla norma, ma che gli<br />

artisti vi furono costretti perché non potevano dare alle loro figure alcuna veste conveniente. La<br />

scultura, essi dicono, non può imitare le stoffe […] Per il poeta un drappo non è un drappo; non<br />

copre nulla; la nostra immaginazione lo penetra dappertutto. L’abbia o non l’abbia il Laocoonte di<br />

Virgilio, il suo dolore è visibile in ogni parte del corpo sia nell’uno sia nell’altro caso. Per<br />

l’immaginazione la fronte è solo avvolta dalla benda sacerdotale, ma non nascosta. Anzi questa<br />

benda non solo non impedisce, ma rafforza il concetto che noi ci facciamo dell’infelicità di chi<br />

soffre: Perfusus sanie vittas atroque veneno [Verg. Aen. 2,221]. A nulla gli serve la sua dignità<br />

sacerdotale; anche il segno di essa [scil. la benda], che gli procura considerazione e venerazione,<br />

viene impregnato e profanato dalla bava velenosa. Ma a questa idea accessoria l’artista doveva<br />

rinunciare se non voleva danneggiare l’opera principale. Se avesse lasciato a Laocoonte anche solo<br />

questa benda, avrebbe indebolito sensibilmente l’espressione. La fronte sarebbe stata in parte<br />

coperta, e la fronte e la sede dell’espressione […].<br />

La mia ipotesi che gli artisti abbiano imitato il poeta non ne diminuisce il merito. La loro<br />

accortezza, anzi, appare migliore grazie a questa imitazione. Essi seguirono il poeta senza per<br />

questo farsi fuorviare da lui nella più minuta piccolezza. Essi avevano un modello, ma poiché<br />

dovevano tradurre tale modello da un’arte all’altra, ebbero sufficienti occasioni per pensare<br />

autonomamente. […] [trad. di M. Cometa]<br />

4) G.E. Lessing, Laocoonte. Praef., nota [1766]<br />

[Quanto al quadro che Eumolpo commenta in Petronio], esso rappresentava la distruzione di Troia<br />

e, in particolare, la storia di Laocoonte, proprio come Virgilio la narra; e poiché nella stessa<br />

galleria di Napoli in cui esso era conservato stavano anche altri antichi quadri di Zeusi, Protogene<br />

e Apelle, si potrebbe supporre che anch’esso sia stato un quadro dell’antichità greca. Solo mi si<br />

consenta di non considerare uno scrittore di romanzi alla stessa stregua di uno storico. Questa<br />

galleria, e questi quadri, e persino questo Eumolpo sembrano, a quanto pare, non essere esistiti che<br />

nella fantasia di Petronio. Nulla tradisce maggiormente il loro carattere del tutto fittizio, che le<br />

palesi tracce di un’imitazione quasi scolastica della descrizione di Virgilio […]. I tratti principali<br />

sono gli stessi in entrambi i passi e cose diverse sono espresse con le medesime parole. Tuttavia<br />

queste son piccolezze che saltano agli occhi da sole. Vi sono altri segni dell’imitazione che sono<br />

più sottili, ma non per questo meno certi. Se l’imitatore è un uomo, che ha fiducia in se stesso,<br />

raramente imita senza voler abbellire; e quando questo abbellimento gli è, a parer suo, riuscito, è<br />

abbastanza furbo da cancellare con la coda le orme che tradirebbero il cammino sin lì percorso. Ma<br />

proprio questa vana smania di abbellire, e questa preoccupazione di apparire originale lo<br />

smascherano. Poiché il suo abbellimento non è altro che esagerazione e innaturale leziosaggine.<br />

Virgilio dice sanguineae iubae [Verg. Aen. 2,206-207]; Petronio liberae iubae luminibus<br />

coruscant [Petron. 89,38-39]; Virgilio ardentes oculos suffecti sanguine et igni [Verg. Aen. 2,210];<br />

Petronio fulmineum iubar incendit aequor. Virgilio fit sonitus spumante salo [Verg. Aen. 2,209];<br />

Petronio sibilis undae tremunt [Petron. 89,40]. Così l’imitatore passa sempre dal grande al<br />

mostruoso, dal meraviglioso all’impossibile. I fanciulli avviluppati dai serpenti sono per Virgilio<br />

13


un parergon che egli introduce con pochi tratti significativi, in cui non si riconosce che la loro<br />

impotenza e la loro disperazione. Petronio dipinge esplicitamente questa parte accessoria e fa dei<br />

fanciulli due anime eroiche: neuter auxilio sibi / uterque fratri transtulit pietas vices / morsque<br />

ipsa miseros mutuo perdit metu [Petron. 89,45-47]. Chi si aspetta da uomini, da bambini, questa<br />

abnegazione? […] Di solito l’imitatore cerca di nascondersi presentando gli oggetti sotto un’altra<br />

luce, dando rilievo alle ombre e attenuando le luci. Virgilio si sforza di rendere ben visibile<br />

l’imponenza dei serpenti, perché da questa imponenza dipende la verosimiglianza di quanto accade<br />

in seguito; il rumore che essi producono è solo un’idea accessoria e destinata a rendere anche con<br />

ciò il concetto dell’imponenza. Petronio, invece, fa di questa idea accessoria la cosa principale e<br />

descrive il rumore con ogni possibile ridondanza e dimentica a tal punto la rappresentazione<br />

dell’imponenza che noi la dobbiamo dedurre quasi esclusivamente dal rumore. […] Così si può a<br />

ragione ritenere ogni quadro poetico, che è sovraccarico nei tratti minori e nei grandi è lacunoso,<br />

un’imitazione mal riuscita. […] [trad. di M. Cometa]<br />

14


Tavole<br />

Tav. 1 – Pittura vascolare, frammento (Pittore dell’Iliupersis?). Ruvo, collezione Jatta<br />

Tav. 2 – Pittura vascolare. Cratere del Pittore di Pisticci. Basilea, Museo delle Antichità<br />

15


Tav. 3 - [Atanodoro, Agesandro, Polidoro], Laocoonte. Città del Vaticano, Musei<br />

Vaticani.<br />

16


Tav. 4 – Affresco. Pompei, Casa del Menandro [Morte di Laocoonte]<br />

Tav. 5 - Affresco. Pompei, Casa del Menandro [Cassandra e il cavallo di Troia]<br />

17


Tav. 6 – Affresco. Pompei, Casa di Laocoonte [Morte di Laocoonte]<br />

Tav. 7 – Rilievo del Gandhara. Londra, British Museum.<br />

Tav. 8 – R. Nixon come Laocoonte [da S. Settis, Laocoonte. Fama e stile, Roma 1999, fig.<br />

57].<br />

18

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!