1 DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2009-2010 PROF ...

A scuola dal ‘grammaticus’: i sinonimi
Una lezione di lessico: le parole del mare
A Roma antica la formazione è affidata, com’è noto, alle lezioni del grammaticus e del rhetor: il
primo si concentra sull’analisi dei testi e mira a far conseguire la padronanza del linguaggio; il
secondo mira a preparare i suoi giovani nella composizione, li avvia insomma alla produzione; il suo
è una sorta di laboratorio di scrittura creativa, finalizzato all’ottimizzazione di tutte le competenze
acquisite durante la lettura dei classici, in primis Virgilio. Rimane comunque preliminare conoscere
i processi con cui i Romani giungevano alla genesi e all’arricchimento del patrimonio lessicale, di
cui dovevano dotarsi gli aspiranti oratori in Roma antica.
Si può immaginare, dunque, che il grammaticus di turno dettasse l’elenco dei significanti fra loro
accomunati dal fatto di suggerire, fatte salve alcune sfumature, un medesimo significato, ossia dei
sinonimi. L’esercizio non era di scarso impiego, specie in vista del raggiungimento di una tecnica
compositiva di un certo livello. Vi allude anche Quintiliano (Inst. or. 10,1,5-8 Num ergo dubium est
quin ei uelut opes sint quaedam parandae, quibus uti ubicumque desideratum erit possit? Eae
constant copia rerum ac uerborum. Sed res propriae sunt cuiusque causae aut paucis communes,
uerba in uniuersas paranda: quae si [in] rebus singulis essent singula, minorem curam postularent:
nam cuncta sese cum ipsis protinus rebus offerrent. Sed cum sint aliis alia aut magis propria aut
magis ornata aut plus efficientia aut melius sonantia, debent esse non solum nota omnia sed in
promptu atque [id] ut ita dicam in conspectu, ut, cum se iudicio dicentis ostenderint, facilis ex his
optimorum sit electio. Et quae idem significarent solitos ediscere, quo facilius et occurreret
unum ex pluribus, et, cum essent usi aliquo, si breue intra spatium rursus desideraretur, effugiendae
repetitionis gratia sumerent aliud quo idem intellegi posset. Quod cum est puerile et cuiusdam
infelicis operae, tum etiam utile parum: turbam enim tantum modo congregat, ex qua sine
discrimine occupet proximum quodque. Nobis autem copia cum iudicio paranda est, uim
orandi, non circulatoriam uolubilitatem spectantibus. Id autem consequimur optima legendo atque
audiendo: non enim solum nomina ipsa rerum cognoscemus hac cura, sed quod quoque loco sit
aptissimum. Omnibus enim fere uerbis, praeter pauca quae sunt parum uerecunda, in oratione locus
est. Nam scriptores quidem iamborum ueterisque comoediae etiam in illis saepe laudantur; sed
nobis nostrum opus intueri sat est. Omnia uerba, exceptis de quibus dixi, sunt alicubi optima: nam
et humilibus interim et uulgaribus est opus, et quae nitidiore in parte uidentur sordida, ubi res poscit
proprie dicuntur. Haec ut sciamus, atque eorum non significationem modo sed formas etiam
mensurasque norimus ut ubicumque erunt posita conueniant, nisi multa lectione atque auditione
adsequi nullo modo possumus, cum omnem sermonem auribus primum accipiamus. Propter quod
infantes a mutis nutricibus iussu regum in solitudine educati, etiam si uerba quaedam emisisse
traduntur, tamen loquendi facultate caruerunt. Sunt autem alia huius naturae, ut idem pluribus
uocibus declarent, ita ut nihil significationis quo potius utaris intersit, ut 'ensis' et 'gladius'. Alia,
etiam si propria rerum aliquarum sint nomina, tropicos [quare] tamen ad eundem intellectum
feruntur, ut 'ferrum' et 'mucro'; nam per abusionem sicarios etiam omnis uocamus qui caedem telo
quocumque commiserunt. Alia circumitu uerborum plurium ostendimus, quale est 'et pressi copia
lactis'. Plurima uero mutatione figurarum: 'scio' 'non ignoro' et 'non me fugit' et 'non me praeterit' et
'quis nescit?' et 'nemini dubium est'. Sed etiam ex proximo mutuari licet. Nam et 'intellego' et
'sentio' et 'uideo' saepe idem ualent quod 'scio'. Quorum nobis ubertatem ac diuitias dabit lectio, ut
non solum quo modo occurrent sed etiam quo modo oportet utamur. Non semper enim haec inter se
idem faciunt, nec sicut de intellectu animi recte dixerim 'uideo', ita de uisu oculorum 'intellego', nec
ut 'mucro' gladium, sic mucronem 'gladius' ostendit. Sed ut copia uerborum sic paratur, ita non
uerborum tantum gratia legendum uel audiendum est. Nam omnium quaecumque docemus hinc
sunt exempla, potentiora etiam ipsis quae traduntur artibus cum eo qui discit perductus est ut
intellegere ea sine demonstrante et sequi iam suis uiribus possit, quia quae doctor praecepit orator
ostendit. ), dopo aver insistito sulla necessità di avere a disposizione, oltre ai concetti, anche le
27