1 DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2009-2010 PROF ...

DISPENSA DI LETTERATURA LATINA A.A. 2009-2010
PROF. Giovanni Cipriani
A) I MODI DEL TRADURRE
Macrobio, Saturnalia V,17,4
non de unius racemis vindemiam sibi fecit, sed bene in rem
suam vertit quidquid ubicumque invenit imitandum; adeo ut de
Argonauticorum quarto, quorum scriptor est Apollonius, librum Aeneidos suae
quartum totum paene formaverit, ad Didonem vel Aenean amatoriam
incontinentiam Medeae circa Iasonem transferendo. quod ita elegantius
auctore digessit, ut fabula lascivientis Didonis, quam falsam novit universitas,
per tot tamen saecula speciem veritatis obtineat et ita pro vero per ora omnium
volitet, ut pictores fictoresque et qui figmentis liciorum contextas imitantur
effigies, hac materia vel maxime in effigiandis simulacris tamquam unico
argumento decoris utantur, nec minus histrionum perpetuis et gestibus et
cantibus celebretur.
“Non a caso ho parlato di un altro poeta[oltre Omero], giacché egli non fece
vendemmia dalla vigna di uno solo, ma seppe utilizzare tutto ciò che trovò da
imitare in ogni autore. E così dal libro IV delle Argonautiche, opera di Apollonio
Rodio, desunse quasi completamente il libro IV della sua Eneide, trasferendo alla
coppia di Didone e Enea l’incontenibile passione amorosa di Medea per Giasone.
E in ciò riuscì superiore al suo modello, tanto che la fabula della libidinosa e
folleggiante Didone dalla sensualità dissoluta, che, come tutti sanno, è falsa,
mantiene ancora dopo tanti secoli l’apparenza di verità; essa passa per vera sulla
bocca di tutti: perfino pittori, scultori, tessitori di arazzi sfruttano questo
argomento più di ogni altro nelle loro raffigurazioni fantastiche come se fosse
l’unico motivo di decorazione, e non sono da meno gli attori che lo divulgano
continuamente in infinite rappresentazioni mimiche e cantate”.
Quintiliano, inst. orat. I, 9,2
Adiciamus tamen eorum curae quaedam dicendi primordia quibus aetatis
nondum rhetorem capientis instituant. Igitur Aesopi fabellas, quae fabulis
nutricularum proxime succedunt, narrare sermone puro et nihil se supra
modum extollente, deinde eandem gracilitatem stilo exigere condiscant:
uersus primo soluere, mox mutatis uerbis interpretari, tum paraphrasi
audacius uertere, qua et breuiare quaedam et exornare saluo modo poetae
sensu permittitur. Quod opus, etiam consummatis professoribus difficile, qui
commode tractauerit cuicumque discendo sufficiet.
B)LA LETTERATURA ANTICA SULLE PARETI
PETRONIUS, SATYRICON, XXIX
ceterum ego dum omnia stupeo, paene resupinatus crura mea fregi. ad
sinistram enim intrantibus non longe ab ostiarii cella canis ingens, catena
vinctus, in pariete erat pictus superque quadrata littera scriptum 'cave
canem'. et collegae quidem mei riserunt, ego autem collecto spiritu non
destiti totum parietem persequi. erat autem venalicium titulis pictum,
et ipse Trimalchio capillatus caduceum tenebat Minervaque ducente Romam
1

intrabat. hinc quemadmodum ratiocinari didicisset deinque dispensator
factus esset, omnia diligenter curiosus pictor cum inscriptione reddiderat. in
deficiente vero iam porticu levatum mento in tribunal excelsum Mercurius
rapiebat. praesto erat Fortuna cornu abundanti [copiosa] et tres
Parcae aurea pensa torquentes. notavi etiam in porticu gregem cursorum
cum magistro se exercentem. praeterea grande armarium in angulo vidi, in
cuius aedicula erant Lares argentei positi Venerisque signum marmoreum et
pyxis aurea non pusilla, in qua barbam ipsius conditam esse dicebant . . .
interrogare ergo atriensem coepi, quas in medio picturas haberent. 'Iliada et
Odyssian' inquit 'ac Laenatis gladiatorium munus'. non licebat multaciam
considerare . . .
VITRUVIO, de architectura VII,5SGG
Ceteris conclavibus, id est vernis, autumnalibus, aestivis, etiam atriis et
peristylis, constitutae sunt ab antiquis ex certis rebus certae rationes
picturarum. namque pictura imago fit eius, quod est seu potest esse, uti
homines, aedificia, naves, reliquarumque rerum, e quibus finitis certisque
corporibus figurata similitudine sumuntur exempla. ex eo antiqui, qui initia
expolitionibus instituerunt, imitati sunt primum crustarum marmorearum
varietates et conlocationes, deinde coronarum, siliculorum, cuneorum inter
sese varias distributiones.
postea ingressi sunt, ut etiam aedificiorum figuras, columnarum et
fastigiorum eminentes proiecturas imitarentur, patentibus autem locis, uti
exhedris, propter amplitudines parietum scaenarum frontes tragico more aut
comico seu satyrico designarent, ambulationibus vero propter spatia
longitudinis varietatibus topiorum ornarent ab certis locorum proprietatibus
imagines exprimentes; pinguntur enim portus, promunturia, litora, flumina,
fontes, euripi, fana, luci, montes, pecora, pastores. nonnulli loci item
signorum megalographiam habent et deorum simulacra seu fabularum
dispositas explicationes, non minus troianas pugnas seu Ulixis errationes per
topia, ceteraque, quae sunt eorum similibus rationibus ab rerum natura
procreata. sed haec, quae ex veris rebus exempla sumebantur, nunc iniquis
moribus inprobantur.
L’AUTORE (VIRGILIO) E IL SUO COMMENTATORE (SERVIO)
Vergilius, Aeneis, I
Vix e conspectu Siculae telluris in altum
uela dabant laeti et spumas salis aere ruebant, 35
Servius ad Verg. Aeneidem, 1,
vix hoc loco mox significat vel statim.
e conspectv ut adhuc de Sicilia possent videri. et
ut Homerus omisit initia belli Troiani, sic hic
non ab initio coepit erroris.
laeti vel alacres et veloces, ut est "et laetus eois
Eurus equis", item "et virgea laetus pabula", id
est festinus, cum intentione; vel re vera laeti,
quamquam incongruum sit post Anchisae
mortem. sed et interitus senum minus doletur, et
'magis laetos' intellegendum est, ut sit causa
maior iracundiae. sic enim et in septimo Iuno
2

irascitur, ubi "laetum Aenean Siculo prospexit
ab usque Pachyno". vel 'laeti' prÒqumoi prÒqumoi, prÒqumoi ut
"omnisque iuventus laeta".
salis maris secundum Homerum. salem autem
quo utimur singulari numero tantum dicimus;
cum iocos significamus pluralem tantum
ponimus numerum, ut Lucanus "non soliti
lusere sales". aliquando autem etiam
urbanitatem per singularem numerum
significamus, ut Terentius "qui habet salem,
quod in te est", id est quae res in te est,
masculini enim generis est, non neutri: et neutra
triptota sunt, nec ab hoc accusativo nominativus
esse potest 'hoc salem'.
svb pectore pro in pectore.
vvlnvs de praeterito dolorem dixit, de futuro
metum, ad utrumque 'vulnus' rettulit.
haec secvm subaudimus locuta est, deest enim. et
hoc fictum est, ut superius diximus. unde enim
hoc sciret poeta? bene autem inpatientiam
doloris ostendit detrahendo ei solatia, ut in
quarto solam inducit Didonem "en quid ago?"
haec secvm] quia vehementior adfectus est sine
conscio, ut "et casum insontis mecum
indignabar amici" et "crudelia secum fata
Lyci". e contrario "quicum partiri curas". mene
'ne' non vacat, significat enim ergo et est
coniunctio rationalis.
incepto desistere tolerabilius enim est non
inchoare, quam incepta deserere, ut Terentius
"verum si incipias, neque pertendas naviter". et
'mene' sic habet emphasin, ut "ast ego, quae
divum incedo regina".
victam sic et in septimo "vincor ab Aenea". se
victam pronuntiat velut victam. alii iratam
tradunt.
nec posse italia detraxit more suo
praepositionem provinciae; non enim dixit 'de
Italia', sed 'Italia'.
tevcrorvm quia Teucer et Scamandrus Creta
profecti Troiam venerunt. facta ascensione
hospitio a Dardano accepti de advenis cives facti,
quia Batiam, Teucri filiam, Dardanus sibi iunxit
et populares suos socero cognomines fecit.
avertere id est in perpetuum.
3

cum Iuno aeternum seruans sub pectore
vulnus
haec secum: 'mene incepto desistere uictam
nec posse Italia Teucrorum auertere regem!
quippe uetor fatis. Pallasne exurere classem
Argiuum atque ipsos potuit summergere ponto
unius ob noxam et furias Aiacis Oilei?
regem hoc est, quia nihil amisit, rex est. et mire
Aeneam noluit nominare. honorantur enim
minores a maioribus si suo nomine fuerint
nominati, ut "Aeole, namque tibi". contra
contumelia est si maiores a minoribus suo
nomine nominantur, ut "Iunonis gravis ira". et
"pacem te poscimus omnes Turne". et bene
'regem' invidiose; non enim dixit Troianos, sed
unum hominem Troianum.
qvippe vetor fatis re vera, inquit, fata me
prohibent. ergo Iuno ignorat vim fatorum. sed
hoc non possumus dicere, quia superius lectum
est "si qua fata sinant et audierat". hoc ergo est.
omnis res hominum aut ex nostra voluntate
descendit, ut puta sedere surgere; aut ex fati
necessitate, ut nasci mori; aut ex deorum
voluntate, ut navigare vel honoribus frui. nunc
de navigatione agitur; et bene invidiose, quasi
etiam huius rei potestatem ei possint fata
detrahere. est et alter sensus latens, ut speret se
reginam contra exulum fata posse aliquid, si
Minervae numen inferius valuit contra fata
victorum.
pallasne Minerva ¢pÕ ¢pÕ ¢pÕ toà toà p£llein p£llein tÕ tÕ dÒru dÒru, dÒru dÒru id
est ab hastae concussione; vel quod Pallantem
gigantem occiderit. sane opportune hic Aiacis
naufragium ad exemplum adfert, cum de
naufragio Aeneae cogitat. et cum bellum
meditatur, belli exemplum adfert "Mars perdere
gentem inmanem Lapithum valuit".
'ne' autem coniunctio expletiva videtur. an
aliter?
exvrere exuri dicitur de quo nihil superest, ut
"quid memorem exustas Erycino in litore
classes?"
classem ad invidiam posuit, ut pro una navi
classem dicat. sic Venus "navibus infandum
amissis", cum Orontes solus perisset. aut re vera
unam navem significat, ut Horatius "me vel
extremos Numidarum in agros classe releget".
classis enim dicta est ¢pÕ ¢pÕ ¢pÕ tîn tîn k£lwn k£lwn, k£lwn id est a
lignis, unde et calones dicuntur qui ligna
militibus portant, et kalopÒdia kalopÒdia. kalopÒdia
argivvm quasi et illud contra fata. et 'Argivum'
pro Argivorum; videtur autem specie accusativi
singularis pro genetivo plurali usus. et bene
'Argivum' quasi quos ipsa Iuno amat, ut supra
"pro caris gesserat Argis".
4

quippe uetor fatis. Pallasne exurere classem
Argiuum atque ipsos potuit summergere ponto
unius ob noxam et furias Aiacis Oilei?
potvit ad illud refertur quod superius dixit 'nec
posse'. et invidiose potentiam Minervae
exaggerat, quae uno tempore et exurere potuit et
submergere.
vnivs ob noxam in istis sermonibus unius illius
ipsius naturaliter media producitur syllaba, sed
cum opus est corripitur hac excusatione: nam
quotiens vocalem longam vocalis sequitur, ei
vires detrahit, ut est "insulae Ionio in magno et
sub Ilio alto". et ob hoc mutant accentum; in
Latino enim sermone cum paenultima
corripitur, antepaenultima habet accentum, ut
hoc loco 'unius ob noxam' et contra "navibus
infandum amissis unius ob iram prodimur".
noxam pro 'noxiam'. et hoc interest inter noxam
et noxiam, quod noxia culpa est, noxa autem
poena. quidam noxa quae nocuit, noxia id quod
nocitum accipiunt. sane latenter tangit
historiam; dicitur enim Minerva in tantum ob
vitiatam Cassandram in templo suo solius Aiacis
poena non fuisse contenta, ut postea per
oraculum de eius regno quotannis unam nobilem
puellam iusserit Ilium sibi ad sacrificium mitti,
et quod est amplius, de ea tribu, de qua Aiax
fuerat, sicut Annaeus Placidus refert.
fvrias amorem, ut in bucolicis "seu quicumque
furor". alii sic accipiunt, quasi illum in furore
deliquisse dicat, Troianos scientes.
oili Oilei. et non vacat; nam et duo Aiaces
fuerunt, et ambo furuerunt, sed ira armorum
Telamonius, hic amore, qui Cassandram in
templo Minervae capto Ilio stupravit. et est
graeca figura, si dicamus 'Aeneas Anchisae' et
subaudiamus filius. hac autem figura utimur
circa patres et circa maritos tantum, ut Vergilius
"Deiphobe Glauci", id est filia, et "Hectoris
Andromache", id est uxor. sane hic Aiax, Oilei
filius a multis historicis Graecis tertiam manum
dicitur post tergum habuisse
quod ideo dicitur fictum, quia sic celeriter
utebatur in proelio manibus, ut tertiam habere
putaretur.
ipsa bene ipsa; dulcis enim est propria manu
quaesita vindicta: unde plus dolet Iuno alienis se
viribus niti, ut Aeoli vel inferorum, sicut ipsa
"flectere si nequeo superos, Acheronta
5

ipsa Iouis rapidum iaculata e nubibus ignem
disiecitque rates euertitque aequora uentis,
illum exspirantem transfixo pectore flammas
turbine corripuit scopuloque infixit acuto; 45
ast ego, quae diuum incedo regina Iouisque
et soror et coniunx, una cum gente tot annos
bella gero. et quisquam numen Iunonis adorat
praeterea aut supplex aris imponet honorem?'
Talia flammato secum dea corde uolutans 50
nimborum in patriam,loca feta furentibus Austris,
Aeoliam uenit. hic uasto rex Aeolus antro
luctantis uentos tempestatesque sonoras
imperio premit ac uinclis et carcere frenat.
illi indignantes magno cum murmure montis 55
circum claustra fremunt; celsa sedet Aeolus arce
sceptra tenens mollitque animos et temperat iras.
ni faciat, maria ac terras caelumque profundum
quippe ferant rapidi secum uerrantque per auras;
sed pater omnipotens speluncis abdidit atris 60
hoc metuens molemque et montis insuper altos
imposuit, regemque dedit qui foedere certo
et premere et laxas sciret dare iussus habenas.
ad quem tum Iuno supplex his uocibus usa est:
ipsa Iouis rapidum iaculata e nubibus ignem
disiecitque rates euertitque aequora uentis,
illum exspirantem transfixo pectore flammas
turbine corripuit scopuloque infixit acuto; 45
movebo". rapidvm velocem, ut est "cum rapidus
sol nondum hiemem contingit equis, iam
praeterit aestas" item "rapidive potentia solis".
[sed] cum Varro divinarum quinto quattuor diis
fulmina adsignet, inter quos et Minervae,
quaeritur, cur Minerva Iovis fulmen miserit.
antiqui Iovis solius putaverunt esse fulmen, nec
id unum esse, ut testantur Etrusci libri de
fulguratura, in quibus duodecim genera
fulminum scripta sunt, ita ut est Iovis Iunonis
Minervae, sic quoque aliorum: nam de Iunonis
fulmine Accius ait "praefervido fulgore ardor
iniectus Iunonis dextra ingenti incidit". quare
tum non posuit Minervam misisse fulmen
suum?sed multi dicunt, habere quidem
Minervam ut Iovem et Iunonem fulmen, sed non
tantum valere, ut vindictam suam possit
implere, nisi usa esset Iovis fulmine: unde merito
queritur Iuno, Minervam, cum de numero
minorum sit qui fulmen habent, usam tamen
Iovis fulmine.
iacvlata in libris Etruscorum lectum est iactus
fulminum manubias dici et certa esse numina
possidentia fulminum iactus, ut Iovem
Vulcanum Minervam. cavendum ergo est, ne
aliis hoc numinibus demus.
et 'iaculata' pro iaculans, participium passivum
pro activo.
e nvbibvs secundum physicos qui dicunt
conlisione nubium fulmen creari. et indignatur
Iuno, quod, cum nubes suae sint, pariter eis
Minerva ac Iovis fulmine usa sit, cum sibi
neutrum prosit.
disiecitqve quidam volunt fulminum genera
quattuor esse: unum quod dicitur dissiciens
idemque fragosum, alterum transfigens, tertium
corripiens, quartum infigens: quas omnes
species more suo in unius fulguris descriptione
attigit dicens primum 'disiecitque rates',
secundum 'illum expirantem transfixo pectore',
tertium 'turbine corripuit', quartum
'scopuloque infixit acuto'.
rates abusive naves; nam proprie rates sunt
conexae invicem trabes. Varro ad Ciceronem
"ratis dicta navis longa propter remos, quod hi
supra aquam sublati dextra et sinistra duas
rates efficere videntur. ratis enim, unde hoc
translatum, ubi plures mali aut trabes iuncti
aqua ducuntur. hinc naviculae cum remis
ratariae dicuntur".
illvm auctorem scilicet criminis.
6

ipsa Iouis rapidum iaculata e nubibus ignem
disiecitque rates euertitque aequora uentis,
illum exspirantem transfixo pectore flammas
turbine corripuit scopuloque infixit acuto;
ipsa Iouis rapidum iaculata e nubibus ignem
disiecitque rates euertitque aequora uentis,
illum exspirantem transfixo pectore flammas
turbine corripuit scopuloque infixit acuto; 45
ast ego, quae divom incedo regina, Iovisque
et soror et coniunx, una cum gente tot annos
bella gero. et quisquam numen Iunonis adorat
expirantem flammas non animam dicit
'flammas', sed cum anima fulminis flammas
vomentem. et ut superius pleno nomini adiecit
'opum', id est "dives opum", sic hic verbo; cum
enim plenum sit 'expirantem', addidit 'flammas',
ut alio loco 'animas', ut "confixi expirant
animas". alii 'expirantem' anhelantem accipiunt.
Probus et 'tempore' legit, ut ipse "liquefacto
tempora plumbo". sed qui legunt 'pectore' de
Accio translatum adfirmant, qui ait in
Clytemestra de Aiace "in pectore fulmen
inchoatum flammam ostentabat Iovis". qui
'tempore' legunt de topica historia tractum
dicunt; nam Ardeae in templo Castoris et
Pollucis in laeva intrantibus post forem
Capaneos pictus est fulmen per utraque tempora
traiectus. et singulare nomen pro plurali. totius
autem Italiae curiosissimum fuisse Vergilium
multifariam apparet.
tvrbine volubilitate ventorum. scopvlo
saxo eminenti. 'scopulus' autem aut a
speculando dictus est, aut a tegimento navium,
ajpo; ajpo; skepavzein skepavzein. skepavzein contigerunt autem ista circa
Caphereum montem Euboeae. infixit Cornutus
ait 'inflixit' verius, quod sit vehementius.
ast ego nunc conparat singula. et ne leve
esset quod dixerat 'ego', addidit 'deorum
regina'; sic Sallustius “vos autem, hoc est
populus Romanus”.
divvm autem pro divorum, sicut 'Argivum'.
incedo incedere proprie est nobilium
personarum, hoc est cum aliqua dignitate
ambulare, ut “regina ad templum forma
pulcherrima Dido incessit et aut iaculo incedit
melior”, Sallustius “sed incedunt per ora vestra
magnifici”.
et soror et conivnx physici Iovem aetherem, id
est ignem volunt intellegi, Iunonem vero aërem,
et quoniam tenuitate haec elementa paria sunt,
dixerunt esse germana. sed quoniam Iuno, hoc
est aër, subiectus est igni, id est Iovi, iure
superposito elemento mariti traditum nomen est.
Iovem autem a iuvando dixerunt; nulla enim res
sic fovet omnia, quemadmodum calor.
tot annos licenter in istis elocutionibus et
accusativo et ablativo utimur. dicimus enim et
'tota nocte legi' et 'totam noctem legi'. honestior
tamen elocutio est per accusativum. sane 'tot
annos' continuationem significat, 'tot annis'
autem intervallum.
et qvisqvam non Troianorum, sed omnium
7

praeterea aut supplex aris imponet honorem?
ast ego, quae divom incedo regina, Iovisque
et soror et coniunx, una cum gente tot annos
bella gero. et quisquam numen Iunonis adorat
praeterea aut supplex aris imponet honorem?
Talia flammato secum dea corde volutans 50
nimborum in patriam,loca feta furentibus austris,
Aeoliam venit. hic vasto rex Aeolus antro
luctantes ventos tempestatesque sonoras
imperio premit ac vinclis et carcere frenat.
illi indignantes magno cum murmure montis 55
circum claustra fremunt;celsa sedet Aeolus arce
sceptra tenens mollitque animos et temperat iras
ni faciat, maria ac terras caelumque profundum
quippe ferant rapidi se cum verrantque per auras:
set pater omnipotens speluncis abdidit atris 60
hoc metuens, molem que et montes insuper altos
imposuit regem que dedit, qui foedere certo
et premere et laxas sciret dare iussus habenas.
ad quem tum Iuno supplex his vocibus usa est:
generaliter. ivnonis autem pro 'meum', nomen
pro pronomine.
praeterea postea, ut “praeterea vidit, nec
portitor Orci amplius obiectam passus transire
paludem”.
svpplex breviter utrumque dixit; aut enim
suscipiuntur vota precibus, aut honore
redduntur. et ostendere vult, non solum non sibi
supplicandum, sed nec simplici veneratione
dignam futuram.
talia flammato quod superius intermiserat nunc
reddidit. nam dixerat superius 'haec secum' et
modo ait 'volutans', id est cogitans. multi sane
'talia volutans' talia revolutans accipiunt.
nimborvm nimbi nunc ventos significant,
plerumque nubes vel pluvias: ergo prout locus
fuerit intellegamus. proprie tamen nimbi
vocantur repentinae et praecipites pluviae; nam
pluvias dicimus lentas et iuges. et figurate
'patriam, loca'; unum enim varietas ipsa
significat.
loca feta nunc plena, ut alio loco “feta armis”.
sciendum est autem fetam dici et gravidam et
partu liberatam, ut “fecerat et viridi fetam
Mavortis in antro”; enixam autem eam fuisse
lac, quod pueris praebebatur, ostendit. item
fetam gravidam illo loco ostendit, “non insueta
graves temptabunt pabula fetas”. ergo quia feta
medius sermo est, bene hoc loco epitheto
discrevit, dicens 'graves fetas', ut bonum facinus
et malum facinus dicimus, bonum venenum et
malum venenum.
avstris figura est celebrata apud Vergilium: et
est species pro genere. legerat apud Ennium
“furentibus ventis”, sed quasi asperum fugit et
posuit 'austris' pro ventis.
aeoliam venit novem insulae, quae sunt
post fretum Siciliae, appellantur Aeoliae ab
Aeolo rege, Hippotae filio, licet habeant et
propria nomina. unde et Vergilius ait “Aeoliam
Liparen”. poetae quidem fingunt hunc regem
esse ventorum, sed ut Varro dicit, rex fuit
insularum, ex quarum nebulis et fumo
Vulcaniae insulae praedicens futura flabra
ventorum inperitis visus est ventos sua potestate
retinere. aeoliam venit in Aeoliam. detraxit
, ut “Italiam fato”. Aeolus
Hippotae sive Iovis sive Neptuni filius. qui cum
immineret bellum, quo Tyrrhenus, Lipari frater,
Peloponnesum vastare proposuisset, missus ab
Agamemnone, ut freta tueretur, pervenit ad
8

Liparum, qui supra dictas insulas regebat
imperio, factaque amicitia Cyanam filiam eius in
matrimonium sumpsit et Strongulam insulam in
qua maneret accepit.
hic illic, ut superius “hic currus fuit”.
vasto antro physica ratione hoc fingit poeta.
naturale enim est ut loca concava plena sint
ventis. sane 'vasto' pro desolato veteres
ponebant. Ennius Iphigenia “quae nunc abs te
viduae et vastae virgines sunt”. ponebant et pro
magno. Clodius commentariorum “vasta: inania
magna”.
lvctantes elaborantes egredi vel inter se
saevientes.
sonoras graves sonis, et est tempestatis
epitheton. ordo autem talis est, Aeolus ventos et
tempestates sonoras vasto antro premit. quidam
'sonoras' semper strepentes tradunt, ut
“fluminibusque sonoris”; nam sonorum est
quidquid sine intermissione sonum servat,
sonans vero quod ad tempus auditur. male
autem quidam accipiunt 'sonoras' pro sonantes,
cum sit proprium 'sonoras', ut
qavlassav avlassav avlassav te hj hjchvessa hj
hvessa hvessa. hvessa aliud est enim hj hjcou'sa hj
ou'sa ou'sa, ou'sa id
est sonans.
ac vinclis et carcere frenat translatio est per
poeticam licentiam facta. carcer autem est
undecumque prohibemur exire, dictus quasi
arcer ab arcendo. locum autem, in quo
servantur noxii, carcerem dicimus numero
tantum singulari; unde vero erumpunt
quadrigae, carceres dicimus numero tantum
plurali, licet plerumque usurpet poeta, ut est
“ruuntque effusi carcere currus”. alii vinclis
carceris tradunt, ut “quam ferro excisam
crebrisque bipennibus instant”.
illi indignantes hic aperte ostendit, quid sit
'luctantes'.
magno cvm mvrmvre montis non circum montis
claustra, sed cum magno montis murmure
fremebant. et est maior sensus: sic fremebant, ut
etiam antra possent sonare.
cvm mvrmvre montis] sic dixit Pacuvius
“murmur maris”, quia ventos murmur sequitur,
ut ipse alibi “magno misceri murmure pontum”.
circvm fremvnt quidam hoc loco 'fremunt' id
est imperia recusant intellegunt, ut apud
Cassium in annalium secundo “ne quis regnum
occuparet, si plebs nostra fremere imperia
coepisset”, id est recusare. ita et hic ostendit
ventos imperia recusantes. non numquam
9

'fremere' velle significat, ut “arma amens fremit,
arma toro tectisque requirit”.
celsa arce secundum quod superius diximus.
venti enim melius deprehenduntur ex alto.
sedet non otiatur, sed curat; apud antiquos enim
'sedet' considerat significabat, ut alio loco ait
“Turnus sacrata valle sedebat”.
mollitqve animos id est ventos ajpo; ajpo; ajpo; tw'n tw'n ajnevmwn ajnevmwn, ajnevmwn
ut ipse alibi “quantum ignes animaeque valent”
et Horatius “inpellunt animae lintea Thraciae”.
'mollit' autem ideo dixit, ut per transitum
ostenderet, vitia naturae nulla ratione mutari,
sed mitigari aliquatenus posse.
maria ac terras caelvmqve profvndvm atqui
quattuor elementa sunt, terra aqua aër aether.
sed hoc loco rite praetermisit aetherem, quia
venti non turbant superiora, ut ait Lucanus
“pacem summa tenent”, sed aut terras aut maria
aut aërem. nam caelum hoc loco pro aëre posuit,
ut Lucretius “in hoc caelo qui dicitur aër”.
'profundum' autem et sublime dicitur [et
profundum mare], ut 'supremum' altum
“pro supreme Iuppiter”, postremum. potest
et ad maria et ad terras referri. quidam
'profundum' in profundum accipiunt, alii pro
funditus. et sicut hic 'profundum' in altitudinem,
sic alibi fastigia de infima parte “forsitan et
scrobibus quae sint fastigia quaeras”.
ferant auferant; et est aphaeresis.
rapidi veloces, ut supra.
verrantqve verrere est trahere, a rete, quod
verriculum dicitur. est autem principalitas verbi
verro verris, praeteritum versi, unde et fit
participium versus, hinc alibi “et versa pulvis
inscribitur hasta”, id est tracta.
spelvncis atris vel tenebrosis, vel magnis.
id metvens timens. ergo Iuppiter timet, non sibi,
sed elementis, ne turbentur eruptione ventorum,
ut si bellorum tempore dicas virum fortem
timere, non sibi, sed liberis suis.
hoc metvens] providens cavens.
molemqve et montes id est molem montis. et est
figura, ut una res in duas dividatur, metri causa
interposita coniunctione, ut alio loco “pateris
libamus et auro”, id est pateris aureis.
foedere modo lege, alias pace, quae fit inter
dimicantes. foedus autem dictum vel a fetialibus,
id est sacerdotibus per quos fiunt foedera, vel a
porca foede, hoc est lapidibus occisa, ut ipse “et
caesa iungebant foedera porca”.
et premere et laxas sciret dare ivssvs habenas
10

‘Aeole namque tibi divom pater atque hominum rex
et mulcere dedit fluctus et tollere vento, 66
gens inimica mihi Tyrrhenum navigat aequor,
Ilium in Italiam portans victosque penates:
incute vim ventis submersasque obrue puppes,
aut age diversos et disice corpora ponto. 70
sunt mihi bis septem praestanti corpore nymphae,
quarum quae forma pulcherrima Deiopea,
conubio iungam stabili propriam que dicabo,
omnis ut te cum meritis pro talibus annos
exigat et pulchra faciat te prole parentem'.
permansit in translatione, ut “vinclis et carcere
frenat”. 'iussus' autem ob hoc posuit, quia suo
nihil facit imperio. nam tolle hoc, et maior est
omnibus diis, si ad eius voluntatem possunt
elementa confundi: ut ipse “Aeolus mihi iussa
capessere fas est”. simul ventorum ostenditur
vis, quibus parum fuerat montem superponi, nisi
et regem acciperent, qui ipse quoque alieno
pareret imperio.
et premere e. l. s. d. i. h.] alioquin Iunoni obsequi
non posset. alii 'iussus' ita intellegunt, non cum
iuberetur eum hoc facere, sed ita administrare,
ut etiam iussus erat, secundum desiderium
temporum.
ad apud quem, ut supra.
aeole rhetoricum est in omni petitione haec
observare, ut possit praestare qui petitur, ut sit
possibilitas, ut sit res iusta quae petitur, ut
habeat modum petitio, ut sequatur remuneratio.
et sciendum est secundum hunc ordinem omnes
petitiones formare Vergilium, ut in hoc loco
possibilitas est 'et mulcere dedit fluctus et tollere
vento'. iusta petitio est 'gens inimica mihi'; omne
enim quod contra inimicos petimus iustum est.
modus petitionis est 'et dissice corpora ponto'.
remuneratio 'sunt mihi bis septem praestanti c.
n.'
aeole incvte vim ventis ordo ipse est. et est figura
parenthesis. inter parenthesin et ellipsin hoc
interest, quod parenthesis es quotiens remota de
medio sententia integer sermo perdurat; plenum
namque est 'Aeole incute vim ventis'. item
“Aeneas rapidum ad naves praemittit
Achatem”. ellipsis autem est quotiens remotis
interpositis deest aliquid, ut est “quos ego– post
mihi non simili poena”; deest enim 'adfligam'.
aeole] sane antiqui quotiens a minoribus
beneficium petebant, a nomine incipiebant, et
erat honoratius si nomen ipsius ante
praeferrent. divvm pater atqve hominvm rex
Iuppiter. et periphrasis est, id est circumlocutio.
'pater' autem a Vergilio ad eminentiam ponitur,
ut “pater Aeneas” et “pater Appenninus”.
et mvlcere dedit flvctvs et tollere vento aliud
pendet ex alio; nam qui potest mulcere, potest et
11

‘Aeole namque tibi divom pater atque hominum rex
et mulcere dedit fluctus et tollere vento, 66
gens inimica mihi Tyrrhenum navigat aequor,
Ilium in Italiam portans victos que penates:
incute vim ventis submersas que obrue puppes,
aut age diversos et disice corpora ponto. 70
sunt mihi bis septem praestanti corpore nymphae,
quarum quae forma pulcherrima Deiopea,
conubio iungam stabili propriam que dicabo,
omnis ut te cum meritis pro talibus annos
exigat et pulchra faciat te prole parentem'. 75
tollere, id est erigere in tempestatem. 'mulcere'
autem delenire. hinc mulsum quod dulcedine
animos nostros permulceat. alii 'mulcere'
mitigare, mollire vel fovere.
gens sermo hic et nationem significat et
familiam, sed nunc ad utrumque potest referri.
nam aut ad familiam Aeneae aut ad Troianam
gentem refertur. tyrrhenvm] Tyrrhenus cum
fratre Lydo regnum ea indulgentia tenuit, ut
ingens frequentia populi his contingeret: quae
causa summam rerum fecit inopiam, nullo
patriam relinquente aut volente peregrinari,
quia tanta bonitas erat in regibus. consilium
igitur habuerunt, ut partiti turbam, quam alere
non poterant, alternis diebus abstinerent a cibis
lusibusque vacaretur. atque hac lascivia
excogitaverunt talorum tesserarumque iactus
pilaeque lusum et tibiae modulationem et
concentum symphoniae tubarumque, quibus
avocati cives facilius tolerarent ieiunium.
novissime tamen quia vincebat necessitas nec
ulla consilia famem relevarent, sortiti sunt, uter
ex fratribus cum parte populi abiret in quas sors
terras dedisset. cum Tyrrhenus sorte iussus
discederet, in mari quod Tyrrhenum ab eo
vocatur periit. cuius filius Tuscus cum populo
evasit in regionem Tusciam, quae ab
eo nomen accepit. tyrrhenvm Tyrrhenum mare
dictum est vel quod Tusciam adluit, id est
Tyrrheniam, vel certe a Tyrrhenis nautis, qui se
in hoc mare praecipitaverunt. namque hoc habet
fabula, dormientem in litore Liberum patrem
puerum nautas abstulisse Tyrrhenos. qui cum
esset experrectus in navi, quo duceretur rogavit;
responderunt illi, quo vellet. Liber ait ad Naxum
insulam sibi sacratam. at coeperunt alio vela
deflectere, quam ob rem iratum numen tigres
sibi sacratas iussit videri, quo terrore se illi in
fluctus dedere praecipites. alii dicunt, quod
stuprum Libero patri inferre temptaverint ac
propterea hoc pertulerint. mihi navigat id est in
meum dolorem.
navigat aeqvor figura Graeca est; nos enim
dicimus per aequor navigat. similiter etiam alio
loco "terram, mare, sidera iuro", cum latinitas
exigat, ut addatur praepositio per. et non vacat
quod 'Tyrrhenum' addidit; videtur enim dicere,
iam eis Italiam esse vicinam.
ilivm in italiam portans id est res Ilienses.
et invidiose dicit Ilium, quasi ipsam cernat
civitatem, cum Troianos aspexerit. et bene
12

Aeolus haec contra: 'tuus, o regina, quid optes,
explorare labor; mihi iussa capessere fas est.
tu mihi quodcumque hoc regni, tu sceptra Iovem que
concilias, tu das epulis accumbere divom
nimborumque facis tempestatumque potentem'. 80
'Ilium', hoc est quam fata stare noluerint.
victosqve penates a Graecis. tacite occurrit
quaestioni: portat quidem deos, sed victos, hoc
est contemnendos, ne facere contra invictos
nollet.
incvte vim ventis duplex sensus est: 'incute' enim
si inice significat, 'ventis' dativus est casus, hoc
est, parva est eorum, etiam tu eis da magnam
vim; si autem 'fac', septimus casus est, et erit
sensus: fac vim Troianis per ventos, hoc est, per
ventos vim in Troianos incute. Ennius "dictis
Romanis incutit iram".
svbmersasqve obrve pvppes ordo est
in sensu; ante enim est ut obruantur fluctibus, et
sic submerguntur.tota autem Iunonis petitio in
sequentibus explanatur. svbmersasqve obrve p.]
id est obrue, ut submergas.
avt age diversos hoc est disperge illos per
diversa, ne ad Italiam veniant; duobus enim
generibus deletur exercitus, aut internecione
aut dispersione. et dissice corpora hic mutavit
coniunctionem, nam dicendum erat 'aut dissice
corpora'. corpora ponto tam virorum quam
navium, ut ipse alio loco cum de navibus
loqueretur "et toto descendit corpore pestis".
sciendum sane est artem hanc esse petitionis, ut
minora inpetrare cupientes maiora poscamus:
quod etiam nunc Iuno facit. scit namque se fatis
obstare non posse, sed hoc agit, ut eos arceat ab
Italia.
svnt mihi bis septem non sine ratione Iuno
nymphas dicitur sua potestate retinere; ipsa est
enim aer, de quo nubes creantur, ut est "atque
in nubem cogitur aer", ex nubibus aquae, quas
nymphas esse non dubium est. ideo autem
nympham Aeolo pollicetur, quia ventorum rex
est, qui aquae motu creantur. bene ergo ei
iungitur origo ventorum. sane notant Vergilium
critici, quia marito promittit uxorem: quod
excusat regia licentia, ut Sallustius "denas alii
alii plures habent, sed reges eo amplius". vel
certe quod ex priore coniuge inprobos filios
Aeolus habuerit, vel quod haec quam promittit
inmortalis est. alii volunt Iunonem per iram
oblitam, Aeolum uxorem et filios habere; quod
exinde adserunt, quia Aeolus ad haec nihil ei
responderit. et bene Iuno sic pollicetur, quasi
Aeolo beneficium ante non concesserit. E contra
Aeolus non ad praesens, sed ad praeteritum
respondit 'tu mihi quodcumque hoc regni est'.
praestanti corpore nymphae bene etiam istas
13

laudat, ut maior sit in Deiopea pulchritudinis
gloria. laudabilius enim est superare laudatos, ut
ipse ad maiorem Aeneae gloriam laudat et
Turnum.
harum autem quattuordecim nomina, ut quidam
volunt, in Georgicis invenimus. 'praestanti'
autem 'corpore' pro praestantis corporis,
ablativum pro genetivo.
qvarvm qvae forma dicimus et per se 'quarum
quae pulcherrima', et plus ornavit inferendo
'forma pulcherrima'.
convbio ivngam deest eam; et conubium est ius
legitimi matrimonii. et bene 'conubio iungam'
dixit, ut hanc ab aliis segregaret, quae a regibus
sine lege habentur. solent enim reges inter plures
uni praecipuum dare nomen uxoris. et 'conubio'
nu brevem posuit, cum naturaliter longa sit.
nubo enim, unde habet originem, longa est. sed
est tropus systole, qui fit quotienscumque longa
corripitur syllaba propter metri necessitatem.
ipse alio loco longam posuit, ut est "Hectoris
Andromache Pyrrhin conubia servas?" item
"cuique loci leges dedimus, conubia nostra
reppulit" et "per conubia nostra" et
"Nomadumque petam conubia supplex".
sciendum tamen est, quia plerumque in
conpositione vel derivatione principalitatis
natura corrumpitur. convbio ivngam stabili
propriamqve dicabo multa in unum contulit
versum quae Iuno promittit; dicendo enim
'conubio' ostendit legitimam, dicendo 'stabili'
longam promittit concordiam, id est quae
divortio careat, dicendo 'propriam' adulterii
removet suspitionem. quod autem adiecit
'dicabo' obsequentem eam fore demonstrat. in
usu enim est ut dicamus, sacerdos dicatus est
numini, hoc est ad obsequium datus est. alii
'dicabo' dabo accipiunt. Terentius "iam hanc
operam tibi dico", id est do, sicuti ab eo quod est
dico participium a passivo dictus facit, ut est
"Iunoni infernae dictus sacer", quamvis alibi
lectum sit "templis sibi ferre dicatis". 'propriam
dicabo' autem deest 'tibi eam'. 'propriam' autem
possumus vel firmam vel perpetuam accipere,
ut "si proprium hoc fuerit". Terentius "nihilne
esse cuiquam proprium" et "quod voluptates
eorum propriae sunt" et "da propriam,
Thymbraee, domum". omnes annos bene,
quia dea est; non enim usque ad senectutem.
meritis praestitis, ut alibi "nec te regina negabo
promeritam", id est praestitisse. et alterum
14

pendet ex altero; meritum enim non nisi ex
praestantis descendit beneficio.
pvlchra prole] bene postremum addidit propter
quod matrimonium contrahitur, pulcherrimos
filios. et mire hoc Iuno Lucina promittit, quasi
non ob libidinem offerat. pvlchra prole notanda
figura; frequenter enim hac utitur. nam quod
nos per genetivum singularem dicimus, antiqui
per septimum dicebant, ut hoc loco 'parentem
pulchra prole', id est pulchrae prolis. et
simpliciter intellegendum est; errant namque
qui dicunt ideo 'pulchra' dixisse propter
Canacen et Macareum in se invicem turpissimos
fratres.
illi enim alterius Aeoli filii fuerunt. aeolvs haec
subaudis 'dixit', quod ex posterioribus
intellegitur, ut supra notavimus. regina
inferioris personae reverentia est maiorem
meritis appellare, non nomine; contra maioris
est minorem nomine tantum vocare. qui ordo
non nisi per indignationem corrumpitur, ut in
duodecimo Sages in extremis rebus Turnum non
regem vocat, ut "ruitque inplorans nomine
Turnum". et alibi de Aristaeo "et te crudelem
nomine dicit". optes optare non tantum eligere
significat, ut alibi "optavitque locum regno", sed
etiam velle, ut hoc loco 'quid optes' quid velis.
Lucilius in VI. "quid ipsum facere optes", id est
velis. alii 'quid optes' quid petas. sane servavit
ordinem; nam qui promittit statim a primo
polliceri debet, post si qua vult addat, ut auditor
expectatione non pendeat.
explorare deliberare; superius namque multa
poposcerat Iuno. hoc ergo dicit: tuum est
deliberare, quid velis. aut certe aperire vel
pensare, quale sit desiderium. alii explorare
Iovis animum; aut certe 'explorare' explanare;
aut certe statuere, an aequum sit quod petis,
tuus enim hic labor est. mihi ivssa capessere fas
est figura est litotes, quae fit quotienscumque
minus dicimus et plus significamus per
contrarium intellegentes, ut hoc loco non ait:
licet mihi inplere quae praecipis, sed nefas est
non inplere quae iusseris. item "munera nec
sperno", id est libenter accipio. mihi ivssa
capessere fas est] hoc secundum ea quae aliter
dicuntur, aliter audiuntur dictum est. [nam]
cum dicit non se posse inplere quae Iuno
praecipiat, nefas tamen putat [non] inplere
praecepta. 'mihi' sane ultima syllaba produci
debet, quia hoc casu omnia vel nomina vel
15

Haec ubi dicta,cavom conversa cuspide montem 81
impulit in latus: ac venti velut agmine facto
qua data porta, ruunt et terras turbine perflant.
incubuere mari, totumque a sedibus imis
una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis
Africus, et vastos volvont ad litora fluctus 86
pronomina vel participia in ultima syllaba
produci debent. 'capessere' autem est saepe
capere.
tv mihi qvodcvmqve hoc regni rediit ad
physicam rationem. nam motus aeris, id est
Iunonis, ventos creat, quibus Aeolus praeest.
dicendo autem 'quodcumque' aut verecunde ait,
ne videatur adrogans, aut latenter paene iocatur
poeta; quis enim potest ventos, id est rem
inanem tenere? tv mihi q. h. r.] hoc ad illud
respondet 'namque tibi divum pater atque
hominum rex'. qvodcvmqve h. r.] quia ipse rex
sub alieno imperio est. 'quodcumque' ergo quod
'clauso ventorum carcere regno', nec in mea
manu est nisi iusso ventos emittere. iovemqve
concilias hysteroproteron in sensu. non enim
Iuppiter conciliatur Aeolo, sed Aeolus Iovi, quasi
superiori. conciliantur autem novi,
reconciliantur antiqui.
tv das epvlis accvmbere divvm hoc est, tu me
deum facis. duplici enim ratione divinos honores
meremur, dearum coniugio et convivio deorum.
unde et in bucolicis "nec deus hunc mensa, dea
nec dignata cubili est". sane 'epulis accumbere'
secundum sui temporis consuetudinem dixit;
nam olim sedentes vescebantur, sicut ipse
meminit "gramineoque viros locat ipse sedili" et
"perpetuis soliti patres considere mensis". et
apud Homerum sedentes dii epulantur.
nimborvmqve nubium, ut "et lunam in
nimbo nox intempesta tenebat".
haec vbi dicta et a Iunone et ab Aeolo. et
'dicta' si nomen est, dedit, si participium, deest
sunt. et 'haec ubi dicta' pro postquam,
adverbium locale pro temporali.
cavvm ordo est, conversa cuspide cavum
montem in latus inpulit. et alibi "in latus inque
feri curvam compagibus alvum contorsit". alii
'in latus' pro latus accipiunt. Ennius "nam me
gravis impetus Orci percutit in latus".
inpvlit in latvs] quasi in rem quae facile cedit
ictui.
agmine vel inpetu vel multitudine. agmen enim
polysemus sermo est. nam inpetum significat, ut
"illi agmine certo Laocoonta petunt";
multitudinem, ut "vocat agmina saeva
sororum". etiam incedentem exercitum 'agmen'
vocamus.
qva data et in undecimo "coeant in foedera
dextrae qua datur". 'qua' ergo quoniam. et 'qua
data' ad votum ventorum videtur rettulisse.
16

insequitur clamorque virum stridorque rudentum
eripiunt subito nubes caelumque diemque
Teucrorum ex oculis; ponto nox incubat atra.
intonuere poli et crebris micat ignibus aether,
praesentemque viris intentant omnia mortem. 91
porta omnis exitus porta dicitur, quasi qua
potest vel inportari vel exportari aliquid. aut
ideo 'porta', quia 'agmine' dixerat; nam porta
proprie aut urbis aut castrorum est.
tvrbine vi ventorum. et sciendum est, quod
quando appellativum est 'turbinis' facit, sed si
sit nomen proprium, 'Turbonis' facit, ut
Horatius "Turbonis in armis".
incvbvere mari tria dicit elementa turbata:
'terras turbine perflant', 'incubuere mari' et
rursum 'intonuere poli'. his ergo enumeratis
recte adiecit 'intentant omnia mortem'.
evrvsqve notvsqve cardinales quattuor venti
sunt, de quibus nunc tres ponit, paulo post unum
quem omiserat reddit, ut "stridens aquilone
procella". vna evrvsqve notvsqve et africvs]
bene modo hos tres ventos inferiores tantum
nominavit, qui a sedibus imis mare commovent,
Zephyrum et Aquilonem tacuit; Zephyrum, qui
ad Italiam ducit, Aquilonem, qui desuper flat.
ideo Homerus de eo "kaˆ kaˆ boršhj boršhj boršhj a„qrhgenšthj
a„qrhgenšthj,
a„qrhgenšthj
mšga mšga kàma kàma kul…ndwn kul…ndwn". kul…ndwn
rvvnt autem modo eruunt.
procellis procella est vis venti cum pluvia,
dicta procella ab eo, quod omnia percellat,
hoc est moveat.
inseqvitvr clamorqve virvm quia
praecesserat ventorum sonus, quem et
ipsum clamorem possumus dicere.
stridorqve rvdentvm proprie; nam in
funibus stridor est. 'stridor' autem est
sibilus. Pacuvius in Teucro "armamentum
stridor et rudentum sibilus".
eripivnt s. n. Accius in Clytemestra "deum
regnator nocte caeca caelum e conspectu
abstulit".
tevcrorvm ex ocvlis numquam enim totum
caelum nubibus tegitur, sed illa pars,
contra quam flaverint venti. quod autem
dixit diem eripi, ad videntum oculos
rettulit, non ad naturam.
tevcrorvm e. o.] bene 'Teucrorum', quibus
tempestas inmissa erat.
nox incvbat nox dicta, quod oculis noceat.
'incubat' autem ideo dixit, quod alienum
tempus invasit. nam incubare proprie
dicitur per vim rem alienam velle tenere.
aut certe 'nox incubat', ut nihil intervalli
esset inter tenebras et mare. aut
tempestates, ut in georgicis "ipse pater
media nimborum in nocte corusca fulmina
17

extemplo Aeneae solvontur frigore membra; 92
ingemit, et duplicis tendens ad sidera palmas
talia voce refert: 'o terque quaterque beati,
extemplo Aeneae solvontur frigore membra;
ingemit, et duplicis tendens ad sidera palmas
talia voce refert: 'o terque quaterque beati,
molitur dextra".
poli axes, id est extremae partes caeli. duo
enim sunt, notius et borius, a quibus totum
caelum contonuisse significat. aether
aetherem hoc loco pro aere posuit.
nubes enim, unde et fulmina, aeris
sunt, non aetheris: et frequenter Vergilius
duo ista confundit.
intentant minantur, ingerunt. omnia
autem ad superiora rettulit.
extemplo ilico statim. et est augurum
sermo. templum enim dicitur locus manu
designatus in aere, post quem factum ilico
captantur auguria.
aeneae servavit tÕ tÕ pršpon pršpon, pršpon ut
Aeneam ultimum territum dicat.
frigore timore. et est reciproca
translatio; nam et timor pro frigore et
frigus pro timore ponitur, ut in Terentio
"uxorem tuam pavitare aiunt" non timere,
sed laborare frigoribus; utrumque enim in
unum exitum cadit, sicut et de calore et de
frigore urere dicimus, ut est "aut Boreae
penetrabile frigus adurat". nam et Graeci
frikt¦ frikt¦ dicunt quae sunt timenda, ut
Homerus ["dîra dîra dîra mn mn mn mn oÙk oÙk œt œt' œt Ñnost£ Ñnost£"]. Ñnost£
Livius in Odyssia "igitur demum Ulixi cor
frixit prae pavore". reprehenditur sane hoc
loco Vergilius, quod improprie hos versus
Homeri transtulerit "kaˆ kaˆ tÒt tÒt tÒt 'OdussÁoj
'OdussÁoj
lÚto Úto goÚnata goÚnata, goÚnata
kaˆ kaˆ f…lon f…lon Ãtor Ãtor, Ãtor Ãtor Ñcq»saj Ñcq»saj dd'
d
¥ra ¥ra e e pe pe prÕj prÕj Ön Ön megal»tora megal»tora megal»tora qumÒn qumÒn". qumÒn nam
'solvuntur frigore membra' longe aliud est,
quam lÚto lÚto goÚnata goÚnata: goÚnata
et 'duplices tendens ad sidera
palmas talia voce refert' molle, cum illud
magis altum et heroicae personae prÕj prÕj Ön
megal»tora megal»tora qumÒn qumÒn. qumÒn praeterea quis interdiu
manus ad sidera tollit, aut quis ad caelum
manum tendens non aliud precatur potius,
quam dicit 'o terque quaterque beati'? et
ille intra se, ne exaudiant socii et timidiores
despondeant animo, hic vero vociferatur.
ingemit non propter mortem
ingemit, sequitur enim 'o terque quaterque
beati', sed propter mortis genus. grave
enim est secundum Homerum perire
naufragio, quia anima ignea est et exstingui
videtur in mari, id est elemento contrario.
dvplices duas, secundum morem
antiquum. nam duplices duos dicebant, ut
18

extemplo Aeneae solvontur frigore membra; 92
ingemit, et duplicis tendens ad sidera palmas
talia voce refert: 'o terque quaterque beati,
quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis
contigit oppetere! o Danaum fortissime gentis
Tydide! me ne Iliacis occumbere campis
non potuisse tuaque animam hanc effundere dextra,
saevos ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens
Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis
scuta virum galeasque et fortia corpora volvit!'
quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis 95
contigit oppetere! o Danaum fortissime gentis
Tydide! me ne Iliacis occumbere campis
non potuisse tuaque animam hanc effundere dextra,
saevos ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens
Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis
scuta virum galeasque et fortia corpora volvit!' 101
hoc loco, et binos duos, et utrosque pro
utrumque, ut Cicero "binos habebam,
iubeo promi utrosque". item Sallustius cum
de duobus loqueretur "hi utrique ad urbem
imperatores erant".
palmas manus explicitas.
talia voce refert profert. 're'
abundat. alibi 'refert' respondet, ut "Anna
refert". sic in consuetudine dicimus: ille
mihi rettulit.
o terqve qvaterqve id est saepius;
finitus numerus pro infinito. et sic erupit in
vocem cum dolore Homerus trˆj trˆj m£karej
m£karej
Danaoˆ Danaoˆ kaˆ kaˆ tetr£kij tetr£kij, tetr£kij o‰ o‰ tÒt tÒt' tÒt Ôlonto Ôlonto. Ôlonto et hoc
principium quidam acephalon dicunt, cum
intellegi debeat, multa eum intra se
cogitasse, postremo in haec erupisse.
qvis et quis et quibus significat: secundum
artem enim sic dicimus. ab eo enim quod est 'a
qui' in 'bus' mittit, ab eo quod est 'a quo' in 'is'
mittit, sed a tertia declinatione in usu sunt
dativus et ablativus plurales, licet antiqui
omnibus usi sint casibus. denique Cato in
originibus ait "si ques sunt populi". et declinavit
'ques quium', ut 'puppes puppium'. moenibvs
altis propter Pergama, quae altissima fuerunt,
ex quibus omnia alta aedificia pergama
vocantur, sicut Aeschylus dicit.
oppetere ore terram petere, id est mori.
possumus autem sic uti hoc sermone, ut et per se
plenus sit et recipiat adiectionem. ergo dicimus
et oppetit et mortem oppetit, sicut et exspirat et
animam exspirat.
fortissime gentis atqui in artibus legimus
superlativum gradum non nisi genetivo plurali
iungi. constat quidem, sed 'gens' nomen est
enuntiatione singulare, intellectu plurale. bene
ergo iunxit, in gente enim plures sunt, ut alibi
ipse "ditissimus agri Phoenicum"; non enim
unus est ager Phoenicum. item Sallustius
"Romani generis disertissimus". aut superlativo
pro comparativo usus videtur, quasi fortissimis
comparandus, non ut vulgo creditur
praeferendus. sane quaeritur, cur Diomedem
fortissimum dixerit, cum post Achillem et
Aiacem ipse sit tertius, unde et Sallustius ait
"primum Graecorum Achillem". multi dicunt
ideo fortissimum, quia iuxta Homerum et
Venerem vulneravit et Martem. alii ad gentem
referunt, quod Achilles Thessalus fuit, Aiax
Graecus, Diomedes Danaus. multi ad
19

quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis 95
contigit oppetere! o Danaum fortissime gentis
Tydide! me ne Iliacis occumbere campis
non potuisse tuaque animam hanc effundere dextra,
saevos ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens
Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis
scuta virum galeasque et fortia corpora volvit!' 101
quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis 95
contigit oppetere! o Danaum fortissime gentis
Tydide! me ne Iliacis occumbere campis
non potuisse tuaque animam hanc effundere dextra,
saevos ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens
Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis
scuta virum galeasque et fortia corpora volvit!' 101
excusationem Aeneae volunt fortissimum
dictum, a quo eum constat esse percussum, ut
Iuvenalis "vel quo Tydides percussit pondere
coxam Aeneae".
tydide vocativus Graecus est; si enim latine
diceret, o Tydida debuit ponere. omnia enim
patronymica quae in 'des' exeunt apud Latinos
primae sunt declinationis, ut "saevus ubi
Aeacidae telo iacet Hector". Tydides Diomedes,
Tydei et Deipyles, Adrasti filiae, filius, qui post
captum Ilium ad Italiam venit, quod plenius in
XI. libro habes. eo tempore statua cum in templo
Apollinis Delphici staret, vi quadam divina ad
Corcyram migravit visa est muros
Corcyraeorum defendere: nam eius
comminatione hostibus fugatis Corcyra bello
exempta est.
non potvisse quasi semper voluerit.
animam hanc quasi cum dolore 'animam hanc',
ac si diceret infelicem, quae ad laborem nata est.
effvndere secundum eos qui dicunt sanguinem
esse animam, ut ipse alibi "purpuream vomit ille
animam". nam alio loco aliorum opinionem
sequitur, qui dicunt spiritum esse animam, unde
est "atque in ventos vita recessit".
saevvs magnus, ut superius diximus. vel fortis,
vel bellicosus, ut est "et saevum Aenean agnovit
Turnus in armis". vel adversus hostes 'saevus',
et est epitheton ad tempus; nam incongruum
erat ab Aenea saevum Hectorem dici. aut
'saevus', quod adversum Antenorem et Aeneam
et Helenum sentiens Helenam non permiserit
reddi. ideo 'saevus' Hector, quia Aeneas
pius. quod autem ait 'Aeacidae telo' vult
ostendere feliciorem Hectorem, cui contigerit ab
Achille perire, quod ipse optaverit ei congressus,
sicut in V.Neptunus Veneri loquitur. et bene
elegit, cum quibus perisse debuerit; ipse enim et
fortis est, et numinum proles: recte ergo his
iungitur, in quibus talia fuerunt.
sarpedon et in ultima possumus accentum
ponere et in paenultima: nam Homerus et
'Sarpedonis' declinavit et 'Sarpedontis', unde et
varius accentus est: 'Sarpedonis' enim
antepaenultima habet accentum, 'Sarpedontis'
paenultima. sed 'Sarpedontis' usurpavit;
naturalis enim declinatio est 'Sarpedon
Sarpedonis', ut 'Memnon Memnonis, Sinon
Sinonis'. si autem genetivum in 'dontis' miserit,
a circumflexo venit, qui est in ultima syllaba
nominativi, ut Demophîn Demophîntis,
20

quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis 95
contigit oppetere! o Danaum fortissime gentis
Tydide! me ne Iliacis occumbere campis
non potuisse tuaque animam hanc effundere dextra,
saevos ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens
Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis
scuta virum galeasque et fortia corpora volvit!' 101
Talia iactanti stridens aquilone procella 102
velum adversa ferit fluctusque ad sidera tollit.
franguntur remi; tum prora avertit et undis
dat latus; insequitur cumulo praeruptus aquae mons.
hi summo in fluctu pendent, his unda dehiscens
terram inter fluctus aperit, furit aestus harenis.
tris Notus abreptas in saxa latentia torquet,
[saxa vocant Itali mediis quae in fluctibus aras]
dorsum immane mari summo, tris Eurus ab alto
in brevia et syrtis urguet (miserabile visu)
inliditque vadis atque aggere cingit harenae.
unam, quae Lycios fidum que vehebat Oronten,
ipsius ante oculos ingens a vertice pontus
in puppim ferit: excutitur pronusque magister
volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem
torquet agens circum, et rapidus vorat aequore vortex.
apparent rari nantes in gurgite vasto,
arma virum tabulaeque et Troia gaza per undas. 119
Talia iactanti stridens aquilone procella 102
velum adversa ferit fluctusque ad sidera tollit.
franguntur remi; tum prora avertit et undis
dat latus; insequitur cumulo praeruptus aquae mons.
hi summo in fluctu pendent, his unda dehiscens
Laocîn Laocîntis. sic ergo et Sarpedîn,
Sarpedontis. est autem Sarpedon Iovis filius et
Laodamiae, ut alio loco "quin occidit una
Sarpedon mea progenies", occisus a Patroclo,
Menoeti filio, armis Achillis induto. huius
interitum Iuppiter prosecutus dicitur imbre
sanguineo. simois nomen hoc integrum ad nos
transiit, unde suo est accentu proferendum. nam
si esset latinum, in antepaenultima haberet
accentum, quia secunda a fine brevis est. sane
bene fecisse videtur Simoentis mentionem, ut ibi
videatur pati se optavisse, ubi genitus est, ut
alibi "tune ille Aeneas, quem Dardanio Anchisae
alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad
undam?"
svb vndis et 'sub undis' legimus, et 'sub undas'.
sed si 'sub undas', 'correpta' intellege, si 'sub
undis', 'volvit'; varia ergo distinctio est. correpta
rapta.
fortia corpora hoc est virorum fortium corpora;
nulla enim est in mortuis fortitudo.
talia iactanti inaniter loquenti, ut alibi "atque
inrita iurgia iactat et voces dum iactat inanes".
aqvilone ab Aquilone. ecce hic reddit ventum
quem transierat, et a generali tempestate ad
speciem transit.
adversa contraria, quia ad Italiam navigantibus
Aquilo contrarius est.
frangvntvr remi vel gubernacula, vel quod
melius est re vera remi. antiqui enim velis
remisque navigabant, ut "validis incumbere
remis, obliquat sinus in ventos". et hoc de navi
Aeneae, an de omnibus dixit?
tvm proram avertit alii 'prora' legi tradunt.
avertit pro 'avertitur'. et est figura creberrima.
potest namque pro activi verbi significatione
passivum poni, ut est "et pictis bellantur
Amazones armis" pro bellant. nec nos debet
movere quod bellor non facit, natura enim hoc
prohibuit. nam conpone hoc verbum, et
invenitur activum, facit enim debello debellor. et
contra pro passivi verbi significatione activum
ponitur, ut est hoc 'avertit' pro avertitur, et
"insinuat pavor" pro insinuatur, et "nox umida
caelo praecipitat" pro praecipitatur. sed haec
verba tantummodo pro se invicem ponuntur,
quae et activa esse possunt et passiva, ut est
averto avertor, praecipito praecipitor. ergo non
possumus dicere quod quidam artigraphus,
declinationes activi verbi et passivi pro se
invicem poni. nam et neutralis verbi declinatio
21

terram inter fluctus aperit, furit aestus harenis.
tris Notus abreptas in saxa latentia torquet,
[saxa vocant Itali mediis quae in fluctibus aras]
dorsum immane mari summo, tris Eurus ab alto
in brevia et syrtis urguet (miserabile visu)
inlidit que vadis atque aggere cingit harenae.
unam, quae Lycios fidum que vehebat Oronten,
ipsius ante oculos ingens a vertice pontus
in puppim ferit: excutitur pronus que magister
volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem
torquet agens circum, et rapidus vorat aequore vortex.
apparent rari nantes in gurgite vasto,
arma virum tabulae que et Troia gaza per undas. 119
Talia iactanti stridens aquilone procella
velum adversa ferit fluctusque ad sidera tollit.
franguntur remi; tum prora avertit et undis
dat latus;insequitur cumulo praeruptus aquae mons.
hi summo in fluctu pendent, his unda dehiscens
terram inter fluctus aperit, furit aestus harenis.
activa est et communis deponentisve passiva, et
aliud est esse activum verbum, aliud habere
activi verbi declinationem.
dat latvs inclinatur.
cvmvlo altitudine. cvmvlo] exuberante fluctu,
cum cumulo.
praervptvs in altum levatus.
Hi pro illi vel alii, et bene dicticîs.
his pro illis vel aliis.
dehiscens valde hiscens. 'de' enim augentis est,
ut in Terentio "deamo te Syre".
aperit ostendit, ut Sallustius "caput aperire
solitus", id est nudare, ostendere. sic alibi "visa
aperire procul montes". sane aliter hic 'aperit',
aliter 'ostium aperit'.
harenis et ab harenis et cum harenis, id est vel
ab imo movebatur mare vel cum ipsis harenis, ut
in tempestate solet.
tris Latinum est. genetivus enim pluralis
quotiens in 'ium' exit, accusativum pluralem in
'is' mittit, ut 'puppium puppis'; quotiens in 'um'
exit, in 'es' mittit, ut 'patrum patres'.
saxa latentia modo propter tempestatem, non ut
quidam tradunt tranquillo mari; nam
quemadmodum latent quae nomen habent? haec
autem saxa inter Africam, Siciliam et Sardiniam
et Italiam sunt, quae saxa ob hoc Itali aras
vocant, quod ibi Afri et Romani foedus inierunt
et fines imperii sui illic esse voluerunt. unde et
Dido "litora litoribus contraria, fluctibus undas
inprecor". quae arae a Sisenna "propitiae"
vocantur. alii dicunt Graecos haec saxa bwmoÝs
bwmoÝs
appellare. quidam insulam fuisse hunc locum
tradunt, quae subito pessum ierit, cuius reliquias
saxa haec exstare, in quibus aiunt Poenorum
sacerdotes rem divinam facere solitos. has aras
alii Neptunias vocant, sicut Claudius
Quadrigarius I. annalium "apud aras, quae
vocabantur Neptuniae". Varro de ora maritima
lib. I "ut faciunt hi, qui ab Sardinia Siciliam aut
contra petunt. nam si utramque ex conspectu
amiserunt, sciunt periculose se navigare ac
verentur in pelago latentem insulam, quem
locum vocant aras".
torqvet iacit, inmittit, ut "torquet aquosam
hiemem". alibi 'torquet' deflectit, ut "torquet
medios nox umida currus". alibi regit et frenat,
ut "cuncta tuo qui bella pater sub numine
torques". alibi sustinet et fert "axem umero
torquet stellis fulgentibus aptum".
22

tris Notus abreptas in saxa latentia torquet,
[saxa vocant Itali mediis quae in fluctibus aras]
dorsum immane mari summo, tris Eurus ab alto
in brevia et syrtis urguet (miserabile visu)
inliditque vadis atque aggere cingit harenae.
unam,quae Lycios fidumque vehebat Oronten,
ipsius ante oculos ingens a vertice pontus
in puppim ferit: excutitur pronusque magister
volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem
torquet agens circum,et rapidus vorat aequore vortex.
apparent rari nantes in gurgite vasto,
arma virum tabulaeque et Troia gaza per undas.
unam,quae Lycios fidumque vehebat Oronten,
ipsius ante oculos ingens a vertice pontus
in puppim ferit: excutitur pronusque magister
saxa vocant itali mediis qvae in flvctibvs aras.
ordo est, quae saxa in mediis fluctibus Itali aras
vocant. pro quibus hunc ordinem esse ait 'tris
Notus abreptas mediis fluctibus in saxa latentia
torquet'. alii 'mediis fluctibus aras'
legunt, ut sit ordo 'saxa vocant Itali aras, quae
mediis fluctibus', ut desit 'sunt'. Italos autem
aliqui non qui in Italia nati sint, sed qui Latine
loquantur accipiunt.
dorsvm inmane eminens, altum, secundum
Homerum. vel certe eminens planities aut
superficies durior. aut sic ait hic poeta 'dorsum'
de saxo, ut Homerus "nîta nîta qal£sshs qal£sshs", qal£sshs sicut
alibi ipse "dorso dum pendet iniquo". quidam
'inmane' pro malo accipiunt positum propter
naufragia, quae ibi solent fieri; nam 'manum'
bonum dicunt, ergo quod bono contrarium
inmane; non enim potest pro magno accipi,
alibi "posuitque inmania templa", quia non
facile apparent haec saxa, nisi cum mare ventis
movetur. 'dorsum' autem hoc loco non absurde
ait, quia Graece arae ipsae ‰ppou ‰ppou nîta
nîta
dicuntur, ut Sinnius Capito tradidit, secundum
Homerum.
mari svmmo vel in summo, vel in placido.
in brevia et syrtes id est in brevia syrtium, quo
modo "molemque et montes".
'brevia' autem vadosa dicit, per quae possumus
vadere. et syrtes syrtium "sinus duo sunt pares
natura, inpares magnitudine", ut Sallustius
dicit. vadis vada t¦ t¦ t¦ bracša bracša. bracša bracša Varro de ora
maritima libro I "si ab aqua summa non alte est
terra dicitur vadus". et multi sic legunt
'inliditque vadis atque aggere cingit harenae'.
lycios hi Troiae ad auxilium venerant, qui
mortuo rege Pandaro Aeneam secuti sunt, unde
et in secundo ait "comitum adfluxisse
novorum".
fidvm fidelem. utrumque nomen idem significat.
quamvis quidam velint fidum amicum, fidelem
servum dici. et sic pronuntiandum, ut dolorem
adferat talis socii amissio.
ipsivs ante ocvlos ad maiorem dolorem: unde
alibi "quaeque ipse miserrima vidi", item "qui
nati coram me cernere letum fecisti".
ingens pontvs magna pars ponti. et est tropus
synecdoche.
a vertice aut a puppi, quae vertex navis est, aut
ab Aquilone, qui flat a mundi vertice, hoc est a
septentrione, ut ipse alibi "hic vertex nobis
semper sublimis". quidam 'verticem' hic
23

volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem procellam accipiunt.
torquet agens circum,et rapidus vorat aequore vortex. in pvppim pro puppim: addidit praepositionem.
apparent rari nantes in gurgite vasto,
pronvs prhn»s prhn»s. prhn»s non nulli sane 'pronum'
arma virum tabulaeque et Troia gaza per undas. adverbialiter legunt.
magister Leucaspis, ut in sexto libro
"Leucaspim
Orontem".
et Lyciae ductorem classis
ter saepius, finitus numerus pro infinito.
crebros enim fluctus facit Aquilo, ut Sallustius
"crebritate fluctuum ut Aquilone solet". vel
certe quod Graeci trikum…an trikum…an trikum…an appellant, ut
Sallustius "triplici fluctu".
ibidem 'ibidem' et 'ubinam' multi dubitant ubi
esse debeat accentus, quia 'ibi' et 'ubi'
unam,quae Lycios fidumque vehebat Oronten,
ipsius ante oculos ingens a vertice pontus
in puppim ferit: excutitur pronusque magister
naturaliter breves sunt, sed ratione finalitatis
plerumque producuntur in versu, nescientes
hanc esse rationem, quia pronuntiationis causa
contra usum Latinum syllabis ultimis, quibus
particulae adiunguntur, accentus tribuitur, ut
'musaque' 'illene' 'huiusce'. sic ergo et 'ibidem'.
torqvet agens circvm in gyrum circumagit.
vertex vertex dicitur circumacta in se unda et
quae quasi sorbere videatur: quod de Charybdi
volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem legitur "atque imo barathri ter gurgite vastos
torquet agens circum,et rapidus vorat aequore vortex. sorbet in abruptum fluctus", de qua ait
apparent rari nantes in gurgite vasto,
arma virum tabulaeque et Troia gaza per undas.
Sallustius "Charybdis, mare verticosum".
apparent aliud est 'parere' et aliud 'apparere'.
'parere' enim est oboedire, ut "paret amor
dictis", 'apparere' autem, videri, ut "apparet
liquido sublimis in aere Nisus". et haec
observatio diligenter custodiri debet, licet eam
auctores metri causa plerumque corrumpant.
rari vel propter maris magnitudinem, vel quia
una perierat navis. vel 'rari' de multis, ut
ostendat statim alios plures periisse. et quomodo
'apparent', si 'ponto nox incubat atra'? aut quia
'crebris micat ignibus aether', aut quia ante
ipsius oculos hoc evenit. nantes prima verbi
positio est 'no nas nat', unde est "nare per
aestatem liquidam". prima syllaba naturaliter
longa est, licet 'natare' 'na' brevis sit in eadem
significatione.
in gvrgite vasto tapinosis est, id est rei magnae
humilis expositio. prudenter tamen Vergilius
humilitatem sermonis epitheto sublevat, ut hoc
loco 'vasto' addidit. item cum de equo
unam,quae Lycios fidumque vehebat Oronten,
ipsius ante oculos ingens a vertice pontus
in puppim ferit: excutitur pronusque magister
volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem
torquet agens circum,et rapidus vorat aequore vortex.
loqueretur ait "cavernas ingentes".
24

apparent rari nantes in gurgite vasto,
arma virum tabulaeque et Troia gaza per undas.
iam validam Ilionei navem, iam fortis Achati, 120
et qua vectus Abas, et qua grandaevos Aletes,
vicit hiems; laxis laterum compagibus omnes
accipiunt inimicum imbrem rimisque fatiscunt.
arma virvm bene addidit 'virum', id est
virorum. arma enim dicuntur cunctarum artium
instrumenta, ut "Cerealiaque arma", item
"colligere arma iubet" et alio loco "dicendum et
quae sint duris agrestibus arma".
[P. Ouidius Naso, Tristia, 1, 2, 45sgg2)
ei mihi, quam celeri micuerunt nubila flamma!
quantus ab aetherio personat axe fragor!
nec leuius laterum tabulae feriuntur ab undis
quam graue ballistae moenia pulsat onus. ]
troia differentia in hoc sermone est et in sensu et
in syllabis. nam cum provinciam dicimus, nam
Troia provincia, Ilium ipsa civitas, et principale
est nomen, brevis est 'Tro'. quando autem non
est principale et derivatio est, longa est 'Tro.', ut
"Troius Aeneas".
gaza Persicus sermo est et significat divitias,
unde Gaza urbs in Palaestina dicitur, quod in ea
Cambyses rex Persarum cum Aegyptiis bellum
inferret divitias suas condidit. est autem generis
feminini, ut "et gaza laetus agresti". quo
exemplo apparet quoque superfluo quaeri a
multis, quemadmodum potuerit aurum natare,
nescientibus gazas, id est opes, dici omne quod
possidemus. aut certe hyperbole tempestatis, ut
etiam ponderosa ferri potuerint.
per vndas 'per' quidam nolunt .
iam validam zeugma est ab inferioribus 'vicit
hiems'. quod fit et a superioribus et a medio,
plerumque et ad utrumque respondet, ut
"Troiugena, interpres divum, qui numina
Phoebi, qui tripodas, Clarii laurus, qui sidera
sentis et volucrum linguas et praepetis omina
pinnae". ecce hoc loco 'sentis' et ante dicta et
sequentia concludit.
ilionei antiptosis est, pro genetivo enim dativum
posuit; nam constat huiusmodi Graeca nomina
dativum singularem in ei diphthongum mittere,
ut Orphei; nam illa solutio est cum Orphei
separatim dicimus: nec modo 'Ilionei' possumus
dicere adstrictum esse genetivum, ut ipse sit qui
et dativus. quod si forte contingat, non regula
mutatur, sed antiptosis fit, qua plerumque
utuntur poetae, ut "urbem quam statuo vestra
est" pro urbs, item "haeret pede pes" pro pedi.
25

vectvs qua vehebatur significat. et pro praesenti
participio, quod non habemus, praeteritum
posuit. in Latino enim sermone a passivo verbo
praesens participium non est, neque ab activo
praeteritum. sed quod uno sermone explicare
non possumus aut circumlocutione ostendimus,
aut si hoc nolumus, participium pro participio
ponimus, sed usurpative, ut hoc loco factum est.
abas Abantes aliquot tradunt: hic unus, Aeneae
comes; alter quem in Troia Diomedes occidit;
tertius est Argivus, cuiusclipeum tertio libro
Apollini consecrasse dicit Aeneam.
vicit hiems 'hiems' duas res significat: aut
tempus aut vim venti, per quam oritur
tempestas. ergo pro loco intellegendum est.
Accius "unde estis nautae huc hieme delati". sic
et Varro.
laxis pro laxatis, nomen pro participio.
imbrem imber dicitur umor omnis, ut Lucretius
ex "igni terra atque anima nascuntur et imbri",
id est umore. imbrem] veteres enim omnem
aquam imbrem dicebant. Ennius imbrem pro
aqua marina "ratibusque fremebat imber
Neptuni".
fatiscvnt abundanter aperiuntur; 'fatim' enim
abundanter dicimus, unde et adfatim, hiscere
autem aperiri, verbum frequentativum ab hiare.
26

A scuola dal ‘grammaticus’: i sinonimi
Una lezione di lessico: le parole del mare
A Roma antica la formazione è affidata, com’è noto, alle lezioni del grammaticus e del rhetor: il
primo si concentra sull’analisi dei testi e mira a far conseguire la padronanza del linguaggio; il
secondo mira a preparare i suoi giovani nella composizione, li avvia insomma alla produzione; il suo
è una sorta di laboratorio di scrittura creativa, finalizzato all’ottimizzazione di tutte le competenze
acquisite durante la lettura dei classici, in primis Virgilio. Rimane comunque preliminare conoscere
i processi con cui i Romani giungevano alla genesi e all’arricchimento del patrimonio lessicale, di
cui dovevano dotarsi gli aspiranti oratori in Roma antica.
Si può immaginare, dunque, che il grammaticus di turno dettasse l’elenco dei significanti fra loro
accomunati dal fatto di suggerire, fatte salve alcune sfumature, un medesimo significato, ossia dei
sinonimi. L’esercizio non era di scarso impiego, specie in vista del raggiungimento di una tecnica
compositiva di un certo livello. Vi allude anche Quintiliano (Inst. or. 10,1,5-8 Num ergo dubium est
quin ei uelut opes sint quaedam parandae, quibus uti ubicumque desideratum erit possit? Eae
constant copia rerum ac uerborum. Sed res propriae sunt cuiusque causae aut paucis communes,
uerba in uniuersas paranda: quae si [in] rebus singulis essent singula, minorem curam postularent:
nam cuncta sese cum ipsis protinus rebus offerrent. Sed cum sint aliis alia aut magis propria aut
magis ornata aut plus efficientia aut melius sonantia, debent esse non solum nota omnia sed in
promptu atque [id] ut ita dicam in conspectu, ut, cum se iudicio dicentis ostenderint, facilis ex his
optimorum sit electio. Et quae idem significarent solitos ediscere, quo facilius et occurreret
unum ex pluribus, et, cum essent usi aliquo, si breue intra spatium rursus desideraretur, effugiendae
repetitionis gratia sumerent aliud quo idem intellegi posset. Quod cum est puerile et cuiusdam
infelicis operae, tum etiam utile parum: turbam enim tantum modo congregat, ex qua sine
discrimine occupet proximum quodque. Nobis autem copia cum iudicio paranda est, uim
orandi, non circulatoriam uolubilitatem spectantibus. Id autem consequimur optima legendo atque
audiendo: non enim solum nomina ipsa rerum cognoscemus hac cura, sed quod quoque loco sit
aptissimum. Omnibus enim fere uerbis, praeter pauca quae sunt parum uerecunda, in oratione locus
est. Nam scriptores quidem iamborum ueterisque comoediae etiam in illis saepe laudantur; sed
nobis nostrum opus intueri sat est. Omnia uerba, exceptis de quibus dixi, sunt alicubi optima: nam
et humilibus interim et uulgaribus est opus, et quae nitidiore in parte uidentur sordida, ubi res poscit
proprie dicuntur. Haec ut sciamus, atque eorum non significationem modo sed formas etiam
mensurasque norimus ut ubicumque erunt posita conueniant, nisi multa lectione atque auditione
adsequi nullo modo possumus, cum omnem sermonem auribus primum accipiamus. Propter quod
infantes a mutis nutricibus iussu regum in solitudine educati, etiam si uerba quaedam emisisse
traduntur, tamen loquendi facultate caruerunt. Sunt autem alia huius naturae, ut idem pluribus
uocibus declarent, ita ut nihil significationis quo potius utaris intersit, ut 'ensis' et 'gladius'. Alia,
etiam si propria rerum aliquarum sint nomina, tropicos [quare] tamen ad eundem intellectum
feruntur, ut 'ferrum' et 'mucro'; nam per abusionem sicarios etiam omnis uocamus qui caedem telo
quocumque commiserunt. Alia circumitu uerborum plurium ostendimus, quale est 'et pressi copia
lactis'. Plurima uero mutatione figurarum: 'scio' 'non ignoro' et 'non me fugit' et 'non me praeterit' et
'quis nescit?' et 'nemini dubium est'. Sed etiam ex proximo mutuari licet. Nam et 'intellego' et
'sentio' et 'uideo' saepe idem ualent quod 'scio'. Quorum nobis ubertatem ac diuitias dabit lectio, ut
non solum quo modo occurrent sed etiam quo modo oportet utamur. Non semper enim haec inter se
idem faciunt, nec sicut de intellectu animi recte dixerim 'uideo', ita de uisu oculorum 'intellego', nec
ut 'mucro' gladium, sic mucronem 'gladius' ostendit. Sed ut copia uerborum sic paratur, ita non
uerborum tantum gratia legendum uel audiendum est. Nam omnium quaecumque docemus hinc
sunt exempla, potentiora etiam ipsis quae traduntur artibus cum eo qui discit perductus est ut
intellegere ea sine demonstrante et sequi iam suis uiribus possit, quia quae doctor praecepit orator
ostendit. ), dopo aver insistito sulla necessità di avere a disposizione, oltre ai concetti, anche le
27

isorse espressive più adeguate all’ordito del discorso: il tutto, avendo riguardo per la funzionalità
della scelta lessicale e mettendo in guardia dalla facile superficialità dell’ammasso verbale.
“E so che alcuni ebbero l’abitudine di memorizzare i sinonimi, sia perché, tra molti termini, se ne
presentasse più facilmente uno, sia perché, se dopo aver utilizzato un certo termine ci fosse necessità
di impiegarlo di nuovo a breve distanza, potessero usarne un altro di significato analogo per evitare
la ripetizione. Ma questa pratica è non solo puerile e una fatica infruttuosa, ma è anche di scarsa
utilità, perché si limita ad ammassare una folla di parole da cui prendere indiscriminatamente la
prima che càpita. Invece noi, che abbiamo di mira il vigore dell’espressione e non la loquacità dei
venditori ambulanti, dobbiamo procurarci la ricchezza del lessico con discernimento. Ora, otteniamo
questo risultato leggendo e ascoltando ciò che vi è di meglio, perché grazie a questa cura non solo
conosceremo meglio i nomi delle cose, ma quello più adatto a ciascun contesto”.
Orbene, dinanzi a un brano di Virgilio e dinanzi ai versi che, in modo così dettagliato, avevano
descritto la furia del mare in tempesta, gli studenti di allora, prim’ancora di accingersi a studiare gli
articolati meccanismi della similitudine (la qual cosa essi avrebbero fatto, più tardi, a scuola dal
rhetor), sarebbero stati guidati nell’indagine dell’intero paradigma lessicale, con cui esprimere una
realtà così dinamica e ambigua come il mare. A fare da supporto all’apprendimento dei distinguo
semantici e, in particolare, della ricchissima nomenclatura virgiliana, sarebbero stati magari appositi
manuali, di cui peraltro ancora oggi conserviamo traccia in opere intitolate differentiae verborum.
Questo dunque il paradigma dei vocaboli con cui in latino si significa il mare:
MARE, AEQUOR, PELAGUS, PONTUS, UNDA, FLUCTUS.
AESTUS, FRETUM, GURGES, PROFUNDUM,ALTUM, SAL
Mare, l’acqua amara
Si tratta del vocabolo generalmente ritenuto tra i più generici e omnicomprensivi, utile a significare
il mare nella sua più vasta accezione. Prova ne è il fatto che esso fosse impiegato sovente come
comodo termine di paragone (generico, appunto), idoneo a rivelare -e contrario- la semantica di altri
vocaboli del mare, più puntuali e riferiti (almeno in origine) a singole qualità dell’elemento acqua.
Poteva accadere, tuttavia, che, nonostante l’indeterminatezza di questa parola, i maestri di scuola si
cimentassero comunque nella ricerca di un suo tratto peculiare, che magari aiutasse gli scolari a
imprimere nella memoria il suo significato, differenziandolo dagli altri. A questo scopo tornava
spesso utile la pratica dell’etimologia o, per meglio dire, della ‘paretimologia’, ossia l’arbitraria
spiegazione dell’origine di un vocabolo, affidata non alla scientificità di dati storici e linguistici, ma,
più semplicemente, ad assonanze e a immediate associazioni mentali. A farne largo uso era, tra gli
altri, il vescovo Isidoro di Siviglia (VI-VII sec. d.C.), erudito ed esperto, fra l’altro, di sinonimia (fu
autore di celeberrime Differentiae verborum). Le sue annotazioni sulle parole del mare vengono
soprattutto da una poderosa opera enciclopedica, intitolata Origines.
A proposito di ‘mare’, il dotto vescovo scriveva (Or. 13,14,1):
Mare est aquarum generalis collectio. Omnis enim congregatio aquarum, sive salsae sint sive
dulces, abusive maria nuncupantur, iuxta illud : «Et congregationes aquarum vocavit maria».
Proprie proprie autem mare appellatum eo quod aquae eius amarae sint.
“Il mare è il luogo al quale confluiscono tutte le acque. Ogni massa d’acqua, sia salata sia dolce,
infatti, solo impropriamente prende il nome di mare, secondo le note parole: «E alla massa delle
acque pose nome mari» [Gen. 1,10]. Propriamente, il mare è stato così chiamato perché le sue acque
sono amare”.
[trad. di A. Valastro Canale]
28

La spiegazione di Isidoro, pur fantasiosa nel rilievo etimologico, coglieva, tuttavia, l’esatta
accezione con la quale il vocabolo era stato impiegato in età classica (e, questo, senza prescindere
dall’auctoritas biblica). ‘Mare’, infatti, era il nome generico di una massa d’acqua (aquarum
generalis collectio), cui poi di necessità dovette essere associata una particolare qualità dell’acqua
(che Isidoro individuava nel suo sapore “amaro”): fu ‘mare’, allora, l’acqua che dava luogo agli
oceani e che divideva tra loro le terre.
Nell’opera di Virgilio -a conferma di quanto detto sopra- la parola ‘mare’ designa innanzi tutto
l’elemento fisico (un significato, questo, che il Mantovano deve soprattutto a Lucrezio, dal quale
proviene l’accezione propriamente filosofica, con cui il termine fu impiegato talora nelle Bucoliche
e più spesso nelle Georgiche): soprattutto nell’ Eneide (ove si concentra il più alto numero di
occorrenze) il vocabolo indicò, per ‘riduzione’, anche singole qualità della superficie marina, senza
però mai specializzarsi in un senso, ma conservando la sua peculiare versatilità semantica. Mare,
infatti, nell’ Eneide, è ostile (Aen. 1,598; 5,768) ma anche benigno (Aen. 7,25; 10,221); è fonte di
punizione (Aen. 7,200; 10,162), ma anche luogo sicuro e affidabile ove prestare giuramenti (Aen.
6,351; 12,197); è una via, un passaggio (Aen. 3,144), ma anche una vasta estensione (Aen. 1,524).
Aequor, la piana distesa del mare
Aequor, il cui senso primario è “pianura”, deve il suo principale significato alla sua relazione
etimologica con ‘aequus’: esso richiamava all’immaginazione degli antichi gli ampi e aperti
orizzonti, e, in particolare, le distese, piane e spaziose, della terra e del mare. Applicata al
vocabolario del mare, infatti, questa parola non poté che conservare la sua speciale accezione,
designando il mare nei momenti di bonaccia, quando è calmo, piatto, senza ostacoli che si
frappongano alla sua vista.
Queste le glosse di Isidoro al proposito (Or. 13,14,2):
Aequor autem vocatum quia aequaliter sursum est; et quamvis aquae fluctuantes velut montes
erigantur, sedatis rursus tempestatibus adaequantur. Altitudo enim maris diversa est, indiscreta
tamen dorsi eius aequalitas.
“Aequor […] è nome dato al mare in quanto […] uniforme in superficie; le acque, infatti, pur
formando onde alte come montagne, una volta placatesi le tempeste, tornano ad essere
uniformemente piane. La profondità del mare varia, ma l’uniformità della sua superficie è costante”.
[trad. di A. Valastro Canale]
Con l’ausilio del passo di Isidoro si può comprendere che il vocabolo aequor era chiamato dagli
antichi a suggerire una specifica direzione e dimensione dello spazio (orizzontale e vastissimo): il
vescovo di Siviglia, infatti, per meglio illustrare il significato di questo sostantivo, alludeva -di
nuovo e contrario- alla nozione di spazio verticale, precisando che, se la profondità dei fondali
marini era soggetta a mutamenti (e non era, pertanto, “eguale”), viceversa la superficie del mare
(cioè la sua dimensione spaziale orizzontale) era, nella sostanza, uniforme, perché destinata a tornare
piana anche dopo aver raggiunto altezze notevolissime.
Già Varrone (De l. Lat. 7,23), del resto, aveva spiegato che mare appellatum, quod
aquatum cum commotum vento non est; anche Servio, a distanza di cinque secoli, avrebbe
ricondotto la semantica di aequor alla sua relazione etimologica con aequus e derivati (Ad Aen. 2,69
[…] aequor: dictum enim est ab aequalitate). I manuali di differentiae verborum della tarda latinità
(che quasi sempre attingevano suggerimenti dal già illustre Isidoro) avrebbero ulteriormente chiarito
il senso di aequor, ricorrendo al confronto sempre con il generico ‘mare’ (Inter aptum - PL 83, coll.
8 ss. [66] Inter aequora et maria: Aequora, non tantum aquae, set et campi propter aequalitatem
dicti, mare autem tantum congregatio aquarum).
Quanto all’uso virgiliano, aequor fu impiegato sia in riferimento ai campi sia a proposito del mare:
il vocabolo, nella sua accezione “acquatica”, poteva alludere alle superfici marine, lacustri ed anche
29

fluviali (ecl. 3, 191; ecl. 8,89 e 96), alle lunghe distanze (eclog. 3, 403) e, ancora, alle
peregrinazioni, diuturne e irte di disagi (georg. 1,206; eclog. 6, 335 etc.).
Cicerone, che ancora richiamava l’attenzione dei lettori sull’immagine del mare piatto suggerita da
aequor (Cic. Acad. post. fragm. 20,18 quid tam planum videtur quam mare; e quo etiam aequor
illud poetae vocant), dà notizia del fatto che l’uso di aequor fosse per lo più limitato -almeno nel I
sec. a.C.- alla poesia: solo da Seneca in poi, infatti, la prosa accolse questo vocabolo, generalmente
come voce dotta presa in prestito dai carmi.
Pelagus, l’oceano aperto e sconfinato
Pelagus è un calco dal greco pevlago" (è qui forse la ragione per la quale, avvertita come un
forestierismo, questa parola fu in età repubblicana adoperata per lo più in sede poetica). Ad ogni
modo, sotto il profilo semantico, la voce latina, che del vocabolo di origine conservava anche il
genere neutro, indicò il mare aperto, distinguendosi dagli altri vocaboli del mare per il fatto di
designare, per lo più, il mare senza confini e, per espansione, il mare come entità ignota e temibile.
Le occorrenze virgiliane di ‘pelagus’ si concentrano, per ovvie ragioni, nell’Eneide, dove il mare -
specie nella prima parte, la cosiddetta sezione “odissiaca”- è l’elemento naturale con il quale i
Troiani dovettero confrontarsi più a lungo e più duramente. Talora identificato con il fato, dotato di
vita propria e fatto strumento di divinità per ostacolare piani e propositi umani (cfr. Aen. 1,138), il
pelagus è sede di pericoli (Aen. 6,83) e fonte di paure: vi si indirizzano anche preghiere (Aen. 5,235
ss.; 615 ss.), finalizzate a placarne la volontà ostile. A segnarne i limiti, che, pur invisibili, esistono -
così, secondo la percezione degli antichi- sono confini lontanissimi (pelagi extrema: Aen. 8,333), le
cui remote distanze accentuano il senso di paura che viene dalla navigazione in mare aperto. L’idea
di ampiezza e di vastità quasi sconfinata, del resto, era ritenuta intrinseca a questo vocabolo ancora
nel VII sec., quando il solerte Isidoro, avvalendosi dello strumento paretimologico, così spiegava la
parola pelagus:
Pelagus autem est latitudo maris sine litore et portu, Greco nomine ajpo; tou' plagivou, hoc est a
latitudine, dictus.
“Pelago è un’estensione marina senza spiaggia e porto: è parola greca che deriva ajpo; tou' plagivou,
ossia dall’estensione”.
[trad. di A. Valastro Canale]
Si può ipotizzare che, in seguito, la semantica di pelagus abbia accolto, oltre al senso dello spazio
orizzontale, un’idea di spazio verticale (del resto la profondità è una delle qualità del mare aperto):
allora, a questo vocabolo furono associate immagini e suggestioni che, più propriamente, andavano
ascritte a ‘profundum’, dal quale ‘pelagus’, nella tarda latinità, fu probabilmente via via “attratto”.
Nel X sec. d.C., infatti, a commento dell’Ars Maior di Donato, Remigio d’Auxerre precisava che
‘Pelagus’ dicitur profundum mare vel profunditas aquae (Remigius Autissiodorensis, Comm.
Einsidl. In Don. Artem maiorem, GL Suppl. p. 237,1 Keil)
Pontus, il dio che viveva nel prodigioso mare
Quanto a pontus (gr. povnto"), esso, di nuovo assai più ricorrente nell’ Eneide che nelle altre opere
virgiliane, è similmente associato all’azione del fato, e, proprio come ‘pelagus’, pare dotarsi di una
vita autonoma: in Aen. 3, 672- 673, ad esempio, il poeta ne ritrae il tremore, che segue al grido di
Polifemo. Il ‘pontus’ accoglie i prodigi degli dei (Aen. 2,207 ss.) ed è generalmente strumento utile a
forzare la volontà e la capacità d’azione degli uomini (Aen. 1,39 ss.; Aen. 9,102 ss.).
Sempre al pari di pelagus, con il quale condivide anche la strettissima relazione con un vocabolo
straniero, pontus veniva adoperato specialmente in poesia e di norma evitato in prosa. Sfumata e via
via quasi impercettibile, la differenza tra pontus e pelagus - stante comunque la strettissima
relazione di sinonimia che sempre legò i due vocaboli - consisteva forse nella più accentuata
appartenenza di quello (pontus) alla sfera divina e mitica, nella quale, per estensione, sarebbe stato
30

in seguito inscritto anche questo (pelagus). Non è da escludere, infatti, che, ancora nel I sec., si
avesse memoria di quel luogo della cosmogonia esiodea (Theog. 233) che voleva Nereo, il dio del
mare, figlio di Povnto" (un riferimento al passo di Esiodo è forse in Verg. ecl. 6,35 ss.): da sempre
oggetto di personificazione e, in più, collegato alle origini del mare e del cosmo (Povnto" era a sua
volta figlio di Gaia), il ‘pontus’ -anche presso i latini- aveva probabilmente conservato ancora quello
speciale e illustre status di paternità, che ne aveva fatto il padre fondatore degli oceani. Per questo,
diversamente da ‘pelagus’ (più ancorato, pur nella sua sostanziale vaghezza, a un’idea fisica e non
mitologica del mare), il vocabolo ‘pontus’ trovava, nella sfera divina di appartenenza, il suo tratto
specifico più peculiare. Lo stesso etimo, ipotizzato da Ernout-Meillet 1 (pontus da pons),
individuando in pontus un luogo di passaggio, confermerebbe l’alone sovrumano e, per così dire,
“diabolico” ad esso generalmente ascritto: se demoni e spiriti, infatti, abitavano i varchi e le zone di
transito, il mare chiamato ‘pontus’ probabilmente continuò ad evocare, ancora a molti secoli di
distanza da Esiodo, la vita sotterranea e misteriosa che aveva sede negli abissi. Siamo autorizzati a
credere, allora, che Virgilio possa aver scelto questo vocabolo, nel brano delle Georgiche di nostro
interesse (Georg. 3,237 ss.), con questo scopo: al fine, cioè, di alludere, mediante la parola pontus
(alla cui sconfinata indeterminatezza molto contribuisce, peraltro, l’aggettivo ‘medius’: Georg.
3,237 medio… ponto), alle presenze invisibili del mare e alla loro inesausta energia, responsabile di
violente tempeste e di fragorosi flutti.
Unda e fluctus l’acqua che si muove
La specificità del vocabolo ‘unda’ era di norma verificata attraverso il confronto con il più neutro
‘aqua’, dal quale ‘unda’ si discostava per il fatto di avere implicita l’idea di movimento continuo e
ripetuto. Le sintetiche definizioni che ancora si leggono in uno dei più diffusi compendi di
differentiae verborum (Inter aptum, PL 83, coll. 8 ss. 65 Inter aqua et unda: Unda simper in motu
est, aqua vero stativa) dipendono sicuramente dalle annotazioni, molto più dettagliate, redatte da
Isidoro (Or. 13,20,2 ss.):
Aqua est stativa et sine motu aequalis. Unda vero, eminens liquor qui sempre in motu est. Lucretius
[2,152] ‘Aerias undas’, id est motus, et corpus illud quod refluctuat. Nam nec unda per se aqua est,
sed aqua in motu quodam et agitatione, quasi ab eundo et redeundo, unda vocata.
“L’acqua è un elemento statico ed uniforme privo di moto. L’onda, al contrario, è una superficie
liquida in costante movimento. Scrive Lucrezio: ‘Le onde aeree’, riferendosi al movimento e ad un
corpo che rifluisce. Un’onda, infatti, di per sé non è acqua, ma acqua soggetta ad un movimento e ad
un’agitazione determinati, ed è chiamata unda quasi ab eundo et redeundo, ossia con riferimento
all’azione di andare e tornare ”.
[trad. di A. Valastro Canale]
Parimenti, il vocabolo ‘fluctus’ -di nuovo per paretimologia- era associato da Isidoro (Or. 13,20,2) al
moto delle acque e, in particolare, a quel moto indotto dall’azione dei venti:
Fluctus dicti quod flatibus fiant. Ventorum enim impulse agitatae aquae fluctuant.
“I flutti sono stati così chiamati in quanto flatibus fiunt, ossia nascono dalle correnti d’aria. Le
acque, infatti, fluttuano sotto la spinta dei venti”.
[trad. di A. Valastro Canale]
Per Isidoro, dunque, l’acqua in movimento si chiama ‘unda’ quando più di tutto si vuole sottolineare
l’azione subìta dal liquido, che, agitato in modo alterno e continuo, “va e viene” ininterrottamente;
1 A. Ernout-A. Meillet, Dictionnaire étymologique de la langue latine, Paris 1979 5 , s.v. pontus.
31

‘fluctus’, invece, alluderebbe alla causa del moto (i venti), condizione essenziale perché il “flutto”
nasca e perduri. Del resto, al di là delle curiose fantasticherie di Isidoro, il senso autentico di
‘fluctus’ si riferisce per davvero alla causa del moto, giacché il vocabolo, valendo originariamente
per “corrente” (fluctus da fluo), ne aveva poi, per metonimia, designato l’effetto (l’onda).
Più in generale, se nell’uso virgiliano il vocabolo ‘unda’ può essere “sinonimico di mare” e, a sua
volta, trovarsi in relazione di “equivalenza semantica con fluctus”, non si possono tuttavia non
notare (proprio sulla scorta del metodo perseguito nelle antiche differentiae verborum!) le
discrepanze semantiche che separano l’un termine dall’altro: il nutrito numero di occorrenze, che
vedono il vocabolo ‘fluctus’ adoperato in iunctura con ‘unda’, lascia intendere che, ove il primo
alluda per lo più alla forza della corrente, che, in estensione, si dispiega lungo tutta la massa
d’acqua, unda, invece, contenga propriamente l’idea di un movimento verticale, che si manifesta in
altezza e che, in più, può riguardare anche singoli fenomeni ondosi meno imponenti dei poderosi
“flutti”.
Aestus, fretum e gurges: flussi e riflussi, strettoie e vortici dell’acqua che ribolle
Quando vollero far passare l’idea del mare in fermento e in subbuglio, agitato dai venti, dalle
correnti e da misteriose forze sottomarine, gli antichi ricorsero per lo più a tre vocaboli: aestus,
fretum (a volte nella sua variante al maschile, fretus) e gurges.
I primi due vocaboli sono oggetto di riflessione, ancora una volta, del vescovo Isidoro (Or. 13,18,1
ss.):
Aestus ad Oceanum pertinet, fretus ad utrumque mare. Nam aestus est maris accessus vel recessus,
id est inquietudo; unde et aestuaria, per qua mare vicissim tam accedit quam recedit. Fretum autem
appellatum quod ibi semper mare ferveat ; nam fretum est angustum et quasi fervens mare, ab
undarum fervore nominatum, ut Gaditanum vel Siculum ; nam freta dicta Varro ait quasi fervida, id
est ferventia, et motum fervoris habentia.
“[Aestus] è […] dell’Oceano; [fretus], invece, è posto tra due mari. Si chiama aestus ossia marea il
movimento di flusso e riflusso del mare, ossia la sua instabilità, donde anche il nome aestuarium,
dato ai luoghi in cui il mare ora entra ora esce. Il fretum […] è stato invece così chiamato perché in
esso il mare sempre fervet, ossia infuria come ribollendo. Uno stretto, infatti, è un ramo di mare
angusto e come fervens, ossia ribollente, il cui nome deriva appunto dal fervore delle onde: è il caso,
ad esempio, dello stretto di Cadice o di quello di Sicilia. Secondo Varrone [De l. L. 7,22], infatti, gli
stretti sono stati chiamati freta, quasi a dire fervida, ossia ferventi e dotati di movimento proprio del
fervore”.
[trad. di A. Valastro Canale]
Servendosi di annotazioni quanto mai note ai docenti e agli studenti del VII sec. (nel frangente,
tornava utile affidarsi all’auctoritas varroniana), Isidoro si faceva testimone di uno stadio avanzato
di specializzazione di questi vocaboli, ambedue piegati a designare non semplicemente una qualità
astratta del mare, ma, più specificamente, una forma, un modo concreto del mare di manifestarsi agli
occhi dei naviganti: entrambe le parole, infatti, certamente associate in origine a fenomeni di
ebollizione e di fermento dovuti (almeno secondo le credenze antiche) al calore interno dell’acqua,
si erano fatte, in seguito, significanti, rispettivamente, del fenomeno delle “maree” (aestus) e della
forma angusta, assunta dal mare in prossimità degli “stretti” (freta). Probabilmente connesso con il
gr. ai[qw (accendere, infiammare), aestus aveva poi designato, per metonimia (la causa per l’effetto),
i particolari momenti nei quali il livello dell’acqua, per effetto del calore in eccesso o in difetto (così
-ripetiamo- reputavano gli antichi), si innalzava o si abbassava.
Allo stesso modo, ancora per metonimia (il contenuto per il contenente), fretum, la cui origine
etimologica era già nel I sec. ricondotta a ferveo e, dunque, all’elevata temperatura e ai movimenti
che potevano derivare dall’aggiunta di calore, passò a designare i luoghi in cui particolarmente
frequenti e appariscenti erano tali fenomeni di instabilità della superficie marina: fretum, allora,
32

indicando dapprima l’acqua “che ribolle”, valse poi per “gola”, “stretto di mare”. Nelle differentiae
verborum di età tardoantica, del resto, si dà quasi per scontato il senso, speciale e concreto, assunto
da ‘fretum’, che, a differenza dell’infinito ‘mare’, sempre più spesso doveva indicare le anguste (e
pericolose) fauci marine (Diff. Palaem. 4,307 Roth : Inter fretum et mare: fretum est angusti maris
fauces, mare est patens et late effusum […]).
Quanto a ‘gurges’, la sua appartenenza alla medesima radice di vorare (“inghiottire”) e vorago
(“voragine”) determinava un’accezione semantica tesa, più propriamente, a designare i punti in cui
la distesa del mare era agitata, in profondità, da moti vorticosi, capaci di risucchiare gli oggetti in
superficie, facendoli roteare su se stessi e inghiottendoli, in ultimo, dentro gli abissi. Pur trovandosi,
nell’opera virgiliana, larghissimo uso di questo termine, anche con significati meno specifici e più
generici (‘gurges’ può indicare anche l’acqua “senza alcuna -evidente- idea di movimento”), tuttavia
è indubbio che in esso fosse contenuta l’allusione al movimento, i cui effetti, anche quando invisibili
e non superficiali, dovevano interessare le più alte profondità del mare: non a caso lo stesso Virgilio
adoperava gurges anche in riferimento alle voragini infernali, turbinose e però fuori dalla vista dei
comuni mortali (Aen. 6,296 ss.; 6,741).
Profundum e altum, gli invisibili abissi
Il sostantivo profundum, nel significato di “mare”, è l’esito di un processo di sostantivizzazione, al
quale fu evidentemente sottoposto l’aggettivo profundus, piegato poi a denotare il mare mediante
una sua qualità, quella dell’alta profondità dei suoi fondali. Già nell’etimo, profundus rinvia a una
direzione spaziale ben precisa: pro-fundus, infatti, è da intendere nel senso di “dal fondo (molto) in
avanti”, ossia “verso il basso” e, pertanto, contiene in sé l’idea di verticalità, già implicita in fundus.
Altri vogliono che il prefisso pro- sia meglio da intendere nella sua accezione dinamica (“in
avanti”), designando, piuttosto, il movimento di allontanamento che, in un qualsiasi oggetto
“profondo” (ivi compreso il mare), interessa il fondo, molto distante dalla superficie (PAUL.
Fest257 Lindsay profundus quod longe habet fundum).
Anche nell’uso virgiliano profundum indicò il mare profondo, l’abisso marino (talora fuso con la
distanza senza limiti dell’orizzonte e del cielo: Aen. 12,263 ss.), senza perdere, in più, quell’idea di
spazio cavo e, per questo, ignoto, dal contenuto sfuggente e temibile, che lo distinse dal sinonimo
‘altum’, associato, invece, a una più semplice idea di “linearità commensurabile”.
Altum, infatti, privo di altre accezioni che non siano quelle puramente spaziali, indicò, a seguito di
analogo processo di sostantivizzazione, il mare inteso come spazio nella sua lineare verticalità.
Avvezzo ad usare la iunctura “ab alto/ex alto”, anche Virgilio tenne fede a questa accezione:
recependo formule già in uso nell’opera lucreziana (cfr., e.g., Lucr. 3,784), il Mantovano racchiuse
nella parola ‘altum’, quando riferita al mare, la vasta area semantica che, ad esempio, nella lingua
greca trovava i suoi significanti nei vocaboli baquv" e bevnqo".
33

Ov. met. XI, 474-572
34

Alleg(o)ria di naufragi
Petronio, il romanzo antico e il motivo della tempesta di mare
*** È richiesta la traduzione dei passi evidenziati con asterischi
“[…] un mosaico quadrato di assai buona conservazione e di bellissimo lavoro rappresentante un
paesaggio del Nilo, coll’Ippopotamo, ed il coccodrillo, essendovi nella barca molte figure, tra le
quali un marinaio che col tridente difende il Naviglio da quei feroci anfibi”.
[C. Pietrangeli, Scavi e scoperte di antichità sotto il pontificato di Pio VI, Roma 1958, 145]
36

[L. Graverini et alii, Il romanzo antico, Roma 2006, 16]
37

1) Held. 1,1 sgg.
“Il giorno appena sorrideva e il sole illuminava con i suoi raggi le cime dei monti, quando degli
uomini armati da briganti sbucarono sopra l’altura che si estende presso le foci del Nilo, la
cosiddetta bocca di Eracle. Fermatisi un momento, perlustravano con gli occhi il mare sottostante:
dapprima gettarono lo sguardo sul mare aperto, ma, poiché, non solcato da imbarcazioni, non
prometteva alcuna preda, approdavano con l’occhio alla riva vicina. Ecco quel che c’era. Una nave
era ormeggiata da poppa, vuota di equipaggio ma carica di mercanzia, come era possibile capire
anche a distanza, perché il peso spingeva l’acqua fino a lambire la terza fascia della nave. Sulla riva
c’era un cumulo di corpi appena massacrati, gli uni morti del tutto, gli altri mezzo morti, alcune
membra che ancora palpitavano e mostravano che la battaglia era finita da poco […]. La nave,
abbandonata, era priva di equipaggio eppure intatta come fosse custodita da molti uomini e
ondeggiava in piena tranquillità […]”.
(trad., qui e altrove, a cura di O. Vox)
2) Held. 5,24
“Quando ormai erano vicini, uno di quelli che si erano imbarcati con noi a Zacinto gridò: ‘È proprio
lui, amici, siamo finiti! È una banda di pirati, riconosco la lancia di Trachino’. A quella notizia la
nave fu sconvolta e, in piena bonaccia, era in preda a una tempesta, nell’agitazione causata da
scompiglio, lamenti, corse confuse: alcuni si rifugiavano nella stiva, altri si incitavano l’un l’altro a
combattere sul ponte, altri volevano saltare sulla scialuppa di salvataggio e fuggire […].
Io e Cariclea, avvinghiati a Teagene, a fatica riuscivamo a frenarlo, tutto esaltato e focoso com’era
all’idea della battaglia: Cariclea, per non esserne separata neppure nel momento di morire - così
diceva - e perché una sola spada e un solo colpo la facessero partecipare a una sofferenza uguale
[…] ”.
3) Held. 5,27
“Mentre avevano luogo questi discorsi e questi avvenimenti, il sole, arrivato esattamente al
tramonto, aveva prodotto il crepuscolo, a metà strada fra giorno e notte, e il mare improvvisamente
si inasprì, forse subendo un cambiamento del tempo, ma forse anche per volontà del destino. Si
udiva il rimbombo del vento che stava per piombare e, immediatamente dopo, un soffio impetuoso
e violento si abbatté sulla nave e per la sorpresa riempì i pirati di panico […]: così tutte le
operazioni venivano improvvisate da chi capitava e ognuno si pretendeva autodidatta in un compito
diverso; alcuni tiravano su disordinatamente le vele, altri distribuivano senza competenza le funi, e
uno da impreparato s’incaricava della prua, un altro occupava la poppa e la barra del timone. Certo
che a condurci al rischio estremo non fu tanto la violenza della tempesta […] quanto l’inesperienza
di chi teneva il timone, che tenne duro finché brillò un riflesso della luce del giorno, ma cedette
quando regnò l’oscurità. […]. Finché, passata a stento quella notte e poi il giorno successivo, verso
sera prendemmo terra in un punto della costa vicino alla bocca Eracleotica del Nilo e noi,
disgraziati, senza che lo volessimo, mettemmo piede sulla terra egiziana.
4) Ach. Tat. 3,1 sgg.
“Il capitano ordinava di ruotare l’antenna. E i marinai si davano da fare per ruotarla: da una parte
raccoglievano la vela da un lato sopra il pennone, a forza (perché il vento, abbattendosi più
violento, non permetteva di tirare nell’altro senso), dall’altra tentavano di tenere sotto controllo
l’ampiezza di prima dal lato opposto, lungo il quale il vento era temporaneamente favorevole alla
virata.
38

*** I) Petron. 101,7
Fingite, inquit, nos antrum Cyclopis intrasse. Quaerendum est aliquod effugium, nisi naufragium
ponimus et omni nos periculo liberamus.
ponimus codd. Bücheler: patimur Fuchs Müller 2 : †ponimus† scil. optamus Müller 4
a) Quint. 1,10,33
est etiam non inerudite ad declamandum ficta materia in qua ponitur tibicen […] accusari.
*** II) Petron. 103,1-6
1) “Ne istud dii hominesque patiantur Eumolpus exclamat- ut vos tam turpi exitu vitam finiatis!
Immo potius facite quod iubeo. Mercennarius meus, ut ex novacula comperistis, tonsor est: hic
continuo radat utriusque non solum capita, sed etiam supercilia. 2) Sequar ego frontes notans
inscriptione sollerti, ut videamini stigmate esse puniti. Ita eaedem litterae et suspicionem
declinabunt quaerentium et vultus umbra supplicii tegent”. 3) Non est dilata fallacia, sed ad latus
navigii furtim processimus, capitaque cum superciliis denudanda tonsori praebuimus. 4) Implevit
Eumolpus frontes utriusque ingentibus litteris, et notum fugitivorum epigramma per totam faciem
liberali manu duxit. 5) Unus forte ex vectoribus, qui acclinatus lateri navis exonerabat stomachum
nausea gravem, notavit sibi ad lunam tonsorem intempestivo inhaerentem ministerio, execratusque
omen, quod imitaretur naufragorum ultimum votum, in cubile reiectus est. 6) Nos dissimulata
nauseantis devotione ad ordinem tristitiae redimus, silentioque compositi reliquas noctis horas
male soporati consumpsimus.
*** III) Petron. 104,5-105,2
Is qui nocte miserorum furtum deprehenderat,Hesus nomine, subito proclamat: “Ergo illi qui sunt,
qui nocte ad lunam radebantur pessimo medius fidius exemplo? Audio enim non licere cuiquam
mortalium in nave neque ungues neque capillos deponere, nisi cum pelago ventus irascitur”. [...]
“Nec in eodem futurus navigio auspicium mihi feci”.
*** IV) Petron. 105,1
«itane» inquit «capillos aliquis in nave praecidit, et hoc nocte intempesta?»
a) Varr. l.Lat. 6,7
nox intempesta […] cum tempus agendi est nullum.
b) Serv. ad Verg. Aen. 12, 846
nox in tempesta – perpetuum est noctis epitheton. Alio modo dicimus intempestam, partem noctis
significantes.
c) Serv. ad Verg. Aen. 10,184
INTEMPESTAEQUE GRAVISCAE Graviscanum oppidum alii intempestum dicunt ventis et
tempestatibus carens: quod nulla potest ratione contingere. […] intempestas intellegas sine
temperie, id est tranquillitate.
*** V) Petron. 107,12; 107,14
Intellego, inquit, nihil magis obesse iuvenibus miseris, quam quod nocte deposuerunt capillos […]
Nec tamen putaverunt ad rem pertinere, ubi inciperent quod placuerat ut fieret, quia nec omen nec
legem navigantium noverant.
39

a) Artemidoro, Onirocriticon, 1,22
“Ai naviganti esso [cioè il sognare di avere il capo rasato] indica un naufragio sicuro e porta gli
ammalati in fin di vita, non però a morte: gli uomini che hanno fatto naufragio e i convalescenti ad
una grave malattia si radono il capo, i morti no”. [trad. di D. Del Corno]
b) Luc. De mercede conductis, 1
“Con interesse, dunque, e con attenzione li ascoltavo, come se raccontassero un loro naufragio e il
salvataggio inaspettato, simili a quelli che si vedono all’ingresso dei templi col capo rasato e in
molti insieme raccontano di terze ondate, di uragani, di promontori, di gettate del carico, di
spezzature dell’albero maestro, di stroncature di timoni e […] di quell’altro deus ex machina seduto
sulla coffa o in piedi davanti al timone, intento a dirigere la nave verso una spiaggia soffice, dove
essa, una volta giunta, ha il tempo di sfasciarsi piano piano e loro sono sbarcati senza pericolo per
grazia e benevolenza del dio”. [trad. a cura di V. Longo]
*** VI) Petron. 114,1-3
1) Dum haec taliaque iactamus, inhorruit mare, nubesque undique adductae obruere tenebris diem.
Discurrunt nautae ad officia trepidantes, velaque tempestati subducunt. 2) Sed nec certos fluctus
ventus impulerat, nec quo destinaret cursum gubernator sciebat. 3) Siciliam modo ventus dabat,
saepissime [in oram] Italici litoris Aquilo possessor convertebat huc illuc obnoxiam ratem, et quod
omnibus procellis periculosius erat, tam spissae repente tenebrae lucem suppresserant, ut ne
proram quidem totam gubernator videret.
a) Od. 5,282-332
“Mentre tornava dagli Etiopi, lo [scil. Odisseo] vide Poseidone possente, da lontano, dai monti
Solimi, lo vide che navigava sul mare. Si infuriò terribilmente nel cuore […] radunò i nembi,
sconvolse il mare agitando il tridente; sollevò una tempesta di venti e mare e terra coprì di nubi. La
notte scese dal cielo. Piombarono insieme Euro, Noto e l’impetuoso Zefiro e Borea, figlio dell’etere
e sollevarono immensi marosi. […] I venti portavano la barca di qua e di là, per il mare: Noto la
gettava a Borea, che la trascinasse, Euro la lasciava a Zefiro, che la inseguisse”. [trad. di M.G.
Ciani]
b) Cic. de orat. 3,157
Similitudinis est ad verbum unum contracta brevitas, quod verbum in alieno loco tamquam in suo
positum, si agnoscitur, delectat; si simile nihil habet, repudiatur. Sed ea transferri oportet quae aut
clariorem faciunt rem, ut illa omnia: inhorrescit mare, / tenebrae conduplicantur, noctisque et
nimbum occaecat nigror, / flamma inter nubes coruscat, caelum tonitru contremit, / grando mixta
imbri largifico subita praecipitans cadit, / undique omnes venti erumpunt, saevi existunt turbines: /
fervit aestu pelagus. [= Pac. inc. 45 Ribbeck 3 ].
c) Verg. Aen. 1,81-103
Haec ubi dicta, cavom conversa cuspide montem
impulit in latus: ac venti velut agmine facto,
qua data porta, ruunt et terras turbine perflant.
Incubuere mari, totumque a sedibus imis
una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis 85
Africus, et vastos volvont ad litora fluctus.
Insequitur clamorque virum stridorque rudentum.
Eripiunt subito nubes caelumque diemque
Teucrorum ex oculis; ponto nox incubat atra.
40

[...]
Talia iactanti stridens aquilone procella
velum adversa ferit fluctusque ad sidera tollit.
c 1 ) Sen. nat. quaest. 5,16,1-2
1) Sed ut ad id de quo agitur revertar, venti quattuor sunt, in ortum occasum meridiem
septemtrionemque divisi. […] vel si brevius illos complecti mavis, 2) in unam tempestatem quod
fieri nullo modo potest, congregentur: una eurusque notusque ruunt creberque procellis / africus, et,
qui locum in illa rixa non habuit, aquilo.
*** d) Verg. Aen. 3,192-202
Postquam altum tenuere rates nec iam amplius ullae
apparent terrae, caelum undique et undique pontus,
tum mihi caeruleus supra caput astitit imber
noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris. 195
Continuo venti volvont mare magnaque surgunt
aequora, dispersi iactamur gurgite vasto,
involvere diem nimbi et nox umida caelum
abstulit, ingeminant abruptis nubibus ignes.
Excutimur cursu et caecis erramus in undis. 200
Ipse diem noctemque negat discernere caelo
nec meminisse viae media Palinurus in unda.
d 1 ) Serv. ad Verg. Aen. 3,195 INHORRVIT VNDA TENEBRIS horridior est facta per tenebras.
e) Verg. Aen. 5,8-16
Ut pelagus tenuere rates nec iam amplius ulla
occurrit tellus, maria undique et undique caelum:
olli caeruleus supra caput astitit imber 10
noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris.
Ipse gubernator puppi Palinurus ab alta
[…]
f) Sen. Rhet. suas. 3,1-2
1) Deliberat Agamemnon, an Iphigeniam immolet negante Calchante aliter navigari fas esse [...] 2)
Cesti Pii. Vos ego [adhunc], di immortales, invoco: sic reclusuri estis maria? Obstate potius. Ne
Priami quidem liberos immolaturus es. Describe nunc tempestatem.
g) Sen. Rhet. contr. 8,6
Procul a conspectu reliqueram patriam, nondum tamen possessionem divitis praeterieram. Subito
fluctibus inhorruit mare ac discordes in perniciem nostram flavere venti, demissa nox caelo est et
tantum fulminibus dies redditus. Inter caelum terramque dubii pependimus. Adhuc tamen bene,
iudices, navigamus: naufragium maius restat in litore.
h) Iuv. 12,15-82
[…]
ob reditum trepidantis adhuc horrendaque passi
nuper et incolumem sese mirantis amici.
nam praeter pelagi casus et fulminis ictus
evasit. Densae caelum abscondere tenebrae
nube una, subitusque antemnas impulit ignis.
41

Cum se quisque illo percussum crederet et mox 20
attonitus nullum conferri posse putaret
naufragium velis ardentibus (omnia fiunt
talia, tam graviter, si quando poetica surgit
tempestas), genus ecce aliud discriminis! audi
et miserere iterum, quanquam sint cetera sortis 25
eiusdem pars dira quidem, sed cognita multis
et quam votiva testantur fana tabella
plurima: pictores quis nescit ab Iside pasci?
Accidit et nostro similis fortuna Catullo.
Cum plenus fluctu medius foret alveus et iam 30
alternum puppis latus evertentibus undis
aequoris incerti, nullam prudentia cani
rectoris cum ferret opem, decidere iactu
coepit cum ventis [...]
[…] Sed trunca puppe magister
interiora petit, Baiane pervia cumbae, 80
tuti stagna sinus. Gaudent ibi vertice raso
garrula securi narrare pericula nautae.
*** VII) Petron. 101,8; 102,3-4
101,8) ‘immo’ inquit Giton ‘persuade gubernatori ut in aliquem portum navem deducat, non sine
praemio scilicet, et affirma ei impatientem maris fratrem tuum in ultimis esse’ […] 102,3) ‘quis
enim non euntes notabit? utique gubernator, qui pervigil nocte siderum quoque motus custodit. 4)
et utcumque imponi vel dormienti posset, si per aliam partem navis fuga quaereretur: nunc
per puppim, per ipsa gubernacula delabendum est’.
a) Verg. Aen. 5,833-861; 870-871
princeps ante omnis densum Palinurus agebat
agmen: ad hunc alii cursum contendere iussi.
iam que fere mediam caeli Nox umida metam 835
contigerat, placida laxabant membra quiete
sub remis fusi per dura sedilia nautae:
cum levis aetheriis delapsus Somnus ab astris
aera dimovit tenebrosum et dispulit umbras,
te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans 840
insonti;
[…]
cui vix attollens Palinurus lumina fatur
'me ne salis placidi voltum fluctus que quietos
ignorare iubes? me ne huic confidere monstro?
Aenean credam (quid enim?) fallacibus auris 850
et caelo, totiens deceptus fraude sereni!'
[...]
‘o nimium caelo et pelago confise sereno, 870
nudus in ignota, Palinure, iacebis harena’.
42

) Verg. Aen. 6,347-351
ille autem: ‘neque te Phoebi cortina fefellit,
dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit.
namque gubernaclum multa vi forte revolsum,
cui datus haerebam custos cursusque regebam, 350
praecipitans traxi mecum’.
*** VIII) Petron. 114,4-7
4) Itaque hercules postquam * manifesta convaluit, Lichas trepidans ad me supinas porrigit manus
et ‘tu’ 5) inquit ‘Encolpi, succurre periclitantibus, id est vestem illam divinam sistrumque redde
navigio. Per fidem, miserere, quemadmodum quidem soles’. 6) Et illum quidem vociferantem in
mare ventus excussit, repetitumque infesto gurgite procella circumegit atque hausit. 7)
Tryphaenam autem prope iam fidelissimi rapuerunt servi, scaphaeque impositam
cum maxima sarcinarum parte abduxere certissimae morti.
4) postquam * manifesta: postquam maris ira infesta Bücheler
a) Od. 5,297 sgg.:
“Allora la forza e il coraggio si sciolsero a Odisseo che sgomento disse a se stesso, al suo nobile
cuore: ‘Mio dio, che cosa sarà di me? […] Felici, tre quattro volte felici i Danai che sono morti
nella vasta pianura di Dardano […]’”.
b) Od. 12,410-419
“Entrambe le funi dell’albero strappò l’uragano, l’albero cadde all’indietro, nella sentina si
rovesciarono tutti gli attrezzi. L’albero a poppa colpì alla testa il pilota fracassandogli, dentro, le
ossa, e, simile a un tuffatore, egli cadde dal ponte, abbandonò le membra il suo animo fiero. Zeus
tuonò, e scagliò la sua folgore; colpita, girò su se stessa la nave, esalando odore di zolfo.
Precipitarono in acqua i compagni: e intorno alla nave nera come corvi erano trascinati dai flutti, il
dio li privò del ritorno” [trad. di M. G. Ciani].
c) Liv. 26,9,8
matronae […] crinibus passis aras verrentes, nixae genibus, supinas manus ad caelum ac deos
tendere, orantesque ut urbem romanam e manibus hostium eriperent, matresque romanas et liberos
parvos inviolatos servarent.
*** d) Verg. Aen. 1,92-103
extemplo Aeneae solvontur frigore membra;
ingemit, et duplicis tendens ad sidera palmas
talia voce refert: ‘o terque quaterque beati,
quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis 95
contigit oppetere!’
[...]
Talia iactanti stridens aquilone procella
velum adversa ferit fluctusque ad sidera tollit.
d 1 ) Serv. ad Verg. Aen. 1,92
Reprehenditur sane hoc loco Vergilius, quod improprie hos versus Homeri transtulerit […]. Nam
‘solvuntur frigore membra’ longe aliud est, quam luvto gouvnata: et ‘duplices tendens ad sidera
palmas talia voce refert’ molle, cum illud magis altum et heroicae personae
pro;" o{n megalhvtora qumovn. Praeterea quis interdiu manus ad sidera tollit, aut quis ad caelum
manum tendens non aliud precatur potius, quam dicit ‘o terque quaterque beati’?
43

*** e) Verg. Aen. 1,115-121
unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten, 115
ipsius ante oculos ingens a vertice pontus
in puppim ferit: excutitur pronusque magister
volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem
torquet agens circum, et rapidus vorat aequore vortex.
Apparent rari nantes in gurgite vasto, 120
arma virum tabulaeque et Troia gaza per undas.
e 1 ) Serv. ad Verg. Aen. 1,116-117
116. TER saepius, finitus numerus pro infinito. Crebros enim fluctus facit Aquilo, ut Sallustius
crebritate fluctuum ut Aquilone solet. [...]117. [[TORQVET AGENS CIRCUM in gyrum circumagit.
VERTEX vertex dicitur circumacta in se unda et quae quasi sorbere videatur: quod de Charybdi
legitur atque imo barathri ter gurgite vastos sorbet in abruptum fluctus, de qua ait Sallustius
Charybdis, mare verticosum]].
f) Verg. Aen. 3,172-177
talibus attonitus visis et voce deorum
[...]
corripio e stratis corpus tendoque supinas
ad caelum cum voce manus, et munera libo
intemerata focis.
g) Verg. Aen. 4,203-205
isque amens animi et rumore accensus amaro
dicitur ante aras media inter numina divom
multa Iovem manibus supplex orasse supinis.
g 1 ) Serv. ad Verg. Aen. 4,205
[MANIBVS SVPINIS iuxta rationem: nam inferos demissis ad terram manibus invocamus: [...]
caelestes levatis ad caelum, ut modo, et alibi duplices tendens ad sidera palmas]].
h) Ov. trist. 1,11,19-22
nunc quoque contenti stridunt Aquilone rudentes,
inque modum cumuli concava surgit aqua. 20
ipse gubernator tollens ad sidera palmas
exposcit votis, inmemor artis, opem.
*** i) Ov. met. 9,211-225
Ecce Lichan trepidum latitantem rupe cavata
adspicit, utque dolor rabiem conlegerat omnem,
‘tu ne, Licha’ dixit ‘feralia dona dedisti?
tu ne meae necis auctor eris?’. Tremit ille pavetque
pallidus et timide verba excusantia dicit; 215
dicentem genibusque manus adhibere parantem
corripit Alcides et terque quaterque rotatum
mittit in Euboicas tormento fortius undas.
[…]
Nunc quoque in Euboico scopulus brevis eminet alto
gurgite et humanae servat vestigia formae,
44

quem, quasi sensurum, nautae calcare verentur
appellantque Lichan.
l) Petron. 104,1-2
LICHAS 1) videbatur mihi secundum quietem Priapus dicere: ‘Encolpion quod quaeris, scito a me
in navem tuam esse perductum.’ 2) exhorruit Tryphaena et ‘putes’ inquit ‘una nos dormiisse: nam
et mihi simulacrum Neptuni, quod Bais tetrastylo notaveram, videbatur dicere: “in nave
Lichae Gitona invenies”’.
m) Quint. inst. 11,3,85 sgg.
85 manus vero, sine quibus trunca esset actio ac debilis, vix dici potest quot motus habeant, cum
paene ipsam verborum copiam persequantur. Nam ceterae partes loquentem adiuvant, hae, propest
ut dicam, ipsae locuntur. 86 [an non] his poscimus, pollicemur, vocamus, dimittimus, minamur,
supplicamus [...].
n) Pseud. Acr. ad Hor. carm. 3,23,1
Supinas vero dixit ad superiora palmas apertas, expansas, ut Tendoque supinas ad caelum cum
voce manus [= Verg. Aen. 3,176-7].
o) Porph. ad Hor. carm. 3,23,1
Supinas, id est: supplices, ut Vergilius: Tendoque supinas ad caelum cum voce manus [= Verg.
Aen. 3,176-7].
p) Fest. 206 Lindsay
Sub vos placo, pro supplico.
*** IX) Petron. 114,8-12
8) Applicitus cum clamore flevi et ‘Hoc’ inquam ‘a diis meruimus, ut nos sola morte coniungerent?
Sed non crudelis fortuna concedit. 9) Ecce iam ratem fluctus everteret, ecce iam amplexus
amantium iratum dividet mare. Igitur, si vere Encolpion delexisti, da oscula, dum licet,
ultimum hoc gaudium fatis properantibus rape. 10) Haec ut ego dixi, Giton vestem deposuit,
meaque tunica contectus exeruit ad osculum caput. Et ne sic cohaerentes malignior fluctus
distraheret, utrumque zona circumvenienti praecinxit et: 11) ‘Si nihil aliud, certe diutius’, inquit,
‘iuncta nos mors feret, vel si voluerit misericors ad idem litus expellere, aut praeteriens aliquis
tralaticia humanitate lapidabit, aut quod ultimum est iratis etiam fluctibus, imprudens harena
componet’. 12) Patior ego vinculum extremum, et veluti lecto funebri aptatus expecto mortem iam
non molestam.
11 iuncta nos mors feret codd. : iunctos nos mare feret Faber.
a) Plaut. As. 587-615
LI. Lacrumantem lacinia tenet lacrumans. [...]
AR. Vale.
PHIL. Quo properas?
AR. Bene vale: apud Orcum te videbo.
Nam equidem me iam quantum potest a vita abiudicabo.
PHIL. Cur tu, obsecro, inmerito meo me morti dedere optas?
AR. Ego te? [...]
PHIL. Cur ego minitaris tibi te vitam esse ammissurum?
Nam quid me facturam putas, si istuc quod dicis faxis?
45

Mihi certum est facere in me omnia eadem quae tu in te faxis.
AR. O melle dulci dulcior mihi tu es.
Certe enim tu vita es mihi.
PHIL. Complectere. 615
AR. Facio lubens.
PHIL. Utinam sic efferamur!
b) Cic. off. 1,54
Prima societas in ipso coniugio est […] deinde una domus, communia omnia […] sanguinis autem
coniunctio et benevolentia devincit nomine et caritate; magnum est enim eadem habere monumenta
maiorum, eisdem uti sacris, sepulchra habere communia.
c) Epiced. Drusi 161-163
at certe tumulo ponemur in uno […]
miscebor cinerique cinis atque ossibus ossa.
d) Prop. 2,26,1-3
Illa meis tantum non umquam desit ocellis,
incendat navem Iuppiter ipse licet.
certe isdem nudi pariter iactabimur oris.
*** e) Ov. met. 11,441-443; 697-707
Me quoque tolle simul. Certe iactabimur una,
nec, nisi quae patiar, metuam, pariterque feremus,
quid quid erit, pariter super aequora lata feremur.
[…]
Me quoque duxisses; multum fuit utile tecum
ire mihi. Neque enim de vitae tempore quicquam
non simul egissem, nec mors discreta fuisset.
[…] crudelior ipso
sit mihi mens pelago, si vitam ducere nitar
longius et tanto pugnem superesse dolori;
sed neque pugnabo nec te, miserande, relinquam
et tibi nunc saltem veniam comes, inque sepulcro 705
si non urna, tamen iunget nos littera, si non
ossibus ossa meis, at nomen nomine tangam’.
f) Ov. met. 8,707-710
Esse sacerdotes delubraque vestra tueri
poscimus, et quoniam concordes egimus annos,
auferat hora duos eadem, nec coniugis umquam
busta meae videam neu sim tumulandus ab illa.
g) Tac. ann. 15,63
Illa [scil. Paulina] contra sibi quoque destinatam mortem adseverat manumque percussoris
exposcit. 2 Tum Seneca gloriae eius non adversus, simul amore, ne sibi unice dilectam ad iniurias
relinqueret, ‘vitae’ inquit ‘delenimenta monstraveram tibi, tu mortis decus mavis: non invidebo
exemplo. Sit huius tam fortis exitus constantia penes utrosque par, claritudinis plus in tuo fine’.
Post quae eodem ictu brachia ferro exsolvunt.
h) Serv. ad Verg. Georg. 3,258
46

Leander et Hero, Abydenus et Sestias, fuerunt invicem se amantes. Sed Leander natatu ad Hero ire
consueverat per fretum Hellesponticum, quod Seston et Abydon civitates interfluit. Cum igitur
iuvenis oppressi tempestate cadaver ad puellam delatum fuisset, illa se praecipitavit e turri.
*** X) Petron. 115,7-14
7) Postero die cum poneremus consilium cui nos regioni crederemus, repente video corpus
humanum circumactum levi vertice ad litus deferri. 8) Substiti ergo tristis coepique umentibus
oculis maris fidem inspicere et ‘hunc forsitan’ proclamo ‘in aliqua parte terrarum secura expectat
uxor, 9) forsitan ignarus tempestatis filius aut pater; utique reliquit aliquem, cui proficiscens
osculum dedit. 10) Haec sunt consilia mortalium, haec vota [magnarum cogitationum]. En homo
quemadmodum natat’. 11) Adhuc tamquam ignotum deflebam, cum inviolatum os fluctus convertit
in terram, agnovique terribilem paulo ante et implacabilem Licham pedibus meis paene subiectum.
12) Non tenui igitur diutius lacrimas, immo percussi semel iterumque manibus pectus et ‘Ubi nunc
est’ inquam ‘iracundia tua, ubi impotentia tua? 13) Nempe piscibus beluisque expositus es, et qui
paulo ante iactabas vires imperii tui, de tam magna nave ne tabulam quidem naufragus habes. 14)
Ite nunc mortales, et magnis cogitationibus pectora implete. Ite cauti, et opes fraudibus captas per
mille annos disponite.
a) Lucr. 5,222-227
tum porro puer, ut saevis proiectus ab undis
navita, nudus humi iacet infans indigus omni
vitali auxilio, cum primum in luminis oras
nixibus ex alvo matris natura profudit, 225
vagitu que locum lugubri complet, ut aequumst
cui tantum in vita restet transire malorum.
*** b) Ov. met. 11,710-726
Mane erat: egreditur tectis ad litus et illum 710
maesta locum repetit, de quo spectarat euntem,
dumque moratur ibi dumque ‘hic retinacula solvit,
hoc mihi discedens dedit oscula litore’ dicit
dumque notata locis reminiscitur acta fretumque
prospicit, in liquida spatio distante tuetur 715
nescio quid quasi corpus aqua, primoque, quid illud
esset, erat dubium; postquam paulum adpulit unda,
et, quamvis aberat, corpus tamen esse liquebat,
qui foret, ignorans, quia naufragus, omine mota est
et, tamquam ignoto lacrimam daret, ‘heu! Miser’ inquit, 720
‘quisquis es, et siqua est coniunx tibi.’ fluctibus actum
fit propius corpus; quod quo magis illa tuetur,
hoc minus et minus est mentis sua, iamque propinquae
admotum terrae, iam quod cognoscere posset,
cernit: erat coniunx. ‘Ille est!’ exclamat et una 725
ora, comas, vestem lacerat […]
c) Sen. Rhet. contr. 5,1
47

Mutantur vices felicitatis humanae: proscriptus aliquando proscripsit. Victi fugiunt, proscripti
latent, naufragi natant. […] Omnia tibi Fortuna abstulit sed spem reliquit. Tolle spem hominibus:
[…] nemo naufragus vivet. Spes est ultimum adversarum rerum solacium. Ut viveres, natasti.
d) Sen. ad Marc. 10,6
In regnum fortunae et quidem durum atque invictum pervenimus, illius arbitrio digna atque indigna
passuri. Corporibus nostris inpotenter, contumeliose, crudeliter abutetur: alios ignibus peruret vel
in poenam admotis vel in remedium; alios vinciet: id nunc hosti licebit, nunc civi; alios per incerta
nudos maria iactabit et luctatos cum fluctibus ne in harenam quidem aut litus explodet, sed in
alicuius inmensae ventrem beluae decondet.
e) Sen. ad Marc. 11,4-5
Putre, causarium, fletu vitam auspicatum, cum interim quantos tumultus hoc tam contemptum
animal movet. In quantas cogitationes oblitum condicionis suae venit. Inmortalia, aeterna volutat
animo et in nepotes pronepotesque disponit, cum interim longa conantem eum mors opprimit.
f) Sen. ad Polyb. 9,6
Si velis credere altius veritatem intuentibus, omnis vita supplicium est: in hoc profundum
inquietumque proiecti mare, alternis aestibus reciprocum et modo allevans nos subitis incrementis,
modo maioribus damnis deferens assidueque iactans, numquam stabili consistimus loco, pendemus
et fluctuamur et alter in alterum illidimur et aliquando naufragium facimus, semper timemus; in
hoc tam procelloso et ad omnes tempestates exposito mari navigantibus nullus portus nisi mortis
est.
g) Ps. Sen. epigr. = AL 438 Riese
Iunxit magnorum casus fortuna virorum:
Hic parvo, nullo conditus ille loco est.
Ite, novas toto terras conquirite mundo:
Nempe manet magnos parvula terra duces.
48