28.02.2013 Views

Cartulaire de l'abbaye de Moissac

Cartulaire de l'abbaye de Moissac

Cartulaire de l'abbaye de Moissac

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Régis DE LA HAYE<br />

Recueil <strong>de</strong>s actes<br />

<strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />

[680] - 1175<br />

Maastricht - <strong>Moissac</strong> 2011<br />

1


Reconstitution d'un cartulaire<br />

Introduction<br />

Les archives et les manuscrits <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> n'ont pas toujours fait l'objet <strong>de</strong> soins<br />

particuliers. Malgré cela, grâce aussi à certains jeux du hasard, le fonds <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, contrairement à<br />

celui d'autres établissement d'Ancien Régime, a été relativement bien conservé. Malgré <strong>de</strong> nombreuses<br />

pertes, le fonds <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> est important, et il nous reste encore <strong>de</strong> quoi assurer <strong>de</strong> longues<br />

années <strong>de</strong> recherches. 1<br />

Dans cette édition, nous ne prétendons donc pas reconstituer un "<strong>Cartulaire</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>". C'est une<br />

mission impossible. <strong>Moissac</strong>, gran<strong>de</strong> abbaye clunisienne, secon<strong>de</strong> <strong>de</strong> Cluny, a possédé plusieurs<br />

cartulaires, où furent consignés les nombreux actes <strong>de</strong> donation, <strong>de</strong> vente et d'échange qu'elle reçut.<br />

Malheureusement, les cartulaires ont été perdus, probablement pendant la première moitié du XVII e<br />

siècle. Si Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, dans sa Chronique écrite à la fin du XIV e siècle, se réfère encore à <strong>de</strong>s<br />

cartularia, Doat, en 1669, ne trouva plus que <strong>de</strong>s fragments, tout comme Andurandy en 1730. Mais au<br />

cours du procès <strong>de</strong> sécularisation <strong>de</strong>vant le Grand Conseil, en 1625, il est question d'une éventuelle<br />

consultation du Pinel (Pinet), "qui est ung livre dans lequel la pluspart <strong>de</strong>s tiltres sont comprins". 2<br />

Même en réunissant tous les originaux, les copies et les analyses conservés à ce jour, on ne pourra<br />

prétendre recueillir tous les actes <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

Si les cartulaires ont disparu, <strong>de</strong> nombreuses chartes ont été conservées en copie dans la "Collection<br />

Doat" à la Bibliothèque Nationale à Paris. En effet, <strong>de</strong> nombreuses chartes, conservées à l'époque dans<br />

<strong>de</strong>s monastères et <strong>de</strong>s villes du midi <strong>de</strong> la France sont aujourd'hui transmises en copie dans la<br />

"Collection Doat", à la Bibliothèque Nationale à Paris. Cette collection <strong>de</strong> 258 volumes <strong>de</strong> copies <strong>de</strong><br />

documents sur l'histoire <strong>de</strong>s provinces du Sud-Ouest a été formée par Jean <strong>de</strong> Doat († 1683), prési<strong>de</strong>nt<br />

<strong>de</strong> la Chambre <strong>de</strong>s Comptes <strong>de</strong> Navarre. Ce Jean <strong>de</strong> Doat reçut son le nom <strong>de</strong> la seigneurie <strong>de</strong> Doat,<br />

près <strong>de</strong> Montaner, à 8 km au nord-est <strong>de</strong> Pau. 3 Entre 1663 en 1670, il réalisa dans un grand nombre <strong>de</strong><br />

dépôts d'archives, pour le compte <strong>de</strong> Pierre <strong>de</strong> Carcavy, bibliothécaire <strong>de</strong> Colbert, <strong>de</strong>s copies d'actes<br />

anciens présentant un intérêt historique. Accompagné d'un valet <strong>de</strong> chambre, <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux laquais et <strong>de</strong><br />

huit copistes, il fit une gran<strong>de</strong> tournée en Guyenne et en Languedoc. 4 Doat vint à <strong>Moissac</strong> en 1668. La<br />

copie <strong>de</strong>s titres du chapitre et <strong>de</strong> l'hôtel <strong>de</strong> ville occupa les copistes jusqu'au printemps <strong>de</strong> 1669. 5 Les<br />

chartes moissagaises se trouvent dans les volumes 127 à 131 <strong>de</strong> la "Collection Doat", à la<br />

Bibliothèque Nationale. Le volume 127 contient en majeure partie <strong>de</strong>s chartes <strong>de</strong> la ville, et quelques<br />

chartes <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>. Les volumes 128 à 131, à une exception près, contiennent <strong>de</strong>s chartes <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>.<br />

Les textes moissagais que nous publions dans cette édition ont tous été copiés par Gratian Capot, dont<br />

la signature bien reconnaissable orne l'ensemble <strong>de</strong>s copies.<br />

Autre source <strong>de</strong> première importance pour l'histoire <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> : la Chronique <strong>de</strong>s Abbés <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong>, écrite par Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1377 à 1406. Il s'agit d'un manuscrit<br />

aujourd'hui à la Bibliothèque Nationale, comportant une chronique <strong>de</strong>s papes, <strong>de</strong>s rois <strong>de</strong> France, <strong>de</strong>s<br />

abbés <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et <strong>de</strong>s comtes <strong>de</strong> Toulouse. 6 Je me permets <strong>de</strong> renvoyer à l'édition <strong>de</strong> cet ouvrage,<br />

préparée par mes soins. 7<br />

La conservation <strong>de</strong>s archives à <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />

1<br />

Sur les archives <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, voir : Mathieu Méras, Gui<strong>de</strong> <strong>de</strong>s archives <strong>de</strong> Tarn-et-Garonne (Montauban 1972), p. 27 - 28. –<br />

Sur les manuscrits <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> : Dufour 1972, 1981 et 1982.<br />

2<br />

AMM, JJ 5, f. 214r.<br />

3<br />

Doat, lieu dit à 2 km au nord <strong>de</strong> Montaner (Pyrénées-Atlantiques, arr. Pau, ch.l.c.).<br />

4<br />

Dictionnaire <strong>de</strong> Biographie Française, t. 11, col. 407 - 408, s.v. Doat (R. le Blant).<br />

5<br />

Maurice Souleil, Les recherches <strong>de</strong> Doat dans les archives du Sud-Ouest <strong>de</strong> la France, in: BSATG 49 (1921), p. 76 - 80.<br />

6<br />

Paris, BN, ms. lat. 4991 A.<br />

7<br />

Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1377 à 1406. Chronique <strong>de</strong>s Abbés <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, éditée, traduite et annotée par Régis<br />

<strong>de</strong> La Haye (Maastricht - <strong>Moissac</strong> 1994).<br />

2


Le conservateur<br />

La Règle <strong>de</strong> saint Benoît ne parle pas expressément d'un office <strong>de</strong> conservateur <strong>de</strong>s archives.<br />

Cependant, le fait qu'il est question <strong>de</strong> livres liturgiques, <strong>de</strong> distributions <strong>de</strong> livres aux moines,<br />

suppose un conservateur et un lieu <strong>de</strong> conservation.<br />

Au Moyen Age se précise la fonction d'un archiviste. L'archiviste (custos) <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> était chargé<br />

<strong>de</strong>s archives. Il était en même temps bibliothécaire (armarius) et préchantre (precantor), c'est-à-dire<br />

chef <strong>de</strong>s choeurs et maître <strong>de</strong> cérémonies. 1 Un célèbre titulaire <strong>de</strong> cette fonction était saint Gérald, moine<br />

<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

Au début du XVIII e siècle, lors <strong>de</strong> la sécularisation <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>, il y avait "outre labbé<br />

commendataire […] trente une place monachalle, assavoir unze offices avec leurs places<br />

monnachalles y annexees comme sont la celererie, chambrerie, infirmerie, chantrerie, soubzchantrerie,<br />

hospitallerie, ouvrerie, gar<strong>de</strong> <strong>de</strong>s archifs, prevosté, soubsacristie et hostallerie et <strong>de</strong> plus vingt places<br />

simples [.…]. 2 Mais les soins apportés par les chanoines aux archives et aux manuscrits médiévaux,<br />

n'ont pas été exemplaires. Au XVII e siècle, <strong>l'abbaye</strong> possédait encore entre 260 et 280 manuscrits,<br />

dont aujourd'hui quelque 160 sont conservés. 3 Les chanoines s'en désintéressaient complètement. Ils<br />

en faisaient parfois ca<strong>de</strong>au à <strong>de</strong>s visiteurs. En 1678, l'abbé commenditaire Jean-François d'Estra<strong>de</strong>s<br />

autorisa Colbert à prélever les manuscrits qu'il jugeait utile à sa collection <strong>de</strong>s sources <strong>de</strong> l'histoire <strong>de</strong><br />

France. Pour en dresser le catalogue, Nicolas-Joseph Foucault, intendant <strong>de</strong> la Généralité <strong>de</strong><br />

Montauban, avait dépêché à <strong>Moissac</strong> Raymond <strong>de</strong> Fouilhac. Il écrivit à Colbert: "Je vous asseure que,<br />

si je ne feusse advisé d'y envoyer M. Fouilhac, les rats et la poussière auraient achevé l'anéantissement<br />

<strong>de</strong> ces anciens monuments, que l'ignorance et la négligence <strong>de</strong>s moynes et <strong>de</strong>s chanoines <strong>de</strong> cette<br />

église avoient <strong>de</strong>sjà fort avancé". 4 Colbert reçut 144 manuscrits, qui sont conservés pour la plus<br />

gran<strong>de</strong> part, <strong>de</strong>puis 1732, à la Bibliothèque Royale, puis Nationale, à Paris. Grâce à ce pillage légal,<br />

plus <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong>s manuscrits <strong>de</strong> la bibliothèque médiévale <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> ont pu être sauvés.<br />

Le chartrier<br />

Sous l'Ancien Régime, les archives et les manuscrits <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> étaient conservées dans <strong>de</strong>ux<br />

petites salles voûtées (encore intactes aujourd'hui) au-<strong>de</strong>ssus <strong>de</strong>s chapelles Saint-Cyprien et Saint-<br />

Benoît et <strong>de</strong> la sacristie. On y accédait par l'escalier en colimaçon qui monte <strong>de</strong> l'église à l'orgue. C'est<br />

par là que passèrent les officiels qui en 1669 dressèrent un procès-verbal <strong>de</strong> l'état <strong>de</strong>s bâtiments <strong>de</strong><br />

<strong>l'abbaye</strong>: "Nous aurions esté dans <strong>de</strong>ux Chambres voutées servant a tenir les titres et papiers <strong>de</strong><br />

<strong>l'abbaye</strong>". 5<br />

En avril 1792, après la suppression, intervenue en 1790, du chapitre abbatial <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et la<br />

confiscation <strong>de</strong> ses biens par le nouveau pouvoir révolutionnaire, Antoine Ducasse, administrateur du<br />

Directoire du district <strong>de</strong> Lauzerte, et Jacques Celsis, officier municipal <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et Lugan,<br />

archiviste, firent un "Inventaire <strong>de</strong>s titres papiers et documents qui se sont trouvés aux archives du<br />

cy<strong>de</strong>vant chapitre St. Pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et dans celles <strong>de</strong> la cy<strong>de</strong>vant abbaïe <strong>de</strong> laditte ville". Ce<br />

précieux document est conservé aux Archives Municipales <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. 6 Cet inventaire contient une<br />

<strong>de</strong>scription <strong>de</strong>s pièces volantes analysées dans le Répertoire d'Andurandy, mais aussi <strong>de</strong> celles qui<br />

n'ont pas été répertoriées par Andurandy. Les <strong>de</strong>ux parties constituent chacune la moitié <strong>de</strong><br />

l'inventaire. Ce document capital nous fait connaître le contenu <strong>de</strong>s archives du moment <strong>de</strong> la<br />

suppression du chapitre.<br />

Les archives étaient déposées alors dans <strong>de</strong>ux pièces. Dans la première, il y avait "une vieille<br />

armoire a quatre portes et <strong>de</strong>ux tiroirs, remplie <strong>de</strong>s papiers que nous avons veriffié ainsi que divers<br />

parchemins et que nous avons reconnu inutilles et <strong>de</strong> rebut". Ensuite, on trouva "un vieux coffre fort,<br />

ferré avec <strong>de</strong>s lames <strong>de</strong> fer et trois serrures, et dans lequel nous avons trouvé <strong>de</strong>s vieux papiers rongé<br />

1 Sur la fonction du préchantre-armarius, voir: De Valous, t. 1, p. 156-161.<br />

2 ADTG, G 575 = Andurandy 1058 <strong>de</strong>rnière page.<br />

3 Jean Dufour, Les manuscrits liturgiques <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in: Cahiers <strong>de</strong> Fanjeaux n° 17 (1982), p. 119.<br />

4 Dufour 1972, p. 21-31.<br />

5 ADTG, G 581, f. 194.<br />

6 AM <strong>Moissac</strong>, JJ 10.<br />

3


<strong>de</strong>s rats et tres délabrés". Dans l'autre pièce ils trouvèrent "<strong>de</strong>s tablettes appliquées au mur a cotte<br />

droit en entrant, contenant soixante dixsept tiroirs sur onze Rayons, et <strong>de</strong>ux grand placards …" 1 Dans<br />

la première pièce se trouvait le "Répertoire d'Andurandy". A l'ai<strong>de</strong> <strong>de</strong> cet inventaire, les archivistes<br />

collationnaient tout le fonds. Ils trouvaient encore d'autre documents, dont ils formaient <strong>de</strong>s liasses.<br />

Enfin, ils examinaient le contenu d'une "armoire dans les memes archives place en entrant a main<br />

gauche composé <strong>de</strong> douze loges". 2 Ils y trouvaient entre autres <strong>de</strong>s "livres <strong>de</strong> chant dune ecriture<br />

ancienne et un manuscrit et dautres livres dune inpretions gauthique lesquels nous avons comptés et<br />

qui se sont trouvés en nombre savoir pour les dits livres <strong>de</strong> chant dix sept et pour les autres vieux<br />

livres vingt <strong>de</strong>ux". 3 Dans la secon<strong>de</strong> chambre <strong>de</strong>s archives "qui est la principale <strong>de</strong>s susdittes<br />

archives", les documents se trouvaient sur "<strong>de</strong>s rayons et <strong>de</strong>s soixante sixsept tiroirs y contenus et <strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>ux placart ou armoires joignant dont lune <strong>de</strong> chaque cotte et a <strong>de</strong>ux portes chacun", à gauche "un<br />

armoire a douze petites portes a serrure avec huit clefs a huit <strong>de</strong>s dittes serrures", en bois <strong>de</strong> chêne. Il<br />

y avait, pour permettre la consultation <strong>de</strong>s documents, <strong>de</strong>ux tables et huit chaises. 4 Il s'y trouvait trois<br />

inventaires, établis en 1695. 5 On remarquera dans cette énumération l'absence <strong>de</strong> cartulaires, qui<br />

auraient certainement été conservés par le nouveau pouvoir.<br />

Les "<strong>de</strong>ux chambres hautes servant autrefois pour les archives du ci<strong>de</strong>vant chapitre dudit <strong>Moissac</strong>,<br />

et ou sont encore les cages ou placards qui contenoient les bouetes pour enfermer lesdits titres ou<br />

papiers", furent estimées le 4 février 1793, lors <strong>de</strong> la vente <strong>de</strong>s biens nationaux, par Antoine Bernus,<br />

habitant <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, au prix <strong>de</strong> 400 livres. Elles étaient situées "sur les voutes <strong>de</strong>s chapelles St. Asbert<br />

et vestibule <strong>de</strong> la sacristhie dudit ci<strong>de</strong>vant chapitre". 6<br />

Déboires révolutionnaires et du XIX e siècle<br />

A l'époque révolutionnaire, suite à la suppression <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, une partie du fonds <strong>de</strong><br />

<strong>l'abbaye</strong> fut transférée par le pouvoir révolutionnaire à Lauzerte, chef-lieu <strong>de</strong> canton du département<br />

du Lot, auquel appartenait <strong>Moissac</strong> avant la création du Tarn-&-Garonne en 1808. Une autre partie<br />

resta à <strong>Moissac</strong> et fut oubliée dans <strong>de</strong>s placards ...<br />

Les archives et la bibliothèque ne souffrirent pas tant <strong>de</strong>s décisions <strong>de</strong> l'administration<br />

révolutionnaire, que <strong>de</strong> l'incurie du XIX e siècle (et du XX e siècle ...). En 1832, Adrien Lagrèze-Fossat<br />

visita pour la première fois les archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>, du moins celles qui étaient restées à <strong>Moissac</strong>.<br />

Vision apocalyptique: "Je visitai pour la première fois les archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>. Elles étaient alors dans<br />

l'état le plus déplorable. Les carreaux <strong>de</strong> l'unique fenêtre qui éclaire la salle étaient presque tous<br />

brisés, les portes ne fermaient plus, toutes les boiseries avaient disparu, et les liasses, la plupart<br />

éventrées, gisaient pêle et mêle sur <strong>de</strong>s dalles avec <strong>de</strong>s actes officiels du temps du Directoire et <strong>de</strong><br />

l'Empire qu'on y avait très-probablement transportés à la hâte, pour les cacher, en 1814 et 1815. Ce<br />

n'est pas tout: un grand nombre <strong>de</strong> titres avaient été détruits par <strong>de</strong>s moisissures, d'autres maculés par<br />

les déjections <strong>de</strong>s animaux nocturnes, quelques-uns lacérés par <strong>de</strong>s mains inconnues et dépouillées<br />

<strong>de</strong>s sceaux qui attestaient leur authenticité; enfin il ne restait pas très-certainement un dixième <strong>de</strong>s<br />

dossiers inventoriés en 1792. Tout ce qui manquait avait été pris, disait-on, par <strong>de</strong>s relieurs <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong> et <strong>de</strong>s villes voisines". 7 Puis, plus loin: "Les titres <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> furent dans cet état d'abandon<br />

jusques en 1840. La fabrique <strong>de</strong> l'église Saint-Pierre ayant eu besoin, vers cette époque, <strong>de</strong> la salle où<br />

ils étaient déposés, l'administration municipale les fit enlever et porter à l'hôtel-<strong>de</strong>-ville". 8 C'est donc à<br />

à la mairie que Lagrèze-Fossat consulta les archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>, jusqu'en 1859, année où le préfet <strong>de</strong><br />

Tarn-&-Garonne ordonna le transfert du fonds à la préfecture <strong>de</strong> Montauban, où il fut classé par<br />

Bourbon et Dumas <strong>de</strong> Rauly. L'inventaire <strong>de</strong>s archives du "chapitre abbatial <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>", comptant<br />

1 AM <strong>Moissac</strong>, JJ 10, f. 4.<br />

2 Ibi<strong>de</strong>m, f. 55r.<br />

3 Ibi<strong>de</strong>m, f. 57v.<br />

4 Ibi<strong>de</strong>m, f. 76r.<br />

5 Ibi<strong>de</strong>m, f. 76rv (premier tome), f. 81v (second tome), f. 89v (troisième tome).<br />

6 ADTG, Q 87. Pareillement dans: Q 54, 2 e registre. Meubles et effets nationaux à vendre, 7 juin 1793.<br />

7 A. Lagrèze-Fossat, Etu<strong>de</strong>s historiques sur <strong>Moissac</strong>, t. 1 (Paris 1870), p. IX.<br />

8 Ibi<strong>de</strong>m, p. X.<br />

4


239 articles, parut en 1894. 1<br />

Mais les déménageurs <strong>de</strong> 1859 n'avaient pas tout emporté... Quelques débris du fonds <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> sont conservés aujourd'hui aux Archives Municipales <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. 2 Mentionnons surtout le<br />

le précieux "Répertoire d'Andurandy", établi en 1730 par Evariste Andurandy, prêtre <strong>de</strong> la paroisse <strong>de</strong><br />

Saint-Jacques <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et vicaire <strong>de</strong> Saint-Michel, contenant l'inventaire <strong>de</strong>s pièces volantes,<br />

numérotées <strong>de</strong> 1 à 7508.<br />

Il y avait aussi <strong>de</strong>s pièces non-répertoriées, dont on ignorait, il y a peu, jusqu'à l'existence. En<br />

1977, les archives municipales <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> étaient à ce point négligées qu'un beau lundi, quand <strong>de</strong><br />

braves femmes <strong>de</strong> ménage faisaient le nettoyage <strong>de</strong>s combles <strong>de</strong> la mairie, un certain nombre <strong>de</strong><br />

pièces d'archives et <strong>de</strong> chartes partirent à la décharge publique <strong>de</strong> Viarose. Un ferrailleur<br />

castelsarrasinois, qui se trouvait là lors du déchargement du camion-benne municipal, en sauva un<br />

certain nombre, qu'il revendit aussitôt à l'Association Lagrèze-Fossat qui aujourd'hui les conserve<br />

précieusement. L'une <strong>de</strong>s pièces sauvées <strong>de</strong> la décharge publique était un inventaire <strong>de</strong>s manuscrits <strong>de</strong><br />

la bibliothèque <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, pièce d'une importance capitale pour l'histoire <strong>de</strong> la bibliothèque abbatiale<br />

<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et qui fut l'objet d'une étu<strong>de</strong> par le grand spécialiste du scriptorium moissagais, Jean<br />

Dufour, parue dans la revue <strong>de</strong> renommée internationale Scriptorium. 3 Le fait que d'importants<br />

documents provenant du fonds d'archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> traînaient encore au grenier <strong>de</strong> la mairie <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong>, prouve d'abord que les déménageurs <strong>de</strong> 1859 n'avaient pas tout emporté, ensuite que telle<br />

personne ayant en charge les archives <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, fort estimée en son temps, l'était décidément trop.<br />

Telles qu'elles nous sont parvenues, les archives et la bibliothèque <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />

présentent <strong>de</strong> regrettables lacunes, mais elles sont en même temps, compte tenu <strong>de</strong> leurs multiples<br />

péripéties, et en comparaison avec d'autres fonds ecclésiastiques <strong>de</strong> l'Ancien Régime, d'une gran<strong>de</strong><br />

richesse. Disparus, hélas, les cartulaires; conservés, heureusement, beaucoup d'originaux. Disparus,<br />

les comptes et la plus gran<strong>de</strong> partie <strong>de</strong>s manuscrits liturgiques; mais conservés, une centaine <strong>de</strong><br />

manuscrits <strong>de</strong> l'époque <strong>de</strong> floraison <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

1 Georges Bourbon, Charles Dumas <strong>de</strong> Rauly, Inventaire-sommaire <strong>de</strong>s archives départementales antérieures à 1790. Tarnet-Garonne.<br />

Archives religieuses. Séries G et H (Montauban 1894), numéros 536 à 774 <strong>de</strong> la série G.<br />

2 AM <strong>Moissac</strong>, série JJ, numéros 1-21.<br />

3 Jean Dufour, La composition <strong>de</strong> la bibliothèque <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> à la lumière d'un inventaire du XVII e siècle nouvellement<br />

découvert, in: Scriptorium 25 (1981), p. 175-226.<br />

5


L'édition<br />

Fidèles au "respect <strong>de</strong>s fonds", nous n'avons retenus que les textes provenant du fonds d'archives <strong>de</strong><br />

<strong>l'abbaye</strong>, et non pas celles provenant <strong>de</strong> l'hôtel <strong>de</strong> ville <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. Le présent recueil n'est donc pas<br />

une collection d'actes concernant <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, mais un recueil <strong>de</strong>s seuls actes dont nous<br />

avons la certitu<strong>de</strong> qu'ils appartenaient aux archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>, transmis soit en original soit en copie<br />

ancienne ou mo<strong>de</strong>rne, soit en analyse, soit par une simple mention.<br />

Cela veut dire que nous avons retenu les originaux, les copies versées aux archives, et les copies<br />

dans les débris <strong>de</strong> cartulaires. Nous n'avons pas retenu les textes n'ayant pas fait partie <strong>de</strong>s archives <strong>de</strong><br />

<strong>l'abbaye</strong>, comme les copies figurant dans les manuscrits, dont notamment certains textes d'un<br />

caractère général, considérés comme faisant partie <strong>de</strong> la documentation <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>. C'est donc le<br />

strict principe archivistique du "respect <strong>de</strong>s fonds" qui a guidé notre heuristique.<br />

Etablissement du texte<br />

"L'édition est un compromis entre le respect du document retranscrit et les habitu<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>rnes en<br />

matière <strong>de</strong> présentation". Voilà, bien résumé par les auteurs du livre Diplomatique Médiévale, 1 la<br />

philosophie qui prési<strong>de</strong> à tout travail d'édition <strong>de</strong> textes historiques. La nôtre n'y fait pas exception.<br />

Nous avons fait une transcription scrupuleuse <strong>de</strong>s textes d'après les meilleurs témoins, en<br />

respectant l'orthographe d'origine. Les seules adaptations concernent l'alinéation, la ponctuation,<br />

l'usage <strong>de</strong>s majuscules, qui tous suivent l'usage mo<strong>de</strong>rne. Quelques choix ont dû être faits pour<br />

réaliser le "compromis" entre la paléographie du document et la lisibilité du document et la<br />

typographie mo<strong>de</strong>rne:<br />

� toutes les abréviations ont été développées;<br />

� le i ayant valeur <strong>de</strong> consonne est transcrit j (jutjamen);<br />

� le u ayant valeur <strong>de</strong> consonne est transcrit v;<br />

� le "ae" est rendu æ;<br />

� le "oe" est rendu œ;<br />

� dans les textes occitans, les formes contractées (el, <strong>de</strong>n, daquel) ont été séparées par une<br />

apostrophe (e'l, d'en, d'aquel), là où cela améliorait la lisibilité, ou ont été laissées telles quelles<br />

(al, <strong>de</strong>l, <strong>de</strong>ls) là où la lecture ne posait aucun problème.<br />

Présentation <strong>de</strong>s actes<br />

Les présentation <strong>de</strong>s actes est réalisée selon la structure suivante:<br />

1. Numero d'ordre. – Nous donnons les actes dans l'ordre chronologique selon le nouveau style. Les<br />

actes ont été numérotés par nous en chiffres arabes.<br />

2. Datation. – Nous donnons ensuite la date du document, et le lieu où il a été délivré. Toutes les dates<br />

ont été données en nouveau style. Il s'agit soit <strong>de</strong> la date précise, soit d'une fourchette déterminée par<br />

les limites du terminus post quem et du terminus ante quem, ou par une autre conjecture. Dans le<br />

<strong>de</strong>rnier cas, ces indications sont portées entre crochets droits: [ ]. Les textes sont classés dans l'ordre<br />

chronologique. Les actes sans date sont placés à la date la plus récente <strong>de</strong> celles possibles.<br />

3. Analyse <strong>de</strong> l'acte. – Une brève analyse, aussi brève que précise, ne dépassant pas quelques lignes,<br />

donne le contenu du document.<br />

4. Tableau <strong>de</strong> la tradition. – Il s'agit <strong>de</strong> l'énumération <strong>de</strong>s originaux, <strong>de</strong>s copies et <strong>de</strong>s analyses <strong>de</strong><br />

1 Olivier Guyotjeannin, Jacques Pycke, Benoît-Michel Tock, Diplomatique Médiévale (Turnhout, Brepols, 1993 = L'Atelier<br />

du Médiéviste, 2), p. 397.<br />

6


l'acte en question. Conformément à l'usage, l'original est désigné par la lettre A; les copies sont<br />

désignées par les lettres B, C, D, etc. La quasi-totalité <strong>de</strong>s actes conservés en original se trouvent aux<br />

Archives Départementales <strong>de</strong> Tarn-&-Garonne, à Montauban (ADTG). Les copies se trouvent<br />

généralement dans les manuscrits <strong>de</strong> Doat, à la Bibliothèque Nationale <strong>de</strong> France (BNF). Les analyses<br />

proviennent du Répertoire d'Andurandy, aux Archives Municipales <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> (AMM); il s'agit <strong>de</strong>s<br />

actes qui n'ont pas été conservés en original ou en copie, mais dont l'existence est connue par la seule<br />

analyse d'Andurandy. Enfin, sous le mot "mention" sont donnés <strong>de</strong>s actes mentionnés chez un auteur,<br />

généralement Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, qui a consulté <strong>de</strong>s chartes disparues <strong>de</strong>puis lors.<br />

5. Bibliographie. – Sous ce titre est mentionnée la bibliographie ayant un rapport direct avec l'acte<br />

transcrit, ou avec son objet.<br />

6. Bibliographie et édition. – Les éditions éventuelles du texte en question sont portées dans cette<br />

rubrique. Il en est <strong>de</strong> même si l'acte a été traduit.<br />

7. Le texte. – Suit le texte <strong>de</strong> l'acte, transcrit selon les principes énoncés ci-<strong>de</strong>ssus.<br />

8. L'apparat. – Tous les textes <strong>de</strong> notre édition sont suivis d'un double apparat: les variantes textuelles<br />

et les notes explicatives.<br />

Les variantes textuelles seront très limitées. La quasi-totalité <strong>de</strong> cette édition étant réalisée sur les<br />

originaux ou <strong>de</strong>s copies fiables, il n'y a guère lieu <strong>de</strong> relever les variantes textuelles.<br />

Les notes explicatives comportent les renseignements nécessaires à une meilleure compréhension<br />

du texte. Il s'agit notamment <strong>de</strong>s i<strong>de</strong>ntifications <strong>de</strong>s personnes citées dans le texte, <strong>de</strong>s localisations<br />

géographiques et topographiques, et <strong>de</strong> la datation. L'i<strong>de</strong>ntification <strong>de</strong>s noms géographiques, <strong>de</strong>s<br />

toponymes et <strong>de</strong>s lieux-dits n'a pas toujours été aisée. Nous avons utilisé:<br />

– pour le département <strong>de</strong> l'Au<strong>de</strong>;<br />

Abbé Sabarthès, Dictionnaire topographique du département <strong>de</strong> l'Au<strong>de</strong> (Paris 1912).<br />

– pour le Tarn-&-Garonne:<br />

François Moulencq, Documents historiques sur le Tarn-et-Garonne. Diocèse, abbayes, chapitres,<br />

comman<strong>de</strong>ries, églises, seigneuries, 4 tomes (Montauban 1879 - 1894; réédités sous le titre Histoire<br />

du Tarn-et-Garonne, Paris 1991).<br />

Pierre Gayne, Dictionnaire <strong>de</strong>s paroisses du diocèse <strong>de</strong> Montauban (Montauban 1978).<br />

7


OCCITANISMES<br />

figurant dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

albareda saulaie<br />

anona froment<br />

artiga terre défrichée<br />

bordaria bor<strong>de</strong>rie<br />

capmasura métairie<br />

carreira rue<br />

casal maison<br />

civada avoine<br />

condamina champ franc <strong>de</strong> re<strong>de</strong>vance seigneuriale ; champ du domaine seigneurial ; champ <strong>de</strong><br />

bonne terre<br />

<strong>de</strong>nièr, dinhèr <strong>de</strong>nier<br />

dinairada latin : <strong>de</strong>nariata, <strong>de</strong>nariatus, dinerata : la surface d'une vigne nécessaire pour le<br />

rapport annuel d’un <strong>de</strong>nier (Du Cange)<br />

emina hémine, mesure <strong>de</strong> capacité égale à un <strong>de</strong>mi-setier<br />

engana tromperie, fourberie<br />

espatula épaule<br />

espleiha revenu, récolte, droit d'usage dans une forêt<br />

frankeza franchise<br />

mansus manse<br />

nausa, nauza prairie marécageuse<br />

paissièra barrage, digue, chaussée<br />

salvetat, salvetad sauveté<br />

sester, sestier setier, mesure <strong>de</strong> grain valant <strong>de</strong>ux hémines<br />

sestairada contenu d'un setier, terre que l'on peut ensemencer avec un setier <strong>de</strong> blé, sétérée. A<br />

<strong>Moissac</strong>, une sétérée faisait 3 ha 14 a 85 ca 05 : Duc-Lachapelle, Métrologie<br />

Française ou Traité du système décimal à l'usage du département du Lot<br />

(Montauban 1807), table XXV, p. 134.<br />

tasca droit <strong>de</strong> champart<br />

tenguda tenue<br />

villa hameau<br />

8


Abréviations<br />

ADTG Archives Départementales <strong>de</strong> Tarn-&-Garonne (Montauban)<br />

AM Archives Municipales<br />

Andurandy Répertoire <strong>de</strong>s archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, dressé en 1730 par Evariste<br />

Andurandy; ce registre se trouve aux Archives Municipales <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>,<br />

sous la cote JJ 1. Les "numéros Andurandy", cités dans la présente étu<strong>de</strong>,<br />

renvoient à ce Répertoire; ces mêmes numéros ont été portés par Andurandy<br />

lui-même sur les pièces correspondantes <strong>de</strong>s archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>,<br />

actuellement aux Archives Départementales <strong>de</strong> Tarn-&-Garonne à<br />

Montauban.<br />

Apogée <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> REGIS DE LA HAYE, Apogée <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. L'abbaye clunisienne Saint-Pierre<br />

<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> à l'époque <strong>de</strong> la construction <strong>de</strong> son cloître et <strong>de</strong> son grand<br />

portail (Maastricht - <strong>Moissac</strong> 1995 = ISBN 90-802454-1-0).<br />

Brunel CLOVIS BRUNEL, Recueil <strong>de</strong>s plus anciennes chartes en langue provençale.<br />

Recueil <strong>de</strong>s pièces originales antérieures au XIII e siècle, 2 vol. (Paris,<br />

Picard, 1926-1952).<br />

Chronique d'Aymeric <strong>de</strong> Peyrac � Paris, Bibliothèque Nationale, ms. lat. 4991-A, contenant aux<br />

folios 152 - 178 la Chronique <strong>de</strong>s abbés <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et <strong>de</strong>s comtes <strong>de</strong><br />

Toulouse dans leur qualité d'abbés séculiers <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, par Aymeric <strong>de</strong><br />

Peyrac, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1377 à 1406. Cette chronique a été éditée et<br />

traduite par mes soins: Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1377 à<br />

1406. Chronique <strong>de</strong>s Abbés <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, éditée, traduite et annotée par<br />

REGIS DE LA HAYE (Maastricht - <strong>Moissac</strong> 1999 2 ).<br />

Doat Paris, BN, collection Doat: copies <strong>de</strong> documents réunies entre 1663 et 1670<br />

en 258 volumes par Jean <strong>de</strong> Doat (voir l'Introduction à cet ouvrage).<br />

Europäische Stammtafeln – DETLEV SCHWENNICK (éd.), Europäische Stammtafeln. Stammtafeln<br />

zur Geschichte <strong>de</strong>r Europäischen Staaten, t. I - ... (Marburg 1980 - ...).<br />

G Archives Départementales <strong>de</strong> Tarn-&-Garonne, série G; inventaire:<br />

GEORGES BOURBON, CHARLES DUMAS DE RAULY, Inventaire-sommaire<br />

<strong>de</strong>s archives départementales antérieures à 1790. Tarn-et-Garonne.<br />

Archives religieuses. Séries G et H (Montauban 1894).<br />

Gayne PIERRE GAYNE, Dictionnaire <strong>de</strong>s paroisses du diocèse <strong>de</strong> Montauban<br />

(Montauban 1978).<br />

Lagrèze-Fossat A. LAGREZE-FOSSAT, Etu<strong>de</strong>s historiques sur <strong>Moissac</strong>, t. 1 (Paris 1870), t. 2<br />

(Paris 1872), t. 3 (Paris 1874), t. 4 (Montauban 1940). Reprint <strong>de</strong>s trois<br />

premiers tomes, Treignac 1994.<br />

Moulencq FRANÇOIS MOULENCQ, Documents historiques sur le Tarn-et-Garonne.<br />

Diocèse, abbayes, chapitres, comman<strong>de</strong>ries, églises, seigneuries, 4 tomes<br />

(Montauban 1879 - 1894; réédités sous le titre Histoire du Tarn-et-Garonne,<br />

Paris 1991).<br />

Müssigbrod AXEL MÜSSIGBROD, Die Abtei <strong>Moissac</strong> 1050 - 1150. Zu einem Zentrum<br />

Cluniacensischen Mönchtums in Südwestfrankreich (Münster 1988 =<br />

Münstersche Mittelalter-Schriften, Band 58)<br />

Rupin ERNEST RUPIN, L'abbaye et les cloîtres <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> (Paris 1897 = reprint<br />

Treignac 1981)<br />

9


Textes<br />

10


ABBATIAT DE LEUTADE<br />

(fin du VII e siècle)<br />

1.<br />

680, mai<br />

Donation par Nizezius et son épouse Irmitru<strong>de</strong> <strong>de</strong> plusieurs villas.<br />

(faux)<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du X e siècle: ADTG, G 570 (Andurandy 5962).* Notice : Dufour 1972, p. 69.<br />

C. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 153rb-vb.<br />

D. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles” (perdus),<br />

du début du XII e siècle: Doat 128, f. 5r-8v.<br />

E. Analyses du XVIII e siècle: Andurandy 609 et 5962.<br />

Editions:<br />

a. Mabillon, Annales, t. 1, p. 686.<br />

b. HGL, ....<br />

c. Migne, PL 88, col. 1202-1204, acte n° XXI.<br />

d. Galabert, Paléographie<br />

e. C. Daux, Eclaircissements sur la charte <strong>de</strong> Nizezius (680), in: Revue d’Histoire <strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong><br />

France 2 (1911), p. 513-538, 641-663.<br />

f. Xavier Ravier, Remarques sur la charte <strong>de</strong> Nizezius, in: Nouvelle Revue d’Onomastique, n° 33-<br />

34 (1999), p. 141-142.<br />

g. Boudartchouk (Jean-Luc) et alii, « ’La Charte <strong>de</strong> Nizezius’ : encore un faux <strong>de</strong> l’abbaye<br />

clunisienne <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> ? », Annales du Midi, 2007, p. 269-308.<br />

Traduction: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 153rb-vb.<br />

Bibliographie: Devals aîné, Etu<strong>de</strong>s sur la topographie d’une partie <strong>de</strong> l’arrondissement <strong>de</strong><br />

Castelsarrasin pendant la pério<strong>de</strong> mérovingienne, in: Collection <strong>de</strong>s Mémoires lus à la Sorbonne en<br />

1867 (section Histoire) ; C. Daux, Eclaircissements sur la charte <strong>de</strong> Nizezius (680), in: Revue d’Histoire<br />

<strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong> France 2 (1911), p. 513-538, 641-663 ; Charles Higounet, L’occupation du sol entre Tarn<br />

et Garonne au Moyen Age, in: Annales du Midi 65 (1953), p. 301-330 ; Maurice Broëns,<br />

L’Onomastique domaniale entre Plateau Central et Garonne au VII e siècle, d’après les textes, in: Revue<br />

Internationale d’Onomastique 8 (1956), p. 161-183, 241-265; 9 (1957), p. 1-27 ; Florent Hautefeuille,<br />

Structures <strong>de</strong> l’habitat rural et territoires paroissiaux en Bas-Quercy et Haut-Toulousain du VII ème au<br />

XIV ème siècle (Université <strong>de</strong> Toulouse II Le Mirail, 1998) ; Xavier Ravier, Remarques sur la charte <strong>de</strong><br />

Nizezius, in: Nouvelle Revue d’Onomastique, n° 33-34 (1999), p. 111-142 [ce <strong>de</strong>rnier article reprend<br />

l’ensemble <strong>de</strong> la discussion sur ce texte] ; Boudartchouk (Jean-Luc) et alii, « ’La Charte <strong>de</strong> Nizezius’ :<br />

encore un faux <strong>de</strong> l’abbaye clunisienne <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> ? », Annales du Midi, 2007, p. 269-308 [prouve<br />

définitivement qu’il s’agit d’un faux].<br />

B.<br />

11


Mention dorsale ancienne: Karta <strong>de</strong> afiniano et sallis<br />

Venerabilem in Christo patrem et domno viro apostolico Leuta<strong>de</strong>m abbatem, vel omnem<br />

congregacionem monasterii Musciascense, infra pago Cadurcino, in onore Sancto Petro constructum<br />

esse vi<strong>de</strong>tur,<br />

ego enim Nizezius et uxor mea Irmitrudis, dum reatum conssciencie nostre agnovimus, opportet<br />

nobis ut dum Deus in nostra volumptate posuit, secundum euvangelicam leccionem veram,<br />

dispensatorem exin<strong>de</strong> pro Dei introitum facerem, et ut ad nos fiet Dominus sicud in suo dignatus est<br />

Euvangelio dicere: Va<strong>de</strong>, ven<strong>de</strong> omnia que abes, et da pauperibus, et veni, sequere me, et abebis<br />

tesaurum in cęlo. 1 Et i<strong>de</strong>o nos hanc ad veram vocem vi<strong>de</strong>mus vobis repredictis servi Dei vel ad omnem<br />

congregacionem qui infra ipso monasterio superius nominato constructum esse vi<strong>de</strong>tur.<br />

Dabo ego in pago Tolosano villas nuncupantes: Calme, Abili<strong>de</strong>, Rarolingus, Viva<strong>de</strong>remus,<br />

Sambiliano, 2 cum omni integritate sua per terminos, ac doa a nobis <strong>de</strong>signata.<br />

Et in alio loco, infra ipso pago, alias villas nostras: Amfiniano, curtes nostras indominicatas cum<br />

ecclesiis aud solariis, et viverio, et fructuario, piscatoriis, molendinis, simul cum apendiciis suis,<br />

Besingus, Scoternam villa, Etorfollingus villa, Sevetgamcollas vilare cum ecclesia sancti Medardi, qui<br />

est infra ipso terminio, cum omni integritate et soliditate, cum servis et colonis et merita libertorum, una<br />

per terminos et loca a nobis <strong>de</strong>signata, id est: <strong>de</strong> fluvio Garonna per mamare gurgite, in<strong>de</strong> per media<br />

villa Sallis, una cum ecclesia sancti Saturnini, quem data nostra precia, <strong>de</strong> Guirardo condam visi fuimus<br />

comparasse, in<strong>de</strong> per fanum quondam Peirucia, per fontem Niconastius, qui est in media Agra atque<br />

in<strong>de</strong> pervenit usque Novaliense seu in Montem Berterii quondam usque in Stirpiniago et vallum Euvaldi<br />

usque in media Saldruna, in<strong>de</strong> per Inligone usque in supradicto fluvio Garonna.<br />

Et in alio loco, infra ipso pago Tolosano, alias villas nostras his nominibus nuncupatas: Lampadiago<br />

cum ecclesia sancti Martini, Vulpiliago, Speutingus, Prarreta, Mutaciones, ecclesia cum vilare sancta<br />

Gemma, Villa Farpanas cum ecclesia sancti Germani, villa Gainago, villa Novolio cum ecclesia sancti<br />

Medardi. As villas superius nominatas cum ecclesiis et omnibus vilaribus et aiacenciis earum per<br />

teminos a nobis <strong>de</strong>signatos, qui sunt per medium Garonna, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> usque in media Agra, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> usque in<br />

Arona, in<strong>de</strong> per palu<strong>de</strong> Novaliense usque in suprascripta Garonna.<br />

Et in alio loco, in pago Agenense, villa nostra Virvicarias cum omni intecritate, una per terminos qui<br />

sunt per Illo Porto et terminum Vasalonis; <strong>de</strong> alio vero latus termine Bor<strong>de</strong>nse villa, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> per rivum<br />

Oppinione usque in media Garonna.<br />

Et in pago Elesano, alias villas nostras: Ginningus, Saviniago, cum omni integritate, sicut a nobis per<br />

terminos antiquos possi<strong>de</strong>re vi<strong>de</strong>tur.<br />

Relinquimus quoque propriis eredibus nostris, in falcidio, alias villas nostras, in pago Tolosano:<br />

Modorciago, Altomonte, Basile; et in pago Agenense: Pompeiago; et in pago Elesano: Malaronta.<br />

As quoque villas superius nominatas, excepto illas que in falcidio 3 dimitimus, alias vero omnes que<br />

hec inseruimus, cum omni integritate et soliditate, curtis, ecclesiis, domibus, edificiis, mancipiis, colonis<br />

ibi<strong>de</strong>m commanentibus, et merita libertorum et colonorum utriusque sexus, cum terris cultis et incultis,<br />

vineis, pratis, silvis, pascuis, aquis aquarumve <strong>de</strong>cursibus, cum omne jure et ajacenciis earum, quesitum<br />

et inquisitum, per hanc epistolam vendicionis et vobis trado, transfero atque transfundo ad possi<strong>de</strong>ndum,<br />

et accepimus a vobis precio in quo nobis bene complacuit, ho est solidos auri purissimi septingentos et<br />

pallios IIII or valentes solidos CC, es vero precia a vobis suscepta, anime nostre remedio, in alimonia<br />

pauperum ibi<strong>de</strong>m Deo serviencium expensavimus.<br />

Omnia vero hec superius nominata in manus vestras tradimus et succesorum vestrorum, ut<br />

possi<strong>de</strong>atis, et quicquid exin<strong>de</strong> facere volueristis liberum omnibus perfruatis arbitrium, stipulacione<br />

subnixa.<br />

Facta carta vendicionis ista in mense Madio, anno septimo regni domni nostri Theo<strong>de</strong>rici regis. 4<br />

Signum Mizezius, peccator, et Hermitrus<strong>de</strong>s hanc epistolam vendicionis recognovimus et<br />

subsignavimus.<br />

1 Matthieu 19,21.<br />

2 Pour les localisations <strong>de</strong>s toponymes <strong>de</strong> cet acte, nous renvoyons à l’article <strong>de</strong> Xavier Ravier, cité dans la Bibliographie.<br />

3 Falcidie: disposition du droit romain, visant, en cas <strong>de</strong> donations à <strong>de</strong>s tiers, à réserver une partie <strong>de</strong> l’héritage aux héritiers.<br />

4 Thierry III (652-690/691), roi <strong>de</strong> Neustrie et <strong>de</strong> Bourgogne <strong>de</strong> 673/675 à 690/691.<br />

12


Sig+ Gundoberto. Sig+ Sicardo. Sig+ Al<strong>de</strong>berto. Sig+ Almare. Sig+ Sicardus Rubes. Sig+ Autrico.<br />

Sig+ Dacoleno. Sig+ Bermaro. Sig+ Frotico. Sig+ Guntario. Sig+ Bertaldo. Sig+ Beboni.<br />

Actum Musciaco monasterio puplice, die et anno quo sunt. C.<br />

Cloroinus exius supeniri meo scripsisse, subsignasse.<br />

13


ABBATIAT D’ERMENIN<br />

(fin du VIII e -début du IX e siècle)<br />

2.<br />

[815/816]<br />

Donation par Agarn, évêque <strong>de</strong> Cahors, <strong>de</strong>s églises <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Bioule, <strong>de</strong> Saint-Martin<br />

<strong>de</strong> Meauzac, et <strong>de</strong> Saint-Rustice.<br />

(faux)<br />

A. Original perdu. Il s’agit probablement <strong>de</strong> l’”acte separé en un parchemin”, vu par Doat en<br />

1669.<br />

B. Copie incomplète dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire, composé <strong>de</strong> 4 feuilles <strong>de</strong> parchemin,<br />

totalisant 16 pages, h. 285 mm, l. 210 mm, du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I<br />

(Andurandy 1656), p. 1-2.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “reste <strong>de</strong> cartulaire contenant vingt huit feuiles” (perdu) du<br />

début du XII e siècle: Paris, BN, collection Doat, vol. 128, f. 1r-4r.<br />

D. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12773, p. 10-11.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656 (= B).<br />

F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, figurant dans un<br />

fragment <strong>de</strong> cartulaire (perdu): Andurandy 603, n° 41.<br />

Editions:<br />

a. Joannes Mabillon, Annales ordinis S. Benedicti, occi<strong>de</strong>ntalium monachorum patriarchæ, t. 2<br />

(Paris 1704), p. 267 (“ex Moisiacensi chartario” = D).<br />

b. Dom Cl. Devic, dom J. Vaissète, Histoire Générale du Languedoc, avec <strong>de</strong>s notes et les<br />

pièces justificatives, t. 2 (Toulouse, Privat, 1875), Preuves, acte n° 7, col. 50-52 (d’après a).<br />

c. Gallia Christiana, t. I, Instrumenta, acte XVI, p. 36 (“ex chartar. Moïsiac. et schedis<br />

Colbertinis” [= Doat]).<br />

Bibliographie et traduction: Régis <strong>de</strong> la Haye, Moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et faussaires (III), in: BSATG<br />

123 (1998), p. 21-41.<br />

C (première partie du texte) et B (secon<strong>de</strong> partie du texte).<br />

Cum omnibus hominibus in commune benefacere jubemur, a) nullomodo gratiam Summi Regis et<br />

Æterni Remuneratoris Dei b) accipere diffidimus; si c) his quoque, quibus cura regendi nobis d) commissa<br />

est, impensius aliquid beneficii impartire e) stu<strong>de</strong>mus.<br />

Idcirco ego Awarnus, episcopus humillimus, cunctis successoribus meis per tempora futuris notum<br />

fieri volo, quod f) post aliquanta, quæ successione parentum meorum seu regali munificentia mei juris<br />

extiterant, g) prædia matri ecclesiæ Caturcenæ, cui Deo auctore præsi<strong>de</strong>o, collata, Moisiaci quoque<br />

loco, in diocesi ejus<strong>de</strong>m ecclesiæ, supra flumen Tarni h) in honore sanctorum apostolorum Petri et<br />

Pauli monasterio constructo, aliquantulum contulerim.<br />

Dono quippe jure perpetuæ cessionis Omnipotenti Deo et ejus i) apostolis in eo<strong>de</strong>m loco jamdicto j)<br />

Moisiaco, ubi vir venerabilis Hermenninus abbas cum maxima congregatione monachorum Deo<br />

militare vi<strong>de</strong>tur, prædium meum in pago Caturcino situm, ecclesiam scilicet in honore sancti Petri<br />

fundatam, cum adjecenti k) villa, juxta alveum Avarionis, loco cui vocabulum est Biolis; alteram l)<br />

14


quoque (B) ecclesiam in pago Tholosano, super ripam fluminis Tarni, in honore sancti Martini<br />

fundatam, cum ipsa curte vulgo Melzag m) nominata. n) Insuper et alio loco in ipso pago Tolosano, aliud<br />

predium meum, quod <strong>de</strong> fisco regali competenti servitio adquisivi, ubi sanctus Rusticus martyr et<br />

episcopus, antecessor utique meus, corpore quiescit, cum capella sancti Petri sibi conjuncta, similiter<br />

cedo et trado ei<strong>de</strong>m Domino Deo et sanctis apostolis ejus in præfato monasterio Moysiaco, tenendum<br />

et possi<strong>de</strong>ndum a fratribus presentibus o) et futuris, ibi<strong>de</strong>m pro stabilitate p) tocius christianitatis Deo<br />

servientibus.<br />

Et in villis sive villaribus prenominatis, quantum ego visus sum abere et tenere, vel quislibet q)<br />

homo per me, ecclesias et quicquid ad ecclesiasticum jus attinet, terras, vineas, mansos, liberos,<br />

servos et ancillas, aquas aquarumque r) <strong>de</strong>cursus, cultum et incultum, tam ad exitus quam ad ingressus,<br />

totum ab integro trado tenendum, habendum et possi<strong>de</strong>ndum in supradicto s) monasterio Moysiaco, pro<br />

salute anime mee et parentum meorum seu tocius plebis mihi a Deo t) commisse.<br />

Do siqui<strong>de</strong>m potestate, domni mei Ludovici serenissimi regis evectus protectione hac u) suffultus<br />

pontificali auctoritate et totius cleri ecclesie Katurcensis corroboratione, cunctis fi<strong>de</strong>libus christianis<br />

in nostra diocesi commorantibus, ut quicumque pro salute anime sue <strong>de</strong> prediis aut substantiis suis<br />

Deo in eo<strong>de</strong>m monasterio aliquid offerre voluerit, liberam habeat facultatem. Oblationes vero v)<br />

cujuscumque rei sint w) in terrenis x) sive mobilibus rebus, vel in sacris tesauris ibi<strong>de</strong>m Deo oblatis,<br />

intacti et inviolati in y) perpetuo permaneant, z) ordinamus atque constituimus perpetua sanctione.<br />

Si quis autem ausu aa) temerario extiterit, qui injuste contra hanc nostram cossessionem bb) seu<br />

oblationem insurgere voluerit, eterna cc) dampnatione se noverit puniendum.<br />

Ut vero hec nostra in eternum firma stabilisque permaneat donatio, propriis [grattage] nominis dd)<br />

astipulatione censuimus consignatam red<strong>de</strong>re, auctoritate quoque jam dicti ee) domni Ludovici regis<br />

firmare, ne presentes aut futuri ulla valeant occasione ff) calumpniare.<br />

S. Aguarni, Katurcensis episcopi. S. Asterii, archidiaconi. S. Ingelberti, <strong>de</strong>cani. S. Hectoris. S.<br />

Uciandi. gg) S. Egelrandi. hh)<br />

Facta carta anno Incarnationis Domini dc.lxx iii°, ii) eun<strong>de</strong>m principis domni Ludovici anno<br />

secundo regni Francorum. Feliciter. Amen. jj)<br />

A<strong>de</strong>odatus <strong>de</strong>rogatus kk) scripsit.<br />

___________<br />

a. jubemur] jubeamur D – b. Dei] Domini D – c. si] sed D – d. nobis] omm. D – e. impartire] impertire D – f. quod] om. D –<br />

g. extiterant] esse vi<strong>de</strong>ntur D – h. supra flumen Tarni] super fluvium Tarnis D – i. ejus] ejus<strong>de</strong>m D – j. jamdicto] in dicto D<br />

– k. adjecenti] adjacenti D – l. alteram] aliam D – m. Melzag] Melsag C – Mulzacq D – n. nominata] nuncupata D – o.<br />

presentibus] præsentibus ibi<strong>de</strong>m D – p. ibi<strong>de</strong>m pro stabilitate] per habilitatem D – q. vel quislibet] velut quilibet D – r.<br />

aquarumque] aquarumve D – s. in supradicto] Insuper dicto D, qui relie cette ligne à l’alinéa suivant. – t. Deo] Domino D –<br />

u. hac] lisez: ac – v. Oblationes vero] oblatione sua, C – w. sint] sint, sive D – x. terrenis] terris D – y. intacti et inviolati in]<br />

intactæ en inviolatæ ibi D – z. permaneant] remaneant D – aa. ausu] usu D – bb. cossessionem] cessionem C, D – cc. eterna]<br />

ab æterna C – dd. propriis [grattage] nominis] proprii nominis C – proprii signi D – ee. dicti] dicta D – ff. occasione] eam<br />

add. D – gg. Uciandi] Vejandi D – hh. Egelrandi] Elgelrandi D – ii. Facta carta anno Incarnationis Domini dc.lxx iii°] Facta<br />

carta anno Incarnationis Domini sexcentesimo septuagesimo tertio C – Facta carta donationis anno Incarnationis Domini<br />

DCLXXIII D – jj. eun<strong>de</strong>m principis domni Ludovici anno secundo regni Francorum. Feliciter. Amen.] ejus<strong>de</strong>m principis<br />

domini Ludovici anno secundo. C – ejus<strong>de</strong>m principis domni Hludovici anno II regni Francorum. I. D. N. F. A. D – kk.<br />

<strong>de</strong>rogatus] rogatus D<br />

15


ABBATIAT DE RANGARIC<br />

(début du IX e siècle)<br />

3.<br />

818, 26 juin<br />

Privilège, accordé par Pépin I er , à la <strong>de</strong>man<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’abbé Rangaric, confirmant au monastère <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong> et à son prieuré <strong>de</strong> Marcilhac, l’immunité octroyée par Louis le Pieux.<br />

A. Original perdu.<br />

TEXTE ORIGINAL:<br />

(texte interpolé)<br />

B. Copie partielle du XVII e siècle par Dom Estiennot, publiée par Dom Bouquet, Recueil <strong>de</strong>s<br />

historiens <strong>de</strong>s Gaules et <strong>de</strong> la France, t. VI, nouvelle édition (Paris 1870), p. 663.<br />

Editions:<br />

a. Dom Bouquet, Recueil <strong>de</strong>s historiens <strong>de</strong>s Gaules et <strong>de</strong> la France, t. VI, nouvelle édition (Paris<br />

1870), p. 663, n. 1 (d’après Estiennot).<br />

b. L. Levillain, Sur <strong>de</strong>ux documents carolingiens <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in: Le Moyen Age 27<br />

(1914), p. 17.<br />

c. Léon Levillain, Recueil <strong>de</strong>s actes <strong>de</strong> Pépin I er et <strong>de</strong> Pépin II, rois d’Aquitaine (814-848) (Paris<br />

1926 = Chartes et Diplômes relatifs à l’histoire <strong>de</strong> France), n° I, p. 1-4.<br />

TEXTE INTERPOLÉ:<br />

C. Pseudo-original perdu.<br />

D. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle, dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac: Paris, BN, ms.lat.<br />

4991-A, f. 135r-136r.<br />

Editions:<br />

d. Dom Bouquet, Recueil <strong>de</strong>s historiens <strong>de</strong>s Gaules et <strong>de</strong> la France, t. VIII, nouvelle édition (Paris<br />

1871), p. 356-357, n. III.<br />

e. L. Levillain, Sur <strong>de</strong>ux documents carolingiens <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in: Le Moyen Age 27<br />

(1914), p. 18-20.<br />

f. Léon Levillain, Recueil <strong>de</strong>s actes <strong>de</strong> Pépin I er et <strong>de</strong> Pépin II, rois d’Aquitaine (814-848) (Paris<br />

1926 = Chartes et Diplômes relatifs à l’histoire <strong>de</strong> France), n° XLVIII, p. 178-183.<br />

Traduction: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, Annexe 4.<br />

Bibliographie, édition et traduction: Régis <strong>de</strong> la Haye, Moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et faussaires (IV), in:<br />

BSATG 124 (1999), p. 47-58.<br />

(Texte original en pleine page et dans la colonne <strong>de</strong> gauche; texte interpolé dans la colonne <strong>de</strong> droite).<br />

16


B.<br />

Pipinus, gratia Dei Aquitanorum 1<br />

rex.<br />

Si erga loca sanctorum, etc.<br />

Noverint igitur omnes Christi fi<strong>de</strong>les quod vir<br />

venerabilis Rangarius abbas<br />

17<br />

C.<br />

Si erga loca divinis cultibus emancipata<br />

propter amorem Dei ejusque dominio et ejus<strong>de</strong>m<br />

locis famulancium benefficia opportuna largimur,<br />

largiturum nobis asseruit Domini premia eterne<br />

remuneracionis et non diffidimus.<br />

I<strong>de</strong>o omnium nostrorum fi<strong>de</strong>lium<br />

tam presencium quam futurorum industria, quia<br />

vir venerabilis Raugaricus abbas<br />

ex monasterio quod dicitur Moissiacum, in pago Caturcino super fluvium qui dicitur Tarnus, quod olim<br />

sanctus Amandus abbas in honore sancti Petri apostolorum principis construxit,<br />

adiens præsentiam nostram, obtulit obtutibus<br />

nostris immunitatem domni et genitoris nostri<br />

Hludovici serenissimi augusti,<br />

obtutibus nostris auctoritatem immunitatis domini<br />

et genitoris nostri Ludovici serenissimi augusti<br />

optulit,<br />

in qua erat insertum quod non solum i<strong>de</strong>m genitor noster, verum etiam præ<strong>de</strong>cessores reges prædictum<br />

monasterium, ob amorem Dei tranquillitatemque fratrum ibi<strong>de</strong>m existentium, semper sub plenissima<br />

tuitione et immunitatis <strong>de</strong>fensione ac honore habuissent.<br />

Ob cujus rei firmitatem postulavit a nos<br />

præfatus abbas ut prædictum monasterium sub<br />

nostra quoque <strong>de</strong>fensione et mun<strong>de</strong>burdo<br />

poneremus.<br />

Decernimus ut nullus in præfatum locum<br />

exigere præsumat freda, etc.,<br />

Sed pro rei firmitate postulavit a nobis prefatus<br />

abbas ut paternum seu pre<strong>de</strong>cessorum nostrorum<br />

regum semper habendum hujus se rei immunitatis<br />

preceptum ob amorem Dei et reverenciam ipsius a)<br />

circa ipsum monasterium fieri sentereus. b)<br />

Cujus peticioni assensum prebuimus et hoc<br />

nostre auctoritatis preceptum erga ipsum<br />

monasterium,<br />

una cum cellula sibi subjecta, quæ est sita in loco nuncupato Marsiliaco, super fluvio Celeris, atque<br />

fundata<br />

in pago Caturcino et dicata<br />

in honore Apostolorum ejus<strong>de</strong>m Principis,<br />

etc. immunitatis atque tuicionis gratia, que c) Dei cultus<br />

amore, pietatis nostro remedio fieri <strong>de</strong>cernimus.<br />

Propter quod precipimus atque mandamus,<br />

quod nullus ju<strong>de</strong>x publicus vel quilibet ex<br />

judiciaria potestate d) sive villas sive<br />

loca vel agros vel domos sive reliquas<br />

possessiones memorati monasterii, quas illo e)<br />

tempore juste et racionabiliter possi<strong>de</strong>[ban]t<br />

[monachi in eo<strong>de</strong>m pago Caturcinio sive<br />

Tholosano sive in aliquibus partibus vel<br />

quibuslibet ubicumque ipsi monachi aliquid<br />

possi<strong>de</strong>re vi<strong>de</strong>ntur, sive ecclesias sive mansiones<br />

memorati monasterii,] f) vel que <strong>de</strong>inceps in jure<br />

1 Pépin I er , roi d’Aquitaine <strong>de</strong> 814 à 838, <strong>de</strong>uxième fils <strong>de</strong> Louis le Débonnaire.


Datum VI kalendas Julii, anno V post <strong>de</strong>cessum<br />

domni Karoli et serenissimi augusti, et III anno<br />

regni nostri,<br />

in Castillione castro, quod est super fluvium Dordoniæ. 2<br />

In Dei nomine feliciter. Amen. Feliciter.<br />

___________<br />

18<br />

ipsius g) dum placuerit pietati augere, ad causas<br />

audiendas vel fieuda h) vel tributoria aut manciones<br />

vel paratas faciendas aut fi<strong>de</strong>jussiones<br />

expetendas, communes vel proprias personas, i)<br />

ingenuos quoque et conservos qui per ipsam<br />

causam et sperare vi<strong>de</strong>ntur distingendo, k) nec ullas<br />

redibiciones aut illicitas occasiones requirendas,<br />

nostris et futuris temporibus, ingredi au<strong>de</strong>at.<br />

Sed liceat memorato abbati suisque<br />

successoribus vel omni congregacioni ibi<strong>de</strong>m<br />

<strong>de</strong>genti res predicti monasterii sub immunitatis<br />

nostre <strong>de</strong>fencionis quieto ordine possi<strong>de</strong>re, ac<br />

predictam sellulam Marcilliaco nominatim, cum<br />

omnibus appendiciis suis, acquisitis vel<br />

acquirendis, in eternum habere et tenere.<br />

Et quicquid exin<strong>de</strong> fiscus poterat sperare,<br />

gracie nostre precepcione monasterio prefato<br />

concedimus in helemosinas pauperum et stipendia<br />

monachorum ibi<strong>de</strong>m Deo famulancium et<br />

perpetua conservacione divina orare <strong>de</strong>lectent pro<br />

nostra prosperitate atque totius regni nostri<br />

stabilitate.<br />

[Episcopis vero Caturcensis ecclesie, ut<br />

nullam dominacionem aut potestatem super ipsos,<br />

super eorum res assumant aut mancionaticos<br />

exigant, omnino prohibemus, salva auctoritate<br />

canonica.] l)<br />

Quando vero predictus abbas aut successores<br />

ejus <strong>de</strong> hac luce migraverint, quamdiu ipsi<br />

monachi inter se tales invenire poterint, qui ipsam<br />

congregacionem secundum regulam sancti<br />

Benedicti regere valeant, per hanc auctoritatem et<br />

consensum nostrum, habeant <strong>de</strong>inceps licenciam<br />

super se eligendi abbates.<br />

Hanc itaque auctoritatem, ut pleniorem in Dei<br />

nomine vigorem et a fi<strong>de</strong>libus sancte Dei ecclesie<br />

et a nostris diligencius conservetur, anulli nostri<br />

impressione subter misius m) sigillari.<br />

domni Ludovici serenissimi augusti et eciam<br />

regni nostri, 1<br />

1 C’est impossible. Il y a au moins un an <strong>de</strong> décalage entre le règne <strong>de</strong> Louis le Pieux et <strong>de</strong> Pépin.<br />

2 Castillon, aujourd’hui Castillon-la-Bataille (Giron<strong>de</strong>, arr. Libourne, ch.l.c.), sur la Dordogne.


a. ipsius] le formulaire ajoute: loci – b. sentereus] lisez: censeremus – c. que] lisez: pro – d. in ecclesias] ajoutés en fonction du<br />

formulaire. – e. illo] vu le formulaire, il faut lire: mo<strong>de</strong>rno – f. entre crochets et en italiques: interpolation. – g. ipsius] certains<br />

formulaires ajoutent: sancti loci – h. fieuda] lisez: freda – i. communes vel proprias personas] il s’agit probablement d’une<br />

contamination du texte. Le formulaire dit: aut homines ipsius monasterii, tam – k. per ipsam causam et sperare vi<strong>de</strong>ntur<br />

distingendo] il faut probablement corriger d’après le formulaire: super terram ipsius rese<strong>de</strong>re vi<strong>de</strong>ntur, distringendos – l.<br />

interpolation – m. misius] corrigez: jussimus<br />

19


ABBATIAT DE WITARD<br />

(première moitié du IX e siècle)<br />

4.<br />

837, mai<br />

Donation par Léger et Adalberge, sa femme, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> “Linars”, et <strong>de</strong>s églises <strong>de</strong> Saint-Hilaire,<br />

<strong>de</strong> Sainte-Anastasie et <strong>de</strong> Saint-Sernin <strong>de</strong> Valuéjols, en Auvergne.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie ancienne: ADTG, G 570 (Andurandy 7278 ?)<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 129, f. 21r-23r.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 7278.<br />

Bibliographie et édition: Galabert, Sur la date <strong>de</strong> quelques actes relatifs à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et<br />

notamment à ses possessions dans l’Auvergne, in: Annales du Midi 25, p. 409-428.<br />

B.<br />

Gloriosissimum et post Dominum fortissimum patronum sanctum Petrum principem Apostolorum, cui<br />

traditæ sunt claves regni coelorum esse credimus, in ejus 1 honore et nomine mater ecclesia Moisiacensis<br />

monasterii in pago Katercino supra alveum Tarnis sita esse dignoscitur, ubi vitæ venerabilis<br />

Witardus abbas supra gregem monachorum rector esse vi<strong>de</strong>tur, in quo loco in Dei nomine ego<br />

Leotgarius et uxor mea Adalberga cedimus beato Petro apostolo ad supradicti monasterii luminaria<br />

concinnanda, alo<strong>de</strong>m nostrum, qui est in pago Arvernico, in villa cujus vocabulum est Linars, omnes<br />

mansos nostros, cum dominicaturis, cum omnibus adjacentiis eorum quantumcumque in præfata villa<br />

Linars visi sumus habere vel possi<strong>de</strong>re, et quantum ad ipsos mansos pertinere vi<strong>de</strong>tur, totum nos et ab<br />

integro cedimus beato apostolo Petro et habitatoribus ejus in supradicto monasterio Moysiaci.<br />

Donamus etiam in aliis locis, in ipso pago Arvernico, quasdam ecclesias nostri iuris ad præfati<br />

monasterii et ejus habitatorum victum, scilicet ecclesiam sancti Hilarii super flumen Elenionis 2 et<br />

Elenchæ 3 sitam, aliam quoque ecclesiam sanctæ Eustaziæ in ipso confinio, 4 sed etiam in alio loco<br />

ecclesiam sancti Saturnini in villa quæ dicitur a Voleuil, 5 istas ecclesias cum <strong>de</strong>cimis, et primitiis, et<br />

cimiteriis suis, et quidquid ad ipsas in aliquo loco pertinere vi<strong>de</strong>tur, ita concedimus et donamus beato<br />

Petro in loco Moysiaco et habitatoribus ejus, ad victum eorum, sicut supradictum est, ut habeant et<br />

possi<strong>de</strong>ant imperpetuum, et ipsi monachi habitationem suam in quali loco melius elegerint ad<br />

serviendum Deo ibi construant, et quidquid ex nostris vel aliis bonis hominibus per Dei adjutorium<br />

acquirere potuerint in curtis, casis, in ortis, in pascuis, terris, vineis, pratis, garricis, aquis, molendinis,<br />

cultis et integris, totum et ab integro, liberam habeant potestatem tenendi et possi<strong>de</strong>ndi.<br />

Si quis vero parentum nostrorum, vel aliqua potestas, vel qualiscumque homo istam cartam<br />

eleemosinariam violare vel irrumpere voluerit, inprimis iram Dei Omnipotentis incurrat, et a liminibus<br />

sanctæ Dei ecclesiæ extraneus fiat, et cum Datan et Abiran vivus absorbeatur in infernum, 6 et insuper<br />

componat fratribus prædicti monasterii Moysiacensis super altare sancti Petri auri libras tres argenti<br />

libras sex, stipulatione subnixa.<br />

1 Lisez: cuius.<br />

2 L’Alagnon, affluent <strong>de</strong> l’Allier.<br />

3 L’Allanche, affluent <strong>de</strong> l’Alagnon.<br />

4 Sainte-Anastasie (Cantal, arr. Saint-Flour, canton Allanche).<br />

5 Valuéjols (Cantal, arr. Saint-Flour, canton Saint-Flour-sud).<br />

6 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

20


Facta cessio ista mense Majo, anno vicesimo quarto domini Ludovici serenissimi regis Francorum, 1<br />

et a) Leotgarii, et uxoris ejus Adalberga qui donationem istam firmaverunt et scribere rogando<br />

jusserunt. Frodgarius amicus et consanguineus eorum firmavit. et b) Ragambaldi. et c) Simproniani.<br />

Signum + Stabilis. Signum + Ingelberti. Signum + Hil<strong>de</strong>fredi. Signum + Bertrandi. Signum + Jordani<br />

archipresbiteri. Signum Viviani presbiteri. Signum Viviani presbiteri.<br />

Eracleus presbiter scripsit.<br />

___________<br />

a. et] lisez signum – b. et] lisez signum – c. et] lisez signum<br />

1 Louis le Pieux, roi d’Aquitaine <strong>de</strong>puis Pâques 781, empereur <strong>de</strong>puis le 28 janvier 814.<br />

21


5.<br />

847, mars<br />

Donation par Austorgue <strong>de</strong> la fortification <strong>de</strong> Cor<strong>de</strong>s et <strong>de</strong> terres sises en Villelongue, à Saint-<br />

Porquier et à Couture.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie ancienne: ADTG, G 570 (Andurandy 5970).* Notice: Dufour 1972, p. 97.<br />

C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 109rb.<br />

D. Copies du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 547 et 779.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle (perdu):<br />

Andurandy 603, n° 19.<br />

F. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5970.<br />

Editions:<br />

a. Devals aîné, Etu<strong>de</strong>s sur la topographie d’une partie <strong>de</strong> l’arrondissement <strong>de</strong> Castel-Sarrasin<br />

pendant la pério<strong>de</strong> mérovingienne, p. 21.<br />

b. HGL, t. 2, p. 274.<br />

c. Levillain, p. 33-35.<br />

Bibliographie, édition et traduction: Régis <strong>de</strong> la Haye, Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes est-il l’ancien Cerrucium<br />

?, in: BSATG 119 (1994), p. 73-83.<br />

B.<br />

< >: lacunes, complétées d’après Levillain.<br />

Mention dosale ancienne: Karta <strong>de</strong> cerrucu castello<br />

+<br />

Cum cursus humane vite proclivis trahatur ad mortem, et incertum unicuique homini sit quando ex hoc<br />

transeat seculo, quapropter, dum in suo quisque consistit arbitrio, <strong>de</strong>bet sollicite querere quid ei post<br />

mortem proficiat ad salutem.<br />

Idcirco ego in Dei nomine Austoricus, Christique Re<strong>de</strong>mptoris nostri amore, et ut mihi i<strong>de</strong>m pius<br />

Re<strong>de</strong>mtor me a meis absolvat vinculis <strong>de</strong>lictorum, cedo viro venerabili Uuittardo abbati et monachis<br />

ibi<strong>de</strong>m ab eo congregatis, presentibus scilicet et futuris, sub norma vel ordine regularis vite <strong>de</strong>gentibus<br />

beati Benedicti, castrum quod Cerrucium dicitur, 1 situm in pago Tolosano, super fluvium Garonna, in<br />

vicaria Garonensem 2 quæ in subdivali ejus plaga australi ubi ipsud monasterium situm est, cui<br />

vocabulum inponimus “Bone Vallis”, in honore Dei ejusissimi apostoli Petri et sancti Aviti,<br />

ubi ipse cum suis Deo famulari vi<strong>de</strong>tur, et ut pro meis <strong>de</strong>lictis apud Deum intercessores exhistant.<br />

Idcirco ego ipsum castellum, quod mihia domni et senioris mei serenissimi Pipini<br />

regis per cartulam obvenit, <strong>de</strong> meo jure et potestate trado in jure et potestate illorum, presencium scilicet<br />

et futurorum, una com et edificiis, terris cultis et incultis, vineis, pomiferis, silvis, pratis,<br />

pascuis, molendinis, piscatoriis, ovicinis, exio et regressio, cum omni jure et adjacentias ad ipsum<br />

castrum pertinentibus, sicut a nobis presenti tempore possi<strong>de</strong>tur. Et nos eis <strong>de</strong>signatum habemus contra<br />

orientem et meridiem per Garonnam et illam guttam quæ <strong>de</strong>currit per termino, 3 et signa a nobis<br />

facta usque in supradicto fluvio, in Garonnam. Quantum infra istos fines conclusum est, totum et ab<br />

integrum dono.<br />

1<br />

Il doit s’agir <strong>de</strong> Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes. Voir: Régis <strong>de</strong> la Haye, Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes est-il l’ancien Cerrucium ?, in: BSATG<br />

119 (1994), p. 73-83.<br />

2<br />

La viguerie <strong>de</strong> Garnès s’étendait sur les coteaux à l’ouest <strong>de</strong> la Garonne.<br />

3<br />

Il s’agit du petit ruisseau passant à l’ouest <strong>de</strong> Cor<strong>de</strong>s, appelé localement “Le Tailleur”.<br />

22


Cedo et in Villalonga, 1 in villa sancti Porcarii 2 et villa Gottorum, 3 terras et vineas quascumque<br />

Atilius Rodaldi habebat in eas<strong>de</strong>m villas. Quando <strong>de</strong> hac vita migravit, perpetualiter volumus esse<br />

concessum, ita ut <strong>de</strong> ab odierno die ipsi et successores eor exin<strong>de</strong> pro oportunitate sua<br />

facere voluerint, liberum in omnibus perfruantur arbitrium.<br />

Et, quod futurum esse non credo, si ego ipse, instigante Diabolo, contra hanc donatione a me<br />

facta venire temtavero, aut ullus <strong>de</strong> heredibus aut pro heredibus meis, vel quislibet persona, ullo<br />

umquam teore eam inrumpere voluerit, Omnipotentis incurrt et a liminibus sanctæ<br />

ejus ecclesię exors maneat, et cum Core, Dathan et Abiron, quos ob scelere <strong>de</strong>v terra obsorbuit, 4<br />

pars illius stagno ignis et sulfuris, et cum Balthasar qui sacratissima Dei vasa contra preceptum<br />

Domini indignis tractans manibus or sacrilego mortem repent æternalem, 5 et ejus<br />

pulsatio nullo umquam tempore obtineat effectum. Stipulatione subnixa.<br />

Facta cessio ista se Martio, anno Incarnationis Domini DCCC mo .XL mo .VII et rgnante<br />

Lothario imperatore anno VI.<br />

Austoricus.<br />

Sig. Austo qui hanc cartulam contulitionis fieri et adfirmare rogavit. Sig. Datoni fratris <br />

Sig. Olibani. Sig. Bertarii. Signum Atilio A. Sig. Teadgarii. Sig+ Doctriramni. Sig. Garinnomancii.<br />

Sig. Siguualdi. Sig. Costani qui Ucian<strong>de</strong> vocatur. Sig. Dodoagnaldi. Sig. Dadulino. Sig. Bosone. Sig+<br />

Wandarii. Sig+ Dedoni. Sig+ Salomon. Sig+ Uciandi. Sig+ Agusto. Sig+ Sig+ Ebeloni. Sig+ Sig+<br />

Dodo rogitus. Sig+ Rigoni presbitero.<br />

Sepparinus presbiter pressens fuit.<br />

1 L’archidiaconé <strong>de</strong> Villelongue s’étendait entre Tarn, Garonne, Tescou et Tescounet: François Moulencq, Firmin Galabert,<br />

Documents historiques sur le Tarn-et-Garonne, t. 1 (Montauban 1879 = reprint Paris 1991), p. XLIV.<br />

2 Saint-Porquier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

3 Il ne peut s’agir <strong>de</strong> Goudourville, qui ne se trouve pas en Villelongue. Il s’agirait plutôt, vu le contexte géographique, <strong>de</strong><br />

Godor(e) ou Couture, sur la commune d’Escatalens, qui fait encore l’objet d’une donation à <strong>Moissac</strong> vers 954.<br />

4 Voir: Nombres 16.<br />

5 Voir: Daniel 5.<br />

23


ABBATIAT D’ARQUINAR<br />

(début du X e siècle)<br />

6.<br />

[910], 3 septembre<br />

Acte <strong>de</strong> fondation par Guillaume, duc d’Aquitaine, <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 156vb.<br />

Edition: Bibliotheca Cluniacensis, col. 1-4; Bernard-Bruel, t. 1, n. 112, p. 124-128.<br />

Note: selon la mention d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac (B), l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> possédait ce texte dans ses cartulaires. C’est<br />

la raison pour laquelle nous le retenons ici.<br />

B.<br />

Arquinarius. cujus tempore, IX c .XX, Guillermus, dux Acquitanie, construxit Cluniacum et ibi<strong>de</strong>m posuit<br />

abbatem Bernonem, secundum cartularios monasterii nostri.<br />

a.<br />

Cunctis sane consi<strong>de</strong>rantibus liquet quod ita Dei dispensacio quibusque ditibus consulit, ut ex rebus quæ<br />

transitorie possi<strong>de</strong>ntur, si eis bene utuntur, semper mansura valeant præmia promereri; quod vi<strong>de</strong>licet<br />

divinus sermo possibile osten<strong>de</strong>ns, atque ad hoc omnino sua<strong>de</strong>ns, dicit Divicię viri re<strong>de</strong>mptio animę<br />

ejus. 1 Quod ego Guillelmus, dono Dei comes et dux, sollicite perpen<strong>de</strong>ns ac proprie saluti, dum licitum<br />

est, provi<strong>de</strong>re cupiens, ratum, immo pernecessarium duxi, ut ex rebis quæ michi temporaliter conlata<br />

sunt, ad emolumentum animę aliquantulum inperciar. Quippe qui a<strong>de</strong>o in his vi<strong>de</strong>or excrevisse, ne<br />

fortassis totum ad curam corporis in suppremo redarguar expendisse, quin pocius, cum subprema sors<br />

cuncta rapuerit, quiddam michi gau<strong>de</strong>am reservasse. Quæ scilicet causa nulla specia vel modo<br />

congruentius posse fieri vi<strong>de</strong>tur, nisi ut juxta Christi preceptum Amicos michi faciam pauperes ejus, 2<br />

utque hujusmodi actio non ad tempus, set continue peragatur, monastica professione congregatos ex<br />

propriis sumptibus sustentem. Ea si qui<strong>de</strong>m fi<strong>de</strong>, ea spe, ut quamvis ipse cuncta contempnere nequeam,<br />

tamen, dum mundi contemptores, quos justos credo, susceperim, justorum merce<strong>de</strong>m accipiam. 3<br />

Igitur omnibus in unitate fi<strong>de</strong>i viventibus Christique misericordiam prestolantibus, qui sibi successuri<br />

sunt et usque ad seculi consummationem victuri, notum sit quod, ob amorem Dei et Salvatoris nostri<br />

Jhesu Christi, res juris mei sanctis apostolis Petro vi<strong>de</strong>licet et Paulo <strong>de</strong> propria trado dominatione,<br />

Clugniacum scilicet villam, cum cortile et manso indominicato, et capella quæ est in honore sancte Dei<br />

Genetricis Mariæ et sancti Petri, apostolorum principis, cum omnibus rebus ad ipsam pertinentibus,<br />

villis siqui<strong>de</strong>m, capellis, mancipiis utriusque sexus, vineis, campis, pratis, silvis, aquis earumque<br />

<strong>de</strong>cursibus, farinariis, exitibus et regressibus, cultum et incultum, cum omni integritate. Quæ res site<br />

sunt in comitatu Matisconense, vel circa, suis unaquęque terminis conclusæ.<br />

Dono autem hæc omnia jam dictis apostolis ego Wuillelmus et uxor mea Ingelberga, primum pro<br />

amore Dei, in<strong>de</strong> pro anima senioris mei Odonis regis, progenitoris ac genitricis mee, pro me et uxore<br />

mea, salute scilicet animarum nostrarum et corporum, pro Avanæ nichilominus, que michi eas<strong>de</strong>m res<br />

1 Proverbes 13,8.<br />

2 Luc 16,9.<br />

3 Matthieu 10,41.<br />

24


testamentario jure concessit, pro animabus quoque fratrum ac sororum nostrorum nepotumque, ac<br />

omnium utriusque sexus propincorum, pro fi<strong>de</strong>libus nostris, qui nostro servitio adherent, pro statu etiam<br />

ac integritate catholicæ religionis. Postremo sicut omnes christiani unius compagę caritatis ac fi<strong>de</strong>i<br />

tenemur, ita pro cunctis, preteritorum scilicet, presencium sive futurorum temporum orthodoxis hęc<br />

donatio fiat.<br />

Eo siqui<strong>de</strong>m dono tenore, ut in Clugniaco in honore sanctorum apostolorum Petri et Pauli<br />

monasterium regulare construatur, ibique monachi juxta regulam beati Benedicti viventes congregentur,<br />

qui ipsas res perhennis temporibus possi<strong>de</strong>ant, teneant, habeant [atque] ordinent; ita duntaxat ut ibi<br />

venerabile oracionis domicilium votis ac subplicationibus fi<strong>de</strong>liter frequentetur, conversatioque celestis<br />

omni <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rio et ardore intimo perquiratur et expetatur, sedule quoque oraciones, postulationes atque<br />

obsecrationes Domino dirigantur, tam pro me quam pro omnibus, sicut eorum memoria superius digesta<br />

est. Sintque ipsi monachi cum omnibus prescriptis rebus sub potestate et dominatione Bernonis abbatis,<br />

qui, quandiu vixerit, secundum suum scire et posse eis regulariter presi<strong>de</strong>at. Post discessum vero ejus,<br />

habeant i<strong>de</strong>m monachi potestatem et licentiam quemcumque sui ordinis, secundum placitum Dei adque<br />

regulam sancti Benedicti promulgatam, eligere maluerint abbatem adque rectorem, ita ut nec nostra nec<br />

alicujus potestatis contradictione contra religiosam duntaxat electionem inpediantur. Per quinquennium<br />

autem Rome ad limina apostolorum ad luminaria ipsorum concinnanda, X solidos prefati monachi<br />

persolvant; habeantque tuitionem ipsorum apostolorum atque Romani pontificis <strong>de</strong>fensionem; et ipsi<br />

monachi cor<strong>de</strong> et animo pleno prelibatum locum pro posse et nosse suo edificent. Volumus etiam ut<br />

nostris successorumque nostrorum temporibus, prout oportunitas adque possibilitas ejus<strong>de</strong>m loci sese<br />

<strong>de</strong><strong>de</strong>rit, cotidie misericordiæ opera pauperibus, indigentibus, advenis, peregrinantibus, summa<br />

intencione ibi<strong>de</strong>m exibeatur.<br />

Placuit etiam huic testamento inseri ut ab hac die nec nostro, nec parentum nostrorum, nec fastibus<br />

regie magnitudinis, nec cujuslibet terrenę potestatis jugo, subiciantur i<strong>de</strong>m monachi ibi congregati;<br />

neque aliquis principum secularium, non comes quisquam, nec episcopus quilibet, non pontifex<br />

supradicte sedis Romanæ, per Deum et in Deum omnibusque sanctis ejus, et tremendi judicii diem<br />

contestor, <strong>de</strong>precor invadat res ipsorum servorum Dei, non distrahat, non minuat, non procamiet, non<br />

beneficiet alicui, non aliquem prelatum super eos contra eorum voluntatem constituat. Et ut hoc nefas<br />

omnibus temerariis ac improbis arcius inibeatur, adhuc i<strong>de</strong>m inculcans subjungo.<br />

Et obsecro vos, o sancti apostoli et gloriosi principes terrę, Petre et Paule, et te, pontifex pontificum<br />

apostolice sedis, ut per auctoritatem canonicam et apostolicam, quam a Deo accepistis, alienetis a<br />

consortio sanctæ Dei ecclesię et sempiternę vitę predones et invasores atque distractatores harum rerum<br />

quas vobis hilari mente promtaque voluntate dono; sitisque tutores ad <strong>de</strong>fensores jam dicti loci<br />

Clugniaci et servorum Dei ibi commanencium, harum quoque omnium facultatum propter clementiam<br />

et misericordiam piissimi Re<strong>de</strong>mptoris.<br />

Si quis forte (quod absit, et quod per Dei misericordiam et patrocinia apostolorum evenire non<br />

estimo) vel ex propinquis aut extraneis, vel ex qualibet contradicione sive potestate, qualicunque<br />

calliditate, contra hoc testamentum, quod pro amore Dei Omnipotentis ac veneratione principum<br />

apostolorum Petri et Pauli fieri sanccivi, aliquam concussionem inferre temptaverit, primum qui<strong>de</strong>m<br />

iram Dei Omnipotentis incurrat, auferatque Deus partem illius <strong>de</strong> terra vivencium, et <strong>de</strong>leat nomen ejus<br />

<strong>de</strong> libro vitæ, 1 fiatque pars illius com his qui dixerunt Domino Deo “Rece<strong>de</strong> a nobis”, 2 et cum Dathan et<br />

Abiron, quos terra ore aperto <strong>de</strong>glutivit et vivos infernus absorbuit, 3 perhennem dampnacionem incurrat;<br />

sotius quoque Judæ proditoris Domini effectus, æternis cruciatibus retrusus teneatur; et ne ei in presenti<br />

seculo humanis oculis impune transire vi<strong>de</strong>atur, in corpore qui<strong>de</strong>m proprio futurę damnacionis tormenta<br />

experiatur, sortitus duplicem direptionem cum Hæliodoro et Antiocho, quorum alter acris verberibus<br />

coercitus vix semivivus evasit; alter vero, nutu superno perculsus, putrescentibus membris et scatentibus<br />

vermibus miserrime interiit; cæterisque sacrilegis qui ærarium domus Domini temerare presumpserunt<br />

particeps existat, habeatque, nisi resipuerit, archiclavum totius monarchiæ ecclesiarum, juncto sibi<br />

sancto Paulo, obstitorem, et ameni paradisi aditus contradictorem, quos, si vellet, habere poterat pro se<br />

piissimos intercessores. Secundum mundialem vero legem, his quibus calumniam intulerit centum auri<br />

1<br />

D’après Apocalypse 22,19 et 3,5.<br />

2<br />

Job 21,14.<br />

3<br />

D’après Nombres 16,31-33.<br />

25


libras, cogente judiciaria potestate, coactus exsolvat; et congressio appetus illius frustrata nullum<br />

omnino effectum obtineat. Sed hujus firmitas testamenti omni auctoritate suffulta semper inviolata ac<br />

inconcussa permaneat, cum stipulatione subnixa.<br />

Actum Bituricæ civitatis publice.<br />

Wilelmus ego hanc auctoritatem fieri et firmare rogavi, ac manu propria roboravi. Signum<br />

Ingelberge, uxoris ejus. Madalbertus, peccator, Biturigensis archiepiscopus. Adalardus episcopus. Atto,<br />

peccator, episcopus. S. Willelmi comitis, nepotis ejus. Sig. Armanni. Sig. Wigonis. S. Ugberti. S.<br />

Stephani. S. Heracli. S. Gotbranni. S. Gauzfredi vicecomitis. S. Teutardi. S. Isnardi. S. Ursonis Greci. S.<br />

Rataldi. S. Rainberti. S. Isingerii. S. Rotberti. S. Otberti. S. Girberti. S. Bermundi. S. Gerardi. S.<br />

Amblardi. S. Aimardi. S. Ache<strong>de</strong>i. S. Widonis. S. Grimberti. S. Umberti. S. Arnaldi. S. Ainardi. S.<br />

Rotberti. S. Bodonis. S. Atsonis. S. Girbaldi. S. Ismidonis. S. Teotberti. S. item Teotberti. S. Bernardi. S.<br />

Walonis. S. Geraldi. S. Truanni.<br />

Data tercio idus sebtembris, anno un<strong>de</strong>cimo regnante Karolo rege, indictione XIII.<br />

Ego Oddo, lævita, ad vicem cancellarii scripsi et subscripsi.<br />

26


ABBATIAT D’HUGUES I er<br />

(début du X e siècle)<br />

7.<br />

[893/920]<br />

Vente par Gotastias, du consentement <strong>de</strong> Bozon, son mari, d’une terre et d’une vigne à<br />

Coventconte, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Jean, au diocèse <strong>de</strong> Cahors.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire (perdu): Andurandy 603, n° 14.<br />

B.<br />

14. Gotastias du consentement <strong>de</strong> Bozon son mari vendant a L’Abbé hugues La terre & vigne size dans<br />

le Dioceze <strong>de</strong> Caors au lieu dit coventconte dans la viguerie <strong>de</strong> S. t Jean (c’est peut etre S. Jean <strong>de</strong><br />

perges). Sous le Regne <strong>de</strong> Charles. 1<br />

1 Charles III mourut en 920. On ne connaît pas d’abbé Hugues au début du X e siècle.<br />

27


ABBATIAT DE BERNARD<br />

([928/929] - [936/954])<br />

8.<br />

928/929, juillet<br />

Donation par Remi et Gorlindis, sa femme, d’une vigne au lieu appelé Valle Bertemore, en Quercy.<br />

A.<br />

A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 3337). Parchemin, h. 630/880 mm, l. 485 mm.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />

siècle: Doat 128, f. 11r-12r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3337.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 71.<br />

Bibliographie, édition et traduction: Régis <strong>de</strong> la Haye, Moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et faussaires (V), in:<br />

BSATG 126 (2001), p. 7-11.<br />

Mention dorsale ancienne: VALLEBERTEMORE<br />

Gloriosissimum michi et post Dominum<br />

fortissimum patronum sanctum Petrum principem<br />

apostolorum, cui tradite sunt claves regni celorum,<br />

in cujus honorę vel pontificium fuit vir venerabilis<br />

BERNARDVS abbas, et RAIMVNDVS prepositus,<br />

cum hornamentorum ęssę dignę dicitur.<br />

Ego igitur in Dei nomine Remigius et uxor mea<br />

Gorlindis, facimus cartam ad Deum<br />

Omnipotentem et ad sanctum Petrum, pro animas<br />

nostras, et pro laabono, <strong>de</strong> terra vel vinea nostra<br />

que in pago Caturcino, in vocabolo<br />

Vallebertemore.<br />

Et ipsa terra habet in se, <strong>de</strong> uno latus<br />

per illa strada, <strong>de</strong> alio latus per illa gutta, <strong>de</strong>subtis<br />

terra Atilione, 1 <strong>de</strong>super per illo termino.<br />

Infra istas fines totum et ab integrum dono<br />

omnes sancto PETRO et fratribus sibi servientibus,<br />

in tali racione quamdiu Remidius vivit et uxor<br />

ejus Garlindis, teneant, possi<strong>de</strong>ant,<br />

cum censu ut (vel?) VI <strong>de</strong>nerios et uno modio <strong>de</strong><br />

vino, et post illorum obitum ad sanctum Petrum<br />

remaneat, et suis servientibus,<br />

ut post odiernum diem Deum propicium hoc<br />

1 Un Attilio signe l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Pleus, <strong>de</strong> 936/954: ADTG, G 571 (marqué: n° 31).<br />

28<br />

B.<br />

Gloriosissimum mihi et post Dominum<br />

fortissimum patronum sanctum Petrum principem<br />

apostolorum, cui tradite sunt claves regni<br />

celorum, in cuius honore vel pontificio vir<br />

vnerabilis [sic] Bernardus abbas, et Raimundus<br />

præpositus in Moysiaco monasterio ordini<br />

monachorum præesse vi<strong>de</strong>ntur.<br />

Ego in Domini nomine Remidius et uxor mea<br />

Garlindis, facimus cartam ad Deum<br />

Omnipotentem et sanctum Petrum, pro animabus<br />

nostris, <strong>de</strong> terra vel vinea nostra quæ est in pago<br />

Caturcino, in vocabulo <strong>de</strong> Vallebertmer.<br />

Et ipsa terra et vinea habet in se fines, <strong>de</strong> uno<br />

latere per illam stradam, <strong>de</strong> alio latere per illam<br />

guttam, <strong>de</strong>subtus terra Attilione, <strong>de</strong>super per illum<br />

terminum.<br />

Infra istos finos [sic] totum et ab integro<br />

donamus sancto Petro et ad servientes sibi,<br />

in tali ratione cum Remidius vivit et uxor sua<br />

Garlindis, teneant et possi<strong>de</strong>ant


abeas, Stephanus, possi<strong>de</strong>as<br />

et facias quiquid volueris facere, in omnibus<br />

habeas potestem,<br />

sicut nos ipsi aut ullus d’eredibus nostris, sine<br />

ulla interposita inmisa persona.<br />

Qui contra cartam donacionis hujus ire vel<br />

inquistare voluerit, iram Dei Omnipotentis<br />

incurrat, et cum Datan et Abiron 1 et cum Juda<br />

Scariotis in inferno participacionem abeat.<br />

Sub nixa.<br />

Facta carta donacionis hujus in mense Julio,<br />

anno VI Rotolfo rege. 2<br />

<br />

Signum Remidii. Signum Garlindis, uxoris<br />

ejus, qui cartam istam ifirmaverit. Signum Ebono.<br />

Signum Dona<strong>de</strong>o. 3 Signum Oriberto. Signum<br />

Ectario. 4 Signum Grimaldo. 5<br />

Deodatus rogatus scripsit.<br />

29<br />

et faciant quicquid facere voluerint.<br />

Et si nos ipsi aut aliquis <strong>de</strong> hæredibus nostris,<br />

aut ulla persona<br />

contra cartam istam donationis ire vel inquietare<br />

voluerit, iram Dei Omnipotentis et sanctorum ejus<br />

incuirat [sic], et cum Datan et Abiron et cum Juda<br />

Scariothis in inferno particeps permaneat.<br />

Sub noxa.<br />

Facta est donatio ista in mense Junio, anno<br />

sexto Radulfi regis.<br />

Signum Remidii. Signum Garlindis uxoris ejus,<br />

et Ebonis, et Dona<strong>de</strong>i. 6<br />

D.<br />

71. Rhemi & sa femme donnerent au convent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> la terre & vigne qu’il avoint dans le Querci<br />

dite <strong>de</strong> Ville Bartemer enfermée sous <strong>de</strong>s confronts qui ne nous donnent aucune connoissance. Au mois<br />

<strong>de</strong> Juillet sous le regne <strong>de</strong> Raoul.<br />

N°. 3337.<br />

1<br />

Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

2<br />

Raoul ou Rodolphe, roi <strong>de</strong> France du 13 juillet 923 au 14/15 janvier 936.<br />

3 e<br />

Dona<strong>de</strong>us signe plusieurs actes moissagais au X siècle.<br />

4<br />

Le nom d’Hictarius figure dans les actes <strong>de</strong> 954-955 concernant Escatalens: Doat 129, f. 11r-20v.<br />

5<br />

Deux Grimard signent l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> septembre 933, par Dignebert et Berthe, sa femme, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Chauffour, <strong>de</strong><br />

l’église <strong>de</strong> Saint-Christophe et <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Gardabaubert: Doat 128, f. 13r-14v.<br />

6<br />

Pour et Ebonis, et Dona<strong>de</strong>i il faut probablement lire: Signum Ebonis. Signum Dona<strong>de</strong>i. Les copies <strong>de</strong> Doat font souvent<br />

cette erreur <strong>de</strong> lecture.


9.<br />

933, septembre<br />

Donation par Dignebert et Berthe, sa femme, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Chauffour, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-<br />

Christophe et <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Gardabaubert.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-quatre feuilles”<br />

(perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, f. 13r-14v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 8.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 316-317.<br />

B.<br />

Sicut mos antiquus obtinet institutus, et ex divinis litteris comprobatur, roboratur omnibus spem in<br />

Domino habentibus, pro multis quæ in sæculo humanibus commituntur sceleribus dignum visum est<br />

fi<strong>de</strong>libus elemosinarum largitionibus seu possessionum donationibus pro purgare salubribus.<br />

Idcirco ego Dignebertus et uxor mea Berta consi<strong>de</strong>rantes causam fragilitatis nostræ, et pro fluum ad<br />

mortem cursum præsentis vitæ donamus Domino Deo et sancto Petro Moisiaco alodium nostrum, qui<br />

est in pago Caturcino, qui vocatur Caltius Furnus, et habet fines in se <strong>de</strong> una parte per ipsum rivum<br />

<strong>de</strong>currentem, qui vadit usque in Biaro<strong>de</strong>, 1 et ipsum broilum <strong>de</strong> Rocas, 2 et per illam stradam publicam,<br />

totum ab integro.<br />

Dedimus etiam in alio loco ei<strong>de</strong>m sancto Petro ecclesiam sancti Christophori 3 cum omni honore ad<br />

ipsam ecclesiam pertinentem, mantiones sive terras, vineas et boscos. In alio quoque loco <strong>de</strong>dimus<br />

alodium nostrum qui vocatur Guardabaubert, et illum boscum <strong>de</strong> illo podio <strong>de</strong> Guarda, 4 et in alio loco<br />

qui vocatur <strong>de</strong> Pont, et <strong>de</strong> Caitavalle, in talli conventione ut quamdiu ego Dignebertus vivo totum<br />

alodium præfatum teneam. Post mortem autem meam Beatæ remaneat, et post discessum Siguini<br />

Galterio secretario in secrestania Sancti Petri remaneat, et nullus ex omnibus his neque alius homo<br />

habeat licentiam dare, aut ven<strong>de</strong>re, aut ullus homo alienare, neque a potestate Sancti Petri auferre.<br />

Signum Digneberti et uxoris suæ Bertæ. Signum Grimardi. Signum alterius Grimardi. Signum<br />

Rainfredi.<br />

Facta carta ista in mense Septembrio, anno un<strong>de</strong>cimo Radulfi regis. 5<br />

1<br />

Viarose, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

2<br />

Bois <strong>de</strong> Roques, sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. Le mot occitan bruèlha ou bruilha signifie végétation, le mot bruèlh signifie<br />

endroit boisé.<br />

3<br />

Saint-Christophe, église et lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

4<br />

Lagar<strong>de</strong>, lieu-dit à 1,5 km à l’ouest <strong>de</strong> Saint-Christophe.<br />

5<br />

Raoul ou Rodolphe, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 923 à 936.<br />

30


10.<br />

[936/954], juin<br />

Donation par le prêtre Dato <strong>de</strong> terres et <strong>de</strong> vignes à Pleus, à Gemones et à Sanguineda, sises en<br />

Toulousain.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie: ADTG, G 571 (marqué: n° 31). Parchemin, h. 12,6/11,7 cm, l. 42,8 cm. Selon Dufour<br />

1972, p. 102, l’écriture est du début du XI e siècle.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° [28].<br />

B.<br />

Mention dorsale ancienne: PLI VIC<br />

IN NOMINE sancte et individue Trinitatis, ego Dato presbiter facio cartam donationis ipsi Deo<br />

Omnipotenti, et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo ac loco ipsorum Moysiaco monasterio, pro anima<br />

mea et omnium parentum meorum. Dono itaque, ego Dato, terras et vineas meas quę mihi adveniunt ex<br />

successione parentum meorum, que sunt in pago Tolosano:<br />

In primis terram illam, ubi vocabulum est <strong>de</strong> Garnes, 1 in loco <strong>de</strong> Pleus. Et ipsa terra fines et<br />

adjacentias habet in se tales per duo latera: a fronte superiori adjacet terre ipsius Sancti Petri, <strong>de</strong> fronte<br />

subteriori pervenit usque in rivum. Quantum inter istos fines habeo totum dono Sancto Petro.<br />

In alio vero loco in Gemones, 2 ubi vocabulum est Butrag, a) dono similiter Sancto Petro terram <strong>de</strong><br />

meo alodio. Et ipsa terra fines habet in se: <strong>de</strong> una parte per longum adjacet terre Aurioli Amerii, <strong>de</strong> alio<br />

latere per longum adjacet terrę Fortonis et Susannę, a fronte superiori terrę Fortous et Garduciane, a<br />

fronte subteriori pervenit usque in stradam. Quantum infra istos fines est, totum dono Sancto Petro .<br />

Illam quoque vineam in Sanguineda ubi vocabulum est Guilio Monte donamus Sancto Petro<br />

similiter. Et ipsa vinea habet fines in se: <strong>de</strong> una parte hononem ipsius Sancti Petri, <strong>de</strong> alia parte per<br />

longum adjacet vineę Constantiane, a fronte superiore pervenit in stradam, a fronte subteriore vinea<br />

Garduciane.<br />

Quantumcumque inter istos fines concluditur donamus Sancto Petro et monachis Moysiaco<br />

habitantibus, presentibus vel futuris, in manu Bernardi monachi.<br />

Facta carta ista donationis cum assignatione testium, in mense Junii, regnante Ludovico rege. 3<br />

S. Datonis presbiteri. S. Heledis presbiteri. S. Atilionis. S. Drodrigi. S. Mantionis. S. Aurioli.<br />

___________<br />

a. Butrag] suscrit au-<strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> ce mot: Lozag (?)<br />

1 Viguerie <strong>de</strong> Garnès.<br />

2 La vicomté <strong>de</strong> Gimois ou Gimoëz, dont Gimont était la capitale, n’est pas à confondre avec le pays <strong>de</strong> Gimadois ou<br />

Jumadois, dont la capitale était Gimat: Moulenq, t. 4, p. 226.<br />

3 La donation est faite entre les mains <strong>de</strong> Bernard, moine. Il doit s’agir <strong>de</strong> Bernard, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> au début du X e siècle.<br />

Dans ce cas, le roi Louis est Louis IV d’Outremer (936-954). D’où la datation [936/954].<br />

31


11.<br />

s.d. (abbatiat <strong>de</strong> Bernard)<br />

Donation par Guillaume et sa femme Letgar<strong>de</strong> du mas <strong>de</strong> Borniac dans la viguerie <strong>de</strong> Brocmont.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 610.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, n° 15.<br />

B.<br />

Guillaume & sa femme Letgar<strong>de</strong> donnent leur maz a St. pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> lequel convent est gouverné<br />

par L’Abbé Bernard. Led. Mas S’appelle <strong>de</strong> Borniac 1 dans la viguerie <strong>de</strong> Brocmont. Sans date.<br />

N°. 610 .<br />

C.<br />

15. Donation <strong>de</strong> Borniac. il manque un feuillet<br />

1 Il s’agit-il peut-être <strong>de</strong> Bournac, paroisse à 2 km au sud-ouest <strong>de</strong> Montaigu, où se trouve encore une église romane: Gayne,<br />

o.c., p. 23.<br />

32


ACTES SANS MENTION D’ABBATIAT<br />

[954 et 955]<br />

12.<br />

[954 et 955] 1<br />

Trois actes <strong>de</strong> donation par Isarn et sa femme Christine, du consentement <strong>de</strong> leur fils Hictarius,<br />

<strong>de</strong>s églises <strong>de</strong> Saint-Sernin, <strong>de</strong> Sainte-Marie, <strong>de</strong> Saint-Julien, <strong>de</strong> la chapelle Saint-Jacques <strong>de</strong><br />

Fromissard, et <strong>de</strong> divers biens sis à Escatalens.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle: Doat 129, f. 11r-20v: a) f. 11r-14v; b) f. 14v-17v; c) f. 17v-20v.<br />

Bibliographie et édition: Philippe Ruiz, Un “grand domaine” en pays toulousain au milieu du X e<br />

siècle, d’après le testament d’Isarn d’Escatalens, in: Annales du Midi 109 (1997), p. 381-400 [l’édition<br />

du texte, donnée par cet auteur, est <strong>de</strong> très mauvaise qualité et lacuneuse].<br />

B.<br />

a. [954], 3 septembre<br />

Authoritate legis præfinitum est, ut omnis homo quicumque <strong>de</strong> rebus suis aliquam donationem cuique<br />

sancto, aut alicui homini pro merce<strong>de</strong> animæ suæ facere voluerit, liberam in omnibus habeat potestatem,<br />

ut vi<strong>de</strong>licet aut litteris aut testibus ejus authoritas testamenti firmiter roborata permaneat, id est ut ipso<br />

vel testibus <strong>de</strong>ficientibus, quod ipsi non poterint testificari litteræ testentur.<br />

Quam ob rem ego in Dei nomine Isarnus, et uxor mea Christina, consenciente filio nostro Hictario,<br />

cedimus vel firmiter condonamus res proprietatis nostræ, quæ sunt in pago Tholosano in vicaria <strong>de</strong><br />

Rogonago, 2 ipsas res quas <strong>de</strong>nominatim cedimus.<br />

Primitus donamus in monasterio cui vocabulum est Moisiacus Sancto Petro Apostolorum Principi,<br />

ecclesiam nostram, quæ est fundata in honore Sancti Saturnini et Sancti Martini, 3 cum omnibus ad<br />

ipsam ecclesiam pertinentibus, id est alo<strong>de</strong>m nostrum <strong>de</strong> Britanis; et in ipso termino alo<strong>de</strong>m cui<br />

vocabulum est Bello Pogio; 4 et in alio loco alo<strong>de</strong>m nostrum, cui vocabulum est Formæ Exarto, 5 cum<br />

ipsa capella ubi dicitur Sancti Jacobi. 6<br />

Et cedimus ad oratorium Sanctæ Mariæ matris Domini, quod est constructum in ipso monasterio<br />

infra claustra, super altare sancti Philiberti, ecclesiam nostram quæ est fundata in honore Sanctæ Mariæ<br />

ubi dicitur Scatalingus, 7 cum omnibus ad ipsam ecclesiam pertinentibus; et in ipso aro alium alo<strong>de</strong>m<br />

nostrum, qui dicitur Godore 8 ; et in alio loco alo<strong>de</strong>m nostrum dictum ab illo Tremoledo; et in ipso<br />

termino alo<strong>de</strong>m genitoris mei Hictarii, qui vocatur similiter Scatalingus; 9 et illam partem quæ dividitur<br />

1<br />

Ces trois actes (un testament et <strong>de</strong>ux annexes) ont dû être rédigés dans un laps <strong>de</strong> temps assez restreint. Le texte principal et<br />

la première annexe sont datés sous le roi Louis IV d’Outremer (19 juin 936 - 10 septembre 954), la secon<strong>de</strong> annexe sous le<br />

roi Lothaire (12 novembre 954 - 2 mars 986). Les <strong>de</strong>ux premiers textes, tous les <strong>de</strong>ux du mois <strong>de</strong> septembre, sont donc<br />

probablement <strong>de</strong> 954, le <strong>de</strong>rnier texte, daté d’avril, est donc probablement <strong>de</strong> 955.<br />

2<br />

Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />

3<br />

L’église <strong>de</strong> Saint-Sernin <strong>de</strong> Rogonag ou Roselayges fut détruite au XVIe siècle: Gayne, p. 55.<br />

4<br />

Peut-être Le Pech, lieu-dit à 3,5 km à l’est d’Escatalens.<br />

5<br />

Fromissard, lieu-dit à 3 km à l’est d’Escatalens.<br />

6<br />

Eglise <strong>de</strong> Saint-Jacques <strong>de</strong> Fromissard, aujourd’hui disparue.<br />

7<br />

Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech), église <strong>de</strong> Sainte Marie-Ma<strong>de</strong>leine.<br />

8<br />

Couture, lieu-dit à 2 km au sud d’Escatalens.<br />

9<br />

Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

33


paririvum qui vocatur Chasaldil, usquequo terminetur Britanis vel Tremoledo; et in ipso villare alo<strong>de</strong>m<br />

qui nominatur Molerba, 1 cum illa vinea ubi dicitur Saxenis. 2<br />

Et cedimus ad ecclesiam sanctorum Archangelorum Michaelis, Gabrielis, Raphaelis fundatam, quæ<br />

est in cimiterio supradicti monasterii, ecclesiam nostram quæ est fundata in honore sancti Juliani, 3 cum<br />

omnibus ad ipsam ecclesiam pertinentibus; et in ipso termino alo<strong>de</strong>m nostrum qui fuit quondam<br />

Ingilradane, et prope ipsum alo<strong>de</strong>m qui fuit quondam Berseo; et prope ipsum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Pogio Gennone<br />

vel <strong>de</strong> Sacxe-nellis; 4 et in ipso termino sancti Juliani 5 alo<strong>de</strong>m qui fuit quondam Gairaldo; 6 et in alium<br />

locum alo<strong>de</strong>m nostrum qui dicitur Merlana. De his vero omnibus alodiis qui terminantur ex una vi<strong>de</strong>licet<br />

parte, id est per illam guttam quæ dicitur Pedrosa, 7 vel per ipsum buxum Bodoleum, ex alia parte ab illa<br />

rocha quæ dicitur Illo Avellano 8 quæ est in Garnense, 9 sicut fluvius Garonna <strong>de</strong>currit, et ex fronte<br />

superiore qui divitur ab illo alo<strong>de</strong> qui dicitur Montebetone 10 sive Montodio, et pervenit per illum alo<strong>de</strong>m<br />

<strong>de</strong> Rodolaigas 11 usque in fluvium Garonnæ, et <strong>de</strong> fronte subteriore per illam perticam Guitardi, vel per<br />

illam stratam Hicterii, pervenit usque in Longam Aquam 12 secus alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Sancto Porcario 13 prope fose<br />

<strong>de</strong> Merlana, usque in fluvium Garonnæ, quantum infra has terminationes in supradictis alodiis nos visi<br />

sumus habere vel possi<strong>de</strong>re, exceptis illis donationibus quæ in finem hujus cartæ subter inveniuntur<br />

<strong>de</strong>scriptæ, quæ uxori meæ ego Isarnus vel propinquis meis sive fi<strong>de</strong>libus vel amicis nominatim dono.<br />

Cætera quæ retinentur et remanent totum ex integro, pro amore Christi et re<strong>de</strong>mptione animarum<br />

nostrarum vel genitorum et fratrum aliorumque parentum nostrorum filiorum et filiarum nostrarum, et<br />

omnium christianorum fi<strong>de</strong>lium tam vivorum quam <strong>de</strong>functorum, sancto Petro et sanctæ Mariæ,<br />

sanctoque Michaeli in supradicto loco donamus,<br />

ea tamen ratione, ut quamdiu ego Isarnus vixero, teneam et possi<strong>de</strong>am sub censu, id est aut unam<br />

refectionem aut prætium pro ipsa solidorum octo, tempore festivitatis sancti Saturnini persolvam. 14 Et si<br />

ego Hisarnus <strong>de</strong>functus fuero, et Hictarius filius meus supervixerit, similiter ipsas res <strong>de</strong>nominatas<br />

quamdiu vixerit sub supranominato censu teneat. Post obitum vero illorum, id est Isarni et filii ejus<br />

Hictarii, jam dictas res ad supranominatos sanctos Dei sine ulla contradictione revertantur, ita ut<br />

monachi ibi Deo servientes omnes suprascriptas res in communione fratres habeant et possi<strong>de</strong>ant, ut<br />

exin<strong>de</strong> sacrificium Deo Omnipotenti pro re<strong>de</strong>mptione animarum fi<strong>de</strong>lium offerant, et sustentationem,<br />

victus et vestitus elemosinaliter habeant.<br />

Si vero ullus homo, fuerit aut episcopus aut abbas aut clericus aut laicus aut monachi ipsius loci, <strong>de</strong><br />

hac helemosinaria donatione aliquid in fevo donare aut ven<strong>de</strong>re vel distrahere, aut aliquid minui malo<br />

injustoque ordine voluerit, licentiam hæc peragendi non habeat, et primitus in iram atque maledictionem<br />

Omnipotentis Dei incurrat, et beatum Petrum apostolum non susceptorem sed contradictorem portæ<br />

regni celestis inveniat, <strong>de</strong>putatus in igne perpetuo qui paratus est diabolo et angelis ejus.<br />

Et si quis tam a<strong>de</strong>o inventus perditus fuerit qui hanc authoritatem frangere voluerit, veniat aut frater<br />

aut aliquis ex propinquis parentibus nostris, <strong>de</strong>t sancto Petro in prætio in supradicto loco libram argenti<br />

unam, et accipiat ipsam hæreditatem, et possi<strong>de</strong>at eam quamdiu vixerit. Post mortem vero ipsius ad<br />

supradictum locum Sancti Petri revertatur. Istam vero incartationem ego Isarnus taliter facio, ut si me<br />

vivente aliquis contradictor pro hac ipsa causa contra me venerit aut necessitas vel voluntas mea fuerit<br />

aliud facere quidquid voluero licentiam habeam ad faciendum. Si vero hæc mihi non evenerit, et hæc<br />

non necesse fuerit agere, firma permaneat hæc cessio donationis.<br />

1<br />

Malherbe, lieu-dit à 750 m au sud d’Escatalens.<br />

2<br />

Seysses ou Les Saysses, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />

3<br />

Saint-Julien, lieu-dit à 500 m au sud-ouest d’Escatalens.<br />

4<br />

Seysses ou Les Saysses, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />

5<br />

Saint-Julien, lieu-dit à 500 m au sud-ouest d’Escatalens.<br />

6<br />

Gaule <strong>de</strong> Girod, lieu-dit à 3,5 km au nord-ouest d’Escatalens.<br />

7<br />

Ruisseau <strong>de</strong> Verdié ?<br />

8<br />

Les Belans, lieu-dit à 750 m au sud <strong>de</strong> Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes.<br />

9<br />

La viguerie <strong>de</strong> Garnès s’étendait sur les coteaux sur la rive gauche <strong>de</strong> la Garonne, face à Escatalens. Voir: Régis <strong>de</strong> la<br />

Haye, Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes est-il l’ancien Cerrucium?, in: BSATG 119 (1994), p. 76-78.<br />

10<br />

Montbeton (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

11<br />

Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />

12<br />

Ruisseau <strong>de</strong> Majoureau, qui longe Saint-Porquier (traduction littérale !).<br />

13<br />

Saint-Porquier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

14 Saint Sernin, fête le 29 novembre.<br />

34


In mense Septembris, sub die tertio ejus<strong>de</strong>m mensis, regnante Lodoico Francorum rege, 1 facta est<br />

carta ista.<br />

S. Isarni. S. Cristinæ uxoris ejus, qui hanc donationem fieri vel firmari rogaverunt. S. Ictarii filii<br />

ipsorum. S. Hacfredi. S. Aimonis. S. Durigi. S. Rotgerii. S. Rainonis. S. Stephani. S. Benedicti.<br />

b. [954], septembre<br />

< première annexe: donation à Christine ><br />

Hæc est donatio illorum <strong>de</strong> quibus supra scriptum est, quam fecit Isarnus consenciente uxore sua<br />

Christina, et filio eorum Hictario. Dedit Isarnus uxori suæ Christinæ ecclesiam supradictam Sanctæ<br />

Mariæ <strong>de</strong> Scatalingis, 2 cum ipso alo<strong>de</strong> qui fuit Grimaldi, cum ipso alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Gudore, 3 qui fuit Ictarii<br />

genitoris mei, vel cum ipso alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Tremoledo, vel cum ipso alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Scatalingis, 4 qui partitur per<br />

illum rivum qui dicitur Casaldil, et pervenit ad territorium <strong>de</strong> Rogonago, 5 vel <strong>de</strong> Illo Tremoledo, et illum<br />

illum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Molerba, 6 cum ipsa vinea <strong>de</strong> Saxemis, 7<br />

in ea vero ratione, si Isarnus et filius suus Hictarius mortui fuerint, et Christina uxor mea infra tres<br />

menses <strong>de</strong>votam se fecerit, teneat ipsos alo<strong>de</strong>s fructuario quamdiu vixerit usu. Et si hoc non fecerit infra<br />

tres istos menses, <strong>de</strong> istis alodiis nihil habeat, sed remaneat Sanctæ Mariæ jam supradictæ loci Moisiaci,<br />

sicut superius scriptum est.<br />

Et illum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Saxenils 8 usque ad illam stratam quæ pergit usque ad vineam Berseo, et<br />

exceptum illum alo<strong>de</strong>m qui fuit Gennone, et exceptum illum alo<strong>de</strong>m quem Hictardus filius Gualtarii ibi<br />

habuit, et exceptum illum aripen<strong>de</strong>m <strong>de</strong> vinea quam donavit Rodaldo, qui est in Pogio Gennone<br />

remaneat Aimoni et germano suo Guillelmo usufructuario. Illum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Berseo remaneat Eboni<br />

nepoti meo, 9 cum uxore sua, quamdiu vivit, usufructuario. Et illo campo qui est super mansionem<br />

Arnaldi remaneat Arnaldo quamdiu vivit. Et ille casalis ubi Bego habitat remaneat Begoni, quamdiu<br />

vivit. Et ille casalis ubi Ramo 10 habitat remaneat Rainoni, quamdiu vivit. Et ille casalis qui est ante remaneat Hictori filio suo quamdiu vivit, et donavit Rodaldo Podio Gennone<br />

qui adjacet ad suam vineam, et illum campum qui <strong>de</strong> Illa Cresa, 11 quamdiu vivit. Et <strong>de</strong>dit Rainaldo vel a<br />

filio meo ipsius Rainaldo filio illo manso Gennone, quamdiu vivit. Et <strong>de</strong>dit Rotgario ipsum casalem ubi<br />

habitat, quamdiu vivit. Et donavit Duravolo illum casalem ubi habitat quamdiu vivit, et illas viniolas<br />

quas habuit in Longa Calcio, et donavit Elido præsbitero illum casalem, qui fuit in Gilradane, qui adjacet<br />

ad illum alo<strong>de</strong>m Berseo per illam stratam, usque Bella Facie, 12 et usque in ipsa Nauda, 13 quamdiu vivit.<br />

Et donavit Isarno Pegiario illum casalem ubi habitat, quamdiu vivit. Et illa vinea Laudmaro <strong>de</strong>dit<br />

Gairaldo, et illum campum qui est ante mansionem Gairaldi per illam stratam, usque ad vineam<br />

Hugberti, vel ad territorio <strong>de</strong> Rogonago, 14 quamdiu vivit. Et donavit in Gilradane illum alo<strong>de</strong>m Stephani<br />

Bucine, excepto illum alo<strong>de</strong>m vinea <strong>de</strong> Granalago. Et donavit Samueli illas duas <strong>de</strong>neredas <strong>de</strong> vinea,<br />

quam ipse habuit et ipso campo qui adjacet ad suum casalem, usque ad casalem Sancti Saturnini 15 per<br />

illam stratam, usque , quamdiu vivit. Et donavit Aicfredo illa vinea et illo campo quam<br />

1<br />

Louis d’Outremer, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 936 à 954.<br />

2<br />

Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech), église <strong>de</strong> Sainte Marie-Ma<strong>de</strong>leine.<br />

3<br />

Couture, lieu-dit à 2 km au sud d’Escatalens.<br />

4<br />

Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

5<br />

Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />

6<br />

Malherbe, lieu-dit à 750 m au sud d’Escatalens.<br />

7<br />

Seysses ou Les Saysses, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />

8<br />

Seysses ou Les Saysses, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />

9<br />

Cet Ebo est-il i<strong>de</strong>ntique à Bebo, donateur <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Sainte-Marie <strong>de</strong> Nogarè<strong>de</strong> ou <strong>de</strong> Pantagnac, en mars 961 (voir acte<br />

n° 18)?<br />

10<br />

Ne faut-il pas lire: Raino ?<br />

11<br />

Lacroze, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />

12<br />

Belfau, lieu-dit à 1 km au sud-ouest d’Escatalens.<br />

13<br />

La Nauze, lieu-dit à 2 km à l’est d’Escatalens.<br />

14<br />

Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />

15<br />

Eglise Saint-Sernin <strong>de</strong> Rogonag, aujourd’hui démolie.<br />

35


Nictardus germanus meus laxavit, quamdiu vivit. Et donavit Teutberto illum casalem ubi habitat, et illos<br />

duos aripentes in capite <strong>de</strong> illa vinea <strong>de</strong> parte agri. Et donavit Hunaldo illum mansum <strong>de</strong> Alairago. 1<br />

Istas vero donationes quas donavit Isarnus in tali ratione, si ego et filius meus Hictarius mortui<br />

fuerimus quando prius perrexerimus Romam, istas donationes ipsi omnes teneant jam supradicti et<br />

possi<strong>de</strong>ant usufructuario. Et post illorum discessum remaneant Sancto Petro, et Sanctæ Mariæ et Sancto<br />

Michaeli Moisiaci monasterii. Et si ego Isarnus mortuus fuero, teneat Hictarius filius meus istas<br />

donationes usufructuario.<br />

Acta est carta ista mense Septembri, regnante Lodovico Francorum rege.<br />

c. [955], avril, mardi<br />

< secon<strong>de</strong> annexe: donation à Hictarius ><br />

In Dei nomine, ego Isarnus et uxor mea Christina facimus cartam donationis vel cessionis filio nostro<br />

Hictario. Cedimus vel firmiter donamus res proprietatis nostræ quæ sunt in pago Tholosano, in vicaria<br />

<strong>de</strong> Rogonago. 2<br />

In primis donamus tibi alodum nostrum qui Rogonagus cum ipsa ecclesia, quæ est fundata in honore<br />

sancti Saturnini vel sancti Martini, cum omnia ad ipsam ecclesiam pertinentia; i<strong>de</strong>m alo<strong>de</strong>m nostrum <strong>de</strong><br />

Britatis; et in ipso termino alo<strong>de</strong>m, cui vocabulum est Formo Exarto, 3 cum ipsa capella quæ dicitur<br />

Sancti Jacobi. 4 In ea vero ratione dummodo Ictarius vixerit, teneat et possi<strong>de</strong>at sine ullo contradicente,<br />

sub sensu omni tempore ad illam festivitatem sancti Saturnini aut unam refectionem aut solidos <strong>de</strong>cem a<br />

Moisiaco monasterio sancti Petri persolvat.<br />

Et in alio loco donamus tibi ecclesiam quæ est fundata in honore sanctæ Mariæ, ubi dicitur<br />

Scatalingus, 5 cum omnia ad ipsam ecclesiam pertinentia; et in ipso agro alium alo<strong>de</strong>m nostrum qui<br />

dicitur Godor; 6 et in alio loco alo<strong>de</strong>m nostrum qui dicitur ad Illo Tremoledo; et in ipso termino alo<strong>de</strong>m<br />

qui fuit genitori meo Hictario, qui vocatur similiter Scatalingus; 7 et in ipso villare alo<strong>de</strong>m qui nominatur<br />

Malerba, 8 cum illa vinea quæ dicitur Saxenis; 9<br />

in ea vero ratione, dummodo Hictarius vixerit, teneat et possi<strong>de</strong>at, et post suum discessum remaneat<br />

ad Sanctam Mariam matris Domini adoratorium, qui est constructus in ipso monasterio Moisiaco infra<br />

claustra, super altare sancti Philiberti.<br />

Et donamus tibi ecclesiam nostram quæ est fundata in honore sancti Juliani, 10 cum omnia ad ipsam<br />

ecclesiam pertinentia; et in ipso termino alo<strong>de</strong>m nostrum qui fuit quondam Ingelredane; et prope ipsum<br />

alo<strong>de</strong>m qui fuit quondam Berseo; et prope ipsum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Podio Gennone vel <strong>de</strong> Saxanellis; 11 et in<br />

ipso termino Sancti Juliani 12 alo<strong>de</strong>m nostrum qui fuit quondam Geraldo; et in alium locum alo<strong>de</strong>m<br />

nostrum quæ dicitur Merlana;<br />

in ea vero ratione, dum Hictarius vixerit, teneat et possi<strong>de</strong>at, et post suum discessum remaneat<br />

sanctorum Michaelis, Gabrielis, Raphaelis ad ecclesiam quæ est fundata in cimiterio supradicti<br />

monasterii.<br />

Et <strong>de</strong> his vero omnibus alodis qui terminantur ex una vi<strong>de</strong>licet parte, id est per illa gutta quæ dicitur<br />

Petrosa, vel per illo buxo Bodoleo, et ex alia parte ab illa roca quæ dicitur Avellano, 13 quæ est in<br />

Garnense, 14 sicut fluvius Garonna <strong>de</strong>currit, et ex fronte superiore quæ dividitur ab illo alo<strong>de</strong> quæ dicitur<br />

1 De quel Layrac s’agit-il? Il est intéressant <strong>de</strong> noter que l’abbé Hunaud <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> (1072-1085) était originaire <strong>de</strong> Layrac.<br />

2 Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />

3 Fromissard, lieu-dit à 3 km à l’est d’Escatalens.<br />

4 Eglise <strong>de</strong> Saint-Jacques <strong>de</strong> Fromissard, aujourd’hui disparue.<br />

5 Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech), église <strong>de</strong> Sainte Marie-Ma<strong>de</strong>leine.<br />

6 Couture, lieu-dit à 2 km au sud d’Escatalens.<br />

7 Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

8 Malherbe, lieu-dit à 750 m au sud d’Escatalens.<br />

9 Seysses ou Les Saysses, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />

10 Saint-Julien, lieu-dit à 500 m au sud-ouest d’Escatalens.<br />

11 Seysses ou Les Saysses, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />

12 Saint-Julien, lieu-dit à 500 m au sud-ouest d’Escatalens.<br />

13 Les Belans, lieu-dit à 750 m au sud <strong>de</strong> Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes.<br />

14 La viguerie <strong>de</strong> Garnès s’étendait sur les coteaux sur la rive gauche <strong>de</strong> la Garonne, face à Escatalens.<br />

36


Montebetone 1 sive Montogio, et pervenit per illum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Rodolaigas 2 usque in fluvio Garonnæ, et<br />

<strong>de</strong> fronte subteriore per illa perticha Guitardo vel per illa strada Hictario pervenit usque in Longa Aqua 3<br />

secus alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Sancto Porchario 4 prope Foze <strong>de</strong> Merlana usque in fluvio Garonnæ, quantumcumque<br />

infra has terminationes jam supradictis alodiis nos visi sumus habere vel possi<strong>de</strong>re.<br />

Dum ego Isarnus vivit, teneat et possi<strong>de</strong>at, et faciat quæ voluerit, et post meum discessum, remaneat<br />

filio meo Ictario, et post discessum Ictario remaneat ad sanctos Dei sicut superius scriptum est, pro<br />

amore Christi, et re<strong>de</strong>mptione animarum nostrarum vel genitorum et fratrum aliorumque parentum<br />

nostrorum, filiorum et filiarum nostrarum, et omnium fi<strong>de</strong>lium Christianorum, tam vivorum quam<br />

<strong>de</strong>functorum, Sancto Petro et Sanctæ Mariæ sanctique Michaelis supradicto loco donamus, ea tamen ad<br />

supranominatos sanctos Dei sine ullo contradicente revertantur, ita ut monachi Deo ibi servientes omnes<br />

suprascriptas res in communia fratrum habeant et possi<strong>de</strong>ant, ut exin<strong>de</strong> sacrificium Deo Omnipotenti pro<br />

re<strong>de</strong>mptione fi<strong>de</strong>lium animarum offerant.<br />

De repetitione vero qui contra hanc carta donatione vel cessione ista ire aut inquietare præsumpserit,<br />

in primis iram Dei Omnipotentis incurrat et cum Juda Scharioth in infernum socialiter participetur.<br />

Facta donatio vel cessio ista in mense Aprilio, sub die feria tertia, Lotario rege regnante. 5<br />

Signum Isarno, signum Christinane, qui carta donatione vel cessione ista fieri rogaverunt.<br />

1 Montbeton (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

2 Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />

3 Ruisseau <strong>de</strong> Majoureau, qui longe Saint-Porquier (traduction littérale !).<br />

4 Saint-Porquier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

5 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />

37


ABBATIAT D’ANDRALD<br />

(secon<strong>de</strong> moitié du X e siècle)<br />

13.<br />

960, février<br />

Donation par Heles Garinus <strong>de</strong> vignes et <strong>de</strong> champs au lieu <strong>de</strong> Campestres, au pays <strong>de</strong> Toulouse.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 9r-9v.<br />

C. Autre version d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles” (perdus), du<br />

début du XII e siècle: Doat 129, f. 65r-66v (texte i<strong>de</strong>ntique sauf quelques variantes<br />

orthographiques).<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6296.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 56.<br />

B.<br />

Gloriosissimo mihi et post Deum fortissimo patroni sancto Petro principi apostolorum, in cujus honore<br />

vel pontificio mater ecclesia constructa esse vi<strong>de</strong>tur in Moisiaco monasterio super fluvium Tarnis, ubi<br />

vir venerabilis Andraldus abbas assistit, vel ubi norma monachorum a<strong>de</strong>sse vi<strong>de</strong>tur Deo serviens,<br />

propterea mihi Heles Garino placuit cartulam donationis vel traditionis facere sancto Petro suisque<br />

rectoribus et eorum successoribus propter animæ meæ remedium, <strong>de</strong> vineis meis et terris, quæ sitæ sunt<br />

in pago Tolosano, in villa vel in loco qui dicitur Campestres. Totum ab integro, quantum ego ibi habere<br />

vi<strong>de</strong>or, trado sancto Petro suisque rectoribus vel eorum successoribus, cum omni exitu sive regressu.<br />

I<strong>de</strong>oque si ego Heles Garinus inmutata voluntate, aut aliquis <strong>de</strong> hæredibus meis aut <strong>de</strong> propinquis<br />

meis, seu aliqua magna vel subrogata persona qui contra hanc cartam donationis facere aut imminuere<br />

vel inquietare voluerit aliquid, in primis iram Dei Omnipotentis incurrat, et a liminibus sanctæ Dei<br />

Ecclesiæ extraneus fiat, atque in inferno pro hoc comisso sempiternas pænas luat, insuper componat<br />

super altare sancti Petri unam libram auri, argenti pon<strong>de</strong>ra quinque.<br />

Facta carta isa in mense Februarii, anno sexto quo Loterius sumpsit imperium.<br />

Signum Heles Garini. Signum Asenarii Bonta. Signum Atilii Dominici. Signum alterius Altilii.<br />

38


ABBATIAT D’ARNAUD<br />

(secon<strong>de</strong> moitié du X e siècle)<br />

14.<br />

[954/986]<br />

Donation par Géraud <strong>de</strong> la moitié d’une vigne à La Combe <strong>de</strong> Girbergane.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 55.<br />

B.<br />

Geraud donna a Arnaud Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & a son Convent quelque chose <strong>de</strong> son alo<strong>de</strong> c’est a dire la<br />

moitié d’une vigne size a la Combe <strong>de</strong> Girbergane. fait sous le regne <strong>de</strong> Lotaire. 1<br />

1 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />

39


ABBATIAT D’HUGUES<br />

(secon<strong>de</strong> moitié du X e siècle)<br />

15.<br />

[954/985], décembre, dimanche<br />

Oblation par Seguin et Ermesin<strong>de</strong>, sa femme, <strong>de</strong> leur fils Diabert, et donation <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong><br />

Gardabaubert, à Saint-Christophe.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />

siècle: Doat 128, f. 21r-22v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire (perdu): Andurandy 602, n° 88.<br />

Edition: Gallia Christiana, t. 1, col. 161-162.<br />

B.<br />

In nomine Sanctæ Trinitatis et individuæ Unitatis.<br />

Ego Siguinus filius Dimberti et filius Bertanæ, et Ermesendis uxor mea, filia Stephani et filia<br />

Richeldis, pro peccatis nostris, et pro patre meo et matre mea et omnibus amicis meis, donamus Domino<br />

Deo et Sancto Petro apostolo Moysiacensi monasterio, suisque servientibus qui ibi<strong>de</strong>m secundum<br />

regulam sancti Benedicti quotidie Deo serviunt, filium meum nomine Diabertum ut fiat ibi monachus<br />

usque ad obitum mortis.<br />

Et donamus ad ipsum Sanctum Petrum apostolum et ad ipsum monasterium, ubi Hugo abbas<br />

secundum regulam sancti Benedicti præesse vi<strong>de</strong>tur, alo<strong>de</strong>m nostrum qui vocatur ad Guarda Bauberto, 1<br />

in vocabulo Sancti Christophori, 2 ad fontanillas; et habet fines in se <strong>de</strong> fronte superiore per illam stratam<br />

publicam et pervenit ad Illum Raddum in alia strata et tenet per ipsam stratam usque ad rivum qui currit<br />

inter Guarda Bauberto et Altischir 3 et <strong>de</strong>in<strong>de</strong> pervenit usque in rivum qui vocatur Santonus 4 et <strong>de</strong>in<strong>de</strong><br />

per aliam guttam, usque ad Rocas 5 ad illa bodula in strata publica. Quantum inter istos fines loquitur, et<br />

nos habemus, totum donamus Sancto Petro sicut superius scriptum est, in tali ratione quamdiu Siguinus<br />

vivit, teneat et possi<strong>de</strong>at et post suum discessum Sancto Petro remaneat, suisque servientibus in<br />

communia.<br />

Et si homo est qui tollat illum alodium <strong>de</strong> comuni, donet alius filius suus triginta solidos monachis et<br />

fiat homo ad abbatem et teneat ad fevum.<br />

Facta carta ista, stipulatione subnixa, in mense Decembris, feria prima, regnante Lotario rege. 6<br />

Signum Siguini et uxoris suæ Ermensendis qui cartam istam scribere rogaverunt et manibus suis<br />

firmaverunt. Signum Siguini. Signum Servadi. Signum Adilii. Signum Dona<strong>de</strong>i. Signum Siguini.<br />

Signum uxoris suæ Ermensendis.<br />

1 Lagar<strong>de</strong>, lieu-dit à 1,5 km à l’ouest <strong>de</strong> Saint-Christophe.<br />

2 Saint-Christophe, église et lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

3 Haute-Serre: il s’agit sûrement du lieu qui allait s’appeler plus tard Saint-Avit <strong>de</strong> Haute-Serre: cf. Moulencq, t. 3, p. 103-<br />

105.<br />

4 Ruisseau <strong>de</strong> Saysan ?<br />

5 Roques, bois <strong>de</strong> Roques.<br />

6 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />

40


ABBATIAT DE GAUSBERT<br />

(secon<strong>de</strong> moitié du X e siècle)<br />

16.<br />

[955/985], juin, lundi<br />

Donation par Arnaud et Hugues <strong>de</strong> l’église Notre-Dame <strong>de</strong> Villebrumier.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle: Doat 128, f. 25r-26v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 72.<br />

Edition: Müssigbrod 1988, p. 330-331.<br />

B.<br />

In nomine Domini Jesu Christi. Hæc est auctoritas testamentorum quæ faciunt Arnaldus, et Hugo sancti<br />

Petri <strong>de</strong> alo<strong>de</strong> qui dicitur Vilabremarius, cum ipsa ecclesia quæ est fundata in honore Sanctæ Mariæ, 1<br />

quantum ibi adquisivit genitor noster Gausbertus <strong>de</strong> Isarno et Raingardæ. Et totum et ab integro<br />

donamus Sancto Petro, in tali vero ratione, ut quamdiu vivimus, cum consensu Gausberti abbatis, et<br />

Arnaldi <strong>de</strong>cani, et Galtarii archiclavis et cæterorum fratrum in monasterio Sancti Petri Moissiacicensis<br />

loco servientium, et <strong>de</strong> supradicto alo<strong>de</strong> usum fructuarium habeamus, exceptis uno manso quem<br />

supradicto abbati et monachis suis semper cedimus, dummodo vivit Hugo teneat et possi<strong>de</strong>at. Si Hugoni<br />

mors advenerit Arnaldus similiter teneat. Ven<strong>de</strong>re nec comitare non liceat illi. Post discessum vero<br />

illorum ad monasterium Sancti Petri Moysiaco suis servientibus remaneat.<br />

Si quis autem contra hanc cartam, quæ consenciente abbate et omni caterva monachorum scripta est,<br />

inrumpere, ire aut inquietare voluerit, incurrat iram Omnipotentis Dei, et insuper damnatus existat ad<br />

<strong>de</strong>cem libras auri, et hoc quod petit non valeat impleri.<br />

Facta carta donationis istius in mense Junio, feria secunda, Lottario Rege regnante. 2<br />

Signum Hugonis. Signum Arnaldi, qui cartam firmaverunt, et manibus firmaverunt. Signum Ariberti.<br />

Signum Galterii, et Dona<strong>de</strong>i, et Sonnarii, et Genesii.<br />

Aimardusque scripsit.<br />

1 Villebrumier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, ch.l.c.). L’église, consacrée à l’origine à Notre-Dame, prit plus tard le<br />

vocable <strong>de</strong> Saint-Théodard (Gayne, o.c., p. 288).<br />

2 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />

41


17.<br />

[954/985], novembre<br />

Donation par Dimbert et sa femme Susanne d’une vigne à Til, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 93.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du<br />

XII e siècle: Andurandy 611.<br />

C.<br />

Dimbert & sa femme Susanne donnent au convent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> dont Gausbert est Abbé une vigne dans la<br />

vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse au terroir du til. au mois <strong>de</strong> Novembre regnant Lotaire. 1<br />

N°. 611.<br />

1 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />

42


ACTES SANS MENTION D’ABBATIAT<br />

(secon<strong>de</strong> moitié du X e et première moitié du XI e siècle)<br />

18.<br />

[vers 960], mai<br />

Donation, par le prêtre Arnald, d’une vigne située à Paulhiac, en Agenais, qu’il avait achetée à<br />

Asenarius et à Servadus.<br />

A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 6822). Parchemin, h. 9,5 cm, l. 29,7 cm. Notice: Dufour<br />

1972, p. 102.<br />

Note: acte daté par Galabert et Dufour au XI e siècle. Cf. Müssigbrod, p. 26.<br />

A.<br />

Mention dorsale contemporaine: PAV LINIACO<br />

IN PAGO AGINNENSI<br />

Domino magnifico Asenario et Servado venditores Arnaldo sacerdoti vendimus unam petiam <strong>de</strong> vinea<br />

que est in pago Aginnensi, in vocabulo <strong>de</strong> Pauliniaco. 1 Et est una medalada, et habet fines in se <strong>de</strong> parte<br />

superiore vineam Arnaldi et Riceldis, et <strong>de</strong> alia parte vineam Asenarii, et <strong>de</strong> tercia parte vineam<br />

Rainaldi, et <strong>de</strong> quarta parte terram et vineam ipsius venditoris Servadi. Quantum inter istos fines<br />

loquitur, totum et ab integrum vendimus tibi, et accepimus precium inter nos quantum complacuit, hoc<br />

sunt duo solidi et septem <strong>de</strong>narii, ita ut ab hodierno die Deo propicio habeas et possi<strong>de</strong>as cum sancto<br />

Petro, et facias quę facere volueris.<br />

Si quis nos aut aliquis <strong>de</strong> heredibus nostris cartam venditionis istam irrumpere aut inquietare voluerit,<br />

non valeat vendicare, sed componat quod jubet lex.<br />

Facta carta ista sub stipulatione, mense Majo.<br />

Ego vero Arnaldus qui vineam istam comparavi, sicut supra dictum est, dono eam Sancto Petro <strong>de</strong><br />

Moysiaco pro re<strong>de</strong>mptione animę meę et omnium parentum meorum, patris vi<strong>de</strong>licet et matris, ut sit<br />

semper in voluntate fratrum ibi Deo famulantium, ex hoc nunc et usque in seculum. 2<br />

S. Asenarii et Servadi, qui cartam istam scribere vel firmare rogaverunt. S. Helesgarini. S. Arnaldi<br />

Hels. S. Jaudoni. S. Rainaldi. 3<br />

1 Il s’agit probablement <strong>de</strong> Paulhiac (Lot-&-Garonne, arr. Villeneuve-sur-Lot, canton Monflanquin).<br />

2 Ps 115[113],18, chanté aux Vêpres, conformément à la Règle <strong>de</strong> saint Benoît, 18,12-18.<br />

3 Les noms <strong>de</strong> Heles Garinus et Asenarius figurent dans un acte <strong>de</strong> février 960. D’où la datation [vers 960]. Mais l’absence<br />

<strong>de</strong> nom d’abbé ne permet pas <strong>de</strong> classer cet acte sous un abbatiat.<br />

43


19.<br />

961, mars, mercredi<br />

Donation par Bebo <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Saint-Marie <strong>de</strong> Nogarè<strong>de</strong> ou <strong>de</strong> Pantagnac.<br />

A. Original: ADTG 570 (Andurandy 6298). Parchemin, h. 175 mm, l. 113 mm. Notice: Dufour<br />

1972, p. 69.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />

1656), p. 13-14.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f. 15r-<br />

16v.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656 et 6298.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 52.<br />

A.<br />

Mention dorsale contemporaine: SANCTAE MARIAE DE NOGAREDDA<br />

& DE PANTANGNAG<br />

Multum <strong>de</strong>clarat lex et auctoritas romana, sive Salicorum vel Gotorum, ut unusquisque homo <strong>de</strong> res suas<br />

proprias ce<strong>de</strong>re vel condonare voluerit, licenciam et arbitrium abeat ad faciendum quicquid voluerit.<br />

Propter hoc igitur, ego in Dei nomine BEBO facio cartam cessionis vel condonacionis ad alicos<br />

omines, scilicet nominibus ICTARIO et GVITARDO, <strong>de</strong> illo alo<strong>de</strong> quam abui in terminio <strong>de</strong> Sancta MARIA<br />

que vocatur NOGAREDDA 1 sive in PANTANGNAG, 2 ipsum alo<strong>de</strong> qui michi evenit per succesionem<br />

parentorum meorum, per genitorem meum RAINALDVM, sive per genitricem meam BELEDRVT et per<br />

sororem meam Trugards, et quantum in istos aros vel in istos terminos abeo, totum et ab integro,<br />

questum vel ad inquirendum, totum et ab integro, terras et vineas, casas, casulis, curte mea dominicata,<br />

aquis aquarum vel <strong>de</strong>cursus Garronicis, pomiferis, vel ubi ubi quantum ego visus sum abere, totum et ab<br />

integrum vobis dono vel cedo atque transfundo, eo<strong>de</strong>m jure meo dominico.<br />

Trado in vestra potestate, in ea vero ratione ut dum ego vivo teneam, possi<strong>de</strong>am, et si filium<br />

legitimum <strong>de</strong> matrimonio abuero ad illum remaneat, et si filium legitimum non abuero neque in usu<br />

neque in fundo, et si mortuus fuerim remaneat ICTARIO et GVITARDO, et si isti mortui fuerint, remaneat<br />

sancto Petro <strong>de</strong> Musciago.<br />

Est ipsa res in pago Tolosano, in ministerio <strong>de</strong> Rogonnago, 3 cum stipulacione subnixa.<br />

Facta carta donacione ista mense Marcio, feria IIII, die Mercoris, anno VII regnante Lotario rege. 4<br />

Signum Bebone qui cartam firmavit. Signum Dodrit. Signum Girolimo. Signum Mancione.<br />

Girolamus scripsi. Signum Jetberti. Signum Arodgarie.<br />

1<br />

Selon Gayne, p. 55, l’église (aujourd’hui démolie) <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> Nogarè<strong>de</strong> se trouvait à mi-chemin entre Escatalens et<br />

Montech.<br />

2<br />

Pantagnac, lieu-dit à 2,750 km au sud-est d’Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

3<br />

Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />

4 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />

44


Donation par Asnarius, prêtre, d’un alleu situé à Coranensi, au diocèse <strong>de</strong> Toulouse.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6297.<br />

20.<br />

966<br />

B.<br />

L’an 11 e du Regne <strong>de</strong> Lotaire c’est l’an 966. Asnarius pretre donna a St. pierre une alo<strong>de</strong> dans le<br />

Dioceze <strong>de</strong> Toulouse au lieu appelé Coranensi.<br />

45


21.<br />

969, juin<br />

Donation par le prêtre Gauslin <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Carbes, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 17r-18r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4328.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 46.<br />

B.<br />

Notum sit omnibus hominibus in quorumque manibus carta donationis ista occurrerit, quod ego<br />

Gauslenus præsbiter, una cum consensu uxoris meæ et filiorum meorum Raimundi atque Stephani, dono<br />

Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo ac loco ipsorum Moysiaco monasterio, alodium<br />

meum, quod est in vocabulo <strong>de</strong> Carucis, 1 situm in pago Caturcino, et est in vicaria Sancti Ursicini, 2<br />

totum sicut est ab integro, terram scilicet ac vineam, pro re<strong>de</strong>mptione animæ meæ ac parentum meorum,<br />

patris vi<strong>de</strong>licet atque matris. Habet vero iste honor <strong>de</strong> una parte terram Gauzberti, et per illas bodulas, et<br />

<strong>de</strong> alia parte terras et vineas Gauzfredi præsbiteri, 3 et <strong>de</strong>super illam stradam publicam, et <strong>de</strong>subtus per<br />

illam guttam. 4 Totum ergo quantum inter istos fines concluditur dono et trado supradicti monasterii beati<br />

Petri habitatoribus.<br />

Omnibus vero meæ generationis seu propinquitatis et coeteris hominibus interdico ut non habeant<br />

licentiam neque per se, neque per aliquam potentem personam, auferre a potestate Sancti Petri ullo<br />

modo.<br />

Ut ergo firma permaneat, manu propria subsigno.<br />

Facta carta donationis ista in mense Junii, anno <strong>de</strong>cimo quinto Lotarii regis Francorum. 5<br />

S. Gausleni et uxoris ejus. S. Raimundi. S. Stephani. S. Remedii. S. Rodgerii.<br />

D.<br />

46. Gauslend Pretre du consentement <strong>de</strong> sa femme & <strong>de</strong> ses enfans donna l’alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Carves dans le<br />

Querci vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse. Lan 15. e <strong>de</strong> Lotaire Roi <strong>de</strong> france, c’est l’an 970.<br />

1 Carbes: selon Gayne, p. 113, l’église <strong>de</strong> Paradou ou Carbes, dédiée à Saint-Pierre-aux-Liens, démolie en 1889, était située<br />

près <strong>de</strong> Mazères, sur la rive droite du Lembous, sur la commune <strong>de</strong> Cazes-Mon<strong>de</strong>nard. Selon Moulencq, t. 3, p. 13-15, la<br />

paroisse Saint-Pierre <strong>de</strong> Carbes dépendait <strong>de</strong> la seigneurie <strong>de</strong> Sauveterre. En 1256, Jeanne Bordanès acheta à Guillaume du<br />

Noyer les droits que celui-ci avait sur les terres et bois du cammas <strong>de</strong> Malfaver dans la paroisse <strong>de</strong> Carbes (Andurandy<br />

4329). – Pendant la pério<strong>de</strong> révolutionnaire, le 20 décembre 1791, quelques biens appartenant à l’église <strong>de</strong> Carbes furent<br />

vendus. Ils étaient situés au bord du chemin allant <strong>de</strong> Feyt à Paradou, et du chemin allant <strong>de</strong> Monsentou à la rivière <strong>de</strong><br />

l’Embous: ADTG, Q 75, 9e cahier, n° 32.<br />

2 Saint-Urcisse, siège d’une viguerie. Dans la vallée du Lendou, sur la commune <strong>de</strong> Tréjouls (Tarn-&-Garonne, arr.<br />

Castelsarrasin, canton Lauzerte), à 4 km au nord-ouest <strong>de</strong> Lauzerte.<br />

3 Est-ce le même Gausfredus qui fit une donation en janvier [955/986] ?<br />

4 Il s’agit du Lembous.<br />

5 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />

46


22.<br />

s.d. [vers 969] 1<br />

Donation par Gauslin, prêtre, d’une vigne dans la viguerie “<strong>de</strong>l Brom”, paroisse <strong>de</strong> Canves<br />

(Carbes?).<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 45.<br />

B.<br />

45. Gauzlend Prêtre donna une vigne dans la viguerie <strong>de</strong>lbrom paroisse <strong>de</strong> Canves.<br />

1 Datation par rapprochement avec l’acte précé<strong>de</strong>nt.<br />

47


23.<br />

[954/985], mars<br />

Donation par Benjamin, faite à son neveu Richard et aux autres moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong><br />

Viarose.<br />

A. Original: ADTG, G 571 (Andurandy 3664).* Parchemin, 11,7/13,9 cm, l. 57 cm, présentant <strong>de</strong>s<br />

lacunes (parchemin abîmé sur le côté gauche). Notice: Dufour 1972, p. 98.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 7.<br />

A.<br />

Mention dorsale contemporaine: ALODIUM <strong>de</strong> Bairo Vero.<br />

(V)eni in Dei nomine, Benjamin tractavi causam fragilitatis meæ ut pius Dominus misertus sit michi in<br />

die judicii, dono ego alo<strong>de</strong>m meum qui michi advenit per comparatione vel per donatione, qui est in<br />

Biarovero, 1 Ricardo nepoti meo, et [omne]s monachos qui in Musciacho monasterio Deo <strong>de</strong>serviunt, ut<br />

teneant in comunia, excepto illa ęcclesia cum ecclesiastico et excepto illa vinea et terra qui fuit<br />

Gariberno <strong>de</strong> Valle...na; et illa vinea et terra est inter stradas publicas et rivo Granario et tenet usque in<br />

illo loco ubi rivus Granarius ca<strong>de</strong>t in Vertago 2 ; quantum ego visus sum habere vel possi<strong>de</strong>re. ... hoc<br />

quod supra dictum est, totum et ab integrum dono Ricardo nepoti meo et ad alios monachos qui sunt in<br />

Musciacho, in tale ratione ut quamdiu vivunt, teneant comuniter ...t discessum illorum sancto Petro<br />

remaneat.<br />

Et qui hoc contrapellaverit in primis iram Dei incurrat et habeat participationem cum Juda Scariothe<br />

qui Filium Dei tradidit, Datan et Abiran quos terra vivos suscepit, vivusque <strong>de</strong>scendat in infernum. 3<br />

Facta carta ista in mense Marcio, regnante Lothario rege. 4<br />

.... + Benjamin qui carta ista scribere rogavit et manibus firmavit. Sig+ Ingelberto. Sig+ Ainardo.<br />

Sig+ A<strong>de</strong>maro. Sig+ Helone. Sig+ Rainaldo.<br />

ISAFREDUS SCRIPSIT.<br />

1 Viarose, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

2 Ruisseau du Bartac, sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

3 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

4 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />

48


24.<br />

[955/985], 31 juillet<br />

Donation par Léger, prévôt du monastère <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Flaugeval, dans le ministère <strong>de</strong><br />

Ferrussac, en Agenais.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-quatre feuilles”<br />

(perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, f. 19r-20r.<br />

C. Autre version d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 27r-28v (quelques variantes).<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6824.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 29.<br />

B.<br />

Gloriossissimum mihi et post Dominum fortissimum patronum sanctum Petrum principem apostolorum,<br />

ego igitur in Dei nomine Leodgarius præpositus tractavi causam fragilitatis meæ, ut pius Dominus<br />

misertus sit mihi in diem judicii, et suscipere me dignetur, dono vel cedo alo<strong>de</strong> meo, quæ mihi advenit<br />

per atractum scripturarum.<br />

Ipse alodus est in pago Aginnense, in ministerio <strong>de</strong> Ferruciaco, 1 in loco ubi vocabulumen<br />

Flaugevallo, quantum ego Leodgarius præpositus in Flagevallo visus sum habere vel possi<strong>de</strong>re,<br />

quantum a vel adquirendum, totum et ab integrum, dono vel cedo sanctum Petrum apostolum<br />

Moisiacensis b monasterii, in ea ratione dum vivit Girbertus, teneat et possi<strong>de</strong>at, et unumquemque annum<br />

donet sancto Petro censum duo<strong>de</strong>cim <strong>de</strong>narios, et post discessum suum remaneat Arnaldo <strong>de</strong>cano, et<br />

post discessum Arnaldi in stipendia fratrum remaneat.<br />

Si quis, ego ipse, aut ullus <strong>de</strong> hæredibus meis, aut ulla amissa persona vel subrogata, qui conra hanc<br />

cartam donatione ista inquietare voluerit, imponat vobis tantum et alium tantum, quantum istas res<br />

inmelioratas valere potuerint, et qui hoc fecerint iram Dei incurrant, et cum Datan et Abiron 2 et cum<br />

Juda Scariothis particeps sit in infernum, cum stipulatione subnixa.<br />

Facta donatio ista pridie Kalendas Augustas, regnante Lothario rege. 3<br />

Signum Leodgario, qui carta ista scribere vel adfirmare rogavit, et manibus suis firmavit. Signum<br />

Al<strong>de</strong>brando. Signum Guitardo. Signum Gotberto. Signum Homo<strong>de</strong>i. Signum Teutberto. Al<strong>de</strong>brannus et<br />

Guitardus fi<strong>de</strong>m fecerunt super carta. c<br />

__________<br />

a) quistum C – b) Musciacensis C – c) carta <strong>de</strong> omnes res moventes C<br />

1 Ferrussac, lieu-dit <strong>de</strong> la commune <strong>de</strong> Saint-Maurin (Lot-&-Garonne, arr. Agen, canton Beauville). L’archiprêtré <strong>de</strong><br />

Ferrussac, au diocèse d’Agen, s’étendait <strong>de</strong>s rives <strong>de</strong> la Garonne jusqu’à l’extrémité nord du canton <strong>de</strong> Montaigu: Moulencq,<br />

t. 3, p. XLII.<br />

2 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

3 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />

49


25.<br />

[954/985], novembre<br />

Donation par Seguin et ses frères, du bien <strong>de</strong> Monsalvi, dans la viguerie <strong>de</strong> Sal<strong>de</strong>ga en Agenais.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 29r-v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 42.<br />

B.<br />

Notum sit omnibus christianis fi<strong>de</strong>libus, quod ego Siguinus et fratres mei Ugo atque Willelmus necnon<br />

Dignebertus donamus Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, simulque loco ipsorum<br />

Moisiaco monasterio monachis quoque qui nunc ibi vel semper futuri sunt, pro animabus nostris seu<br />

parentum nostrorum, honorem qui vocatur <strong>de</strong> Montesalvio, qui in pago Aginensi, in vicaria <strong>de</strong> Sal<strong>de</strong>ga.<br />

Ipsum vero honorem quæ vi<strong>de</strong>batur iuris esse Ramfredi et Azivelæ, et filii eorum Digneberti, re<strong>de</strong>misis<br />

(?) ab eis uno equo <strong>de</strong> viginti solidis cum ipsis armis, ita ut nunquam ipsi neque aliquis <strong>de</strong> hæredibus<br />

eorum suum ibi aliquid esse dicat, et ipsi manibus suis firmaverint. Nos autem istam donationem sicut<br />

supra diximus facimus sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco, et sibi servientibus, ita ut ab hodierna die et <strong>de</strong>inceps<br />

neque <strong>de</strong> nostra projenie aliquis <strong>de</strong> illo ullam torturam facere, vel sibi vidicare au<strong>de</strong>at.<br />

Facta carta ista in mense Novembri, regnante Lothario Francorum rege. 1<br />

Signum Siguini. Signum Willelmi fratris ejus. Signum Ugonis et Digneberti. Signum Ugonis et<br />

Digneberti.<br />

1 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />

50


26.<br />

[955/986], janvier<br />

Donation par Gausfredus <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Villebourgon, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 23r-24v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire, perdu: Andurandy 603, n° 41.<br />

B.<br />

Gloriosissimum mihi et post Deum fortissimum beatum Petrum patronum principem apostolorum, cui<br />

traditæ sunt claves regni coelorum, cujus honore et pontificio monasterium Moissiacense esse vi<strong>de</strong>tur,<br />

ego in Dei nomine Gausfredus tractavi causam fragilitatis meæ, ut pius dominus mei memor esse<br />

dignetur, trado sanctis ejus apostolis Petro et Paulo alodum meum, cui vocabulum est Villaburgundia, 1<br />

in vicaria Sancti Ursicini, 2 et ipsud aludum fines habet in se ex uno latere per illum rivum, et pervenit in<br />

illas bodulas, et usque in fluvium Lendonem, 3 et <strong>de</strong> fonte superiore usque ad stratas publicas et <strong>de</strong> alio<br />

latere terra Homo<strong>de</strong>i vel suos hære<strong>de</strong>s, quantum ego Gausfredus inter istos fines visus sum habere vel<br />

possi<strong>de</strong>re, totum ab integro, dono sancto Petro in tali ratione, ut quamdiu Isarnus vixerit, usum<br />

solummodo fructuarium habeat, et post suum <strong>de</strong>cessum Odolrico maneat, et post obitum illius sancto<br />

Petro remaneat in stipendia monachorum, constipulatione subnixa.<br />

Facta carta et donatio ista mense Januario, regnante Lotario rege Francorum. 4<br />

Signum Gausfredi, qui cartam fecit facere, et manibus suis firmavit ac roboravit. Sig+ Elonis. Sig+<br />

Rainaldi. Sig. Hominis<strong>de</strong>i. Sig+ Al<strong>de</strong>berti. Sig+ Deus<strong>de</strong>t. Ipse donator fi<strong>de</strong>m fecit <strong>de</strong> omnibus removentibus.<br />

1<br />

Villebourgon, lieu-dit à 2 km au sud-ouest <strong>de</strong> Saint-Urcisse, sur la commune <strong>de</strong> Lauzerte (Tarn-&-Garonne, arr.<br />

Castelsarrasin, ch.l.c.).<br />

2<br />

Saint-Urcisse, dans la vallée du Lendou, sur la commune <strong>de</strong> Tréjouls (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton<br />

Lauzerte), à 4 km au nord-ouest <strong>de</strong> Lauzerte.<br />

3 Le Lendou.<br />

4 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />

51


27.<br />

[X e siècle]<br />

Donation par Durand Raimond du mas <strong>de</strong> Alacepeda dans l’alleu <strong>de</strong> Chendolerras.<br />

A. Original: ADTG, G 570 (marqué N° 28). Parchemin partiellement mangé par <strong>de</strong>s rongeurs, h.<br />

102/108 mm, l. 410 mm. Notice: Dufour 1972, p. 98.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 61.<br />

A.<br />

Brevis quem fecit Durannus Raimundus Domino Deo et sancto Petro apostolo et senioribus ex<br />

monasterio Moysiaco 1 <strong>de</strong> illo manso qui est in alodo <strong>de</strong> Chendolerras, et vocatur masus Alacepeda, 2 pro<br />

animabus patris sui et matris et pro anima sua et filiorum suorum.<br />

Et donat masus ille unum porcum <strong>de</strong> octo <strong>de</strong>nariis, et IIII or sextarios <strong>de</strong> civada, et IIII or panes, et duos<br />

sextarios <strong>de</strong> vino, et duos receptos, et IIII or <strong>de</strong>narios, et II os galinones, et unam galinam.<br />

mno nnn 3<br />

1<br />

Leçon conjecturée. Texte rendu illisible par un tampon portant la mention: ARCHIVES DÉPARTEMENTALES. TARN &<br />

GARONNE. PROPRIÉTÉ PUBLIQUE.<br />

2<br />

S’agit-il <strong>de</strong> Lacépè<strong>de</strong> (Lot-&-Garonne, arr. Agen, canton Prayssas) ?<br />

3 probatio pennis.<br />

52


28.<br />

[X e siècle]<br />

Donation par Durand Raimond <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Lamberodo.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 62.<br />

B.<br />

62. Donation comme <strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> L’alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Lamberodo.<br />

53


29.<br />

993, juin<br />

Bulle par laquelle le pape Jean XV confirme Garin, abbé <strong>de</strong> Lézat, dans le gouvernement <strong>de</strong> cinq<br />

abbayes.<br />

A. Original dans les archives du <strong>de</strong>stinataire.<br />

B. Copie fin XI e siècle: Paris, BN, ms. lat. 3780 (homéliaire moissagais du milieu du XI e siècle),<br />

f. 186v-187v (copie incomplète, le f. 187 étant mutilé).<br />

Editions: Gallia Christiana, t. 13, col. 150; Bernard-Bruel, t. 3, n. 1950.<br />

Indiqué: JL 3850.<br />

B.<br />

Johannes episcopus, servus servorum Dei, karissimo ac spirituali in Domino Jesu Christo filio Garino,<br />

sanctissimo abbati, tuisque successoribus in monasterio nostro Lesato Deo rite servientibus in<br />

perpetuum.<br />

Summam gerentes curam ac sollicitudinem venerabilium locorum, quantum ex divino adjutorio<br />

nobis possibilitas datur, <strong>de</strong> eorum perseverantia stu<strong>de</strong>re <strong>de</strong>bemus. Tali namque studio et clementia<br />

divina placatur, et stabilitas ecclesiarum Dei continuatur, tam pro animabus Romanę sedis pontificum,<br />

sive regum ceterorumque principum, seu cunctis protegentibus Christo sanctęquę ęcclesię inherentibus<br />

instituta subjacere non renueremus, ut in futuro perpetuam habeamus salvam et in<strong>de</strong>ficientem<br />

merce<strong>de</strong>m; tradimus et corroboramus religiositati tuę regimen abbatiarum nostrarum quinque: vi<strong>de</strong>licet<br />

Sancti Petri Lesatensi, [in] comitatu Tholosanensi; monasterium Sancti Hylarii in comitatu Carcasense;<br />

verum etiam monasterium Sancti Michaelis Archangeli situm in valle Confluenti; immo monasterium<br />

Sancti Petri qui dicitur Carnensis; simulque monasterium Sanctę Marię Electensi in comitatu Re<strong>de</strong>nsi;<br />

cunctaque predicta monasteria in integrum confirmantes corroborantesque, tibi et per te ei<strong>de</strong>m sacro<br />

monasterio, omnes res omniaque jura quę in eis a primordio fundationis eorum et usque nunc quolibet<br />

modo pertinere probantur, id est generaliter terras, vineas, casales, fundos, predia, rura, castella,<br />

munitiones, casas, menia, ortos, molendinos, piscarias, colinas, mansos, servos et ancillas, peculia et<br />

supellectilia, jam dicta monasteria cum omni integritate et undique inibi pertinentia, tibi tuisque<br />

successoribus concedimus atque confirmamus, <strong>de</strong>nique tuoque concessu nostrę auctoritatis horum<br />

abbatum qui in prefata monasteria ordinati sunt, cum summa securitate, cum Dei timore perfruantur ac<br />

<strong>de</strong>fendant: scilicet Benedictus abbas monasterii Sancti Petri Lesatensis, Sancti Hylarii et Sanctę Marię<br />

Electensi, et abbas Hugo Sancti Petri Garnensi, et Sancti Michaelis Archangeli abbas Gifredus<br />

possessor; ita ut sub tua ditione ac <strong>de</strong>fensione semper persistant, a presenti sexta indicione diebus vestrę<br />

vitęvestrisque successoribus usque in finem seculi <strong>de</strong>tinendum. Un<strong>de</strong> nos, quod justum est<br />

cognoscentes, vestręque pię peticioni liberalitate paterna faventes, tam prescripta monasteria, quam<br />

omnes res ad ipsa un<strong>de</strong>cunque pertinentes, utrarumque omnia quę episcoporum reliquorumque<br />

secularium hominum potestate, lite remota, sub suo usu, dum hujus luce seculi frui vi<strong>de</strong>beris, et<br />

postmodum successorum tuorum abbatum, jure perhenni persistere <strong>de</strong>cernimus; ut <strong>de</strong> his que ab Italię<br />

regibus, principibus, cunctisque Deum timentibus ibi concessa sunt, nulla qualibet occasione vel alicujus<br />

scriptionis titulo omnino imminuatur, quatinus in Dei laudibus conversantes, pro incolumitate nostra et<br />

clementissimi imperatoris ac totius ęcclesię liberis Dominum valeant <strong>de</strong>precari. Nullus etiam<br />

episcoporum aut quilibet abbatum seu vicinarum ęcclesiarum quilibet sacerdos in ea<strong>de</strong>m monasteria jus<br />

sibi ęcclesiasticum aliquomodo vendicet ac <strong>de</strong>fendat, nisi forte a patre monasterii vel fratribus pro<br />

negocio aliquo fuerit invitatus. Si vero, quod non optamus, monachi in prelibatis monasteriis vel abbates<br />

contituti, tepidi in Dei amore aut prevaricatores regule conspiciuntur existere, a te tuisque successoribus<br />

abbates corrigendos instituimus. Abbatem vero eis<strong>de</strong>m monasteriis non alius, sed quem dignum moribus<br />

atque aptum monachicę disciplinę, communi consensu congregatio tota poposcerit ordinari, et eum sicut<br />

sanctorum Patrum dicta referunt, sine mundano et corruptibili munere consecrari monemus ac<br />

54


precipimus; ne tantę cupiditatis errore, animę quę Deo salvandę sunt pereant, et per rapacitatis avariciam<br />

lividus eos serpens venenis inficiat, quod Spiritus Sancti gratia irrigante <strong>de</strong>buerant salvari. Si autem pro<br />

tanta talique consecratione contra priorum sanctorum dogmata aliquod donum vel premium qualibet<br />

occasione petitum fuerit, et aliter fieri nequierit, tunc electo abbati fuerit et licitum sine ullius mortalis<br />

impedimento apostolica consecratione et benedictione, cujus ipsa monasteria prostrata sunt, fi<strong>de</strong>liter<br />

petere et sine dubio feliciter consecrare. Immo ut nullus cujuscunque sit dignitatis et potestati, virorum<br />

vel etiam mulierum au<strong>de</strong>at ibi presacratissime monasteria <strong>de</strong> omnibus rebus sibi pertinentibus molestari<br />

aut injuste inquietari vel divestiri, quatenus Omnipotenti Deo ibi<strong>de</strong>m famulantibus quiete et<br />

intolerabiliter semper liceat monastice conversationis vitam perducere. Hanc autem scriptorum<br />

nostrorum paginam omni in futuro tempore a te vel post te abbatibus preordinatis in predicta monasteria<br />

succe<strong>de</strong>ntibus firmam statuimus illibatamque servari, ut nostra monasteria juvante Deo illorum<br />

tantummodo sit jure contempto, et cenobiaque illa nulli alterius ęcclesię subjaceant alicujus canonice<br />

jussionis aut laicorum vel mulierum ditione <strong>de</strong>serviens pre sola sancta Mater ecclesia Romana, sed<br />

remotis vexationibus a cunctis gravaminibus divinum opus sub te <strong>de</strong>gentes fratres cum summa<br />

<strong>de</strong>votione perficiant.<br />

Si quis autem, quod non optamus, hujus nostri fuerit ausis <strong>de</strong>creti paginam contraire vel <strong>de</strong>creto<br />

molestari, maledictionibus dampnaticiis sub anathematis inno<strong>de</strong>tur, et in<strong>de</strong> precella maledictione<br />

traditoris. Nam observantes, ex meritis atque precibus apostolorum, vitę futurę premii precellantur.<br />

Scriptum per manum Benedicti scrinarii sanctę Romanę ęcclesię, in mense Junio, indicione sexta,<br />

feliciter. Bene valete.<br />

55


30.<br />

[X e -XI e siècle]<br />

Donation par Dieudonné Fastig <strong>de</strong> l’honneur du Pouget.<br />

A. Original: ADTG, G 571. Parchemin, h. 8,0 cm, l. 22,8 cm. Avec une attache <strong>de</strong> sceau.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, n° 6.<br />

A.<br />

In Dei nomine, ego Deus<strong>de</strong>t cognomento Fastig dono et relinquo Domino Deo et Sancto Petro super<br />

altare ipsius Sancti Petri, omnibus fratribus in Moysiaco monasterio nunc et in futuro <strong>de</strong>gentibus, pro<br />

anima mea omniumque parentum meorum, vivorum atque <strong>de</strong>functorum, totum ab integro quantum ego<br />

vel fratres mei vi<strong>de</strong>mur tenere vel possi<strong>de</strong>re, sive Matfre<strong>de</strong>rus vel filius ejus Dinbertus vi<strong>de</strong>ntur habere<br />

per nos, illum honorem qui est infra terminos illius possessionis Sancti Petri quę appellatur <strong>de</strong> Illo Pojet.<br />

In perpetuum maneat ei sine ullo contradictore.<br />

Si quis vero <strong>de</strong> projenie nostra hoc donum violare voluerit et auferre Sancto Petro, anatema sit.<br />

Accepi autem propter hoc a Willelmo <strong>de</strong> Pazern XX <strong>de</strong>narios, et firmavi coram senioribus super<br />

altare. 1<br />

B.<br />

6. Dieudonné fastig donne l’honneur <strong>de</strong> S. t pierre <strong>de</strong>l pojet.<br />

1 L’acte n’est pas daté. L’écriture, qui peut être rapprochée <strong>de</strong> celle <strong>de</strong> l’acte <strong>de</strong> donation par Dato, doit être <strong>de</strong> la fin du X e<br />

ou du début du XI e siècle.<br />

56


31.<br />

[X e -XI e siècle]<br />

Donation par Gaubert et Raingar<strong>de</strong>, sa femme, <strong>de</strong> biens à Combal<strong>de</strong>r, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-<br />

Aureil, et d’un mas à Laroque.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, n° 17.<br />

B.<br />

17. Gaubert & sa femme Raingar<strong>de</strong> donnent la vigne & la terre qu’ils ont a Combal<strong>de</strong>r dans la vicairie<br />

<strong>de</strong> S. t Aurel, plus un maz siz au lieu dit Laroque. 1<br />

1 Combelle Laroque, à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Castelnau-Montratier.<br />

57


Confirmation <strong>de</strong> la donation précé<strong>de</strong>nte.<br />

32.<br />

[X e -XI e siècle]<br />

A. Original: ADTG, G 571 (Andurandy 3334). Parchemin, h. 6,5 cm, l. 30,8 cm. Attache <strong>de</strong> sceau<br />

à droite.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, n° 18.<br />

A.<br />

[Mention dorsale ancienne:] Cumbal<strong>de</strong>r<br />

Carta guirpitoria <strong>de</strong> illo alo<strong>de</strong> que vocatur In Combal<strong>de</strong>r, 1 que Gauzbtus <strong>de</strong>dit Domino Deo et Sancto<br />

Petro in comunia.<br />

Et postea contrapellaverunt Ailcyna et infantes suos, et illa ampparatione que ipsa Ailcina et infantes<br />

ejus facerunt contra Domino Deo et Sancto Petro. Guirpierunt in manu Warini Kinabert, in presentia<br />

domni Gauzberto <strong>de</strong> Castel Nou 2 et alio Gauzberto <strong>de</strong> Con<strong>de</strong>r Zak. 3<br />

B.<br />

18. confirmation <strong>de</strong> la donation prece<strong>de</strong>nte.<br />

1<br />

S’agit-il <strong>de</strong> La Combara<strong>de</strong>, à 1 km au nord-ouest <strong>de</strong> Castelnau-Montratier, ou <strong>de</strong> Combel ou Combelles, à 2 km à l’est <strong>de</strong><br />

Castelnau-Montratier ?<br />

2<br />

Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />

3<br />

L’acte doit être postérieur à l’acte précé<strong>de</strong>nt. Il n’est pas daté, mais l’écriture étant à rapprocher <strong>de</strong> celle <strong>de</strong> l’acte <strong>de</strong><br />

donation par Dato, et celle <strong>de</strong> la donation du Pouget par Dieudonné Fastig, on peut proposer une fourchette X e -XI e siècle. En<br />

outre, par certaines particularités stylistiques (carta guirpitoria <strong>de</strong> illo alo<strong>de</strong> que vocatur ...) ce texte se rapproche <strong>de</strong> la<br />

donation <strong>de</strong> Moncessou du début du XI e siècle (n. 40).<br />

58


33.<br />

[X e -XI e siècle] 1<br />

Donation par Richard d’un bien appelé Bordaria Go<strong>de</strong>nesca, dans le pagus <strong>de</strong> Cahors, dans la<br />

paroisse <strong>de</strong> Saint-Victor.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 131, f. 282r-283r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5216.<br />

B.<br />

Ego Ricardus dono possessionem meam, quæ vocatur Bordaria Go<strong>de</strong>nesca, quæ mihi evenit per<br />

successionem parentum meorum, propter consilium fratris mei Gausfredi, monachi, Domino Deo et<br />

Sancto Petro in monasterio Muciago, in elemosina fratrum ibi <strong>de</strong>gentium, pro salute et remedico a)<br />

animæ meæ. Et est illa bordaria in pago Caturcino, in parrochia Sancti Victoris.<br />

Et misit eam frater meus Gausfredus in pignus Auriolo <strong>de</strong> Lupiago, per quinque solidos.<br />

Signum Ricardi, qui cartam fecit facere fratri suo Gausfredo monacho.<br />

_________<br />

a) remedico] à corriger en remedio<br />

1 L’utilisation dans cet acte <strong>de</strong> la graphie archaïque Muciago plai<strong>de</strong> pour une datation ancienne (vague): X e -XI e siècle.<br />

59


34.<br />

[première moitié XI e siècle]<br />

Donation par Genesius <strong>de</strong> Paris du mas <strong>de</strong> Nova Villa appelé Acoguzag.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “un cahier <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />

aussi <strong>de</strong> parchemin”: Doat 129, f. 83r-84r.<br />

B.<br />

Sacrosanctæ Dei ecclesiæ quæ est constructa in honore beatorum apostolorum Petri et Pauli in loco qui<br />

dicitur Moisiacus, cedo ego Genesius <strong>de</strong> Paris 1 illum meum mansum <strong>de</strong> Novavilla qui dicitur Acoguzag.<br />

Et habet fines in se, <strong>de</strong> una parte <strong>de</strong> Val Aurelias, et <strong>de</strong> alia parte alo<strong>de</strong>m meum.<br />

In tali vero ratione cedo istam meam elemosinam Domino Deo et Sancto Petro in monasterio<br />

Moisiaco, pro salute animæ meæ et omnium parentum meorum, ut numquam habeat licentiam ulla<br />

potestas, aut abbas vel aliquis homo, ven<strong>de</strong>re aut dare, sed ad stabulam Sancti Petri maneat in sæcula<br />

sæculorum.<br />

Si quis autem auferre a Sancto Petro voluerit istam meam elemosinam, <strong>de</strong>t ei Sanctus Petrus pænam<br />

quam possi<strong>de</strong>t Princeps Tenebrarum cum angelis suis, et sit jugiter cum Datan et Abiron. 2<br />

S. Genesii <strong>de</strong> Paris et uxoris ejus Bonassiæ, et filiorum eorum Hectoris et Grimaldi. S. Guilarini<br />

Guilaberti monachi. 3<br />

1<br />

Paris, lieu-dit à 2 km au nord <strong>de</strong> Castelmayran, sur la limite <strong>de</strong> Castelmayran et <strong>de</strong> Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave.<br />

2<br />

Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

3<br />

L’acte n’est pas daté, mais certaines particularités stylistiques du formulaire (sacrosancte Dei ecclesie ... que est<br />

constructa/consecrata in honore Sancti Petri ... cedo ego) le rapprochent <strong>de</strong> la donation par Wido d’un bois à Saint-<br />

Christophe (34), <strong>de</strong> la donation <strong>de</strong> Villa Castellana (36), <strong>de</strong> la donation <strong>de</strong> Majuze (37), <strong>de</strong> la donation <strong>de</strong> biens à Duravel<br />

(44), toutes <strong>de</strong> la première moitié du XI e siècle.<br />

60


ABBATIAT D’HUGUES II<br />

(1003)<br />

35.<br />

1003, mars<br />

Plaid <strong>de</strong>vant Guillaume Taillefer V, comte d’Angoulême, entre l’abbé Hugues <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et une<br />

certaine Amélie, au sujet <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Coulonges, en Saintonge.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Extraits <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 51rb-va (sous Jean<br />

XIX).<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contennant<br />

vingtquatre feuilles” (perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, f. 31r-32v.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 54.<br />

Bibliographie, édition et traduction: Régis <strong>de</strong> la Haye, 999 ans pour retrouver une possession <strong>de</strong><br />

l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in: BSATG 127 (2002), p. 37-43.<br />

C.<br />

Dum resi<strong>de</strong>ret vir illustris Willelmus a) comes Engolismæ civitatis, venit Hugo abba ex monasterio Sancti<br />

Petri Moisiacensis cœnobii. Et ibi contrapellabat ille abbati illum alo<strong>de</strong>m qui vocatur Colonicas b) sive<br />

Bragus sive Crudilicas, c) in pago Sanctonico, in vicaria Mucronensi. d) Et habet fines in se <strong>de</strong> una parte<br />

per medium Antona fluvium, <strong>de</strong> alia parte per rivum qui vocatur Rodinel, <strong>de</strong> tertia parte per Crudilicas,<br />

<strong>de</strong> quarta vero parte pervenit usque ad terminum <strong>de</strong> Montiniaca. Quantum inter istos fines Gammo<br />

tenebat totum contra appellabat. Et ibi recognoverunt se uxor sua Amelia et filii sui, vi<strong>de</strong>licet Landricus<br />

et Willelmus, et Rannulfus frater Gammonii, quod injuste tenebant res Sancti Petri, ante præsentiam<br />

domni Willelmi comitis et domni Grimoardi episcopi, cæteris hominibus, Mainardo, Siguino,<br />

Rod<strong>de</strong>berto et aliorum plurimorum hominum qui ibi a<strong>de</strong>rant. In ea ratione, quamdiu vivunt Amelia et<br />

infantes sui et Rannulfus teneant et possi<strong>de</strong>ant, <strong>de</strong>tur eis.<br />

Et qui insuper venerit qui istam conventionem infringere voluerit, inprimis iram Dei incurrat, et cum<br />

Datan et Abiron particeps fiat, qui istum alo<strong>de</strong>m tenuerit et censum non <strong>de</strong><strong>de</strong>rit e) .<br />

Facta hæc carta in mense Martio, anno millesimo tertio, f) regnante Rodberto g) rege, filio Hugonis.<br />

Signum Amelia et filius ejus Landrico et Vuillelmo et Rannulfo, qui hæc fieri et adfirmare<br />

rogaverunt. Signum Grimoardo episcopo. Signum Heliæ. Signum Matfredi et Siguini et Raimundi ac<br />

Mainardi et Gauzberti.<br />

Rannulfus sacerdos rogatus scripsit.<br />

__________<br />

a) Willelmus] Guillermus B – b) Colonicas] Collonicas B – c) Crudilicas] Curdilias B – d) Mucronensi] Micronen. B – e)<br />

censum non <strong>de</strong><strong>de</strong>rit] censum Sancto Petro Moyssiacen. cenobii non <strong>de</strong><strong>de</strong>rit B – f) tertio] XIII° B – g) Rodberto] Roberto B<br />

61


ACTE SANS MENTION D’ABBATIAT<br />

36.<br />

1017, janvier<br />

Bulle du pape Benoît VIII portant exemption du monastère <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Camprodón.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 131, f. 320r-325v.<br />

Indiqué: Jaffé, Regesta, n. 4019(3068), 26 jan.<br />

Editions: Marca Marca Hisp., p. 1002; Cocquelines I, 325; Migne, PL, 139, col. 1613-1616.<br />

Note: il s’agit sûrement d’une copie entrée dans les archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> bien après 1017, Camprodón<br />

n’ayant été affilié à <strong>Moissac</strong> qu’en 1078: Apogée <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, p. 157.<br />

B.<br />

Benedictus episcopus, 1 servus servorum Dei, dilecto in Domino Bonifilio, religioso abbati, et venerabili<br />

monasterio Sancti Petri Campirotundi, quod est situm in comitatu Bisuldinense, in valle Landarense,<br />

inter duo flumina, tibi tecumque manentibus et pro te tuisque successoribus, salus et pax et apostolica<br />

benedictio quoad mundus permaneat. Amen.<br />

Cum constet Dominum Deum nostrum honorem sanctæ universalis ecclesiæ incessanter a<br />

propagatoribus beatæ fi<strong>de</strong>i augmentare, necesse est accipientibus ab illo totius jura regiminis ei<br />

conce<strong>de</strong>re censura justi mo<strong>de</strong>raminis firmam liberalitatem, malorumque procul ab ea pellere<br />

pervasionem, quocirca quoniam convenit apostolicæ pietati benigna petentibus succurrere compassione,<br />

i<strong>de</strong>o nos tuis justis et enim sic sunt a nobis adjudicata, nam juste fuerint annuentes præcibus omnes<br />

proprietates sive possessiones ipsius loci, fines vel limites cum adjacentiis præcipuorum prædiorum cum<br />

omnibus ecclesiis, parrochiis, villis, fundis, casalibus, casis, terris, vineis, campis, pratis, pascuis, silvis,<br />

garriciis, arcis, torculariis, aquis, aquarum ductibus, viis, molendinis cum suis caput aquis, et suis<br />

piscatoriis, cultum et incultum, et quæcumque beatus Apostolus Petrus ex collationibus fi<strong>de</strong>lium in<br />

cenobio Campi Rotundi retinere vi<strong>de</strong>tur, nostro aposcolica confirmamus privilegio.<br />

Concedimus itaque prædicto monasterio alo<strong>de</strong>m quod in circuitu ejus habetur vel habere dinoscitur,<br />

piscationes quoque aquarum Te eser <strong>de</strong> casis usque ad ipsos Kalkers, et in Rivo Torto 2 <strong>de</strong> mullione<br />

usque in Tezer. Parrochia autem <strong>de</strong> ipsa valle ecclesiam Sanctæ Mariæ, cum <strong>de</strong>cimis atque primiciis, et<br />

oblationes fi<strong>de</strong>lium absque tributo. Parrochia autem Sancti Christophori Crescenturi cum ipso alo<strong>de</strong>, et<br />

cum ipso cimiterio, cum <strong>de</strong>cimis et primiciis, et oblationes fi<strong>de</strong>lium absque tributo. Alo<strong>de</strong> quod dicitur<br />

in Landars, et alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Frescaned, et alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Para<strong>de</strong>lla, et <strong>de</strong> Rescaz, et in villa longa, et in Castellars<br />

cum terminiis et adjacentiis, alo<strong>de</strong> quod dicunt Pugna Francor, et alo<strong>de</strong> quod dicitur Grado, et alo<strong>de</strong><br />

quod est in Boloso, et alo<strong>de</strong> quod est in Arza, cum terminis et adjacentiis suis, et alo<strong>de</strong> quod dicitur<br />

Beged, cum ipsa Massana, et alo<strong>de</strong> quod dicunt Vallestil, et alo<strong>de</strong> quod dicunt Albed, cum ipsa aqua et<br />

cum ipso bosco, et alo<strong>de</strong> quod dicunt Olibel, et Malo Pertuso, cum terminis et adjacentiis illorum, et<br />

alo<strong>de</strong> quod dicunt Genebrel, et Aqua Bella, et prunarias et nabinarios, et alo<strong>de</strong> quod dicunt Karera, cum<br />

terminis et adjacentiis illorum, et alo<strong>de</strong> quod est in parrochia <strong>de</strong> Tortelliano, et in parrochia <strong>de</strong> Agelager,<br />

cum terminis et adjacentiis suis, et alo<strong>de</strong> quod est in parrochia <strong>de</strong> Monte Acuto, id est Palaisio, cum ipso<br />

bosco et molino vetere, et alo<strong>de</strong> quod dicunt Artices, cum ipso bosco, et in Cabriol, et in Mauro, et in<br />

Palazio ipsos molendinos, et in molino Berere, et in Vuado Malo, cum suo caput aquis, et suos <strong>de</strong>cursos,<br />

1 Benoît VIII, pape <strong>de</strong> 1012 à 1024.<br />

2 Rio Ritort, cours d’eau près <strong>de</strong> Camprodón.<br />

62


et suos super positos, et in Gissano ipso maso cum terminis et adjacentiis suis, et in Boscols ipsum<br />

alo<strong>de</strong>m cum terminis et adjacentiis suis, et in parrochia Sancti Felicis in Lutuno ipsa tulla cum ipso<br />

alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ludars, et <strong>de</strong> Salvatella, et cum ipso bosco, et cum ipsos olivarios, cum terminis et adjacentiis<br />

illorum, et in parrochia Sancti Mathæi alo<strong>de</strong>m quæ est in villa Damiras, et in Estela cum terminis et<br />

adjacentiis illorum, et ipsa villa <strong>de</strong> Romaniano, cum eis alo<strong>de</strong>, et cum ipsa ecclesia cum <strong>de</strong>cimis et<br />

primiciis, et oblationes fi<strong>de</strong>lium, cum terminis et adjacentiis illorum absque tributo, et in Ponteros ipsum<br />

alo<strong>de</strong>m, cum terminis et adjacentiis illorum, et in Parietes ipsum alo<strong>de</strong>m, cum terminis et adjacentiis<br />

illorum. Et in Sancta Eulalia ipsos masos cum eis alo<strong>de</strong>s, cum terminis et adjacentiis illorum, et in<br />

Vallebiana ipsos solarios, cum eis ecclesia, et cum <strong>de</strong>cimis et primiciis, et cum eis cimiterio, et<br />

oblationes fi<strong>de</strong>lium absque tributo, et in Cubili Sicco vel in Valle Biania ipsos masos cum eis alo<strong>de</strong>m,<br />

cum terminis et adjacentiis illis, et in Bago vel in Serra ipsos masos, cum eis alo<strong>de</strong> et cum eis <strong>de</strong>cimis.<br />

Et in comitatu Rossiolonensi, vel in Valle Asperi, id est in Palazdano, ipsos masos cum eis alo<strong>de</strong>m cum<br />

terminis et adjacentiis illorum. Et in Mirulias ipsa villa cum eis alo<strong>de</strong>m, et cum ipsos boscos cum<br />

terminis et adjacentiis illorum, et ipsa villa <strong>de</strong> Avelanatello, cum eis alo<strong>de</strong>m, et cum eis <strong>de</strong>cimis. Et in<br />

comitatu Rossolionense, vel in villa Malleolas, ipsos masos cum eis alo<strong>de</strong>m cum terminiis et adjacentiis<br />

illorum. Et in villa Torrilias, ipsas salinas cum ipsas vineas, et cum eis alo<strong>de</strong>m cum terminis et<br />

adjacentiis illorum. Et in comitatu Petralatensi, ipsos masos <strong>de</strong> villa Saccar, et in Olives ipsos masos<br />

cum eorum alo<strong>de</strong>s. Et in Terrers, ipsas vineas cum terminis et adjacentiis illorum. Et in comitatu<br />

Gerun<strong>de</strong>nsa, ipsos masos <strong>de</strong> Flossano, cum eis alo<strong>de</strong> cum terminis et adjacentiis illorum. Et in comitatu<br />

Bergitanensi, ipsos masos quos <strong>de</strong>dit W. Ifreds comes, et alium quod <strong>de</strong>dit Oliba comes, et alium quod<br />

<strong>de</strong>dit Bonifilius, qui fuit quondam, id est in Kospo, et in Ardariz, et in Gardilanos, cum eorum alo<strong>de</strong>s<br />

cum terminis et adjacentiis illorum, et in villa Benivere ipso maso cum eis alo<strong>de</strong>m, cum terminis et<br />

adjacentiis illorum. Et in comitatu Cerdaniæ, vel in villa Alone, vel in Vulpilagio, vel in Ezer, ipsos<br />

masos cum eorum alo<strong>de</strong>s, et cum eis furnos, cum terminis et adjacentiis illorum. Et in comitatu<br />

Rossolionensæ, vel in Valle Confluente, ipsa villa <strong>de</strong> Pino, cum ipsa ecclesia, et cum eis alo<strong>de</strong>m, et cum<br />

eis cimiterio, et cum <strong>de</strong>cimis et primiciis, et oblationes fi<strong>de</strong>lium, cum terminis et adjacentiis earum, et in<br />

villa Saorra, et in villa Follano, et in villa Verned, et in villa Huitesano, et in Ascarone, et in Porciniano,<br />

et in Cinilo, et in Marignanos, et in Campestres, ipsos masos cum eorum alo<strong>de</strong>s, et cum eorum vineas,<br />

cum terminis et adjacentiis illorum, et in Massaneto ipsa villa <strong>de</strong> Revocros, et ipsa villa Dinala<br />

convinata, et cum ipsas kasas <strong>de</strong> Lavaiol, et in villare Bellone, et ipsa villa <strong>de</strong> Olibeta, cum eis ecclesia,<br />

cum <strong>de</strong>cimis et primicis, et oblationes fi<strong>de</strong>lium cum eorum alo<strong>de</strong>s, et incaptas cum ipsos boscos, cum<br />

terminis et adjacentiis illorum. Et in valle Asperi, id est in parrochia Sanctæ Mariæ Molleto maso uno<br />

cum terras et vineas et adjacentiis eorum. Et in villa Benitad ipso maso cum terras et vineas, fines vel<br />

terminos et adjacentiis illorum. Hoc igitur quæcumque diximus, vel quæ non diximus prædia adquisita<br />

vel inquirenda ad Sancti Petri Apostoli cænobium Campi Rotundi situm pertinentia, authoritate illi<br />

firmatur a nobis apostolica.<br />

Statuimus autem ut quando abbas ipsius monasterii obierit, neque a regibus, neque a comitibus,<br />

neque a qualicumque persona pro cupiditatis peccuniæ causa, neque pro qualicumque favoris inanis<br />

gloria ibi<strong>de</strong>m constituantur abbates, sed a cunctis ibi <strong>de</strong>gentibus servis Dei secundum Deum juxta<br />

Benedicti Patris regulam eligantur abbates.<br />

Damus quoque licentiam ipsius loci abbati ubicumque, vel a qualibetcumque voluerit episcopus suos<br />

clericos ordinandi a qualibet se<strong>de</strong> ei placuerit curam accipiendi, et ut a nullo episcopo, nec ab illo in<br />

cujus situm est monasterium episcopio, nec ab alio possit excommunicari aliqua ad eun<strong>de</strong>m<br />

monasterium pertinens ecclesia.<br />

Statuimus etiam ut quis pænitentia aliminibus exclusus ecclesiæ quamdiu ibi steterit habeat licentiam<br />

introeundi, et omnem divinum officium audiendi.<br />

Concedimus quoque abbati vel monachis et omnibus clericis ad monasterium pertinentibus licentiam,<br />

nisi voluerint spontanea vel rogati ad sinodum non eundi.<br />

Confirmamus igitur et stabilimus amodo ut nullus rex, nulles princeps, nullus marchio, nullus comes,<br />

nullus ju<strong>de</strong>x, nullus episcopus neque ulla magna parvaque persona aliquam vim vel invasionem in<br />

eo<strong>de</strong>m cœnobio aut in suis pertinentiis facere præsumat, pro quo et sub divini juditii obtestatione, et<br />

anethematis interdictis promulgantes dicernimus, ut nullus umquam nostrorum successorum pontificum<br />

næque aliqua magna, sicut diximus, parvaque persona au<strong>de</strong>at vel præsumat contra hoc nostrum<br />

apostolicum privilegium in aliquibus agere injuste, næque quis illum frangere temptet.<br />

63


Si quis autem, quod non credimus, nec timens Deum et nostrum parvi pen<strong>de</strong>ns privilegium quod<br />

concedimus, verbo factove disrumpere temptaverit, hunc quisquis ille fuerit, <strong>de</strong> parte Dei Omnipotentis,<br />

sanctique ejus Apostoli Petri, et nostræ, qua eis fungimur via perpetuis, nisi recipuerit, anathematis<br />

vinculis obligamus, sitque portio ejus infernus hæreditas, illius Diabolus pars, et consolatio ejus ubi<br />

nunquam lætitia, sed semper est fletus, veniat nisi pænituerit, ut diximus, super illum quidquid<br />

maledictionis excogitari vel dici potest. Si quis autem sancti cœnobii adjutor existent illum in quo<br />

potuerit elegerit et amaverit, hic Dei Omnipotentis interventu apostolica benedictione crescere se<br />

gau<strong>de</strong>at in virtute <strong>de</strong> virtute, sitque portio ejus Paradisus, hæreditas illius Dominus Christus pars et<br />

consolatio ejus, ubi semper gaudium et dolor est nullus.<br />

Interdicimus etiam universi generis potestatibus, ue nulli liceat ex jamdicto monasterio accipere<br />

pascuarios, vel exigere traginas aut distringere placitos illius hominis ad monasterium pertinentes<br />

cujuscumque sit culpæ si supra dictis maledictionibus non vult subjacere, quas Deus Omnipotens, et ab<br />

adjutoribus hujus nostri privilegii semper avertat, et super disrumpere cupientibus severus inducati.<br />

Scriptum per manus Benedicti regionarii notarii et scrivarii sanctæ Romanæ Ecclesiæ, in mense<br />

Januario, indictione quinta <strong>de</strong>cima. 1<br />

1 La quinzième indiction correspond à l’année 1017.<br />

64


ABBATIAT DE RAYMOND<br />

(première moitié du XI e siècle)<br />

37.<br />

[1003/1030], mai, vendredi<br />

Donation par Wido d’une maison, une terre et un bois dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Christophe, en<br />

Quercy.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 41r-42r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3751.<br />

B.<br />

Sacrosanctæ Dei ecclesiæ Musciacensis coenobii, quæ est constructa in honore beati Petri apostolorum<br />

principis supra limpha Tarnis, in præsentia domni Raimundi abbatis sive aliorum monachorum qui in<br />

Dei servitio ibi<strong>de</strong>m a<strong>de</strong>sse vi<strong>de</strong>ntur, ego igitur Wido consi<strong>de</strong>ravi casum fragilitatis humanæ, simulque<br />

propter amorem vitæ æternæ, cedo ad supradicta casa Dei, rem itaque iuris mei, hac est caput manso<br />

constructo, cum terra et cum bosco per fines suas. Et est in pago Caturcino, in vocabulo <strong>de</strong> Calmis, in<br />

vigueria <strong>de</strong> Sancti Christofoli, et habet fines in se <strong>de</strong> una parte terras et vineas Sancti Petri, <strong>de</strong> alio latere<br />

terra Bernardo, <strong>de</strong> duas vero partes ad ipso donatore. Quantum inter istas fines visus sum habere, totum<br />

dono Sancto Petro a die præsenti vel monachis ibi<strong>de</strong>m servientibus, ut <strong>de</strong> hodierno die hoc habeatis,<br />

possi<strong>de</strong>atis.<br />

Si quis ullus <strong>de</strong> hæredibus meis ire aut inquietare voluerit quod petit non vindicat, sed coactus<br />

exsolvat auri libras centum, et Datan et Abiron, 1 simulque cum Juda Scariote qui Filium Dei tradidit<br />

particeps damnationis æternæ efficiatur.<br />

Facta carta cessionis ista in mense Madio, feria sexta, regnante Robberto rege. 2<br />

Signum Widoni qui carta ista scribere rogavit, et manibus firmavit. Signum Elian. Signum Rauno.<br />

Signum Al<strong>de</strong>berto. Signum Asterio. Signum . . . .<br />

et plus bas est escrit:<br />

Isarnus scripsit.<br />

1<br />

Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

2<br />

Robert II le Pieux, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 996 à 1031.<br />

65


38.<br />

[1003/1031], janvier<br />

Cession en précaire à Aigilenus et son fils Benoît, <strong>de</strong> terres et <strong>de</strong> vignes situées en Villelongue, à<br />

Lalan<strong>de</strong>, au lieu <strong>de</strong> Saint-Martin.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire, du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 2r.<br />

B.<br />

Noticia guirpitoria qualiter veniens Aigilenus et filius ejus Benedictus et uxor sua Bonafos ante Durando<br />

et Aimardo monachos, sic peciit illos <strong>de</strong> illorum obedientia <strong>de</strong> terra sancti Petri ad excolendum vel vinea<br />

edificandi. Et est illa terra in Villa Longa, in vocabulo <strong>de</strong> Illa Landa, in termino Sancto Martino, 1 et abet<br />

fines <strong>de</strong> tres vero partes terra et vinea Sancto Petro, <strong>de</strong> fronte subteriore terra Sancti Andree, 2 quantum<br />

inter istas fines complantare vel conlaborare potueritis usque amno, totum habeatis concessum, et postea<br />

teneatis a quarto. Ven<strong>de</strong>re nec alienigenare non potueritis nisi a rectoribus Sancti Petri, et si illi<br />

comparare non voluerint, cum illorum consilio a vicinos et alios rusticos vendant similum a quarto.<br />

Facta precaria ista in mense Januarii, anno illo regnante Rotberto. 3<br />

S. Raimundo abbate et Duranno et Aimardo et alios monachos Moysiacensi monasterii, qui precaria<br />

ista rogaverunt. S. Benedicto Gautrudo. S. Constabule. S. Stephano. A. Arnaldo. S. Isarno.<br />

Rsamnudiu monachus scripsit.<br />

1 Saint-Martin-Belcasse, lieu-dit à 4 km au sud-est <strong>de</strong> Castelsarrasin.<br />

2 Saint-André, lieu-dit à 1 km au sud-est <strong>de</strong> Saint-Martin-Belcasse.<br />

3 Robert II le Pieux, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 996 à 1031.<br />

66


39.<br />

[1003/1031], mars<br />

Cession par Roger, clerc, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Villa Castellana, en Toulousain.<br />

A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 6295). Parchemin abîmé, h. 140/157 mm, l. 272 mm.<br />

B. Copie: ADTG, G 570 (Andurandy 6300). Notice: Dufour 1972, p. 98.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 33r-34v.<br />

D. Autre version d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e siècle: Doat<br />

128, f. 35r-36v (variantes négligeables).<br />

E. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 6295 et 6300.<br />

F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 102.<br />

Editions: A. Lagrèze-Fossat, Etu<strong>de</strong>s historiques sur <strong>Moissac</strong>, t. 3 (Paris 1874), p. 447-448; F. Galabert,<br />

Album <strong>de</strong> paléographie, pl. I, n° 1.<br />

Note: A nous semble être l’original, plus ancien en tout cas que B. On relève dans A quelques<br />

archaïsmes orthographiques, comme Musciaco au lieu <strong>de</strong> Moysiacho. Mais il ne subsiste qu’une partie<br />

<strong>de</strong> la charte, et ce débris est très abîmé. Dufour ne connaît que B. Nous donnons le texte <strong>de</strong> B, avec, dans<br />

l’apparat, les variantes <strong>de</strong> A.<br />

B.<br />

[Mention dorsale contemporaine:] VILLA CASTELLANA: B<br />

[Mention sur le repli:] <strong>de</strong> manso Villa Castlana A<br />

Sacrosancte Dei æcclesię que est consecrata in honore Sancti Petri supra limfam a) Tarnis, in loco<br />

Moysiacho, b) ubi Raimundus abbas pręesse vi<strong>de</strong>tur, cedo ego in Dei nomine Rodgerius clericus alo<strong>de</strong>m<br />

meum qui mihi advenit ex genitoribus meis. Et est in Tolosano, ubi vocabulum est in Villa Castellana, 1<br />

manso constructo, cum terris et vineis et bosco, aquis aquarumque <strong>de</strong>cursibus, cum exitu et regressu,<br />

totum et ab integrum, in tali ratione c) per locum et justiciam et societatem quam <strong>de</strong><strong>de</strong>runt michi in<br />

monasterio. Ipsum mansum dono in precium per C solidos, taliter ut ipsum mansum in vita mea teneam,<br />

et i<strong>de</strong>m omni anno ad monachos censum duos sextarios <strong>de</strong> frumento et quatuor <strong>de</strong> vino. Et post obitum<br />

meum monachi ejus<strong>de</strong>m loci teneant comuniter, nemine contradicente.<br />

Si quis homo aut ulla persona surrexerit qui hunc mansum <strong>de</strong> comunia velit tollere aut dare ullo<br />

homini in fevo, omnes maledictiones quę scriptę sunt in Novo et Veteri Testamento super eum veniant,<br />

usquequo vivus <strong>de</strong>scendat in infernum.<br />

Et si est qui hoc velit transgredi aut d) <strong>de</strong> comunia tollere, donent fratres mei Ugo et Atto aut infantes<br />

eorum super altare sancti Petri XX solidos, e) et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum.<br />

Facta carta ista in mense Martii, f) regnante Rodberto rege. 2<br />

Sig+ Rodgerii. g) Sig+m Benedicti Malicias. Sig+ Ugonis. h) Sig+ Durandi. i) Sig+ Lanberti. j)<br />

__________<br />

a) limfam] limpham A � b) Moysiacho] Musciaco A � c) ratione] racione A � d) transgredi aut] transgre<strong>de</strong>re aud A � e) sancti<br />

Petri XX solidos] XX solidos sancti Petri A � f) martii] marcio A �g) Rodgerii] qui cartam istam scribere rogavit et manibus<br />

firmavit add. A � h) Ugonis] Ugo A � i) Durandi] Duranto A � j) Lanberti] Latberto A<br />

1 Villa Castellana est le village qui s’appelle aujourd’hui Les Barthes: Apogée <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, Première partie, chap. 4.<br />

2 Robert II le Pieux, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 996 à 1031.<br />

67


40.<br />

[1003/1031], mai, jeudi<br />

Donation par l’abbé séculier Miro <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Majuze et <strong>de</strong> l’église Saint-André. � Avec une<br />

confirmation par Pons, comte <strong>de</strong> Toulouse, 1045.<br />

A. Original: ADTG, G 688 (Andurandy 5629).*<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 37r-38v.<br />

C. Autre version d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles” (perdus), du<br />

début du XII e siècle: Doat 128, f. 39r-40v (variantes négligeables).<br />

D. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 780.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 44.<br />

Edition: Müssigbrod 1988, p. 287-288.<br />

A.<br />

[Mention dorsale contemporaine:] Alodium <strong>de</strong> maliuse.<br />

Sacrosanctę Dei ecclesię quæ est consecrata in honore sancti Petri loco Musciaco super nimpha Tarnis,<br />

ubi domnus Raimundus abba cum cętu monachorum ibi<strong>de</strong>m Domino agonizare vi<strong>de</strong>ntur, cedo ego in<br />

Dei nomine Miro abba 1 alo<strong>de</strong>m meum qui michi advenit ex genitore meo, illum alo<strong>de</strong>m totum et ab<br />

integrum, qui vocatur Majuse, 2 cum ipsa ecclesia quę est consecrata in honore sancti Andreę, pro anima<br />

Matfredi fratri meo, qui primitus adordinavit ipsum alo<strong>de</strong>m sancto Petro ad obitum suum, et pro anima<br />

mea, et genitoribus meis, in tale conventu quamdiu ego vivo teneam per manum abbati, qui ordinem<br />

observaverit, et per eos qui sub ejus imperio <strong>de</strong>gerint, extra illo manso <strong>de</strong> Vitigedo, et exceptis illos<br />

multonos, qui exeunt <strong>de</strong> illo alo<strong>de</strong> per concensum et omni anno XII <strong>de</strong>narios censum <strong>de</strong> illa ecclesia, illo<br />

manso, et illos moltonos, et illos XII <strong>de</strong>narios recipiant monachi in comunia, et ego recipio <strong>de</strong> illis C<br />

solidos et V lanceas, propter hoc quia ego guirpivi contra sanctum Petrum illum alo<strong>de</strong>m, et contra illos<br />

monachos, et post obitum meum nullus <strong>de</strong> heredibus meis non habeat licentiam contrapellare, nec ullus<br />

homo nec per alo<strong>de</strong>m, nec per beneficium, neque per servicium. Et si aliquis <strong>de</strong><strong>de</strong>rit aut receperit sit<br />

particeps Datan et Abiran, et filiorum Core, quos ira Dei exussit, vivusque <strong>de</strong>scendat in infernum, 3 et sit<br />

socius Judę qui Filium Dei tradidit, et cum eis qui dixerunt Domino Deo: rece<strong>de</strong> a nobis. 4<br />

Et super hęc omnia monachi ejus<strong>de</strong>m loci illo alo<strong>de</strong>m teneant in perpetuum cum omne quę ad eum<br />

pertinet.<br />

Et si est ullus homo qui <strong>de</strong> comunia velit tollere, <strong>de</strong>t unus propinquus meus X solidos super altare<br />

sancti Petri, et faciat quę voluerit ex eo.<br />

Facta carta ista in mense Madio, sub die feria V, regnante Rodberto rege. 5<br />

Sig+ Mirone qui cartam istam scribere rogavit, et manu firmavit et firmare rogavit per se et per<br />

verbum fratri sui Matfredi. Sig+ Stefani <strong>de</strong> Brugidoro. Sig+ Gauzberti <strong>de</strong> Ruviliaco. Sig+ Arvei <strong>de</strong><br />

Budolo. Sig+ Adalgrimo <strong>de</strong> Castaneta. Sig+ Icterio <strong>de</strong> Castaneta.<br />

Arnaldus scripsit monachus rogante Mirone abbate.<br />

1<br />

Miron était probablement le premier abbé séculier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> : Didier Panfili, Aristocraties méridionales. Toulousain-<br />

Quercy XI e -XII e siècles (Rennes 2010), p. 51.<br />

2<br />

La Salvetat-Majuze, aujourd’hui La Salvetat-Belmontet (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Monclar-<strong>de</strong>-Quercy),<br />

sur le Tescounet.<br />

3<br />

Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

4<br />

Job 21,14.<br />

5<br />

Robert II le Pieux, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 996 à 1031.<br />

68


* * *<br />

[confirmation par Pons, comte <strong>de</strong> Toulouse, 1045]<br />

Sequenti tempore nobillissimus ac potentissimus Pontius, comes Tolosanus, hanc eam<strong>de</strong>m donationem,<br />

ibi <strong>de</strong>veniens rogatu nostro, corroboravit, firmavit, manuque propria juravit, et in signum suæ<br />

concessionis ungulam sui pollicis in tantum abscidit, ut in huius facti memoriam sanguis ex ipso exierit,<br />

ipsumque locum Salvitatem vocari et esse ab eo die constituit. Facta est autem carte ista, anno<br />

Incarnationis Dominicæ 1045.<br />

69


ACTE SANS MENTION D’ABBATIAT<br />

(première moitié du XI e siècle)<br />

41.<br />

[1024/1032]<br />

Lettre du pape Jean XIX à Sanche-Guillaume, comte <strong>de</strong> Gascogne, lui <strong>de</strong>mandant d’intervenir<br />

auprès d’Arnaud Addon, vicomte <strong>de</strong> Lomagne, en vue <strong>de</strong> la restitution à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong>s<br />

églises <strong>de</strong> Saint-Martin d’Auriol et <strong>de</strong> Saint-Saturnin <strong>de</strong> Flamarens.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 11v.<br />

C. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 175ra-rb.<br />

Indiqué: Jaffé, t. 1, n. 4100 (3120).<br />

Editions: Migne, PL 141, col. 1155-1156; Zimmermann, Papsturkun<strong>de</strong>n, nr. 314; HGL, t. 5, col. 396-<br />

397.<br />

B.<br />

Iohannes episcopus, servus servorum Dei, 1 domno Guillermo glorioso comiti, 2 karissimam salutem et<br />

apostolicam benedictionem.<br />

Mittimus ad tuam benignitatem veluti ad karissimum filium, ut audias nostram exortacionem et<br />

benefacias monasterio Sancti Petri <strong>de</strong> Moyssiaco, ut ipse beatus Petrus, qui est pastor et nutritor omnium<br />

fi<strong>de</strong>lium benefaciat <strong>de</strong> te cum a presenti vita subtraxeris.<br />

Arnaldus Oddo, vicecomes Gasconie, miles tuus, possi<strong>de</strong>t iniuste duas ecclesias que pertinent jam<br />

dicto monasterio Sancti Petri. Una est edifficata ad honorem Sancti Martini in loco qui dicitur Orriolo,<br />

alia Sancti Saturnini in Flamalingis. Manda Arnaldo ut reddat Sancto Petro duas ecclesias, cum omnibus<br />

pertinenciis illarum, ut fratres commorantes in predicto monasterio habeant <strong>de</strong> eis<strong>de</strong>m ecclesiis quod<br />

rectum est, et propter tuam animam cothidie supplicent Domini clemenciam, ut cum per divinam<br />

vocacionem <strong>de</strong> hac luce <strong>de</strong>portaveris ab angelis sanctis, eternam habeas requiem.<br />

Quod si non peregeris secundum quod tibi per presentem epistolam transmisimus, ex autoritate Petri<br />

apostoli scias te esse excommunicatum, ita ut in ecclesiam non ingrediaris neque communionem<br />

accipias. Vale.<br />

1 Jean XIX, pape <strong>de</strong> 1024 à 1032.<br />

2 Sanche-Guillaume, comte <strong>de</strong> Gascogne <strong>de</strong> 1010 à 1032.<br />

70


ABBATIAT D’ETIENNE<br />

(...-1048 ?)<br />

42.<br />

[1003/1031], juin<br />

Vente par Raimond Seguin <strong>de</strong> Lalan<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’alleu et <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Moncessou.<br />

A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 6823). Parchemin, h. 12,0/12,9 cm, l. 20,0/19,2 cm.<br />

Notice: Dufour 1972, p. 98.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />

siècle: Doat 128, f. 43r-44v. Ce texte présente <strong>de</strong> multiples variantes, mais est d’un bien<br />

meilleur latin.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6823.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 97.<br />

Edition: Müssigbrod 1988, p. 177-178.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: Mons sancius<br />

Noticia guirpitoria <strong>de</strong> illo alo<strong>de</strong> quę vocatur Monte Sancione cum ipsa ecclesia quę est fundata in honore<br />

sancti Petri apostoli 1 cum omnibus ajacentiis suis, tam terris quam vineis, silvis, pratis, aquis, aquarum<br />

cursibus et incursibus, quistum vel inquirendum, cum ipsas frankezas totum et ab integrum Raimundus<br />

Sequin <strong>de</strong> Lalanda 2 guirpivit contra Domino Deo et Sancto Petro <strong>de</strong> Musciaco suisque servientibus, in<br />

presentia Stephano abbate et Dona<strong>de</strong>o <strong>de</strong>kano et Isarno archiclavo et Grimardo monaco et Raimundo<br />

monaco, vel cuncti congregatione seu et alios omnibus, quorum hoc sunt nomina: Digneberto <strong>de</strong> Sancta<br />

Tecla, 3 et Ugo <strong>de</strong> Iniciago, 4 et Raimundo <strong>de</strong> Colonicas, 5 et aliorum bonorum ominum qui ibi a<strong>de</strong>rant, et<br />

<strong>de</strong><strong>de</strong>runt ei monachi unum ecum per quinquaginta sollidos et L solidos in argento, in tale ratione veniat<br />

ipse Raimundus et firmet eam, et faciat firmare per filios suos Raimundo et Siguino et Wilelmo, et filias<br />

suas Beliard , in tale vero ratione ut teneant monachi in comunia.<br />

Et si est ullus omo aut ulla potestas qui tollere voluerit <strong>de</strong> comunia, aut in fevo aut in ulla ratione,<br />

veniant filii sui aut unus <strong>de</strong> propinquis parentibus et donet sancto Petro XX solidos, et faciat quicquid<br />

facere voluerit sane.<br />

Facta carta ista in mense Iunii regnante Rotberto rege Francorum.<br />

Sig + Raimundo qui carta ista scribere rogavit et manibus firmavit. Sig + guani. Sig + Bernardo<br />

<strong>de</strong> Monciaco. Sig + Digneberti Mauri. Sig + Stephano Crela. Sig + Wilelmo Andreo.<br />

Bernardus scripsit.<br />

1<br />

Moncessou, église Saint-Pierre-ès-Liens, diocèse d’Agen, dans la vallée <strong>de</strong> la Séoune, aujourd’hui sur la commune <strong>de</strong><br />

Lauzerte. Cf. Gayne, p. 134.<br />

2<br />

Lalan<strong>de</strong>, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Goudourville (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Valence).<br />

3<br />

Sainte-Thècle, village <strong>de</strong> la commune <strong>de</strong> Montesquieu (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong> II).<br />

4<br />

Najac ou Nazac, lieu-dit et église à 1 km au sud <strong>de</strong> Miramont-<strong>de</strong>-Quercy (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton<br />

Bourg-<strong>de</strong>-Visa), sur la Barguelonne. Saint-Pierre <strong>de</strong> Nazac est l’église paroissiale <strong>de</strong> Miramont: Gayne, o.c., p. 116.<br />

5<br />

Colonges, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Clair (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Valence), dans la vallée <strong>de</strong><br />

la Barguelonne.<br />

71


D.<br />

97. Delaissement <strong>de</strong> l’alo<strong>de</strong> dite Monssancius, c’est Monsessou & <strong>de</strong> l’Eglise qui est fondée en<br />

l’honneur <strong>de</strong> S. t Pierre & <strong>de</strong> toutes Ses appartenances & <strong>de</strong>pendances En faveur du Monastere <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong> fait par Seguin <strong>de</strong>LaLan<strong>de</strong>. au mois <strong>de</strong> Juin, Regnant le Roy Robert.<br />

72


43.<br />

(1042 ?)<br />

Nomination d’un abbé séculier, et donation <strong>de</strong> plusieurs biens.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 156vb-ra.<br />

B.<br />

Petrus. Qui prefecit abbatem militem [...]. Hiis temporibus, millesimo XLII, ob maliciam hominum,<br />

abbas Petrus prefecit abbatem militem sive secularem, ut tuerat villam Moyssiacy et membra abbacie et<br />

villas et territorium et appendicias dicti monasterii, abbatem et conventum. Et <strong>de</strong>dit predicto abbati<br />

militi captennium in quibusdam, et in villa Moyssiaci certam partem. Pro quo captempnio dictus abbas<br />

miles promisit homagium et fi<strong>de</strong>litatem abbati et conventui regulari et successoribus eorun<strong>de</strong>m.<br />

73


44.<br />

[1032/1048 ?], mars, samedi<br />

Donation par Bernard, moine, et son père Garin, <strong>de</strong> biens à Montegiballo et à Caminet, dans la<br />

viguerie <strong>de</strong> Duravel, ainsi qu’au Breil.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 67r-69r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4276.<br />

Edition: Müssigbrod 1988, p. 219-220.<br />

B.<br />

Locum sacrum sancta Dei ecclesia qui est consecratus in honore sancti Petri apostoli, vel sancti Cipriani<br />

martiris, aut omnium sanctorum super alveum Tarnis ex Musciaco monasterio, ubi tunc tempore<br />

domnus Gausbertus abbas secularis, et domnus Stephanus abba regularis præesse dinoscuntur et Dei<br />

congregatio <strong>de</strong>servire vi<strong>de</strong>tur, ab hoc igitur ego enim in Dei nomen Bernardus monachus consi<strong>de</strong>ravi<br />

fragilitatem carnis, ut pertracterem coelestis æternæ , ut ante tribunal Christi merear præsentari,<br />

quando angeli pacis amaræ flebunt, et Deus Ju<strong>de</strong>x arguet quem voluerit suæ justiciæ, pro his quoque<br />

verbis et aliis sermonibus, quæ in sanctis libris scriptum est, dono ad supradictum locum ipsam<br />

hæreditatem quæ procedit mihi ex matre meæ, et est ipsa hæreditas in pago Caturcino in vicaria<br />

Duravillo, in villa quæ vocatur Montegiballo, et in Gamanet. 1 Et sunt hoc duo<strong>de</strong>cim <strong>de</strong>nariatas <strong>de</strong> vinea,<br />

et <strong>de</strong> duas caput mansuras tota medietas cum terris, cum boscos, cum vineas, et habet fines in se ipsa<br />

hæreditas <strong>de</strong> una parte Siquino <strong>de</strong> Podio, et <strong>de</strong> istas alias partes, et sancto Stephano Caturcensis civitatis.<br />

Quantum inter ipsa fines continet totum et ab integrum, dono Domino Deo et sancto Petro, et omnibus<br />

sanctis quorum reliquiæ in Musciaco monasterio sunt reconditæ, pro anima matris meæ Aladaiz, et patre<br />

meo Guarino, et Siquino fratre meo, et ipsa mea, et pro omnibus consanguineis meis propinquis.<br />

Et sint <strong>de</strong> hoc testes Gausbertus abba, et Siguinus et Gauzbertus fratres, et infantes eorum, et<br />

Grimoaldus <strong>de</strong> Cornelio, et Grimoardus <strong>de</strong> Bellaico. 2<br />

Et pater meus Warinus donat similiter suam hæreditatem ad supradictis sanctis in Musciaco pro<br />

anima sua, et anima uxoris suæ Adalaiz, et Siquino et Bernardo filiorum suorum. Et est ipsa hæreditas in<br />

pago Caturcino, in villa quæ vocatur Abrelio. 3 Quantum ego Warinus visus sum habere, vel possi<strong>de</strong>re<br />

totum et ab integro, dono ad supradictum locum in tali vero ratione, ut quamdiu ego Guarinus vixero,<br />

teneam sine ulla contradictione. Et si ullus homo est, qui <strong>de</strong> stipendia fratrum abstulere voleant, veniant<br />

filii Guillelmo <strong>de</strong> Monte Henaldo, 4 et filii Guarino <strong>de</strong> Septemfontes, nepotes nostri, cum misericordia<br />

Grimaldo avunculo eorum, et donent unas caligas <strong>de</strong> asino, et accipiant totam honorem quod hic est<br />

præ<strong>de</strong>stinata.<br />

Facta carta ista mense martio, feria septima, regnante Aianrico Rege.<br />

Sig + Warino, et filio suo Bernardo nomine qui hanc cartam scribere et firmare rogaverunt et ipsi<br />

manibus firmaverunt. Sig + Geraldo <strong>de</strong> Gamanel. Sig + Francono. Sig + Arnaldo <strong>de</strong> Abrelio. Sig +<br />

Bernardo Guidberto.<br />

Arnaldus monachus rogatus scripsit.<br />

1<br />

Caminet, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Vire-sur-Lot (Lot, arr. Cahors, canton Puy-l’Evêque).<br />

2<br />

Belaye (Lot, arr. Cahors, canton Luzech), sur le Lot, à 5 km au sud-est <strong>de</strong> Pescadoires.<br />

3<br />

Au Breil, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Sauveterre-la-Lémance (Lot-&-Garonne, arr. Villeneuve-sur-Lot, canton Fumel), à 8<br />

km au nord-ouest <strong>de</strong> Duravel.<br />

4<br />

Montayral (Lot-&-Garonne, arr. Villeneuve-sur-Lot, canton Tournon-d’Agenais).<br />

74


45.<br />

[1031/1048 ?], août, samedi<br />

Donation par Kalsan <strong>de</strong> Belaye, Guillaume, son fils et Grimoard, son neveu, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong><br />

Pescadoires.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />

1656), p. 7-8.<br />

C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb, comme une<br />

acquisition <strong>de</strong> l’abbé Durand <strong>de</strong> Bredons.<br />

D. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-quatre feuilles”<br />

(perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 129, f. 73r-74r.<br />

E. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 603 et 1656.<br />

F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 50.<br />

Edition: Peña, n. 1, p. 3; Müssigbrod 1988, p. 250-251.<br />

B.<br />

DE PISCATORIAS.<br />

In domino magnifico Kalsano <strong>de</strong> Bellaigo 1 et filio suo Guillelmo et Grimoardo nepote suo. Isti sunt<br />

donatores qui <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Domino Deo et beato Petro apostolo in monasterio Moysiaco, in presentia domni<br />

Stephani abbatis, et Dona<strong>de</strong>o <strong>de</strong>cani, et Hugonis archiclavi, cum omnia norma monachorum, unam<br />

ecclesiam que vocatur Piscatorias, cum omnibus adjacenciis suis, scilicet ecclesiasticum totum et ab<br />

integrum et unum clausum et illum porticum extra illum fevum <strong>de</strong> ipsa paicheria in comunia, pro<br />

animabus parentum ipsorum et pro anima ipso Calsano et Willelmo et Grimoardo, et patre suo<br />

Gauzberto et matre ipsorum;<br />

in tali ratione si venerit ullus homo qui tollere voluerit <strong>de</strong> comunia nec ullus abbas laicus, nec<br />

episcopus, nec ullus homo, veniant filii ipsorum aut filie et aprehendant eam; et post discessum illorum<br />

veniat Aimericus <strong>de</strong> Durfort ac parentes ipsorum ad sanctum Petrum in altare et ponant una poma et<br />

apprehendant eam, ut post hodiernum diem teneant monachi sancti Petri in comunia.<br />

Facta carta ista in mense Augusto, feria VII, regnante Domino nostro.<br />

Signum Kalsani, et Guillelmi, et Grimoardi, qui cartam istam scribere rogaverunt et manibus suis<br />

firmaverunt, et in presencia Isarni <strong>de</strong> Pestiliaco, 2 et Guidonis <strong>de</strong> Tofalias, et Raimundi Siguini <strong>de</strong><br />

Carcers.<br />

1 Belaye (Lot, arr. Cahors, canton Luzech), sur le Lot, à 5 km au sud-est <strong>de</strong> Pescadoires.<br />

2 Pestillac, lieu-dit à 1 km au nord-ouest <strong>de</strong> Montcabrier (Lot, arr. Cahors, canton Puy-l’Evêque).<br />

75


46.<br />

[1031/1048 ?]<br />

Donation par l’archiclave Hugo et son neveu Dimbert d’Esmes, <strong>de</strong> l’alleu appelé Til.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 5r.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />

du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 264r-265v.<br />

Edition: Müssigbrod 1988, p. 181.<br />

B.<br />

De Tilio.<br />

Cartam quam rogavit scribere Hugo monacus archiclavis sancti Petri <strong>de</strong> ipso alo<strong>de</strong> qui vocatur Tilium, 1<br />

quem ipse <strong>de</strong>dit et Deibertus nepos ejus <strong>de</strong> Oxima, 2 sancto Petro, pro anima Dimberti fratris sui, et<br />

Hugonis nepotis sui, in presentia bonis hominibus qui ibi a<strong>de</strong>rant. Hoc fecerunt Hugo Iniciaco, 3<br />

Arnaldus <strong>de</strong> Duro Forte, 4 et A<strong>de</strong>marus <strong>de</strong> Calciada.<br />

S. Hugonis qui cartam istam scribere rogavit, et manibus firmavit. S. Dinberti.<br />

1 Vu les lieux <strong>de</strong> provenance <strong>de</strong>s témoins (Nazac, Esmes, Durfort), il semble logique <strong>de</strong> chercher l’alleu <strong>de</strong> Til dans ce<br />

contexte géographique. Nous pensons à Plan <strong>de</strong>l Thil, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu, situé à côté du Bois <strong>de</strong> la<br />

Roque et <strong>de</strong> Saint-Christophe.<br />

2 Esmes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu. Dimbert <strong>de</strong> Sainte-Thècle figure dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Moncessou<br />

(1003/1031). Un Dimbert d’Esmes figure encore dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Pommevic (1052).<br />

3 Ugo <strong>de</strong> Iniciago figure aussi dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Moncessou (1003/1031).<br />

4 Durfort, sur la commune <strong>de</strong> Durfort-Lacapelette (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte).<br />

76


47.<br />

[..-1048 ?]<br />

Donation par Rainald, clerc, d’un bien dans la paroisse <strong>de</strong> Sainte-Arthémie.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4306.<br />

B.<br />

Rainald Clerc donne a Etienne Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> un bien dans la paroisse <strong>de</strong> S. te Artemie au lieu dit <strong>de</strong><br />

Las Collectes et <strong>de</strong> Verdun. 1 Sans datte.<br />

N°. 4306.<br />

1 Sainte-Arthémie, paroisse-mère <strong>de</strong> Molières (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, ch.l.c.), au confluent du Lemboulas et du<br />

Petit Lembous. Voir P. Gayne, o.c., p. 262. Les lieux-dits cités dans cet acte sont peut-être Les Clusettes et Le Verdier, situés<br />

à proximité.<br />

77


ABBATIAT D’AUGER<br />

(vers 1047)<br />

48.<br />

[1047], 17 juin<br />

Bulle du pape Clément II, accordant cent jours d’indulgence à tous les fidèles qui visitent l’église<br />

<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> à l’occasion <strong>de</strong> la fête <strong>de</strong> saint Pierre.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 11.*<br />

Note: acte inconnu chez Jaffé.<br />

B.<br />

Bulle du Pape Clement 2 e donnée a Suguziac dioceze <strong>de</strong> Poitiers qui accor<strong>de</strong> cent jours d’indulgence a<br />

tous les fi<strong>de</strong>les contrits & confessez qui visiteront l’Eglise <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> pendant les huits jours qui suivent<br />

le fete <strong>de</strong> S t Pierre & <strong>de</strong> S t Paul patrons <strong>de</strong> lad. Eglise accordée le 15. <strong>de</strong>s Calen<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Juillet l’an<br />

second <strong>de</strong> son Pontificat qui est l’an 1048. 1<br />

N° 11.<br />

1 Le pape Clément II n’a même pas régné une année: du 24 décembre 1046 au 9 octobre 1047.<br />

78


49.<br />

[1047], 17 juin<br />

Bulle du pape Clément II, accordant à Auger, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, d’imposer les bénéfices du<br />

monastère.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 12.*<br />

Note: acte inconnu chez Jaffé.<br />

B.<br />

Bulle du meme pape donnée au meme lieu & le meme jour adressée a Auger Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> dans<br />

laquelle il lui permet pour cette fois seulement a cause <strong>de</strong>s <strong>de</strong>penses qu’il a êté obligé <strong>de</strong> faire, <strong>de</strong> faire<br />

une imposition & <strong>de</strong> retirer le subsi<strong>de</strong> qu’il jugera a propos <strong>de</strong> tous les beneficciers <strong>de</strong>pendants du<br />

Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

N° 12.<br />

79


ABBATIAT DE DURAND DE BREDONS<br />

(1048-1072)<br />

Acte dont l’objet n’est pas connu.<br />

50.<br />

1047 ?<br />

Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />

De isto Durando in quadam carta vetusta taliter continetur: “Anno incarnacionis M o XLVII, domnus<br />

Durandus <strong>de</strong> Bredonno <strong>de</strong> pago Alvernico, abbas Moyssiacensis”.<br />

80


51.<br />

1052<br />

Donation par Bernard et Guillaume <strong>de</strong> Doeza, frères, et <strong>de</strong> Seguin <strong>de</strong> Volvenis, <strong>de</strong> leurs parts<br />

respectives <strong>de</strong> l’église Saint-Denis <strong>de</strong> Pommevic.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 45r-47r.<br />

D. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 777-778.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 254-255.<br />

C.<br />

Sacrarum attestatione scripturarum, et authoritate Catholicorum dogmatum, manifestum est <strong>de</strong>bere<br />

unumquemque hominem <strong>de</strong> se suisque omnibus hæreditatibus suis, parentumque suorum pro<br />

quotidianis admissis, et excessibus humanis frequentibus, et oblationes dare Domino Deo.<br />

Hujus rei causa provocatus, ego Bernardus et frater meus Willelmus <strong>de</strong> Doeza concedimus, sive<br />

damus Omnipotenti Deo et beatissimis apostolis Petro et Paulo, et locis venerabilibus Cluniaco atque<br />

Moisiaco simulque Duranno abbati cunctisque ejus successoribus et monachis omnibus in supradictis<br />

locis Deo in perpetuum servientibus, tam futuris quam presentibus, medietatem ecclesiæ Sancti<br />

Dionisii quæ sita est in pago Agennensi, et antiquitus vulgo apellatur Primus Vicus, cum suo<br />

ecclesiastico honore sicut ad nos pertinere vi<strong>de</strong>tur, pro salute et remedio animarum nostrarum seu<br />

parentum nostrorum, et omnium fi<strong>de</strong>lium vivorum atque <strong>de</strong>functorum, accepto ab ipsis monachis<br />

munere triginta solidorum, scilicet Lemovicanæ monetæ.<br />

Simili quoque modo, ego Siguinus <strong>de</strong> Illo Volveno dictus confero quartam partem ipsius ecclesiæ,<br />

cum suo ecclesiastico honore, et quidquid hactenus inibi visus sum possi<strong>de</strong>re, ego et progenitores,<br />

locis supradictis, atque eorum habitatoribus a<strong>de</strong>ptis ejus<strong>de</strong>m muneri nummis, hæc inquam omnia ita in<br />

commune cedimus et donamus jure perpetuo totum et ab integro, id est ecclesiam ipsam cum omnibus<br />

ad eam pertinentibus, terris, vineis, silvis, aquis, pratis cultis sive incultis, ingressis et egressibus,<br />

supradictis monasteriis Cluniaco [et Moissiaco] ab monachis cunctis in ipso per secula De[o]<br />

servientibus.<br />

Facta cessio donati[onis] hujus in manibus domni Duranni Moisiacensis abbatis, anno Dominicæ<br />

Incarnationis millesimo quinquagesimo secundo, Indictione quinta, regnante Francorum rege<br />

Heienrico, ad ipsius ecclesiæ <strong>de</strong>dicationem, in præsentia episcoporum Bernardi Aginnensis, atque<br />

Arnaldi Lactorensis qui ipsam tunc consecravit.<br />

S. Bernardi et Willelmi fratris ejus <strong>de</strong> Doeza. Signum Siguini <strong>de</strong> Illo Volveno. S. Willelmi<br />

Arnaldi. S. Dintberti <strong>de</strong> Oisma. S. Bernardi Rainonis. S. Siguini et Ainardi <strong>de</strong> Illa Landa.<br />

81


52.<br />

[1053], mardi [29 juin]<br />

Le comte Pons <strong>de</strong> Toulouse remet l’abbatia <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> à l’abbé Hugues <strong>de</strong> Cluny.<br />

TEXTE ORIGINAL:<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 615.<br />

NOTE: L’analyse d’Andurandy propose une date corrompue: le 30 mai 1047. En 1047, Hugues n’était pas<br />

encore abbé <strong>de</strong> Cluny. L’erreur <strong>de</strong> datation: “3 <strong>de</strong>s calen<strong>de</strong>s <strong>de</strong> juin”, vient du texte imprimé ci-<strong>de</strong>ssous. Il<br />

s’agit en réalité du 3 <strong>de</strong>s calen<strong>de</strong>s <strong>de</strong> juillet, donc du 29 juin, fête liturgique <strong>de</strong>s saints Pierre et Paul. L’année<br />

doit être restituée: en 1053, le 29 juin tombait un mardi. La mention <strong>de</strong>s “rois <strong>de</strong> France” prouve<br />

qu’Andurandy disposait du texte original.<br />

Editions: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3344 bis (d’après le cartulaire B <strong>de</strong> Cluny, fin XI e -début XII e<br />

siècle, n. 101); GC 1, Instrumenta, acte n. XVIII, p. 37 (sans mention <strong>de</strong> provenance); HGL, t. 5,<br />

acte n. 235, CC, col. 470 (d’après les “archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny, cartulaire <strong>de</strong> S. Odilon” [=<br />

<strong>Cartulaire</strong> B]; la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac; Baluze, Miscellanea, t. 6, p. 465; Gallia<br />

Christiana, nouv. édit., t. 1, Instrumenta, c. 30, 31 & 37). 1<br />

TEXTE INTERPOLÉ:<br />

A’. Pseudo-original hypothétique.<br />

B’. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 167va-168ra.<br />

Editions: Mabillon, Annales Ordinis Sancti Benedicti, t. 4, p. 626; Gallia Christiana, I,<br />

Instrumenta, acte n. VII, p. 30-31 (sans mention <strong>de</strong> provenance).<br />

Edition et traduction: Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1377 à 1406. Chronique <strong>de</strong>s<br />

Abbés <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, éditée, traduite et annotée par Régis <strong>de</strong> La Haye (Maastricht-<strong>Moissac</strong> 1999 2 ), f.<br />

167va-168ra.<br />

TEXTE ORIGINAL OU INTERPOLÉ ?:<br />

B 2 . Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 2.<br />

NOTE: Il s’agit <strong>de</strong> l’acte du 29 juin 1053, faussement daté en 1067 (MLXVII) par Aymeric <strong>de</strong> Peyrac (B’),<br />

et en 1047 (MXLVII) par Andurandy (B). L’analyse d’Andurandy ne permet pas <strong>de</strong> savoir s’il avait sous les<br />

yeux le texte original ou le texte interpolé.<br />

Edition <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux versions: Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 345-346 (d’après HGL et B’).<br />

Traduction: Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 126-128.<br />

Bibliographie et édition: Régis <strong>de</strong> la Haye, Moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et faussaires (I), in: BSATG 121<br />

(1996), p. 7-28.<br />

1 L’édition <strong>de</strong> l’Histoire Générale du Languedoc fait un potpourri <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux versions.<br />

82


(Texte original, d’après l’édition <strong>de</strong> Bernard-Bruel, en pleine page et dans la colonne <strong>de</strong> gauche;<br />

texte interpolé, d’après B’, dans la colonne <strong>de</strong> droite).<br />

(<strong>Cartulaire</strong> B <strong>de</strong> Cluny = édition Bernard-<br />

Bruel)<br />

83<br />

B’.<br />

Poncius, Dei gratia urbis Tholose comes<br />

palatinus.<br />

Quamvis apostolica pronuncient verba quod Non sit nisi a Deo potestas aliqua, 1 tamen <strong>de</strong> reprobis<br />

sermo divinus per prophetam indicat, dicens: Ipsi regnaverunt, sed non ex me; principes extiterunt, et<br />

non cognovi, 2 idcirco Poncius, Tolosanę urbis comes, ne in numero male regnantium a justo arbitre<br />

Deo districte quasi non ab eo non agnitus dijudicer, communi ac salubri consilio uxoris meę<br />

Adalmodis comitissę ac principum<br />

Aquitanorum<br />

mihi subditorum, venerabilis scilicet Bernardi, Katurcensis episcopi, 3 necnon Gauzberti, abbatis<br />

nominati, Willelmi quoque ac Fulconis fratris ejus consultu, <strong>de</strong>crevi ut abbatia Sancti Petri<br />

Moysiacensis cœnobii,<br />

quam ego hactenus cujus <strong>de</strong>ffencionem agemus<br />

et parentes mei seu pre<strong>de</strong>cessores mei, comites Tolosani, <strong>de</strong> manibus<br />

regum Francorum abbatum monachorum<br />

visi sumus in fevi jure<br />

habere et cum homagio<br />

possi<strong>de</strong>re, <strong>de</strong>inceps in Dei servicio rectius, diligentiusque custodiatur. Quapropter volo ut cunctis meis<br />

successoribus patescat, quod ego prenominatam abbatiam Sancti Petri Moysiacensis cœnobii,<br />

Omnipotenti Deo et sanctis apostolis Petro et<br />

Paulo dimitto, necnon et seniori karissimo<br />

domno Hugoni abbati Cluniensi, sive<br />

prestante Deo, interce<strong>de</strong>ntibus apud Ipsum<br />

sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, pro salute<br />

anime mee, karissimo domno Hugoni, abbati<br />

Cluniacensi, et<br />

cunctis successoribus suis in loco Cluniacensi futuris, secundum regulam<br />

Sancti Benedicti Beati Benedicti<br />

ordinandam, in perpetuum<br />

trado, coram testibus. coram testibus concedo.<br />

Si quis autem parentum vel successorum meorum, aut quicumque hominum post finem meum sive<br />

post discessum Gauzberti, principis illius, qui secundus a me in<br />

abbatia <strong>de</strong>ffencione<br />

illa nunc esse vi<strong>de</strong>tur et abbas vocatur, hanc meam cessionem disrumpere quocumque modo<br />

adtemptaverit, quod fieri omnimodo sub obtestatione judicii Dei prohibeo, omnipotentis Dei virtute<br />

examinandum, et papę Romano necnon et Francorum regi, ad quorum tuicionem locus prefatus<br />

Moysiacus pertinet, distringendum relinquo.<br />

Ego vero hanc inscriptionem cessionis in manu jam dicti abbatis domni Hugonis, astante omni<br />

conventu ejus<strong>de</strong>m monasterii, cui preest<br />

mea electione, mea <strong>de</strong>precacione<br />

et prenominati Bernardi, Caturcensis episcopi, ad cujus diocesim attinet locus iste, consecratione,<br />

Durannus abbas et monachus Cluniacensis, in die solempnitatis sanctorum principum apostolorum<br />

Petri et Pauli, manu, ore, cor<strong>de</strong> confirmo atque corroboro.<br />

Bernardus, episcopus Caturcensis, firmavit. Adalmodis comitissa firmavit. Gauzbertus abba<br />

firmavit. Willelmus, cognomento Miscensmalum, firmavit. Fulco, frater ejus, firmavit.<br />

1 Romains 13,1.<br />

2 Osée 8,4.<br />

3 Bernard II, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1047/48 à 1053: Jean Dufour, Les évêques d’Albi, <strong>de</strong> Cahors et <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong>s origines à la<br />

fin du XII e siècle (Paris 1989 = Mémoires et Documents d’Histoire Médiévale et <strong>de</strong> Philologie, 3), p. 60-61.


Data sub III kalendas Junii, 1 III feria,<br />

regnante Philippo rege Francorum.<br />

84<br />

Guillermus, cognomento Miscens Malum,<br />

firmavit.<br />

ab Incarnacione Domini M o LXVII o .<br />

B.<br />

....... Comte <strong>de</strong> Toulouse & adalmodis comtesse <strong>de</strong> Toulouse sa femme font <strong>de</strong>laissem. t <strong>de</strong> l’Abbaïe <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong> que led. Comte & Ses pre<strong>de</strong>cesseurs Comtes <strong>de</strong> Toulouse possedoint jusques alors la tenant<br />

<strong>de</strong>s mains <strong>de</strong>s Rois <strong>de</strong> france, font led. Comte & Comtesse ce <strong>de</strong>laissement en faveur d’hugues Abbé<br />

<strong>de</strong> Cluni, le 3. <strong>de</strong>s Calen<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Juin 1047.<br />

N. 615<br />

D.<br />

2. L’an 1047. Delaissement <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> fait par le Comte & Comtesse <strong>de</strong> Toulouse qui<br />

l’avoient usurpée, En cas on vint contre led. <strong>de</strong>laissement il implore le secours du Pape & du Roy <strong>de</strong><br />

France sous la protection <strong>de</strong>squels est led. lieu <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

1 Lire: Julii. La solempnitas sanctorum principum apostolorum Petri et Pauli (voir supra) ne tombe pas le 3 <strong>de</strong>s kalen<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

juin, mais le 3 <strong>de</strong>s kalen<strong>de</strong>s <strong>de</strong> juillet (= 29 juin). En outre, la datation d’après le règne du roi Philippe I er (1060-1108) est <strong>de</strong><br />

toute évi<strong>de</strong>nce fausse. Fort heureusement, les autres éléments <strong>de</strong> datation, ainsi que les personnes figurant dans le texte,<br />

permettent <strong>de</strong> dater l’acte avec certitu<strong>de</strong> au 29 juin 1053.


53.<br />

[vers 1053]<br />

Notice sur la donation par Odilus d’une villa dans la paroisse <strong>de</strong> Mauriac et d’autres biens en<br />

Rouergue à l’église <strong>de</strong> Jérusalem, pour la fondation d’un monastère du Saint-Sépulcre.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copies du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong>s parchemin” (perdu): Doat<br />

129, f. 58r-60v.<br />

C. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12773, p. 58-59; BN, ms. lat. 12751, p. 780.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5513.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604 et 605.<br />

Editions: Novus Thesaurus Anecdotorum, 1, col. 176-177; HGL, t. 5, col. 475-476; Bousquet, p.<br />

216-217.<br />

Anno ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi millesimo quinquagesimo tertio, et indictione quinta,<br />

ego Odilus, filius Rodulfi, <strong>de</strong> comitatu Ru<strong>de</strong>nse perrexi Jherosolimam causa orationis, et vi<strong>de</strong>re sancta<br />

loca ubi Dominus noster Jesus Christus dignatus est nasci, pati, mori et resurgere, et ascen<strong>de</strong>re in<br />

coelum, compunctus suo cor<strong>de</strong>, et posuit Deus in animo meo, ut du meis hæreditatibus facerem<br />

monasterium ad honorem Domini nostri Jesu Christi qui positus est in Sancto Sepulchro, id est in illa<br />

parrochia <strong>de</strong> Mauriag 1 volo illum ædificare, taliterque dispono, concedo ibi medietatem <strong>de</strong> ipso<br />

honore <strong>de</strong> ipsa ecclesia Sancti Remedii, 2 et <strong>de</strong> illo ecclesiastico, et dono medietatem <strong>de</strong> illa ecclesia<br />

quoe vocatur Mauromonte, 3 ipsam partem quoe ad me pertinet <strong>de</strong> ecclesia Sancti Androeoe, quoe<br />

vocatur Fenostre, et medietatem <strong>de</strong> ipsa corte, et unam in Prosimeda, et in villa <strong>de</strong> Frontenago<br />

una mansio, quoe vocatur Fonte, et in villa An<strong>de</strong>siago 4 una mansio quoe vocatur Fraise, 5 in parrochia<br />

<strong>de</strong> Galgagno une mansio quoe vocatur Genesta, et alia mansio quoe vocatur La Combeta, et in<br />

parrochia Mauriago ipsa medietate <strong>de</strong> ipso Tinobre qui vocatur Caizago, 6 et ipsa medietate <strong>de</strong> ipso<br />

alodo quoe vocatur Alfone, cum terra et cum bosco, et <strong>de</strong> illo alodo quoe vocatur Valazires illa<br />

medietate. Insuper et <strong>de</strong> omnia mea res dono <strong>de</strong>cimam ad ipsam ecclesiam, quoe est monasterium<br />

Sancti Sepulchri.<br />

Ego supradictus Odilus, filius Rodulfi, hoec omnia supradicta mea hoereditas et partes trado, et<br />

dono Dei Omnipotentis et sanctæ ecclesiæ Hierosolimitanæ, ubi Dominus noster Jesus Christus fuit<br />

crucifixus, et positus in sepulchro, et tertia die resurrexit, et in manibus sanctissimi Patriarchæ<br />

Sophronii pro re<strong>de</strong>mptione animæ meæ, et ejus successoribus, ut fiat monasterium istum in juditium<br />

regunt Sanctum Sepulchrum laxamus, ut quicumque esse abbas hujus monasterii fiat ordinatus<br />

per consuetudinem terroe et teneat honorem per Patriarcham Hierosolimitanum. Et pono ut pro anima<br />

mea, et conjugis Ceciliæ, et patri meo Rodulfi, et avi mei Odili, et Helisabet, et Johanna et Ugoni<br />

comitis, et Ricardoe matris suoe, et omnium parentum meorum fiat hoc. Et constituo ut omni anno pro<br />

incenso, et datum veniat ad Sanctum Sepulchrum per nostrum missum <strong>de</strong> hoc monasterio postquam<br />

erit consecratum bisantum unum <strong>de</strong> auro; et si uno anno non potest, fiat in alio.<br />

Et quicumque voluerit disper<strong>de</strong>re istum monasterium supradictum, si non per satisfactionem<br />

emendaverit habeat partem cum illis qui Dominum Jesum tradi<strong>de</strong>runt et crucifixerunt.<br />

1 Mauriac, lieu-dit à 3 km au sud <strong>de</strong> Villeneuve.<br />

2 Saint-Rémy, à 4 km au sud <strong>de</strong> Villeneuve.<br />

3 Marmont, sur la commune <strong>de</strong> Morlhon-le-Haut (Aveyron, arr. et canton Villefranche-<strong>de</strong>-Rouergue).<br />

4 Nom disparu (Bousquet, p. 196); il s’agit probablement <strong>de</strong> l’ancien nom <strong>de</strong> Villeneuve.<br />

5 Fraise, lieu-dit à 5 km au sud <strong>de</strong> Villeneuve.<br />

6 Peut-être Craissac, lieu-dit à 2 km au sud-est <strong>de</strong> Villeneuve.<br />

85


Ego Sophronius Patriarcha Hierosolimitanus oro atque benedico omnes qui in hoc monasterio<br />

supradicto serviunt, atque bona faciunt et sustentant, quicumque contrarii fuerint, si non<br />

emendaverint, habeant exprobationem cum Domino nostro Jesu Christo in diem Judicii.<br />

86


54.<br />

1056, septembre<br />

Approbation par le Concile <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> l’union <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> à Cluny.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un manuscrit du milieu du XI e siècle: Paris, BN, ms.lat. 4280 AA, f. 326.<br />

C. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 54rb-va.<br />

D. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158vb-159ra.<br />

E. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 4280 BB, f. 326-327.<br />

Editions: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3353; Mansi, t. 19, col. 854-856; Thesaurus, t. 4, col. 89-90.<br />

.....<br />

Notum sit omnibus hominibus in Christo pie vivere hic et in futura vita cupientibus, res ecclesiasticas<br />

jure hereditario Deo servientibus pro re<strong>de</strong>mpcione animarum tradi et inconvulsas maxime sanctorum<br />

catholicorum patrum sanxit auctoritas. Quapropter cupiditate ducti inimici Dei <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rantes <strong>de</strong>predari<br />

et inva<strong>de</strong>re hoc quod fi<strong>de</strong>les monasteriis Deo spirante <strong>de</strong><strong>de</strong>runt sua propria voluntate, omnipotentem<br />

Deum pravis moribus suis exacerbant [cum <strong>de</strong>cimas et honores monasteriorum atque ecclesiarum<br />

injuste sibi ascribunt]. Sed nunc pro certo fiat fraternitas Christianorum Cluniacum monasterium cum<br />

omni suo honore perpetue Deo et beato apostolo Petro successoribusque suis viris apostolicis a priis<br />

temporibus sue construcionis esse datum, cum cunctis locis sibi in diversis partibus mundi<br />

adjacentibus. Et i<strong>de</strong>o placuit concilio Sancte Roamane ecclesie celebrato apud Tholosam, iubente<br />

pape Victore, mense septembre, presente Arnuldo episcopo, ut locus Moyssiacensis [et monasterium]<br />

cui preest Durandus abbas Cluniaco subditum cum omni suo honore, quem habet aut habebit,<br />

auctoritate pontificum XVIII firmaverunt. Sunt autem excepto honore antiquo, ista adjacencia: Mons<br />

Corbellus, Rota Cisteria, Villa Nova, Villa Sancti Paladii, Duravellum, Moyracus, Medicutum cum<br />

cunctis appendiciis suppradictorum locorum. Et adiutores et benefactorum consequantur<br />

benedicionem et absolucionem pontificalem; invasores vero, si non emandaverint, dignam et divinam<br />

percipiant ulcionem.<br />

87


55.<br />

1057<br />

Donation par R., évêque <strong>de</strong> Périgueux, <strong>de</strong> l’église Sainte-Marie <strong>de</strong> Cubjac.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 746 et 7174.<br />

B.<br />

Donation faite au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> L’Eglise <strong>de</strong> S. te Marie <strong>de</strong> Cubsac 1 par R. Eveque <strong>de</strong><br />

Perigueux. 2 L’an 1057.<br />

N.° 7174.<br />

N.B. Cette église fut donnée en 1185 par Bertrand, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, à l’abbaye <strong>de</strong> Chancella<strong>de</strong><br />

(Andurandy 7175).<br />

1 Cubjac (Dordogne, arr. Périgueux, canton Savignac-les-Eglises).<br />

2 Non pas R., mais Géraud <strong>de</strong> Gourdon était évêque <strong>de</strong> Périgueux <strong>de</strong> 1047 à 1059.<br />

88


56.<br />

1059, juin, dimanche<br />

Notice sur la donation <strong>de</strong>s “murailles” <strong>de</strong> Saint-Geny <strong>de</strong> Lectoure et <strong>de</strong> l’église Sainte-<br />

Geneviève.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 56r-60r.<br />

Edition: GC I, Instrumenta, n. XVII, p. 36-37.<br />

B.<br />

Anno Incarnationis Dominicæ millesimo quinquagesimo nono, ob immanissimam cla<strong>de</strong>m quæ pro<br />

interfectione cujusdam militis, Gualterii scilicet cognomento <strong>de</strong> Tu<strong>de</strong>l, in Lomaniæ vicecomitatu<br />

accidit, a<strong>de</strong>o cælestis vindicta occulto Dei juditio patuisse dinoscitur, ut post internectionem<br />

multorum hominum, postque combustionem multarum villarum in illis partibus, ipsa etiam ecclesia<br />

quæ pro matre ecclesiarum habetur prima, monasterium vi<strong>de</strong>licet sancti Genii Lectoranensis omnino<br />

ad favillam, cum pluribus hominibus clericis, laicis ac mulieribus, parvulis et lactantibus in dominica<br />

die a supervenientibus hostibus comburetur; qua concrematione patrata, qui semiusti evaserunt, cum<br />

paucis qui eo quod <strong>de</strong>fuerunt illæsi remanserant, consilio inito cum principibus patriæ illius, ad quos<br />

res pertinere vi<strong>de</strong>batur, parietes vacuos qui <strong>de</strong> conbustione exusti remanserunt, [<strong>de</strong><strong>de</strong>runt] Deo et<br />

sancto Petro loci Moisiacensis coenobii, et domno Duranno episcopo, ejus<strong>de</strong>m monasterio abbati, et<br />

omnibus fratribus in eo<strong>de</strong>m monasterio <strong>de</strong>gentibus, tam præsentibus quam et futuris, cum omni<br />

<strong>de</strong>cimatione et primiciis et offerendis, et cum omne quod ad ecclesiasticum pertinet servitium illius<br />

honoris in alodii jure tradi<strong>de</strong>runt, coram plurimis qui <strong>de</strong> ea affinitate erant, nullo contradicente<br />

testibus.<br />

De<strong>de</strong>runt quoque ista facientes ex illo alodio, quod antiquitus pertinebat ad eam<strong>de</strong>m ecclesiam<br />

sanctæ Genovefæ, præfato loco Moisiaco sancti Petri totum, sicut inter fines qui istic conscribuntur,<br />

vi<strong>de</strong>tur habere, sicut finitur vicecomitalis honor, et vadit usque in illum pomaredum cum ipso<br />

pomaredo, et venit vallis usque ad portam Auriol, et sicut <strong>de</strong>terminat ipsa strada publica, usque ad<br />

fontem <strong>de</strong> ipso Broil. Illum vero alodium quod est in Caballi Dorso, quod Sancius <strong>de</strong>dit sanctæ<br />

Genovefæ guerpivit in ipso dono, sicut et aliud Guillelmus Arnaldi <strong>de</strong> Brunomont et uxor ejus, et<br />

filius ejus, cujus auctoritate, guirpitione, instinctu et voluntate facta est donatio ista solemniter a<br />

Donato, et nepotibus ejus Arnaldo <strong>de</strong> Illa Barta, et Arnaldo filio abbatis, et Arnaldo filio altero, et<br />

Bernardo filiis Garsiæ, sine retentione alicujus servitii, vel expletæ a Guillelmo ipso retentæ.<br />

Finis autem hujus honoris ex altera parte <strong>de</strong> illa artiga <strong>de</strong> Orbo, usque in illa gutta <strong>de</strong> Vulpe. Dedit<br />

autem <strong>de</strong> suo alodio altero prædictus Guillelmus in ista donatione, duas petias <strong>de</strong> alodio in ipso<br />

Broilo, cum une prato <strong>de</strong> illa Guar<strong>de</strong>lla, pro qua re accepit <strong>de</strong> sancto Petro quinque solidos.<br />

Noverint omnes quicumque legerint hanc cessionis chartam, quod ego Donatus, et nepotes mei<br />

Arnaldus <strong>de</strong> illa Barta, et alius Arnaldus filius abbatis, necnon et alius Arnaldus et Bernardus frater<br />

ejus, filii Garsiæ, donamus et auctoritate firma corroboramus istam donationem, ecclesiam scilicet<br />

sanctæ Genovefæ, in episcopatu Lectoratensi constructam, cum omni honore suprascripto, Domino<br />

Deo et sancto Petro Moisiacensi monasterio, sicut suprascriptum est, pro animabus patrum nostrorum<br />

et matrum nostrarum, et omnium parentum nostrorum viventium ac <strong>de</strong>functorum, seu eorum qui in<br />

ea<strong>de</strong>m ecclesia cremati fuerunt, tali qui<strong>de</strong>m tenore, ut si aliquando sua<strong>de</strong>nte Diabolo qualiscumque<br />

potestas, quocumque malo ingenio voluerit locum jam nominatum Moisiacum a societate et fi<strong>de</strong>litate<br />

loci et ordinis Cluniacensis monasterii, quod absit, divellere potestate; illa nihil quidquam in hac<br />

nostra donatione retinente, locus et ejus habitatores Cluniacensis monasterii hanc donationem nostram<br />

ecclesiam scilicet sanctæ Genovefæ habeant, teneant et imperpetuum possi<strong>de</strong>ant.<br />

89


Facta solemniter donatio ista in mense Junio, die dominica, coram testibus, in præsentia et manu<br />

Adgerii prioris, et aliorum multorum fratrum.<br />

90


57.<br />

[1059], mercredi<br />

Donation par les frères Gausbert et Seguin <strong>de</strong> Pestillac <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Duravel.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />

aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 48r-51r.<br />

D. Autre version d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 52r-55r.<br />

E. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 780.<br />

F. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4281.<br />

G. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />

Editions: HGL, t. 5, col. 483-484; Müssigbrod, p. 220-222.<br />

C.<br />

Legalium præcepta testamentorum tantum utique post mortem testatoris Apostolo teste probantur<br />

valere, ut omni se mota allegatione illis nemo au<strong>de</strong>at contraire ulla ratione. Quod si in hoc carorum<br />

pignorum successione moriturorum agitur provisione, multo magis quæ fi<strong>de</strong>les animæ ad huc in<br />

corpore positæ Deo voluntarie more testario obtulere his consentire, et fi<strong>de</strong>liter cre<strong>de</strong>re omnis<br />

catholicus christianus cognoscit <strong>de</strong>bere; habet namque facultatem ex præcepto legis divinæ homo<br />

quisque suæ cujusquam rei facere hære<strong>de</strong>m ecclesiam Dei, ut sancti quorum nominibus loca sacrata<br />

tenentur, ipsum sane Deum repropicienter ei, un<strong>de</strong> his testimoniis roboratus, ego Gausbertus vocabulo<br />

<strong>de</strong> Pestiliago 1 trado imperpetuum possi<strong>de</strong>ndum Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo,<br />

ac locis eorum Cluniaco atque Moisiaco in manu abbatum eorun<strong>de</strong>m locorum Hugonis atque Duranni,<br />

et monachis ibi<strong>de</strong>m habitantibus, tam præsentibus quam futuris, cum authoritate et voluntate domini<br />

Fulconis Caturcensis episcopi, et cum consilio Siguini fratris mei et filiorum meorum Bernardi et<br />

Gausberti, cum consensu etiam seniorum meorum Gausberti abbatis secularis, et Aimerici <strong>de</strong> Gordo, 2<br />

medietatem ecclesiæ illius quæ vocatur Duravel, 3 quam ego per manum supradictorum seniorum<br />

meorum jure fevi tenui, pro anima mea, et omnium parentorum meorum, patris vi<strong>de</strong>licet mei ac<br />

matris, necne cunctorum ad me pertinentium, tali qui<strong>de</strong>m ratione ut nullus ex progenie mea umquam<br />

au<strong>de</strong>at auferre Sancto Petro vel supradictis locis. Quod si etiam ulla occasione monasterium<br />

Moisiacense contigerit, quod absit, segregari a consortio seu voluntate abbatis aut seniorum<br />

Cluniensium, tamen hæc mea donatio volo et confirmo quatinus stabilis et inconcussa permaneat<br />

absque ullo contradictore.<br />

Ego etiam Seguinus, frater supradicti Gauzberti, non longe post instinctu et voluntate Dei factus<br />

monachus, donavi Domino Deo Omnipotenti pro salute animæ meæ, et omnium parentum meorum<br />

cum consilio uxoris meæ, et filiorum meorum Iterii et Arnaldi atque Gauzberti, cum authoritate domni<br />

Fulconis Caturcensis episcopi, assensu quoque seniorum meorum Gauzberti abbatis secularis, et<br />

Aimerici <strong>de</strong> Gordo, aliam partem ipsius ecclesiæ, quam ego simul cum fratre meo tenebam vocabulo<br />

<strong>de</strong> Duravel jure fevi, per manum istorum seniorum meorum, loco Cluniensi atque Moisiacensi, et<br />

monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus, in manu abbatum memoratorum locorum, Hugonis scilicet atque<br />

Duranni, tali ratione ut supra taxatum est, ut nullus ex progenie mea umquam au<strong>de</strong>at auferre a<br />

potestate sancti Petri, vel supradictorum locorum.<br />

Contestamur igitur in commune nos omnes supradicti universos homines nostræ vel alterius<br />

generationis cujuslibet ætatis sive dignitatis, istam nostram donationem aliquomodo irritam facere<br />

1<br />

Pestillac, lieu-dit à 1 km au nord-ouest <strong>de</strong> Montcabrier et à 3,5 km au nord-ouest <strong>de</strong> Duravel.<br />

2<br />

Gourdon (Lot, ch.l.arr.).<br />

3<br />

Duravel (Lot, arr. Cahors, canton Puy-l’Evêque).<br />

91


volentes, uti sacrilegos et legis Dei violatores atque perpetui anathematis nisi satisfecerint in æternum,<br />

et ultra ultione multari.<br />

Facta <strong>de</strong>scriptio cessionis hujus anno Incarnationis Domini millesimo quinquagesimo quinto, feria<br />

quarta, regnante Heienrico Francorum rege, pontificatum Romanæ Ecclesiæ Nicholao papa regente. 1<br />

Ut ergo hæc nostra donatio inconvulsa et stabilis per omnia tempora maneat, supradictos seniores<br />

et amicos nostros firmare facimus, et nos ipsi firmamus. Fulco episcopus cum consilio præpositi<br />

Poncii, et Petri archidiaconi et aliorum clericorum suorum firmavit. Gauzbertus abbas secularis cum<br />

consilio fratrum suorum Isarni et Raimundi firmavit. Aimericus præcepto suo firmare mandavit. Ego<br />

ipse Gauzbertus cum fillis meis Bernardo et Gausberto firmavi. Ego ipse Siguinus cum filiis meis<br />

Iterio, Ugone atque Gauzberto firmavi.<br />

– F I D E L I T E R –<br />

1 La date doit être corrigée en 1059. Voir: Müssigbrod, p. 214-223.<br />

92


58.<br />

1059<br />

Notice sur la donation faite à Cluny par Guillaume Arnaud, <strong>de</strong> l’église Sainte-Marie <strong>de</strong> Moirax.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 10r.<br />

C. Mentionné dans ce même fragment <strong>de</strong> cartulaire: ADTG, G 569 II, f. 7v.<br />

a. Edition: Le texte complet <strong>de</strong> l’acte <strong>de</strong> donation est imprimé dans Bernard-Bruel, t. 4, n. 2978.<br />

NOTE: cet acte, habituellement daté <strong>de</strong> 1049, est en réalité <strong>de</strong> 1059: Müssigbrod, p. 63-65. – Puisque<br />

Moirax est mentionné par le Concile <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1056 parmi les possessions à restituer <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong>, il ne s’agit pas ici d’une donation, mais d’une restitution.<br />

B.<br />

DOMINUS dicit in evangelio date helemosinam et omnia munda sunt vobis. 1 Hac ammonitione ego<br />

Wilelmus Arnaldus, in Dei nomine provocatus, dono Domino Deo et sancto Petro Cluniensi,<br />

ecclesiam quę consecrata [est] in honore Sanctę Dei Genitricis MARIE, sita in loco qui vocatur<br />

Moirax, pro remedio animę meę, atque pro remedio parentum meorum viventium ac <strong>de</strong>functorum, ut<br />

vitam ęternam nobis Deus conce<strong>de</strong>re dignetur in secula seculorum.<br />

a.<br />

Orbe in transitorio dum quis vivitur more humani generis semper ad <strong>de</strong>teriora labendo, si non ad<br />

primam, terciam vel sextam, ad nonam vel saltim ad XI mam horam acce<strong>de</strong>ns, cum “jam securis ad<br />

radicem arboris posita est”, jactet vel tunc cogitatum suum in Domino, reminiscendo non solum<br />

Factori sed Re<strong>de</strong>mptori proprio Jesu Christo, qui non solum incarnari, set et mori voluit, pro nostræ<br />

salutis pretio. Quiquis ergo te letaris tali re<strong>de</strong>mptum sub salutari pretio, oculorum orbes, id est pure<br />

mentis studium, mundiciamque manuum figas oro in Domino, a Quo salvandum te credas sine dubio,<br />

si hujus mundi caduca, fragilia et diatim usque ad exicium pertræncia fuerint a te pe<strong>de</strong> cristiano<br />

viriliter conculcata, ad quem jam acce<strong>de</strong>ns uberrimos elemosinarum fructus in necessitatibus fratrum<br />

secundum illud beati Tobie erogat sedulo; dicit enim filio: “Si multum tibi fuerit, habundanter<br />

tribuito, sin autem modicum, ipsum modicum libenter impertire stu<strong>de</strong>to”. Reminiscaris et beati<br />

prophete Danielis ortamento; dicit enim regi Nabucodonosor: “Rex consilium meum placeat tibi oro<br />

et male a te commissa per elemosinarum largitatem ut [redimas] moneo; et propheta: “Abscon<strong>de</strong><br />

elemosinam in sinu pauperis, et ipsa orabit pro te ad Dominum sedulo”.<br />

His et quam plurimis formati testimoniis, ego Willelmus Arnaldi, [sicut et] filius meus Petrus,<br />

notum esse volumus, tam presentibus quam futuris, quod pro re<strong>de</strong>mptione animarum nostrarum et<br />

omnium parentum nostrorum, aliquis ex nostra ereditate [quę nobis] jure evenit, donamus Domino<br />

Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et ad locum Cluniacum, ubi domnus Ugo abba magis<br />

pro<strong>de</strong>sse quam preesse vi<strong>de</strong>tur. Dona[mus ad predi]ctum locum æcclesiam quandam Beate Marie<br />

Virginis, Moiriaco vocatam, [cum] omni villa et parrochia ad ipsam ecclesiam pertinentem, cum<br />

primiciis, <strong>de</strong>c[imis, oblationibus] et ceteris omnibus quecumque ibi Arnaldus, pater meus, habere<br />

visus est [vel] nos usque hodie abemus et inante adquirere poterimus, in alodo et in bene[ficio, in<br />

campis, silvis], pratis, aquis aquarumque exitibus et regressibus, pascuis, et comanda et guarda.<br />

Donamus etiam similiter æcclesiam <strong>de</strong> Albar, sicut supra dictum est [<strong>de</strong> Moyriaco], cum omnibus<br />

ibi pertinentibus, villam et parrochiam, totum ex integro, quę[situm] et inquirendum, sibut abuit<br />

Arnaldus et tenuit.<br />

1 Luc 11,41.<br />

93


Donamus quoque quartam p[artem ęcclesie] Sancti Martini <strong>de</strong> Lairaco, cum omnibus ad ipsam<br />

partem pertinentibus. Hanc e[nim] <strong>de</strong>di Saxeto, <strong>de</strong>cano, filiolo meo quo adjuvaret 1 in benefitio, ita ut<br />

post mortem ejus<strong>de</strong>m Saxeti meum ad dominium reverteretur; nunc autem do et hanc Deo et ejus<br />

Genitrici Mariæ <strong>de</strong> Moyraco.<br />

Donamus etiam <strong>de</strong> Salenis similiter quantum ibi a[bemus, cum] omnibus a fine usque in finem,<br />

sicut Arnaldus tenuit aut aliquis vivens pro eo.<br />

Donamus similiter ecclesię medietatem <strong>de</strong>s Kirs, sicut tenuit Arnaldus, pater meus, et Garse[as],<br />

filius ejus, cum villa et parrochia et omnibus ibi pertinentibus quantum ipse abere visus est.<br />

Donamus et omnem terram, tam alodum quam beneficium, quantamcumque [inter Geirs] et<br />

Aurona 2 abemus vel alius per nos et Arnaldus possedit; ecclesiamque Sancti Amancii cum omnibus<br />

quæ ad eam pertinent, et portum <strong>de</strong> Agenno; æcclesiam quoque <strong>de</strong> Launiano cum villa et parrochia,<br />

cum omnibus quæ ad eam pertinere vi<strong>de</strong>ntur, et villam San[c]tæ Columbe, sicut Arnaldus, pater meus,<br />

possedit et abuit, et terra quæ vocatur Karrils cum terra Desluc.<br />

Concedimus etiam æcclesiam Sancti Lupercii, quæ est in episcopatu Basatensi posita, inter<br />

Garonam et Bevera fluvius, et villa cum parrochia et piscationibus; quam ecclesiam Sancti Lupercii<br />

habebat pater meus Arnaldus propriam et sine aliqua calumnia in die qua misit eam in pignore ad<br />

Arnaldum <strong>de</strong> Sauniaco per C solidos, eo tenore ut ipsis redditis ad se aut ad filios Willelmum<br />

Arnaldum reverteretur.<br />

Hoc totum et integrum, sine ulla retentione nostra vel alicujus mortalis, quesitum et inquirendum,<br />

donamus Deo et sanctis apostolis Petro et Paulo et ad locum Cluniacum. Si quis autem hanc<br />

donationem calumpniaverit, nisi resipuerit, ira Dei maneat super eum et pars ejus sit cum Juda<br />

traditore et Datan et Abiron, et insuper judiciaria potestate cohactus, centum uncias auri componat.<br />

Quod ut firmum maneat, manibus propriis firmamus et firmandum tradimus domno Hugoni abbati,<br />

anno Incarnationis Dominicæ M.XLVIIII, regnante Henrico, Francorum rege, Bernardo Agencium<br />

episcopo, et G. Pictaviensium comite. 3<br />

S. domni abbati Hugonis. S. Bernardi episcopi. S. Duranni episcopi. 4 W. Willelmi Arnaldi. S.<br />

Petri, filii ejus, et S. Anne, matris ejus<strong>de</strong>m Petri, qui hanc donationem fecerunt. S. Warini monachi. S.<br />

G. Pictavorum comitis. S. Rodlanni militis. S. Garsia Arnaldi, et alii quam plures.<br />

(au dos:)<br />

Preceptum Willelmi et Petri filii ejus, <strong>de</strong> Moyriaco.<br />

1 Lisez: quoad viveret.<br />

2 Lisez: Garona ?<br />

3 Hugues <strong>de</strong> Semur, abbé <strong>de</strong> Cluny <strong>de</strong> 1049 à 1109; Henri I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1031 à 1060; Bernard, évêque d’Agen <strong>de</strong><br />

1049 à 1059 environ; Guillaume V, comte <strong>de</strong> Poitiers.<br />

4 Il doit s’agir <strong>de</strong> Durand <strong>de</strong> Bredons, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1048 à 1072 et évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1059 à 1072.<br />

94


59.<br />

[1048/1059]<br />

Cession par Gauzbert, abbé chevalier, à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong> la viguerie <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et du<br />

fief <strong>de</strong> Guillaume Siquier, avec l’église Saint-Germain.<br />

A. Original: ADTG, G 633 (Andurandy 3441).* Parchemin troué sur les plis. Encre effacée par<br />

endroit.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3441.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: DE VICARIA ISTIVS UILLE<br />

Omnibus quibuscumque scire volentibus pateat, volo, quod ego Gauzbertus, abba nominatus, ne in<br />

futuro Dei judicio cum sacrilegis et cum ea quę Dei juris sunt male inva<strong>de</strong>ntibus a Justo Judice Deo<br />

dampner, vicariam illam quam ego et pre<strong>de</strong>scessores mei omnes actenus visi sumus ex secularis parte<br />

abbatis possi<strong>de</strong>re et per nos cęrtum fore dinoscitur, retroactis temporibus, satellites nostros in fevi jure<br />

tenuisse, coram Deo et presencia altari et coram reliquiis sanctorum Dei appositis hac, sub testimonio<br />

ligni Sanctę Crucis sacrosanctaquę vulgo Bursa sancti Petri nominantur sustinentis, donans relinquo<br />

sancto Petro apostolo, in hoc eo<strong>de</strong>m Moysiaco cenobio, et domno DVRANNO abbati ejus<strong>de</strong>m<br />

monasterii, et omnibus fratribus sibi hodię ibi subjectis, nęcnon et omnibus successoribus eorum in<br />

prenominato cenobio Moysiaco sub monachili abitu in perpetuum victuris.<br />

Cedo autem donans supradicto monasterio sancti Petri Moysiaco, omnem fevum ab integro quęm<br />

<strong>de</strong> me atque <strong>de</strong> meis pre<strong>de</strong>cessoribus vi<strong>de</strong>tur possi<strong>de</strong>re WILLELMUS SIKERII, 1 scilicet terras, vineas,<br />

cum ęaclesia sancti Germani, in ea<strong>de</strong>m quoque villa domos et casales. Similiter autem omnem fevum<br />

quem tenet <strong>de</strong> his qui ex me tenent, ex sancti Petri honore, quicumquę sint illi.<br />

Tali quippe tenore hanc donacionem sive guirpicionem facio, ut ab hodierno die et <strong>de</strong>incebs nemo<br />

super terram vivencium contrapellare au<strong>de</strong>at, qualicumque orta occasione, in totam villam<br />

Moysiacam, vicariam illam sancto Petro, omnibus abbatibus et fratribus presentibus nequę futuris, sed<br />

semper in seculum seculi ad libitum eorum vicarii a illi, qui in ea<strong>de</strong>m villa per manus abbatum et<br />

monacorum fuerint fi<strong>de</strong>l sancti Petri manentes, in quantum adtinuerit ad vicariam euntes re<strong>de</strong>ant<br />

et fi<strong>de</strong>li successione parentum re<strong>de</strong>untes incedant.<br />

Si quis vero cujuscnis aut ordinis vel potestatis adversus anc publicam guirpicionem<br />

ambiciose adire tæmptaverit, cum eis peccati se non ambigat partiari p qui Dei hereditatem<br />

diripientes et vasa divinis cultibus sacrata suis inmundissimis conviviis super ponentes, aæternas luunt<br />

penas, mortui ntes atque dolentes.<br />

(plusieurs lignes blanches; suivent les souscriptions en bas <strong>de</strong> page:)<br />

Sig+ GAVZBERTI qui cartam fecit facerę. Sig+ GAVZBERTI fratri ejus. 2 Sig+ Willelmi Sikerii.<br />

OMNES isti vi<strong>de</strong>runt et firmaverunt.<br />

__________<br />

a. leçon probable. – b. fi<strong>de</strong>l] fi<strong>de</strong>les in loco restit. – c. cujusc] cujuscumque ... restit. – d. Encre<br />

effacée sur un pli du parchemin. Je lis fentes, avec un l suscrit au-<strong>de</strong>ssus du e, donc: flentes<br />

1 Sur la famille Siquier, voir : Didier Panfili, Aristocraties méridionales. Toulousain-Quercy XI e -XII e siècles (Rennes 2010),<br />

passim. La famille possè<strong>de</strong> une motte éponyme à 2 km à l’est <strong>de</strong> Saint-Martin-Belcasse : « La Motte Séquier ».<br />

2 Gauzbert, abbé séculier, avait donc un frère également appelé Gauzbert. Sur ce cas rare d’homonymie à l’intérieur d’une<br />

fratrie, voir : Didier Panfili, Aristocraties méridionales. Toulousain-Quercy XI e -XII e siècles (Rennes 2010), p. 110-111.<br />

95


60.<br />

[1048/1059]<br />

Notice sur la donation par Odilo Radulfi <strong>de</strong> l’église d’An<strong>de</strong>ichac, dans la paroisse <strong>de</strong> Mauriac,<br />

en Rouergue.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après <strong>de</strong>s “copies en parchemin escrites l’une ensuite l’autre”: Doat<br />

128, f. 91r-93r.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1968.<br />

Edition: Müssigbrod 1988, p. 302.<br />

C.<br />

Notum sit omnibus tam præsentibus quam futuris, quod Odilo filius Radulfi ac Joannæ, donat<br />

ecclesiam in pago Rotenensi in ministerio Saviniacensi, 1 in parrochia <strong>de</strong> Mauriag, 2 in villa quæ<br />

vocatur An<strong>de</strong>ichac 3 cum alodio, et cum terra quæ dat et daturus est Domino Deo et Sancto Sepulchro<br />

in honore Sanctæ Resurrectionis, in provi<strong>de</strong>ntia ac sub ditione sancti Petri seu omnium Apostolorum,<br />

vel domini Duranni abbatis qui præesse vi<strong>de</strong>tur monasterio Moysaceno. Hæc autem omnia supradicta<br />

eo tenore dono loco supradicto pro animæ meæ parentumque meorum re<strong>de</strong>mptione, ut quamdiu<br />

supradictus abbas vixerit cum monachis sibi subiectis teneat et possi<strong>de</strong>at, postque obitum ipsius<br />

omnes illius successores cum monachis suis in eo<strong>de</strong>m coenobio regulariter viventibus, ac abbatis<br />

Cluniensis electi voluntate vel electione, post consecrationem vero ecclesiæ singulis annis aureum<br />

bisantum unum patriarchæ Iherosolimitano persolvant.<br />

1 Savignac (Aveyron, arr. et canton Villefranche-<strong>de</strong>-Rouergue).<br />

2 Mauriac, lieu-dit à 3 km au sud <strong>de</strong> Villeneuve.<br />

3 Dénomination disparue (Bousquet p. 196); il s’agit peut-être <strong>de</strong> l’ancien nom <strong>de</strong> Villeneuve-d’Aveyron.<br />

96


61.<br />

[1048/1059/1072 ?]<br />

Notice sur la donation par Pons Hugues et son frère Aton <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Lobaresses et <strong>de</strong><br />

plusieurs biens.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après <strong>de</strong>s “copies en parchemin escrites l’une ensuite l’autre”<br />

(document perdu) : Doat 128, f. 92r-v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1968.<br />

Edition: Müssigbrod 1988, p. 237-238.<br />

B.<br />

Memoria donationis, quam jussit Pontius Hugo et Ato frater ejus scribere, sub præsentia Duranni<br />

abbatis, <strong>de</strong> illa ecclesia quæ vulgo vocatur Loparecas, quam <strong>de</strong>dit ipse prædictus Pontius Hugo, et<br />

omnes fratres ejus cum eo, sancto Petro et monasterio Musciaco, pro amore Dei, et ob re<strong>de</strong>mptionis<br />

<strong>de</strong>votionem animæ suæ et animarum omnium parentorum suorum. Dedit itaque, ut manifestius<br />

dignoscatur, cimiterium ecclesiæ totum, et medietatem <strong>de</strong>cimi totam, et <strong>de</strong>cimam partem ipsius porti<br />

qui est in flumine Tarnis, et postea totam integram villam, extra solam medietatem mercati <strong>de</strong> illa<br />

villa.<br />

Dedit itaque prædictus Pontius Hugo jam dicto monasterio illam condaminam, quæ est juxta<br />

naudam, et in alio loco in Costa <strong>de</strong> Petra 1 <strong>de</strong>cem aripendos <strong>de</strong> terra. Et Ato frater Pontii donavit aliam<br />

condaminam, quæ est juxta illam condaminam, prope rivum.<br />

Hæc vero donatio tali ratione a supradictis fratribus firmata est, ut per omne sæculum monachi<br />

supradicti monasterii teneant, et in stipendia pauperum Christi possi<strong>de</strong>ant feliciter.<br />

Pontius Hugo et omnes fratres ejus firmaverunt.<br />

1 La Croix <strong>de</strong> La Peyre, lieu-dit à 1,5 km au nord-est <strong>de</strong> Bondigoux, situé sur la hauteur.<br />

97


62.<br />

[1059/1060]<br />

Restitution par Bernard Raganfred <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> l’Herm, près <strong>de</strong><br />

Bioule. – Confirmation par Raimond Bernard, [1085/1115], 6 décembre. – Donation par Bégon<br />

et Raimond <strong>de</strong> vignes et <strong>de</strong> terres (vers 1107).<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie réalisée vers 1100: ADTG, G 668 (Andurandy 5236); notice: Dufour 1972, p. 103.<br />

C. Copie: ADTG, G 571 (Andurandy 7460). Ecriture à dater vers 1107: Dufour 1981, p. 213;<br />

Lefèvre-Becq, n° 182 (variantes négligeables, sauf “<strong>de</strong>ux” ou lieu <strong>de</strong> “neuf” bor<strong>de</strong>ries dans la<br />

première partie). Parchemin, h. 13 cm, l. 17,7/14,7 cm.<br />

D. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />

siècle: Doat 128, f. 87r-90v.<br />

E. Autre version: Doat 129, f. 75r-76r.<br />

F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 110.<br />

Edition: HGL 5, col. 509-510.<br />

Note: ce texte existe en plusieurs versions (voir Müssigbrod, Frauenkonversionen, note 9).<br />

B.<br />

Mention dorsale ancienne: DE hEREMO:<br />

Quoniam monet nos Scriptura divina dicens: Fili, semper benefac et Deo dignas offer oblationes, 1 et<br />

iterum: Fiducia magna est coram Deo helemosina omnibus facientibus eum, 2 his aliisque<br />

ammonitionibus instructus et fi<strong>de</strong>liter corroboratus, ego in Dei nomine Bernardus Raganfredus<br />

<strong>de</strong>nominatus, cum consilio et voluntate senioris mei Willelmi dicti Misclans Malum, medietatem<br />

illius ęclesię quę dicitur <strong>de</strong> Heremo, et omnem honorem quem ibi possi<strong>de</strong>bam, scilicet in novem<br />

mansis et novem bordarias, totum reddo et restituo beato Petro apostolo in monasterio Moysiaco. Est<br />

vero ipsa ęcclesia sive villa in pago Caturcino, in confinio parrochię <strong>de</strong> Biulo sita, in honore et<br />

nomine ipsius beatissimi apostoli Petri fundata atque constructa. 3<br />

Hanc itaque restitutionis donationem ita facio cum sorore mea, nomine Dies, quam volo fieri<br />

monacham in predicto loco Moysiaco, quia cum ipso honore virum ante habuerat, quamvis ex proprio<br />

alo<strong>de</strong> ipsius cenobii sancti Petri esse vi<strong>de</strong>retur, id est ex abbatia <strong>de</strong> Biolo, sicut in antiquis et<br />

testamentariis cartis ipsius abbatię scriptum invenitur, cum auctoritate igitur et voluntate ipsius<br />

honoris principis supradicti Willelmi, consilio quoque aliorum seniorum et amicorum meorum,<br />

precipue A<strong>de</strong>mari vicecomitis et Raterii <strong>de</strong> Belfort, cum ipsa sorore mea supra nominata Dies taliter<br />

reddo, dono atque confirmo Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, sicut supradictum<br />

est, in monasterio Moysiaco, domno Duranno abbati et episcopo, et cunctis ejus successoribus<br />

abbatibus et monachis, medietatem ipsius supradictę ęcclesię sancti Petri <strong>de</strong> Heremo, cum <strong>de</strong>cimis et<br />

primiciis, cimiteriis, seu fevo presbiterali, simul cum omnibus ad ipsam medietatem ęcclesię jure<br />

pertinentibus. In ipsa quoque parrochia quantumcumque visus sum habere et tenere cum sepedicta<br />

sorore mea in novem mansis et novem bordarias, similiter totum et ab integro relinquo atque confirmo<br />

tenendum et possi<strong>de</strong>ndum sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et habitatoribus ejus sicut proprium alodum,<br />

1 Ecclésiastique 14,11.<br />

2 Tobie 4,12.<br />

3 Saint-Pierre <strong>de</strong> l’Herm ou La Bénèche, lieu-dit, église et cimetière sur la commune <strong>de</strong> Caussa<strong>de</strong> (Tarn-&-Garonne, arr.<br />

Montauban, ch.l.c.), au nord <strong>de</strong> Bioule (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Nègrepelisse).<br />

98


quamdiu terrę imminet celum, scilicet pro salute et remedio animę meę et sororis meę et parentum<br />

meorum, omnium tam vivorum quam <strong>de</strong>functorum fi<strong>de</strong>lium.<br />

Si quis autem hanc nostram redditionem sive donationem in aliquo violare vel inrumpere<br />

presumpserit, nisi citius satisfecerit et emendaverit, in hoc seculo iram Dei Viventis incurrat, et in<br />

futuro cum diabolo et angelis ejus ignis ęterni maledictionem recipiat.<br />

Facta sunt hęc publice et confirmata Tolosę in atrio ęcclesię sancti Saturnini, in manibus domni<br />

Duranni, episcopi ejus<strong>de</strong>m urbis ac supradicti cenobii Moysiacensis abbatis, per pru<strong>de</strong>ntiam et<br />

sagacitatem Grimaldi monachi, in presentia excellentissimi comitis Poncii, aliorumque multorum<br />

testium.<br />

Signum Willelmi Misclans Malum. S. ipsius Bernardi Raganfredi. S. RAIMUNDI Bernardi, fratris<br />

ejus. S. A<strong>de</strong>mari vicecomitis. S. Raterii <strong>de</strong> Belfort. S. Gauzberti <strong>de</strong> Castro Novo, et aliorum<br />

multorum.<br />

(autre main)<br />

Hanc ipsam suprascriptam donationem quam per aliquantum tempus injuste abstuleram sancto<br />

PETRO, scilicet medietatem ipsius ecclesie <strong>de</strong> Heremo cum ipsis novem mansis et novem bordariis, et<br />

<strong>de</strong>nominatim illum mansum <strong>de</strong> La Barta, 1 qui erat in pignus pro XV.C. solidi, sicut patet, nisi<br />

Bernardus donaverat, ita et ego filius ejus Raimundus Bernardi dono et reddo tenendum beato Petro<br />

apostolo in loco Moysiaco et abitatoribus ejus abbatibus et monachis, tam futuris quam presentibus, ut<br />

habeant et possi<strong>de</strong>ant in proprium alodum, in perpetuum.<br />

Factum est hoc publice in capitulo Moysiacensi, in festivitate beatissimi antistite NICHOLAI, in<br />

presentia venerandi abbatis Ansquitini, in cujus manibus me ipsum <strong>de</strong>di et comendavi, pro salute<br />

animę męę et remedio peccatorum meorum, scilicet cum consilio Willelmi prioris et Raimundi<br />

monachi qui ipsam obedienciam tunc regebat. Sic etiam confirmavi esse tenendum super altare maius<br />

apostoli Petri, sub presencia et testimonio multorum testium, tam monachorum quam laicorum.<br />

Sig+m ipsius Raimundi Bernardi qui istam donationem ita tenendum laudavit et manibus suis<br />

firmavit. Sig+m Sicardi <strong>de</strong> Chaireg, et Raimundi clerici qui cum eo fuerunt. Sig+m Raimundi <strong>de</strong><br />

Volugul. Sig+m Stephanus Gillaran, 2 et aliorum multorum.<br />

(autre version)<br />

In ea<strong>de</strong>m quoque parrochia suprascripta <strong>de</strong> Heremo, Bego et Raymundus, frater ejus <strong>de</strong> Calzada, 3<br />

cum consilio Raymundi vicecomitis senioris sui et aliorum propinquorum suorum ac multorum<br />

nobilium virorum, <strong>de</strong><strong>de</strong>runt beato Petro apostolo in loco Moysiaco et habitatoribus ejus, vineam et<br />

terram, quantum habebant inter honorem Stephani Ugonis, per guttam <strong>de</strong>currentem usque in mansum<br />

<strong>de</strong> Illo Bascet, et sicut transit via publica <strong>de</strong> Calzada. 4 Ipsam vineam et terram ita <strong>de</strong><strong>de</strong>runt et<br />

confirmaverunt ambo fratres Bego et Raymundus frater ejus tenendam ac possi<strong>de</strong>ndam beato Petro et<br />

monachis ejus omnibus tam futuris quam presentibus in proprium alodum per omnia secula<br />

seculorum.<br />

1 Les Barthes, lieu-dit à 1,5 km à l’est <strong>de</strong> La Bénèche.<br />

2 Première mention d’un Guileran, qui a donné son nom à la rue Guileran, jouxtant le complexe abbatial <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

3 Caussa<strong>de</strong> (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, ch.l.c.).<br />

4 Il s’agit du lieu-dit Bosc, situé à l’endroit où la route <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> l’Herm à Caussa<strong>de</strong> croise le Ruisseau <strong>de</strong> Bonne<br />

Vieille.<br />

99


63.<br />

[vers 1050/1060]<br />

Notice sur trois donations situées à Pommevic et à Cornac.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant sese<br />

feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Doat 131, f. 298r-299r.<br />

Edition: Müssigbrod 1988, p. 256.<br />

B.<br />

Hæ sunt donationes quas fecerunt inscripti homines <strong>de</strong> honoribus suis Domino Deo et sanctis ejus<br />

apostolis Petro et Paulo, atque monasterio Moisiaco, in ipsa parrochia <strong>de</strong> Primo Vico in diversis locis<br />

per succe<strong>de</strong>ntia tempora.<br />

In primis <strong>de</strong>dit Bernardus <strong>de</strong> Doeza et omnes fratres ejus alodium, totum ab integro, quantum<br />

habebat in ipsa parrochia, super altare sancti Petri, et accepit a Geilo monacho tres solidos<br />

Lemovicanæ monetæ, atque firmavit in perpetuum.<br />

Simili modo Siguinus <strong>de</strong> Illo Volveno <strong>de</strong>dit medietatem <strong>de</strong> omni alo<strong>de</strong> suo quod habebat in ipsa<br />

parrochia <strong>de</strong> Primo Vico, excepto <strong>de</strong> Reisag et <strong>de</strong> Lan<strong>de</strong>s, in perpetuo possi<strong>de</strong>ndam sancto Petro et<br />

ejus monachis Moisiaco Deo imperpetuum servientibus, et accepit tres solidos ab ipso Geilo monacho<br />

Lemovicanæ monetæ.<br />

Seguinus Corna <strong>de</strong>dit totum suum alo<strong>de</strong>m sancto Petro quantum habebat in supradicta villa, et<br />

<strong>de</strong>nominatim totum alodum <strong>de</strong> Cornag, et accepit quinque solidos Lemovicanos ab ipso Geilo<br />

monacho, atque firmavit in perpetuum. Et ipse Seguinus, et Guillelmus frater ejus firmaverunt ipsum<br />

alodum cum adjiciente bosco vocabulo Baissaguniz sancto Petro per secula cuncta.<br />

100


64.<br />

1061 (style pisan), 12 novembre<br />

Donation par Dieudonné, abbé, <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Vabres.<br />

A. Original: ADTG, G 677 (Andurandy 5514).<br />

B. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 159ra-rb.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5514.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 303-304.<br />

Traduction: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 159va-rb.<br />

A.<br />

Noverint omnes Christi fi<strong>de</strong>les tam presentis temporis qua[m futuri] quod Deus<strong>de</strong>t, abbas<br />

Ruthenensis, cum au[thorita]te et consensu Rotberti comitis Alvernensis, et domni Petri Ruthenensis<br />

episcopi, et Petri abbatis, itemque cum voluntate et consensu Richardę et Berthę comitissarum,<br />

monasterio beati Petri Cluniensis coenobii <strong>de</strong>dit dono abbatiam Vabriensem, sitam in episcopatu et<br />

comitatu Ruthenensi, in manu et dispositione domni HUGONIS predicti Cluniensis cenobii abbatis<br />

omniumque successorum ejus, jure perpetuo in propriam possi<strong>de</strong>ndam, et pro suo arbitrio<br />

ordinandam. Scilicet ob absolutionem suorum antecessorum propriorumque peccatorum, quę<br />

precipive <strong>de</strong> ejus<strong>de</strong>m abbatię Vabriensis mala tractatione abbates symoniaca emptione constituendo<br />

contraxerant. Igitur priorum excessuum pęnitentiam agens beato PETRO Cluniensis monasterii, ut<br />

predictum est, in proprietatem ean<strong>de</strong>m abbatiam contradidit, in manu HUGONIS abbatis, ut eam<br />

vi<strong>de</strong>licet domnus DURANNUS, monachus prefati domni HUGONIS abbatis, i<strong>de</strong>mque Musciacensis<br />

monasterii abbas atque etiam Tolosanę civitatis episcopus, ex precepto ejus<strong>de</strong>m patris HUGONIS<br />

regulariter ordinaret et regeret, et ad lau<strong>de</strong>m cultumque divinum paterno regimine et Cluniensis<br />

ordinis observantia, Domino opitulante, proveheret.<br />

Facta autem est donatio hęc anno Incarnationis Dominicę MLXII, indictione XV, regnante<br />

Francorum rege Philippo anno II, 1 in Lemovicensi civitate, presi<strong>de</strong>nte prefato patre Hugone in<br />

communi conventu capituli beati MARTIALIS, II Idus Novembris.<br />

1 La <strong>de</strong>uxième année <strong>de</strong> Philippe I er (29 août 1061-1062) impose la datation 1061. La 15 e indiction n’est pas en contradiction<br />

avec cette datation, puisqu’elle peut commencer en septembre. Il faut donc conclure à l’utilisation du style pisan.<br />

101


65.<br />

1061<br />

Notice sur la donation par Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Pierre-Sainte-<br />

Ruffine-et-Sainte-Justine, près du château <strong>de</strong> Cos, et d’une chapelle <strong>de</strong> Saint-Martin. – Avec<br />

<strong>de</strong>ux confirmations.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: ADTG, G 664 (Andurandy 5225). Notice: Dufour 1972, p. 102.<br />

C. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy 1656), p. 2-<br />

3.<br />

D. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va, comme une<br />

acquisition <strong>de</strong> l’abbé Hunaud <strong>de</strong> Layrac.<br />

E. Copies du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 61r-63r.<br />

F. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 778-779.<br />

G. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 1656, 5219 et 5225.<br />

H. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 42 (avec la datation 1071).<br />

Edition: HGL, t. 5, col. 515-516, d’après Doat 133, f. 61.; F. Galabert, Album <strong>de</strong> paléographie, pl.<br />

III, n° 1.<br />

B.<br />

Omnibus in quorum manibus hæc <strong>de</strong>scriptio meę donationis <strong>de</strong>venerit, notum sit, quod ego<br />

Willelmus, Tolosanus comes, cum consilio domni Fulconis, Caturcensis ecclesię episcopi, et<br />

clericorum ejus, rogatus a quodam nobili viro Bernardo Gaucelmi et a filiis ejus Arnaldo abbate ac<br />

Gaucelmo, cedo jure donationis Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, ac monasteriis<br />

Cluniaco et Moisiaco, necnon abbatibus et monachis omnibus ibi<strong>de</strong>m nunc et in futuro Deo<br />

famulantibus, totam illam ęcclesiam quę est constructa in honore beati Petri apostoli et sanctarum<br />

Rufinę et Justinę virginum Christi. Et est sita in pago Caturcino, super ripam Avarionis alvei, juxta<br />

castrum Chos cognominatum. 1<br />

Tali vero tenore facio hanc meam donationem, ut ab hodierno die et <strong>de</strong>inceps omnes habitatores<br />

predictorum monasteriorum Cluniaci et Moysiaci prefatam ęcclesiam, cum omnibus ad eam<br />

pertinentibus et cum capella sancti Martini sibi subjecta, necne terris, aquis, vineis, molendinis et<br />

omnem <strong>de</strong>cimationem parroechię ac primicias et cimiterium, sicut actenus <strong>de</strong> me et meis<br />

antecessoribus, atque <strong>de</strong> predicto Fulcone episcopo et suis precessoribus tenuerunt in fevum alii<br />

feuatores, ita teneant in alodio ipsi abbates et monachi, sine ullo contradictore, et possi<strong>de</strong>ant in<br />

perpetuum.<br />

Si quis vero hanc meam donationem in aliquo violare sive <strong>de</strong>teriorare presumserit, nisi per<br />

semetipsum emendaverit et satisfecerit, in primis iram Dei et omnium sanctorum ejus incurrat,<br />

simulque a Romano pontifice et omnibus catholicis tam episcopis quam fi<strong>de</strong>libus christianis<br />

anatematezetur et excomunicetur.<br />

Facta cessio donationis hujus anno Incarnationis Domini M°.LX°I°, inditione un<strong>de</strong>cima, regnante<br />

Philippo Francorum rege.<br />

Ut ergo hæc mea donatio firma et stabilis omni tempore permaneat, ego ipse firmo, et aliis<br />

subscriptis firmare rogo. Folco episcopus firmavit. Gauzbertus archidiaconus firmavit. Ugo<br />

1 Il s’agit donc d’une seule église, et non pas, comme le pense Gayne, o.c., p. 49, <strong>de</strong> trois églises. Elle a dû se trouver au lieudit<br />

Sainte-Rafine, sur la rive gauche <strong>de</strong> l’Aveyron, aujourd’hui sur la commune d’Albias. L’église Saint-Saturnin <strong>de</strong> Cos,<br />

dont parle encore Gayne, a été donnée à <strong>Moissac</strong> en 1125. – Cos, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Lamothe-Cap<strong>de</strong>ville (Tarn-&-<br />

Garonne, arr. Montauban, canton Montauban-I).<br />

102


capitiscole firmavit. Bernardus Gauzcelmi firmavit. Arnaldus abbas firmavit. Gauzcelmus firmavit.<br />

Alius Bernardus Gauzcelmi firmavit. Hi omnes prescripti in manu et presentia Duranni episcopi et<br />

abbatis firmaverunt.<br />

Non post multum hanc ipsam donationem, sicut superius scripta habetur, Raimundus Willelmi<br />

laudavit et firmavit, in presentia Hunaldi abbatis, et accepit ab eo centum solidos et mulam unam per<br />

ducentos solidos. Post obitum Raimundi Willelmi, Bernardus Willelmi frater ejus accepit centum<br />

solidos ab Asquitino abbate, et firmavit hanc ipsam donationem ita esse tenendam in perpetuum.<br />

103


Oblation par Seguin <strong>de</strong> son fils Géraud.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 616.<br />

66.<br />

1062, 8 mai<br />

B.<br />

Seguin <strong>de</strong> l’avis <strong>de</strong> sa femme & <strong>de</strong> ses parens donne son fils Geraud a l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en sorte<br />

que ced. fils ne puisse plus secouer le joug <strong>de</strong> la vie monastique Duran etoit alors Abbé. Le 8. <strong>de</strong>s i<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> May l’an 1062.<br />

104


67.<br />

1062, 12 juin<br />

Conversion d’Hunaud, et donation <strong>de</strong> biens à Layrac.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 159vb-160ra.<br />

NOTE: Il existe <strong>de</strong>ux traditions <strong>de</strong> cet acte, l’une, clunisienne, dans le <strong>Cartulaire</strong> <strong>de</strong> Cluny (Bernard-Bruel,<br />

t. 4, n. 3385), l’autre, moissagaise, dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac (f. 159vb-160ra). Les <strong>de</strong>ux<br />

versions ont été éditées <strong>de</strong> façon synoptique par Bautier, p. 60-64. Selon Bautier, Aymeric <strong>de</strong> Peyrac ne<br />

donne qu’un “résumé du document originel, transcrit avec un soin médiocre par un compilateur sans grand<br />

sens historique, lequel a également raccourci ou sauté une partie <strong>de</strong>s formules et même la fin <strong>de</strong> la liste <strong>de</strong>s<br />

témoins” (Bautier, p. 35).<br />

Ihesu Christo Domino regnante nostro cum eterno Patre et Spiritu Sancto, ejus<strong>de</strong>m Domini nostri<br />

incarnacionis anno M o LXII, pridie iduum Juniarum, ego Hunaldus in monasterio Moyssiaco coma<br />

capitis <strong>de</strong>tonsa et monachali habiti induto, jussi hanc cessionis cartam conscribere, cum qua Domino<br />

Deo et sanctis appostolis ejus Petro et Paulo ac loco Cluniaco, et dompno Hugoni abbati, necnon<br />

ceteris fratribus si commissis, presentibus quoque et futuris, quibus me perpetua subjectione<br />

convertens subicio. Dono ecclesiam meam que est consecrata in honore Sancti Martini vocabulo <strong>de</strong><br />

Alairac, excepta quinta parte que non est mei juris hereditatis. Dono autem et alias ecclesias ei<strong>de</strong>m<br />

ecclesie subditas, scilicet ecclesiam Sancti Saturnini in ea<strong>de</strong>m villa, et ecclesiam Sancti Petri <strong>de</strong><br />

Casalz, et ecclesiam Sancti Gervasii <strong>de</strong> Cirsolz, et ecclesiam Sancti Saturnini <strong>de</strong> Sirniaq, cum ecclesia<br />

Sancti Vincencii <strong>de</strong> Presaig, et ecclesiam Sancte Marie <strong>de</strong> Mansiovilla, cum omnibus appendiciis<br />

earum que nunc in possessione illarum vi<strong>de</strong>ntur haberi, vel Deo donante in terris et vineis, silvis,<br />

aquis et molendinis, cultis sive incultis, acquirere poterunt. Hanc autem cessionis perpetue<br />

donacionem facio pro re<strong>de</strong>mpcione anime mee et patris mei Rogerii et matris mee Ala<strong>de</strong>ir et fratris<br />

mei Hugonis et avuncli mei Saxetonis, seu omnium parentum meorum sive omnium fi<strong>de</strong>lium<br />

christianorum <strong>de</strong>ffunctorum; ita sane ut omni anno in festivitate Sancti Martini <strong>de</strong> hiis prefatis<br />

ecclesiis X solidi argenti in Cluniacensi capitulo ante presenciam fratrum in tributo <strong>de</strong>portantur a<br />

fratribus cenobii Moyssiacensis, fi<strong>de</strong>li subiectione loci Cluniacensis <strong>de</strong>gentibus ceterisque redibicione<br />

predictarum ecclesiarum exierint sibi in eo<strong>de</strong>m monasterio Moysiaco petentis, i<strong>de</strong>o ut omni anno<br />

memoria anniversarii patris mei Rotgerii in eis<strong>de</strong>m locis Moyssiaco, Cluniaco celebriter agatur.<br />

Obtestor autem omnipotentem Deum ymo per virtutem omnium sanctorum et per auctoritatem<br />

Romane ecclesie et apostolice Sedis, ut nemo vivencium, presencium seu futurorum, inquietare au<strong>de</strong>at<br />

vel presumat hanc mee donacionis helemosinam, quod si, presumptu quolibet ingenio vel qualibet<br />

occasione a quocumque vivente fuerit hoc, universorum Dei judicio et apostolice Sedis presi<strong>de</strong>ntis<br />

examine, ac inscripcione inspecta, cencendum constituo. Firmancium quoque vocabula quibus, me<br />

presente, firmata hec donacio fore dignoscitur, subter annotare <strong>de</strong>crevi: ego ipse Hunaldus propria<br />

manu <strong>de</strong>crevi, firmavi eciam viva voce; Ala<strong>de</strong>iz, mater mea; Hugo vicecomes, frater meus, signavit;<br />

Guarsia Arnal, cognomento Gualiar, signavit.<br />

105


68.<br />

1063, 9 juin, lundi <strong>de</strong> Pentecôte<br />

Gausbert <strong>de</strong> Gourdon, abbé séculier, remet au comte <strong>de</strong> Toulouse la <strong>de</strong>fensio <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong>.<br />

TEXTE ORIGINAL:<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant vingt<br />

quatre feuilles trouvés aux Archives <strong>de</strong> labaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>” (perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle:<br />

Paris, BN, collection Doat, vol. 128, f. 64r-66r.<br />

TEXTE INTERPOLÉ:<br />

A’. Pseudo-original (minute), parchemin, h. 14 cm, l. 20 cm: ADTG, G 596(1 bis ) (Andurandy<br />

1885). Texte écrit par <strong>de</strong>ux mains; la première partie écrite par la première main est effacée et<br />

difficilement lisible.<br />

B’. Pseudo-original (grosse), parchemin, h. 15/15,5 cm, l. 37 cm: ADTG, G 596(1) (Andurandy<br />

1884). Notice: Dufour 1972, p. 99.<br />

C’. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 770-771.<br />

D’. Analyses du XVIII e siècle: Andurandy 1884 et 1885.<br />

E’. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 3 (Le fait que cette analyse parle <strong>de</strong> l’abbatia et non <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>fensio prouve qu’il s’agit <strong>de</strong> l’acte interpolé).<br />

Editions: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3392 (d’après le cartulaire B <strong>de</strong> Cluny, fin XI e -début XII e siècle,<br />

n. 102); Gallia Christiana, t. I, Instrumenta, n. XIX, p. 37 (“ex chart. Cluniac.); HGL, t. 5, acte n.<br />

265, CCXXII, col. 522-523 (d’après le “<strong>Cartulaire</strong> <strong>de</strong> saint Odilon, à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny” [=<br />

<strong>Cartulaire</strong> B]); Baluze, Miscellanea, t. 6, p. 467; Mabillon, Annales, ad ann. 1062, n. 120; Lagrèze-<br />

Fossat, t. 1, p. 347-348.<br />

Traduction: Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 129-131.<br />

Bibliographie et édition: Régis <strong>de</strong> la Haye, Moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et faussaires (I), in: BSATG 121<br />

(1996), p. 7-28.<br />

(Texte original en pleine page et dans la colonne <strong>de</strong> gauche, d’après B; texte interpolé dans la<br />

colonne <strong>de</strong> droite, d’après B’ [préféré ici à cause <strong>de</strong> la mauvaise lisibilité <strong>de</strong> la première partie <strong>de</strong><br />

A’] et A’).<br />

B. B’.<br />

SATIS omnibus, ut opinior, notum est qualiter ego Gauzbertus, abbas nominatus, olim a Willelmo<br />

comite Tholosano, emptione magni pretii, trigenta millia scilicet a) solidorum,<br />

<strong>de</strong>fensionem abbatiam<br />

Moisiacensis cœnobii comparaverim. Nunc vero, et <strong>de</strong>inceps omnes posteros meos, ad quoscumque<br />

quorum in manibus hæc guirpitionis meæ adnotatio venerit, scire volo, quod ego postea seniori meo<br />

Pontio et filio ejus Willelmo totam prædictam<br />

<strong>de</strong>fensionem abbatiam<br />

106


<strong>de</strong><strong>de</strong>rim post finem meum. Hac <strong>de</strong> causa: pro amore vi<strong>de</strong>licet Dei, et pro salute animæ meæ, seu pro<br />

stabilitate ac restauratione ejus<strong>de</strong>m abbatiæ, ut non <strong>de</strong>inceps, post discessum meum, ipse meus senior<br />

Pontius, neque filius ejus Willelmus, nec ullus successorum eorum comitum licentiam habeat aut<br />

ven<strong>de</strong>re aut dare aut commendare præfatam<br />

<strong>de</strong>fensionem abbatiam Sancti Petri<br />

Moisiacensis cœnobii cuiquam laicorum vel clericorum, nec etiam ulli meorum parentum, ita ad<br />

possi<strong>de</strong>ndum, ut hactenus ego et præ<strong>de</strong>cessores mei male et seculariter visi sumus possi<strong>de</strong>re; sed<br />

perpetuo Wilelmus, filius Poncii, et filii ejus<br />

post eum, et omnis posteritas genealogię ejus<br />

tenendo possi<strong>de</strong>ant, et juste ac viriliter regant,<br />

et<br />

abbati regulari a fratribus ejus<strong>de</strong>m congregationis, voluntate et consensu abbatis et totius<br />

congregationis Cluniensis monasterii regulariter electo,<br />

in perpetuum tenendam tradant, regendam tradant.<br />

Sed etsi <strong>de</strong> Wilelmo, Poncii filio, legales<br />

non apparuerint filii, fratribus suis Raimundo<br />

et HVgoni, filiis Poncii similiter, per<br />

conventionem suprascriptam ipsis et filiis<br />

eorum, qui legales ex eis prodierint, habituram<br />

trado.<br />

107<br />

A’ [secon<strong>de</strong> main]<br />

Quod etsi casu evenęrit ut omnium istorum<br />

comitum palatinorum abolendo projenies<br />

evanescat, illi tamen qui sorte post eos arcem<br />

ac regimen Tolosani comitatus acceperit, et<br />

qui secundum Deum b) et secundum seculi<br />

dignitatem sepedictam abbatiam possi<strong>de</strong>re<br />

voluerit, similiter abendam cedo,<br />

salva in omnibus fi<strong>de</strong> abbatum futurorum Cluniensium. Hoc autem, ut in c) omnibus præsentibus<br />

scilicet ac futuris pateat, volo quod prædicti mei seniores ac palatini comites Pontius d) ejus filius<br />

Willelmus ante hanc meæ donationis guirpitionem mihi <strong>de</strong>xtras et propriorum insuper corporum<br />

fi<strong>de</strong>m e) <strong>de</strong><strong>de</strong>rint, nunquam se concessuros f) cuiquam hominum viventium Sancti Petri Moisiacensis<br />

monasterii<br />

<strong>de</strong>fensionem, abbatiam,<br />

nisi abbati regulari regulariter, ut dictum est, a fratribus ejus<strong>de</strong>m cœnobii, jussu et voluntate g) abbatis<br />

et congregationis Cluniacensis h) electo.<br />

Et ut hæc meæ dimissionis annotatio semper firma stabilisque permaneat, in manibus prædictorum<br />

meorum seniorum comitum Pontii et ejus filii Willelmi, coram nobilibus testibus, i) propriis meis<br />

manibus, subnixa stipulatione, firma. j)<br />

Huius k) rei testium vocabula subter habenter l) inserta. Ego Gauzbertus, abba nominatus, rem dictam<br />

reddidi, stabilitate firma. Gauzbertus <strong>de</strong> Lauragensi Castro firmavit.<br />

Bernardus Petri <strong>de</strong> eo<strong>de</strong>m Castro firmavit.<br />

Bernardus Ramonis <strong>de</strong> m) Gwandalorum Castro firmavit. 1 Raimundus Emelii firmavit. 2<br />

Facta donatio hæc in manu Willelmi comitis Tholosani, anno ab Incarnatione Domini millesimo<br />

sexagesimo tertio, regnante rege Philippo. 3 Data quinta idus Iunii, feria secunda post Penthecostem,<br />

LVNA VIII.<br />

1<br />

Bernard Rainon <strong>de</strong> Gandalou est mentionné dans les textes <strong>de</strong> 1052 à 1063. Sur la famille “<strong>de</strong> Gandalou”, voir:<br />

Müssigbrod, o.c., p. 163-176.<br />

2<br />

Un Raimond Emelius figure parmi les témoins <strong>de</strong> la donation <strong>de</strong> Bruniquel, le 5 septembre 1083: ADTG, G 667<br />

(Andurandy 5237).<br />

3 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1060 à 1108.


a. trigenta millia scilicet] XXX milia scilicet B’; M scilicet A’ � b. Deum] ordinem Bernard-Bruel � c. in] om.<br />

A’ et B’ � d. Pontius] Pontius et A’ et B’ � e. fi<strong>de</strong>m] fi<strong>de</strong>s A’ � f. concessuros] daturos A’ et B’ � g. voluntate]<br />

voluntate et B’ � h. Cluniacensis] Cluniensis A’ et B’; om. Bernard-Bruel � i. testibus] om. Bernard-Bruel � j.<br />

firma] firmavi Bernard-Bruel � k. Huius] Huius autem A’ et B’ � l. habenter] habentur A’ et B’ � m. <strong>de</strong>] répété<br />

à tort <strong>de</strong>ux fois B<br />

108


69.<br />

1063<br />

Donation par Aiguine <strong>de</strong> Durfort <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Belvèze.<br />

A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 1654).* Parchemin, h. 76/118 mm, l. 300/310 mm.<br />

Notice: Dufour 1972, p. 99.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />

1656), p. 6-7.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 70r-71r.<br />

D. Autre version d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles” (perdus),<br />

du début du XII e siècle: Doat 128, f. 72r-73r.<br />

E. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 1654 et 1656.<br />

F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 47.<br />

Edition: Peña, Durfort, n. 2, p. 3-4.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: ECCLESIA DE VALBASEN<br />

Anno ab Incarnacione Domini millesimo sexagesimo tercio, Aiguina que filia fuit Bernardo <strong>de</strong><br />

Durfort et uxoris sue nomine Avę, <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro Musiacensi cenobio, medietatem <strong>de</strong><br />

ęcclesia <strong>de</strong> Valbase, 1 quam Guilelmus <strong>de</strong> Cadamarz et filii ejus, et Karolus et filii ejus tenent fevalem<br />

propter servicium <strong>de</strong> Bernardo et <strong>de</strong> Aiguina. 2 Quam ob rem similiter volo ut teneant <strong>de</strong><br />

congreguacione, ut fi<strong>de</strong>les fiant Deo et sancto Petro. Et i<strong>de</strong>o hoc donum firmo pro anima mea et<br />

anima genitoris mei et genitricis meæ et pro animabus seniorum meorum et filiorum meorum et<br />

filiarum mearum et pro animabus homnium fi<strong>de</strong>lium <strong>de</strong>functorum, ut pius et misericors sit nobis<br />

Omnipotens Dominus in ultimo magni die judicii.<br />

Stephanus, non honore dignus sed cognominatus Episcopus, rogatus scripsit.<br />

1 Belvèze, église Saint-Hilaire (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Montaigu-<strong>de</strong>-Quercy).<br />

2 Aiguina <strong>de</strong> Penne.<br />

109


70.<br />

1066, 16 avril<br />

Donation par Rigald <strong>de</strong> l’église Saint-Jean-et-Saint-Léger <strong>de</strong> Virargues, en Auvergne.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />

du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 74r-76r.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 206-208.<br />

B.<br />

Quoniam unicuique homini datur licentia beneficiendi, et ad liberum arbitrium peccata redimendi,<br />

i<strong>de</strong>o ego Rigaldus nomine vocitatus, consi<strong>de</strong>rans fragilitatem meam, et districtionem magni judicii<br />

Dei, pro re<strong>de</strong>mptione ac salute animæ meæ vel omnium parentum meorum, dono Christo Domino et<br />

sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et loco Moisiaco qui est fundatus in honore eorum<strong>de</strong>m Principum<br />

Apostolorum in pago Caturcino super fluvium Tarnis, ecclesiam meam, quæ mihi jure hæreditario<br />

accidit successione patris mei, atque avi, seu multorum proavorum meorum, in pago Arvernico, quæ<br />

est fundata in honore Sancti Joannis et Sancti Leo<strong>de</strong>garii martiris, quæ vulgo vocatur Veirangas,<br />

totam ergo ecclesiam ab integro simul cum tota villa supra nominata Veirangas, cum aquis<br />

aquarumque discursibus, cum pratis, cum boscis, cum terris cultis et incultis, sicuti unquam pater<br />

meus ac præ<strong>de</strong>cessores mei posse<strong>de</strong>runt, et ego usque hodie visus sum possi<strong>de</strong>re, ita cedo in<br />

elemosinam, ut dictum est, Domino Deo et ejus apostolis Petro et Paulo et eorum præfato loco<br />

Moisiaco et domno Duranno episcopo, qui nunc ibi abbatis fungi vi<strong>de</strong>tur officio, necnon et omni<br />

congregationi monachorum Deo, et sibi subiectam, atque omnibus eorum in eo<strong>de</strong>m loco successoribus<br />

in Christo; ita tamen ut, quamdiu eis placuerit, adhæreat cuidam cellæ Sancti Thimothei <strong>de</strong> Bredom<br />

nominatæ, quæ hodie quoque vi<strong>de</strong>tur subdita cum omnibus appenditiis suis hæreditario jure a predicto<br />

loco Moisiaco, sive habitatoribus ejus possi<strong>de</strong>ri. Quod si aliquo casu umquam acci<strong>de</strong>rit, ut cella<br />

prænominata Bredoms a qualicumque potestate aliquo ingenio a subjectione sancti Petri Moisiacensis<br />

auferatur prædicta ecclesia sancti Iohannis et sancti Leo<strong>de</strong>garii cum tota villa <strong>de</strong> Veirangas, et omnia<br />

sicut supra dictum est sancto Petro perhenniter maneat. Contestor autem et prohibeo omnibus meis<br />

propinquiis, seu cunctis hominibus, ut numquam ullam habeant licentiam ullius judiciariæ potestatis<br />

in aliquo qualicumque judicio inibi exercere, nisi solummodo abbates et monachi præfati loci Sancti<br />

Petri Moysiacensis coenobio.<br />

Accepi autem ego Rigaldus <strong>de</strong> Duranno episcopo et abbate pro ista ecclesia sive villa precium<br />

qualem inter me et illum complacuit; hoc fuerunt trecenti triginta solidi <strong>de</strong>nariorum.<br />

Et ut hæc mea donatio firma stabilisque iugiter maneat, Rodbertus <strong>de</strong> Castel, cujus alodii fundum<br />

vi<strong>de</strong>batur esse et <strong>de</strong> quo ego in parte tenebam ipse et filii ejus firma stipulatione firmaverunt, et<br />

centum solidos a prædicto Duranno episcopo meo consilio et voluntate acceperunt.<br />

Ut autem firma hæc mea cessio perenniter maneat propriis manibus firmo, ac in pleno et generali<br />

ejus<strong>de</strong>m monasterii Moisiacensis capitulo in die sancto Paschæ, anno millesimo sexagesimo sexto ab<br />

Incarnatione Domini, coram testibus assigno.<br />

Sig + Rigaldi. Sig + Rodberti <strong>de</strong> Castel. Sig + Geraldi Gislaberti. Sig + Rodberti <strong>de</strong> Valoiolo.<br />

110


71.<br />

1066, mai, vendredi<br />

Oblation par Gausbert <strong>de</strong> la Ribeira et donation du mas <strong>de</strong>s Rives et du mas <strong>de</strong> Pristino.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 77r-78r.<br />

B.<br />

Noverint omnes homines tam præsentes quam futuri, quod ego Gausbertus <strong>de</strong> la Ribeira, dono Deo et<br />

sanctis ejus Petro et Paulo in monasterio Moisiaco, corpus et animam meam, et omnem posteritatis<br />

meæ seriem, cum omni alodio meo, scilicet mansum <strong>de</strong> la Ribeira, 1 cum omni alodio ad eun<strong>de</strong>m<br />

pertinente, ultra Luptam 2 et citra, et mansum <strong>de</strong> Pristino, tali tenore ut monachi in eo<strong>de</strong>m loco nunc et<br />

in perpetuum Deo servituri habeant et possi<strong>de</strong>ant, me quamdiu vixero, et omnem posteritatem generis<br />

mei, cum alodio supra nominato absque proclamatione, et dominatione alicuius viventis hominis.<br />

Si autem aliquis fuerit qui hanc donationem infringere velit, in primis iram Dei Omnipotentis<br />

incurrat, et æternas cum Datan et Abiron sine fine patiatur poenas. 3<br />

Facta carta donationis hujus in manu domni Duranni episcopi simul et Moisiacensis abbatis, anno<br />

ab Incarnatione Domini millesimo sexagesimo sexto, mense madio, fera sexta, regnante Henrico<br />

Francorum rege.<br />

S. Bernardi prioris, et Stephani archiclavis. S. Gausfredi cellararii. S. Seguini monachi. Signum<br />

Raimundi Gausberti <strong>de</strong> Castello Novo. 4 S. Willelmi <strong>de</strong> Acro Folio. S. Vuillelmi Bernardi nepotis ejus,<br />

et aliorum plurimorum tam laicorum quam monachorum.<br />

1<br />

Les Rives, lieu-dit <strong>de</strong> la commune <strong>de</strong> Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.), sur la Lupte.<br />

2<br />

La Lupte ou Lutte, cours d’eau arrosant la vallée entre Castelnau-Montratier et Francour (Lafrançaise).<br />

3<br />

Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

4<br />

Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />

111


72.<br />

1066<br />

Donation par Duitran et sa femme <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Valbuzer, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Aureil.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n°. 13.<br />

B.<br />

Duitran & Sa femme donne l’alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Valbuzer dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Aurel. 1 L’an 1066.<br />

1 Saint-Aureil, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />

112


73.<br />

1067, 11 avril<br />

Donation par Foulques et ses neveux Raymond et Guillaume <strong>de</strong> l’abbaye d’Eysses.<br />

A. Original: ADTG, G 744 (Andurandy 6825).* Notice: Dufour 1972, p. 99.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />

aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 79r-81r.<br />

D. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12773, p. 55-56.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 615.<br />

F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: Exiensis<br />

GRATIA DIVINITATIS OMNIPOTENTIS DEI NVLLI DVBIVM, QVIN CVNCTA QVÆ DARI POSSVNT PERDITVI<br />

POST LAPSVM AD PRISTINVM VALITVDINIS STATVM POSSE REVERTI. QVA CERTITVDINE FIDEI<br />

perpetuitatis eternæ nutu omnis caro fida reddita. Non solum <strong>de</strong> bono in melius erigi, verum etiam<br />

post corruptionem pravitatis a malo in meliorationis studio ad nisum surgere elaborat. hujus igitur<br />

fi<strong>de</strong>i vigore corroboratus, ego in Christi nomine Fulco cuncta quæ mei juris, meæque generositatis<br />

actenus extiterunt, ad emendationem inhianter venire <strong>de</strong>si<strong>de</strong>ro.<br />

Idcirco noverint volo tam presentes quam et futuri, in quorum manibus hęc pagina cessionis<br />

<strong>de</strong>venerit, quod ego et mei nepotes filii scilicet Willelmi fratris mei, id est Raimundus et Willelmus et<br />

consobrini eorum, vi<strong>de</strong>licet Raimundus et Tidbaldus, cedimus in predii jure Christo Domino, et<br />

sanctis ejus apostolis Petro et Paulo, ac loco Cluniaco, necnon domno Hugoni abbati, cunctisque suis<br />

successoribus, monasterium quoddam Ixis vulgo <strong>de</strong>nominatum, cum omni honore qui in possessione<br />

illius monasterii vi<strong>de</strong>tur esse, vel in futuro Deo volente locus ille acquisiverit, scilicet ecclesias, villas,<br />

terras et vineas, aquas aquarumque <strong>de</strong>cursus, cum pratibus. Est autem illud monasterium illud in<br />

Aginnensi pago situm, in honore sanctorum martyrum Gervasii et Protasii olim constructum, quod<br />

quoque prefato loco Cluniaco subicimus perpetuo ordinandum, ita sane ut ad nutum et velle presentis<br />

abbatis domni Hugonis, et omnium successorum ejus abbatum ab abbatibus et fratribus sancti Petri<br />

Moysiacensis coenobii, quamdiu sicuti ad presens fi<strong>de</strong>li atque amicabili subiectione prefato loco<br />

Cluniaco inheserint sepedictus locus Ixis et omnis honor sibi subditus secundum ordinem et<br />

consuetudinem loci Cluniensis ordinetur atque regatur.<br />

Et ut hęc cessionis meæ donatio stipulatione firma iugiter maneat, hanc <strong>de</strong>scriptionis cartam,<br />

manu, ore, voluntate confirmo, subscriptisque nominatim parentibus meis corroborare legitime coram<br />

testibus facio.<br />

Sig+ Fulconis. S. Willelmi episcopi. Sig+ Raimundi, et fratris ejus Willelmi. S. Bertranni, et fratris<br />

ejus Gauzberti. Sig+ Raimundi, et fratris ejus Tidbaldi.<br />

Facta <strong>de</strong>scriptio hęc in mense aprilis, data sub die III idus ejus<strong>de</strong>m mensis, anno Incarnationis<br />

Domini M.LXVII.<br />

113


74.<br />

[vers 1070]<br />

Notice sur la donation par Raoul <strong>de</strong> Terenti du monastère <strong>de</strong> Villeneuve.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong>s parchemin” (perdu): Doat<br />

129, f. 71r-72r.<br />

Editions: Bousquet, p. 217; F. Galabert, Album <strong>de</strong> paléographie, pl. II, n° 3.<br />

B.<br />

In nomine Domini nostri Jesu Christi. Incipit breve memoriale <strong>de</strong> honore hujus monasterii ac loci qui<br />

vocatur Villanova, quem honorem <strong>de</strong><strong>de</strong>runt milites et alii boni homines istius provinciæ Domino Deo<br />

et sancto Petro, in honore Sancti Sepulchri, pro re<strong>de</strong>mptione animarum suarum, vel patrum et matrum<br />

et omnium parentelarum eorum. Inprimis <strong>de</strong>dit dominus Rodulfus <strong>de</strong> Terenti hoc totum in quo est<br />

constructa ista villa in giro Domino Deo et sancto Petro Moysiaco, et et monachis ibi<br />

<strong>de</strong>gentibus et regulariter viventibus, et successoribus eorum, quamdiu erunt in ordine regulari ipsi<br />

monachi, et hoc in potestate abbatis Cluniacensis, sin autem esse totus locus in potestate et<br />

ordinatione abbatis Cluniacensis. Et <strong>de</strong>dit Rodulfus supradictus totum fevum, alo<strong>de</strong>m, et Deo sicut jam supra damus <strong>de</strong> honore isto hoc factum in tali ut<br />

nullus hominum haberet partem nec aliquam potestatem, nisi abbas Moisiacensis et monachi . Quod si aliquis esset qui hoc vellet infringere istud donum et vim facere, potestatem<br />

accipere ut aliquid faciat aut proprium usum inferat habitatoribus istius villæ supra sæpe memoratæ ut<br />

ipse domnus Rodulfus supra dictus, etc.<br />

114


75.<br />

1071<br />

Donation par Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse, d’une partie <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Blagnac.<br />

A. Original: ADTG, G 716 (Andurandy 6134). Notice: Dufour 1972, p. 99.<br />

Edition: F. Galabert, Album <strong>de</strong> paléographie, pl. I, n° 3.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: :BLANIAC:<br />

Ego igitur in Dei nomine Wilelmus comes Tolosanus, 1 una cum consensu et voluntate Duranni<br />

episcopi, <strong>de</strong>precantibus et omni bona voluntate consentientibus Petro Bernardi <strong>de</strong> Caraman, necnon et<br />

fratribus ejus Donato atque Gauzfredo, Arnaldo quoque Garsia laudante, dono Omnipotenti Deo et<br />

sanctis ejus apostolis Petro et Paulo in monasterio Moysiaco, quod est situm in pago Caturcino super<br />

fluvium Tarnis, æcclesiam meam <strong>de</strong> Blaniag quę est constructa in honore sancti Petri, in pago<br />

Tolosano super ripam fluminis Garonne, tali qui<strong>de</strong>m tenore ut illam solummodo partem quam actenus<br />

predicti nobiles viri Petrus et fratres ejus Donatus et Gauzfredus ac pre<strong>de</strong>cessores eorum <strong>de</strong> me et <strong>de</strong><br />

antecessoribus meis habuerunt in fevo et sicut melius <strong>de</strong> ipsis tenuerunt Arifredus et filii ejus<br />

Benedictus et Gauzbertus, necnon et Petrus Benedicti et alius Petrus nepos ejus, qui postea factus est<br />

monachus, ita <strong>de</strong>incebs totum ab integro sine ullo contradictore habeant et possi<strong>de</strong>ant monachi<br />

predicti monasterii Moysiacensis, tam presentes quam et futuri, servientes ibi<strong>de</strong>m Deo et obsecrantes<br />

pro salute mea et pro re<strong>de</strong>mptione animarum patris mei Pontii comitis et matris męę Adalmodis, et<br />

omnium parentum meorum vivorum et <strong>de</strong>functorum. Et ut hec mea et predictorum virorum donatio<br />

firma stabilisque permaneat, relinquimus ego et illi omnes census et receptus et malas consuetudines<br />

quas ibi habuimus, ut numquam amplius quisquam successorum nostrorum aliquid in<strong>de</strong> ibi requirat.<br />

Quod si quisquam presentium vel futurorum nostre vel alterius generationis cujuscumque<br />

conditionis aut etatis sive postestatis contra hanc donationem insurgere temptaverit, vel vi aut aliqua<br />

occasione usurpaverit, æternæ dampnationis impetum super se noverit esse venturum.<br />

I<strong>de</strong>oque manu propria corroborando subscribo, et presentes subscribunt. S. Willelmi comitis. S.<br />

Petri Bernardi. S. Donati et Gauzfredi fratrum ejus. S. Arnaldi Garsię. S. DOMNI DURANNI episcopi,<br />

in cujus presentia et manu facta sunt hæc.<br />

Facta donatio ista anno ab Incarnatione Domini M.LXX.I., presi<strong>de</strong>nte Romanę sedi apostolice<br />

papa Alexandro, Francorum autem principatum regente rege Phylippo.<br />

1 Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse. En 1098, Blagnac a été donné à Saint-Sernin par Guillaume IX, duc d’Aquitaine, et son<br />

épouse Philippa, pendant l’occupation du comte <strong>de</strong> Toulouse par les Aquitains. Lire : Didier Panfili, Aristocraties<br />

méridionales. Toulousain-Quercy XI e -XII e siècles (Rennes 2010), p. 63.<br />

115


Notice sur la donation <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Blagnac.<br />

76.<br />

[1071 ou peu après]<br />

A. Original: ADTG, G 716 (Andurandy 6135).<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: BLANIACO<br />

Noticia donacionis æcclesiæ Sancti Petri <strong>de</strong> Blaniago, quam Guilelmus comes set et Petrus Bernardi<br />

<strong>de</strong> Caraman, fratres quoque ipsius Donatus et Gauzfredus, Arnaldus quoque Garsias vicarius <strong>de</strong><strong>de</strong>runt<br />

Domino Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco, integre sicuti eam Arifredus, S us et Benedictus et<br />

Gauzbertus filii ejus, Petrus quoque Benedicti et Petrus monachus nepos ejus, vel quisquam alius eam<br />

melius tenuerat, terris scilicet hac vineis et cunctis queque mo<strong>de</strong>rno tempore visunt vel futuro tempore<br />

in pro re<strong>de</strong>mpcione peccatorum, pro salvacione animarum suarum.<br />

Qui etiam in futurum facerent guirpicionem quicquit in ipsa honore umquam habuerunt census aut<br />

receptus dimitere se omnino jure jurando professi sunt numquam que se aliquit ibi requirere.<br />

Quod si quisquam presencium futurorumque contra hanc donacionem venire temptaverit eternę<br />

dampnacionis impetum super se noverit venturum.<br />

Signum Wilelmi comitis. Sig+ Petri Bernardi <strong>de</strong> Caraman et fratrum suorum. Sig+ Arnaldi Garsiæ.<br />

Sig+ Petri monachi, qui hanc cartam proprio scripsit caractere. Sig+ Gauzberti clerici propinqui ejus.<br />

O Re<strong>de</strong>mptor.<br />

116


77.<br />

1072, janvier<br />

Donation par Seguin et Guillaume, cousins, <strong>de</strong> l’église Saint-Caprais <strong>de</strong> Massels et d’autres<br />

biens.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />

1656), p. 15-16.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f.<br />

100r-101v.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 247-248.<br />

B.<br />

Omne quod testamentario jure legatur, ad posteritatis memoriam futurum sine dubio propagatur. Quo<br />

jure testamentario, ego quoque Siguinus cognomine Aimerici, Willelmus etiam Boso consanguineus<br />

meus, juxta mo<strong>de</strong>rnos usus facimus donationem <strong>de</strong> reditibus nostris Domino Deo et sanctis apostolis<br />

ejus Petro et Paulo, ac loco eorum Moysiaco monasterio et monachis qui ibi sunt vel futuri sunt pro<br />

animabus nostris et omnium parentum nostrorum, damusque illam ecclesiam que vocatur <strong>de</strong> Marcels,<br />

et est in onore beati Petri et sancti Caprasii, cum omnibus appendiciis suis, primiciis et <strong>de</strong>cimis, sine<br />

ullius hominis contradictione, totum vi<strong>de</strong>licet honorem qui incipit a rivo usque ad aream et usque ad<br />

stratam publicam, et sicut illa strada vadit recta, que partitur cum honore <strong>de</strong> illas Tovelas.<br />

Damus quoque illum mansum qui vocatur <strong>de</strong> illo Butig, totum et ab integro, et in alia parte XXX<br />

dinairadas <strong>de</strong> terra ad vineam plantandam.<br />

Et donamus <strong>de</strong> bosco qui est in alia parte ad sexaginta porchos pastionem, atque ad omnes<br />

homines qui ibi manserint atque facere voluerint ipsum similiter boscum.<br />

Est autem ista ecclesia in pago Aginnensi.<br />

In ipso honore <strong>de</strong>dit postea predictus Siguinus unum pratum, et prandium unum, et oblias sue<br />

mansionis unum <strong>de</strong>narium, et sextarium <strong>de</strong> civada. Hoc totum <strong>de</strong>dit sancto Petro in perpetuum<br />

alodium.<br />

Facta carta in mense Ianuarii, anno Dominice Incarnationis M o LXX.II, indictione XI, 1 regnante<br />

Philippo Francorum rege.<br />

Fecimus autem nos istam donationem inprimis in manu Willelmi Raimundi monachi, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> in<br />

festivitate sancti Petri que dicitur Vincula firmavimus in manu domni Duranni ipsius loci abbatis, et in<br />

presentia omnium fratrum.<br />

Si quis autem nostre consaguinitatis propinquis, filius vi<strong>de</strong>licet aut filia vel alius aliquis seu forte<br />

extraneus, in isto honore aliquid usurpaverit, vel aliquam torturam fecerit, cum Datan et Abiran<br />

gehenne ignibus mancipetur. 2<br />

Ut ergo ista donatio firma permaneat manibus propriis firmamus cum nostrorum nominum et<br />

eorum in quorum presentia fecimus. S. Siguini Aimerici. S. Willelmi Bosonis. S. Guillelmi Raimundi.<br />

Sed et testium vocabula hec sunt. S. Gauzfredi <strong>de</strong> Cardaluc. S. Poncii <strong>de</strong> Ternat.<br />

1 La 11e indiction est celle <strong>de</strong> 1073.<br />

2 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

117


78.<br />

[1060/1072]<br />

Donation par Bernard <strong>de</strong> Lévézou <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Jean le Froid, et <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux mas situés aux<br />

Flottes.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans le Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 129, f. 81r-82v.<br />

Edition: Bousquet, p. 218.<br />

C.<br />

Christiana <strong>de</strong>votio fi<strong>de</strong>m obtinet omnia peccata primum Dei misericordia, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> fructu pænitentiæ, et<br />

helemosinarum largitione redimi posse. Idcirco consi<strong>de</strong>ravi ego Bernardus <strong>de</strong> Levedone Castro<br />

nominatus fragilitatem meam, et salutem animæ meæ, consilioque accepto cum fratribus meis<br />

Arnaldo et Aicfredo et aliis meis amicis, dono Domino Deo et sanctis ejus Petro et Paulo in loco<br />

Moisiacensis monasterii illam meam ecclesiam, quæ vulgo <strong>de</strong> Sancto Johanne Frigido 1 dicitur, quæ<br />

est in pago Rotenensi, quam hactenus visi sunt tenere <strong>de</strong> me Guago <strong>de</strong> Petra Bruna, 2 et filius<br />

Bernardus, et <strong>de</strong> istis Berengarius Geraldi, sicut ego aut ullus homo per me visi sumus in alodio<br />

habere et tenere totam ecclesiam, et quidquid ad jus ecclesiæ pertinet, et duos illos mansos qui <strong>de</strong><br />

Flotas 3 dicuntur, ab integro sancto Petro in præfato monasterio Moisiaco cedo in helemosina, pro<br />

anima mea et pro animabus omnium parentorum meorum.<br />

Si quis autem istam meam helemosinam contraire voluerit, vi<strong>de</strong>at ne in juditio æterni Dei<br />

duscussio cum omnibus angelis fiat.<br />

Hanc vero donationem propria manu firmo, et ut stabilis maneat fratribus meis Arnaldo et<br />

Aicfredo firmare facio. Wago et filii ejus firmaverunt. Bernardus Berengarius Geraldi firmavit.<br />

Facta donatio ista in diebus Philippi regis, 4 authoritate Petri Rothonensis episcopi, 5 et jussu<br />

Duranni Tholosani episcopi, qui et abbas vi<strong>de</strong>tur esse Moisiacensis monasterii.<br />

1 Saint-Jean le Froid, sur la commune <strong>de</strong> Salles-Curan (Aveyron, arr. Millau, ch.l.c.).<br />

2 Peyrebrune, lieu-dit à 5 km à l’ouest <strong>de</strong> Saint-Jean le Froid.<br />

3 Les Flottes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Vézins-<strong>de</strong>-Lévézou (Aveyron, arr. Millau, ch.l.c.).<br />

4 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1060 à 1108.<br />

5 Pierre Bérenger, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1053 à 1079.<br />

118


79.<br />

[1060/1072]<br />

Notice sur la donation par Aton Inard <strong>de</strong> Villemur <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Monbel.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 3v-4r.<br />

C. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 768-769.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 335.<br />

Bibliographie: Ch. Higounet, Les sauvetés <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in: <strong>Moissac</strong> et l’Occi<strong>de</strong>nt, p. 181-194.<br />

B.<br />

In nomine Domini nostri Christi, propter salvationem animarum patris mei et matris meę et pro<br />

animabus omnibus parentum meorum, tam vivorum quam mortuorum, et omnium fi<strong>de</strong>lium<br />

christianorum Dei ex hoc seculo <strong>de</strong>functorum, ut Deus donet eis refrigerium et vitam perpetuam quę<br />

duret usque in secula seculorum,<br />

ego Atus Inardus <strong>de</strong> Villamur dono et concedo Deo Patri et Filio ejus Ihesu Christo et Spiritui<br />

Sancto et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et Duranno episcopo Tholosanensi simul et abbati<br />

Moysiacensi, et Bernardo Guillelmo monacho et omni conventui Moysiacensis monasterii, ecclesiam<br />

<strong>de</strong> Bel Mont 1 et totum alodum sicut melius ipse habeo, exceptis fevis militum.<br />

Hoc donum fuit factum in diebus Guillelmi comitis Tolosani, et regnante Philippo rege.<br />

Et sciendum quod unumquodque masum <strong>de</strong> isto alo<strong>de</strong> donat VIII <strong>de</strong>narios et duos sextarios <strong>de</strong><br />

civida et duas gallinas per censum, excepto uno manso <strong>de</strong> vicariis.<br />

Et ipse Ato Ynardus constituit salvetad in parrochia ipsa <strong>de</strong> Bel Mont eo<strong>de</strong>m tempore, et mutavit<br />

ecclesiam sancti Martini quę vocabatur Auneia in ipsa salvetat, et misit totam terram in salvetad sicut<br />

carreiras <strong>de</strong>scendunt versus fontem, et <strong>de</strong> altera terra quę est ex alia parte ęcclesię donavit XIII casales<br />

ad opus <strong>de</strong> salvetat, cum consilio vicariorum et cum dono eorum et unusquisque <strong>de</strong> istis XIII<br />

casalibus, et donat per censum unum sextarium <strong>de</strong> civada et I <strong>de</strong>narium els autres servizes.<br />

Ista dona fuerunt facta cum consilio, et vi<strong>de</strong>ntibus Rainone Garifredo, et Oalrig Odone, et<br />

Chatberto Ynardo et filiis ejus Maianfredo, et Guillelmo Chatberto, et Sthephano Chatberto, et<br />

A<strong>de</strong>maro Guiter, et Guitardo presbitero, et Benedicto presbitero et Martino fratre suo.<br />

Sciendum quod Iohannes Raino et Ato filio ejus <strong>de</strong><strong>de</strong>runt XVIII bordarias Deo et sanctis apostolis<br />

ejus Petro et Paulo, et Duranno episcopo Tolosanensi simul et abbati Moysiacensi, et Bernardo<br />

Guillelmo monacho, et omni conventu Moysiacensium monachorum, in honore <strong>de</strong> Bel Mont.<br />

Vi<strong>de</strong>ntibus Stephano Lamberto, et Benedicto presbitero, et fratre ejus Martino.<br />

1 Monbel, lieu-dit à 2 km au sud d’Azas, sur la commune d’Azas (Haute-Garonne, arr. Toulouse, canton Montastruc-la-<br />

Conseillère).<br />

119


80.<br />

[1059/1072]<br />

Notice sur la réforme clunisienne <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Gaillac et l’élection d’un abbé.<br />

A. Original: ADTG, G 679 (Andurandy 5533).<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5532 et 5533.<br />

B.<br />

Reverentissimo virorum quos terra sustinet poene omnium, domno HV[goni], abbati Cluniensium,<br />

utrique fratri B[ernardo] et Æ[melio], et ceteri Galliacensis 1 æcclesię indigene iugem oboedientiam.<br />

Recordamini quam a senioribus Case Dei 2 <strong>de</strong> abbatia Galliacensi iamdiu sustinetis iniurie, vestram<br />

obnixe benignitate insignis pater <strong>de</strong>poscimus. Nolite qui<strong>de</strong>m perpen<strong>de</strong>re ut hæc dicentes velimus<br />

nostrum recuperare sub hac occasione coenobium, sed quod ipsi ubique seculum quod sibi possibilitas<br />

subpetit, locis et fratribus vestre congregationis molesti et importuni existunt, et ea in quibus rectum<br />

habere vi<strong>de</strong>mini nobis auferre, et sibi vendicare omnimodis satagari. Un<strong>de</strong> siuri dignitas vellet super<br />

his conqueri Romani Pontificis auctoritati et justicię, summam juris vestri et vere rationis <strong>de</strong> predicto<br />

loco hanc poteritis indubitanter dicere. Igitur ipsi qui dignitatem ejus<strong>de</strong>m monasterii abbatie scilicet et<br />

prioratus quamvis seculariter tunc temporis vi<strong>de</strong>bantur tenere, obtentu adipiscen<strong>de</strong> religionis et<br />

consilio congregationis ejus<strong>de</strong>m loci, ad vos Cluniacum venere, atque seipsos nobis suumque<br />

monasterium vestre ordinationi et donationi in perpetuum abendum ac possi<strong>de</strong>ndum <strong>de</strong><strong>de</strong>re.<br />

Revertentes vero in<strong>de</strong> DVRANNVM episcopum, abbatem vestrum et monachum, venire Galliacum<br />

fecere, qui etiam <strong>de</strong> manu principis terre Petri vi<strong>de</strong>licet Geraldi vestri vice donum abbatie suscepit.<br />

cujus utique donationis fratres Artmannus, Bernardus et alter Bernardus, et alii quamplures qui placito<br />

atque consilio nostri fuere sunt testes.<br />

Preterea subsequenti tempore apud Tolosam HVGONE albo celebrante concilium, ipsius et<br />

DVRANNI episcopi auctoritate abbatis et prepositus, majorque pars ejus<strong>de</strong>m congregationis numero et<br />

merito sibi elegeret abbatem, quendam vi<strong>de</strong>licet Bernardum nomine, Moysiacensem monachum,<br />

virum sapientem et satis superque ad regimen animarum idoneum. Sub tali quoque inter interdictionis<br />

privilegio ut tamdiu his<strong>de</strong>m locus ab omni divino suspen<strong>de</strong>retur officio, donec electus abbas<br />

honorifice susciperetur ab abitatoribus loci et a populo. Ceterum quidam secularium hominum quos<br />

diu sibi Diabolus actu et moribus posse<strong>de</strong>rat moleste atque indigne ferentes quod se absentibus ac<br />

nescientibus abbatis facta etiam electio, non solum eun<strong>de</strong>m recusaverit suscipere, sed etiam fratres<br />

ejus<strong>de</strong>m electionis fautores multis et maximis affectos iniuriis ab eo<strong>de</strong>m suo expuleret cenobio.<br />

Insuper etenim cuidam <strong>de</strong> Castris qui adhuc superest monacho, ean<strong>de</strong>m abbatiam venundati sunt,<br />

a<strong>de</strong>pto in<strong>de</strong> magni muneris precio. Qui vi<strong>de</strong>ns resistentibus iniusticię suę fratribus qui expulsi fuerant<br />

non posse resistere, astuce atque dolose Casam Dei petit ac senioribus ipsius loci monasterium quod<br />

symoniace invaserat sub quadam furava venalitate tradidit. Nobis quipe ejus<strong>de</strong>m tortitudinis hactenus<br />

querimoniam facientibus et fi<strong>de</strong>i vobis promisse pactum, inconcusse tenentibus vestre solummodo<br />

taciturnitate justicię tanti honoris nenon etiam oboedientiæ Sancti Amancii omnino dignitate<br />

privamini. Fratres <strong>de</strong>nique qui vobis sue æcclesię predictam donationem fecerunt et faciunt, intersunt<br />

Arnaldus et Geraldus qui a duos primitus Cluniacum venerunt. Ceteri quoque Artmannus et alter<br />

Artmannus, Æmelius et alter Æmelius, Bernardus et alter Bernardus, Ermengaudus et Hector,<br />

Stephanus et Arnaldus atque Rodbertus et Rainaldus.<br />

1 Gaillac (Tarn, arr. Albi, ch.l.c.).<br />

2 Abbaye <strong>de</strong> la Chaise-Dieu (Haute-Loire, arr. Briou<strong>de</strong>, ch.l.c.).<br />

120


81.<br />

[1059/1072]<br />

Notice sur la donation par Guillaume Amiel, Hugues Gotico, et d’autres personnages, du fief <strong>de</strong><br />

l’église <strong>de</strong> Saint-Pierre d’Elt.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />

1656), p. 8.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-quatre feuilles”<br />

perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, p. 156r-157v.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 51.<br />

Bibliographie: L. d’Alauzier, Une possession oubliée <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: l’église <strong>de</strong> Saint-Pierre-d’Elt,<br />

in: Annales du Midi 72 (1960), p. 411-413. Datation <strong>de</strong> cet acte d’après cette étu<strong>de</strong>.<br />

B.<br />

Illa ecclesia quæ est fundata in honore sancti Petri apostoli, quæ vocatur Helt, alodium est sancti Petri<br />

Moisiacensis monasterii, et fuit fevus Guillelmo Amelio <strong>de</strong> Penna, et Geraldo et Bernardo fratri suo,<br />

et Amelio, Johan et Geraldo filio suo, et Matfre, Johan et Atoni, et Johanni filio suo, et Ugoni Gotiro,<br />

et Bernardo, et Petro filio suo, et Amelio Gotiro, et Raimundo, et Poncio, et Ugoni fratri suo. Isti, et<br />

alteri homines multi <strong>de</strong><strong>de</strong>runt, et relinquerunt totum illum fevum <strong>de</strong> ista ecclesia supradicta cum toto<br />

ecclesiastico, et cum <strong>de</strong>cimis, et cum tota obedientia, quæ ad illam ecclesiam pertinet. Similiter<br />

Adalbertus Ranies, et Bernardus filius ejus, <strong>de</strong><strong>de</strong>runt unum mansum et medietatem alterius mansi, et<br />

illam cumbam, quæ vocatur Cabelt, Domino Deo et sancto Petro Cluniensi, necnon Moisiacensi, et<br />

Hugoni abbati, et Duranno episcopo, et Grimaldo monaco, et aliis fratribus meæ congregationis, pro<br />

animarum suarum remedio, vel omnium parentum suorum, et omnium christianorum.<br />

Nihilominus Adalbertus <strong>de</strong>dit unum aripennum <strong>de</strong> vinea in alodium in Pogio Auriol, et <strong>de</strong>dit<br />

pascua bestiis monachorum ac suorum famulorum, et paschir ad suos porcos et ad porcos famulorum,<br />

et hoc fecerunt ut fiat comemoratio pro anima Ugonis Gotiro, et aliorum donatorum.<br />

Signum Amelii Al<strong>de</strong>berii. Signum Poncii Matfredi. Signum Arnaldi Prilifortis. Signum Amelii<br />

vassallis. 1 Signum alii Pontii.<br />

1 ‘Vassallis’ peut désigner un vassal, mais peut être aussi un nom propre.<br />

121


82.<br />

[1059/1072]<br />

Notice sur la donation par le vicomte Guillaume <strong>de</strong> Murat <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Bredons.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 156rb.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />

du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 94r-96r.<br />

NOTE: Il s’agit probablement <strong>de</strong> la même donation qui est mentionnée dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du<br />

milieu du XII e siècle (ADTG, G 569 II, f. 15v) comme honores vicecomes <strong>de</strong> Murato, et fin XIV e siècle dans<br />

la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac (f. 158va), comme Sancti Petri <strong>de</strong> Murato, acquisition <strong>de</strong> l’abbé Hunaud.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 105-106; Bouffet, p. 249-250.<br />

C.<br />

Ab hodierno die et <strong>de</strong>inceps omnes in quorum manibus notatio meæ cessionis <strong>de</strong>venerit scire fi<strong>de</strong>liter<br />

volo, quod ego Wilelmus <strong>de</strong> Murato Castello, vicecomes nominatus, cedo Christo, Domino Deo, et<br />

sanctis ejus apostolis Petro ac Paulo ac Cluniacensium loco celeberrimo illam ecclesiam quæ<br />

Bredoms vocatur vulgari vocabulo, quæ est fundata in honore eorum<strong>de</strong>m apostolorum Petri et Pauli,<br />

et ejus discipuli Thimotei in pago Arvernico quam etiam hactenus Bernardus Henrici, et pater ejus,<br />

atque omnes genealogia ejus, <strong>de</strong> me vel <strong>de</strong> ante præ<strong>de</strong>cessoribus meis in fevum tenuerunt. Totam ergo<br />

ecclesiam intrinsecus et extrinsecus, et quidquid ad illius ecclesiæ jus attinet sicut i<strong>de</strong>m Bernardus<br />

Heinrici dimisit in exitus sui die ultimo fratri suo Duranno abbati simul et episcopo Tholosanæ<br />

ecclesiæ, præfato Cluniacensium loco dono tali tenore, ut quamdio prædictus Durandus<br />

Moisiacensium abbas vixerit subditam [ecclesiam] loco sancti Petri monasterio Moisiaco tenen(dam)<br />

possi<strong>de</strong>at, et fructu illius utens habeat. Post suum vero <strong>de</strong>cessum similiter per ipsam convenientiam<br />

omnes successores illius abbates, et monachi præfati monasterii sancti Petri Moisiacensis, quamdiu<br />

fi<strong>de</strong>li vixerint <strong>de</strong>votione seu juncti fuerint loco Cluniensi, ubi nunc domnus Hugo abba vi<strong>de</strong>tur<br />

officium abbatis tenere habentes possi<strong>de</strong>ant, et absque ulla contradictione cujuscumque successoris<br />

mei teneant. Istud autem donum taliter constrictum permanere volo, ut numquam homines <strong>de</strong> illorum<br />

parentibus qui hactenus præfatam ecclesiam habuerunt in fevum attemptare præsumant ibi facere<br />

castellum, aut turrim, aut ullum munimen, quod pro arce habeatur, nisi sola ecclesia. Si vero, quod<br />

absit, me prohibente, fuerit mandans præcipio successori meo quicumque fuerit ille, ut tamdiu causam<br />

contradicat donec prædicti monasterii Moysiacensis monachis stabilitum, atque ad habitandum<br />

habilem restituat locum, et illuc Dei servitium pro cujus amore ista constituo pro anima patris mei<br />

Girberti, et matris meæ, et fratris mei Petri, ac mea iugiter facere fatigat, ut autem cessio mea hæc<br />

firma perpetuo maneat, me qui hanc paginam firmavi subtiliter inserendo scribere mandavi, et eos in<br />

quorum testimonio et præsentia stipulavi annectere jussi.<br />

Signum Willelmi vicecomitis. Signum Duranni abbatis simul et pontificis, cujus probitate ad<br />

industria facta sunt hæc. Signum Stephani Henrici. Signum Bernardi fratris ejus, qui cartam istam<br />

firmaverunt. Signum Stephani Armanni.<br />

122


83.<br />

[1059/1072]<br />

Donation par Gérald, Guillaume et Amelius, du lieu <strong>de</strong> Conques.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />

C. Copie du XVII e siècle par Estiennot: Paris, BN, ms. lat. 12751, p. 781.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 615.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />

C.<br />

Notum sit omnibus sanctæ matris ecclesiæ fi<strong>de</strong>libus præsentibus pariter et futuris, quod ego Geraldus<br />

Emelius et Willelmus frater meus et ego Amelius abbas, nos omnes insimul donamus Domino Deo et<br />

sancto Petro apostolorum principi et loco Moysiaco et abbati ac monachis tam in Cluniaco quam in<br />

Moissiaco Deo servientibus, una cum filio meo Geraldo, ego suprascriptus Geraldus Emelius cedo<br />

sanctis apostolis Petro et Paulo ac loco Cluniaco, sub tuitione monasterii Moissiacensis locum qui<br />

dicitur Conquitas, cum apenditiis suis.<br />

Factum est hoc donum in præsentia domni Hugonis abbatis Cluniacensis, et domni Durandi abbatis<br />

Moissiacensis et episcopi Tholosæ sedis.<br />

123


84.<br />

[1059/1072]<br />

Donation par Guillaume <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> biens situés à Tissac.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4307.<br />

B.<br />

Guillaume <strong>de</strong> Bernard & son oncle firent <strong>de</strong>laissement á L’Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> d’une vigne a Tissac,<br />

d’un cazal, bois et champ, fait du tems <strong>de</strong> Duran Eveque & Abbé dud. Monastere.<br />

N°. 4307.<br />

124


ABBATIAT D’HUNAUD DE LAYRAC<br />

(1072-1085)<br />

85.<br />

1072 (style pisan), 21 décembre<br />

Confirmation par Bertrand, abbé séculier, <strong>de</strong> l’accord du 29 juin 1053, et <strong>de</strong> la cession <strong>de</strong>s<br />

mauvais usages effectuée sous l’abbé Durand, et serment <strong>de</strong> fidélité à l’abbé Hunaud.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 106r-107v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 615 (avec l’année 1063 !).<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 4 (avec la date 1063).<br />

Edition: Martène, Thesaurus novus anecdotorum, t. I, col. 203; HGL, t. 5, col. 603.<br />

Traduction: Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 133.<br />

NOTE: la date est en style pisan; cf. Damien Garrigues, Les styles du commencement <strong>de</strong> l’année dans le<br />

Midi. L’emploi <strong>de</strong> l’année pisane en pays toulousain et Languedoc, in: Annales du Midi 53 (1941), p. 237-<br />

270, 336-362.<br />

B.<br />

Sciant omnes volo ad quos pervenerit carta ista, quod ego Bertrandus abbas nominatus, consilio<br />

amicorum meorum, laudo et corroboro animo gratanti donationes et guirpationes, quæ factæ sunt a<br />

Pontio comite ad Adalmo<strong>de</strong> et a filiis eorum Willelmo necnon et a Bernardo Katurcensi episcopo, <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>fensione Moisiacensis monasterii, 1 quam frater meus Raymundus injuste mei causa invasit et <strong>de</strong><br />

comite prædicto Willelmo comparavit.<br />

Et, sicut scriptum est in testamentariis cartis quæ <strong>de</strong> hac re factæ sunt, quod pater meus Willelmus<br />

et avunculus meus Fulco et antecessor meus Gausbertus abbas, et post eum frater meus Raymundus,<br />

firmaverunt et dimiserunt in manus Duranni episcopi et omnium monachorum ibi<strong>de</strong>m <strong>de</strong>gentium<br />

malos usus et malas consuetudines, ita et ego firmo ac dimitto eas in manus Hunaldi abbatis atque<br />

omnium tam præsentium quam futurorum in eo<strong>de</strong>m loco Deo servientium monachorum.<br />

Et insuper manu mea <strong>de</strong>xtera super adstantes sanctas reliquias juro nunquam amplius me<br />

invasurum in vita mea illas torturas et malas consuetudines, sicut hactenus feci, sed semper me<br />

habiturum fi<strong>de</strong>lem et sine ullo malo ingenio permansurum me in recta fi<strong>de</strong>litate istius loci et hujus<br />

mei senioris Hunaldi abbatis et omnium fratrum adstantium, quamdiu vixero in hoc sæculo.<br />

Facta sunt hæc anno millesimo septuagesimo tertio Incarnationis Domini, duo<strong>de</strong>cimo Kalendas<br />

Ianuarii, sexta feria, luna septima, coram testibus, in præsentia Hunaldi abbatis, Odgerii prioris, ac<br />

multorum aliorum fratrum. Willelmus Sicherii interfuit. Arnaldus Raimundi interfuit. Raimundus<br />

Staphani interfuit.<br />

1 Il s’agit <strong>de</strong> l’acte du 29 juin 1053.<br />

125


86.<br />

1073, janvier/avril<br />

Donation par Aton Inard <strong>de</strong> l’église Saint-Pierre <strong>de</strong> Villematier.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />

siècle: Doat 128, f. 188r-190r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5613.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5651.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 106.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 333-335.<br />

B.<br />

Notum sit omnibus hominibus, qualiter Attomardus [= Atto Inardus] cum consilio filiorum suorum<br />

Willelmi et Bertranni, et cum consilio nepotum suorum Willelmi Poncii et Raimundi Willelmi, <strong>de</strong>dit<br />

Domino Deo et sancto Petro apostolo in loco Cluniaco et Moysiaco, Hunaldo abbati et omnibus<br />

abbatibus et monachis, tam futuris quam præsentibus, ecclesiam in honore beati Petri fundatam, ubi<br />

dicitur Villa Materii, 1 in Tholosano episcopatu sitam, hanc itaque ecclesiam quam tenebat illa domina<br />

<strong>de</strong> Sancto Rustico 2 quæ dicta est Seidonia, et filii ejus per manum ipsius Attonis, et omnes<br />

ecclesiasticas res ad ipsam jure pertinentes, excepto medietatem <strong>de</strong>cimi, sive alias terras quas ibi<br />

habebat ipsa domina et filii ejus Ugo Iadgerius, Bernardus <strong>de</strong> Mallag, 3 et Amalvinus, absque<br />

medietate illius condaminæ quæ dicitur <strong>de</strong> illa Nauda, 4 totum et ab integro, ita <strong>de</strong><strong>de</strong>runt sancto Petro<br />

omnem vero <strong>de</strong>cimum quod infra cruces colligitur sancto Petro, omnes in commune <strong>de</strong><strong>de</strong>runt.<br />

In ea<strong>de</strong>m etiam villa <strong>de</strong><strong>de</strong>runt similiter ipse Attomardus [= Atto Inardus] et filii et nepotes ejus<br />

supra nominati, Oddo quoque Pontenarius, et Benedictus frater ejus, illas terras ubi dicitur Dartinnol,<br />

et <strong>de</strong> illa Vaur, et habent fines circa se ab ipsa ecclesia usque ad crucem superiorem, et <strong>de</strong> illo rivo <strong>de</strong><br />

Saiva usque in ipsam Naudam, totum ab integro sancto Petro in Moisiaco monasterio et habitatoribus<br />

ejus in perpetuum alodum, et habuerunt ipsi Benedictus et Oddo frater ejus, et uxores, et filii eorum<br />

quadraginta solidos a Poncio Amelio monacho, qui ipsum honorem adquisivit, et ita donare et firmare<br />

fecit, et quidam homo Vitalis nomine pro parte sua quam laboraverat infra terminos ipsius honoris,<br />

habuit similiter <strong>de</strong>cem solidos ab ipso Poncio Amelio, similiter Gairaldus <strong>de</strong> Porto pro parte sua<br />

habuit septem solidos. Sed et ipse Atto <strong>de</strong>dit medietatem <strong>de</strong> omni tasca <strong>de</strong> illa terra quam habebat<br />

ultra rivum <strong>de</strong> Savia. Hæc omnia ita <strong>de</strong><strong>de</strong>runt et firmaverunt omnes suprascripti et <strong>de</strong>nominati beato<br />

Petro in loco Moysiaco, et habitatoribus ejus ut habeant, teneant, et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum alodum<br />

quandiu coelum iminet terræ.<br />

Facta donatio sive <strong>de</strong>scriptio ista auctoritate et consilio dompni Isarni Tholosani pontificis, anno<br />

Dominicæ Incarnationis millesimo octuagesimo tertio, Alexandro Papa Romanam Ecclesiam regente,<br />

Philippo Francorum rege regnante.<br />

Sig + num Attonis Inardi, qui hæc omnia taliter donavit, et alii omnibus donare fecit, et habuit ipse<br />

viginti solidos ab ipso Poncio modo. Sig + num Willelmi Attonis. Sig + num Bertranni fratris sui. Sig<br />

+ num Poncii Guillelmi. Sig + num Reimundi Willelmi. Sig + num Seidoniæ suprascriptæ, et filiorum<br />

ejus. Signum Ugonis Iadgerii. Signum Bernardi <strong>de</strong> Mallag. Sig + num Amalvini. Sig + num Oddonis<br />

Pontenarii et Benedicti fratris ejus.<br />

1<br />

Villematier (Haute-Garonne, arr. Toulouse, canton Villemur-sur-Tarn).<br />

2<br />

Saint-Rustice.<br />

3<br />

La Maillague, lieu-dit à 2 km au sud-ouest <strong>de</strong> Villemur.<br />

4<br />

Les Nauses, lieu-dit à 2 km au sud-ouest <strong>de</strong> Villemur.<br />

126


D.<br />

Attoinard donna au Convent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l’Eglise <strong>de</strong> St. Pierre <strong>de</strong> Villematier dans le Dioceze <strong>de</strong><br />

Toulouse avec les dixmes & autres <strong>de</strong>pendances <strong>de</strong> ladite Eglise. L’an 1083.<br />

N° 5651.<br />

127


87.<br />

1073, 2 novembre, samedi<br />

Donation par Odalric du fief presbytéral qu’il possè<strong>de</strong> dans l’église <strong>de</strong> Saint-Fructueux.<br />

A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 6284). Parchemin, h. 121 mm, l. 230 mm. Notice:<br />

Dufour 1972, p. 100.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 112r-113v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6284 et 6285.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />

Edition: Cabié, Chartes <strong>de</strong> Ségur, B.<br />

A.<br />

AETERNI judicii timore compunctus et amore æternę vitę roboratus, ego in Dei nomine dictus<br />

ODALRICVS et uxor mea, necnon filii mei BERNARDVS vi<strong>de</strong>licet Ysarni et VGO atque Willelmus,<br />

similiterque Deus<strong>de</strong>t cognomine Cabocud, clericus etiam vocabulo Deus<strong>de</strong>t <strong>de</strong> Bormaco, et filii sui,<br />

omnes uno animo unaque voluntate, cedimus Domino Deo et sanctis apostolis PETRO et Paulo ac<br />

sanctis locis ipsius, Moysyaco scilicet atque Cluniacho, totum fevum presbiterale, quod habemus in<br />

ecclesia sancti Fructuosi, 1 ab integro, quantum nos sive per nos hactenus possedit vel possi<strong>de</strong>re visus<br />

est aliquis in ęlemosina, pro animabus nostris omniumque parentum nostrorum, jure perpetuo<br />

possi<strong>de</strong>ndum. Sepulturam vero quam ego Deus<strong>de</strong>t cognomine Cabocud in domino meo tenui, simul<br />

cum dono, quod jam suprascriptum est, dono imperpetuum. Bego etiam Adalbertus, et filii ejus<br />

quorum medietas fevi ipsius erat ęcclesie scilicet sancti Fructuosi, quantum habere potuit in ęlemosina<br />

DOMINO obtulit. Raimundus vero Deus<strong>de</strong>t cum omni auctoritate sine aliqua tortura quicquid in hoc<br />

honore justum habere potuit in fęvo scilicet memorato concessit, atque confirmavit. Sepulture ętiam<br />

medietatem, quam inibi vi<strong>de</strong>batur habere totam tribuit. Partitores autem Bego <strong>de</strong> Monte Irato, 2 et<br />

Bernardus frater ejus, totum servitium et receptum quod ibi habebant, dimittunt sancto PETRO. Simili<br />

modo ętiam fecit Bego Stephanus, donans quod habere potuit in ipso honore.<br />

Et ut hec nostra donatio firma permaneat, signamus et presentes subscribere facimus. Sig+<br />

Odolrici et filiorum ejus. Sig+ Deus<strong>de</strong>t et alterius Deus<strong>de</strong>t Begonis pariter atque Raimundi, necnon<br />

aliorum quorum hic nomina scripta habentur,<br />

(la phrase qui suit a été interpolée par une autre main)<br />

ea fi<strong>de</strong> et spe, ut ipsi in suis benefactis et orationibus nobis nostrisque partem et societatem tribuant.<br />

Facta carta IIII nonas novembris, die sabbati, anno Incarnationis Domini M LXX.III., regnante<br />

Philippo rege, in manu Guidberti monachi et reliquorum fratrum.<br />

1 Saint-Fructueux <strong>de</strong> Mirandol, dépendance du prieuré <strong>de</strong> Ségur: commune <strong>de</strong> Mirandol-Bourgnounac (Tarn, arr. Albi,<br />

canton Pampelonne).<br />

2 Montirat, à 6,5 km au nord-est <strong>de</strong> Ségur.<br />

128


88.<br />

1073, 5 novembre<br />

Donation à Cluny, par les moines et les nobles <strong>de</strong> la région, <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Lézat.<br />

A. ADTG, G 722 (charte marquée n° 1) (inconnu chez Müssigbrod).<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle dans un relevé d’actes d’un cartulaire perdu : ADTG G 588<br />

(Andurandy 1663).<br />

Edition: HGL, t. 5, col. 599-600; Bernard-Bruel, t. 4, n. 3454.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: LESATENSIS MONASTERII<br />

Notum sit omnibus hominibus, tam presentibus quam futuris, quod Lesatense monasterium quondam<br />

ab Atone Benedicti constructum, atque sancto apostolorum principi Petro ab eo<strong>de</strong>m Atone Benedicti<br />

contraditum, cum succe<strong>de</strong>ntibus adversitatibus pene jam ad ultimam secularitatis, que bonorum<br />

locorum <strong>de</strong>structionis indicium maxime esse solet, profunditatem <strong>de</strong>venisset, nos ejus<strong>de</strong>m loci<br />

monachi, iuncti nobilibus terre viris, comiti vi<strong>de</strong>licet Rogerio, necnon et Raimundo Willelmi, insuper<br />

et Berengario <strong>de</strong> Alta Ripa et Bernardo <strong>de</strong> Marca Fava, in quibus una nobiscum abbatis constabat<br />

electio, venerabilem virum Hugonem, Cluniacensem vi<strong>de</strong>licet abbatem, adivimus et ut supra<br />

memorato cenobio sua ordinatione et consilio, qualiter ad Dei iterum servitium restauraretur,<br />

subveniret rogavimus. Igitur ipse in primis nullomodo nostræ assentiens peticioni nequaquam se <strong>de</strong><br />

causa ista intromissurum asseruit, nisi ei electionem seu ordinationem abbatis ita tra<strong>de</strong>remus,<br />

quatenus per succe<strong>de</strong>ntia tempora ipse atque ejus in perpetuum successores, quamdiu Cluniacensis<br />

locus in religione monastica vigeret, jam dictum monasterium Lasatense sine alicuius justa<br />

impeditionis querela ordinare <strong>de</strong>buissent. Hoc autem i<strong>de</strong>o se facere dicebat, ne et ipse in vacuum<br />

laborare vi<strong>de</strong>retur, et semel recuperatus locus iterum ad peiora laberetur. Quapropter nos ejus<strong>de</strong>m loci<br />

monachi, necnon et clarissimi viri superius scripti, comes scilicet Rogerius et ceteri ad quos abbatis<br />

electio seu monasterii ordinatio pertinere vi<strong>de</strong>tur, damus et concedimus ei<strong>de</strong>m reverentissimo viro et<br />

sepe memorando domno HUGONI abbati, ejusque in perpetuum successoribus omnibus, quamdiu<br />

Cluniacensis locus religionem monasticam secutus fuerit, electionem seu ordinationem abbatis<br />

monasterii Lesatensis, ut ordinent et provi<strong>de</strong>ant ipsum locum secundum regulam sancti Benedicti, ad<br />

lau<strong>de</strong>m et honorem Domini nostri Ihesu Christi, qui nunc et semper regnat et vivit et in omnibus<br />

seculis.<br />

Hanc autem donationem nostram, sicut optamus, ita et rogamus, ut is<strong>de</strong>m domnus abbas<br />

Cluniacensis auctoritate apostolica confirmare et roborare faciat, quatenus amodo et <strong>de</strong>inceps nullus<br />

hæc temerario ausu au<strong>de</strong>at infringere. Quod si quisquam presumserit, iram Omnipotentis Dei incurrat,<br />

et quod temtaverit non eveniat, insuper perpetuo anathemati, nisi resipuerit, subiaceat, atque suam in<br />

parte sinistra, cum reprobis, portionem accipiat.<br />

Facta est autem hæc carta die IIIII post festivitatem Omnium Sanctorum, anno Incarnationis<br />

Dominice M.LXX.III., indictione XI, presi<strong>de</strong>nte domno Hugone abbate Cluniacense, et domno<br />

Hunaldo, abbate Moisiacense, necne et Auxiense episcopo Willelmo, se<strong>de</strong>m vero apostolicam domno<br />

papa Gregorio VII tenente, regnante Philippo, Francorum rege, insuper Domino nostro Ihesu Christo,<br />

cui est honor et imperium per omnia secula seculorum. Amen.<br />

Signum Rogerii comitis. Signum Raimundi. Signum Berengerii. Signum BERNARDI.<br />

C.<br />

129


Le comte Roger dona á l’abbé <strong>de</strong> Cluny l’élection qu’il avoit <strong>de</strong> l’abaye <strong>de</strong> Lezat (Droits <strong>de</strong>s Biens)<br />

tandis que l’abaye resteroit dans la vie monastique pour le pouvoir et nommer le 4 e iour apres la feste<br />

<strong>de</strong> tous s ts 1073.<br />

130


89.<br />

1073<br />

Achat par Hunaud, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong> la paroisse <strong>de</strong> Saint-Michel <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

A.<br />

A. Original: ADTG, G 609 (Andurandy 3333). Parchemin, h. 435 mm, l. 548 mm. Notice:<br />

Dufour 1972, p. 100.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 108r-111v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3333.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 50.<br />

Edition: Migne, PL 159, col. 964-966; GC 1, Instrumenta, n. XX, p. 37-38.<br />

Mention dorsale ancienne: <strong>de</strong> <strong>de</strong>cimationi.<br />

P<br />

X<br />

A<br />

ORIGO UNIVERSITATIS, DEUS SCILICET, MAGESTATIS eruditorum cogitationum provisor et<br />

consiliorum propagator, bonorum quoque factorum patrator, cujus nutu reguntur universa, gubernatur<br />

quicquid est quod habetur esse, a<strong>de</strong>o (a Deo?) saluti provi<strong>de</strong>t humanę ut humanis casibus<br />

con<strong>de</strong>scendat propria lege. Quapropter si suorum facta fi<strong>de</strong>lium ad posteritatis memoriam traduntur<br />

aliquo modo, quod actum vel <strong>de</strong>liberatum est, simplici oculo non <strong>de</strong>betur argui a subsannantibus ex<br />

inproviso. Quod enim communi proficit utilitati, omnium sine dubio expedit memoria teneri. Cum<br />

igitur secularium testamenta vim multam obtineant, ad rerum <strong>de</strong>liberandarum indagia, magis credi<br />

oportet religiosorum quorumcumque fi<strong>de</strong>lium ad comparationem istorum valere exemplum. Certas<br />

itaque redditus hujusmodi allegationibus ob multorum profectum filiorum.<br />

Ego HUNALDUS abbas dictus coenobii Moysiacensis, cum consilio fratrum Deum timentium, egi<br />

modis quibuscumque potui datis muneribus omnem <strong>de</strong>cimationem quam hactenus primates vel<br />

provinciales milites juste aut injuste possi<strong>de</strong>re visi sunt, in nostram ducere dicionem. Hoc tamen non<br />

ob avaritię questum multiplicandum, sed restituendum, quod Deo jure <strong>de</strong>betur censum. Olim quippe<br />

ex legis precepto non solum <strong>de</strong>cimas, sed et primicias omnium rerum Deo ferri jubebatur populo.<br />

Indignus etenim judicabatur ejus conspectui, quisquis hoc au<strong>de</strong>ret pretergredi. Un<strong>de</strong> ipse Salvator<br />

Fariseos arguit in evangelio 1 applau<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> sua justicia, quod hęc qui<strong>de</strong>m implentes minima<br />

relinquerent quę legis essent graviora, <strong>de</strong>cimatis inquiens mentam et anetum et ciminum et omne olus.<br />

Hoc idcirco non dicimus quo ad judaicę legis ritum Christianitatis velimus transducere cultum, sed ut<br />

fi<strong>de</strong>lium populus <strong>de</strong> majori justitia sollicitus, <strong>de</strong> minori non au<strong>de</strong>at contra gloriari inimicus. Cum ergo<br />

ita sint, et non tantum divinis, sed etiam humanis promulgatum constet legibus, dubium non est reatu<br />

constringi prevaricationis, qui ex industria tollere conatur res Deo sacratas ausu nefarię temeritatis.<br />

Qua <strong>de</strong> re ego jam <strong>de</strong>nominatus abbas HUNALDUS, ob hujusmodi coemptionem, largitus sum<br />

Bertramno abbati seculari XXX ta triginta solidos. Simili modo Wilelmo cognomento Siccarii, pro hoc<br />

adipiscendo II os equos, et I nam unciam auri, ac solidos XVI.<br />

Et contulit nobis intra hos terminos, scilicet ab ipsa Barta, sicut flumen Tarnis discurrit, et sicut<br />

parrochia Sancti Michaelis <strong>de</strong>terminatur, et ab alia parte subtus stratam, quę ducit ad Sanctum<br />

1 Matthieu 23,23.<br />

131


Laurentium, sicut ipsa parrochia Sancti Laurentii <strong>de</strong>terminatur; et parrochia Sancti Ansberti, ita <strong>de</strong>dit<br />

<strong>de</strong> omnibus, quę infra hos terminos ipse vel alii per eum tenere vi<strong>de</strong>bantur.<br />

Et firmavit ipse, et uxor ejus, et filii ejus Raimundus et Siquerius a) .<br />

Ea<strong>de</strong>m quoque ratione Raimundo <strong>de</strong> Podiolo b) <strong>de</strong>dimus I num equum, et <strong>de</strong>dit infra hos terminos ab<br />

ipsa Barta, et per ipsam tapiam <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ndo, et in hac villa quidquit ipse vel alii per eum habere<br />

vi<strong>de</strong>bantur, et ita firmavit, et <strong>de</strong>bet facere fratri suo eo<strong>de</strong>m modo firmare. Qui vi<strong>de</strong>licet Stephanus<br />

veniens ad mortem, cum consilio ejus<strong>de</strong>m fratris sui, Raimundi scilicet, omnem suam <strong>de</strong>cimationis<br />

partem, pro hoc ad succurrendum monachus effectus, relinquendo firmavit: <strong>de</strong> vineis scilicet Falqueti<br />

et Arnulfi. c)<br />

Pro hac ea<strong>de</strong>m causa, Stephano <strong>de</strong> illa Valleta similiter <strong>de</strong>dimus I num equum, et ipse <strong>de</strong>dit infra hos<br />

terminos, sicut strata publica quę ducit ad orientem, et <strong>de</strong>terminatur cum terris Willelmi Sicharii, <strong>de</strong><br />

omnibus quę ipse vel alii per eum d) tenere vi<strong>de</strong>bantur, et ita firmavit ipse, et filii ejus.<br />

Bernardo Hugoni, et fratribus ejus <strong>de</strong> Anazago, XC ta solidos, qui omnem suam quam habebant<br />

partem <strong>de</strong>cimationis e) <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Deo et SANCTO PETRO jure perpetuo possi<strong>de</strong>ndam, quantum in<br />

parrochia Sancti Michaelis ipsi et alii per eos habere vi<strong>de</strong>bantur.<br />

Similiter Gaufredus <strong>de</strong> Belpoi omnem <strong>de</strong>cimationem quam habebat ipse vel alii per eum in<br />

parrochia Sancti Michaelis pro anima sua, ipse et filii ejus <strong>de</strong><strong>de</strong>runt sancto Petro.<br />

Simili modo Poncius faber, in infirmitate positus, omnem <strong>de</strong>cimationem suam ipse et filius ejus<br />

<strong>de</strong><strong>de</strong>runt sancto Petro.<br />

Raymundus Geraldi et frater ejus omnem <strong>de</strong>cimationem suam quam habebat in parrochia Sancti<br />

Michaelis, totam ab integro <strong>de</strong>dit sancto Petro et nobis, sicut et alii suprascripti, et <strong>de</strong>dimus ei in<strong>de</strong><br />

XXX solidos. f)<br />

Pro hac autem digna eorum merce<strong>de</strong>, socios fraternitatis nostrę, et participes omnium<br />

benefactorum nostrorum dignos judicavimus esse, non solum vero illos, sed et posteros eorum per<br />

omne jugiter evum. Decrevimus etiam pro animabus eorum post finem vitę fieri generalem<br />

memoriam, officium scilicet <strong>de</strong>cantandum, missam quoque celebriter peragendam omnibus annis in<br />

vigilia Sancti Michaelis. g)<br />

Facta autem hujus cessionis vel donationis carta, anno Incarnationis Dominicę MIL.LXXIII,<br />

regnante Philypo Francorum rege, in manibus domni VGONIS Cluniensium abbatis, et domni VNALDI<br />

abbatis, cujus provi<strong>de</strong>ntia et dispositione hec omnia acta noscuntur, et aliorum fratrum plurimorum in<br />

ipso MOYSIACO Deo famulantium.<br />

Nomina autem eorum, qui hanc donationem firmaverunt, hec sunt: Bertrannus abbas secularis h)<br />

firmavit. Bernardus Ugo et fratres ejus firmaverunt. Willelmus Sicarii, uxor et filii ejus firmaverunt.<br />

Raymundus <strong>de</strong> Podiolo i) et alii multi firmaverunt.<br />

Si quis autem hanc cartam juris cessionis adversariorum, vel certe filiorum, illorum qui eis<br />

hęreditate successuri sunt, post obitum violare seu <strong>de</strong>pravare vel corrumpere, sive etiam loca ea<strong>de</strong>m<br />

congredi aut <strong>de</strong>predari tentaverit, hac sorte multetur: non discedat a domo ejus plaga leprę, famis et<br />

pestilentię, gladii ac mortis horrendę. j)1<br />

<br />

Raimundus Willelmus <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro, abbati Asquitino et monachis omnibus tam futuris<br />

quam presentibus, totum <strong>de</strong>cimum <strong>de</strong> vineis quas habet in podio Sigberti in dominio, et <strong>de</strong> aliis<br />

quamdiu in pignus tenebit. Hanc itaque donationem <strong>de</strong>cit per animam matris sue Arsendis, quam fecit<br />

monacham ad hobitum suum. Et firmavit Willelmus Sicharius adhuc puer, et <strong>de</strong>buit facere firmare<br />

k) Sichario qui tunc temporis Iherosolimis ęrat.<br />

Facta est donatio ista anno Dominice Incarnationis millesimo C.I°, coram multis testibus.<br />

S. Raimundi Willelmi, qui hanc donationem fecit, et ita tenendam firmavit. S. nepotis sui Willelmi<br />

suprascripti. S. Raimundi <strong>de</strong>l Pojet. S. Teherici. S. Stephani Guilarardi, et aliorum multorum.<br />

__________<br />

1 Eccl. 23,12; Jr 29,17-18.<br />

132


a. Raimundus et Siquerius] encre d’une autre couleur. Rajout postérieur – b. <strong>de</strong> Podiolo] rajout interlinéaire – c.<br />

Qui … Arnulfi] Phrase ajouté par un signe <strong>de</strong> renvoi; même encre que le rajout précé<strong>de</strong>nt – d. per eum] ???? à<br />

vérifier …. renvoi en bas <strong>de</strong> page – e. <strong>de</strong>cimationis] suscrit – f. Raymundus … solidos] renvoi en bas <strong>de</strong> page –<br />

g. jugiter …Michaelis] autre main – h. secularis] suscrit – i. <strong>de</strong> Podiolo] suscrit – j. Si quis … horrendę] même<br />

main que celle <strong>de</strong> la note g. – k. mot illisible à cause d’un tampon. Sur la foi <strong>de</strong>s copies (voir acte n° 173), il faut<br />

compléter: fratri suo.<br />

133


90.<br />

1073<br />

Donation par Raymond et Adélaï<strong>de</strong>, sa femme, du lieu <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong>lle.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />

C.<br />

Raimond <strong>de</strong> Guillaume & A<strong>de</strong>laï<strong>de</strong> Sa femme donnent a l’ordre <strong>de</strong> Cluny le lieu <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong>lle. 1 L’an<br />

1073.<br />

1 Lagar<strong>de</strong>lle-sur-Lèze (Haute-Garonne, arr. Muret, canton Muret).<br />

134


91.<br />

1073<br />

Donation par Raimond Pierre, Bérenger Pierre et par Bernard, comte <strong>de</strong> Besalú, faite à Cluny<br />

et à <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cubières-sur-Cinoble.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 102r-105v.<br />

C. Autre version d’après “un cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert dun feuille aussi <strong>de</strong><br />

parchemin”: Doat 128, f. 181r-184v.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6315.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />

Editions: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3456; HGL, t. 5, col. 600-602 (édition partielle).<br />

B.<br />

Universis catholicæ ecclesiæ filiis simulque omnibus in Christo ubique cre<strong>de</strong>ntibus, tam futuris quam<br />

præsentibus, notum sit quod ego Raymundus Petri, restaurationem et meliorationem <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rans<br />

omnium ecclesiarum Dei et præcipue illius ecclesiæ, quæ olim constructa est in honore beatæ Dei<br />

Genitricis Mariæ in valle quæ ab antiquis Cubaria est cognominata, ubi congregatio monachorum<br />

præce<strong>de</strong>ntibus temporibus in tantum floruit, quod adhuc Abbatia solo nomine vocitatur, quam ego<br />

jure hæreditario ex parentum meorum posteritate tenere et possi<strong>de</strong>re vi<strong>de</strong>or. Et ipsa Abbatia vel ipsa<br />

ecclesia scita est in pago Narbonensi, infra fines vel terminos territorii Petræ Pertusensis, 1 secus<br />

fluviolum Rivo Frigido dictum. 2<br />

Igitur ad honorem Domini nostri Jesu Christi et ejus beatissimæ Genitricis Mariæ, atque ad<br />

restaurationem loci illius in monasticum ordinem, Bernardus Bisildunensium comes, sub cujus<br />

potestate locus ipse redigitur, et ego Raymundus Petri et Brengarius Petri, cum uxoribus et cunctis<br />

filiis nostris, cum consilio et voluntate Gifredi Narbonensis archiepiscopi, nos omnes simul legaliter<br />

damus et solempnem donationem facimus Domino Deo et sanctissimis ejus apostolis Petro et Paulo,<br />

atque cenobiis Cluniensi et Moysiacensi, simulque abbatibus et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus,<br />

tam futuris quam præsentibus, prædictam ecclesiam, cum omnibus ad ipsam pertinentibus, et quod<br />

vulgo dicitur cum suo cincto, et illos honores quos clerici tenuerunt, id est Stephanus Alarig et filii<br />

ejus, et Raymundus Oddo, et Bernardus <strong>de</strong> Adalbert, et Lanfres, et Poncius Oliba.<br />

Et <strong>de</strong> honore prædictorum clericorum agrarium tantum in vita mea retineo, et post discessum<br />

meum ecclesiæ ipsi et habitatoribus ejus absque ulla contradictione relinquo; insuper vero ipsum<br />

dominicum ortum qui est infra rivos, et ipsam condaminam quam Petrus Stephanus laborat, et aliam<br />

quam Raymundus Odo laborat, ipsam etiam <strong>de</strong> Melnaq, 3 et aliam quæ est juxta fluvium Nigra, 4 et<br />

ipsum molendinum quem vocant Agolorig 5 quem Petrus Adalberti tenet, et unum mansum in villa<br />

Deannas 6 ubi habitat Raymundus Duran, totum et ab integro, et in villa <strong>de</strong> Illa Salella 7 unum ortum<br />

optimum, et <strong>de</strong> omni valle quæ Cubaria dicitur, cum finibus et terminis suis, damus totum <strong>de</strong>cimum,<br />

excepto illo quam Arnaldus Raymundi tenet, insuper autem terras ermas, quantum omnes qui ibi<br />

habitaverint laborare potuerint quæ <strong>de</strong> mansis non sunt.<br />

Similiter donamus istos omnes honores cum supradicta ecclesia et quicquid habitatores loci ipsius<br />

juste acquirere amplius ibi potuerint, totum et ab integro, sicut jam supradictum est, in proprio alo<strong>de</strong><br />

1 Château <strong>de</strong> Peyrepertuse, sur la commune <strong>de</strong> Duilhac-sous-Peyrepertuse (Au<strong>de</strong>, arr. Narbonne, canton Tuchan).<br />

2 Le Rieufroid, ruisseau affluent <strong>de</strong> l’Agly.<br />

3 Mieunac, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Cubières.<br />

4 La Nigra est un ruisseau, probablement à i<strong>de</strong>ntifier avec le Cinople.<br />

5 Il s’agit du moulin sur l’Agly, à l’ouest <strong>de</strong> Cubières, sur la commune <strong>de</strong> Cubières.<br />

6 Deannac est La<strong>de</strong>m ou Clot-<strong>de</strong>-La<strong>de</strong>m, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Cubières.<br />

7 Salles, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Cubières.<br />

135


absque ulla reservatione, cum terris et vineis, silvis et aquis, molendinis et molendinariis, aquæ<br />

ductibus et reductibus, pascuis et piscariis, cultis et incultis, ingressibus et regressibus, et omne<br />

quidquid dici vel nominari potest. Concedimus et donamus libenti animo et plena memoria supradictis<br />

locis Cluniaco et Moissiaco et eorum habitatoribus, abbatibus et monachis istis, et cunctis eorum<br />

successoribus, ut habeant absque ulla contradictione in proprio alo<strong>de</strong> et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum.<br />

Ante omnia autem ex parte Dei Omnipotentis obtestor et prohibeo ego Raymundus Petri<br />

supradictus, ut nullus homo laycus vel foemina ullam potestatem aut ullam baiuliam vel aliquam<br />

malam consuetudinem in supradictis honoribus habeat vel retineat, sed libere et absolute totum ab<br />

integro permaneat et existat in Dei servitio et servorum Dei qui ibi habitaverint in æternum.<br />

Sane si aliquis, quod absit, diabolico spiritu captus, hujus cessionis vel <strong>de</strong>scriptionis donationem in<br />

aliquo violare aut disrumpere temptaverit, non habeat potestatem se sit in inferno ejus hæreditas cum<br />

Juda traditore et aliis in æternum dampnatis insuper etiam in præsentia Romani Pontificis et aliorum<br />

fi<strong>de</strong>lium christianorum, quasi tirannus et sacrilegus, quousque satisfaciat dijudicetur.<br />

Facta autem hujus cessionis <strong>de</strong>scriptio Dominicæ Incarnationis anno millesimo septuagesimo<br />

tertio, Gregorias papa septimas Romæ pontificatus arche sublimato, Francorum regnante Philippo<br />

rege.<br />

Nomina vero illorum, qui hæc affirmarunt et corroborarunt ita esse tenenda, ista sunt: ego<br />

Bernardus gratia Dei comes adfirmo et propria manu consigno ita:+: Ego Raymundus Petri confirmo<br />

atque dono, propriis manibus consigno ita:+: Ego Brengarius Petri Petræ Pertusensis dono et laudo<br />

sub signo ita +. Aliorum vero multorum bonorum hominum nomina qui hæc subsignaverunt subter<br />

sunt subsignata. Sign:+: Berengarii Raymundi. Sign:+: Petri Raymundi. S. Bernard Raymundi. S.<br />

Bernardi Wuillelmi <strong>de</strong> Soladgue. 1 S. Wuillelmi Wuillelmi. S. Bernardi Adalberti +.<br />

1 Soulatgé, village à 4 km au nord-est <strong>de</strong> Cubières.<br />

136


92.<br />

[1073, secon<strong>de</strong> moitié]<br />

Donation par Isarn, évêque <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong> à Toulouse.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb, comme une<br />

acquisition <strong>de</strong> l’abbé Durand <strong>de</strong> Bredons.<br />

C. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 170vb-171rb.<br />

D. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />

aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 97r-99r.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />

F. Analyse du XVIII e siècle dans un relevé d’actes d’un cartulaire perdu : ADTG G 588<br />

(Andurandy 1663).<br />

Indiqué: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3514.<br />

Edition: GC, 13, Instrumenta, acte IX, col. 9-10; Catel, Mémoires <strong>de</strong> l’Histoire du Languedoc, p.<br />

871-872; Magnou, p. 13.<br />

NOTE: datation <strong>de</strong> l’acte d’après Müssigbrod 1988, p. 224-226.<br />

C.<br />

Postquam Dominus noster Ihesus Christus alta pietate misertus est generi humano per incarnacionis<br />

sue misterium, multi patres in ecclesia extiterunt qui toto nisu laboraverunt ut ipsa ecclesia divina<br />

floreret religione. Quorum exemplo provocatus, ego Hysarnus (episcopus) scilicet Tholosane ecclesie<br />

[indignus], qui post tot Dei amicos, dompnum vi<strong>de</strong>licet Saturninum, Silvium et beate<br />

memorie Exuperium, ei<strong>de</strong>m sedi presi<strong>de</strong>o, quandam ecclesiam in honore beate Marie<br />

semper Virginis, que jure est ecclesie mee, que quamvis gloriosa esset et venerabilibus ab antiquis<br />

diebus, meritis ejus<strong>de</strong>m Virginis, tamen <strong>de</strong>solata divino cultu erat et Dei servicio. Et idcirco cum<br />

concilio senioribus mei, domni Guillermi Tholosani comitis, et aliorum fi<strong>de</strong>lium nostrorum et<br />

precipue canonicorum, trado, concedo et dono ipsam ecclesiam dompno Hugoni abbati Cluniaci et<br />

ejus omnibus successoribus Cluniacensibus abbatibus, quamdiu religio fuerit, in perpetuum, ad<br />

hoc vi<strong>de</strong>licet, ut monasticus ordo ibi maneat et per succe<strong>de</strong>ncia tempora perpetuo duret.<br />

Locum autem ipsum propter quietem habitancium ab omni servicio liberum esse concedo, excepto<br />

censu annuale, vi<strong>de</strong>licet III modios avene, et servicium quod ju<strong>de</strong>us persolvit, quantum ad episcopum<br />

pertinet collate.<br />

Hanc autem cartam facio pro remedio anime mee et omnium antecessorum meorum pontifficum et<br />

omnium successorum, qui firmaverint et custodierint hec que hic scripta sunt, et omnium<br />

canonicorum meorum [que hic scripta] vivorum et <strong>de</strong>ffunctorum, et precipue senioris mei [et]<br />

Guillermi comitis, qui ipsam ecclesiam in quantum potuit liberavit.<br />

Quicumque autem hec observaverit que hic tenenda mandamus, benedicat illum omnipotens Deus<br />

et ad <strong>de</strong>xteram suam ponat in die judicii cum omnibus bonis. Qui autem infregerit, donec resipiscat,<br />

siat se esse excommunicatum et anathematizatum maledicionibus cunctis.<br />

Et ut carta rata permaneat manu propria firmavi et canonicis meis corroboranda tradidi. D. Ysarni<br />

episcopi. D. domni Ramundi episcopi Lectorensis, prepositi Sancti Stephani. [D. Petri Sanctarii.] D.<br />

Ramundi Petri canonici Sancti Stephani [et Sancti Saturnini]. <br />

Facta hec carta anno ab incarnacione Domini millesimo LXXII o , pontifficatum Romane ecclesie<br />

tenente domno Gregorio VII papa, in Francorum autem regno Philippo rege.<br />

137


F.<br />

Le prieuré N re Dame <strong>de</strong> la Daura<strong>de</strong> <strong>de</strong> Tolose fut doné par Izar Evesque <strong>de</strong> Tolose, du consentement<br />

<strong>de</strong> Guillaume Comte <strong>de</strong> Tolose, et <strong>de</strong> son Chap. re á Frere Hugues abbé <strong>de</strong> Cluny pandant tout le temps<br />

qu’il y sera tenû vie monastique, et le lieu qui est pres lad. Eglise pour y establir les religieux franc<br />

( ?) excepte la censive annuelle <strong>de</strong> trois muids avoine et le service que les Juifs payent. lad. donation<br />

en datte <strong>de</strong> lan 10077. archives <strong>de</strong> l’abaye fol. 221. n° 1.<br />

138


93.<br />

[1073]<br />

Réforme canoniale <strong>de</strong> Saint-Etienne <strong>de</strong> Toulouse.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle, d’après “quadam pulcherrima littera”, dans la Chronique<br />

d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 168va-169vb.<br />

C. Copie partielle fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 53rb-va.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 148r-153v.<br />

Indiqué: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3513.<br />

Editions: GC 13, Instrumenta, col. 7-9; Migne, PL 159, col. 981-983; Magnou.<br />

NOTE: Il existe au moins quatre versions différentes <strong>de</strong> cet acte. Elles ont été publiées sous forme<br />

synoptique par Elisabeth Magnou, L’Introduction <strong>de</strong> la réforme grégorienne à Toulouse (fin XI e -début XII e<br />

siècle) (Toulouse 1958 = Cahiers <strong>de</strong> l’Association Marc Bloch <strong>de</strong> Toulouse. Etu<strong>de</strong>s d’histoire méridionale,<br />

3), Annexe n° 1.<br />

NOTE: datation <strong>de</strong> l’acte d’après Magnou.<br />

B.<br />

Omne quod secundum carnem cogitatur et instabili varietate sepissime , quoad rectitudinis<br />

statum minus in altum quemlibet consolidat: quidquid vero e regione spirituali specculacione<br />

gerendum <strong>de</strong>liberatur, tanto alicuius concussionis manu minime queritur, quanto velle et perficere pro<br />

bona voluntate ab illius illabitur dignacione, qui heri et hodie i<strong>de</strong>m continet esse. Quare interioris<br />

hominis contemplacionis specculam ad ipsius nostrarum sudor actionum estuat necessario gloriam;<br />

cujus perveniente nos gracia et subsequente illuminamur in tenebris, firmamur in lubricis. Tantis vero<br />

ac talibus ab ipsius pene crepundis infancie super aquam reffectionis educatus educacionibus, sed<br />

actenus torpentis servi indulgens <strong>de</strong>sidie, divini tan<strong>de</strong>m amoris servili <strong>de</strong>pulso timore perfusus<br />

ebrietate, minimus servorum Dei servus, Tholosane urbis indignus ego Ylsarnus episcopus, sexta licet<br />

<strong>de</strong>i hora excollandam Domini vineam tardus aggredior operarius.<br />

Est quippe in prefata civitate, divino nutu, sine quo nec <strong>de</strong>ffluit ab arbore folium, quedam ecclesia<br />

prothomartiris Stephani, tropheis insignita, sub pastorali provisioni mee exiguitati contraditta. Que<br />

olim vario laquearum et parietum rutilo expolito fulgore, dominice mense ornamentorum vernans<br />

<strong>de</strong>core, copiosis prediorum facultatibus, censuumve oppinus exuberans redditibus, ecclesiis admodum<br />

circumcirca positis populari supereminabat concursione, ut prima earum mater et se<strong>de</strong>s cunctorum<br />

vocaretur astippullacione. Nunc autem <strong>de</strong>ffensorum, pro dolor ! incuria, a tante dignitatis non ad<br />

modicum exinanita gloria, ad tantam ecclesiastice gravem <strong>de</strong>populacionem suorumque inoluta et<br />

filiorum orbacionem, omnimodo <strong>de</strong> perpesa parietum magna ex parte conqueratur ruina, verum eciam<br />

lugeat, quod divini cultus religio ac totius, nisi fallor, Dei excesserit memoria, ut merito illud sibi<br />

qoabtetur vaticinium spiritualem, plangens ita Iherusalem <strong>de</strong>stitucionem filiorum :<br />

quomodo obscuratum est aurum, mutatus est color obtimus, dispersi sunt lapi<strong>de</strong>s sanctuarii in capite<br />

omnium platearum ? 1 Volens ergo ultimus prenominate ecclesie ego prefatus filius ejus<strong>de</strong>m<br />

con<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>re <strong>de</strong>solacioni, obtentu et immunitate gloriosissimi nostri comitis domni Guillermi,<br />

consultu eque monastice discipline propagatoris Cluniesensis abbatis Hugonis, auxiliante quoque et<br />

cooperante reverendo Hunaldo abbate Moyssiaci [Moyssiaci], voluntate nec minus quorundam inibi<br />

cohabitancium et spontanea <strong>de</strong>dicione clericorum, asensum vero primatum et principum prefati<br />

comitis dicioni militancium, <strong>de</strong>liberavi divina inspiracione, non tamen sanctissimas ejus<strong>de</strong>m sedis<br />

1 Lamentations 4,1.<br />

139


eintegrare, ruinas implere, ornamentorum predictorum facultatumve dampna restituere, verum eciam<br />

ecclesiasticum vigorem ad pristini status lineam totis nisibus corrigere. Statui, siqui<strong>de</strong>m habita<br />

<strong>de</strong>liberacione, ut quicumque clericorum abhinc et <strong>de</strong>inceps corporari voluerit communitate ecclesie<br />

prelibate, mancipandum se noluerit rigori canonice vite, verbi gratia ut nichil sibi aliud proprium<br />

habeat, 1 vel eciam, quod absit, dicat. Omnis una pran<strong>de</strong>ant, una sompnum accipiant, communis<br />

omnibus secundum apostolice institucionis formam victus sit et vestitus, nulli preter licenciam sui<br />

prioris ubilibet suppetat eundi vel evagandi libertas aliqua, ut quibus unus Dominus, una fi<strong>de</strong>s, unum<br />

est baptisma, 2 unus existat spiritus 3 et una anima. 4 Ne vero alicui ob penuriam victus tante auctoritati<br />

diffinicioni transgrediendi male blandiatur occasio, <strong>de</strong>cerno ut <strong>de</strong>inceps ex suis, si forte reperiri<br />

possint qui mereatur, propositum, <strong>de</strong>canum, archidiacones, scole magistrum, sacristam, communi<br />

consensu sibi eliguant, substituant, eorumque honores cum omnibus honoribus, censibus, tam a<br />

seculari conversacione convertencium, quam a puero sub canonica disciplina meritorum, per<br />

succe<strong>de</strong>ncium hujuscemodi ministrorum ecclesie successiones, cum archidiaconatum redditibus<br />

accipiant, possi<strong>de</strong>ant. Omnia ergo que communi donare eorum vite <strong>de</strong>crevi, infra conscribere et<br />

assignare volui.<br />

Dono igitur ego Hysarnus episcopus, concilio gloriosissimi predicti comitis Guillermi, suique<br />

fratris Raymundi, comitis Ruthenorum, et cunctorum Tholosane regionis principum affirmacione, et<br />

senioris concilii sancte sedis canonicorum promissa, regularibus institutis obediencie, dono et in<br />

perpetuum possi<strong>de</strong>nda relinquo sub communi vita regulariter in predicta se<strong>de</strong> canonicis viventibus,<br />

prepositure scilicet ac <strong>de</strong>canie, sacristanie, et capiscolie cunctum honorem. Dono vero omnem<br />

donacionem, omnem ecclesie vel altaris oblacionem, dono totum ab integro frumentum quod<br />

antecessores mei et ego Sancto Stephano portandum constituimus, vel offerendum. Commito autem<br />

sub testamento eorum potestati, ut quicumque clericorum judicium ad aquam frigidam cum parvulo<br />

facere voluerit, ab illis prius licenciam accipiat. Dein<strong>de</strong> partem illam totam quam antecessores mei et<br />

ego usque nunc habuimus, canonicis reddat. Dono ergo Petro Emelii, ejus<strong>de</strong>m sedis<br />

prioris, archidiaconatum Agarnanensem cognominatum, similiter et Bernardi Franconi<br />

archidiaconatum a Pporta Narbonensi ad usque Carchasense ad territorium, insuper et aliorum<br />

omnium archidiaconatus clericorum, qui se huic vite canonice associare voluerunt, nunc et in futurum,<br />

ut cuncti suas quas in dominio archidiaconi tenent partes in commune reddant. Et post eorum<br />

<strong>de</strong>cessum quoscumque voluerit episcopus archidiacones esse, cum cleri consilio, secundum Deum<br />

<strong>de</strong>beat eligere et constituere. Dono autem illis cuncta episcopalium penitenciarum gaudia, et omnes<br />

ecclesie thesauros in eorum mito custodia, eo scilicet tenore, ut quicumque comes, vel episcopus, sive<br />

clericus, vel aliqua laycalis persona ex illo thesauro furtive aliquid vel violenter distraxerit vel<br />

abstulerit, excommunicacionis feriatur sententia, donec restituat quod male usurpavit. Dono vero<br />

illam villam que Bracay [nunc vero Braquavilla] cognominatur, terras ejus vi<strong>de</strong>licet ac vineas, prata,<br />

et cunctas ad illam pertinentes aquas atque silvas, culta et inculta, cum omnibus habitantibus in ea.<br />

Dono autem ea<strong>de</strong>m convencione salini medietatem, quod accipio et habere vi<strong>de</strong>or <strong>de</strong> Sancto Saturnini<br />

burgo. Testamenti igitur confirmacione huic donacioni confirmo, ut liceat illis pro helemosina<br />

suscipere, vel quocumque precio, quicquid poterunt emere <strong>de</strong> toto honore quem ab antecessoribus<br />

meis vel a me quilibet clerici sive [clerici sive] laici seu aliter tenentur. Dono eciam extra muros<br />

predicte urbis Tholose, tantum terre que uni pari boum possit sufficere.<br />

Commendamus igitur hanc nostram salutarem cessionem et operacionem, ego preditus presul<br />

Ysarnus et ego ejus<strong>de</strong>m civitatis comes Guillermus, tuicioni, et <strong>de</strong>ffensioni <br />

domni et venerabilis Hugonis, Cluniacensi abbati, tam ipsi quam omnibus in eo<strong>de</strong>m loco abbatibus,<br />

usque in seculum futuris, ut quicumque maligne mentis homo quod fecimus pessima, quod absit,<br />

presumpcione temerare vel infectum red<strong>de</strong>re studueritis, ipsi Dei et proximi provocatus amore, et<br />

nostra supplicacione apostolice sedis non <strong>de</strong>dignetur pontifficem interpellare, et ita pro suppradicti<br />

nostri loci, sicut pro sui discucienda loci causa, ante tante maiestatis tribunal strenuissimus noster<br />

advocatus et precipuus <strong>de</strong>ffensor stu<strong>de</strong>at quas contra insurgentes surgere, ac facundus raciocinator<br />

1 Règle <strong>de</strong> saint Benoît 33,3.<br />

2 Ephésiens 4,5.<br />

3 Ephésiens 4,4.<br />

4 Actes 4,32.<br />

140


adversus magniloquos obloquencium linguas assistere. Ad hujus ergo institucionis nostre<br />

corroborandam <strong>de</strong>ffinicionem et nullo tempore penitus abolendam, nostro pontifficum pontiffici pape<br />

reverendissimo domno Gregorio pedibus transmittimus hanc discripcionis cartam.<br />

Si quis igitur, comes vel episcopus sive alicuius invasionis manus disceptacione, concussione,<br />

agitacione aliqua, tam salutaris <strong>de</strong>creti temerare censuram attemptaverit vel inquietaverit, primum<br />

quantum spiritualis animavercionis gladius sub episcopali et apostolica, quod terribilius, interdicione<br />

prevaleat expertus, sicut ethnicus et publicanus, seculo luat inanima penas Hycar filio Carmi dupplici<br />

in eternum et ultra contricione contrittus.<br />

141


94.<br />

[1072/1073]<br />

Donation par Foy, vicomtesse <strong>de</strong> Narbonne, <strong>de</strong> l’église Saint-Pierre <strong>de</strong> Sermur et d’autres biens.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 133r-135r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5373.<br />

Editions: GC 1, Instrumenta, n. XXI, p. 38; Migne, PL 159, col. 967-968; HGL, t. 5, col. 633-634;<br />

Bousquet, p. 218-219.<br />

Indiqué: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3512.<br />

B.<br />

Noverint tam præsentes quam futuri, quod ego vicecomitissa Narbonæ nomine Fidis, in Dei nomine,<br />

sub hac <strong>de</strong>scriptione, dono Domino Deo et sanctis apostolis Petro et Paulo, et Hugoni abbati<br />

Cluniensi, et Unaldo abbati Moissiaci et cunctis ejus succe<strong>de</strong>ntibus, et monasterio Moysiaco, et<br />

omnibus ibi Deo servientibus, quamdiu locus iste in Dei servitio perstiterit, ecclesiam illam quæ<br />

fundata est in honore beati apostoli Petri, in loco quo vulgo vocatur Sermur, super flumen Viauri, in<br />

episcopatu Ruthenensi, ut habeant et possi<strong>de</strong>ant ipsam ecclesiam, cum omnibus ad eam ubi ubi<br />

pertinentibus imperpetuum.<br />

Dono etiam et concedo ego supradicta Fidis vicecomitissa totum montem usque in collum alterius<br />

montis qui vocatur <strong>de</strong>l Pojeth 1 a parte superiori a rivo Naosa 2 usque in Biaur, sicut ambo claudunt<br />

ambos montes, alo<strong>de</strong>m et fevum et vicariam, undique silvam quæ monti adjacet, vineas, orthos,<br />

domos, molendinos, piscarias, fontes, ingressus et egressus.<br />

Similiter dono caput mansum <strong>de</strong> Cesairent. 3<br />

Hanc igitur donationem, ut firma ac stabilis perseveret, facio cum authoritate domni Petri<br />

Ruthenensis episcopi et consilio et voluntate.<br />

Si quis vero nostræ vel cujuslibet propinquitatis hanc nostram donationem quam ego facio pro<br />

peccatis meis et re<strong>de</strong>mptione animæ patris mei, et matris, et omnium parentum meorum, violare aut<br />

alienare præsumpserit, inprimis iram Dei et omnium sanctorum incurrat, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> domni Papæ illius<br />

temporis et cunctorum fi<strong>de</strong>lium, quousque resipiscat et satisfaciat, authoritate et potestate dampnetur.<br />

Facta donatio ista in manibus supradictorum abbatum et Bernardi monachi cognomento Guillelmi,<br />

cujus studio hoc factum est, et Vitalis clerici, anno ab Incarnatione Domini millesimo septuagesimo<br />

septimo, regnante Philippo Francorum rege, sedis Romæ pontificatum tenente domno Alexandro<br />

Papa. 4<br />

Signum Fidis vicecomitissæ, quæ hanc cartam fieri jussit et testibus firmare rogavit. Signum Petri<br />

episcopi Ruthenensis, et Pontii <strong>de</strong> Cassanas, 5 et Poncii <strong>de</strong> Panat. 6 Signum Hugonis Stephani. Amen.<br />

1 Le Pouget, à 2 km au nord-ouest <strong>de</strong> Sermur, sur la commune <strong>de</strong> Camboulazet, <strong>de</strong> l’autre côté du Ruisseau <strong>de</strong> La Nauze.<br />

2 La Nauze se jette dans le Viaur tout près <strong>de</strong> Sermur.<br />

3 Le Sérayet, lieu-dit à 3 km au nord <strong>de</strong> Sermur, sur la commune <strong>de</strong> Camboulazet.<br />

4 L’année est corrompue. Alexandre II était pape <strong>de</strong> 1061 à 1073; Philippe II, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1060 à 1108; Hugues, abbé <strong>de</strong><br />

Cluny <strong>de</strong> 1049 à 1109; Hunaud, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1072 à 1085. L’acte est donc <strong>de</strong> 1072/1073.<br />

5 Cassagnes-Bégonhes, à 1,5 km au sud-est <strong>de</strong> Sermur (Aveyron, arr. Ro<strong>de</strong>z, ch.l.c.).<br />

6 Peut-être Villefranche-<strong>de</strong>-Panat (Aveyron, arr. Millau, canton Salles-Curan).<br />

142


95.<br />

[1072/1073]<br />

Donation par le prêtre Hugues Estève <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Sermur et d’autres biens.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />

aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 208r-209v.<br />

C. Autre version d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 210r-212v (quelques variantes,<br />

davantage <strong>de</strong> souscripteurs).<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5374.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />

Editions: HGL, t. 5, col. 634 (édition partielle); Migne, PL 159, col. 968; Bousquet, p. 219-220;<br />

Bernard-Bruel, t. 4, n. 3512.<br />

B.<br />

Noverint omnes Christi fi<strong>de</strong>les tam præsentis temporis quam futuri quod ego in Dei nomine dictus<br />

Hugo Stephani, præsbiter, dono sub hac <strong>de</strong>scripta atestatione Cluniaco coenobio, atque abbati ipsius<br />

loci domno Hugoni et cunctis ejus successoribus simulque monasterio Moisiaco, et monachis ibi<strong>de</strong>m<br />

Deo servientibus, quamdiu locus ipse in fi<strong>de</strong>li subiectione seniorum Cluniaci permanserit, ecclesiam<br />

illam quæ fundata est in honore beati Apostolorum Principis Petri in loco ubi vulgo dicitur Sersmur,<br />

super flumen Biauri, in episcopatu Ruthenensi, ut habeant et possi<strong>de</strong>ant ipsam ecclesiam cum<br />

omnibus ad eam ubique pertinentibus in perpetuum.<br />

Hanc igitur meam donationem ut firma ac stabilis perseveret cum auctoritate facio domni Petri<br />

Ruthenensis episcopi, simulque cum consilio et voluntate Fidis vicecomitissæ, cujus alodium erat<br />

locus ipse, et cum consensu similque exhibitione Pontii <strong>de</strong> Cassanias, 1 ac Pontii <strong>de</strong> Panat, et fratris<br />

sui, atque nepotum meorum omnium, Aicfredi quoque Berengarii, et fratris illius qui honorem ipsum<br />

in fevum possi<strong>de</strong>bant.<br />

Concedo etiam ego ipse prænominatus Hugo, cum omnibus supradictis militibus et propinquis<br />

meis, in eo<strong>de</strong>m loco illum mansum qui dicitur <strong>de</strong> Illo Pojet, atque alium mansum illum <strong>de</strong> Illa Costa, 2<br />

quem exquisivi commutatione alius mei honoris ab ipsis supradictis nepotibus meis. Damus quoque in<br />

commune omnem montem sicut vallo clauditur, et flumine ipso undique <strong>de</strong>lectabiliter circundant,<br />

silvam etiam ipsi monti adjacentem, vineas, molendinos, piscarias, fontes, ingressus et egressus,<br />

fevum et alodium totum et ab integro usque in torrentem Naosa, 3 ut libere et absque ulla inquietudine<br />

cuncta hæc prædicti servi Dei perempniter obtineant.<br />

Si quis vero nostræ, vel cujuscumque propinquitatis hanc donationem violare aut alienare in aliquo<br />

præsumserit, in primis iram Dei et omnium sanctorum ejus incurrat, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> domni Papæ illius<br />

temporis, atque cunctorum fi<strong>de</strong>lium, quousque recipiscat et satisfaciat, auctoritate et potestate<br />

dampnetur.<br />

Facta cessio ista in manibus Bernardi Willelmi monachi Cluniaci et Moisiacensis, et Vitalis clerici,<br />

anno Dominicæ Incarnationis millesimo octuagesimo septimo, regnante Philippo Francorum rege,<br />

domno Alexandro Romano Pontifice. 4<br />

Signum Fidis vicecomitissæ, et Pontii <strong>de</strong> Cassanias.<br />

1<br />

Cassagnes-Bégonhes, à 1,5 km au sud-est <strong>de</strong> Sermur (Aveyron, arr. Ro<strong>de</strong>z, ch.l.c.).<br />

2<br />

La Coste, hameau et moulin près <strong>de</strong> Sermur, non loin <strong>de</strong> la Nauze. Cf. Bousquet, p. 207, note 48.<br />

3<br />

La Nauze.<br />

4<br />

L’année est corrompue: voir acte précé<strong>de</strong>nt.<br />

143


96.<br />

[vers 1073]<br />

Donation non précisée, faite au prieuré <strong>de</strong> Ségur, par Etienne <strong>de</strong> Montirat et par Bérenger, son<br />

frère.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle: Doat 129, f. 57r-57v.<br />

B.<br />

Stephanus <strong>de</strong> Monteirato 1 et Berengerius suus frater <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Domino Deo et sanctis apostolis ejus<br />

Petro et Paulo in loco Seguri, et habitatoribus ejus Bernard et Benedicto suo fratri, per lor maire e so<br />

sebelida al Segur.<br />

Facta est donatio ista in diebus Bernardi Assallit, prioris <strong>de</strong>l Segur.<br />

S. Bernard A<strong>de</strong>mar, S. Bernard Peiro Capella. S. Bego <strong>de</strong> Monte Irato, et aliis multis.<br />

1 Montirat (Tarn, arr. Albi, canton Monestiés). – Bégon <strong>de</strong> Montirat figure dans un acte du 2 novembre 1073.<br />

144


97.<br />

1074, septembre, mercredi<br />

Donation par Bernard Raimond <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Clar, avec oblation du fils du donateur.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 331r-333r.<br />

C. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 778.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 267-268.<br />

B.<br />

Regnante Domino nostro Jesu Christo, anno Incarnationis ejus<strong>de</strong>m Re<strong>de</strong>mptoris nostri millesimo<br />

septuagesimo quarto, nos qui<strong>de</strong>m in genere nostro nobilissimi homines Bernardus Raimundi, et<br />

Durandus <strong>de</strong> Planhed et omnes fratres mei, et Walterius, cum consilio Raimundi Bernardi <strong>de</strong> Francs,<br />

pro re<strong>de</strong>mptione animarum nostrarum, et omnium parentum nostrorum, seu pro salute viventium et<br />

<strong>de</strong>functorum fi<strong>de</strong>lium, cum volontate et consilio senioris nostri Oddonis vicecomitis, donamus, et in<br />

alodii jure cedimus ei<strong>de</strong>m Domino Deo nostro et sancto Petro apostolo in loco Moisiaco quod est<br />

constructum super fluvium Tarni in pago Caturcino, ecclesiam nostram sancti Clari quæ est sita in<br />

archiepiscopatu Auxiensi, in ea parte quæ dicitur Fedanzaguel, quæ etiam subdita est Lectoranensi<br />

episcopo.<br />

Dono autem præ omnibus ego Bernardus Raimundi in eo<strong>de</strong>m monasterio Moisiaco alo<strong>de</strong>m meum<br />

juxta ean<strong>de</strong>m ecclesiam Sancti Clari positum, quem monachi præfati monasterii Sancti Petri<br />

Moisiacensis re<strong>de</strong>mere <strong>de</strong> potestate Arnaldi Guillelmi <strong>de</strong> Asca viginti tribus solidis, et habet fines in<br />

se ex una parte honorem <strong>de</strong> Asca, et ibi juxta est honor meus <strong>de</strong> Varazac, et juxta eum rivus nomine<br />

Arlat, et ex altera parte est cultura Duranni, sicut <strong>de</strong>scendit in fluvium qui dicitur Raz, totum quantum<br />

inter istos fines habeo et teneo, ego aut ullus homo per me, terras, vineas, boscos, aquas, molendinos,<br />

totum integerrime cedo in alodium in manu et præsentia Unaldi abbatis, et Atonis prioris et cæterorum<br />

monachorum ipsius loci, ut <strong>de</strong>inceps ipsi et omnes successores eorum in prædicto loco Moisiaco<br />

futuri habeant et teneant, et jure hæreditario in æternum possi<strong>de</strong>ant. Illam vero partem unam scilicet<br />

Franctad 1 quam ego retineo <strong>de</strong> manu abbatis Unaldi et Atonis prioris, et cæterorum monachorum in<br />

fevum, post mortem meam Sancto Petro remaneat.<br />

Offero autem Deo et sancto Petro et omnibus in præfato monasterio Moisiaco monachis<br />

<strong>de</strong>gentibus filium meum nomine , tali qui<strong>de</strong>m conventione ut si ille postquam ad intelligibilem<br />

ætatem pervenerit voluerit monachus aut præsbiter effici, pro salute sua et mea, et secundum<br />

voluntatem et consilium eorum voluerit se continere, pascatur et vivat in helemosina sancti Petri. Sin<br />

autem facere noluerit, omnino ex hære <strong>de</strong> omni hæreditate mea exeat.<br />

Facta carta ista in mense septembrio, quarta feria, luna octava, regnante Philippo rege.<br />

S. Odonis vicecomitis. Signum Vidiani nepotis ejus. S. Vuillelmi archiepiscopi. S. Raimundi<br />

Lectorensis episcopi. S. Bernardi Raimundi qui cartam istam scribere rogavit et propria manu<br />

firmavit. Signum Duranni et omnium fratrum ejus. Signum Gualterii. Pontius L scripsit.<br />

1 S’agit-il <strong>de</strong> Francantal, au nord <strong>de</strong> Homps ?<br />

145


98.<br />

1074<br />

Donation par Guillaume, archevêque d’Auch, par Raymond, évêque <strong>de</strong> Lectoure, et par Odon,<br />

vicomte <strong>de</strong> Lomagne, <strong>de</strong> Saint-Geny <strong>de</strong> Lectoure et <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Clar.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />

aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 191r-192v.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />

Editions: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3471; Müssigbrod, p. 266-267.<br />

C.<br />

Quoniam inter alia quæ humano generi ad auxilium divina provi<strong>de</strong>ntia clementer providit sanctorum<br />

etiam patrocinia misericorditer concessit, scilicet ut pro sibi famulantibus non infimum apud se<br />

interce<strong>de</strong>ndi locum ipsi obtinerent, quapropter ego Willelmus Dei gratia Auxiensis archiepiscopus,<br />

necnon et ego Raymundus Lacturensis episcopus, una cum Oddone vicecomite, et nepote Viviano,<br />

donamus Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo ad locum Cluniacum in manu domni Hugonis<br />

ejus<strong>de</strong>m Cluniacensis loci venerabilis abbatis, locum <strong>de</strong> Sancto Genio, cum omnibus appenditiis suis,<br />

libero jure et quieto, scilicet ut is<strong>de</strong>m domnus Hugo abbas seu omnes post eum ipsius successores<br />

locum ipsum, sicut jam dictum est, cum omnibus appendiciis suis jure perpetuo teneant et possi<strong>de</strong>ant.<br />

Hoc autem ut superius præfati sumus i<strong>de</strong>o facimus, quatenus ab ipso Sancto Genio apud Deum pro<br />

hoc opere in ultimo judicio aliquam misericordiæ partem mereamur percipere. Nam cum locus ipse<br />

Sancti Genii monachorum prius coenobium fuerit, ad hoc secularitate crescente jam pridie <strong>de</strong>venerat,<br />

ut ipsius necessitate victus cogente <strong>de</strong>relictus potius vi<strong>de</strong>retur quam <strong>de</strong>structus.<br />

Præterea concedimus etiam, et donamus ei<strong>de</strong>m domino abbati Hugoni ad locum Cluniacum locum<br />

similiter <strong>de</strong> Sancto Claro, ut sicut jam supra prælibavimus <strong>de</strong> Sancto Genio ab ipso et ejus<strong>de</strong>m<br />

successoribus omnibus <strong>de</strong>inceps quieto jure eo<strong>de</strong>m modo teneatur et possi<strong>de</strong>atur.<br />

Facta est autem hæc carta anno Incarnationis Dominicæ millesimo octuagesimo quarto, indictione<br />

duo<strong>de</strong>cima, regnante Philippo rege Francorum, imperante autem Domino nostro Jesu Christo, cujus<br />

regnum est in sæcula sæculorum.<br />

S. Raimundi Guillelmi. S. Bernardi Einrici. S. Hugonis. S. Oddonis. S. Hunaldi abbas. S. Viviani.<br />

146


99a.<br />

1074<br />

Donation par Armand, Adémar et Pons <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Saturnin <strong>de</strong> Sieurac, dans le<br />

Quercy.<br />

A. Original: ADTG, G 669 (Andurandy 5238).<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e : ADTG, G 569 I (Andurandy 1656), p.<br />

9-11.<br />

C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />

D. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f.<br />

114r-116v.<br />

E. Autre version d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles” (perdus),<br />

du début du XII e siècle: Doat 128, f. 117r-119v.<br />

F. Copie du XVIII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 130, f. ***<br />

G. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />

H. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 43.<br />

Edition: HGL, t. 5, col. 604-605.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: SIVRAGVEN / SIS AECCLESIAE<br />

Quoniam antiquitus lege constitum est ab Auctore omnium Deo, ut reddat oblationem ac<br />

<strong>de</strong>cimationem quisque <strong>de</strong> suis quę possi<strong>de</strong>t omnibus et cunctis qui<strong>de</strong>m fi<strong>de</strong>libus in Deo spem<br />

abentibus ac curam criminum suorum parentumque sibi affimum gerentibus pro commissis in hoc<br />

seculo quomodo sceleribus usu traditum est dari Deo quod eis in<strong>de</strong>tur placitum <strong>de</strong> suis.<br />

Huius igitur rei causa cor<strong>de</strong> tactus, ego Artmannus et frater meus vicecomes A<strong>de</strong>marus, necnon et<br />

Pontius donamus Omnipotenti Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo monasterio Moissiaco,<br />

ecclesiam sancti Saturnini, sitam in pago Caturcino, in loco vulgo Siurag <strong>de</strong>nominato, quæ nobis<br />

evenit jure hæreditario, successione parentum nostrorum. Damus quoque ejus<strong>de</strong>m ecclesiæ<br />

cimiterium ab integro, totum simul cum baptisterio, necnon et fevum presbyterale, et tantum ex<br />

<strong>de</strong>cimo quantum pertinet ad sacristaniam, et in circuitu terræ illius tantum terræ foris cimiterium<br />

quantum sufficit ad construendam villam amplam in longitudine et latitudine, sicuti in eo stratum est a<br />

vobis <strong>de</strong>terminatis finibus, coram plurimis testibus. Donamus etiam in bosco nostro juxtaposito, qui<br />

dicitur Fornales, tantum quantum ad usum monachorum omniumque hominum ibi <strong>de</strong>gentium in<br />

calefactione et in domorum suorum ædificatione seu totius villæ constructione sufficere possit; in<br />

Avarione fluvio juxta <strong>de</strong>currenti, quantum nostra possibilitas obtinet postestatem omnibus abbatibus<br />

et monachis præsentibus et futuris in præfato monasterio <strong>de</strong>gentibus, quotienscumque voluerint,<br />

liberam tribuimus libertatem piscandi. Damus autem in eo<strong>de</strong>m nostro prædio Seurazensi ei<strong>de</strong>m sancto<br />

Petro præfato monasterio mansum in alodio.<br />

Sciant itaque omnes in quorum manibus hæc nostræ cessionis inscriptio <strong>de</strong>venerit, quod cum hac<br />

nostri alodii donatione relinquimus coram testibus illum modium vini, quem semel omni anno<br />

aufferebamus ex alodio illo quod dicitur Maiusen, promittens Deo et sancto Petro nunquam <strong>de</strong>inceps<br />

per nos nec per ullam nobis suffectam personam illum modium vini requisituros, neque in hac nostra<br />

cessione in ecclesia scilicet sive in villa Siurag infra terminos salvationis constitutos quidquam per<br />

vim accepturos, nec in mercato quem similiter sancto Petro damus aliquid quacumque occasione<br />

capturos, nec ullas personas ibi advenientes sive manentes ullo modo in exitu vel ingressu absque<br />

audientia abbatis seu proclamatione fratris ejus loco ibi manentis pro qualicumque culpa distringere,<br />

sed fi<strong>de</strong>liter omni tuitione servare et custodire omnia quæ nunc ad jus ecclesiæ illius pertinere vel in<br />

futuro, Deo volente et bonis viris largientibus, poterit acquirere.<br />

147


Si quis autem, quod absit, quacumque occasione Diaboli hanc nostræ cessionis elemosinam, quam<br />

pro re<strong>de</strong>mptione animarum nostrarum et pro salute animarum patris nostri simul et matris et omnium<br />

parentum nostrorum vivorum ac <strong>de</strong>functorum facimus, disrumpere atemptaverit, qui eun<strong>de</strong>m locum<br />

Moisiacum, cui hanc donationem facimus, a societate Cluniacensi divellere, quocumque ingenio,<br />

voluerit, postquam se ultione perenni damnatum noverit. Hæc nostra donatio firma et stabilis<br />

Cluniensi loco et abbati et fratribus ejus<strong>de</strong>m loci auctoritate nostra et firma stipulatione permaneat.<br />

Facta autem hujus cessionis carta anno Incarnationis Domini M LXXIV, regnante Philippo<br />

Francorum rege, in manibus domini Hunaldi abbatis.<br />

S. A<strong>de</strong>mari vicecomitis. S. Artmanni fratris ejus. S. Poncii fratris eorum. S. Raymundi A<strong>de</strong>marii<br />

fratris eorum. S. Willelmi filii ejus, et aliorum plurimorum.<br />

Alleluia (avec notation musicale en neumes)<br />

99b.<br />

[1074/1085], février, vendredi<br />

Notice sur la donation, par Armand et Adémar, vicomtes, <strong>de</strong> l’église Saint-Sernin <strong>de</strong> Sieurac. –<br />

Avec une confirmation par Armand [1085/1108], 1 er août.<br />

A. Original: ADTG, G 669 (acte transfigé).<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après <strong>de</strong>s “copies en parchemin escrites l’une ensuite l’autre”: Doat<br />

128, f. 319r-320v.<br />

Edition: HGL, t. 5, col. 605-606.<br />

A.<br />

Mention dosale ancienne: GVIRPICIO DE BRVNICHEL:<br />

BREVI MEMORATORIO que fecit Armandus et A<strong>de</strong>marus vicecomites, que donaverunt Domino Deo et<br />

sancto Petro <strong>de</strong> Clonic 1 et sancto Petro <strong>de</strong> Moisiago, illa æcclesia <strong>de</strong> sancto Saturnino <strong>de</strong> Siurag, cum<br />

ipso æcclesiastico, et ad abbate <strong>de</strong> Moisiaco quæ vocatur Unaldo, et ad priore ejus et ad monacos. Et<br />

abbas Unaldus et prior Ato Raimundus, et Poncius Amelius, et Gauzfredus Alegres, et Seguinus Poeta<br />

fecerunt convenientia <strong>de</strong> tota illa honore que abuit sanctus Petrus, nec in antea adquisivit inter fluvium<br />

Tarni et fluvium Avaironi, ad Ardmando et ad A<strong>de</strong>maro, que respon<strong>de</strong>ant ad ipsam æcclesiam <strong>de</strong><br />

Siurag, extra ipsa æcclesia <strong>de</strong> Concas cum sua honore, et monacus <strong>de</strong> Siurag que teneat istas honores<br />

totas in obediencia.<br />

Et est ista carta suprascripta in mense Febroario, regnante Philipo rege, feria VI, et est in presencia<br />

A<strong>de</strong>maro et fratre suo Ardmando, et Poncio Matfre, et Ugone Duranto, et Arnal <strong>de</strong> Neirag.<br />

Ugo scripsit.<br />

* * *<br />

(autre main)<br />

Hanc cartam fecerunt scribere Armannus et A<strong>de</strong>marus, sicut superius vi<strong>de</strong>tur scripta, sine consilio<br />

monachorum Moisiacensium, male et iniuste, et postea redidit eam ipse A<strong>de</strong>marus et absolvit omnes<br />

ipsas convenciones suprascriptas, cum consilio uxori sue et filiorum suorum et aliorum multorum<br />

1 Comprenez: Cluny.<br />

148


nobiliorum virorum, in manibus et presencia Ansquitilii abbatis, Willelmi prioris, Helie sacriste, et<br />

Arnaldi cellararii, et Arnaldi <strong>de</strong> opere, cum consilio dompni Geraldi Caturcensis episcopi. 1<br />

Facta sunt hec Moysiaco publice, in Vincula sancti Petri, in presencia multorum testium.<br />

Sig+ Genesii Ferret. Sig+ Bernardi Johannis, et aliorum multorum.<br />

1 Gérald II, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1080 à 1112.<br />

149


100.<br />

[vers 1074]<br />

Donation par Adémar, vicomte, d’un revenu <strong>de</strong> 50 sols qu’il touchait sur l’alleu <strong>de</strong> Majuze.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />

siècle: Doat 128, f. 85r-86v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 614.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 100.<br />

Edition: Thesaurus, 1, col. 200-201.<br />

B.<br />

Ego Admearus, vicecomes Tholosanus, in articulo exitus mei, dum per mortem carnis accersiriam<br />

districto justoque judice Deo cognovi, consi<strong>de</strong>rans suspirando tractavi dolorem quem dampnatæ<br />

animæ in infeno patiuntur, inter coetera vero memor fui peccatorum meorum quæ instigante generis<br />

humani inimico perpetravi, et poenitentia motus confessionem omnium criminum meorum egi, et me<br />

culpabilem Omnipotenti Deo et sanctis ejus reddidi, ob illam torturam quam glorioso principi<br />

apostolorum Petro, et ejus sacro loco Moyssiaco vi<strong>de</strong>licet monasterio multis diebus feceram occasione<br />

illorum centum solidorum quos in fevo <strong>de</strong> Willelmo episcopo seniori meo, et postea <strong>de</strong> Gausberto<br />

abbate habui.<br />

I<strong>de</strong>o noverint omnes posteri mei, quod <strong>de</strong> illis centum solidis, ego olim quinquaginta dimiseram<br />

Deo et sancto Petro, in manu Duranni tunc temporis ipsius loci abbatis, sicut scriptum est in<br />

memoriale quod <strong>de</strong> hac re scriptum est. Nunc vero, quia cognosco illico me moriturum, pro amore Dei<br />

et pro salute animæ meæ et pro re<strong>de</strong>mptione peccatorum meorum, dimitto alios quinquaginta solidos<br />

sancto Petro et supradicto monasterio,<br />

in tali tenore ut nunquam <strong>de</strong>inceps ullus meorum parentum licentiam habeat requirere illos<br />

quinquaginta solidos in prædicto loco. Sed si umquam comes Tholosanus aut abbas secularis<br />

prædictos centum solidos auferre voluerint sancto Petro, veniant filii mei aut propinquiores parentes<br />

mei, et tamdiu violentiam requirant, donec firmam istam meam helemosinam stabilemque stare<br />

faciant.<br />

Alo<strong>de</strong>m vevero illus <strong>de</strong> Maiuse, un<strong>de</strong> actenus ego injuste prædictos solidos quinquaginta<br />

recipiabam, et ita liberum relinquo, ut <strong>de</strong>inceps numquam quicquam ibi<strong>de</strong>m filii mei aut ullus<br />

successorum meorum requirant, si Deum propicium habere volunt.<br />

150


101.<br />

[1072/1074]<br />

Notice sur la confirmation par Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> la donation faite par son<br />

père Pons, comte <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong>s Cuisines.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />

aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 82r-84r.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 603, art. 42.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />

Edition: HGL, t. 5, col. 544-546.<br />

C.<br />

Scripturæ memorialis quam Vuillelmus comes et Adalmodis mater ejus fecerunt concribi <strong>de</strong><br />

donatione quam fecerant Domino Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco et domno Duranno abbati, <strong>de</strong> illo<br />

alo<strong>de</strong> Sancti Petri <strong>de</strong> Coquinas, quod totum et ab integro <strong>de</strong><strong>de</strong>runt, tali ratione ut numquam per se vel<br />

per quamlibet sibi famulantem personam aliquam exactionem census neque etiam excorus sutorum<br />

facere præsumant, sed neque in hostem vel expeditionem pe<strong>de</strong>strem homines ibi manentes pergere<br />

cogerent aut ullam vim inferre.<br />

Hæc itaque, ut diximus, Vuillelmus comes et Adalmodis mater ejus <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Domino Deo et<br />

sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco et domno Duranno abbati ejus<strong>de</strong>m loci, et Gauzfredo monacho, tali tenore,<br />

ut si aliquem hominem <strong>de</strong> alodo supradicto contigerit in potestatem comitis transire, habitatoribus<br />

ipsius loci, scilicet monachis, nullo modo contradicant, sed libere restituere <strong>de</strong>beant absque ulla<br />

contradictione. Filios quoque Stephani Picola et filias ac nepotes, homines ac fæminas Deo <strong>de</strong>dit et<br />

sancto Petro et ipsius loci habitatoribus, ut nulli alio censum vel servitium faciant, et Stephanus<br />

Joannes et fratres et sorores ejus similiter.<br />

Hanc donationem, quam modo Vuillelmus comes facit <strong>de</strong> alo<strong>de</strong> sancti Petri, Poncius comes pater<br />

ejus in vita sua fecit ac firmavit taliter, ut si aliquis subsequentium comitum id ullomodo infringere<br />

præsumeret, cum Datan et Abiron poenam inferni pateretur. 1 S. Poncii comitis. S. Adalmodis uxoris<br />

ejus, et Willelmi comitis.<br />

Et sunt fines istius honoris <strong>de</strong> domo Petri Rauge usque ad locum qui dicitur Exosa, et usque in<br />

Garonna et casale Petri Rabie quod est in fine alodi, sicut via tendit usque ad Crosam et usque in<br />

Garonna, et illam terram scilicet quæ est inter vinea sancti Petri, quæ fuit comitissim <strong>de</strong> Melgoir, quæ<br />

etiam fuit comparata quatuor uncias auri et tres equas bonas.<br />

Post hæc nominatim Vitalem Stephani et Poncium fratrem ejus, et sorores et nepotes eorum et<br />

omnem generationem eorum, et insuper Stephanum Joannis et fratres et sorores ejus, et omnem<br />

raptionem et questionem <strong>de</strong> loco Quoradge, tali qui<strong>de</strong>m tenore, ut numquam <strong>de</strong>inceps homines<br />

præfatæ villæ <strong>de</strong> Quoquinis in furnis comitalibus coquant, sed in suis propriis, et <strong>de</strong> ipsis hominibus<br />

numquam justitia seu quæstio requiratur.<br />

Accepit autem pro hac guirpitione, et jam postquam dimiserat et laxaverat et donaverat eam,<br />

scilicet hanc honorem, Domino Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco, ipse Willelmus comes et mater ejus<br />

Adalmodis, sicut superius habetur, in manus domni Duranni episcopi sive abbatis.<br />

Postea accepit a domino Hunaldo abbate et a sancto Petro apostolo sexaginta solidos, et iterum<br />

atque iterum dimisit, reliquit, et omnibus modis firmavit hanc donationem Domino Deo et sancto<br />

1 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

151


Petro, vi<strong>de</strong>ntibus cunctis qui a<strong>de</strong>rant testibus, scilicet Geraldo episcopo Caturcensi, 1 et Raimundo<br />

Attone vicario, et multis aliis, ipse et Mantilis comitissa ejus uxor. 2<br />

B.<br />

Multa loca in diversis provinciis Deo auxiliante acquisivit: [...] ecclesiam Beate Marie que dicebatur<br />

fabricata in urbe Tholosana; in eo<strong>de</strong>m loco villam <strong>de</strong> Coquinis, ubi pene nihil erat nisi tantum<br />

ecclesiola et terra ut ita dicamus absque habitacionibus nec <strong>de</strong> cultoribus.<br />

E.<br />

Accord Entre hunald abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & certains qui le troubloint dans la possession <strong>de</strong> S. t pierre <strong>de</strong>s<br />

Cuisines, dans cet accord led. prieuré <strong>de</strong>meure aud. Abbé.<br />

1 Gérald I er , évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1067 à 1074.<br />

2 Matels ou Mathil<strong>de</strong>, épouse <strong>de</strong> Guillaume IV: Magné-Dizel, p. 39-40.<br />

152


102.<br />

1076, 4 avril<br />

Donation par Guillaume <strong>de</strong> Sicard d’un pré et d’un jardin.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 617.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 5.<br />

B.<br />

Guillaume <strong>de</strong> Sicard donna a hunald Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> le pré & le jardin (cazala) qu’il avoit. N’est<br />

pas confrontes. pour lequel pré & Jardin L’Abbé susd. lui donna 120. sols. Le 2. <strong>de</strong>s Nones d’avril<br />

1076.<br />

N°. 617.<br />

153


103.<br />

1076<br />

Donation par Garsias Arnaud et Bertrand <strong>de</strong> la Gar<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Martin <strong>de</strong> Christinac<br />

et d’autres biens. – Suivie <strong>de</strong> l’oblation d’Aurigemme.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie partielle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I<br />

(Andurandy 1656), p. 16.<br />

C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />

D. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 120r-122r.<br />

E. Autre version d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 123r-125r.<br />

F. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 1656 et 6791.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 321-322.<br />

D.<br />

Quoniam salutiferam omnibus hominibus proposuit Salvator vocem sacrorum suorum præceptorum,<br />

elemosinarum largitionem, i<strong>de</strong>o ego Garsias Arnaudus vocitatus Dembrus, Bertrandus <strong>de</strong> illa Garda,<br />

et uxor ejus vocabulo Aurigemma, compuncti multitudine peccatorum nostrorum, quatinus districti<br />

judiciis sententiam peccatoribus ob sterilitatem bonorum operum inferendam eva<strong>de</strong>re possimus,<br />

donamus et concedimus in perpetuum possi<strong>de</strong>ndum Domino Deo et sancto Petro et monasterio<br />

Moissiaco, cum omnibus suis habitatoribus permanentibus et permansuris, ecclesiam quæ nominatur<br />

Christinachus, et est consecrata in veneratione sancti Martini, sita in pago Agenensi super fluvium<br />

Garonæ, 1 cum medietate <strong>de</strong>cimæ et ecclesiasticæ ad ipsam pertinentis, ut monasterium Moissiacense<br />

eam habeat, teneat et possi<strong>de</strong>at.<br />

Donamus etiam illam condaminam, quæ est juxta ecclesiam ean<strong>de</strong>m, et ducitur condomina illa ad<br />

nucarium d’Esquirol sicut illa strata ascendit insursum et introrsum. Donamus etiam et concedimus<br />

aliam condaminam <strong>de</strong> subtus illo fonte <strong>de</strong> Podia Martiol. Illam vero insulam <strong>de</strong> fluvio Garonnæ sicut<br />

ille fluvius <strong>de</strong>scendit per ripam <strong>de</strong> Lacu Gilberti, donamus similiter sine ulla retinentia. De ipso autem<br />

fluvio Garonnæ donamus in dominicaturam duas partes, et alias duas partes <strong>de</strong> illo quarto <strong>de</strong> illis<br />

navibus, piscibus, molendinis, carnibus, lignorum operibus, sive <strong>de</strong> omnibus in ipso fluvio<br />

acci<strong>de</strong>ntibus.<br />

Propter aliam vero medietatem <strong>de</strong>cimæ ecclesiæ memoratæ Christinacæ, quam non potuit donare<br />

Garsias Arnaldus sancto Petro, <strong>de</strong>dit loco ipsius unum podium, qui vocatur Marsol, prope illam<br />

ecclesiam <strong>de</strong> Christinaco, et rogavit fieri ibi ecclesiam, et propter hanc causam donavit ad illum locum<br />

tertiam partem <strong>de</strong>cimi ecclesiæ <strong>de</strong> Castris. Facta vero est in prædicto monte ecclesia in honore sancti<br />

Jacobi apostoli.<br />

Acta sunt autem hæc in diebus domini Unaldi abbatis, in manu illius stipulatione subnixa, firmata,<br />

præsente Odgerio priore, et Garsia monacho, qui suo pru<strong>de</strong>nti ingenio adinvenit hoc, ut fieret anno<br />

Incarnationis Domini millesimo septuagesimo sexto, Gregorio Romanam Ecclesiam gubernante Papa<br />

septimus.<br />

Signum Garsiæ Arnaldi. S. Bertrandi <strong>de</strong> illa Garda. S. Aurigemmæ uxoris ejus.<br />

Ego vero Aurigemma trado me, et omne meum habere mobile quodcumque acquierere potuero in<br />

auro, et argento, vestimentis, lectualibus, animalibus, et vasis diversis, ita ut quamdiu vixero teneam<br />

et possi<strong>de</strong>am, et post finem meum sancto Petro et senioribus nostris monachis remaneat, et ipsi me<br />

honorifice sepeliant.<br />

1 Saint-Martin, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Loup (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Auvillar), sur la route<br />

d’Auvillar à Saint-Loup, non loin <strong>de</strong> la Garonne.<br />

154


104.<br />

1076<br />

Donation par Arnaud <strong>de</strong> Brunomont et Bella, sa femme, <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Michel,<br />

en Agenais, et par les frères Aspermont et Katurcinus, <strong>de</strong> l’autre moitié.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 126r-128v.<br />

C.<br />

Cum universæ utriusque testamenti, Veteris scilicet ac Novi paginæ sermone salutem hominum in<br />

rerum suarum esse distributione, suorum i<strong>de</strong>o assertione roborati, pariterque magnitudine <strong>de</strong>lictorum<br />

nostrorum vehementer stimulati, ego Vuillelmus Arnaldus <strong>de</strong> Brunomonte et uxor mea vocabulo<br />

Bella, necnon Arnaldus et Santius et Raimundus atque Vuillelmus filii mei, donamus Domino Deo<br />

Omnipotenti sanctoque principi apostolorum Petro, et loco ipsius Moisiaco, ubi præest domnus<br />

Hunaldus abbas, monachis quoque tam futuris quam præsentibus, medietatem illius ecclesiæ quæ<br />

apellatur et est in honore sancti Michaelis archangeli, cum medietate ecclesiastici, et mediate <strong>de</strong>cimi,<br />

sita in pago Aginnensi, quam á parentibus nostris huc usque in hæreditatem visi sumus possi<strong>de</strong>re, pro<br />

salute animarum nostrarum et omnium parentum nostrorum, vivorum atque <strong>de</strong>functorum, ita sicut á<br />

me <strong>de</strong>monstratum est.<br />

Dona itaque in circuitu ipsius ecclesiæ ædificationem domorum, et labores faciendos <strong>de</strong> honore<br />

meo, sicut ille fons <strong>de</strong> Illo Butig permanet et Lobaran hoc dividit indirectum, usque ad illam<br />

Podacam, et sicut cruces fixæ fuerunt per bodulas, usque ad fontem Vitalis, et sicut ille rivis dividit<br />

transiens hoc indirectum per campum Ostendi, et pergit indirectum usque intus in Casalar, et cum<br />

vertitur in supradictum fontem <strong>de</strong> Illo Butig.<br />

Propter tenentiam vero ipsius ecclesiæ accepit uxor mea <strong>de</strong> Garsia, monacho, cujus instinctu<br />

consilii factum est hoc, <strong>de</strong>cem solidos monetæ publicæ.<br />

Dono etiam sancto Petro ego ipse Arnaldus medietatem unius condaminæ, quæ est juxta fluvium<br />

Garonæ contra ean<strong>de</strong>m ecclesiam ad meridianam plagam.<br />

Dono etiam ad usus monachorum vel omnium ibi habitantium ipsum fluvium, ex utraque parte<br />

quantum infra terminos illius honoris <strong>de</strong>currere probabitur, per ipsam conventionem quæ supradicta<br />

est.<br />

Donamus Domino et sancto Petro, et monachis habitatoribus Moisiaci, nos duo fratres Aspermont<br />

et Katurcinus, aliam medietatem præfatæ ecclesiæ sancti Michaelis, cum medietate <strong>de</strong>cimi, cum<br />

consilio Garsiæ memorati Moisiacensis monachi, qui propterea firmiter donum istud conservaretur,<br />

<strong>de</strong>dit nobis <strong>de</strong>cem solidos, quod ita volumus et confirmamus.<br />

Quod si aliquis <strong>de</strong> progenie nostra Diabolo incitante voluerit hanc nostram donationem auferre<br />

sancto Petro, participetur pænis inferni cum furibus et sacrilegiis et prædonibus et omnibus qui<br />

o<strong>de</strong>runt Dominum.<br />

Nos vero subscriptione propriorum nominum quod Deo et ejus famulis donamus in æternum<br />

mansurum firmamus.<br />

Sig+ Guillelmi Arnaldi. Signum Bellæ, uxoris ejus. Signum Arnaldi et Sancii et Willelmi, filiorum<br />

meorum. Signum Arnaldi Oddonis <strong>de</strong> Labatuda. Signum Arnaldi <strong>de</strong> Illo Castlar. Signum<br />

Asperimontis. Signum Caturcini fratris ejus.<br />

Facta carta donationis istius anno Dominicæ Incarnationis millesimo septuagesimo sexto, regnante<br />

Philippo Francorum rege, Romananam regente ecclesiam Gregorio papâ septimo.<br />

155


105.<br />

[1073/1076]<br />

Notice sur la tentative <strong>de</strong> rattachement à <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> Saint-Cyprien en Périgord. – Lettre <strong>de</strong><br />

Guillaume <strong>de</strong> Montbron, évêque <strong>de</strong> Périgueux, <strong>de</strong>mandant à <strong>Moissac</strong> d’envoyer <strong>de</strong>ux moines<br />

pour réformer Saint-Cyprien.<br />

A. Original: ADTG, G 757 (Andurandy 7176).<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 7176.<br />

Edition: <strong>Moissac</strong> et l’Occi<strong>de</strong>nt, p. 265-266.<br />

A.<br />

Omnibus anc inscriptionem legentibus sit certum Sancti Cypriani abbatiam esse juris sancti Petri<br />

Moysiacensis. Istud autem ex radice firme veritatis ita <strong>de</strong>scendit. Ante annos igitur ferme XXX,<br />

Archambaldus quidam <strong>de</strong> senioribus canonicis sancti Cypriani factus est monachus in Moysiacensi<br />

cenobio, cujus familiaritate et benivolentia, reliqui canonici Moysiacum frequentare ceperunt, magis<br />

magisque in illius conventus amicitiam astricti, tum quia multum <strong>de</strong>vote et satis onorifice prout<br />

oportunum erat suscipiebantur ab eis, tum propter religionem quam inibi vi<strong>de</strong>bant. Ex hoc contigit ut<br />

plures <strong>de</strong> canonicis monachi apud Moysiacum fierent; etiam et ipse qui iis<strong>de</strong>m clericis abbas preerat,<br />

Elias scilicet canonicus beati Stephani Petragorice sedis. Qua <strong>de</strong> re permoti, domni predicte abbatie<br />

vi<strong>de</strong>licet Emeno et Arnaldus prepositus, suorum consensu militum inquisito et accepto, Moysiacum<br />

usque <strong>de</strong>venerunt. Et ut moris est societate fratrum in capitulo accepta totius congregationis caritatem<br />

imploravere, precibus ad<strong>de</strong>ndo preces, quatenus locum <strong>de</strong> quo sermo est, ad sanctitatis et<br />

meliorationis incrementum, in suum acciperent. Quibus seniores se hujusmodi verbo nequaquam<br />

adquiescere posse legaliter respon<strong>de</strong>runt, sine permissione episcopi Petragoricensis ad cujus diocesim<br />

i<strong>de</strong>m locus pertinere vi<strong>de</strong>tur, ne forte si aliter fieret contemptui <strong>de</strong>putarentur. Rursus Emeno et<br />

Arnaldus prepositus cognoscentes in hac sententia monachos immobiliter perstare, sic adjecerunt: «<br />

Patres karissimi, nostro precamur obtemperate consilio, et ut res planiori atque leviori procedat via,<br />

donum jam modo a nobis recipiatis neque diffidatis <strong>de</strong> episcopi assensu, illum etenim nobis<br />

consensum et vobis quod donamus procul dubio concessurum firmissime pascicimur. » Itaque<br />

concordia facta, exeuntes capitulum, quod ventilatum fuerat propria manu, cum Evangeliorum libro<br />

super altare, firmaverunt, testibus coram positis. Ac <strong>de</strong>in<strong>de</strong> quod constituerant completuri, in episcopi<br />

presentiam sese obtulerunt. Episcopus autem requisitus atque requirendo cognovit et super hoc<br />

A<strong>de</strong>mari voluntatem qui ejus<strong>de</strong>m loci prioris et confratrum ipsius hac <strong>de</strong> causa convenerant.<br />

Querebant enim et ipsi sub ordine monachorum renobilitari. Secutum est ut una cum consilio domini<br />

Lamberti, sedis ejus<strong>de</strong>m <strong>de</strong>cani, et aliorum qui a<strong>de</strong>rant canonicorum, et eorum petitioni assensum<br />

libentissime preberent. Quod ut firmius se<strong>de</strong>ret, proprias direxit episcopus litteras Moisiacensi<br />

intimans capitulo se nullominus prenominate donationi obsistere. Immo etiam quam libenter<br />

conce<strong>de</strong>re et multum precari quatenus <strong>de</strong> honestate ac restauratione loci suprascripti vigilanti<br />

elaborarent studio. Ceterum sicut quampluribus quam sepe evenit locis, nos non modicarum<br />

superabundantia tribulationum ab illius introitu retardavit. Interea beati Saturnini clerici contra nos<br />

nimis presumptuose agentes, nobis inconsultis, nostram invasere abbatiam, seculari tantum manu et<br />

potentia confisi. Quos ut a tam injusta pervasione compescerent, naturales ipsius ecclesie clerici illis<br />

ex parte Omnipotentis Dei et principis apostolorum Petri, necnon etiam episcopi sue sedis atque<br />

canonicorum, domni quoque abbatis Cluniacensis cujus congregationis erat domum, frequentata<br />

interdixerunt conclamatione. Quorum omnium timore, benivolentia ac reverentia auctoritate quoque<br />

postposita et quasi dicatur neglecta, in violentia nostram retinent rectitudinem.<br />

* * *<br />

156


W. 1 Petragoricensis ecclesie episcopus, omni congregationi Moysiacensis monasterii, salutem in<br />

Domino. Volo et omnimodo <strong>de</strong>precor ut amicus noster Siguinus monachus, et Raimundus simul cum<br />

eo, veniant et ad me <strong>de</strong>ferentes secum librum Kanonum quemcumque meliorem invenire potuerint, et<br />

sint mecum in festivitate sancti Frontonis, ita preparati ut recipiant locum sancti Cypriani, <strong>de</strong> quo<br />

fecerunt vestro loco et vobis donationem prepositus et Emeno sicut mihi ipsi dixerunt. Ego enim cum<br />

consensu Lamberti <strong>de</strong>cani et clericorum ecclesie mee laudo donationem illam, et volo ut predictus<br />

locus a vobis ordinatur in monasticho ordine, secundum consuetudines Cluniacensis monasterii et<br />

vestri in eternum.<br />

1 Guillaume <strong>de</strong> Montbron, évêque <strong>de</strong> Périgueux <strong>de</strong> 1073 à 1081.<br />

157


106.<br />

1077, dimanche<br />

Donation par Matfred <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong>naira<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne en l’alleu <strong>de</strong> Pouget.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “un cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu): Doat<br />

128, f. 131r-132r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4313.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 69.<br />

B.<br />

Noverint omnes præsentes et futuri, quod ego Matfredus nomine dictus, pro anima mea et animabus<br />

prarentum meorum, patris vi<strong>de</strong>licet et matris, dono in consensu <strong>de</strong> quatuor <strong>de</strong>nairadis <strong>de</strong> vinea mea,<br />

quæ est in alodio illo <strong>de</strong> Pogent, 1 Domino Deo et sanctis ejus Petro et Paulo, ac loco Moysiaco et<br />

abbati et fratribus præsentibus et futuris, ita ut quamdiu ego vixero omni anno, in die Omnium<br />

Sanctorum, super altare sancti Petri, quatuor <strong>de</strong>narios, et post discessum meum unus filiorum meorum<br />

superponat, tali qui<strong>de</strong>m ratione ut si abbas vel fratres Moysiaci alicui voluerint dare aut impignorare,<br />

veniat et ponat super altare unam can<strong>de</strong>lam, et habeat in perpetuum, cui ego subscriptione nominis<br />

mei facio signum Matfredi. Signum Siguini monachi. Signum Willelmi secretarii.<br />

Facta carta anno Incarnationis Domini millesimo septuagesimo septimo, indictione <strong>de</strong>cima quinta,<br />

die dominica, regnante Philippo rege Francorum.<br />

C.<br />

L’an 1077. Matfredus donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> tout l’honneur ou heredité qu’il avoit eu <strong>de</strong><br />

ses parents au lieu dit Le Pojet par e <strong>de</strong> Bruguieres conf. d’un coté avec lheredité <strong>de</strong> Raimond Atgier<br />

& <strong>de</strong>scend par le chemin public & finit au ruisseau d’autre coté avec lheredité <strong>de</strong> Dignabert & <strong>de</strong> ses<br />

freres & finit au chemin public, & monte jusqu’au sommet <strong>de</strong> la montagne & vient prez <strong>de</strong> l’heredité<br />

d’arnaud d’esperte, & <strong>de</strong>scend par la valée jusques aud. ruisseau. Plus quatre dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne au<br />

meme terrain.<br />

N°. 4313.<br />

Note: voir également: année 1079, [27] juillet, samedi.<br />

1 Pouget, lieu-dit à 4 km à l’est <strong>de</strong> Bruyères, au-<strong>de</strong>ssus du Lembous.<br />

158


107.<br />

1078 (style <strong>de</strong> l’Annonciation), 14 mars, mercredi<br />

Donation par Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> possessions situées à Gandalou.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du<br />

début du XII e siècle: Doat 128, f. 129r-130v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 101.<br />

Edition: HGL, t. 5, col. 641-642.<br />

B.<br />

Omnipotentis Dei miseratione compunctus multorum peccatorum meorum multitudine, timens<br />

quoque <strong>de</strong> futuri judicii magna discussione, ego Willelmus Tolosanæ civitatis comes, rogatu fratrum<br />

Moisiacensium sedulo Deo famulantium quibus præest dominus abbas Unaldus, cum consilio<br />

optimatum sive consiliariorum meorum, <strong>de</strong>di Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo ac<br />

loco ipsorum Moissiaco supra jam memorato, pro anima mea et anima patris mei et matris meæ, <strong>de</strong><br />

meo comitali fisco, ortum illum, qui est in parrochia ecclesiæ illius quæ dicitur Vuandalor, et fontes<br />

sibi contiguos, et verdiarium illi conjunctum, sine aliqua retentione, ab integro totum. Dedi quoque<br />

similiter ibi<strong>de</strong>m casale ubi custos sive ortolanus possit ibi iugiter manere.<br />

Feci autem istam meam donationem in manu Attonis prioris, et Arberti cellararii, præsente<br />

conventu omnium fratrum, in tali qui<strong>de</strong>m convenientia, ut omni recurrenti anno die anniversarii patris<br />

mei et matris meæ pro illis fiat officium ac <strong>de</strong>cantetur missa mortuorum. 1<br />

Si quis vero istam meam donationem <strong>de</strong> progenie mea filius vel filia irritam facere voluerit ac <strong>de</strong><br />

usibus fratrum aufferre et in suam potestatem redigere, volo, opto, ut hic et in perpetuum fiant sub<br />

anathemate.<br />

Ut ergo firma et stabilis permaneat, manu propria subscribo atque consigno ac præsentes signent<br />

propriis nominibus volo. Signum Vuillelmi comitis. Signum Bernardi Gairal, et Willelmi Raymundi<br />

ad quorum curam ortus ille. Signum Willelmi Aimerici.<br />

Facta anno Incarnationis Domini millesimo septuagesimo septimo, feria quarta, ebdomada quarta<br />

in Quadragesima, secundo idus martii, regnante Philippo Francorum rege.<br />

1 La mémoire d’Adalmodis, comtesse <strong>de</strong> Toulouse, était célébrée à <strong>Moissac</strong> le 23 novembre, avec un officium et une iustitia:<br />

Wollasch, Synopse, t. 2, p. 654-655.<br />

159


108.<br />

1078<br />

Donation par Bernard, comte <strong>de</strong> Besalú, <strong>de</strong>s monastères <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Camprodón, <strong>de</strong><br />

Notre-Dame d’Arles-sur-Tech et <strong>de</strong> Saint-Paul <strong>de</strong> Fenouillet.<br />

A. Original: ADTG, G 725, n° 1 (original). Notice: Dufour 1972, p. 100-101.<br />

B. Acte récrit: G 726 (Andurandy 6350).<br />

C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />

D. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />

aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 136r-138r.<br />

E. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12773, p. 56-57.<br />

F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />

G. Analyse du XVIII e siècle dans un relevé d’actes d’un cartulaire perdu : ADTG G 588<br />

(Andurandy 1668).<br />

Editions: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3523; GC 1, Instrumenta, col. 39; HGL, 3, col. 396; Migne, PL<br />

159, col. 968-969; Galabert, Paléographie.<br />

A.<br />

OMNIBVS IN AETERNVM MANIFESTVM SIT, QVONIAM EGO BERNARDVS, comes Bisildunensis,<br />

vi<strong>de</strong>ns quedam monasteria quę mihi succe<strong>de</strong>bant ex propinquitate antecessorum et parentum meorum,<br />

a monastico ordine et regulari vita penitus <strong>de</strong>viasse, pro remissione peccatorum meorum atque<br />

remedio animarum patris mei et matris meę, in melius ordinare disposui. Hoc igitur salubri consilio<br />

accepto, auctoritate meorum hominum, dono sub legali <strong>de</strong>scripto Omnipotenti Deo sanctisque ejus<br />

apostolis PETRO ET PAVLO, loco Cluniaco, atque abbati venerando domno Hugoni et omnibus ejus<br />

successoribus, quandiu locus Cluniacus in ordine perstiterit, electionem et dominationem monasterii<br />

sancti Petri Campi Rotundi , 1 atque monasterii SANCTE MARIĘ quod dicitur<br />

Arulas , simulque monasterii sancti Pauli Vallosę , ut<br />

teneant et ordinent predicta monasteria secundum Regulam sancti Benedicti in perpetuum.<br />

Ut autem hec mea cessio stabilis permaneret, abbatiam Sancte Marię <strong>de</strong> Arulis ab illis qui in<br />

fevum adquisierant re<strong>de</strong>mi, scilicet a Gifredo, Narbonensi archiepiscopo, 2 C uncias auri, et ab<br />

Arnaldo Arnardi C uncias auri, et in vita sua dimisi ei <strong>de</strong> ipso honore capellaniam in ecclesia Sancti<br />

Petri <strong>de</strong> Albaniano, atque omnes fevos militum quos in Bisildunensi confinio Sancta Maria habebat,<br />

absque fevo Bernardi Adalberti et Willelmi Segarii. Similiter etiam abbatiam Sancti Pauli a Petro<br />

vicecomite Fenolensium, quam in fevo acquisierat, redimi C uncias auri, et dum vixerit dimisi ei <strong>de</strong><br />

ipso honore Sancti Pauli villam que dicitur Mauri. 3<br />

Insuper omnes malas consuetudines, botaticos, albergas atque traginas, et omnes torturas, quas ego<br />

actenus vel omnes antecessores mei in ipsis honoribus predictorum monasteriorum requirere<br />

vi<strong>de</strong>bamur, funditus dimitto.<br />

Istam siqui<strong>de</strong>m meam donationem, sicut jam dixi, ita jure perpetuo tenendam esse volo, et si quis<br />

eam, quod absit, violare temptaverit, sub judicio Romani Pontificis examinandum esse relinquo.<br />

Factum est autem hujus cessionis meę testamentum in manibus karissimi mei consobrini domni<br />

Hunaldi, abbatis Moysiacensis, anno Dominice Incarnationis M°. LXX°.VIII°, era M a .C a .X a .VI a ,<br />

Gregorio VII papa pontificatum Romę tenente, Philippo rege Francorum regnante.<br />

1 Les indications territoriales ont été interpolées par une autre main.<br />

2 Guifred, archevêque <strong>de</strong> Narbonne <strong>de</strong> .......<br />

3 Maury, à 8 km à l’est <strong>de</strong> Saint-Paul-<strong>de</strong>-Fenouillet.<br />

160


Testium vocabula qui hoc affirmaverunt subtus sunt scripta. Ego Bernardus comes affirmo ac<br />

propriis manibus consigno ita: (autre main) S.:+: Ponc Bliger. S.:+: Adalbet Iocber. S.:+: Arnal Geral.<br />

S.:+: Iocber pre[sbiteri].<br />

X P S : P A X : A E T . . . N<br />

G.<br />

Le Prieure N re Dame darularum dans les confins d’Elnes evesché dans le Roussillon le Monastere St.<br />

Pierre <strong>de</strong> Campredon au païs <strong>de</strong> Giron<strong>de</strong>s, Le Monastere S t Paul <strong>de</strong> Valloze dans L’Evesché <strong>de</strong><br />

Narbone, tout cella fut doné á l’abbé <strong>de</strong> Cluny par Bernard Comte <strong>de</strong> Bisil Dumis et á ses successeurs<br />

le droit <strong>de</strong>lection et domination, en suivant la regle <strong>de</strong> S t Benoist, lad. donation faite entre les mains<br />

d’unal abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l’an 1078. en original fol. 380. n° 1.<br />

161


109.<br />

1079, mars<br />

Ratification par Gausbert Grimard <strong>de</strong> la donation faite par Bernard d’Aigrefeuille d’un alleu<br />

situé dans le diocèse <strong>de</strong> Cahors, en la paroisse <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />

A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 4229). Parchemin, h. 113 mm, l. 275/258 mm. Notice:<br />

Dufour 1972, p. 101.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 67.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: HO NOR<br />

GAV BERTI<br />

GRI MARDI<br />

Noverint omnes tam presentes quam et futuri, quod ego, Gauzbertus Grimardi dono atque dimitto<br />

Dimino Deo et sancto Petro apostolo <strong>de</strong> Moysiaco, et omnibus monachis illic sibi servientibus,<br />

honorem illum quem Raimundus Bernardi <strong>de</strong> Acro Filio et frater ejus Willelmus, cum consensu<br />

omnium parentum suorum <strong>de</strong><strong>de</strong>runt sancto Petro 1 Gauzberti<br />

vocabulo Sarraceni quemqui<strong>de</strong>m nuncusque injuste auferebam, totum ab integro sicut est, ut<br />

numquam ego aut alius per me neque in vita mea neque post mortem auferre sancto Petro presumat.<br />

Est autem ipse honor in pago Caturcensi, in vicaria et in parrochia Sancti Ursicini.<br />

Feci autem hanc donationem vel pocius relaxactionem in manu domni Willelmi Auxiensi<br />

archiepiscopi, et in manu domni Hunaldi abbatis Moysiacensis, et in manu Siguini ipsius loci<br />

monachi, apud civitatem Caturcenam, in presencia multorum nobilium sive rusticorum.<br />

(autre main:)<br />

Ut autem firma permaneat hæc mea relaxatio manu astipulationis subscribo. S. Gauzaberti. S.<br />

Bernardi <strong>de</strong> Narces. Geraldi Bosonis.<br />

Facta carta guirpicionis in mense marcii, anno Incarnationis Domini M.LXX.VIIII, regnante<br />

Philippo Francorum rege.<br />

1 Interpolation.<br />

162


110.<br />

1079, avril<br />

Donation par Guillaume Poitevin et Arnaud Bégon, son frère, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong><br />

Sadillac, au diocèse <strong>de</strong> Périgueux.<br />

A. Original: ADTG, G 759 (Andurandy 7217).<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin ... contenans vingt-huit feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 143r-144v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 40.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle dans un relevé d’actes d’un cartulaire perdu : ADTG G 588<br />

(Andurandy 1663).<br />

Bibliographie: <strong>Moissac</strong> et l’Occi<strong>de</strong>nt, p. 269-273.<br />

A.<br />

Notum sit omnibus hominibus presentibus et futuris quod ego Willelmus Pictavinus et frater meus<br />

Arnaldus Bego, damus ęcclesiam sanctę Dei Genitricis Marię <strong>de</strong> Sediliaco, 1 quę est sita in pago<br />

Petragorico juxta mansum quod comes Ricardus apostolorum Petri et Pauli et ad locum Moysiacum<br />

<strong>de</strong>dit, ipsorum apostolorum et ad ipsum locum cedimus istam pro animabus parentum nostrorum<br />

ęcclesiam, cum consilio nobilium virorum nostri pagensium Bernardi Peregrini <strong>de</strong> quo abebamus, et<br />

Stephani militis nobilissimi, et domni Ysarni, et Geraldi Gavaldunensis, totam ęcclesiam cum<br />

cimiterio, cum toto <strong>de</strong>cimo, cum ęcclesiastico, sicut nos melius habemus, nec ullus homo per nos, tali<br />

conventu ut omni anno in vigilia Assumptionis Sanctę Marię anniversarium pro anima patris nostri<br />

celebretur. Et ego Raimundus Willelmi, et fratres mei Bernardus et Arnaldus, similiter medietatem<br />

illius ęcclesię supradicte quam habebamus <strong>de</strong> Willelmo Pictavino et introitum et exitum presbiteri<br />

justum et iniustum totum et ab integrum sicut nos habemus, nec ullus homo per nos, cum consilio<br />

Willelmi Pictavini et supradictorum virorum nobilium, damus Domino Deo et sanctis apostolis ejus<br />

Petro et Paulo, et ad locum Moysiacum sicut nos melius habemus nec homo per nos, ut teneant et in<br />

eternum possi<strong>de</strong>ant in seculum seculi.<br />

Et si quis hanc donationem violaverit, in infernum cum diabolo participetur.<br />

Facta carta ista in mense aprilis, regnante Philipo rege, et presi<strong>de</strong>nte Petragoricam se<strong>de</strong>m Willelmo<br />

episcopo, et Helia comite, anno Dominice Incarnationis M.LXX.VIIII.<br />

S. Guillelmi Pictavini. S. Arnaldi. S. Raimundi Willelmi, et fratrum ejus. S. Ysarni. S. Bernardi<br />

Peregri. S. Stephani. S. Geraldi <strong>de</strong> Gaval.<br />

D.<br />

Le prieuré <strong>de</strong> Sedilliac, dioc. <strong>de</strong> Perigueux, sous le titre <strong>de</strong> N. re Dame fut doné au Couvent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />

au mois <strong>de</strong> avril lan 10078.<br />

1 Sadillac (Dordogne, arr. Bergerac, canton Eymet).<br />

163


111.<br />

1079, [27] juillet, samedi 1<br />

Donation par Matfred <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Pouget dans la paroisse <strong>de</strong> Bruyères, et du mas du Masus<br />

Dei.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contennant<br />

vingt-quatre feuilles” (perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, f. 145r-147r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 11.<br />

B.<br />

Sicut vestrum monumenta <strong>de</strong>clarant, et mo<strong>de</strong>rnorum permulta testamentaria dona confirmant ob<br />

æternæ vitæ capiendam merce<strong>de</strong>m <strong>de</strong>legatum vi<strong>de</strong>mus <strong>de</strong> rebus propriis Christifi<strong>de</strong>les sanctis locis<br />

ibi<strong>de</strong>mque Deo servientibus pro sua suorumque salute facere donationem,<br />

ob hoc igitur ego in Christi nomine Matfredus et filii mei Siguinus et Dignebertus, cum concensu<br />

et voluntate Raimundi Jatgarii, et filiorum ejus Arnaldi et Geraldi, cedo Omnipotenti Deo et sanctis<br />

ejus apostolis Petro et Paulo, in monasterio Moisiaco, quod est situm in pago Caturcino super fluvium<br />

Tarnis, ubi vir venerabilis Hunaldus abbas præesse vi<strong>de</strong>tur maxime congregationi monachorum, cedo,<br />

inquam, hæreditatem meam quæ mihi successione parentum nostrorum evenit alodii jure, in loco<br />

vulgo <strong>de</strong>nominato <strong>de</strong> Illo Pojeto, 2 in parrochia <strong>de</strong> Brugerias. 3 Habet autem fines in se <strong>de</strong> una parte<br />

hæreditatem prædicti Raimundi Ratgerii, sicut <strong>de</strong>scendit per illam publicam stratam, et <strong>de</strong>terminatur<br />

usque in illam guttam <strong>de</strong>fluentem, et <strong>de</strong> alia parte hæreditatem Digneberti et fratrum ejus, sicut<br />

<strong>de</strong>terminatur usque alia strata publica et ascendit usque in verticem illius montis, et pervenit juxta<br />

hæreditatem Arnaldi <strong>de</strong> Illa Sparta 4 <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ndo per illam vallem usque in ean<strong>de</strong>m iamdictam<br />

guttam, quantumcumque ego inter istos fines visus sum habere, totum ab integro, dono ab hac die et<br />

<strong>de</strong>inceps, pro salute meæ animæ et omnium parentum meorum.<br />

Dono autem eo<strong>de</strong>m modo trahens me ipsum coram multis testibus, omnesque filios meos et filias<br />

jure dampnationes ei<strong>de</strong>m sancto Petro, et omnibus abbatibus et fratribus mutua successione in eo<strong>de</strong>m<br />

Sancti Petri monasterio Moisiaco manentibus, tam præsentibus quam et futuris, ut periuges<br />

successiones quamdiu nos nostræque sobolis posteritas superstes fuerimus in Dei et sancti Petri et<br />

senior in eo<strong>de</strong>m monasterio <strong>de</strong> gentium fi<strong>de</strong>litate, et ea quæ summa libertas est Dei serviture<br />

maneamus, vivamus et moriamus, confirmans itaque et ego supranominatus Raimundus Ratgerii<br />

simul cum consensu et voluntate filiorum meorum Arnaldi et Geraldi, hanc cessionis cartam annecto,<br />

donans ei<strong>de</strong>m Sancto Petro in præfato monasterio Moisiaco illum meum mansum vulgo Masus Dei<br />

nominatum, qui adhæret ei<strong>de</strong>m prædicto alodio. Accepi autem propter istam meam firmationem seu<br />

donationem a Geraldo Bosonis filio precium quod mihi et sibi satis complacuit, silicet quinquaginta<br />

quinque solidos. Qui vi<strong>de</strong>licet Geraldus hanc omnem donationem seu emptionem præfati honoris<br />

causa nepotis sui cujusdamve sororis filii nomine Geraldi ad opus sancti Petri adquisivit.<br />

Facta carta donationis istius in mense iulio, regnante Philippo rege, anno Dominicæ Incarnationis<br />

millesimo septuagesimo nono, die sabbato, luna vicesima tertia.<br />

Signum Matfredi, et filiorum ejus. Signum Raimundi Iatgerii, et filiorum ejus. Signum Raimundi<br />

et fratris ejus Geraldi.<br />

1 Datation sous toutes réserves. Le 23e jour <strong>de</strong> la lune tombe en réalité le 26 juillet 1079.<br />

2 Pouget, lieu-dit à 4 km à l’est <strong>de</strong> Bruyères, au-<strong>de</strong>ssus du Lembous.<br />

3 Bruyères, église à 2,5 km au sud <strong>de</strong> Cazes-Mon<strong>de</strong>rnard.<br />

4 Barthes Basses ? .. <strong>de</strong> Illas Parta ...<br />

164


112.<br />

[1079]<br />

Donation par Hugues Arnaud et ses frères <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> La Clotte.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu): Doat<br />

128, f. 139r-140r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 92.<br />

B.<br />

Ut cunctis fi<strong>de</strong>libus notum sit, volumus quo ego Hugo Arnaldi et fratres mei Pontius et Bernardus,<br />

honorem illum qui dicitur <strong>de</strong> Illa Clota, 1 quem actenus occulte, et quasi injuste visi sumus possi<strong>de</strong>re,<br />

totum sicut esse vi<strong>de</strong>tur, relinquimus Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo ac loco<br />

eorum Moysiaco monasterio, in manu domini Unaldi abbatis, cui post istam dimissionem bonum<br />

visum est, ut quamadmodum prius fuerat honor ille in nostra potestate permaneat, ita tamen ut pro<br />

cognitione hujus rei omni reccurenti anno in festivitate Omnium Sanctorum, super altare sancti Petri,<br />

duos solidos imponamus, nec quamdiu vixerimus, habeamus postestatem eum ven<strong>de</strong>re alicui vel<br />

impignorare, sed si ab hac vita sine liberis excesserimus, libere maneat Sancto Petro et monachis qui<br />

modo ibi sunt vel futuri sunt, sine contradictione cujuslibet hominis nostræ consanguinitatis sive<br />

alterius partis.<br />

Fecimus autem hanc nostram donationem in præsentia præfati domini Unaldi abbatis, coram<br />

multis aliis testibus, et signando manibus firmavimus.<br />

1 La Clotte, lieu-dit à 1,5 km au sud-ouest <strong>de</strong> Cazes-Mon<strong>de</strong>nard; La Clote, lieu-dit au nord <strong>de</strong> Saint-Matré (Lot, arr. .....).<br />

165


113.<br />

[vers 1080]<br />

Bulle du pape “Serge IV”, exhortant les chrétiens à aller défendre le Saint-Sépulcre.<br />

(faux)<br />

A. Original XI e siècle: Paris, BN, Collection Baluze, vol. 380, n° 2. Notice: Dufour 1972, p. 101.<br />

B. Copie du XVII e siècle: ADTG, G 538(1) (Andurandy 10).<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 10.<br />

Indiqué: Jaffé, n. 3972.<br />

Edition: J. Lair, Choix <strong>de</strong> pièces inédites. Encyclique <strong>de</strong> Sergius IV, relative à un projet <strong>de</strong><br />

croisa<strong>de</strong>, in: Bibliothèque <strong>de</strong> l’Ecole <strong>de</strong>s Chartes 18 (= tome troisième, quatrième série) (1857), p.<br />

246-253.<br />

Bibliographie: Alexan<strong>de</strong>r Gieysztor, The Genesis of the Crusa<strong>de</strong>s: the Encyclical of Sergius IV<br />

(1009-1012), in: Medievalia et humanistica, t. 5 (1948), p. 2-23; t. 6 (1950), p. 3-34.<br />

NOTE: Si Lair accepte sans problèmes l’authenticité <strong>de</strong> l’acte, Gieysztor y reconnaît un faux et le date à<br />

l’extrême fin du XI e siècle, au moment <strong>de</strong> la visite à <strong>Moissac</strong> du pape Urbain II (1096). Sur <strong>de</strong>s bases<br />

paléographiques, Dufour propose soit une fourchette 1075-1080, soit juillet 1088, date <strong>de</strong> la donation, par<br />

“l’abbé Serge”, <strong>de</strong> La Salvetat du Saint-Sépulchre (voir ci-après).<br />

A.<br />

Sergius, episcopus, servus servorum Dei, omnibus catolicis regibus, archiepiscopis, episcopis,<br />

abbatibus, præsbiteris, diaconibus, subdiaconibus omnibusque in clero constitutis, ducibus,<br />

marchionibus, comitibus majoribus ac minoribus, in Dominum Omnipotentem perpetuam spem<br />

habentibus, salutem carissimam et benedictionem apostolicam.<br />

Cum nos, precioso Filii sanguine Domini nostri Jesu Christi re<strong>de</strong>mptos agnoscimus, magis ac<br />

magis eum benedicere et conlaudare sedulique magna humilitate hostias placabiles ei <strong>de</strong>bemus<br />

offerre. Nam multa, dilectissimi filii, Dominus humiliter pro nobis pertulit, ut nos a faucæ <strong>de</strong>monum<br />

liberaret illesos: alapas, verbera, spineam coronam, crucem mortemque pro nobis sustulit, et tercia<br />

die, sicut sacra testatur istoria, resurrexit a mortuis, vi<strong>de</strong>ntibusque discipulis, ad etheream arcem<br />

reversus est cum gloria Patris.<br />

Nonnulli igitur, fratres, ipsius amore ducti, eun<strong>de</strong>m locum quem ipse propriis tetigit pedibus usque<br />

actenus querentes, et Montem Calvarii, in quo nos suo sanavit livore, Montemque Oliveti venerantes,<br />

præcipue tamen sepulchrum in quo jacuit omni <strong>de</strong>votione colentes, proprias <strong>de</strong>serentes patrias, in<br />

laboribus et erumnis, in vigiliis multis, in fame et siti, in frigore et nuditate, ut Paulus per<br />

Hierosolimitam et extraneam terram, Jesu Christi non cessabat sequi vestigia, temporales possessiones<br />

vitantes, suam tantummodo crucem tollentes, quatenus discipuli fierent et, ut præceptum est, post<br />

Jhesu, viam calcarent cum sola cruce. Suum nobis Christus [c]ommissit sepulchrum per quod nonnulli<br />

penitentes coeleste capiebant regnum.<br />

Cognitum omnibus christianis facimus quod a nuntiis processit ad Se<strong>de</strong>m Apostolicam ex Orientis<br />

partibus: sanctum Re<strong>de</strong>mptoris Domini nostri Jesu Christi sepulchrum <strong>de</strong>structum est ab impiis<br />

paganorum manibus <strong>de</strong> vertice usque ad fundamentum. Pro cujus <strong>de</strong>structione universa sancta<br />

æcclesia vel urbs Roma turbata est et in immmensa lamentatione posita est. Un<strong>de</strong> amodo totus in<br />

lamentationibus existat orbis et in magnis populus contremiscat suspiriis. Somnum ab oculis meis<br />

auferam, et cor meum merori socium ponam, quia numquam legimus neque per Prophetam, neque per<br />

Psalmistam, neque per Doctorem sepulchrum Re<strong>de</strong>mptoris <strong>de</strong>structum fuisset, sed usque in finem<br />

166


permansisset. Sed per Prophetam manifestatur: “Et erit sepulchrum ejus gloriosum 1 usque in<br />

sempiternum”.<br />

Sciat igitur Christiana intentio qui ego, si Domino placuerit, pro memetipso cupio pergere ex<br />

marino littore ad omnes Romanos hortare cuntus vel qualiscumque Christianus nobiscum volunt<br />

pergere, ut gente Agarena, Domino auxiliante, cum omni ostilitate <strong>de</strong>si<strong>de</strong>ro interficere, et sanctum<br />

Re<strong>de</strong>mptoris sepulchrum restaurare incolomes. Non vos, filii, marinus terreat tumor aut bellicosus<br />

expavescat furor. Nam divinitus promissum est: “Qui presentem pro Christo perdi<strong>de</strong>rit vitam, que<br />

jam non <strong>de</strong>ficit inveniet futuram”. 2 Est enim hæc pugna non <strong>de</strong> paupere regno, sed dominio<br />

sempiterno. Nostrum quippe est inchoare, adhuc autem Domini est vindicare. Istum etenim seculum<br />

transituri sumus. Ac pugnemus contra inimicos Domini, ut cum ipso gau<strong>de</strong>re valeamus in coelo. Recte<br />

vi<strong>de</strong>tur utique fieri suscipiamus vestrum consilium et adiutorium, inspirante enim divina clementia,<br />

nos omnes cunctique Italie seu Venetie et cives Genuæ cum vestra merce<strong>de</strong> <strong>de</strong> omni populo, in isto<br />

anno, mille volumus instruere navibus, cum quibus eamus in Syriæ partibus, ut vindicemus<br />

Re<strong>de</strong>mptorem et ejus tumulum. Jamjamque judices strenui alta penetrate vestrorum<br />

oculi, recogitate diem judicii, ubi, cum Christo s[i be]ne agitis, gaudia cuncta possi<strong>de</strong>bitis. Venite,<br />

filii, <strong>de</strong>fendite Dominum et re[gnum] acquirite æternum. Spero, credo et fortissime teneo qui, per<br />

virtutem Domini nostri Jesu Christi, nostra erit victoria, sicut fuit in diebus Titi et Vespasiani, qui Dei<br />

Filii mortem vindicaverunt et adhuc baptismum non receperunt, sed, post victoriam, ad imperialem<br />

honorem Romanorum pervenerunt et <strong>de</strong> suis peccatis indulgentiam perceperunt. Et nos, si taliter<br />

fecerimus, sine dubio in vitam æternam perveniemus.<br />

Notum vobis facimus quia multum populo que sunt <strong>de</strong> civitate secus litus maris positos jam<br />

invenimus fi<strong>de</strong>lissimos nobis, suam <strong>de</strong>rexerint epistolam quia ex parte vendunt sua, ob it filios et<br />

parentum affinitate dimittunt, naves laborant, armas fabricant et, per omnia exercitia et ingenia, se<br />

præparant transmarino littori exhibere queant. Sanctum sepulchrum ulcisci satagunt, et sicut<br />

Evangelista narrat adimplere <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rant, quia scriptum: “Si quis <strong>de</strong>reliquerit patrem aut matrem aut<br />

filios aut uxores aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet, et vitam eternam possi<strong>de</strong>bit”. 3<br />

Per omnia vobis admonendo mandamus <strong>de</strong> salute animarum vestrarum ut in bonis præficiatis opere.<br />

Beatus Petrus apostolus oves sibi commissas ac nos admonere curavit dicens: “Humiliamini sub<br />

potenti manu Dei, ut vos exaltet in tempore tribulationis”. 4 Item dicit: “Sobrii estote et vigilate, quia<br />

Adversarius vester Diabolus, tanquam leo rugiens, circuit quærens quem <strong>de</strong>voret. Cui resistite fortes<br />

in fi<strong>de</strong>”. 5 Fi<strong>de</strong>s sine operibus mortua est. 6 Est enim fi<strong>de</strong>s recta [<strong>de</strong>clinare] a malo et facere bonum.<br />

Illud tamen scire et intelligere <strong>de</strong>bemus quod ante adventum Domini Salvatoris Diabolus regnabat in<br />

mundo, qui mortis imperium tenebat et omnis populus, peccatores et justi, exeuntes <strong>de</strong> corpore in<br />

infernum <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>bant, pro eo quod primus homo Adam in Paradiso transgressus fuit mandatum Dei.<br />

Sed quomodo Deus vidit quod totus mundus perierat, misertus est generi humano, misit Filium suum,<br />

factum sub lege, natum ex muliere, ut eos qui sub lege erant redimeret. Descen<strong>de</strong>re dignatus est Filius<br />

Dei a se<strong>de</strong> Patris, hoc est Verbum in utero beatæ Mariæ Virginis, et sic per humilitatem venit ut<br />

vinceret Diabolum, mortis Auctorem, liberaret genus humanum per crucem. Si tanta Deus pro nobis<br />

pertulit, qui est sine peccato, quanto magis <strong>de</strong>bemus nos sustinere propter peccata nostra.<br />

Volumus et jubemus, pro salute animæ vestræ, ex auctoritate Dei Omnipotentis et sanctorum<br />

omnium, sive nostræ monitionis, ut omnis ecclesia et provincia, loco et populi, majores et minores,<br />

inter se pacem habeant, quia sine pace nemo potest Deo servire, sicut ipse ait ad apostolos: “Pacem<br />

meam do vobis, pacem meam relinquo vobis. 7 In pace vos dimisi, in pace vos inveniam”. Et in alio<br />

loco: “Beati pacifici, quoniam Filii Dei vocabuntur”. 8 Et Filius Dei incipit vocari qui pacificus esse<br />

jam cepit, non Filius Dei dici qui pace noluerit amplecti. Negat sibi Patrem Dominum habere, qui<br />

pacificus esse contemnit. Pax Christi ad salutem proficit sempiternam, pax quæ in Diabolo est, ad<br />

1 Isaïe 11,10.<br />

2 D’après Marc 8,35; Luc 17,33 et textes parallèles.<br />

3 Matthieu 19,29.<br />

4 1 Pierre 5,6.<br />

5 1 Pierre 5,8-9.<br />

6 Jacques 2,26.<br />

7 Jean 14,27.<br />

8 Matthieu 5,9.<br />

167


perpetuam perveniet perditionem, sicut Juda imitatus est qui pacem tradidit Dominum Re<strong>de</strong>mptorem,<br />

osculum amarum dando animæ.<br />

Et vos, filii carissimi, habeatis pacem perfectam, ut adquiratis vitam eternam. Et qui taliter non<br />

fecerit et non adimpleverit, sicut supra legitur, sciat se non esse catholicum vel recepturum a Domino,<br />

quia, propter pacem et orationem omnium Christianorum, <strong>de</strong> Re<strong>de</strong>mptoris sepulchro volumus habere<br />

victoriam et sine fine cum ipso regnare in sæcula. Idcirco quicumque venire vult in isto prelio<br />

Domini, ut supra diximus, veniat nobiscum. Qui autem id explere non voluerit, adiutorium faciat<br />

personaliter ad naves laborandas et ad ad arma preparando, et nobis transmittat per manum Joannis<br />

episcopi et isti tribuat solamen ut bannum perficerint possint pontificale, quatenus ipse sit in consilio<br />

pacis et numeretur in numero <strong>de</strong>fensorum Dei. Sit omnibus nuntius noster commendatus, vel cum<br />

nostros apices recepturis, ut quando ad nos per divinum auxilium ille reversus fuerit, multimodas<br />

grates Deo et vobis referre valeamus.<br />

VALETE, VALETE, UBIQUE, SEMPER IN DOMINO.<br />

168


114.<br />

1081, samedi<br />

Donation par Etienne Hugues <strong>de</strong> Castelou <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> son honneur <strong>de</strong> Castelou.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu) du<br />

début du XII e siècle: Doat 128, f. 162r-163v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 618.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 96.<br />

B.<br />

Sciant et cognoscant omnes in quorum manibus carta ista <strong>de</strong>venerit, quod ego Stephanus Hugo <strong>de</strong><br />

Castlo dono Domino Deo Omnipotenti et sanctis ejus apostolis ejus Petro et Paulo, ac loco ipsorum<br />

Moysiaco monasterio et monachis ibi<strong>de</strong>m habitantibus, pro remedio animæ meæ et omnium<br />

parentorum meorum, <strong>de</strong> honore meo quem habeo in supradicto loco <strong>de</strong> Castlo, quantum mihi placuit<br />

terras scilicet et vineas, cultas et inclutas. Clauditur autem ipse honor <strong>de</strong> utroque latere duobus rivis, et<br />

<strong>de</strong> supra via sive strata publica <strong>de</strong> illa Barreira inferis, quantum inter istos fines ego habeo, et sicut<br />

Petro monacho Sancti Petri ostendi et <strong>de</strong>signavi, totum trado in potestate sancti Petri et suis monachis,<br />

in tali qui<strong>de</strong>m conventione ut si mihi contigerit uxorem accipere et <strong>de</strong> ea filium habere, medietas illius<br />

honoris filio meo sit, et altera medietas Sancto Petro; sin autem <strong>de</strong> legitima uxore mihi filius non<br />

fuerit, totus honor remaneat Sancto Petro, et in tali pacto, ut si ego voluero fieri monachus recipiant<br />

me cum isto et alio honore quem illis donabo.<br />

Feci autem istam meam donationem et conventionem primum in manu Petri monachi <strong>de</strong> Baort,<br />

coram multis testibus, et firmavi coram eis, et ipsi a me rogati firmaverunt. Postea vero in capitulo<br />

Moysiacensi firmavi, in præsentia seniorum, et ipsi acceperunt me in suis benefactis suorumque<br />

locorum.<br />

Signum Stephani Ugonis. Signum Willelmi Cat. Armad.<br />

Facta donatio anno Incarnationis Domini millesimo octuagesimo primo, secundum Dionisium,<br />

feria septima, regnante Francorum rege, papatum Romanæ ecclesiæ gubernante.<br />

C.<br />

96. Etienne Hugues <strong>de</strong> Castlo donne au monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> terres & vignes dans led. lieu <strong>de</strong><br />

Castlo. L’an 1081. Led. Castlo est dans la paroisse <strong>de</strong> l’herme.<br />

169


115.<br />

1081, janvier<br />

Conversion <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> Narces et donation <strong>de</strong> son alleu <strong>de</strong> La Belur, paroisse <strong>de</strong> Saint-<br />

Aureil, au pays <strong>de</strong> Quercy.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 160r-161r.<br />

C. Autre version d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e siècle:<br />

Doat 128, f. 164r-166r.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4304.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 63.<br />

B.<br />

Hoc sciant, volo, omnes qui hanc cartam donationis legerint vel audierint, quod ego Bernardus<br />

cognomento <strong>de</strong> Narces una cum consensu et voluntate uxoris meæ nomine Petronillæ, et omnium<br />

filiorum meorum, scilicet Willelmi, Bernardi et Stephani atque Hugonis, R. Geraldi et multorum<br />

nobilium vicinorum et parentum meorum, trado me ipsum Omnipotenti Deo et sancto Petro et sancto<br />

Benedicto, in manu Siguini modo, 1 ut monachus efficiar in monasterio Moissiaco, ubi Unaldus abas<br />

præesse vi<strong>de</strong>tur illi congregationi monachorum.<br />

Dono autem Deo et sancto Petro in eo<strong>de</strong>m monasterio Moissiaco aliquantulum <strong>de</strong> hæreditate mea,<br />

quæ mihi contingit <strong>de</strong> successione parentum meorum, scilicet alo<strong>de</strong>m meum qui est in pago<br />

Caturcino, in parrochia sancti Aurelii, ubi vocabulum est <strong>de</strong> La Belur, 2 totum quantum habere visus<br />

sum, aut ullus homo per me, sine ulla retinentia, dono jure cessionis et prædicto monasterio, pro<br />

anima mea, et pro animabus parentum meorum omnium viventium et <strong>de</strong>functorum, ut ab hodierno die<br />

et <strong>de</strong>inceps, ut monachi in prædicto loco sancti Petri habitantes habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant in<br />

servicio sancti Petri, et suo sine ulla contrapellatione cujusquem viventis super terram.<br />

Si quis vero maligna cupiditate <strong>de</strong>ceptus extiterit, qui hanc meam donationem quocumque ingenio<br />

inquietare voluerit contra voluntatem abbatum et monachorum in eo<strong>de</strong>m loco <strong>de</strong>gentium, caveat ni<br />

iram Dei incurrat sicut Datan et Abiron aliena rapientes 3 aut cum Juda Scariotis, qui per avaritiam<br />

tradidit Filium Dei.<br />

Et ut mea conventio seu donatio firma stabilisque permaneat, proprio ore et viva voce coram<br />

plurimis testibus afirmo.<br />

Sig+ Bernardi <strong>de</strong> Narces, qui istam conventionem et donationem firmavit. S+ Petronillæ uxoris<br />

ejus. Sig+ Willelmi et Bernardi et et Ugonis et Geraldi filiorum suorum. Sig+ Bernardi<br />

<strong>de</strong> la Olmia. 4 Sg+ Gauzberti et Poncii fratris ejus, <strong>de</strong> Sancto Genesio. 5 Sg+ Bernardi Arnaldi, et<br />

Raimundi fratris ejus, <strong>de</strong> Sancto Genesio. S+ Arnaldi <strong>de</strong> Rosed. S+ Geraldi et Raimundi fratris ejus.<br />

Facta ista donatio in mense Ianuario regnante rege Francorum Philippo, anno ab Incarnatione<br />

Domini millesimo octuagesimo primo.<br />

1<br />

lisez: monacho.<br />

2<br />

Peut-être La Bourrelie, près <strong>de</strong> Saint-Aureil, sur la commune <strong>de</strong> Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />

3<br />

Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

4<br />

Lolmie, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Laurent-Lolmie, sur le Lendou.<br />

5<br />

Saint-Géniès, lieu-dit et cimetière (donc ancienne église) à 2,5 km à l’est <strong>de</strong> Montcuq (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />

170


116.<br />

[1081], 28 mars<br />

Bulle du pape Grégoire VII, chargeant l’abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> réformer l’abbaye <strong>de</strong> Lézat.<br />

A. Original: ADTG, G 722 (acte marqué n° 9).<br />

Bibliographie: P. Ourliac, L’abbaye <strong>de</strong> Lézat vers 1063, in: <strong>Moissac</strong> et l’Occi<strong>de</strong>nt, p. 167-180.<br />

A.<br />

Gregorius episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio abbati Mosyacensi, Cluniacensis ordinis,<br />

Caturcensis doecesis, salutem et apostolicam benedictionem.<br />

Arnaldus <strong>de</strong> Casalibis, monachus monasterii Lesatensis, Cluniacensis ordinis, Tholosane diocesis,<br />

pro se et Sancti Germerii, 1 Montis Rodonis 2 et quibusdam aliis prioribus monasterio subiectis ei<strong>de</strong>m<br />

ac magna parte monachorum ejus<strong>de</strong>m monasterii, et Willelmus Attonis monachus, pro abbate ac<br />

reliquis monachis ejus<strong>de</strong>m loci, nobis exponere curaverunt, quod cum olim ad communem petitionem<br />

eorum venerabilis frater noster Viennensis archiepiscopus tunc in partibus illis apostolice sedis<br />

legatus, 3 monasterium ipsum, quod in spiritualibus et temporalibus collapsum graviter existebat,<br />

mandasset per Tholosanum episcopum reformari, <strong>de</strong>mum quia per eun<strong>de</strong>m Tholosanum hæc quedam<br />

statuisset ibi<strong>de</strong>m plene non extiterat reformatum, Soranus episcopus 4 dum in eis<strong>de</strong>m partibus<br />

legationis officio fungeretur, abbati Soricensi et ejus collegis correctionem et reformationem<br />

monasterii memorati commisit. Un<strong>de</strong> fuit nobis hinc in<strong>de</strong> humiliter supplicatum, ut cum abbate ipso et<br />

suis collegis propter exceptionem contra eos a predicto abbate ac monachis sibi adherentibus<br />

monasterii Lesatensis oppositam, vi<strong>de</strong>licet quod i<strong>de</strong>m Soranus postquam revocatus fuerat a nobis,<br />

monasterium ipsum per eos mandaverat reformari in negotio proce<strong>de</strong>re differentibus prefati<br />

monasterii hucusque reformatio fit protracta eam tibi, cui dictum monasterium dicitur immediate<br />

subesse, ne occasione dissensionis hujusmodi ad extremam exinanitionem illud <strong>de</strong>duci contingat<br />

commitere curaremus. Quocuta discretioni tue per apostolica scripta mandamus quatinus personaliter<br />

acce<strong>de</strong>ns ad ipsum et <strong>de</strong> statu ejus diligenter inquiretis, habendo pre oculis solum Deum auctoritate<br />

nostra corrigas tam in capite quam in membris et reformes ibi<strong>de</strong>m que correctionis et reformationis<br />

officio noveris indigere. Contradictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita<br />

compescendo.<br />

Datum Lateranis, V kalendis aprilis, pontificatus nostri anno quarto<strong>de</strong>cimo. 5<br />

1<br />

Saint-Germier <strong>de</strong> Muret, dépendance <strong>de</strong> Lézat.<br />

2<br />

Montredon.<br />

3<br />

Warmond <strong>de</strong> Vienne. Voir: RHE 40 (1944/1945), p. 187-200.<br />

4<br />

Johannes Soranus, consacré en 1074.<br />

5<br />

L’année est fausse: Grégoire VII n’a régné que douze ans.<br />

171


117.<br />

1081, mai<br />

Donation par Hugues Bernard, <strong>de</strong> biens à Layrac, Montescot, Saint-Christophe, Meauzac,<br />

<strong>Moissac</strong> et Boudou, et oblation <strong>de</strong> son fils Bernard.<br />

A. ADTG, G 571 (Andurandy 3339). Parchemin, h. 13,5 cm, l. 34,6 cm.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3339.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: HONORES BERNARD<br />

VGONIS<br />

Notum sit omnibus hominibus tam futuris quam presentibus in quorum manibus hæc donationis meę<br />

<strong>de</strong>scriptio venerit, quod ego dictus Ugo Bernardi dono Domino Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et<br />

abbatibus et monachis ipsius loci, ut teneant et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum omnes subscriptos honores<br />

sicut melius habui et tenui ego ipse et antecessores mei, et <strong>de</strong>nominatim omnem honorem qui evenit<br />

michi per uxore mea Beatrice.<br />

Dono etiam filium meum nomine Bernardum beato Petro, ut monachus sit in ipso monasterio<br />

Moysiaco, pro salute animę meę et matris suę jam dictę Beatricis, et pro remissione peccatorum<br />

omnium parentum nostrorum.<br />

In primis, <strong>de</strong> ecclesia Beatę Marię <strong>de</strong> Alariaco, et <strong>de</strong> omnibus ad ipsam pertinentibus, atque <strong>de</strong><br />

manso illo <strong>de</strong> Boszac quartam partem. In ipsa villa <strong>de</strong> Alariaco, <strong>de</strong> illa condamina ubi dicitur <strong>de</strong><br />

Triara, et <strong>de</strong> illo honore qui appellatur <strong>de</strong> Scorga Tinea, et <strong>de</strong> ipsa mansione et locale et <strong>de</strong> omni<br />

honore quem Bernardus Geraldi habebat et tenebat in ipso Alairaco omnem medietatem.<br />

De illa æcclesia Sancti Stephani <strong>de</strong> Monte Escoth et <strong>de</strong> omnibus ad ipsam æcclesiam pertinentibus<br />

quartam partem. De toto illo alodio quem supradictus Bernardus Geraldi possi<strong>de</strong>bat in ipsi parroechia<br />

<strong>de</strong> Monte Escoth, mediam partem.<br />

De illis duobus mansibus qui sunt in parroechia Sancti Christophori <strong>de</strong> Plebegio quos tenebant<br />

Arnaldus Arveus et Genesius Arveus <strong>de</strong> supradicto Bernardo, ...at dono medietatem.<br />

In illis duobus mansibus <strong>de</strong> Melzago quos tenebant Bernardus Mangul et Benedictus Adalberti <strong>de</strong><br />

predicto Bernardo, simili modo dono medietatem.<br />

Et in ipsa villa <strong>de</strong> Moysiaco, in platea illa que appellatur vulgo <strong>de</strong> Mala Vetula, 1 <strong>de</strong> illis sęx<br />

casalibus quos ego ipse et antecessores mei <strong>de</strong> manu abbatis regularis tenuimus, similiter totam<br />

medietatem.<br />

De illo manso <strong>de</strong> Bodor, ubi dicitur <strong>de</strong> Illo Perpres, medietatem quarti et oblię.<br />

Hos igitur omnes honores sicut superius dixi et scripta habentur et sicut melius ego ipse et<br />

antecessores mihi per quos ego habui et tenui, habere et tenere vi<strong>de</strong>bantur, totum et ab integro dono et<br />

confirmo Sancto Petro in monasterio predicto Moysiaco et omnibus habitatoribus ejus, ut habeant et<br />

possi<strong>de</strong>ant in perpetuum.<br />

Hanc donationem ita habendam et tenendam Willelmus Siccherius laudavit et firmavit in manibus<br />

et in presentia Hunaldi abbatis et Arnaldi sacristę et in presentia Oddonis Sanctę Marie et Arnaldi<br />

Gauzberti et Oddonis clerici, et aliorum multorum hominum . 2<br />

Facta donatio ista anno Dominicę Incarnationis M°.LXXX°.I°, mense madio, regnante Philippo<br />

Francorum rege, Alexandro papa.<br />

S. Ugonis Bernardi, qui hanc donationem feci et scribere mandavi. S. Bernardi <strong>de</strong> Volojul. S.<br />

Oddonis clerici. S. Stephani clerici.<br />

1 Rue Malaveille.<br />

2 Renvoi en bas <strong>de</strong> la charte.<br />

172


118.<br />

1081<br />

Donation par la vicomtesse <strong>de</strong> Brulhois, faite à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny, <strong>de</strong>s église <strong>de</strong> Mansonville et<br />

<strong>de</strong> Cursol.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6456.<br />

B.<br />

..... et Adalerdis Vicomtesse <strong>de</strong> Brouillois donna á L’Abbé hugues & au Convent <strong>de</strong> Cluny l’Eglise <strong>de</strong><br />

Mansonville & <strong>de</strong> Cursol avec leurs <strong>de</strong>pendances. L’an 1081.<br />

N.° 6456.<br />

173


119.<br />

[1082], 5 juillet<br />

Donation par Bernard Raimond <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Saint-Maurin, en Agenais, en vue <strong>de</strong> sa réforme<br />

par Cluny et <strong>Moissac</strong>.<br />

A. Original: ADTG 744 (Andurandy 6819). Charte très abîmée.<br />

B. Autre version en copie du milieu du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire: ADTG, G 569<br />

II, f. 8r-8v.<br />

C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />

D. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 552-553 + p. 769.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6819 (se rapporte à A).<br />

NOTE: cette donation ne figure pas dans le <strong>Cartulaire</strong> <strong>de</strong> Cluny, édité par Bernard et Bruel.<br />

A (charte partiellement pourrie et lacuneuse, linéation marquée par /)<br />

Mention dorsale tardive: 1082. Donatio loci Sti Maurini facta a Bernardo Raymundi D.<br />

Hugoni abbati.<br />

[Quoniam inter] ALIA QVE HVMANO GENERI AD AVXILIVM DIVINA PROVIDENTIA / [clementer providit<br />

sanctorum etiam patrocin]ia mis[ericorditer con]cessit, 1 quapropter ego BERNARDVS cognomento<br />

Raimundi, una cum consilio senioris mei domni ... / ... meorum, aliorum quoque bonorum virorum et<br />

sapientium michi consiliatorum, trado et concedo ... / ... meorum vivorum ... mortuorum, Domino Deo<br />

Omnipotenti et sanctis apostolis ejus PETRO ET PAVLO ac loco ipsorum CLVNIACO mona... / ... subdi...<br />

illius manentibus, tam futuris quam presentibus, successoribus quoque suis abbatibus dispositioni<br />

vi<strong>de</strong>licet eorum ac provi... / ... situm in pago Aginnensi, vocitatum <strong>de</strong> Sancto MAVRINO, quod michi<br />

evenit ex successione parentum meorum ... / ... pago vel vi a... .nbuscumque locis adquisitis sive<br />

adquirendis, scilicet ut ab eis juste regatur ad disponatur. / ...luniac... loco iu... ...ve i<strong>de</strong>m domnus<br />

abbas HVGO vel omnes illius successores possi<strong>de</strong>ant, quatenus religio ad d... / ... ..etur.. ..tur. Nam ut<br />

scire volentibus notum sit, locus ipse Sancti MAVRINI tanta infamia ex... / ... ..ni ... ind... us. Vn<strong>de</strong><br />

etiam ex raritate ejus<strong>de</strong>m loci incolarum monachorum vi<strong>de</strong>licet ... / ... et consilio senioris mei ac<br />

consanguinei domni HVNALDI abbatis Moysiacensis, ... / per ... ictus abbas Clunienis HVGO et<br />

monachi Clunienses me et uxorum meam atque fi.... /<br />

Si quis ... post me futuri sunt vel alius aliquis cujuslibet potestatis aut dignitatis hanc meam<br />

cessionem / confirm... ...serit, rogo, moneo, sua<strong>de</strong>o ut prenominatus abbas H[ugo], missa legatione<br />

domno Ro... / ... ..o usque libere Cluniaco locus ipse restituatur.<br />

Ut ergo hec donatio mee cession[is] / ....<br />

Sig+ Garsindis, uxoris ejus. Sig+ Arnaldi episcopi. Sig+ Arnaldi ... (Sig+ Raimundi <strong>de</strong> Plariel). 2<br />

Facta donatio ista III° Nonas mensis Jvl... /<br />

... ppo FRANCORUM rege, (autre main:) se<strong>de</strong>m vero apostolicam domno papa Gregorio VII<br />

guberna... 3<br />

B.<br />

Divinis institutionibus informati, eorum quoque pre<strong>de</strong>cessorum assertionibus edocti, credmus et<br />

confitemur peccata humanis excessibus commissa, post puram confessionem et veram penitentiam a<br />

1<br />

Phrase complétée d’après l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Saint-Geny <strong>de</strong> Lectoure et <strong>de</strong> Saint-Clar, 1074.<br />

2<br />

Interpolation.<br />

3 er<br />

Eléments <strong>de</strong> datation: Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> (1059) 1060 à 1108; Grégoire VII, pape <strong>de</strong> 1073 à 1085.<br />

174


Deo misericorditer posse dimitti, et largitionibus plurimarum elemosinarum non diffidimus posse<br />

redimi.<br />

Idcirco, ego Bernardus cognominato Raimundi, una cum consilio et voluntate Hugonis<br />

vicecomitis, amore Dei Omnipotentis et animę meę, seu omnium parentum meorum vivorum ac<br />

mortuorum salutis causa, cedo Omnipotenti Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo ac loco<br />

Moysiaco et domno Hunaldo seniori meo et parenti, ejus<strong>de</strong>m monasterii abbati, necnon et omnibus<br />

sibi subditi fratribus, ac successoribus eorum omnibus abbatibus scilicet et monachis ibi<strong>de</strong>m nunc et<br />

in futuro secundum Regulam sancti Benedicti <strong>de</strong>gentibus atque ordine et <strong>de</strong>vota fi<strong>de</strong>litate loci et<br />

abbatis Cluniensis commanentibus, monasterii Sancti Maurini martiris, quod mihi evenit ex<br />

patrimonio parentum meorum, quodque etiam est situm in pago Aginnensi, cum omnibus apenditiis<br />

suis in eo<strong>de</strong>m territorio et in aliis ubique locis circumquaque jam adquisitis vel adhuc adquirendis, ut<br />

semper ab eis juste regendo ordinetur, et isto qui nunc preesse ibi rite vi<strong>de</strong>tur, abbate Otgerio vivente,<br />

cujus voluntate et industria facta est datio ista, et per successiones omnium generationum et temporum<br />

tenendo possi<strong>de</strong>atur.<br />

Ita tamen ut me vivente habitatores prenominati cęnobii Moysiacensis abbates vi<strong>de</strong>licet et monachi<br />

me sibi familiarem amicum et vicinum habeant et recognoscant.<br />

Si quis vero successorum vel parentum meorum seu quislibet viventium hanc meam cessionem<br />

quam ob melio rationem illius loci jam dicti Sancti Maurini coram idoneis testibus cor<strong>de</strong>, ore, manu,<br />

roborando confirmo, violando disrumpere aut inquietare attemptaverit aut a potestate et ordine<br />

habitantium in prefato Moysiaco monasterio quamdiu ipsi secundum Deum et secundum tenorem<br />

Cluniensium consuetudinum, se et eun<strong>de</strong>m locum disponere voluerint, ab Omnipotenti Deo et ab ejus<br />

apostolis quibus hec donatio in oblatione offertur, se judicandum recogitet, et ęternis suppliciis cum<br />

Diabolo et sociis ejus quicumque fuerit ille, se dampnandum sciat.<br />

Ut autem hec necessio meę firma permaneat, coram testibus firmo.<br />

(Une main du XVIII e siècle a ajouté:)<br />

Actum anno MLXXXII ut constat ex chronico ms. Moyssiacensi.<br />

E.<br />

Charte lacerée pourrie & <strong>de</strong>chirée dans laquelle on peut distinguer ce qui est mis cy aprez, il semble<br />

que c’est une Donation en faveur <strong>de</strong> l’Abbé <strong>de</strong> Cluny du lieu & abbaye <strong>de</strong> St. Maurin qui avoit êté<br />

pillé et saccagé & les moines Massacrés: On y lit sur une ancienne cotte: 1082. Donatio loci S ti<br />

Maurini facta a Bernardo Raimundi D. hugoni Abbati.<br />

N° 6819.<br />

175


120.<br />

1082, août<br />

Donation par Bernard Guillaume d’Arriols cum suis <strong>de</strong> l’église Saint-Cirice <strong>de</strong> Cumont.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 167r-169v.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 313-314.<br />

B.<br />

Multis modis, multisque mensuris volens consulere Deus casibus humanis plura uti ægris medicus<br />

remedia contulit sanitatis. Ex quibus singulare ac præcipium suis præceptis ostendit unum,<br />

helemosinæ scilicet largitionem, un<strong>de</strong> quis accipere mereatur peccatorum suorum remissionem,<br />

dicens inter cætera suorum præceptorum documenta: date helemosinam, et ecce vobis munda sunt<br />

omnia. 1 Illud etiam: facite vobis amicos <strong>de</strong> mammona iniquitatis, ut, cum <strong>de</strong>feceritis, recipiant vos in<br />

æterna tabernacula. 2<br />

Hæc et his similia cogitans, ego Bernardus Guillelmus cognomento <strong>de</strong> Arriols, quæ divinis litteris<br />

inserta relatu virorum sapientium contigit me agnoscere, et cre<strong>de</strong>re fi<strong>de</strong> certa, simulque anxius <strong>de</strong><br />

salute animæ meæ, ne velut operum bonorum sterilis apparerem in conspectu ejus in novissima die,<br />

qui judicaturus est orbem in æquitate, dono et in perpetuum possi<strong>de</strong>ndum trado Domino Deo<br />

Omnipotenti, sanctisque apostolis ejus Petro et Paulo, ac loco ipsorum Moisiaco monasterio,<br />

monachis quoque ibi<strong>de</strong>m habitantibus tam præsentibus quam futuris, quartam partem ecclesiæ sancti<br />

Cirici vocabulo <strong>de</strong> Cucmonte, cum consilio et consensu uxoris meæ atque volontate filiorum meorum<br />

Guillelmi et Arnaldi, necne Raimundi, quæ mihi jure hæreditario per successionem parentum meorum<br />

obvenerat, taliter ut ab hodierno die et <strong>de</strong>inceps nullus <strong>de</strong> progenie mea sancto Petro auferre au<strong>de</strong>at.<br />

Karolus vero <strong>de</strong>dit aliam medietatem ipsius ecclesiæ <strong>de</strong> Cucmont, cum consilio Agenonis, et filii<br />

sui Raimundi, sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco, et accepit pro hoc viginti quinque solidos.<br />

Aliam quartam partem <strong>de</strong>dit Raimundus Bernardi <strong>de</strong> Fenils, cum consilio uxoris suæ, et accepit<br />

pro hoc unam mulam <strong>de</strong> monachis Moisiaci.<br />

Et ut si aliquis <strong>de</strong> illorum generatione tollere velit, particeps sit pænis illorum, qui res Ecclesiæ<br />

tollentes Dei justo juditio dampnantur in inferno, nisi redi<strong>de</strong>runt pænitendo.<br />

Facta carta donationis ista anno Dominicæ Incarnationis millesimo octuagesimo secundo, in mense<br />

augusto, regnante Philippo Francorum rege, pontificatum autem Romanæ Ecclesiæ administrante<br />

papa Gregorio.<br />

Signum Bernardi et uxoris ejus. Signum Willelmi et Arnaldi et Raimundi.<br />

Confirmation.<br />

Post non multum temporis hanc ipsam medietatem ecclesiæ <strong>de</strong> Cucmont sicut Karolus et Ageno<br />

donaverunt, et firmaverunt sancto Petro, ita etiam firmavit et donavit cum filiis suis Vuillelmo<br />

Argannado et acceperunt a Leberone septuaginta quinque solidos, et a monachis sancti Petri duas<br />

libras argenti ut habeant et possi<strong>de</strong>ant ipsi monachi imperpetuum.<br />

1 Luc 11,41.<br />

2 Luc 16,9.<br />

176


121.<br />

[1072/1082]<br />

Donation par un groupe <strong>de</strong> donateurs, <strong>de</strong>s églises <strong>de</strong> Saint-André <strong>de</strong> Tescou et <strong>de</strong> Saint-Martin<br />

<strong>de</strong> Long Pech, et <strong>de</strong> la colline <strong>de</strong> La Peyrière, en Albigeois.<br />

A. Original: ADTG, G 679 (Andurandy 5528).* Charte trouée et abîmée.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 129, f. 77r-78v.<br />

C. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 5527 et 5528.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 228-229 (d’après B).<br />

A .<br />

NOTVM SIT OMNIBVS HOMINIBVS IN QVORVM MANIBVS HÆC CARTA DESCRIPTIONIS DEOD DVRANNVS RAIMVNDI, et frater ejus Bernardus, et Matfredus Paparot, et Genesius et Atto<br />

fratres ejus, et Amelius or ejus Garsindis, et Raimundus Hugo <strong>de</strong> Gotenes et uxor ejus, et<br />

Dalmazius et uxor ejus, et Guita Amelii, et Bernardus <strong>de</strong>runt unanimes<br />

ęcclesiam Sancti Andree <strong>de</strong> Tesco, in pago Albiensi sitam, totam ab integro, omnem sci<br />

<strong>de</strong>cimum, et quicquid ad jus æcclesiasticum pertinet, Domino Deo et sancto Petro, et ejus locis<br />

rabilibus Cluniaco, et super fluvium Tarni sito, et totum alodium illut, sicut sunt<br />

valles <strong>de</strong>super ecclesiam, et <strong>de</strong> Seroncel, usque in Tascun.<br />

I<strong>de</strong>m ipsi omnes predicti cum eis<strong>de</strong>m uxoribus suis <strong>de</strong><strong>de</strong>runt æcclesiam sancti Martini <strong>de</strong> Longo<br />

Pogio cum omni æcclesiastico et quicquid ad jus æcclesiasticum pertinet, cum ipsa condamina, et cum<br />

ipso pogio qui dicitur <strong>de</strong> Illa Peireira, ubi est nunc æcclesia fundata. Similiter autem <strong>de</strong><strong>de</strong>runt ipsi in<br />

his ambabus parrochis monachis et omnibus ibi<strong>de</strong>m secum in domo sua manentibus, in bocis qui sunt<br />

in eis<strong>de</strong>m alodiis, quantum eis opus fuerit in focis et in edificiis, in pascuis, in exitibus, in reditibus, in<br />

fontibus, in rivis et viis, ita ut nunquam neque a vicariis, neque a silvariis, a ipsi aut sui homines<br />

qui secum abitant in aliqua causa constringantur.<br />

Acceperunt autem isti donatores pro hac re <strong>de</strong> sancto Petro et <strong>de</strong> Unaldo abbate, et <strong>de</strong> Pontio<br />

Amelii monacho, qui hec adquisierunt C.XX.V. solidos, et duas sellas obtimas.<br />

Sig+ Duranni et Bernardi fratri ejus. Sig+ Matfre Paparot et Genesii et Atonis fratrum ejus, qui<br />

donationem istam firmaverunt, et cartam donationis ISTAM FIRMARE FECERVNT.<br />

(autre main)<br />

Gausfre (effacé)<br />

Guilabertus <strong>de</strong> la Gariga misit in pincnus Poncio Emelio monaco unam vineam per tres solidos.<br />

* * *<br />

(troisième main)<br />

Notum sit omnibus hominibus quod Guitardus Amelii ad novissimum placitum quod habuit cum<br />

Poncio Amelio, relinquit Domino Deo et sancto Petro Moysiacensis totum illum honorem, ab integro,<br />

quem anciparabat aput Sanctum Andream infra terminos vallium, in dominicaturam monachorum<br />

divi<strong>de</strong>ntium. Pro hac autem guirpitione <strong>de</strong><strong>de</strong>runt ei seniores sui escambium unum mansum in Poig<br />

Domsen (Donisen ?). Similiter a La Peirera. Ad eun<strong>de</strong>m jam dictum placitum reliquit quę habebat<br />

omnia, exceptis duobus casalibus, et ipsos <strong>de</strong>bebat monachis perfeu (?) servire.<br />

S. Amelii Ugonis. S. Amelii mancipii.<br />

* * *<br />

(cet alinéa ne figure que dans B:)<br />

177


Hanc donationem superius dictam laudavit et confirmavit Arnaldus cognomento Eschac, in diebus<br />

quando Rothgerius abbas regebat Moisiacensi monasterium. S. Rothgerii supradicti. S. Bernardi<br />

prioris. S. Ysarni Bernardi, laici, et Bernardi Ermengau.<br />

178


122.<br />

1083, mardi 5 septembre<br />

Donation faite à Cluny et à <strong>Moissac</strong> par Armand et Adémar, d’un lieu situé sous le château <strong>de</strong><br />

Bruniquel, en vue <strong>de</strong> la construction d’un monastère.<br />

A. Original: ADTG, G 667 (Andurandy 5239).<br />

B. Copie: ADTG, G 667 (Andurandy 5240).<br />

C. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />

1656), p. 11-13.<br />

D. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />

E. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 170r-172r.<br />

F. Autre version d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 173-176r.<br />

G. Autre version d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f. 177r-180v.<br />

H. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />

I. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 44.<br />

Edition: GC 1, Instrumenta, p. 39.<br />

A .<br />

Mention dorsale ancienne: SIVRACO NOVO:<br />

LEGIBVS INSTRVCTI DIVINIS, ATQVE ECCLESIASTICE SANCTIONIS ROBORATI EXEMPLIS, CREDIMVS ET<br />

CONFITEMVR IMPIETATES atque <strong>de</strong>licta humanis excessibus commissa, helemosinarum largitate,<br />

simulque bonorum operum assiduitate per Dei dispositionem posse redimi, atque mundari: ipsa<br />

veritate quæ Deus est attestante, quæ ait: date helemosinam, et omnia munda sunt vobis. 1 Et iterum<br />

Scriptura: fili, inquit, benefac semper, et Deo dignas oblationes offer: memor esto, quoniam mors non<br />

tardat, et testamentum inferorum manifestabitur tibi. 2 His etiam aliorumque divinorum eloquiorum<br />

ammonitionibus provocati, nos vi<strong>de</strong>licet Armannus et A<strong>de</strong>marus vicecomites cognominati, auxiliante<br />

Domino provi<strong>de</strong>mus, atque disponimus pro omnibus peccatis nostris, ex facultatibus propriis noviter<br />

monasterium construere, ad honorem ipsius Omnipotentis Dei, et memoriam beatissimorum Petri et<br />

Pauli apostolorum principum, quibus a Domino collata est potestas ligandi atque solvendi, procul<br />

dubio pro <strong>de</strong>fensione et melioratione nostrorum tam corporum quam animarum, simulque pro remedio<br />

animarum parentum nostrorum, atque omnium tam vivorum quam <strong>de</strong>functorum fi<strong>de</strong>lium. Igitur<br />

instinctu et consilio multorum nobilissimorum virorum, nos prenominati vicecomites A<strong>de</strong>marus<br />

scilicet atque Armannus concedimus atque donamus jure perpetuę cessionis Domino Deo, sanctę<br />

scilicet et individuę Trinitati, sanctissimisque ejus apostolis PETRO ET PAVLO et locis ipsorum<br />

CLUNIACO atque MOYSIACO, simulque abbatibus venerandis domno HVGONI et domno VNALDO, et<br />

omnibus eorum successoribus abbatibus, et monachis in supradictis locis Deo in perpetuum<br />

servientibus, locum ad hoc pręelectum atque constitutum. Et est locus ipse in Katurcensi pago, in<br />

territorio subtus ipsum BRVNICHILDVM castrum, inter flumina VERE ET AVARIONIS, ipsum locum<br />

cum universis appendiciis et adjacenciis suis, quicquid ibi vel alias ad hoc opus <strong>de</strong>signavimus et<br />

donavimus, vel adhuc daturi sumus, et quodcumque ipsius loci abitatores, cum Dei auxilio, inibi<br />

adquirere potuerint, ut ita teneant et possi<strong>de</strong>ant coenobiorum supradictorum Cluniacensium et<br />

Moysiacensium habitatores, in proprio alo<strong>de</strong> jure perpetuo.<br />

1 Luc 11, 41.<br />

2 Siraci<strong>de</strong> 14,11-12.<br />

179


Damus etiam, et sub legali <strong>de</strong>scripta et firma corroboratione, illum mansum nostrum dictum <strong>de</strong><br />

Monte Argillo in dominicatura propria, cum omnibus finibus suis, ingressibus et egressibus, in<br />

proprio alo<strong>de</strong> possi<strong>de</strong>ndum.<br />

Hęc autem omnia cum universis reditibus suis, quantum a nobis <strong>de</strong>monstratum est, vel quantum in<br />

futuro, Deo annuente, adquisitum ibi fuerit, scilicet in terris, vineis, aquis, silvis, pratis, cultis sive<br />

incultis, totum ab integro cum ingressibus et egressibus suis, ita concedimus et donamus firma et<br />

stabili cessione supradic absque ulla omnino retentacione, ut ita<br />

habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant fi<strong>de</strong>liter per cuncta succe<strong>de</strong>ntia tempora, tali quoque conditione, ut<br />

neque nos, neque ullus umquam homo nostrę vel alicuius generationis, potestatem aliquam in<br />

supradictis honoribus requirat, neque justiciam, neque vicariam, aut aliquam violentiam inferre<br />

presumat ipsius loci habitatoribus, quantum infra ipsos terminos <strong>de</strong>signatum est, sed libera atque<br />

quieta hæc omnia supradicta servis Dei in ęternum permaneant. Laudamus etiam et donamus, ut<br />

quicumque <strong>de</strong> beneficiis et <strong>de</strong> fevis quę <strong>de</strong> nobis tenent aliquid dare voluerint, ejus<strong>de</strong>m loci in<br />

perpetuum teneant et possi<strong>de</strong>ant habitatores.<br />

Volumus etiam atque rogamus <strong>de</strong> his omnibus privilegium fieri a domno Pappa Romanæ æcclesię,<br />

ut firma et stabilis hæc nostra helemosina semper permaneat. Quam si quis violare presumpserit, vel<br />

aliquo modo inva<strong>de</strong>re tentaverit, sentiat se esse damnandum et nunc et in perpetuum.<br />

Hæc autem facta sunt cum consilio et auctoritate domni Geraldi Katurcenæ æcclesię pontificis,<br />

anno scilicet Dominicę Incarnationis M.LXXXIII, regnante Philippo rege FRANCORVM, domno<br />

GREGORIO VII pontificatum Romanæ æcclesię tenente anno X, mense Septembrio, feria III, id est<br />

nonas ipsius mensis, luna XVIIII, indictione VI, ERA M.C.XXI.<br />

Sig+ Armanni et A<strong>de</strong>mari vicecomitum. Sig+ Raimundi Amelii. Sig+ Pontii Matfridi. Sig+<br />

Raterii. Sig+ Matfredi Amelii. Sig+ Amelii Fustini. Sig+ Bernardi filii sui, et Hugonis fratris sui. Sig+<br />

Arnaldi <strong>de</strong> Nairiaco, et filiorum ejus. Sig+ Petri, Stephani et fratrum ejus. Sig+ Bernardi Hugonis et<br />

fratrum ejus.<br />

180


123.<br />

1083, octobre, lundi<br />

Donation par Raymond Gausbert <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Lapeyrouse.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />

1656), f. 3-5.<br />

C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />

D. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 185r-187v.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />

F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 45.<br />

Editions: Müssigbrod, p. 231-232; Georges Passerat, Lafrançaise au commencement <strong>de</strong> son<br />

histoire, in: BSATG 115 (1990), p. 184-185.<br />

B.<br />

De ecclesia que dicitur PETROSA.<br />

Omnis homo justicie atque rectitudinis perfectissimus exsecutor sicut scripture testantur, <strong>de</strong>bet sua<br />

libenter tribuere, aliena vero nequaquam sibi audacter vendicare. Qui enim precipit nostra dare, ipse<br />

aliena nobis proibet retinere. hujus ergo justicie sectator secundum possibilitatem meam, ego in Dei<br />

nomine dictus Raimundus Gauzberti, cum consilio multorum nobilium, bonorumque virorum, red<strong>de</strong>re<br />

dispono Domino Deo et sanctissimis ejus apostolis Petro et Paulo in monasterio Moysiaco, quandam<br />

ecclesiam sui juris quam pater meus nomine Gauzbertus in fevum adquisivit, quamvis injuste <strong>de</strong><br />

Willelmo 1 episcopo atque ispsius Moysiacensis abbatie dicto abbate. Scilicet pro salute et remedio<br />

anime ipsius patris mei, matris mee, atque omnium parentum meorum tam vivorum quam<br />

<strong>de</strong>functorum fi<strong>de</strong>lium. Igitur hoc salubri consilio accepto ego jam dictus Raimundus, una cum uxore<br />

mea Aldiardis et filiis meis reddo, relinquo atque restituo Omnipotenti Deo et sanctissimis ejus<br />

apostolis Petro et Paulo et supranominato loco Moysiaco et domno Hunaldo abbati, cunctisque ejus<br />

successoribus et monachis omnibus tam futuris quam presentibus in eo<strong>de</strong>m monasterio Deo in<br />

perpetuum servientibus, supradictam ecclesiam sancte MARIE <strong>de</strong> illa Petrosa dictam, cum omni suo<br />

ecclesiastico honore et tercia parte <strong>de</strong>cimi simulque cum aliis onoribus ibi<strong>de</strong>m a nobis <strong>de</strong>terminatis<br />

necnon ad hoc consignatis, ut ita habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant ipsi monachi in perpetuum. Sane pro<br />

hac mea elemosina accipio a supradicto abbate et ipsis monachis simili modo cum testatoria<br />

<strong>de</strong>scriptione munus mihi multum <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rabile, unum scilicet pauperem in elemosina semper teneri,<br />

atque omni recurrenti anno anniversarium patris mei more sollempni in ipso monasterio fieri. Post<br />

meum vero discessum ipsum anniversarium pro me et eo<strong>de</strong>m patre meo simul in unum persolvi. Sed<br />

in societate atque familiaritate sua propter hanc meam cessionem susceperunt me et omnes mihi<br />

propinquos tam viventes quam <strong>de</strong>functos. Est autem ipsa ecclesia in pago Caturcino, in confinio silve<br />

que vulgo dicitur <strong>de</strong> Francor, super flumen quod nominatur Ambolas, et apud antiquos dicta est ad<br />

ipsam Capellam. Hanc vero ecclesiam cum his que supra nominavimus ad ipsam pertinentibus et cum<br />

omnibus que ipsi monachi per Dei adiutorium ibi adquirere potuerint in terris, vineis, silvis, aquis,<br />

pratis, cultis atque incultis, egressibus sive ingressibus, ita reddo atque concedo, sicut jam<br />

supradictum est, prelibato monasterio atque ejus habitatoribus in perpetuum.<br />

Si quis autem maligno spiritu ductus hanc meam donationem violare temptaverit, aut <strong>de</strong> potestate<br />

beati Petri quacumque occasione ipsam ecclesiam vel aliquid <strong>de</strong> supradictis meis elemosinis auferre<br />

vel minuere voluerit, ipse qui<strong>de</strong>m a Domino Deo in perpetuum sentiat se esse dampnandum, nisi<br />

statim satisfaciens in<strong>de</strong> resipiscat, insuper veniant filii mei atque alii propinqui mei et potentia sua<br />

1 Lisez: Duranno.<br />

181


estituant ab integro sancto Petro ut participes sint mee hereditatis et legales propter hoc maneant<br />

here<strong>de</strong>s.<br />

Facta cessio danationis hujus anno Dominice Incarnationis M.LXXX°III°, domno Gregorio VII<br />

pontificatum Romane ecclesie tenente anno X, regnante Filippo Francorum rege, mense octobris, feria<br />

II, indicione VI, hera M.C.XX.I.<br />

Nomina eorum qui hujus donationis testes existunt ista sunt: inprimis ego ipse suprascriptus<br />

Raimundus laudo et confirmo, pleno sensu et incolumni memoria. hujus attestationis <strong>de</strong>scriptione, S.<br />

Aldiardis uxoris ipsius suprascripte. S. Raimundi filii sui, et alii filii sui dicti Polverelli. S. Willelmi<br />

Ingelberti nepotis ejus. S. Gauzberti nepotis ejus. S. Raimundi <strong>de</strong> Peroga. S. Geraldi Guillelmi <strong>de</strong> illa<br />

Petrosa.<br />

182


124.<br />

[1082/1083]<br />

Donation par Isarn, évêque <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> l’abbaye Saint-Sernin <strong>de</strong> Toulouse.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 53vb et f. 158va.<br />

C. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 168rb, et 169vb-<br />

170va.<br />

Editions: Catel, Mémoires <strong>de</strong> l’Histoire du Languedoc, p. 873-874; Gallia Christiana, t. I,<br />

Instrumenta, acte X, col. 10-11; Migne, PL 159, col. 981-983; Magnou, p. 873-874.<br />

C.<br />

In nomine Dei Patris omnipotentis et Filii et Spiritu Sancti, in quo quiquid facimus in verbo vel opere,<br />

facere iubemur, et qui totius boni inicium est et finis. Ad noticiam presencium ac <br />

subscribitur hec convenencia, quam ego Ysarnus Dei gracia Tholose episcopus statuto et firmo, cum<br />

Hunaldo abbate Moyssiaci, <strong>de</strong> loco Sancti Saturnini, quem ego laudo et commito domno Hugoni,<br />

abbati Cluniacensi, et Hunaldo suprascripto abbati, ut ibi Deo sub monastica regula omni tempore<br />

serviatur.<br />

Hoc vi<strong>de</strong>licet pacto, quod habendum [michi] semper retineo quartam partem omnium oblacionum<br />

ecclesie supradicti martiris, et proprium custodiam altaris, et victum ipsius custodis <strong>de</strong> claustro<br />

accipiendum, et domum ad opus custodis prope hostium ecclesie, ad placitum meum. Retineo quoque<br />

clavem sepulcri martiris et clavem ante altare Sancti Asciscli. Et <strong>de</strong> omnibus que in predicta ecclesia<br />

acquirentur a populo, retineo terciam partem ad opera ecclesie, et terciam partem episcopi, et unum<br />

cubitum can<strong>de</strong>le episcopalem, et aliud prepositi, et aliud <strong>de</strong>cani, et aliud sacriste, et aliud ad opera<br />

ejus<strong>de</strong>m ecclesie, et luminaria ad prandium michi neccessaria, que ex consuetudine habere soleo. Et<br />

tota opera fabrice ecclesie suprascripte retineo in dominio dum vivo. Post obitum meum, convenit<br />

inter nos ut medietas ipsius operis ecclesie remaneat in potestate Sancti Stephani et canonicorum<br />

ejus<strong>de</strong>m sedis. Consummata vero fabrica predicte ecclesie, medietas omnium oblacionum prefate<br />

ecclesie, illarum scilicet rerum que consueverunt dividi inter episcoporum et opera et congregacionem<br />

ejus<strong>de</strong>m loci, sit Sancti Stephani et episcopi ac canonicorum ipsius sedis. Retineo eciam pascum<br />

quem recipere soleo in festo sancti Saturnini, sicut constitutum est, et terciam partem omnium rerum<br />

que pro sepultura mortuorum predicte ecclesie conferentur vel dabuntur, ultra V solidos. Retineo<br />

similiter michi dum vixero omnem honorem prepositure, <strong>de</strong>canie, sacrastanie; post obitum meum<br />

quicquid ex predictis honoribus solent tenere layci per manum episcopi, remaneat Sancto Saturnino.<br />

Retineo et omnes staciones festivitatum sicut antiquitus sunt constitute fieri apud se<strong>de</strong>m.<br />

Retineo eciam hoc laudante et conveniente Hunaldo abbate predicto et congregacione loci, ut<br />

quicumque ex civitate voluerit sepeliri in cimiterio nostre sedis, sine omni calumpnia <strong>de</strong> contradicione<br />

recipiatur ac sepeliatur ibi. Omnia hec suprascripta ego Ysarnus episcopus jam supranominatus<br />

retineo ad opus Sancti Stephani, nostre sedis, et ad meum opus et canonicorum ejus<strong>de</strong>m sedis, preter<br />

laycalem fevum [quem post obitum meum] superius dixi, ut sit Sancti Saturnini. Et ex omnibus<br />

istis que michi et sedi mee atque canonicis meis retineo, convenit inter nos ut nichil numquam<br />

impediam neque alias transfundam, neque ullam difficultatem immittam contra se<strong>de</strong>m meam et<br />

canonicos ipsius sedis. Similem convencionem facio <strong>de</strong> omnibus illis que remanent juris Sancti<br />

Saturnini.<br />

Propter hoc placitum et [convencionem] propter constitucionem supradicti ordinis quia episcopus<br />

prenominatus Hysarnus consenciit et permittit institui monasticam regulam in loco Sancti Saturnini,<br />

ego Guillermus, Tholosanus comes, dono ac laudo ac firmo ipsi episcopo Hysarno, ut propter<br />

excommunicacionem apostolici vel ejus legati numquam contrapellem illi honorem episcopatus,<br />

neque inferam ullam vim. Et propter hoc i<strong>de</strong>m placitum, dono et firmo illi ut ab hodierno die <strong>de</strong> nullo<br />

clerico accipiam justiciam, qui habitet in suburbio vel in civitate, posquam habuerit in capite coronam.<br />

183


Nec accipiam justiciam <strong>de</strong> baiulo nec <strong>de</strong> servientibus suis qui sint in civitate vel in burgo. Hec omnia<br />

sicut in hec carta scriptas ita dono ego, supradictus comes, et laudo et firmo Deo et Sancto Stephano<br />

predicte sedis et episcopo Ysarno prenominato atque canonicis ejus<strong>de</strong>m sedis presentibus ac futuris, et<br />

ut numquam [hoc] irrumpere possim, sed semper firma stabilitate teneam et fi<strong>de</strong>liter observem in<br />

nomine sancte fi<strong>de</strong>i, osculatus sum prescriptum episcopum Ysarnum et canonicos ejus<strong>de</strong>m sedis.<br />

Preterea constituimus et perpetua observacione diffinimus ut in prenominato loco Sancti Saturnini<br />

numquam instituatur abbas, sed semper habeat et teneat illum cum priore suo suprascriptus abbas<br />

Cluniensis ac successores ejus, per manum episcopi et canonicorum ejus sedis, exceptis illis que<br />

superius nominatim expressa retentis ad opus episcopi et canonicorum ejus sedis, salva auctoritate<br />

ipsorum.<br />

Hoc totum factum est in presencia Hunaldi suprascripti abbatis, et Arnaldi abbatis Sancti Audardi,<br />

et Petri prioris Sancti Stephani, et Raymundi ejus<strong>de</strong>m loci canonici, et Petri Benedicti, et Poncii Bernardi <strong>de</strong> Lavaura, et Ysarni Revel, et Poncii Ebrardi.<br />

184


XXX.<br />

17 août 1084<br />

Donation <strong>de</strong> Saint-Michel Archange à Toulouse, à l’abbé Benoît et à frère Robert.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle dans un relevé d’actes d’un cartulaire perdu : ADTG G 588<br />

(Andurandy 1663).<br />

B.<br />

Pierre comte <strong>de</strong> Tolose du consentement <strong>de</strong> sa femme, et <strong>de</strong> Roger et <strong>de</strong> Ramon ses enfans, dona les<br />

revenus á St. Michel archange près le Chateau <strong>de</strong> Tolose á l’abbé Benoit, et á frere Robert anacorete.<br />

l’an 10084. et le 16 e <strong>de</strong>s Kalen<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 7 bre . n° 2.<br />

(suit une notice sur une donation ultérieure)<br />

185


125.<br />

1085, 17 mai<br />

Donation <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Lastonar.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 15v.*<br />

C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />

B.<br />

Sciendum est quod ego Erzo <strong>de</strong> Fonte, et ego Iohannes Donat, pro re<strong>de</strong>mptione peccatorum<br />

nostrorum, et pro animabus parentum nostrorum, consilio et voluntate Bernardi Galterii, domini<br />

nostri, donamus Deo et sancto Petro Moysiaci, et Hunaldo abbati, ecclesiam sancti Petri <strong>de</strong> Lastonar, 1<br />

et ea que ad ecclesiam pertinent, scilicet <strong>de</strong>cimam, primiciam, oblacionem, et XXX stadia cimiterii<br />

circumquoque per cicuitum ecclesie, et intra condaminam subter ecclesiam, cum ceteris que ad jus<br />

ecclesie pertinent.<br />

Huius rei sunt testes Willelmus prior, et Stephanus <strong>de</strong> Bodor, et supradictus Bernardus Galterii<br />

d’Argumbal, 2 cujus consilio et voluntate donatio facta est, et Forto Guillermi <strong>de</strong> Avellano.<br />

Facta carta ab Incarnatione Domini M°.L.XXX°.V, XVI kal. iunii, regnante Philippo rege<br />

Francorum.<br />

1 Selon Mireille Mousnier (BSATG 1991, p. 124), Lastonar se trouverait entre Saint-Aignan et Garganvillar: ADTG, H 3.<br />

2 Argoumbat, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Beaumont-<strong>de</strong>-Lomagne. Le château d’Argombat (<strong>de</strong> Argumbaldo) fut le berceau<br />

d’une puissante famille qui figure au XII e et au XIII e parmi les principaux bienfaiteurs <strong>de</strong> Belleperche et <strong>de</strong> Grandselve:<br />

Moulencq, t. 4, p. 248.<br />

186


126.<br />

[1083/1085], 1 août, mardi<br />

Notice sur le conflit entre Raimond Bernard, Arnaud, Guilhem, Gérald et Odon, frères, d’une<br />

part, et l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, d’autre part, à propos <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> Botirans et <strong>de</strong> Serre.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 9v-10r.*<br />

B.<br />

Notum sit omnibus hominibus tam presentibus quam futuris quod ego Raimundus Bernardus et<br />

fratres mei Arnaldus et Willelmus et Geraldus et Oddo habuimus querimoniam contra monachos<br />

Sancti Petri <strong>de</strong> Moysiaco, et fecimus guerram cum Viviano vicecomite <strong>de</strong> Lomania, <strong>de</strong> illa terra que<br />

est in boscho <strong>de</strong> Botirans et <strong>de</strong> Seira, 2 sicut est in carta Sancti Petri et infra terminos qui sunt scripti in<br />

carta illa. Querebamus enim in supradicta terra medietate in fevo quod habuerat pater noster et nos <strong>de</strong><br />

manu Raimundi Arnaldi, vicecomitis, et abbatis Moysiacensis et monachis Sancti Petri. Nos<br />

supradicti fratres fecimus batalliam per unum advocatum nostrum contra advocatum Sancti Petri et<br />

monachorum, in presentia Viviani, vicecomitis, et aliorum multorum. Et utrique advocati juraverunt<br />

in altare Sancti Martini <strong>de</strong> Orriols. 3 Et vidimus quod non potuimus probare quod verum esset quod<br />

dicebamus. Reliquimus et firmavimus Deo et Sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco suprascriptam terram, et<br />

totum quod poteramus requirere relinquimus in manu Viviani vicecomitis, et in manu domni Hunaldi<br />

abbatis, et aliorum omnium monachorum, vi<strong>de</strong>licet Deus<strong>de</strong>t secretarius, et Gauzfredus et Poncii et<br />

Stephani clerici. Et ego Raimundus Bernardi firmavi per fi<strong>de</strong>m meam, et misi super me fi<strong>de</strong>jussorem<br />

Bernardum <strong>de</strong> Guert Pueg. Similiter Arnaldus frater meus, Arnaldus Aiz Barba <strong>de</strong> Asino. 4 Similiter<br />

Willelmus frater meus misit pro se Bertrannum <strong>de</strong> la Guarda. 5 Similiter et Oddo frater meus misit pro<br />

se Calvet <strong>de</strong> Carcerellas. Similiter Geraldus misit pro se Lebbero <strong>de</strong> Cuc Mont. 6 Et nos omnes<br />

suprascripti fratres accepimus a supradictis monachis Sancti Petri mille solidos et triginta <strong>de</strong> <strong>de</strong>nariis<br />

Caturcensibus, pro hac firmatione.<br />

Facta carta ista in mense augusti, feria III a , regnante Philippo rege Francorum. 7<br />

S. Raimundi Bernardi, qui hanc cartam scribere rogavit, et manu propria firmavit. S. Arnaldi, fratri<br />

ejus. S. Willelmi, fratri ejus. S. Oddonis, fratri ejus. S. Geraldi, fratri ejus. S. Viviani, vicecomitis. S.<br />

Bertranni <strong>de</strong> la Guarda. S. Guarsia Arnaldi <strong>de</strong> Embrus. 8<br />

1 Fourchette <strong>de</strong> datation d’après Mireille Mousnier, Peuplement et paysages agraires: Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave et Saint-<br />

Aignan au début du XII e siècle, in: BSATG 116 (1991), p. 121-132.<br />

2 Botirans et Serre sont <strong>de</strong>s alleus situés entre Sère et Gimone. Pour leur localisation, voir: Mireille Mousnier, Peuplement et<br />

paysages agraires: Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave et Saint-Aignan au début du XII e siècle, in: BSATG 116 (1991), p. 121-132. –<br />

Voir aussi les actes <strong>de</strong> 1104 et <strong>de</strong> 1119 sur Botirans.<br />

3 L’église <strong>de</strong> Lauriol ou Auriol, aujourd’hui démolie, se trouvait au bord <strong>de</strong> la Garonne, à l’est d’Auvillar: cf. ADTG, G 605.<br />

Moulencq, t. 3, p. 389, la situe entre Auvillar et Merles. Voir la notice dans: Apogée, p. 209-210.<br />

4 On peut lire aussi Asmo. En ce cas, il pourrait d’agir d’Esmes.<br />

5 Bertrand <strong>de</strong> la Gar<strong>de</strong> avaient donné en 1076 à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Martin <strong>de</strong> Christinac. Il était peut-être<br />

originaire <strong>de</strong> Gar<strong>de</strong>-Boué, lieu-dit à 1 km au sud-ouest <strong>de</strong> Castelsarrasin.<br />

6 Cumont, dont l’église a été donnée à <strong>Moissac</strong> en août 1082. Voir la notice dans: Apogée, p. 171.<br />

7 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

8 Garsia Arnaud d’Embrus et Bertrand <strong>de</strong> la Gar<strong>de</strong> avaient donné en 1076 à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Martin <strong>de</strong><br />

Christinac.<br />

187


127.<br />

[1072/1085], 2 juin<br />

Bail à fief par Gérard <strong>de</strong> Castelmarin, <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux manses dans la villa appelée Bradil.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 15v.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 327r-328r.<br />

Edition: Cabié, B bis ; Bernard-Bruel, t. 4, n. 3486.<br />

B.<br />

De duobus mansis Castri Marini.<br />

C.<br />

Ego Geraldus cognomento <strong>de</strong> Castello Marino dono Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro<br />

scilicet et Paulo, et sanctis locis ipsius, Cluniaco vi<strong>de</strong>licet atque Moysiaco, et monachis ibi<strong>de</strong>m<br />

commanentibus, pro anima mea et anima fratris mei Rotberti, parentumque meorum, duos mansos<br />

superiores, qui sunt in villa quæ dicitur Bradil, in alodium et fevum in pignus pro viginti solidis et<br />

duobus modiis <strong>de</strong> seget.<br />

Si autem ille qui hoc fevum tenet redimere voluerit, tenebit illud <strong>de</strong> manu abbatis ipsius loci in<br />

fevum. Vicariam etiam dono propter trex<strong>de</strong>cim solidos, si vero vicarius eam habere voluerit, habeat<br />

per manum abbatis.<br />

Ut autem hæc mea donatio firma permaneat, manu mea propria firmo et confirmare facio<br />

præsentes.<br />

S. Geraldus cognomento <strong>de</strong> Castello Marin. S. A<strong>de</strong>mari <strong>de</strong> Tentarols.<br />

Facta carta quarto nonas Junii, in manu domni Unaldi abbatis, regnante Philippo Francorum rege. 1<br />

Hanc autem cessionem tali convenientia vel conventione facimus, ut nulli parentum nostrorum<br />

neque affinium liceret ullo modo violare. Sane si quis id voluere instinctu <strong>de</strong>moniacæ persuasionis<br />

congredi, aut juri suo inique sub<strong>de</strong>re, sit anathema.<br />

1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

188


128.<br />

[1072/1085], septembre<br />

Donation par Seguin Raimond dit <strong>de</strong> Cassels <strong>de</strong> l’église Saint-Mamert, au diocèse <strong>de</strong> Cahors.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />

1656), p. 7.<br />

C. Mentionné fin XIV e siècle par Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />

D. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble, contenant vingtquatre<br />

feuilles” (perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, f. 334r-335v.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />

F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 48.<br />

D.<br />

Quoniam qui<strong>de</strong>m inter alia multa quæ humano generi ad auxilium divina provi<strong>de</strong>ntia clementer<br />

providit sanctorum etiam patrocinia misericorditer concessit, scilicet ut pro sibi famulantibus non<br />

infimum apud se interce<strong>de</strong>ndi obtinerent locum,<br />

quapropter ego Siguinus Raimundi cognominato <strong>de</strong> Cassels una cum consensu uxoris meæ et<br />

fratrum suorum Willelmi Gauzberti, et Bernardi Gauzberti, donamus Domino Deo et sanctis apostolis<br />

ejus Petro et Paulo, ac loco ipsorum Moisiaco monasterio ibi præesse vi<strong>de</strong>tur dominus Hunaldus<br />

abbas multitudini monachorum, ecclesiam nostram quæ est consecrata in honore Dei et sancti<br />

Mamerti, quæ mihi advenit pro sponsali iamdictæ uxoris meæ, cum toto ecclesiastico, sepultura<br />

scilicet, primiciis atque <strong>de</strong>cimo, aut sicut hactenus ullus præsbiter per manum Gauzberti Deissartas<br />

tenuit, pro animabus nostris et omnium parentum nostrorum, ita ut ab hodierno die et <strong>de</strong>inceps nullus<br />

<strong>de</strong> generatione nostra sancto Petro apostolo auferre præsumat.<br />

Est autem ipsa ecclesia in pago Katurcino, in archidiaconatu <strong>de</strong> Pulzines.<br />

Ut autem istud donum firmum stabileque permaneat, ego Siguinus in præsentia totius conventus<br />

Moisiacensis manibus propriis, et uxore mea, et Willelmo et Bernardo, qui absentes erant, firmavi, et<br />

ipsi nos in suam susceperunt societatem.<br />

Facta carta in mense septembrio, regnante Philippo rege Francorum. 1<br />

Signum Siguini Raimundi et uxoris ejus. Signum Monfavent, Willelmi Gauzberti. Signum<br />

Bernardi Gauzberti.<br />

1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

189


129.<br />

[1072/1085], novembre, samedi<br />

Donation faite par Hunaud, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et par Guibert, prieur du Ségur, à Vivien, prêtre,<br />

du pech <strong>de</strong> Camalières, appelé Airebal<strong>de</strong>sco, à condition d’y bâtir une église.<br />

A. Original: ADTG, G 680 (Andurandy 5515).*<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 336r-337r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5515.<br />

Edition: Cabié, Ségur, C.<br />

A.<br />

Apostolica precepta semper nobis sunt in exempla trahenda, cum legamus Domini apostolos æcclesias<br />

in toto orbe diffusas clericis vel presbiteris datas vel comendatas.<br />

I<strong>de</strong>oque igitur in nomine Domini Ihesu, ego Unaldus abbas dictus Moiacensis cenobii, et<br />

Guitbertus monacus, prior <strong>de</strong> illa æcclesia que vocant Seguris, cum consilio aliorum monachorum,<br />

damus illum podium <strong>de</strong> Cameleria, 1 que vocant Airebal<strong>de</strong>sco, cuidam Vidiano presbitero et Aimellis<br />

consanguinea ejus, et omnibus propinquis vel illorum consanguineis, ita ut abeant semper et<br />

possi<strong>de</strong>ant. In tali conveniencia, ut Vidianus præsbiter supradictus in isto podio supradicto æcclesiam<br />

construat et edificet. Et similiter damus <strong>de</strong> illis ominibus vel feminis qui ista ecclesia et in isto podio<br />

convenerint, et omnia sua donaverint, quando autem obierint omnem partem illorum ad edificationem<br />

istius æcclesiæ sit, necnon et <strong>de</strong> Vidiano presbitero, et Aimellis et <strong>de</strong> aliis propinquis illorum quando<br />

finierint omia illorum qui ibi morabuntur ad æcclesiæ constructionem sit.<br />

Facta carta vel istum donum in mense NOVEMBRIS, regnante Philipo rege, sub die fera septima.<br />

Signum Unaldo abbate, et Guitberto monacho, qui hoc donum fecerunt et firmaverunt.<br />

Signum Petro Guitberto. Signum Petro Donzel. Signum Deus<strong>de</strong> Petro <strong>de</strong> Crautol.<br />

OMOCSHCZPVRCIO:<br />

1 Camalières, lieu-dit à 3,5 km à l’est du Ségur.<br />

190


130.<br />

[1072/1085]<br />

Notice sur les différentes donations faites par Arnaud <strong>de</strong> Perges, dont le mas appelé Pech Rufié,<br />

et plusieurs biens dans la paroisse <strong>de</strong> Nevèges.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 141r-142v.*<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 30.<br />

Edition et traduction : Régis <strong>de</strong> la Haye, Pour une édition <strong>de</strong>s chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in : BSAHTG 132,<br />

2007, p. 27-34.<br />

B.<br />

Venit Arnaldus <strong>de</strong> Pertica, 1 et in præsentia multorum testium virorum ac mulierum, sive in audientia<br />

omnium vicinorum suorum, publica guirpitione reddidit Deo et sancto Petro ac loco Moysiaco,<br />

adstante domno Hunaldo abbate 2 seu multorum monachorum coetu, mansum illum qui dicitur Podius<br />

Ruferii. 3<br />

Huius guirpitionis testes et auctores fuerunt Bernardus Forcii, et Durannus Forcii et filii ejus , qui a prædicto Arnaldo per excambiationem istius mansi acceperunt quadraginta solidos.<br />

Item ipse prædictus Arnaldus <strong>de</strong>dit <strong>de</strong> suo alodio ei<strong>de</strong>m sancto Petro illam terram, quæ dicitur <strong>de</strong><br />

Comunals, 4 per quam <strong>de</strong>dit in alio suo honore in excambiatione prædicto Duranno Forcii unum<br />

porcum et unum multonem. Et in alio loco <strong>de</strong>dit sancto Petro unam bordariam, quæ dicitur <strong>de</strong><br />

Migerio, quæ dat quartum <strong>de</strong> terra, et tres <strong>de</strong>narios. Et sunt hæc omnia in parrochia <strong>de</strong> Mebedgas. 5<br />

In alio autem loco <strong>de</strong>dit illam capmasuram, quæ tenet Arnaldus <strong>de</strong> Labarba, 6 et dona sex <strong>de</strong>narios.<br />

Illas quoque vineas <strong>de</strong> Angusta, quas tenebat <strong>de</strong> Raimundo Gausberti, reddidit similiter Arnaldus <strong>de</strong><br />

Pertica a sancto Petro.<br />

Signum Arnaldi, qui cartam istam fecerunt. Signum filiorum ejus Raimundi, et Bernardi. Signum<br />

Raimundi Gausbert. Signum Ingelberti <strong>de</strong> Castelnovo. 7 Signum Bernardi Forcii, et Duranni Forcii, et filiorum ejus.<br />

Et ad obitum suum ipse Arnaldus <strong>de</strong>dit sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco quantum tenebat Ricardus dictus<br />

Mesturaz et eo. Et est iste honor in parrochia <strong>de</strong> Nabeticas. 8 Et reddit unum porcum aut <strong>de</strong>cem et octo<br />

<strong>de</strong>narios, ac quatuor panes, et duos sextarios <strong>de</strong> vino, et duos <strong>de</strong> civada. Et hoc factum est cum<br />

consilio Raimundi Gausberti, et Ingelberti Castrinovi, 9 et Bernardi Oddonis. Omnes vero filii Arnaldi<br />

ipsius firmaverunt. S. Raimundi <strong>de</strong> Pertica, et Bernardi <strong>de</strong> Pertica. S. Willelmi <strong>de</strong> Pertica. 10<br />

1<br />

Saint-Jean <strong>de</strong> Perges, église sur la commune <strong>de</strong> Labarthe (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Molières), à 2,5 km au<br />

nord-ouest <strong>de</strong> Labarthe.<br />

2<br />

Hunaud, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1072 à 1085, d’où la datation <strong>de</strong> cet acte.<br />

3<br />

Pech Rufié, lieu-dit à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />

4<br />

Camaziels, à 3 km au nord-ouest <strong>de</strong> Labarthe ?<br />

5<br />

Nevèges, Notre-Dame, église sur la commune <strong>de</strong> Labarthe. Nevèges fut le siège d’un archiprêtré qui s’étendait en gran<strong>de</strong><br />

partie dans le diocèse <strong>de</strong> Cahors actuel. Gayne, o.c., p. 173, ne trouve la première mention <strong>de</strong> l’église qu’en 1580, mais cet<br />

acte prouve que la paroisse remonte au moins au XI e siècle. L’église actuelle est du XV e siècle. Voir: Moulencq, t. 3, p. 1-4;<br />

Gayne, o.c., p. 173.<br />

6<br />

Labarthe (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Molières).<br />

7<br />

Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />

8<br />

Nevèges, voir ci-<strong>de</strong>ssus.<br />

9<br />

Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />

10<br />

Raimond, Bernard et Guillaume <strong>de</strong> Perges sont donc les trois fils d’Arnaud <strong>de</strong> Perges.<br />

191


131.<br />

[1072/1085]<br />

Donation par Donadieu et Sans <strong>de</strong> l’aleu <strong>de</strong> Combe Comtal.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3336.<br />

B.<br />

Donadieu & Sans donnerent au Convent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l’alo<strong>de</strong> dite Combe Comtal du tems <strong>de</strong> L’Abbé<br />

hunald.<br />

N°. 3336.<br />

192


ABBATIAT D’ANSQUITIL<br />

(1085-1115)<br />

132.<br />

1085, [fin mai]<br />

Donation par Gaufred <strong>de</strong> Rovignan et sa famille <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Loup.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 160vb.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />

(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 193r-194v.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 322-323.<br />

C.<br />

Notum sit omnibus tam præsentibus quam futuris, quod ego Gaufredus vocabulo <strong>de</strong> Roviniano, et<br />

uxor mea nomine Charitas, necnon etiam filii nostri Centullus, et Arnaldus atque Mascharellus,<br />

donamus Domino Deo et sancto Petro apostolo, et loco ipsius Moisiaco monasterio, et omnibus<br />

monachis ibi<strong>de</strong>m habitantibus, tam futuris quam præsentibus imperpetuum possi<strong>de</strong>ndum pro<br />

animabus nostris et omnium parentum nostrorum, ecclesiam nostram quæ sita est in pago Aginnensi<br />

super fluvium qui apellatur Rad, 1 cum toto suo ecclesiastico, oblationes vi<strong>de</strong>licet, <strong>de</strong>cimas,<br />

pænitentias atque sepulturas.<br />

Est autem ipsa ecclesia facta in veneratione sancti Lupi, cujus etiam ex nominis apellatione ad<br />

Sanctum Lupum vocitatur. Determinatur autem et incipit honor ipsius ecclesiæ a jam dicto fluvio Rad<br />

in <strong>de</strong>xteram partem, et vadit in directum per quatuor nucarios usque ad casalem illum, qui est juxta<br />

viam quæ venit <strong>de</strong> Sancto Michaele, <strong>de</strong>scenditque in supradictum fluvium Rad, ipsum quoque<br />

fluvium ad quantum ipse honor respicit ex ea utique parte un<strong>de</strong> sita est ea<strong>de</strong>m ecclesia, totum similiter<br />

donamus ad usus monachorum et ad omnia quæ facere voluerint ut habeant liberam potestatem.<br />

Hanc autem donationem ut inviolabilis per perpetuo maneat firmavi, cum consilio uxoris meæ, et<br />

filiorum meorum supra scriptorum et Stephani clerici in manu domni Ansquitilii abbatis, præsente<br />

omni conventu in capitulo Moisiacensi, ubi etiam ego ipse susceptus sum in societatem a prædicto<br />

abbate et a senioribus.<br />

S. Gauzfredi qui cartam facere rogavit. S. Karitatis uxoris ejus. S. Centulli. S. Arnaldi. S.<br />

Mascarelli filiorum eorum. S. Stephani clerici.<br />

Facta carta donationis istius anno Dominicæ Incarnationis millesimo octuagesimo quinto, regnante<br />

Philippo Francorum rege, ecclesiam vero Romanam domno Gregorio papa strenue regente. 2<br />

1 L’Arrats.<br />

2 La datation <strong>de</strong> cet acte pose problème. Le <strong>de</strong>rnier acte <strong>de</strong> l’abbé Hunaud est du 17 mai 1085. Le pape Grégoire VII mourut<br />

le 25 mai 1085; la nouvelle <strong>de</strong> sa mort a pu mettre quelque temps avant d’atteindre <strong>Moissac</strong>. L’acte reçu par le nouvel abbé<br />

Ansquitil doit donc être <strong>de</strong> la fin du mois <strong>de</strong> mai 1085.<br />

193


133.<br />

1085, octobre<br />

Donation par Arnaud Raymond et ses frères <strong>de</strong>s trois quarts <strong>de</strong> l’église Saint-Séverin <strong>de</strong><br />

Meisme.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contennant seze<br />

feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 195r-196v.<br />

B.<br />

Notum sit omnibus tam præsentibus quam futuris quod ego Arnaldus Raimundi, et Bernardus et<br />

Otgerius fratres mei donamus et concedimus Domino Deo et sancto Petro principi apostolorum <strong>de</strong><br />

Moisiaco, et præsenti abbati domno Ansquitilio, successoribusque suis omnibus et cunctis senioribus<br />

loci supradicti Moisiaci, tres partes ecclesiæ nostræ quæ vocatur Sancti Severini <strong>de</strong> Meisme, in<br />

omnibus ecclesiasticis, totum vi<strong>de</strong>licet quod ad illas tres partes ecclesiæ pertinet, tam interius quam<br />

exterius, offerentias scilicet, poenitentias, sepulturas, vel si quid aliud vi<strong>de</strong>tur ipsi ecclesiæ pertinere,<br />

quantum nos hucusque in illis tribus partibus possedimus et habuimus, vel aliquis homo per nos,<br />

justum aut iniustum, pro animabus nostris et omnium parentum nostrorum vivorum atque<br />

<strong>de</strong>functorum, ut in perpetuum habeant et possi<strong>de</strong>ant, neque habeat potestatem ullus <strong>de</strong> generatione<br />

nostra sive alius quilibet homo aufferre sancto Petro neque monachis ejus.<br />

Quod si quis hanc nostram donationem infringere voluerit, in primis iram Dei Omnipotentis<br />

incurrat, sitque alienus a consortio fi<strong>de</strong>lium et quod temptaverit nullo modo eveniat.<br />

Facta carta donationis hujus anno Incarnationis Domini millesimo octuagesimo quinto, mense<br />

octobrio, indictione sexta, regnante Philippo Francorum rege, pontificatum Romanæ Ecclesiæ<br />

administrante domno Gregorio papa Septimo. 1<br />

Sig+ Arnaldi Raimundi. Signum Bernardi et Otgerii, fratrum meorum. S. Bernardi Willelmi<br />

genitoris nostri, cujus consilio et authoritate fecimus donationem istam. S. domni et senioris nostri<br />

Vidiani vicecomitis, cujus instinctu et voluntate corroborata atque perfecta sunt hæc.<br />

1 La date pose problème. D’abord, l’année 1085 a la 8e indiction. Ensuite, le pape Grégoire VII est mort le 25 mai 1085.<br />

Mais le récipiendaire <strong>de</strong> l’acte est l’abbé Ansquitil, qui <strong>de</strong>vint abbé après le 17 mai 1085. La nouvelle <strong>de</strong> sa mort n’avait-elle<br />

pas encore atteint <strong>Moissac</strong> ?<br />

194


134.<br />

1087<br />

Donation par Raimond Pierre, sa femme et ses fils, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle, d’après une “copie originalle en parchemin a laquelle il apert y avoir<br />

eu un Sceau en pendant en un cordon <strong>de</strong> Soye Jaune et rouge qui y est encore”: Doat 128, f.<br />

197r-199r.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 201r-202v.<br />

D. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 205r-207r.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6319 et 6320.<br />

Edition: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3625; Müssigbrod, p. 279-280.<br />

B.<br />

Notum sit omnibus hominibus ubique in Christo cre<strong>de</strong>ntibus, tam futuris quam et præsentibus,<br />

donationem quod ego Raymundus Petri facio, simul cum filiis meis Petri et Berengarii et uxore meæ<br />

nomine Adalaicis, propter remedium animæ meæ et remissionem peccatorum meorum. Igitur ad<br />

honorem Domini nostri Jesu Christi et ejus Genitricis Mariæ, ego Raymundus Petri, cum filiis meis<br />

supradictis, necnon cum consilio et voluntate simul et præcepto dompni Dalmatii Narbonensis<br />

archipresuli, dono et laudo Domino Deo et semper Virgini Mariæ, sanctissimisque ejus apostolis Petri<br />

et Pauli, et ad cænobium Cluniense in proprio alo<strong>de</strong>, ecclesiam <strong>de</strong> Illa Salella, quæ est in Narbonensi<br />

pago, cum ecclesiastica subsidia, et tertiam partem <strong>de</strong> illum <strong>de</strong>cimum, cum totis primiciis <strong>de</strong> ipsa vila<br />

Salella, <strong>de</strong> molendinis vero quæ sunt et quæ erunt in fluvium Cesser, 1 in territorio ipsius villæ totum<br />

<strong>de</strong>cimum excepto unum, quod castellanus duas partes, habet ab integrum dono similiter, et <strong>de</strong><br />

spiculariis, qui in ipsa villa sunt et erunt ad luminaria concinnanda ipsius ecclesiæ, dono totum et ab<br />

integrum, istas vero honores cum supradicta ecclesia, et quidquid habitatores loci ipsius juste<br />

adquirere amplius potuerint totum et ab integro, sicut jam supradictum est, in proprio alo<strong>de</strong> absque<br />

ulla reservatione, cum terris et vineis, molendinis et molendinariis cultis et incultis, et omne quidquid<br />

dici vel nominari potest, ego Raymundus Petri cum filiis supradictis concedo et dono libenti animo, et<br />

plena memoria supradicto Cluniensi loco, et ejus habitatoribus abbatibus et monachis istis, et cunctis<br />

eorum successoribus, ut habeant absque ulla contradictione in proprio alo<strong>de</strong>, ut possi<strong>de</strong>ant in<br />

perpetuum.<br />

Sane si aliquis, quod absit, diabolico spiritu captus, hujus cessionis vel <strong>de</strong>scriptionis donationem in<br />

aliquo violare aut disrumpere voluerit, non habeat potestatem, sed sit in inferno ejus hæreditas cum<br />

Juda traditore et aliis diabolis in æternum dampnatis, insuper etiam in præsentia Romani Pontificis et<br />

aliorum fi<strong>de</strong>lium christianorum quasi tirannus et sacrilegus quousque satisfaciat diiudicetur.<br />

Facta autem hujus cessionis <strong>de</strong>scriptio Dominicæ Incarnationis anno millesimo octuagesimo<br />

septimo, Dalmatii archipresulis Narbonæ pontificatus arche sublimato, 2 Francorum regnante Philippo<br />

rege. 3<br />

Nomina vero illorum qui hæc afirmant et corroborant ita esse ista tenenda sunt. Signum Raymundi<br />

Petri, qui hæc firmat et ita consignat: +. Signum + Petri Raimundi. Signum + Berengarii Raymundi.<br />

Signum + Bernardi Guillelmi. a Signum + Bernardi Willelmi <strong>de</strong> ipsa Salella castellani. Signum +<br />

Pontii Vuillelmi.<br />

Sig+num Begoni monachi qui hæc rogatus scripsit.<br />

__________<br />

1 La Cesse.<br />

2 Dalmace, évêque <strong>de</strong> Narbonne <strong>de</strong> 1081 à 1096.<br />

3 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

195


a) Guillelmi] <strong>de</strong> Soladgue. 1 add C.<br />

1 Soulatgé, village à 5,5 km au nord-est <strong>de</strong> Cubières.<br />

196


135.<br />

1088, juillet, jeudi<br />

Donation par Serge, abbé <strong>de</strong> Jérusalem, agissant pour le patriarche Euthymios II, <strong>de</strong> l’église du<br />

Saint-Sépulcre à Mons Corbellus dans le Toulousain.<br />

A.<br />

A. Original: ADTG, G 720 (Andurandy 6156, transfigé).<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />

aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 216r-217v.<br />

C. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12773, p. 56.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 604 et 5375.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 234-235.<br />

Mention dorsale ancienne: DE MONTE<br />

197<br />

CORBELLO<br />

EGO SERGIVS, ABBAS HIEROSOLIMITANVS, QVI EX PRECEPTO DOMNI MEI HEVFEMII PATRIARCHÆ<br />

VENI IN partibus Galliarum, trado et commendo sub attestatione Dei Omnipotentis æcclesiam et locum<br />

vocatum <strong>de</strong> Sancto SEPVLCRO cum hac <strong>de</strong>scriptione in manu et provi<strong>de</strong>ntia abbatum et seniorum<br />

Cluniacensium seu Moysiacensium, scilicet domni Hugonis abbatis, et omnium successorum ejus, ut<br />

habeant et possi<strong>de</strong>ant per manum supradicti patriarche et omnium successorum ejus in perpetuum, in<br />

tali vero ratione ut omnibus annis census ipsius honoris fi<strong>de</strong>liter reddatur Deo et Sancto Sepulchro et<br />

fi<strong>de</strong>libus patriarchæ legatis.<br />

Facta <strong>de</strong>scriptio ista anno Incarnationis Dominicę M.LXXXVIII, presi<strong>de</strong>nte Romanę ecclesię<br />

domno VRBANO pappa secundo.<br />

Est autem supramemoratus locus in pago Tolosano, in parrochia Montis Corbelli.<br />

S. Petri monachi Sancti Salvatoris Anianensis. S. Raimundi Petri Narbonę, sociorum ejus.<br />

Hanc igitur prescriptam commendationem laudo et corroboro ego ISARNVS, urbis iamdictę Tholosę<br />

episcopus, cum astipulatione mei nominis, et clericorum meorum perpetuo tenendam.<br />

S. Isarni episcopi. S. Petri Benedicti, sancti Stephani canonici. S. Bernardi Benedicti clerici.<br />

Acta in æcclesia sancti Saturnini in presentia domni Isarni episcopi, die V feria mensis Iulii.<br />

Preterea ego Sergius, ex parte Dei Omnipotentis, et domni mei patriarchæ, omnibus hominibus<br />

loco supradicto benefacientibus dono partem et societatem in universis boenificiis et orationibus<br />

nostris et absolutionem omnium peccatorum suorum.


136.<br />

1088, 1 er novembre<br />

Renouvellement, par le pape Urbain II, <strong>de</strong>s privilèges <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny, et concession <strong>de</strong><br />

l’usage <strong>de</strong> la mitre à l’abbé Hugues.<br />

A. Original dans les archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />

B. Copie du XII e siècle: ADTG, G 744 (Andurandy 6826).<br />

C. Copie partielle du XIV e siècle dans la première version <strong>de</strong> la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac,<br />

d’après <strong>de</strong>s “originaux” conservés alors dans les archives <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong> à<br />

Toulouse: BN, ms. lat. 5288, f. 65va.<br />

D. Extrait du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 58vb.<br />

E. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>s copies escrites lune ensuite <strong>de</strong> lautre en une peau <strong>de</strong><br />

parchemin” (= B, soit <strong>de</strong>s copies d’actes concernant Eysses): Doat 128, f. 220v-223v.*<br />

F. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>s copies escrites en parchemin lune ensuite <strong>de</strong> lautre (il<br />

s’agit en l’occurence d’une lettre <strong>de</strong> vidimus du 1 er september 1208 [lisez: 1238] par Jean,<br />

archevêque <strong>de</strong> Vienne 1 ), même texte que B): Doat 128, f. 226r-229r.*<br />

G. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>s originaux en parchemin” (il s’agit d’une lettre <strong>de</strong> vidimus<br />

du 28 août 1238 par Anselme, archevêque Patracensis, et d’Amadée, évêque <strong>de</strong> Saint-Jean <strong>de</strong><br />

Maurienne 2 ): Doat 128, f. 243r-247r.*<br />

Indiqué: Jaffé 5372 (4025); Bernard-Bruel, t. 4, n. 3632.<br />

Edition: Bibliotheca Cluniacensis, p. 514-516; Migne, PL 151, col. 291-293.<br />

B.<br />

Urbanus episcopus, servus servorum Dei, Ugoni sanctissimo abbati Cluniacensi, ejusque<br />

successoribus in perpetuum.<br />

Cum omnibus sancte Ecclesie filiis ex sedis apostolice auctoritate, et benivolentia <strong>de</strong>bitores<br />

existimus, venerabilibus tamen personis atque locis, maxime que apostolice sedi semper specialius ac<br />

<strong>de</strong>votius adheserunt, queque ampliori religionis gloria eminent, propensiori nos convenit caritatis<br />

studio imminere. Tibi ergo, sanctissime, reverendissime ac dilectissime frater, tam ex antique sedis<br />

apostolice familiaritate, quam ex nobilissima tue tuique cenobii religionis et reverentia, singularis a<br />

nobis <strong>de</strong>betur prerogativa dilectionis. Est preterea quod nos tibi tuoque monasterio non minus faciat<br />

<strong>de</strong>bitores, quoniam per te monastice religionis rudimenta suscepi. In tuo cenobio per secundam Sancti<br />

Spiritus gratiam sum renatus, cui actenus impensiori gratia Romana Ecclesia dilectionis ac<br />

protectionis curam impendisse dinoscitur.<br />

Quicquid igitur libertatis, quicquid immunitatis, quidquid auctoritatis tibi, tuisque successoribus,<br />

tuoque coenobio, per antecessorum nostrorum privilegia concessum fuisse constat, nos quoque hujus<br />

nostri <strong>de</strong>creti pagina conferimus, tradimus, confirmamus. Hoc insuper adicientes, ut monasterium<br />

Sancte Marie <strong>de</strong> Caritate, monasterium Sancti Martini <strong>de</strong> Campis apud Parisus, monasterium Sancti<br />

Dionisii apud Nungentum, Sancte Marie <strong>de</strong> Nazarer, Sancti Gervasii <strong>de</strong> Exis, Sancte Marie <strong>de</strong> Arulis,<br />

Sancti Petri <strong>de</strong> Campo Rotundo, Sancti Genesii in Elnensi episcopatu, Sancti Pauli in Valle Olei,<br />

Sancte Marie <strong>de</strong> Cubaria, Sancte Marie <strong>de</strong> Salella, Sancte Marie <strong>de</strong> Tholosa, Sancte Trinitatis in<br />

Marciniaco, quod tu in alodio proprio edificasti, nunquam tuo tuorumque successorum regimini<br />

ordinatione subtrahatur. Cetera vero omnia que antecessores nostri vestro monasterio privilegia<br />

tradi<strong>de</strong>runt, nos quoque contradimus atque firmamus.<br />

Moisiacense sane cenobium, in ea, qua nunc est, in posterum libertate permaneat, nisi forte<br />

episcopus admiserit, propter quod ejus <strong>de</strong>beat dicione privari.<br />

1 Jean <strong>de</strong> Bournin, archevêque <strong>de</strong> Vienne <strong>de</strong> 1219 à 1266; il y a plusieurs Pierre, évêques <strong>de</strong> Grenoble.<br />

2 Ama<strong>de</strong>us <strong>de</strong> Miribel, évêque <strong>de</strong> Saint-Jean <strong>de</strong> Maurienne (Savoie) <strong>de</strong> 1236 à 1256.<br />

198


Quicumque autem melioris vite appetitu, vestrum voluerit advenire cenobium, libera tibi, tuisque<br />

successoribus facultas maneat, secundum tenorem Regule sancti patris nostri Benedicti eos suscipere.<br />

Preterea <strong>de</strong>cernimus atque stabilimus ne quis ultra legatus Romani antistitis vices in vestris<br />

partibus agens, absque ipsius licentia vel preceptione, buccam in vos aut vestra monasteria au<strong>de</strong>at<br />

aperire, vel nisi ad ipsum specialiter dirigatur. Episcopis vero, in quorum diocesibus vestre sunt<br />

facultates, omnino non liceat <strong>de</strong> vestris monachis aut monasteriis judicare, salvo canonico jure, quod<br />

in eis actenus habuerunt. Si quid autem cause in eos habuerint, te tuosve successores appellent. Quod<br />

si per vos lis nequiverit <strong>de</strong>finiri, ad se<strong>de</strong>m apostolicam referatur, ejus solius, vel legati ejus judicio<br />

<strong>de</strong>finiendum.<br />

Tibi plane peculiari <strong>de</strong>votione concedimus, ut in processionum missarumque solemnibus mitra<br />

utaris episcopali, in precipuis vero festivitatibus, id est in quinque, quas precipuas habetis, et in<br />

Theophania, et in Ascensione, nec non et in Dedicatione vestre ecclesie, dalmaticam, cirotecas et<br />

sandalia induaris. Et hoc ad tue religionis evi<strong>de</strong>ntiam atque ostensionem nostre peculiaris dilectionis,<br />

quam ex se<strong>de</strong> apostolica magnis meritis exigentibus promereris. Tuam <strong>de</strong> cetero con<strong>de</strong>cet sanctitatem,<br />

quemadmodum ab Romana Ecclesia specialius honoratur, ita ejus<strong>de</strong>m Ecclesie serviciis et utilitatibus<br />

singulariter insudare, quatinus et actenus vobis ab ea<strong>de</strong>m Ecclesia concessa stabili tenore permaneant,<br />

et dignius vestrum sit cenobium in futura majoris premia glorie adipisci.<br />

Datum Rome per manus Joannis diachoni sancte Romane Ecclesie, prosignatoris dompni Urbani<br />

Secundi papa, kalendis Novembris, inditione XI, anno Dominice Incarnationis M.LXXX.VIII,<br />

pontificatus ejus<strong>de</strong>m vero dompni Urbani primo.<br />

199


137.<br />

1088<br />

Donation par Hugues Malus Canis et sa famille <strong>de</strong> l’église Saint-Etienne <strong>de</strong> Magni.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 212v-213v.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “petit livre en parchemin couvert <strong>de</strong> bastanne noire intitule<br />

liber actuum prioris <strong>de</strong> Sermuris incipiens ab anno 1077”: Doat 128, f. 214r-215v.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5375.<br />

Edition: <strong>Moissac</strong> et l’Occi<strong>de</strong>nt, p. 220.<br />

B.<br />

Anno 1088 regnante Philippo rege. 1<br />

Omnibus in Christo cre<strong>de</strong>ntibus notum sit quod Hugo cognominatus Malus Canis et Bernardus frater<br />

ejus, Hector quoque et Addo <strong>de</strong><strong>de</strong>runt simul cum hac <strong>de</strong>scriptionis carta Cluniaco monasterio et<br />

abbati præsenti domno Hugoni, Moisiaco quoque et habitatoribus ejus, quamdiu Cluniaco subjecti<br />

fuerint, ecclesiam beati Stephani protomartyris quæ sita est in comitatu Ruthenensi, in loco ubi dicitur<br />

Magni, 2 ut habeant et teneant ipsam ecclesiam cum omnibus ad eam pertinentibus imperpetuum.<br />

Hanc itaque donationem fecerunt pro salute animarum ac remissione peccatorum tam parentum<br />

quam suorum omnium.<br />

Et super hæc <strong>de</strong><strong>de</strong>runt <strong>de</strong> suis propriis honoribus ad ipsam ecclesiam et ad eos qui eam tenuerint,<br />

scilicet in illo manso Bernar<strong>de</strong>nco versanum superiorem et montem a Fontanellis 3 usque in Navaira, 4<br />

et <strong>de</strong> prato inferiori duas partes, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt similiter vineam <strong>de</strong> cumba inferiori, et aliam vineam in<br />

Obenca, et aliam vineam in Rainulfescas et silvam dictam <strong>de</strong> Rupta Vulpe, 5 et illam <strong>de</strong> Bellacumba, et<br />

in supradicto manso sex <strong>de</strong>narios. Hæc igitur omnia suprascripta cum fevo præsbiterali <strong>de</strong><strong>de</strong>runt<br />

prænominati milites totum et ab integro, et quantum infra cruces circa ipsam ecclesiam præsignatum<br />

est in manibus Hugonis Stephani monachi et Raimundi monachi, in præsentia multorum testium.<br />

Facta donatio hæc Dominicæ Incarnationis anno millesimo octuagesimo octavo, Romano pontifice<br />

domno Urbano, regnante Philippo Francorum rege, cum authoritate Poncii Ruthenensis episcopi. 6<br />

Sig+ Hugonis. Sig+ Bernardi. Sig+ Hectoris.<br />

D.<br />

L’an 1088. Donation faite au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong> St. Pierre <strong>de</strong> Sermur sur le fleuve<br />

<strong>de</strong> Biaure Dioceze <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z du consentement <strong>de</strong> foy (fidis) vicomtesse & du mas <strong>de</strong>l pojet & <strong>de</strong><br />

Lacoste.<br />

Plus hugues dit malus canis (mauvais chien) & Bernard son frere ont donné comme <strong>de</strong>ssus<br />

l’Eglise <strong>de</strong> St. Etienne dans le Dioceze <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>s au lieu dit Magni, ou <strong>de</strong> Grand, La meme année<br />

1088.<br />

N°. 5375.<br />

dans une vieile coste on lit carta <strong>de</strong> Sermur & <strong>de</strong> Magno loco.<br />

1 er<br />

Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

2<br />

Selon Bousquet, p. 208, il s’agit <strong>de</strong> l’église Saint-Etienne <strong>de</strong> Taurines, sur la rive gauche du Viaur, à 5 km au sud <strong>de</strong><br />

Sermur.<br />

3<br />

La Fontanille, village <strong>de</strong> la commune <strong>de</strong> Sainte-Juliette-sur-Viaur (Aveyron, arr. Ro<strong>de</strong>z, canton Cassagnes-Bégonhès):<br />

Bousquet, p. 208.<br />

4<br />

Le Viaur ?<br />

5<br />

Routaboul, sur la commune <strong>de</strong> Camjac (Aveyron, arr. Ro<strong>de</strong>z, canton Naucelle): Bousquet, p. 208.<br />

6<br />

Pons, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1079 à 1090/1095.<br />

200


138.<br />

[vers 1088]<br />

Lettre du pape Urbain II, adressée à Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse, au sujet <strong>de</strong>s conflits<br />

survenus en l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XIII e siècle dans une lettre <strong>de</strong> vidimus: ADTG, G 712 (Andurandy 6087).<br />

B. Copie du XIV e siècle dans la plus ancienne version <strong>de</strong> la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac,<br />

d’après les originaux conservés dans les archives <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong> à Toulouse:<br />

BN, ms. lat. 65rb-va.<br />

D. Copie du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac: f. 58va-vb.<br />

Indiqué: Jaffé 5534 (4140).<br />

Edition: Baluze, Miscell., 11, 181; Migne, PL 151, col. 392-393 (lettre CXX); RHF, t. 14, p. 710-<br />

711; Gallia Christiana, t. 1, Instrumenta, col. 40; HGL, t. 5, col. 730.<br />

B.<br />

Urbanus episcopus, servus servorum Dei, Guillermo comiti Tolosano, salutem et apostolicam<br />

benedictionem.<br />

Super religione et eleemosynis quas erga Deum et ejus famulos diceris exhibere, maximo gaudio<br />

exultamus, maximas agimus lætitias. Est autem quod nostram benevolentiam erga te minus efficiat,<br />

quod a<strong>de</strong>o justitiam exsequi te audivimus. Hoc autem ex eo accipit argumentum, quia Moyssiacensis<br />

et Lezatensis coenobii abbates injuste expelli, et in eorum locis inique alios subrogari, pati ullo modo<br />

potuisti. Notum autem tibi facimus quia venerabilem fratrem nostrum Ansquilium in Moyssiacensem<br />

abbatem consecravimus, Hunaldum autem invasorem ex eo<strong>de</strong>m coenobio rece<strong>de</strong>re <strong>de</strong>crevimus; idque<br />

totum episcopo Caturcensi nostris litteris intimavimus. Stu<strong>de</strong>at ergo religio tua sedis apostolicæ<br />

<strong>de</strong>cretis vigilanter insudare, et ut nostris affectibus præceptorum <strong>de</strong>tur, insistere.<br />

Sane quia te Sanctæ Mariæ Deauratæ apud Tolosam omnino ecclesiam diligere et honorare<br />

accepimus, tuis assentientes precibus, tuæ dilectionis religioni concedimus, quatenus tibi tuæque<br />

progeniei illic cimiterium construas et benedici facias. Ut autem beatæ Mariæ beatique Petri apostoli<br />

stu<strong>de</strong>as <strong>de</strong>votis servitiis incubare, te et omnes qui in eo<strong>de</strong>m loco religionis gratia optaverint sepeliri,<br />

per beati Petri gratiam ab omnibus absolvimus vinculis <strong>de</strong>lictorum. Episcopo autem civitatis, ut illud<br />

consecret, ex nostri parte mandabimus.<br />

201


139.<br />

1089<br />

Donation par Hugues Roger <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Sainte-Marie <strong>de</strong> Layrac.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6794.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 24.<br />

C.<br />

24. L’an 1089. Donation faite par hugues Rodger á Ansquitil Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & a son Convent <strong>de</strong><br />

l’Eglise <strong>de</strong> Ste. Marie <strong>de</strong> Alairac.<br />

202


140.<br />

[1088/1089]<br />

Donation par Pierre <strong>de</strong> Gasques, sa femme Austris et leurs enfants <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong><br />

Goudourville.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />

1656), p. 14-15.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f.<br />

224r-225r.<br />

B.<br />

<strong>de</strong> ecclesia <strong>de</strong> Godor Villa.<br />

Noverint omnes homines tam futuri quam presentes quod ego Petrus <strong>de</strong> Gascas 1 et uxor mea Austris<br />

et filii mei, scilicet Raimundus et Petrus et Siguinus et Austores, damus et firmamus Domino Deo et<br />

Sancto Petro Moysiaco et abbati Ansquitino et omnibus monachis ibi <strong>de</strong>gentibus in perpetuum,<br />

ecclesiam <strong>de</strong> Godor Villa, 2 meditatem unam scilicet <strong>de</strong> <strong>de</strong>cimis et primiciis et <strong>de</strong> omnibus que ad<br />

ecclesiam pertinent.<br />

Qui istam nostram donationem infringere voluerint, cum Datan et Abiran sint sepulti in infernum. 3<br />

S. Bernardi <strong>de</strong> Durfort. S. Bertranni <strong>de</strong> Poibarzac. S. Arnardi <strong>de</strong> Lalan<strong>de</strong>. 4<br />

Regnante Philippo rege, et domno Urbano papa resi<strong>de</strong>nte in se<strong>de</strong> apostolica. 5<br />

1<br />

Gasques (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Valence).<br />

2<br />

Goudourville (ibi<strong>de</strong>m).<br />

3<br />

Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

4<br />

Lalan<strong>de</strong>, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Goudourville, sur la Barguelonne.<br />

5 er<br />

Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

203


141.<br />

1091<br />

Donation par Bernard Traucanspectus <strong>de</strong> sa condamine à Lizac, et oblation <strong>de</strong> son fils Antoine.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contennant vingt<br />

huit feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 248r-249v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 12.<br />

B.<br />

Noverint tam præsentes quam futuri, quod Bernardus dictus Traucanspectus et uxor ejus dicta Blanca,<br />

filium suum nomine Antonium ad monachum faciendum Domino Deo <strong>de</strong><strong>de</strong>runt in monasterio<br />

Moisiaco, quod est constructum in pago Caturcino, pro ipso igitur filio suo, simulque pro animabus<br />

suis, seu parentorum suorum. Illam condaminam quam tenebant in fevum in villa quæ dicitur <strong>de</strong><br />

Liciaco, cum consilio filiorum suorum Willelmi, Petri et Bernardi atque Bertrani dicti sæcularis<br />

abbatis, et multorum tam sui generis quam aliorum nobilium virorum, reddi<strong>de</strong>runt Sancto Petro et<br />

domino Hugoni abbati Cluniensi in cujus præsentia factum est istud, necnon et abbati venerabili<br />

Ansquitino, et cunctis Moisiacensis coenobii habitatoribus, tam futuris quam præsentibus, ut teneant<br />

sicut proprium alodium, et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum.<br />

Sane in prædicta terra habebant prius monachi in pignus quinquaginta solidos, et ipse Bernardus<br />

faciens placitum istud habuit in<strong>de</strong> centum solidos, postea vero supradicta uxor illius quin<strong>de</strong>cim<br />

solidos habuit.<br />

Hanc autem donationem tali conventione stabilem esse firmaverunt, ut si quis eam violare<br />

temptaverit, in primis iram Dei et omnium sanctorum ejus incurrat, ac <strong>de</strong>in<strong>de</strong> filii et nepotes ipsius<br />

Bernardi Sancto Petro et habitatoribus ejus, cum omni pace tenere perenniter faciant.<br />

Data anno Domincæ Incarnationis millesimo nonagesimo primo, indictione <strong>de</strong>cima quarta,<br />

regnante Philippo Francorum rege, pontificatum Romanæ Ecclesiæ domno Urbano papa Secundo<br />

regente.<br />

Nomina illorum qui hujus donationis testes existunt ista sunt. In primis ipse Bernardus et uxor ejus<br />

supranominata Blanca. Filii quoque eorum quorum hæc nomina: Signum Willelmi filii sui. Signum<br />

Petri filii sui. Signum Bernardi filii sui. Signum Bertranni abbatis secularis. Signum Arnaldi <strong>de</strong><br />

Girunda. Signum Hugonis Sanctæ Artemiæ. Signum Rainaldi seniorelli. Signum Raimundi <strong>de</strong> Portica.<br />

Signum Bernardi Siguini. Signum Raimundi Guilelmi Sicherii. Signum Stephani <strong>de</strong> Buissa.<br />

204


142.<br />

1092<br />

Donation par Hugues Maisones <strong>de</strong> biens situés à Layrac.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6795.<br />

B.<br />

L’an 1092. Donation faite par hugues Maisones a Ansquitil abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> dixhuit cazals situés<br />

á la ville d’alariac entre les condomines <strong>de</strong> St. Pierre a la Riviere & <strong>de</strong>ux versanes <strong>de</strong> terre du mas<br />

qui a êté d’hugues Mancip.<br />

205


143.<br />

1094<br />

Donation par Bernard Traucapectus et par sa famille <strong>de</strong> l’église Sainte-Marie <strong>de</strong> Boisse.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />

1656), p. 5-6.<br />

C. Mentionné XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac: f. 160rb et 160vb.<br />

D. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant vingt<br />

huit feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 250r-252r.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />

F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 46.<br />

B.<br />

DE ECCLESIA DE BVXA<br />

Exemplo atque institutione Sacracrum agnovimus Scripturarum quod elemosina a peccato liberat, et<br />

non patitur animam ire in tenebris dampnationis. 1 Et iterum Scriptura ait: Fudicia magna erit coram<br />

Summo Deo elemosina facientibus eam. 2<br />

His inquam aliisque exortacionum commonitionibus provocati, ego Willelmus dictus plublice<br />

Traucapectus, 3 et frater meus Petrus, cum consilio matris nostre nomine Blanca, et multorum<br />

amicorum nostrorum, maxime Gauzberti et Arnaldi <strong>de</strong> Lauriaco, Aimerici quoque et Hugonis fratris<br />

sui, aliorumque nobilium virorum, quandam ecclesiam nostri juris que ex propinquitate parentum<br />

affinium que nostrorum nobis attinere vi<strong>de</strong>tur, Domino Deo et sanctissimis ejus apostolis Petro et<br />

Paulo ac celeberrimis locis Cluniaco et Moysiaco, abbatibusque venerandis domno Hugoni et domno<br />

Ansquitilio, et omnibusque suis successorumque suorum congregationibus, damus et concedimus<br />

habendam et possi<strong>de</strong>ndam in perpetuum. Hanc igitur ecclesiam que sita est in pago Caturcino et<br />

fundata in nomine et honore perpetue Virginis MARIE, que vulgo dicitur Buxa, 4 cum universo suo<br />

ecclesiastico honore, cum <strong>de</strong>cimis et primiciis, cum egressibus, regressibus et ingressibus, simulque<br />

omnibus ubique ad ipsam pertinentibus, ita nos omnes in communes concedimus et firmamus in<br />

elemosina, pro remissione peccatorum nostrorum necnon pro salute et remedio animarum parentum<br />

omnium nostrorum, vivencium vel <strong>de</strong>functorum, in perpetuum, alodium tenendam et habendam, jure<br />

perpetuo, sicut jam diximus, beatissimis apostolis Dei Petro et Paulo, et universis in supramemoratis<br />

monasteriis Cluniaco et Moysiaco eterno Deo perhenniter famulantibus.<br />

Si quis vero, quod absit, cujuscumque generationis hujus nostre elemosinis cessionis obviare<br />

voluerit, aut in aliquo minuere vel subtraere presumserit, nisi cicius satisfatiens penituerit atque<br />

correxerit, in primis iram Dei Viventis incurrat atque cum eis qui dixerunt Domino Deo Rece<strong>de</strong> a<br />

nobis, 5 dampnandum se sentiat ac disper<strong>de</strong>ndum, hic et in eternum.<br />

Ut ergo firma stabilisque ac stipulatione subnixa ab hac die et <strong>de</strong>inceps permaneat atque consistat,<br />

sub protectione et <strong>de</strong>fensione Romani Pontificis tunc temporis presentis submittimus et<br />

commendamus, ut, quod <strong>de</strong> manu laicali necnon militari potestate quo actenus fuit, in Omnipotentis<br />

Dei et servorum ejus stipendiis libere et fi<strong>de</strong>liter comittamus atque transducimus, absque omni<br />

perturbatione et inquietudine ratum fit et inconvulsum.<br />

1 Tobie 4,11.<br />

2 Tobie 4,12.<br />

3 Guillaume dit Percepoitrine.<br />

4 Boisse, église Notre-Dame, sur la commune <strong>de</strong> Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />

5 Job 21,14.<br />

206


Facta cessio donations hujus Dominice Incarnationis anno M°.XC° IIII, inditione II, domno<br />

Urbano papa II Romanam ecclesiam gubernante, scilicet anno ordinationis ejus VI, Francorum rege<br />

Philippo regnante. 1<br />

Nomina autem illorum qui hujus rei testes existant subtus sunt assignata. Ego Guillelmus et frater<br />

meus Petrus ita firmamus et laudamus tenendum. Ego Gauzbertus et frater meus Arnaldus laudamus<br />

et confirmamus esse tenendum. Ego Aimericus et frater meus Hugo similiter laudamus et concedimus<br />

esse tenendum. S. Gauzberti <strong>de</strong> Illo Tallugo. 2 S. Gauzberti <strong>de</strong> Illa Valeta, qui hujus rei mediator et<br />

consiliarius extitit. S. Raimundi <strong>de</strong> Illo Pojeto. S. Hugonis <strong>de</strong> Sancta Artemia.<br />

1 Urbain II, pape <strong>de</strong> 1088 à 1099 ; Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

2 Le Talluc, motte seigneuriale <strong>de</strong> Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.)..<br />

207


144.<br />

1096 (style pisan), 7 mai<br />

Bulle du pape Urbain II confirmant l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> dans ses possessions, et donnant la liste<br />

<strong>de</strong>s possessions contestées que l’abbaye doit recouvrer.<br />

TEXTE ORIGINAL<br />

(acte interpolé)<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant seze<br />

feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Paris, BN, collection Doat, vol. 128, f. 257r-259r.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 338-339 (d’après B).<br />

TEXTE INTERPOLÉ<br />

A’. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire datant <strong>de</strong>s années 1135/1140: ADTG, G 569 II, f. 7r-7v.<br />

B’. Copie partielle <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 55va.<br />

C’. Copie du XVII e siècle d’après un “vidimus en parchemin”: Paris, BN, collection Doat, vol. 128, f.<br />

260r-263r (d’après un vidimus <strong>de</strong> 1304).<br />

D’. Copie du XVII e siècle par Estiennot: Paris, BN, ms. lat. 12751, p. 764-767 (d’après A’).<br />

E’. Analyse du XVIII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux anciens extraits”, datés à Toulouse du “4 mai 1097” (il<br />

s’agit donc <strong>de</strong> la version interpolée): Andurandy 14 et 15.<br />

F’. Analyse du XVIII e siècle d’après un exemplaire daté <strong>de</strong> Toulouse “les nones <strong>de</strong> May 1097”:<br />

Andurandy 16.<br />

Indiqué: Jaffé, n. 5646 (4226); Bernard-Bruel, t. 5, n. 3706 (sans mention <strong>de</strong> provenance).<br />

Editions: Baluze, Miscellanea, t. 2, p. 179; Gallia Christiana, t. I, Instrumenta, acte XXV, p. 40 (“ex<br />

cartularii Moïsiacensis fragmento” [= A’ ?]); Migne, Patrologie Latine, t. 151, acte CXCVI, col. 466-<br />

467 (d’après Baluze); Müssigbrod, p. 340-342 (d’après A’).<br />

Bibliographie et édition: Régis <strong>de</strong> la Haye, Moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et faussaires (II), in : BSATG 122<br />

(1997), p. 55-70.<br />

(texte original en pleine page et dans la colonne <strong>de</strong> gauche, d’après B; texte interpolé dans la colonne<br />

<strong>de</strong> droite, d’après A’)<br />

B. A’.<br />

Urbanus episcopus, servus servorum Dei, dilectis fratribus et coepiscopis Isarno Tholosano, Simoni<br />

Agennensi, Geraldo Caturcensi, Raimundi a) Lectorensi, salutem et apostolicam benedictionem. 1<br />

Fraternitatem vestram non ignorare credimus quod Moisiacense monasterium magnæ<br />

quondam religionis, magnæ famæ magnæque fuerit excellentiæ. Postmodum vero cum illic<br />

habitantium negligentia religionis gloria <strong>de</strong>crevisset, substantiarum quoque copia diminuta et pænæ<br />

ad nihilum redacta est. Gratias autem Deo, qui nostris temporibus per Cluniacensium abbatum<br />

1 Isarn, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1075 à 1105; Simon II, évêque d’Agen <strong>de</strong> 1083 à 1101; Gérald II, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1080<br />

à 1112; Raymond, évêque <strong>de</strong> Lectoure <strong>de</strong> 1061 (?) à 1097 (?).<br />

208


industriam, religionem in eo<strong>de</strong>m loco abolitam reparare dignatus est. Oportet ergo et vestram<br />

fraternitatem, pro beatorum Petri et Pauli <strong>de</strong>votione, quorum nomini locus ipse dicatus est, operam<br />

dare quatenus antiquarum possessionum substantias recipere<br />

adversus b) servorum Dei ibi<strong>de</strong>m manentium mereatur.<br />

Conquerentur enim fratres ipsi<br />

209<br />

et quas in presenti tenent, retinere firmiter<br />

[a]<br />

Proin<strong>de</strong> monasteria vel abbatias quas nunc<br />

usque tenuerunt vel tenent confirmamus<br />

ecclesie Moysiacensi, apostolica auctoritate, ut<br />

possi<strong>de</strong>ant et teneant sub dominio Cluniacensis<br />

abbatis, scilicet: in episcopatu Tholosano,<br />

abbatiam Lesatensis c) ; in Agennensi, abbatiam<br />

sancti Gervasii Exiensis; in Elenensi, sancte<br />

Marie Arulensis; in Girun<strong>de</strong>nsi, sancti Petri<br />

Campirotundi, 1 � sed in hac constituimus et<br />

mandamus ut non ibi amplius abbas ordinetur,<br />

sed a Moysiacensi abbate ibi prior preponatur.<br />

[b]<br />

Prioratum etiam sancte Marie Tholose, sancti<br />

Petri Coquinis, et sancti Genii Lectore, et<br />

Durivelleris, et Ville Nove in Rutenensi pago,<br />

et Conquetas, cum apendiciis suis, 2 et omnia<br />

que nunc in presenti tenent, ut in eternum<br />

possi<strong>de</strong>ant in pace, volumus et mandamus, et<br />

hoc ex beatorum apostolorum Petri et Pauli<br />

auctoritate et nostra.<br />

[c]<br />

Adicientes hoc, ut in abbatiis supranominatis<br />

sine Moysiacensis abbatis consilio et voluntate<br />

abbas nullatenus eligatur, vel ab aliquo<br />

ordinetur. Quod si contigerit ausu temerario ab<br />

aliquo fieri, et electus et eligentes, ordinatus et<br />

ordinator excomunicentur et a suis ordinibus ex<br />

beati Petri auctoritate sub anathematis<br />

interminatione <strong>de</strong>ponantur.<br />

Conquerentur etiam ipsi fratres Moysiacenses<br />

1 Il s’agit <strong>de</strong>s abbayes suivantes, toutes soumises à <strong>Moissac</strong>: au diocèse <strong>de</strong> Toulouse: Lézat-sur-Lèze (Ariège, arr. Pamiers,<br />

canton Le Fossat); au diocèse d’Agen: Saint-Gervais-et-Protais d’Eysses, sur la commune <strong>de</strong> Villeneuve-sur-Lot (Lot-&-<br />

Garonne, ch.l.arr.); au diocèse d’Elne: Sainte-Marie d’Arles-sur-Tech (Pyrénées-Orientales, arr. Céret, ch.l.c.); au diocèse <strong>de</strong><br />

Gérone: Saint-Pierre <strong>de</strong> Camprodón (Espagne, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, prov. Girona).<br />

2 Il s’agit <strong>de</strong>s prieurés suivants, soumis à <strong>Moissac</strong>: Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong>, à Toulouse; Saint-Pierre <strong>de</strong>s Cuisines, à<br />

Toulouse; Saint-Geny <strong>de</strong> Lectoure (Gers, arr. Condom, ch.l.c.); Duravel (Lot, arr. Cahors, canton Puy-l’Evêque); Villeneuve<br />

(Aveyron, arr. Villefranche-<strong>de</strong>-Rouergue, ch.l.c.); Conques, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Buzet-sur-Tarn (Haute-Garonne, arr.<br />

Toulouse, canton Montastruc-la-Conseillère).


plurimas sui juris ecclesias a laicis hominibus occupari: 1<br />

� in Tholosano qui<strong>de</strong>m episcopatu, ecclesiam sancti Martini <strong>de</strong> Melzago, sancti Juliani, sancti Rustici,<br />

et ecclesiam <strong>de</strong> Affiniano, <strong>de</strong> Corduba, <strong>de</strong> Bisingis, <strong>de</strong> Monte Berterio; 2<br />

� in Agennensi, ecclesiam sancti Amantii <strong>de</strong> Tairago, <strong>de</strong> Verbegaria, <strong>de</strong> Angairiago; 3<br />

� in Caturcensi, ecclesias sancti Martini et sancti Vincentii <strong>de</strong> Antejago, sancti Petri <strong>de</strong> Biolo, sancti<br />

Stephani <strong>de</strong> Liciaco, sanctæ Liberatæ, sancti Amantii, sancti Martini, sanctæ Mariæ et sancti Petri <strong>de</strong><br />

Casex, sancti Saturnini <strong>de</strong> Bos, sancti Johannis <strong>de</strong> Pertica, ecclesiam sancti Saturni quæ conjuncta est<br />

ecclesiæ sancti Petri et ecclesia d’Atitiago, sancti Petri <strong>de</strong> Brugarias, sanctæ Mariæ <strong>de</strong> Troilo, et<br />

ecclesiam <strong>de</strong> Cogornoco, <strong>de</strong> Grata Cumba, sancti Lupi <strong>de</strong> Milauda, ecclesiam cum curia quæ dicitur<br />

<strong>de</strong> Sals, ecclesiam <strong>de</strong> Arduno, ecclesias sancti Sulpitii, sancti Mauricii; 4<br />

� item in Lectorensi episcopatu, in parrochia Limaniæ, ecclesiam <strong>de</strong> Sarraciago, <strong>de</strong> Flammalinguis, <strong>de</strong><br />

Aliciano, <strong>de</strong> Orriolis, ecclesiam sancti Martini, sancti Quiriaci, sancti Hilarii, sancti Saturnini Mancio<br />

Villa. 5<br />

Vestram igitur pru<strong>de</strong>ntiam litteris [presentibus] d) exhortamur atque præcipimus, ut<br />

supradictarum ecclesiarum occupatores pro vestri officii <strong>de</strong>bito commoneatis, et quæ Dei servis vel<br />

ipsi vel ipsorum parentes perperam abstulerunt restituere compellatis.<br />

Quod si vestris noluerint commonitionibus obedire, noverint se beatorum Apostolorum<br />

indignationem sicut ecclesiasticarum rerum pervasores in pervasione ipsa contumaciter permanentes<br />

Data<br />

210<br />

habere, et excommunicatos esse.<br />

Tholose<br />

1<br />

Pour les locations <strong>de</strong>s noms géographiques, je me permets <strong>de</strong> renvoyer à mon ouvrage Apogée <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, Première Partie,<br />

chap. 4.<br />

2<br />

Au diocèse <strong>de</strong> Toulouse: Saint-Martin <strong>de</strong> Meauzac (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Castelsarrasin-II); Saint-<br />

Julien, sur la commune d’Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech); Saint-Rustice (Haute-Garonne,<br />

arr. Toulouse, canton Fronton); Finhan (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech); Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes (Tarn-&-<br />

Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave); Bessens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton<br />

Grisolles); Montbartier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

3<br />

Au diocèse d’Agen: Saint-Amans <strong>de</strong> Tayrac (Lot-&-Garonne, arr. Agen, canton Beauville); Ver<strong>de</strong>gas, sur la commune <strong>de</strong><br />

Brugnac (Lot-&-Garonne, arr. Marman<strong>de</strong>, canton Castelmoron-sur-Lot); Engayrac (Lot-&-Garonne, arr. Agen, canton<br />

Beauville).<br />

4<br />

Au diocèse <strong>de</strong> Cahors: Saint-Martin, sur la commune <strong>de</strong> Réalville (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Caussa<strong>de</strong>);<br />

Saint-Vincent d’Autéjac (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Caussa<strong>de</strong>); Saint-Pierre <strong>de</strong> Bioule (Tarn-&-Garonne, arr.<br />

Montauban, canton Nègrepelisse); Saint-Etienne <strong>de</strong> Lizac (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong>-II); Sainte-<br />

Livra<strong>de</strong> et Saint-Amans-<strong>de</strong>-Lursina<strong>de</strong>, lieux-dits sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>; Saint-Martin, Sainte-Marie et Saint-Pierre <strong>de</strong><br />

Cazes, sur la commune <strong>de</strong> Cazes-Mon<strong>de</strong>nard (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte); Saint-Sernin du Bosc,<br />

sur la commune <strong>de</strong> Lauzerte (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, ch.l.c.); Saint-Jean-<strong>de</strong>-Perges, sur la commune <strong>de</strong><br />

Labarthe (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Molières); Saint-Sernin et Saint-Pierre <strong>de</strong> Tissac, sur la commune <strong>de</strong><br />

Cazes-Mon<strong>de</strong>nard (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte); Saint-Pierre <strong>de</strong> Bruyères ou Bruguières, sur la<br />

commune <strong>de</strong> Cazes-Mon<strong>de</strong>nard (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte); Sainte-Marie <strong>de</strong> La Treille et<br />

Cougournac, sur la commune <strong>de</strong> Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.); Gratte-Cambe, sur la commune <strong>de</strong> Lebreil<br />

(Lot, arr. Cahors, canton Montcuq); Malause (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong>-I); Saux ou Saux-<strong>de</strong>-<br />

Sauveterre, commune <strong>de</strong> Sauveterre (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte); Ardus, sur la commune <strong>de</strong><br />

Lamothe-Cap<strong>de</strong>ville (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montauban-I); Saint-Sulpice, sur la commune <strong>de</strong> Durfort-<br />

Lacapelette (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte); Saint-Maurice, sur la commune <strong>de</strong> Lafrançaise (Tarn-&-<br />

Garonne, arr. Montauban, ch.l.c.).<br />

5<br />

Au diocèse <strong>de</strong> Lectoure, en Lomagne: Sarragachies (Gers, arr. Miran<strong>de</strong>, canton Aignan); Flamarens (Gers, arr. Condom,<br />

canton Miradoux); <strong>de</strong> Aliciano: situation inconnue; Lauriol ou Auriol, situation précise inconnue, au bord <strong>de</strong> la Garonne,<br />

entre Merles et Auvillar; Saint-Martin, sur la commune <strong>de</strong> Saint-Antoine (Gers, arr. Condom, canton Miradoux); Saint-<br />

Cirice (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Auvillar); Saint-Hilaire ou Sent Alari, sur la commune <strong>de</strong> Lachapelle<br />

(Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lavit); Mansonville (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lavit).


nonas Maii, Indictione quarta, anno Dominicæ Incarnationis millesimo nonagesimo septimo, per<br />

manum Johannis, sanctæ Romanæ ecclesiæ diaconi cardinalis.<br />

__________<br />

a) blanc dans B, complété d’après A’ � b) erreur pour ad usum � c) Lesatensis] sis exponctué A’ � d) presentibus] complété<br />

d’après A’<br />

211


145.<br />

1096 (style pisan), 3 juin<br />

Bulle du pape Urbain II confirmant le monastère <strong>de</strong> Cluny dans la possession <strong>de</strong> Saint-Martin<br />

<strong>de</strong> Layrac, dont le pape vient <strong>de</strong> consacrer le maître-autel.<br />

A. Original: Paris, BN, Collection <strong>de</strong> Bourgogne, t. 79, n. 164.<br />

B. Copie moissagaise perdue.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 17.*<br />

Indiqué: Jaffé 5649 (“Religionis <strong>de</strong>si<strong>de</strong>riis dignum”).<br />

Edition: Bernard-Bruel, t. 5, n. 3709 (d’après A). ..... à vérifier ....<br />

A.<br />

Urbanus episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri Hugoni, Cluniacensi abbati, salutem et<br />

apostolicam benedictionem.<br />

Religiosis <strong>de</strong>si<strong>de</strong>riis dignum est facilem prebere consensum, ut fi<strong>de</strong>lis <strong>de</strong>vocio celerem sorciatur<br />

effectum. Proin<strong>de</strong> communis filii nostri Hunaldi, religiosum votum, cum justicie ipsius intuitu, tum<br />

tue spectabilis religionis reverentia, per presentis <strong>de</strong>creti paginam confirmamus. Is si quid[em], cum<br />

ad Cluniacense cenobium conversionis gratia, largiente Domino, pervenisset, honorem qui eum <strong>de</strong><br />

patrimonio contingebat, cum ecclesia beati Martini <strong>de</strong> Lairaco, beato Petro et ejus Cluniacensi<br />

monasterio <strong>de</strong>legavit, in ipso etiam loco quia monasterium antiquitus fuerat, ex precepto<br />

reverentissimi pape Gregorii Septimi, cellam sua industria reparavit. Hanc igitus cum universis ad<br />

eam pertinentibus in perpetuum Cluniacensis cenobii fratribus possi<strong>de</strong>ndam presentis <strong>de</strong>creti<br />

auctoritate firmamus, in quibus hec propriis vocabulis annotanda precipimus: ecclesiam Sancti Petri<br />

<strong>de</strong> Casali, Sancti Vincentii <strong>de</strong> Avesac, Sancti Vincentii <strong>de</strong> Plaisac, Sancte Marie <strong>de</strong> Sereniaco, Sancti<br />

Caprasii <strong>de</strong> Broilo, Sancti Johannis <strong>de</strong> Astalgiaco, Sancti Martini <strong>de</strong> Paniciac, Sancti Bricii <strong>de</strong><br />

Triliano, Sancte Marie <strong>de</strong> Bello Loco, Sancti Caprasii <strong>de</strong> Cucco, Sancte Marie <strong>de</strong> Calda Costa, Sancti<br />

Nicholai <strong>de</strong> Monte Guascone, Sancti Caprasii <strong>de</strong> Bibitorio, Sancti Martini <strong>de</strong> Guzano, Sancti Martini<br />

<strong>de</strong> Calvillo, Sancte Marie <strong>de</strong> Acu<strong>de</strong>llo, Sancti Germani <strong>de</strong> Cusiniano; in Bur<strong>de</strong>galensi pago, Sancti<br />

Pauli <strong>de</strong> Lorno, Sancti Clementis <strong>de</strong> Coma; in pago Lascurensi, Sancti Johannis <strong>de</strong> Po<strong>de</strong>nx. 1 Quicquid<br />

preterea i<strong>de</strong>m locus in futurum juste adipisci poterit firmum seu integrum permaneat, tam a te quam a<br />

successoribus tuis, seu his qui per nos in eo<strong>de</strong>m loco prestituentur, regendum disponendumque<br />

perpetuo. Et quia, disponente Domino, celle ipsius altare nostris manibus consecratum est, ampliori<br />

veneracione locum ipsum <strong>de</strong>inceps haberi precipimus, [statu]entes ne cui persone, preter Romani<br />

pontificis scienciam, liceat adversus i<strong>de</strong>m altare interdictionis aut excommunicationis proferre<br />

sententiam.<br />

Si quis ergo <strong>de</strong>inceps locum ipsum et quecumque ad eum pertinentia infestare, minuere, temerariis<br />

vexationibus fatigare, vel a vestro cenobio alienare presumpserit, divine indignationis et apostolice<br />

districtionis ulcione plectatur, ut a sacratissimo corpore et sanguine Domini nostri Jesu Christi<br />

alienatus, nisi satisfactione congrua emendaverit, reum se divino judicio haberi cognoscat. Cunctis<br />

autem ei<strong>de</strong>m loco justa servantibus sit pax Domini nostri Jesu Christi, quatinus et hic fructum bone<br />

actionis percipiant et apud districtum judice[m] premia eterne pacis inveniant. Amen.<br />

[Cercles concentriques et Benevalete].<br />

Datum Tolose, per manum Johannis sancte Romane ecclesie diaconi et cardinalis, III nonas Junii,<br />

indictione IIII, Incarnationis Dominice anno M° XCVII°, pontificatus autem domini Urbani Secundi<br />

pape IX°.<br />

1 Localisations <strong>de</strong>s donations chez Bautier, o.c., p. 50-52.<br />

212


[Au dos:]<br />

Quomodo Urbanus papa confirmavit abbati Cluniacensi quondam sibi data per quemdam comitem,<br />

Hunaldum, qui post hoc fuit monachus, etc.<br />

C.<br />

Bulle du Pape Urbain 2 e addressée a Hugues Abbé <strong>de</strong> Cluni donnée á a Toulouse le 3 e <strong>de</strong>s Nones <strong>de</strong><br />

Juin 1097, qui donne divers benefices aux Religieux du Convent <strong>de</strong> Cluny & les confirme dans la<br />

possession <strong>de</strong> ceux qu’ils avoint <strong>de</strong>ja. Ces Benefices sont nommez dans cette Bulle.<br />

N° 17.<br />

213


146.<br />

s.d. [vers 1096]<br />

Etat <strong>de</strong>s églises appartenant à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, usurpées par <strong>de</strong>s laïcs.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1655.<br />

B.<br />

Etat <strong>de</strong>s Eglises usurpées sans date mais d’un caractere tres ancien dont voici la teneur.<br />

in Episcopatu Caturcensi auferuntur nobis istæ Ecclesiæ á Laicis hominibus Ecclesia S. Martini<br />

<strong>de</strong> Antejago, Ecclesia S. Petri <strong>de</strong> Biolo, Ecclesia S. ti Stephani <strong>de</strong> Liciaco, Ecclesia S. Liberatæ,<br />

Ecclesia S. Amantii, Ecclesia Martini Sancti, Ecclesia S. Mariæ & S. Petri <strong>de</strong> Casex, Ecclesia S. ti<br />

Saturnini <strong>de</strong> Bos, Ecclesia S. Johannis <strong>de</strong> Pertica, Ecclesia S. Saturnini, Ecclesia S. Petri <strong>de</strong><br />

Brugarias, alia <strong>de</strong> Aticiago, Alia S. Mariæ <strong>de</strong> Troilo, Alia S. Martini, alia <strong>de</strong> Cogornago, alia <strong>de</strong><br />

Gratacumba, alia S. Lupi <strong>de</strong> Milauda, alia S. Mauritii, alia S. Sulpitii, alia Ecclesia <strong>de</strong> Arduno.<br />

in Episcopatu Tolosano Ecclesia S. Martini <strong>de</strong> Melzago, alia <strong>de</strong> Afiniano, alia S. Juliani, alia <strong>de</strong><br />

Cordubâ, alia <strong>de</strong> Besingis, alia <strong>de</strong> Monteberterio, alia S. Rustici, alia Ecclesia <strong>de</strong> Lumbers, alias <strong>de</strong><br />

pairano, alia S. Martini <strong>de</strong> <strong>de</strong>votis.<br />

in Limaniâ Ecclesia <strong>de</strong> Sarraciago, alia S. Martini <strong>de</strong> Orriolis, alia S. ti Quiriaci, alia <strong>de</strong><br />

flamalingis, alia S. hilari <strong>de</strong> Aliciano, alia S. Saturnini. Manciovilla.<br />

in Episcopatu Aginnensi Ecclesia <strong>de</strong> Taziago, Ecclesia <strong>de</strong> Berbegarias.<br />

214


147.<br />

[après 1096]<br />

Notice sur l’ancienneté <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et ses privilèges par rapport à Cluny.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un manuscrit <strong>de</strong> 480 folios <strong>de</strong> parchemin, portant comme titre<br />

“De origine regnorum”: Doat 128, f. 255r-256.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 120.<br />

NOTE: le contenu <strong>de</strong> cette notice correspond à Andurandy 2 et 3.<br />

B.<br />

Sciendum quod iste dominus Urbanus, olim monachus Cluniacensis, submisit monasterium<br />

Moyssiace Cluniacensi monasterio, licet monasterium Moyssiaci sit antiquius, nam anno Domini<br />

quingentesimo sexto fuit fundatum Moyssiaci monasterium, tempore Clo<strong>de</strong>vei Primi, regis Francorum<br />

christiani, sed monasterium Cluniacense fuit fundatum anno Domini quingentesimo quadringentesimo<br />

duo<strong>de</strong>cimo, ut supra habetur, in tempore Ludovici. Enim dominus Urbanus dicit in bulla sua quod<br />

tempore suo monasterium Moissiacense fuit reparatum per abbatum Cluniacensium industriam.<br />

Abbas autem Moyssiacensis multa insignia habet in monasterio Cluniacensi: in primo adventu suo,<br />

nam incarceratos omnes relaxat, tam monasterii quam castrorum. Tenet etiam capitulum secunda die,<br />

in quo magnum habet potestatem, et i<strong>de</strong>m honorifice et processionaliter ex aliis monachis<br />

Cluniacensibus claves castrorum recipit, et multa alia fecit.<br />

Item iste Urbanus Secundus consecravit altare sancti Salvatoris Moyssiaci.<br />

215


148.<br />

1097, 16 avril<br />

Bulle du pape Urbain II, comportant divers privilèges concédées à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />

B.<br />

A. Original dans les archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />

B. Copie figurée du début du XII e siècle, parchemin, h. 278/268 mm, l. 255/252 mm: ADTG, G<br />

538(2) (Andurandy 1886).*<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après “un cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu): Doat<br />

128, f. 266r-267v (correspond au texte <strong>de</strong> B).*<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1886.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 605.<br />

Indiqué: Jaffé 5682(4256).<br />

Edition: Bull. Clun. p. 28; Migne, PL 151, col. 493-494, epistola CCXX (d’après le Bullarium<br />

Cluniac.).<br />

[Mention ancienne au dos:] PRIVILEGIUM DOMNI URBANI SECUNDI NE<br />

EXCOMMUNICATIONIS SUBJACEANT FRATRES CLUNIACENSES<br />

SIBIQUE SERVIENTES.<br />

URBANUS EPISCOPUS, SERVUS SERVORUM DEI, REVERENTISSIMO FRATRI HUGONI<br />

ABBATI, ET UNIVERSIS CLUNIACENSIS CENOBII FRATRIBUS, SALUTEM ET APOSTOLICAM<br />

BENEDICTIONEM.<br />

Quoniam abundante iniquitate refrixit multorum caritas, 1 oportet nos pro loci nobis divinitus<br />

commissi regimine paucorum, id est servorum Dei religioni attentius provi<strong>de</strong>re. Per illos enim<br />

plerisque in locis Dei servi et monachi perturbantur, per quos potissimum eos foveri ac protegi<br />

expediret. Que nimirum culpa nonnullos nostri temporis episcopos respicit, qui dum terrenis inhiant,<br />

eos qui terrena vi<strong>de</strong>ntur <strong>de</strong>spexisse perturbant. Quorum profecto molestiis per apostolicę sedis<br />

dispensationem duximus obviandum, quatinus opitulante Deo a secularibus tumultibus liberi, tam pro<br />

nobis quam et pro ipsis et universis Christi fi<strong>de</strong>libus exorare sollicitius valeatis.<br />

Presenti igitur constitutione sancimus, ne cellarum vestrarum ubilibet positarum fratres pro<br />

vicinarum diocesium interdictione vel excommunicatione divinorum officiorum suspensione<br />

patiantur, sed tam monachi ipsi quam et famuli eorum, qui vi<strong>de</strong>licet monastice se professioni<br />

<strong>de</strong>voverunt, clausis ecclesiarum januis, non admissis diocesanis, divinę servitutis offitia celebrent, et<br />

sepulturę <strong>de</strong>bita peragant.<br />

Vobis preterea, qui in ipso Cluniacensi monasterio commoramini, licentiam indulgemus ut ad<br />

chrisma conficiendum sive oleum benedicendum vestris vestrorumque usibus, quem malueritis<br />

catholicum episcopum advocetis, qui nostra fultus auctoritate que prestolatur indulgeat.<br />

Si quis vero episcopus vel episcoporum minister super his molestiam vobis ingerere, et nostris<br />

constitutionibus obviam ire presumpserit, pro sedis apostolicę contemptu, secundum beati Gelasii<br />

sententiam, sui erit ordinis et honoris elisor.<br />

Scriptum per manus Lanfranci, notarii sacri palatii.<br />

Datum Laterani per manum Johannis, sanctę Romanę Ecclesię diaconi cardinalis, XVI Kalendas<br />

Maii, indictione V, anno Dominice Incarnationis M°.XC°.VII, pontificatus autem domni pape<br />

URBANI Secundi X°.<br />

1 D’après Matthieu 24,12.<br />

216


149.<br />

[vers 1090/27 déc.1097]<br />

Notice sur le renoncement par Bertrand <strong>de</strong> Fumel, abbé chevalier, aux exactions commises par<br />

lui-même et ses hommes, à Boudou. – Avec une confirmation par Gausbert <strong>de</strong> Fumel.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes contenant<br />

dautres actes” (perdu), du milieu du XII e siècle: Doat 131, f. 302r-303v.<br />

Edition: Cabié, H.<br />

B.<br />

De honore <strong>de</strong> Bodor dimissio sive guirpitio, quam fecit Bertrannus dictus abbas secularis, <strong>de</strong> malis et<br />

multis violentiis quæ faciebat, ipse et homines ejus, in honore dicto <strong>de</strong> Bodor, quod nullus antecessor<br />

ejus antea fecerat. Accipiebant servientes ejus frumentum, porcos, multones et agnos, galinas, cibatam<br />

et <strong>de</strong>narios, et pro his flagellabant homines et diversis injuriis affligebant eos. Nec vero omnia reliquit<br />

ipse Bertrannus Domino Deo et sancto Petro, atque abbati regulari domno Asquitino et Vuillelmo<br />

priori et Heliæ sacristæ, qui tunc ipsi obedientiam tenebat, ac Stephano cellarario, atque omnibus<br />

successoribus eorum, ut nullus ei serviens hæc aut aliud aliquid in ipso honore <strong>de</strong> Bodor amplius<br />

requirat neque tollat. Sed si tantum necessitas fuerit, ipse Bertrannus obedientiario querat, vel per ejus<br />

consilium hominibus quod querere <strong>de</strong>buerit absque frumento et multonibus, hæc numquam querat<br />

neque per se neque per alium.<br />

Ita laudavit ore suo et firmavit manu, et post ipsum ejus rogatu, Raimundus Vuillelmi 1 et<br />

Raimundus <strong>de</strong> illo Pojet firmaverunt, quod ita teneat in omni vita sua supradictus Bertrannus, et ita<br />

faciat tenere suis hominibus et propterea <strong>de</strong><strong>de</strong>runt ei supradicti seniores quinquaginta solidos, ut<br />

fi<strong>de</strong>liter firmiterque teneat sicut promisit.<br />

Facta sunt hæc Moysiaco in cimiterio, cum consilio Duiberti <strong>de</strong> Sancta Tecla, et Gausberti Arnaldi<br />

et Raymundi <strong>de</strong> Volujol et Duranni Herici <strong>de</strong> Bodor et Bernardi Guilaranni, in præsentia aliorum<br />

multorum.<br />

Gauzbertus frater ejus, post ipsum factus abbas, 2 eo<strong>de</strong>m modo firmavit et laudavit, ut teneat et ita<br />

tenere faciat servientibus sibi in omni vita sua, et accepit nihilominus alios quingenta solidos.<br />

1 Raimond Guillaume, viguier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

2 Gausbert <strong>de</strong> Fumel était abbé séculier le 27 décembre 1097, date <strong>de</strong> l’acte <strong>de</strong> soumission à <strong>Moissac</strong>.<br />

217


150.<br />

1097, 27 décembre<br />

Renoncement par Gausbert <strong>de</strong> Fumel, abbé séculier, à ses droits.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 157rb-va.<br />

B.<br />

Cunctis pene mortalibus notum esse credimus quod nichil sine causa integra fit. 1 In<strong>de</strong> est quod<br />

multorum loca sanctorum ob culpas habitancium non solum vastari audivimus, sed eciam comburi<br />

atque dissipari; un<strong>de</strong> et in Iherusalem templum et sancta sanctorum tociens sunt <strong>de</strong>structa . Hec vero memoramus ut ea que Moyssiacum nostris evenire temporibus,<br />

indagemus. Verba predicta a verbo iuncti sunt illius memoratis. Et tunc factum subsequens annotantur<br />

scire cupientibus. Nam villa illa sive locus Dei protectione et sui sanctitate tanta hactenus ab incolis<br />

sive circumstantibus dignitate et reverencia erat , ut inviolatus permaneret necnon et<br />

intactus ab hominibus. Nunc autem quia laycalis potestas, que vulgo dicitur abbas Gasbertus, concilio<br />

fultus incipiencium, congregata multitudine impiorum, 2 fecerat in<strong>de</strong> speluncam latronum 3 et<br />

reffugium malignancium circumquaque <strong>de</strong>predancium, cum tociens tam a laycis quam a monachis<br />

admonitus corrigere nollet, non est passus Justus Ju<strong>de</strong>x hoc manere inultum diutius. Nam vicecome<br />

Leomanie, Viviano nomine, milicia fultus, parva ope, villam ipsam totam incendit prope. Sed quia<br />

nichil est sine causa, 4 ut jam diximus, ipse Gasbertus tan<strong>de</strong>m postea respiciens quod perverse egerat,<br />

pru<strong>de</strong>nter emendare stu<strong>de</strong>ns secundum petticionem suorum inibi <strong>de</strong>gencium, scilicet domni abbatis<br />

Asquilini qui locum illum regulariter regebat, et fratrum suorum aliorum atque nobilium virorum,<br />

locum ipsum et villam in pristinam libertatem et stabilitatem stabilivit atque constituit; tali tenore<br />

firmavit ipse et qui post ipsum scripti tenentur per fi<strong>de</strong>m suam. Et juraverunt supra sacratissimum<br />

altare Sancti Juliani, apposita multitudine sanctarum reliquiarum, tenendum ibique vulgo dictam<br />

salvetatem omnibus hominibus infra cruces ad hoc antiquitus <strong>de</strong>terminatas, sicut in aliis locis ubi<br />

tenent, firmavit et juravit similiter nunquam amplius <strong>de</strong> ipsa villa guerram facere, neque guerrarios<br />

ullos nunquam ibi tenere, nisi pro honore Sancti Petri vel malefacto in ipsa habitancium, et hoc cum<br />

consensu et voluntate seniorum ipsius loci, scilicet abbatis, prioris, sacriste et celerarii. Firmavit<br />

quoque in jurejurando nunquam amplius in malos usus neque quod vulgo dicitur leydas, nisi que ibi<br />

<strong>de</strong>nominate sunt, requirat aut accipiat, et adhuc duos tantum notissimos servientes habeat. Romerii<br />

vero omnes sive mercatores, tam intus quam foris, ineundo vel re<strong>de</strong>undo, tam ab ipso quam ab<br />

omnibus, plenam habeant securitatem et pacem. Quod si in aliquo istorum omnis transgressor aut<br />

violator <strong>de</strong>prehensus fuerit, ille vel ipsi qui post eum juraverunt, per concilium ipsorum trium militum<br />

et trium burgencium reddant, aut emendant dictam transgressionem.<br />

<br />

Acta sunt hec in Moyssiaco publice in Nativitate Sancti Iohannis Euvangeliste, in presencia<br />

multorum monachorum, militum et aliorum,<br />

,<br />

anno Dominice Incarnacionis M o XCVII o , indiccione quinta, regnante Philippo rege Francorum. 5<br />

Et sunt positi multi alii qui hoc juraverunt, et firmaverunt super altare beati Juliani, apposita<br />

multitudine reliquiarum, ita tenendum et custodiendum.<br />

1 Job 5,6.<br />

2 Psaume 1,1.<br />

3 Matth. 21,13.<br />

4 Job 5,6.<br />

5 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

218


151.<br />

1097<br />

Donation par Arnaud Guillaume <strong>de</strong> La Pra<strong>de</strong>lle, à l’occasion <strong>de</strong> sa conversion et <strong>de</strong> l’oblation<br />

<strong>de</strong> son fils, du quart <strong>de</strong> la dîme <strong>de</strong> Gamanel et <strong>de</strong> la huitième partie <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Pommevic.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />

siècle: Doat 128, f. 253r-254v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 104.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 256-257.<br />

B.<br />

Nemo dubitet factum neque speret futurum, quod ego Arnadus Willelmus dictus <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>lla, cum<br />

consilio fratrum meorum Willelmi, Ugonis et Pontii, et cum voluntate uxoris meæ Arsendis, faciens<br />

me monachum ad finem, et offerens simul filium meum Arnaldum Deo serviturum, dono et confirmo<br />

sancto Petro apostolo in monasterio Moysiaco et habitatoribus ejus, quartam partem <strong>de</strong>cimi <strong>de</strong><br />

Guamanello, et octavam partem <strong>de</strong> Pomerio Vico, tam in ecclesia quam in <strong>de</strong>cimo, ut teneant et<br />

possi<strong>de</strong>ant ipsi monachi in perpetuum alodum omni tempore.<br />

Hanc donationem ita tenendum facio et corroboro, in præsentia domini Ansquitilii abbatis, in<br />

manibus Willelmi prioris, et Heliæ sacristæ, simul etiam Willelmi et Dinberti <strong>de</strong> Usma seniorum<br />

meorum, et aliorum multorum.<br />

Facta discriptio anno Dominicæ Incarnationis millesimo nonagesimo septimo, regnante Philippo<br />

Francorum rege. 1<br />

Signum ipsius Arnaldi Willelmi, qui hanc donationem fecit, et ita scribere rogavit. Signum<br />

Willelmi, Ugonis et Pontii, fratrum suorum. Signum Willelmi et Dinberti <strong>de</strong> Usma. Signum Siguini<br />

Raimundi, et Siguini consobrini sui <strong>de</strong> illa Landa.<br />

1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

219


152.<br />

1097<br />

Confirmation par Guillaume d’Esmes <strong>de</strong> la donation faite par Humbert d’Esmes, son père, <strong>de</strong><br />

quelques barrages <strong>de</strong> pêche.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />

du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 264r-265v.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 182.<br />

B.<br />

Notum sit omnibus hominibus quod Humbertus <strong>de</strong> Oxima, cum consilio Willelmi filii sui, misit in<br />

pignus per <strong>de</strong>cem solidos Lemodicanos monetæ publicæ, sancto Petro et monachis Moysiaco,<br />

Deusdat <strong>de</strong> opera, et aliis ibi<strong>de</strong>m <strong>de</strong>gentibus, illos paxarillos 1 <strong>de</strong> illas Martras, quod Bernardus Joanni<br />

et Geraldus vicecomes tenebant. Ipsum vero paxarillum quo est super piscaria <strong>de</strong> illas Bartas reliquit<br />

Deo et sancto Petro et monachis Atoni priori, Bertranni sacristæ, Poncii Amelii cellararii, in æternum.<br />

Post mortem ipsius, Willelmus filius ejus recognoscens quod injuste tenebat, <strong>de</strong>dit cum consilio<br />

uxori suæ Domnuciæ, et filii sui Siguini, fevum illud quod tenebat <strong>de</strong> abbate et monachis, reliquit Deo<br />

et sanctis apostolis Petro et Paulo in manu domni Ansquitilii abbatis, Willelmi prioris, Heliæ sacristæ,<br />

et Arnaldi <strong>de</strong> opera et successoribus ejus in opera Deo servientibus. Accepit enim ab ipso Arnaldo<br />

triginta solidos monatæ publicæ. Ipsum paxarillum, quem Geraldus vicecomes tenebat, totum et ab<br />

integro, sine ullo retento, habet enim adjacentias et terminos sicut via publica pergebat ad domum<br />

Arnaldi Nigri, et sicut via vetula <strong>de</strong> illas Tapias veniebat ad acquam Bernardi Joanni, et transit super<br />

domum Hugo Macip.<br />

Facta carta sub anno Dominicæ Incarnationis millesimo nonagesimo septimo.<br />

Signum Raymundi Willelmi vicarii. Signum Raymundi Bernardi <strong>de</strong> Wandalor. Signum Orseti <strong>de</strong><br />

opera. Signum Geraldi <strong>de</strong> Tholosa.<br />

1 Paxeria: barrage en bois; <strong>de</strong> l’occitan: paisièra, barrage <strong>de</strong> rivière, digue, réservoir à poissons.<br />

220


153.<br />

[1097]<br />

Donation par Pierre Raimond <strong>de</strong> l’église Saint-Pierre <strong>de</strong> Magradous, dans le Toulousain. –<br />

Approbation par Isarn, évêque <strong>de</strong> Toulouse, 1097.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />

1656), p. 14.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f.<br />

268r-269v.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />

B.<br />

De ecclesia <strong>de</strong> Magraduris.<br />

Domni superna clementia cuncta bona per secula prospiciens hac nostri salutem vigitarer <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rans<br />

princeps cunctis fi<strong>de</strong>lium mortalibus ejus legibus subiacentibus largiri ex suis facultatibus sanctis<br />

locis et Christo servientibus,<br />

idcirco ego Petrus cognomento Raimundi, una cum fratre meo Raimundo <strong>de</strong> Cuc, qui factus est<br />

manacus, pro remedio animarum mearum, ut illis divina misericordia conferat me<strong>de</strong>lam salutis,<br />

damus Domino Deo hac sanctis ejus apostolis Petro et Paulo Moysiacensi, ecclesiam illam qui dicitur<br />

<strong>de</strong> Magraduris, fundatam in honore ipsius apostoli Petri, et sita in territorio Tolosano. Damus etiam<br />

<strong>de</strong>cimum ipsius ecclesie cum omnibus ecclesiasticis rebus ad eam pertinentibus, tam intus quam<br />

<strong>de</strong>foris similiter beatis apostolis supradictis.<br />

In loco Moysiaco feliciter.<br />

Ego itaque Ysarnus, gratia Dei Tolose sedis episcopus, cum clericis meis, laudo et corroboro hanc<br />

cessionis donationem hore hac cor<strong>de</strong> ut jure perpetuo firma et stabilis permaneat. Et ut nulla persona<br />

vel aliquis nostre successor au<strong>de</strong>at violare, omnibus modis interdico.<br />

Facta autem carta hujus donationis in manus domni Ansquitilii abbatis et monachorum ejus,<br />

vi<strong>de</strong>licet Petri Guillelmi et Arnaldi Petri et ceterorum, anno ab Incarnatione Domini M.XC.VII o ,<br />

regnante Philippo Francorum rege, et ecclesiam Romanam regnante papa Urbano. 1<br />

S. Hugonis <strong>de</strong> Valle Secura. S. Gauzberti Bernardi. S. Hugonis Saixetis. S. A<strong>de</strong>mari Guiraldi. S.<br />

Raimundi A<strong>de</strong>mari. S. Bernardi Eblonis. S. Petri Guillelmi monachi.<br />

1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

221


154.<br />

[1088/1099], 26 mai<br />

Donation par Guillaume Pons, faite au prieuré <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>, <strong>de</strong> plusieurs biens.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 289r-293r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6322.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 283-285.<br />

B.<br />

In nomine Domini Jesu Christi ecclesiæ scripturis rememorationis <strong>de</strong> alo<strong>de</strong> Sanctæ semperque<br />

Virginis et Genitricis Dei Mariæ, quod est ecclesia constructa in nomine ejus<strong>de</strong>m gloriosa Virgine<br />

Maria in villa quæ dicitur Salella.<br />

Igitur in Dei nomine, ego Willelmus cognomine Poncius, pro animæ meæ re<strong>de</strong>mptione et<br />

remissione peccatorum meorum, dono et laudo alo<strong>de</strong>m meum, quod habeo pro qualicumque voce,<br />

quæ est in villa quæ dicitur A<strong>de</strong>lhano, 1 et est ipsa villa in Narbonensi pago, Domino Deo et sanctæ<br />

Mariæ, et ad ecclesiam quæ est ædificata in villa Salella, et monachis et clericis ibi<strong>de</strong>m Deo<br />

servientibus tam præsentibus quam futuris, sine enganno, et teneant et possi<strong>de</strong>ant jure perpetuo in<br />

æternum.<br />

Sunt etenim terras et vinea in ipsa villa prænominata A<strong>de</strong>lhano, quæ est juxta fluvium Azi<strong>de</strong>. 2<br />

Inprimis est petia una <strong>de</strong> terra ad ipsa Montada, et affrontat <strong>de</strong> altano in ipso pugio, <strong>de</strong> meridie in terra<br />

sancti Stephani, <strong>de</strong> circio in terra Matfredi, <strong>de</strong> aquilone in strata publica. Et in alio loco, in ipso Gissio<br />

petia una <strong>de</strong> terra, et affrontat <strong>de</strong> altano in terra sanctorum justi et Pastoris, 3 <strong>de</strong> meridie in ipso Reg, <strong>de</strong><br />

circio in terra Matfredi, <strong>de</strong> aquilone in strata publica. In alio vero loco ad ipsos inire furcos alia petia<br />

terræ, et affrontat <strong>de</strong> altano in strata, <strong>de</strong> meridie similiter, <strong>de</strong> circio in terra Matfredi, <strong>de</strong> aquilone in<br />

ipso pago. In alio loco quem vocant Ventre <strong>de</strong> Bacca petia una <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in ipso<br />

pugio, <strong>de</strong> meridie in terra vicecomitis, <strong>de</strong> circio in terra sanctorum justi et Pastoris, <strong>de</strong> aquilone in<br />

terra sancti Pauli. Et ad ipso Pererio petia une <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in terra sancti Paulicarpi,<br />

<strong>de</strong> meridie in terra Matfredi, <strong>de</strong> circio similiter, <strong>de</strong> aquilone in ipso pugio. Et super ipsa Rocha 4 petia<br />

una <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in terra Geralli Trasuarii, <strong>de</strong> meridie in strata publica, <strong>de</strong> circio in<br />

terra Matfredi, <strong>de</strong> aquilone in ipsa Rocha. Et ad ipsum Paleum alia petia <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano<br />

in terra sancti Pauli, <strong>de</strong> meridie similiter, <strong>de</strong> circio in strata publica, <strong>de</strong> aquilone in terra sancti Pauli.<br />

In ipsa vero Ferragine petia una <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in terra sanctorum justi et Pastoris, <strong>de</strong><br />

meridie in terra sanctæ Mariæ, <strong>de</strong> circio in strata publica, <strong>de</strong> aquilone in terra sancti Pauli. Ad viam<br />

sancti Stephani petia una <strong>de</strong> terra, et afrontat in terra Ramon Gautfre, <strong>de</strong> meridie in terra sancti Pauli,<br />

<strong>de</strong> circio similiter, <strong>de</strong> aquilone in strata. Ad ipsam Valeiram petia una <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in<br />

terra Bernardi Sendre, <strong>de</strong> meridie in terra vicecomitis, <strong>de</strong> circio in terra Raimon Gausfre, <strong>de</strong> aquilone<br />

in Reg. Super ipso pogio quem vocant Mociolengs 5 petia una <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in ipso<br />

pugio, <strong>de</strong> meridie in terra vicecomitis, <strong>de</strong> circio in terra sanctorum justi et Pastoris, et aquilone in terra<br />

sancti Pauli. In alio loco ipsa terra quam vocant ad illos Primarios, et afrontat <strong>de</strong> altano in alo<strong>de</strong><br />

Bernardi Stephani, <strong>de</strong> meridie in Reg, <strong>de</strong> circio in alo<strong>de</strong> Stephani Nanties, <strong>de</strong> aquilone in vinea<br />

Guillelmi Ramun. In alio loco ipsa terra quam vocant Pra<strong>de</strong>l. 6 In alio loco ubi vocant Mascaron petia<br />

una <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in terra vicecomitis, <strong>de</strong> meridie similiter, <strong>de</strong> circio in strata, <strong>de</strong><br />

1 Ouveillan, à 4 km au nord-est <strong>de</strong> Salèlles-d’Au<strong>de</strong> ?<br />

2 L’Azille ? L’Audié ?<br />

3 Saint-Just-et-Pasteur, chapelle sur la commune d’Alaigne (Au<strong>de</strong>, arr. Limoux, ch.l.c.).<br />

4 La Roque, lieu-dit à 0,5 km à l’est <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>.<br />

5 Moussoulens, lieu-dit à 2 km au sud-est <strong>de</strong> Salèlles-d’Au<strong>de</strong>.<br />

6 Les Pra<strong>de</strong>ls, lieu-dit à 3 km au sud <strong>de</strong> Quarante; ou: Les Pra<strong>de</strong>ls, lieu-dit à 5 km au nord-ouest <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>.<br />

222


aquilone in terra sancti Pauli. In alio loco quam vocant ad ipso Clauso 1 petia una <strong>de</strong> terra, et afrontat<br />

<strong>de</strong> altano in vinea sancti Pauli, <strong>de</strong> meridie in strata, <strong>de</strong> circio in vinea sanctæ Mariæ <strong>de</strong> Narbona quæ<br />

vocant Majore, <strong>de</strong> aquilone in terra sancti Pauli. In alio loco ad ipsos Interfurcos petia una <strong>de</strong> terra, et<br />

affrontat <strong>de</strong> altano in alo<strong>de</strong> Bonocia, <strong>de</strong> meridie in honore Guillelmi Gairal, <strong>de</strong> circio in strata publica,<br />

<strong>de</strong> aquilone in terra sancti Policarpi.<br />

Quoniam vero infra istas afrontationes supra nominatas includunt, ego Guillelmus præscriptus<br />

donator dono et laudo, et solemnem donationem facio, sine dolo et sine enganno, Domino Deo et<br />

sanctæ semperque Virgini Mariæ in loco quæ dicitur Salella, ac monachis et clericis ibi<strong>de</strong>m in Dei<br />

servicio <strong>de</strong>gentibus, ut teneant jure perpetuo et possi<strong>de</strong>ant inperpetuum absque ulla contradictione, tali<br />

tenore ut si ego Guillelmus, Domino permittente et adiuvante, <strong>de</strong> hac peregrinatione sancti Sepulchri,<br />

quod ego pro amore Dei et remissione peccatorum meorum puto et cupio facere, reversus ad proprium<br />

fuero, omnem honorem prædictum in vitam meam teneam in hoc sæculo, excepta una petia <strong>de</strong> terra,<br />

quæ supra est nominata <strong>de</strong> illa Montada, necnon et Auserdale simul, et duas illas quæ vocantur<br />

Ferragine, et post obitum meum absque ulla reservatione Domino Deo et intemeratæ semper Virgini<br />

Mariæ revertatur et maneat, tali vero conventu, ut neque meus infans, nec infantes, nullaque mea<br />

posteritas aliquid ibi hæreditet vel possi<strong>de</strong>at, sed sane et plane, justeque totum et ab integro ecclesia<br />

prædicta <strong>de</strong> illa Salella, quæ est constructa ad honorem semper Virginis Mariæ cum monachis et<br />

clericis ibi<strong>de</strong>m habitantibus teneat et possi<strong>de</strong>at in proprio alo<strong>de</strong> in perpetuum, et istas tres petias <strong>de</strong><br />

terra supranominatas <strong>de</strong> illa Montada et Ferragine semper et in antea habeat tenebo quousque alius<br />

honor veniat.<br />

Facta est donatio ista septimo kalendas Iunii, Urbani papæ præsulatui arce sublimato, in Francia<br />

regnante Philippo rege. 2<br />

Sig+num Guillelmi Poncii, qui hæc fecit scribere vel firmare rogavit. Sig+num Bernardi Aimelii.<br />

Sig+num Petri Stephani quæ vidit et audivit, quando soror ipsius Guillelmi nomine Warsendis, cui<br />

honor supradictus fuit donatus et laxatus, ad suprascriptum Guillelmum fratrem suum, propterea ipse<br />

Petrus paratus fuit jurare et testificare, in præsentia Berengarii Raimundi, et Bernardi Amelii, et<br />

priorem Begoni, et aliorum bonorum omnium quamplurares, ut vidisset et audisset ipsum donum<br />

facere suprascriptum. Bego rogatus scripsit.<br />

Confirmation <strong>de</strong> Bernard Pons.<br />

In nomine Domini, ego B[ernardus] Poncius dono et laudo ipsum honorem, quod Guillelmus Poncius<br />

frater meus donavit et laxavit ad sanctam Mariam <strong>de</strong> illa Salella, propter remedium animæ meæ et<br />

remissionem peccatorum meorum, et propter remedium animæ fratris mei Guillelmi, et laudo et firmo<br />

ipsum donum, quod frater meus prænominatus fecit ad Sanctam Mariam <strong>de</strong> Illa Salella, et ad<br />

monachis ibi <strong>de</strong>gentibus totum et ab integro, sine enganno.<br />

Facta carta ista secundo nonas Augusti, anno Domini millesimi centesimi tertii, regnante Philippo<br />

rege. 3<br />

Sig+num Bernardi Poncii qui hæc scribere fecit vel firmare rogavit. Signum Stephani Udalgerii.<br />

Signum Berengerii Raimundi. Sig+num Bernardi Aimelii.<br />

Guifredus rogatus scripsit.<br />

1 La Clause, lieu-dit à 3 km au sud-est <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>.<br />

2 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

3 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

223


155.<br />

1100, juillet, jeudi<br />

Donation par Duran et Giral<strong>de</strong> <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’église Saint-Jean-Baptiste <strong>de</strong> Castérus, en<br />

Lomagne, au diocèse d’Agen.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />

siècle: Doat 128, f. 329r-330v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 107.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 323-324.<br />

B.<br />

Noverint omnes tam futuri quam præsentes, qualiter ego Durannus <strong>de</strong> illa Guarda dictus, cum uxore<br />

mea nomine Giralda, et filiis meis, ego etiam Raimundus præsbiter, simul damus Domino Deo et<br />

sanctis apostolis ejus Petro et Paulo in monasterio Moysiaco, ecclesiam nostram quæ nunc dicitur <strong>de</strong><br />

Castrollus. 1 Et est sita in pago Limaniæ, in honore sancti Joannis Baptistæ, in dispositione Aginnensis<br />

episcopi. Hanc itaque ecclesiam, ubi nunc est, et ubi mutanda est, cum <strong>de</strong>cimis et primiciis, cum suo<br />

cimiterio, et cæteris omnibus ad ipsam ubique pertinentibus, totam et ab integro ita damus et<br />

confirmamus in perpetuum alodum sancto Petro apostolo, et habitatoribus ipsius loci, scilicet abbati<br />

præsenti domno Ansquitilio et cunctis sibi succe<strong>de</strong>ntibus monachis et abbatibus, ut teneant et<br />

possi<strong>de</strong>ant possessione perpetua.<br />

Facta donatio ista in manibus Willelmi prioris, per industriam A<strong>de</strong>mari Pomerii Vici, in præsentia<br />

multorum testium, anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo, fera quinta, mense Iulio,<br />

regnante Philippo in Francorum regno. 2<br />

Signum ipsius Duranni, qui donationem istam fecit, et manibus ita tenendum firmavit. Signum<br />

Giraldis uxoris suæ, quæ istam et alias donationes parentum suorum firmavit, et corroboravit sancto<br />

Petro. Signum Pontii filii sui. Signum Raimundi Dellemos. Signum Aimerii Aulvilar. Signum Raimon<br />

Moret et Agnæ. Signum Willelmi Widonis. Signum Raimondi presbiteri, et nepotis ejus Arnaldi, qui<br />

donationem istam firmaverunt. Signum Petri presbiteri.<br />

1 Le Castérus, lieu-dit situé à cheval sur les communes <strong>de</strong> Saint-Loup et d’Auvillar.<br />

2 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

224


156.<br />

1100, dimanche 5 août<br />

Accord entre l’abbé Ansquitil et Seguin et Bernard <strong>de</strong> Volugul, à propos <strong>de</strong>s droits d’eau et <strong>de</strong><br />

pêche à La Poularie.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “un grand rouleau en parchemin escrit <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux costes<br />

contenant dautres actes”: Doat 128, f. 270r-271r.<br />

B.<br />

Ad finem et concordiam venit domnus abbas Ansquitilius, cum filiis Bernardo <strong>de</strong> Volugul, scilicet<br />

Siguino et Bernardo et cæteris, <strong>de</strong> illa aqua et piscaria quæ est ad Illam Pullariam. Dedit eis ipse<br />

abbas, cum consilio prioris et sacristæ et cellararii, medietatem ipsius aquæ et piscariæ, ut teneant et<br />

possi<strong>de</strong>ant in fevum, et habeant molendinos suos in dominio, et reddant censum pro singulis, sicut alii<br />

faciunt, duo<strong>de</strong>cim <strong>de</strong>narios; alteram vero medietatem ipsius aquæ et piscariæ et reliquerunt et<br />

confirmaverunt Sancto Petro et supradicto abbati et cæteris successoribus suis, ut teneant et habeant,<br />

cum omni pace in perpetuum.<br />

Facta sunt hæc publice anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo, nonas Augusti, die<br />

dominica, in præsentia multorum testium.<br />

Signum Gausberti <strong>de</strong> Fumel dicti abbatis. Signum Raymundi Guillelmi et fratris ejus Sicherii.<br />

Signum Raymundi <strong>de</strong> Illo Pojet, et aliorum multorum.<br />

225


157.<br />

1100, 15 novembre � Anagni<br />

Bulle du pape Pascal II, confirmant les privilèges <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny et <strong>de</strong> ses maisons.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie figurée <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong> moitié ou <strong>de</strong> la fin du XII e siècle, vidimée par un évêque P. <strong>de</strong><br />

Mâcon 1 : parchemin, h. 445/457 mm, l. 425/421 mm: ADTG, G 538(3) (Andurandy 18).*<br />

C. Copie perdue, marquée autrefois: Andurandy 19.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 18 et 19 (daté erronément du “dixième” <strong>de</strong>s kalen<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> décembre), d’après B et C.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 605, d’après B et C.<br />

Indiqué: Jaffé 5845 (4373); Bernard-Bruel, t. 5, n. 3739, Zelus Domini et religionis (d’après<br />

Guichenon et Coquelinus). 2<br />

Edition: Guichenon, Histoire <strong>de</strong> Bresse, Preuves, p. 216; Coquelines, Bullarum, privilegiorum ac<br />

diplomatum Romanorum pontificum amplissima collectio (Rome 1739), t. 2, p. 114; Migne, PL<br />

163, col. 51-53 (d’après Coquelines).<br />

B.<br />

Pascalis episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri Hugoni abbati Cluniacensi ejusque<br />

successoribus regulariter substituendis, in perpetuum.<br />

Et religionis prerogativa, qua per universum fere Occi<strong>de</strong>ntem nostris temporibus per Dei gratiam<br />

congregatio vestra precelluit, et inconcussa caritatis unitas, qua inter procellas omnes sedi apostolice<br />

adhesistis, mansuetudinem nostram vehementius exhortantur, imo urgent atque compellunt ut vestris<br />

peticionibus assensum accomodare, et quieti vestre in posterum provi<strong>de</strong>re sollicicius <strong>de</strong>beamus.<br />

Ea propter, quicquid libertatis, quicquid tuitionis, quicquid auctoritatis, pre<strong>de</strong>cessores nostri<br />

Ecclesie Romane pontifices, presertim apostolice memorie Gregorius Septimus et Urbanus Secundus,<br />

vestro monasterio et locis ad id pertinentibus contulerunt, nos quoque presenti <strong>de</strong>creto, Auctore<br />

Domino confirmamus.<br />

Ad hec adicimus ut in omnibus prioratibus et cellis que nunc sine proprio abbate vestro regimini<br />

subjecte sunt, nullus unquam futuris temporibus abbatem ordinare presumat.<br />

Sed tam prioratus ipsi et celle, quam et cetera in quibuslibet locis omnia, quibus fraternitas tua,<br />

Arvernensis consilii, quod per supradictum Urbanum papam celebratum est, tempore investite erant,<br />

<strong>de</strong> quibus tunc nulla questio mota est, cui nimirum consilio per temetipsum interfueras, tam tibi quam<br />

successoribus tuis in pace semper et quiete serventur.<br />

In quibus hec propriis visa sunt annotanda nominibus: Sancta Maria <strong>de</strong> Caritate, <strong>de</strong> Marciniaco,<br />

Sanctus Petrus <strong>de</strong> Cunsiaco, Sanctus Petrus <strong>de</strong> Leinitiis, Sanctus Paulus <strong>de</strong> Pergamo, Sanctus<br />

Ysidorus <strong>de</strong> Hispania, Sanctus Ozilus <strong>de</strong> Carrione, Sanctus Marcellus <strong>de</strong> Salsiniaco, Sanctus<br />

Marcellus <strong>de</strong> Cabilone, Carus Locus, Paredus, Romanum Monasterium, Sanctus Victor <strong>de</strong> Gebenna,<br />

Paterniacus, Sanctus Saturninus <strong>de</strong> Provincia, Sanctus Eutropius, Sanctus Martinus <strong>de</strong> Auxia,<br />

monasterium <strong>de</strong> Chacerris, Sancta Maria <strong>de</strong> Tolosa, Boort, Tiernus, Sanctus Martinus <strong>de</strong> Campis,<br />

Silviniacus, Salcilangie, Novigentum, Crispeiacus, Virgeius, Ginniacus, Nantoachus, Sanctus<br />

Pancracius <strong>de</strong> Anglia, Sanctus Licerius <strong>de</strong> Bigorra, Sanctus Orientius Auxiensis, Sancta Maria <strong>de</strong><br />

1<br />

Il s’agit soit <strong>de</strong> Pons <strong>de</strong> Rochebaron, évêque <strong>de</strong> Mâcon <strong>de</strong> 1144/1148 à 1166, soit <strong>de</strong> Pons <strong>de</strong> Villars, évêque <strong>de</strong> Mâcon <strong>de</strong><br />

1199 à 1220.<br />

2<br />

Bernard-Bruel remarquent: “Sauf quelques expressions un peu différentes, cette bulle datée: Anagniæ XVII kal. <strong>de</strong>cembr.<br />

est i<strong>de</strong>ntique à celle donnée le même mois “Lateranis .... XII kal. <strong>de</strong>cembr.” (20 novembre 1100).<br />

226


Nazara, Sanctus Iacobus <strong>de</strong> Pontivo, Sanctus Gabriel <strong>de</strong> Gremona, Sanctus Salvator Sanctus<br />

Stephanus <strong>de</strong> Niverno.<br />

Precipimus etiam ut omnes ecclesie seu capelle vestre et cimiteria libera sint, et omnis exactionis<br />

imunia preter consuetam episcopi paratam et justiciam in presbiteros, si adversus sui ordinis<br />

dignitatem offen<strong>de</strong>rint, exceptis nimirum ecclesiis illis, que absque hujusmodi subiectione in abbatis<br />

potestate subsistunt.<br />

Liceat quoque vobis seu fratribus vestris in ecclesiis presbiteros eligere, ita tamen ut ab episcopis<br />

vel episcoporum vicariis animarum curam absque venalitate suscipiant, quam si committere illi (quod<br />

absit !) ex pravitate noluerint, tunc presbiteri ex apostolice sedis benignitate officia celebrandi<br />

licentiam consequantur.<br />

Neque cuilibet facultas sit, aut claustri vestri aut vestrorum locorum fratres pro vivorum sive<br />

<strong>de</strong>functorum helemosinis ob salutem datis inquietare, sed tam virorum quam mulierum oblationes,<br />

que ad eos afferuntur, in usu servorum Dei pauperumque profecturas recipere liceat.<br />

Abbatias vero, quas tue tuorumque successorum ordinationi pre<strong>de</strong>cessor noster Gregorius<br />

Septimus papa commisit, nos quoque committimus, vi<strong>de</strong>licet Virzelai, Sancti Egidii, Sancti Johannis<br />

<strong>de</strong> Angeliaco, Sancti Petri <strong>de</strong> Moysiaco, Malliacensem, Sanctus Martinus [sic] <strong>de</strong> Lemovico, Novum<br />

Monasterium, Sancti Cipriani Pictavensis, <strong>de</strong> Fiaco; aditientes ut etiam Sancti Germani<br />

Altisiodorensis, Sancti Austremonii Mauziacensis, Sancti Bertini Tarvernensis ei<strong>de</strong>m ordinationi<br />

subjaceant, salvo nimirum jure sancte Romane Ecclesie.<br />

Nec minus illud supradicti Urbani Secundi pape confirmamus, ne cellarum vestrarum ubilibet<br />

positarum fratres pro qualibet interdictione vel excomunicatione divinorum officiorum suspensionem<br />

patiantur, sed tam monachi ipsi quam famuli eorum, et qui se monastice professioni <strong>de</strong>voverunt,<br />

clausis ecclesiarum januis, non admissis diocesanis, divine servitutis officia celebrent, et sepulture<br />

<strong>de</strong>bita peragant.<br />

Concedimus etiam vobis laicos seu clericos seculares, nisi qui pro certis criminibus excomunicati<br />

sunt, ad conversionem sive sepulturam per loca vestra suscipere. Clericos quoque regulares, qui vel in<br />

locis suis salvari non possunt vel pro necessitatibus ad vestrum cenobium confugiunt, suscipiendi et<br />

ad vestrum propositum admitendi, religioni vestre licentiam impertimus.<br />

Preterea <strong>de</strong>crevimus ut nulli omnino hominum liceat vestrum venerabile cenobium et loca ei<br />

subdita temere perturbare, sed eorum ecclesie possessiones, et bona cetera que pro animarum salute<br />

jam donata sunt, vel in futurum Deo miserante donari contigerit, firma vobis vestrisque successoribus<br />

et illibata permaneant, quos profecto cognoscimus ab excomunicatis ac rapacibus discretione <strong>de</strong>bita<br />

continere.<br />

Si qua igitur ecclesiastica secularisve persona, hanc nostre constitutionis paginam sciens contra<br />

eam temere venire temptaverit, secundo tertiove commonita, si non satisfactione congrua<br />

emendaverit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se divino juditio existere <strong>de</strong><br />

perpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine Dei et Domini Re<strong>de</strong>mptoris<br />

nostri Jhesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districte ultioni subjaceat. Cunctis autem<br />

ei<strong>de</strong>m cenobio justa servantibus, sit pax Domini nostri Jhesu Christi, quatenus et hic fructum bone<br />

actionis percipiant, et apud districtum Judicem premia eterne pacis inveniant.<br />

Amen. Amen. Amen.<br />

Ego Paschalis sancte chatalice Ecclesie episcopus subscripsi.<br />

Ego Miro Prenestinus episcopus subscripsi.<br />

Ego Albericus Dei gratia cardinalis tituli Sancti Petri ad Vincula subscripsi.<br />

Ego Teuzo cardinalis Sanctorum Joannis et Pauli subscripsi.<br />

Ego Joannes Tusculanensis episcopus subscripsi.<br />

Ego Paganus diaconus Romane Ecclesie cardinalis <strong>de</strong> diaconia Sancte Marie Novess.<br />

[à gauche: rota <strong>de</strong> Pascal II, avec la légen<strong>de</strong>:] [à droite: monogramme:]<br />

Sanctus Petrus / Sanctus Paulus<br />

Paschalis pp II<br />

227


+ Verbo Domini celi firmati sunt BENE VALETE<br />

Datum Anagnie per manum Johannis Sancte Romane Ecclesie diaconi cardinalis, XVII Kalendas<br />

Decembris, indictione VIII a , Incarnationis Dominice anno M°.C°, pontificatus autem domni Pascalis<br />

Secundi papæ II°.<br />

[autre main:]<br />

.P.<br />

Ego Matisc[onensis] episcopus subscribo et caractere meo confirmo. P.<br />

Note: B ne présente pas <strong>de</strong> mentions dorsales d’époque. Le parchemin a un repli percé <strong>de</strong> trois<br />

coupures <strong>de</strong>stinées à mettre <strong>de</strong>s sceaux.<br />

228


158.<br />

[1100], 19 novembre � Latran<br />

Lettre du pape Pascal II, adressée aux évêques <strong>de</strong> France, leur recommandant les intérêts du<br />

monastère <strong>de</strong> Cluny.<br />

A. Original dans les archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du XII e siècle, provenant <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: Paris,<br />

BN, ms. lat. 1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s actes transcrits vers le milieu du XII e<br />

siècle), f. 118v.<br />

C. Copie du XIV e siècle: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 61vb-62 ra.<br />

Indiqué: Jaffé 5846(4374); Bernard-Bruel, t. 5, n° 3740 (d’après C.147).<br />

Edition: Bullarium Cluniacense, p. 33, col. 1, n° 1; Bibliotheca Cluniacensis, col. 524-526;<br />

Labbé, Concil., t. 10, col. 681; D’Achery, Spicilegium, in-folio, t. 3, p. 435; in-4°, t. 6, p. 460; RHF<br />

15, p. 21-22 (d’après Labbe, Bibliotheca Cluniacensis, et Spicilegium); Mansi 20, col. 1037<br />

(d’après …..); Migne, PL 163, p. 53 (d’après ……); Mémoires et Documents <strong>de</strong> la Société <strong>de</strong> la<br />

Suisse Roman<strong>de</strong>, t. 3, p. 435.<br />

B.<br />

P[ascalis] episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus archiepiscopis et episcopis per<br />

Gallias, salutem et apostolicam benedictionem.<br />

Quanta reverentia sedis apostolicę constitutionibus <strong>de</strong>beatur, fraternitatem vestram non ignorare<br />

credimus.<br />

Si quia vero vel minus dicta, vel aliter intellecta conspiciuntur, meminerint qui adversus sanctam<br />

R[omanam] Æcclesiam conqueri consueverunt, quid pro Felicis papa scriptis adversus Acatium datis,<br />

Orientalibus episcopis sanctę memorię Gelasius papa respon<strong>de</strong>rit. Idcirco ad memoriam fraternitatis<br />

vestrę reducimus, quod Cluniacense cenobium ab ipso fundationis exordio sanctę R[omane] Æcclesię<br />

sit oblatum, quod profeto religiosi antistites et egregii principes pro religione eximia donis suis ac<br />

possessionibus ditaverunt. Romani vero pontifices tamquam occuli sui pupillam custodientes, cum<br />

loca ad se plurima pertinentia fratrum illorum regimini commisissent, tam locum ipsum quam cetera<br />

ei coherentia privilegiorum suorum munitionibus vallaverunt. Scitis enim quanta per eos in Galliarum<br />

partibus nova instituta, vetera sint ad religionem monasteria reparata. Eapropter caritatem vestram<br />

monemus, monentes rogamus atque precipimus ne tot tantorumque pontificum privilegiis obviare<br />

temptetis, ne per eorum violationem apostolicę sedis (quod absit !) indignationem inveniatis.<br />

Imitatores estote patrum vestrorum, qui congregationem illam venerabilem <strong>de</strong>votius coluerunt, et<br />

saluti, quam per eos Dominus super multis peccatoribus operatur, manus socias adhibere. Ita eos<br />

diligite, ita tuemini, ita fovete, ut quietius per vos Omnipotenti Domino valeant <strong>de</strong>servire. Vos autem,<br />

qui inter mundi fluctuantis turbines statis, per eos, tam apostolicę sedis quam Omnipotentis Dei<br />

gratiam consequamini.<br />

Data Lateranis, XIII° Kalendas Decembris.<br />

229


159.<br />

1100, 20 novembre<br />

Bulle du pape Pascal II, confirmant les privilèges <strong>de</strong> l’ordre <strong>de</strong> Cluny.<br />

TEXTE ORIGINAL<br />

A. Original provenant <strong>de</strong>s archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny: Paris, BN, Collection <strong>de</strong> Bourgogne,<br />

originaux, vol. 79, n° 175.<br />

B. Copie du …. siècle dans un cartulaire <strong>de</strong> Cluny: Paris, BN, ms.lat. 5458, 37, n. XXXII.<br />

Editions: Bullarium Cluniacense, p. 32; Bibliotheca Cluniacensis, col. 1826-1828 (d’après<br />

CHART. XXXII); Mansi, t. 20, col. 1038 (d’après Bibliotheca Cluniacensis); Migne, PL 163,<br />

col. 56-58 (d’après Mansi); Mémoires et Documents <strong>de</strong> la Société <strong>de</strong> la Suisse Roman<strong>de</strong>, III, p.<br />

433.<br />

Indiqué: Jaffé 5849 (4376); Bernard-Bruel, t. 5, n. 3741.<br />

TEXTE INTERPOLÉ<br />

A’. Copie du …. siècle dans un cartulaire <strong>de</strong> Cluny: Paris, BN, ms.lat. 5458, 68, n. LXI.<br />

A’. Copie figurée du XII e siècle, parchemin, h. 340 mm, l. 389/394 mm: ADTG, G 538(4)<br />

(Andurandy 317). Note: le copiste a écrit autour <strong>de</strong>s plis du parchemin, ce qui prouve que celui-ci<br />

était déjà plié avant la réalisation <strong>de</strong> la copie.<br />

B’. Copie du milieu du XII e siècle: Paris, BN, ms. lat. 1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s<br />

actes transcrits vers le milieu du XII e siècle), f. 118r-v.*<br />

C’. Copie du XVII e siècle d’après “un cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu), aux<br />

archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: Paris, BN, collection Doat, vol. 128, f. 272r-276r.*<br />

D’. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 9 (extrait) et 317 (“original”).<br />

Edition: Bibliotheca Cluniacensis, col. 522-524 (d’après CHART. LXI).<br />

(édition Bibliotheca Cluniacensis).<br />

Pascalis episcopus, servus servorum Dei,<br />

Hugoni, abbati Cluniacensi, ejusque<br />

successoribus regulariter substituendis, in<br />

perpetuum.<br />

Et religionis prærogativa, qua per universas<br />

Gallias vestris temporibus per Dei gratiam<br />

congregatio precellit, et inconcussa charitatis<br />

230<br />

A’.<br />

[mention dorsale ancienne :]<br />

PRIVILEGIUM<br />

DOMNI PASCHA-<br />

LIS SECUNDI PAPE<br />

1 Pascal II, pape <strong>de</strong> 1099 à 1118; Hugues <strong>de</strong> Semur, abbé <strong>de</strong> Cluny <strong>de</strong> 1049 à 1109.<br />

PASCALIS EPISCOPUS, SERVUS SERVORUM<br />

DEI, VENERABILI FRATRI HUGONI,<br />

CLUNIACENSI ABBATI, EJUSQUE<br />

SUCCESSORIBUS REGULARITER<br />

SUBSTITUENDIS, IN PERPETUUM. 1<br />

Et religionis prerogativa, qua per universas<br />

Gallias nostris temporibus per Dei gratiam<br />

congregatio vestra precelluit, et inconcussa


unitas, qua inter procellas omnes sedi<br />

apostolicæ adhæsistis, mansuetudinem nostram<br />

vehementius exhorttantur, immo urgent atque<br />

compellunt, ut vestris petitionibus assensum<br />

accommodare, et quieti vestræ in posterum<br />

provi<strong>de</strong>re sollicitius <strong>de</strong>beamus.<br />

Eapropter, quicquid libertatis, quicquid<br />

tuitionis, quicquid auctoritatis prececessores<br />

nostri Ecclesiæ Romanæ pontifices, presertim<br />

apostolicæ memoriæ Gregorius VII et Urbanus<br />

II, vestro monasterio et locis ad id pertinentibus<br />

contulerunt, nos quoque pręsenti <strong>de</strong>creto,<br />

auctore Deo, confirmamus.<br />

Ad hæc adjicimus, ut<br />

tam prioratus ipsi et cellæ, quam et cætera in<br />

quibuslibet locis omnia, quibus fraternitas tua<br />

Arvernensis concilii, quod per supradictum<br />

Urbanum papam celebratum est, tempore<br />

investita erat, <strong>de</strong> quibus tunc nulla quæstio<br />

mota est, cui nimirum concilio per temetipsum<br />

interfueras, tam tibi quam successoribus tuis in<br />

pace semper et quiete serventur.<br />

231<br />

karitatis unitas, qua inter procellas omnes sedi<br />

apostolicę adhesistis, mansuetudinem nostram<br />

vehementius exhortantur, immo urgent atque<br />

compellunt, ut vestris petitionibus assensum<br />

accomodare, et quieti vestrę inposterum<br />

provi<strong>de</strong>re sollicitius <strong>de</strong>beamus.<br />

Ea propter, quicquid libertatis, quicquid<br />

tuitionis, quicquid auctoritatis prececessores a)<br />

nostri ęcclesię Romanę pontifices, presertim<br />

apostolicę memorię G[regorius] VII et<br />

UR[banus] II, 1 vestro monasterio et locis ad id<br />

pertinentibus contulerunt, nos quoque presenti<br />

<strong>de</strong>creto, auctore Domino, confirmamus.<br />

Ad hęc adicimus, ut in omnibus prioratibus<br />

et cellis, quę nunc sine proprio abbate vestro<br />

regimini subjectæ sunt, nullis umquam futuris<br />

temporibus abbatem ordinare presumat. Sed<br />

tam prioratus ipsi et cellę, quam et cetera in<br />

quibuslibet locis omnia, quibus fraternitas tua<br />

Arvernensis concilii, quod per supradictum<br />

UR[banum] papam celebratum est, tempore<br />

investita erant, <strong>de</strong> quibus tunc nulla questio<br />

mota est, cui nimirum concilio per temetipsum<br />

interfueras, tam tibi quam successoribus tuis in<br />

pace semper et quiete serventur.<br />

In quibus hęc propriis visa sunt annotanda<br />

nominibus: Sancta Maria <strong>de</strong> Karitate, <strong>de</strong><br />

Marciniaco, Sanctus Petrus <strong>de</strong> Consiaco,<br />

Sanctus Petrus <strong>de</strong> Leinitiis, b) Sanctus Paulus <strong>de</strong><br />

Pergamo, Sanctus Ysidorus <strong>de</strong> Hispania,<br />

Sanctus Odilus <strong>de</strong> Carrione, Sanctus Marcellus<br />

<strong>de</strong> Salsiniaco, Sanctus Marcellus <strong>de</strong> Cabilone,<br />

Carus Locus, Paretus, Romanum Monasterium,<br />

Sanctus Victor <strong>de</strong> Gebenna, Paterniacus,<br />

Sanctus Saturninus <strong>de</strong> Provincia, Sanctus<br />

Eutropius, Sanctus Martinus <strong>de</strong> Auxia,<br />

monasterium <strong>de</strong> Cacerris, Sancta Maria <strong>de</strong><br />

Tholosa, Boort, Tiernus, Sanctus Martinus <strong>de</strong><br />

Campis, Silviniacus, Salsinangię, Novigentum,<br />

Crispeiacus, Virgeius, Ginniacus, Nantoacus,<br />

Sanctus Pancracius <strong>de</strong> Anglica, Sanctus<br />

Licerius <strong>de</strong> Bigorro, Sanctus Orientius<br />

Auxientis, Sancta Maria <strong>de</strong> Nazara, Sanctus<br />

Jacobus <strong>de</strong> Pontivo, Sanctus Gabrihel <strong>de</strong><br />

Cremona, Sanctus Salvator et Sanctus<br />

Stephanus <strong>de</strong> Niverno. 2<br />

1 Grégoire VII, pape <strong>de</strong> 1073 à 1085; Urbain II, pape <strong>de</strong> 1088 à 1099.<br />

2 Sainte-Marie <strong>de</strong> La Charité-sur-Loire (Nièvre, arr. Cosne, ch.l.c.); Marcigny (Saône-&-Loire, arr. Charolles, ch.l.c.); Saint-<br />

Pierre <strong>de</strong> Coincy (Aisne, arr. Château-Thierry, canton Fère-en-Tar<strong>de</strong>nois); Saint-Pierre <strong>de</strong> Ligny-sur-Canche (Pas-<strong>de</strong>-Calais,<br />

arr. Arras, canton Auxi-le-Château); Saint-Paul <strong>de</strong> Bergamo = San-Paolo d’Agrono, sur la commune <strong>de</strong> Buzzone (Italie,<br />

prov. Milan); Saint-Isidore d’Espagne = San-Isidoro (Espagne, diocèse <strong>de</strong> Palencia); Saint-Jean-Baptiste-et-Saint-Zoïle <strong>de</strong><br />

Carrion (Espagne, prov. Palencia, commune Carrion-<strong>de</strong>-los-Con<strong>de</strong>s); Saint-Marcel <strong>de</strong> Sauzet (Drôme, arr. Valence, canton<br />

Marsanne); Saint-Marcel <strong>de</strong> Chalon-sur-Saône (Saône-&-Loire, ch.l.arr.); Charlieu (Loire, arr. Roanne, ch.l.c.); Paray-le-<br />

Monial (Saône-&-Loire, arr. Charolles, ch.l.c.); Romainmôtier (Suisse, canton Vaud); Saint-Victor <strong>de</strong> Genève (Suisse);


Præcipimus etiam ut omnes ecclesiæ seu<br />

capellæ vestræ et cimiteria libera sint, et omnis<br />

exactionis immunia, præter consuetam<br />

episcopi paratam, et justitiam in presbyteros, si<br />

adversus ordinis sui dignitatem offen<strong>de</strong>rint,<br />

exceptis nimirum ecclesiis illis, quę absque<br />

hujusmodi subjectionę in abbatis potestate<br />

consistunt.<br />

Liceat quoque vobis seu fratribus vestris in<br />

ecclesiis vestris presbyteros eligere, ita tamen<br />

ut ab episcopis vel episcoporum vicariis,<br />

animarum curam absque venalitate suscipiant.<br />

Quam si committere illi ex pravitate noluerint,<br />

tunc presbyteri ex apostolicæ sedis benignitate<br />

officia celebrandi licentiam consequantur.<br />

Ecclesiarum vero seu altarium consecrationes<br />

ab episcopis, in quorum diocesibus sunt,<br />

locorum vestrorum fratres accipiant; si qui<strong>de</strong>m<br />

gratis ac sine pravitate voluerint exhibere;<br />

alioquin a catholico, quem malueritis,<br />

episcopo, consecrationum ipsarum sacramenta<br />

suscipiant.<br />

Neque cuilibet facultas sit, aut claustri<br />

vestri, aut locorum vestrorum fratres pro<br />

vivorum sive <strong>de</strong>functorum eleemosinis ob<br />

salutem datis inquietare, sed tam virorum<br />

quam mulierum oblationes, quæ ad eos<br />

afferuntur, in usu servorum Dei pauperumque<br />

profuturas recipere liceat.<br />

232<br />

Precipimus etiam ut omnes ęcclesię seu<br />

capellę vestræ et cimiteria libera sint, et omnis<br />

exactionis inmunia, preter consuetam episcopi<br />

paratam, et justiciam in presbyteros, si<br />

adversus ordinis sui dignitatem offen<strong>de</strong>rint,<br />

exceptis nimirum ęcclesiis illis, quę absque<br />

hujusmodi subjectionę in abbatis potestate<br />

subsistunt.<br />

Liceat quoque vobis seu fratribus vestris c)<br />

in ecclesiis presbyteros eligere, ita tamen ut ab<br />

episcopis vel episcoporum vicariis, animarum<br />

curam absque venalitate suscipiant. Quam si<br />

committere illi, quod absit, ex pravitate<br />

noluerint, tunc presbyteri ex apostolicę sedis<br />

benignitate officia celebrandi licentiam<br />

consequentur. Æcclesiarum vero seu altarium<br />

consecrationes ab episcopis in quorum<br />

diocesibus sunt locorum vestrorum fratres<br />

accipiant, siqui<strong>de</strong>m gratis ac sine pravitate<br />

voluerint exhibere; alioquin a catholico, quem<br />

malueritis, episcopo, consecrationum ipsarum<br />

sacramenta suscipiant.<br />

Neque cuilibet facultas sit, aut claustri<br />

vestri, aut vestrorum locorum fratres pro<br />

vivorum sive <strong>de</strong>functorum ęlemosinis ob<br />

salutem datis inquietare, sed tam virorum<br />

quam mulierum oblationes, quę ad eos<br />

afferuntur, in usu servorum Dei pauperumque<br />

profecturas recipere liceat.<br />

Abbatias d) vero, quas tuę tuorumque<br />

successorum ordinationi pre<strong>de</strong>cessor noster<br />

G[re]G[orius] VII papa commisit, nos quoque<br />

commitimus, vi<strong>de</strong>licet Virzelai, Sancti Egidii,<br />

Sancti Johannis <strong>de</strong> Angliaco, SANCTI PETRI DE<br />

MOYSIACO, Malliacensem, Sancti Martialis <strong>de</strong><br />

Lemovico, Novum Monasterium, Sancti<br />

Cipriani Pictavensis, <strong>de</strong> Fiaco. 1 Adicientes ut<br />

etiam Sancti Germani Autisiodorensis, Sancti<br />

Astremonii Mauziacensis, Sancti Bertini<br />

Payerne (Suisse, canton Vaud); Saint-Saturnin <strong>de</strong> Provence = Saint-Saturnin-du-Port, ancien nom <strong>de</strong> Pont-Saint-Esprit<br />

(Gard, arr. Uzès, ch.l.c.); Saint-Eutrope, dans la ville <strong>de</strong> Saintes (Charente-Maritime, ch.l.dép.); Saint-Martin <strong>de</strong> l’Ile d’Aix,<br />

île au large <strong>de</strong> Rochefort (Charente-Maritime, arr. Rochefort, canton Rochefort-Sud); le monastère <strong>de</strong> Casseras (Espagne,<br />

prov. Barcelone); Sainte-Marie <strong>de</strong> Toulouse = Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong>, dans la ville <strong>de</strong> Toulouse; Bort (Corrèze, arr.<br />

Ussel, ch.l.c.); Thiers (Puy-<strong>de</strong>-Dôme, ch.l.arr.); Saint-Martin-<strong>de</strong>s-Champs, à Paris; Souvigny (Allier, arr. Moulins, ch.l.c.);<br />

Sauxillanges (Puy-<strong>de</strong>-Dôme, arr. Issoire, ch.l.c.); Nogent-le-Rotrou (Eure-&-Loire, ch.l.arr.); Crépy-en-Valois (Oise, arr.<br />

Senlis, ch.l.c.); Vergy, aujourd’hui Reulle-Vergy (Côte-d’Or, arr. Dujon, canton Gevrey-Chambertin); Gigny (Jura, arr.<br />

Lons-le-Saulnier, canton Saint-Julien-sur-Suran); Nantua (Ain, ch.l.arr.); Saint-Pancrace d’Angleterre = Lewes (Angleterre,<br />

Sussex); Saint-Lizier <strong>de</strong> Bigorre (Ariège, arr. Saint-Girons, ch.l.c.); Saint-Orens d’Auch (Gers, ch.l.<strong>de</strong>p.); Sainte-Marie <strong>de</strong><br />

Najera (Espagne, province Logrono); Saint-Jacques <strong>de</strong> Pontida (Italie, prov. Bergamo); Saint-Gabriel <strong>de</strong> Crémone (Italie,<br />

ch.l.province); Saint-Sauveur-et-Saint-Etienne <strong>de</strong> Nevers (Nièvre, ch.l.dép.).<br />

1 Vézelay (Yonne, arr. Avallon, ch.l.c.); Saint-Gilles, autrefois Saint-Gilles-du-Gard (Gard, arr. Nîmes, ch.l.c.); Saint-Jeand’Angély<br />

(Charente-Maritime, ch.l.arr.); SAINT-PIERRE DE MOISSAC; Mailhat, sur la commune <strong>de</strong> Lamontgie (Puy-<strong>de</strong>-Dôme,<br />

arr. Issoire, canton Jumeaux); Saint-Martial <strong>de</strong> Limoges (Haute-Vienne, ch.l.dép.); Montierneuf, dans le faubourg <strong>de</strong> Poitiers<br />

(Vienne, ch.l.dép.); Saint-Cyprien, dans le faubourg <strong>de</strong> Poitiers (Vienne, ch.l.dép.); Figeac (Lot, ch.l.arr.).


Nec minus illud supradicti Urbani II papæ<br />

capitulum confirmamus, ne cellarum<br />

vestrarum ubilibet positarum fratres, pro<br />

qualibet interdictione vel excommunicatione,<br />

divinorum officiorum suspensionem patiantur.<br />

Sed tam monachi ipsi, quam et famuli eorum,<br />

et qui se monasticæ professioni <strong>de</strong>voverunt,<br />

clausis ecclesiarum januis, non admissis<br />

diocesanis, divinæ servitutis officia celebrent<br />

et sepulturæ <strong>de</strong>bita peragant.<br />

Concedimus etiam vobis laicos seu clericos<br />

sæculares, nisi qui pro certis criminibus<br />

excommunicati sunt, ad conversionem seu<br />

sepulturam per loca vestra suscipere. Clericos<br />

quoque regulares, qui vel in locis suis salvari<br />

non possunt, vel pro necessitatibus ad vestrum<br />

cœnobium confugiunt, suscipiendi, et ad<br />

vestrum propositum admittendi, religioni<br />

vestræ licentiam inpertimur.<br />

Præterea, <strong>de</strong>cernimus ut nulli hominum<br />

omnino liceat vestrum venerabile cœnobium et<br />

loca ei subdita temere perturbare, sed eorum<br />

ecclesiæ possessiones, et bona cætera, quæ pro<br />

animarum salute jam donata sunt, vel in<br />

futurum Deo miserante donari contigerit, firma<br />

vobis vestrisque successoribus illibataque<br />

permaneant, quos profecto cognoscimus, ab<br />

excommunicatis pia discretione vigilantius<br />

abstinere.<br />

Si qua igitur ecclesiastica secularisve<br />

persona hanc nostrę constitutionis paginam<br />

sciens, contra eam temere venire temptaverit,<br />

secundo terciove commonita, si non<br />

satisfactione congrua emendaverit, potestatis<br />

honorisque sui dignitate careat, reamque<br />

Divino Judicio existere <strong>de</strong> perpetrata iniquitate<br />

cognoscat, et a sacratissimo Corpore et<br />

Sanguine Dei et Domini nostri Re<strong>de</strong>mptoris<br />

Jhesu Christi aliena fiat, atque in extremo<br />

examine districtę ultioni subjaceat. Cunctis<br />

autem ei<strong>de</strong>m cenobio justa servantibus, sit pax<br />

Domini nostri Jesu Christi, quatenus et hic<br />

fructum bonę actionis percipiant, et apud<br />

districtum Judicem premia ęternę pacis<br />

inveniant.<br />

233<br />

Tarvannensis, 1 ei<strong>de</strong>m ordinationi subjaceant,<br />

salvo nimirum jure sanctę Romanę Ecclesiæ.<br />

Nec minus illud supradicti UR[bani] II<br />

papæ capitulum confirmamus, ne cellarum<br />

vestrarum ubilibet positarum fratres pro<br />

qualibet interdictione vel excommunicatione,<br />

divinorum officiorum suspensionem patiantur.<br />

Sed tam monachi ipsi, quam et famuli eorum,<br />

et qui se monasticę professioni <strong>de</strong>voverunt, e)<br />

clausis ecclesiarum januis, non admissis<br />

diocesanis, divinę servitutis officia celebrent et<br />

sepulturę <strong>de</strong>bita peragant.<br />

Concedimus etiam vobis laicos seu clericos<br />

seculares, nisi qui pro certis criminibus<br />

excommunicati sunt, ad conversionem per loca<br />

vestra suscipere. Clericos quoque, f) qui vel in<br />

locis suis salvari non possunt, vel pro<br />

necessitatibus ad vestrum cenobium<br />

confugiunt suscipiendi, et ad vestrum<br />

propositum admitendi, religioni vestrę<br />

licentiam inpertimur.<br />

Preterea, <strong>de</strong>cernimus ut nulli omnino<br />

hominum liceat vestrum venerabile cenobium<br />

et loca ei subdita temere perturbare, sed g)<br />

ęcclesię possessiones, et bona cetera, quę pro<br />

animarum salute jam donata sunt, vel in<br />

futurum Deo miserante donari contigerit, firma<br />

vobis vestrisque successoribus et illibata<br />

permaneant, quos profecto cognoscimus, ab<br />

excommunicatis pia discretione vigilantius<br />

abstinere.<br />

Si qua igitur æcclesiastica secularisve<br />

persona hanc nostrę constitutionis paginam<br />

sciens, contra eam temere venire temptaverit,<br />

secundo terciove commonita, si non<br />

satisfactione congrua emendaverit, potestatis<br />

honorisque sui dignitate careat, reamque<br />

Divino Judicio existere <strong>de</strong> perpetrata iniquitate<br />

cognoscat, et a sacratissimo Corpore et<br />

Sanguine Dei et Domini nostri Re<strong>de</strong>mptoris h)<br />

Jhesu Christi aliena fiat, atque in extremo<br />

examine districtę ultioni subjaceat. Cunctis<br />

autem ei<strong>de</strong>m cenobio justa servantibus, sit pax<br />

Domini nostri Jesu Christi, quatenus et hic<br />

fructum bonę accionis percipiant, et apud<br />

districtum Judicem premia æternę i) pacis<br />

inveniant.<br />

Amen. Amen. k)<br />

1 Saint-Germain d’Auxerre (Yonne, ch.l.dép.); Saint-Austremoine <strong>de</strong> Mozac (Puy-<strong>de</strong>-Dôme, arr. et canton Riom); Saint-<br />

Bertin <strong>de</strong> Thérouanne, sur la commune <strong>de</strong> Saint-Omer (Pas-<strong>de</strong>-Calais, arr. et canton Saint-Omer).


Ego Paschalis catholicæ Ecclesiæ episcopus<br />

subscripsi.<br />

Ego Odo Hostiensis episcopus subscripsi.<br />

Ego Milo Prænestinus episcopus subscripsi.<br />

Ego Albericus archiepiscopus, Dei gratia<br />

cardinalis Sancti Petri ad Vincula subscripsi.<br />

Ego Walterius episcopus Albanensis<br />

subscripsi.<br />

Ego Paganus diaconus Romanę Æcclesie<br />

cardinalis subscripsi.<br />

234<br />

[à gauche]<br />

Ego Paschalis catholicę Æcclesię episcopus<br />

subscripsi.<br />

Ego Oddo Hostiensis episcopus subscripsi.<br />

Ego Milo Prenestinus episcopus subscripsi.<br />

Ego Albericus Dei gratia cardinalis Sancti<br />

Petri ad Vincula subscripsi.<br />

Ego Walterius episcopus Albanensis<br />

subscripsi.<br />

Ego Paganus diaconus Romanę Æcclesie<br />

cardinalis subscripsi.<br />

[au milieu]<br />

[rota:]<br />

SANCTUS<br />

PETRUS<br />

PASCH<br />

PAPA<br />

SANCTUS<br />

PAULUS<br />

ALIS<br />

II<br />

Datum Lateranis, per manum Johannis sanctę Romanę Æcclesię diaconi cardinalis, XII Kalendas<br />

Decembris, indictione VIII, Incarnationis Dominicę anno M°.C°., pontificatus autem domni Paschalis<br />

II pape II°.<br />

__________<br />

[à droite :]<br />

Bene valete.<br />

a) pre<strong>de</strong>cessores] pre<strong>de</strong>cessoris B’ � b) Leinitiis] Leuntiis ou Leuntus B’ � c) vestris] nostris corrigé en vestris � d) mot<br />

souligné A’. � e) qui se monasticę professione <strong>de</strong>voverunt] qui monasticæ professioni se <strong>de</strong>voverunt ... � f) Clericos quoque]<br />

Clericos quoque regulares B’ � g) sed] sed eorum B’ � h) Re<strong>de</strong>mptoris] Re<strong>de</strong>mptoris nostri B’ � i) ęternę] eterna B’ � k)<br />

Amen. Amen.] AMEN. AMEN. AMEN. B’


160.<br />

1100, 28 novembre<br />

Bulle du pape Pascal II, renouvelant les privilèges <strong>de</strong> Saint-Sernin <strong>de</strong> Toulouse.<br />

A. Mentionné XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, d’après une copie dans les<br />

archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: f. 60vb.<br />

Indiqué: Jaffé 5850.<br />

Edition: Pflugk-Harttung, Acta, I, 71.<br />

Sicut injusta petentibus<br />

A.<br />

In archivis nostri monasterii legi coppiam cujusdam bulle Pascalis proximi Secundi, ubi continentur<br />

multa privilegia concessa monasterio Sancti Saturnini Tholose, et ibi asserit Pascalis II quod<br />

Urbanus II venit Tholosam, et ibi<strong>de</strong>m consecravit altare Sancti Saturnini.<br />

235


161.<br />

[vers 1100]<br />

Vente par Carbonel <strong>de</strong> la Joncquère <strong>de</strong> son casal du Co<strong>de</strong>rc, et par Pons Marrane d’une terre,<br />

situés à Escatalens.<br />

A. Original: ADTG, G 698 (Andurandy 5947).<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5947.<br />

A.<br />

Ego Carbonelus <strong>de</strong> la Juncqueira dono Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et Duranno<br />

monacho <strong>de</strong> Scatalingis, 1 casalem illum <strong>de</strong>l Co<strong>de</strong>rg qui est ante ecclesiam, totum quod juste et injuste<br />

ibi habebam, et accepi pro eo I sestarium frumenti et duos misture, et erat precium inillpr. (? tampon<br />

!) VI solidorum. Sunt autem testes Bernardus Arsius (?), e Poncius Marranus, Bertrandus <strong>de</strong><br />

Rrocafort, et Aimericus frater ejus.<br />

Ego Poncius Marranus et Arnaldus frater ejus, Maiafredus quoque frater eorum, donamus Domino<br />

Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo terram illam que est justa colturam <strong>de</strong> la strada, et<br />

accepimus pro ea III solidos. Testes fuerunt Carbonelus <strong>de</strong> la Juncqueira, Frezalandus Arnaldus,<br />

Bernardus Earnaldus, dco (?) quinas.<br />

B.<br />

Carbonnel <strong>de</strong> La Jonquiere donna a Durand Moine <strong>de</strong>scatalens le Cazal <strong>de</strong>l Co<strong>de</strong>rc qui est <strong>de</strong>vant<br />

l’Eglise. Et pons Maran & arnaud son frere donnerent la terre qui est prés du chemin. Sans date<br />

N° 5947.<br />

1 Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

236


162.<br />

1101<br />

Mémoire sur la restitution, par Gausbert Arnaud et ses frères, <strong>de</strong>s églises d’Escatalens et <strong>de</strong><br />

Rogonac. � Avec une confirmation par Pons Arnaud et ses frères (sans date).<br />

A. Original: ADTG, G 698 (acte en déficit <strong>de</strong>puis 1964). Notice: Dufour 1972, p. 103. Cf.<br />

BSATG 95 (1969/1970), p. 24, note 10 bis.<br />

Facsimile: Fr. Galabert, Album <strong>de</strong> paléographie et <strong>de</strong> diplomatique XII e siècle (1912), pl. I, n° 1.<br />

A.<br />

DESCRIPTIO MEMORIALIS sive recordatio diffinitionis quam fecit Gauzbertus et fratres ejus <strong>de</strong><br />

ecclesiis Scatalingis et <strong>de</strong> Rogonaco, 1 quę sitę sunt in pago Tolosano, quas ipse Gauzbertus tam jure<br />

hęreditario quam etiam simoniace vi<strong>de</strong>batur possi<strong>de</strong>re. Interpellabat enim ipsas ęcclesias vir<br />

venerabilis domnus Asquitilius abbas et monachi Moysiacensis monasterii, quorum dominio<br />

consistebant, quod nequaquam canonice essent ordinatę sive pro conventione quam pater ipsius<br />

Gauzberti antecessoribus suis fecerat. Fecerat namque conventionem Arnaldus pater ejus domno<br />

Duranno episcopo et abbati Moysiacensi, ut ipse Gauzbertus <strong>de</strong>nominatim pro ea<strong>de</strong>m ęcclesia <strong>de</strong><br />

Scatalingis presbiter ordinaretur. Ad etatem utique perveniens, non solum presbiter fieri voluit, set<br />

etiam violenter cum fratribus et senioribus suis ipsas ęcclesias inva<strong>de</strong>re et possi<strong>de</strong>re presumpsit, atque<br />

excomunicationem tam Romani legati quam proprii pontificis, id est Tolosani, tunc temporis Isarni,<br />

postponens, in guerram publicam per ignem et gladium diu cru<strong>de</strong>liter <strong>de</strong>certavit. Inter hec domnus<br />

Gr[egorius] papa Galliarum partes sua illustrans presentia, Moysiacense monasterium inter cetera<br />

visitare dignatus, ut altaris ad crucem consecratio ab ipso venerabiliter peracta testatur, tantę<br />

presumtioni finem inponere <strong>de</strong>crevit. Nam predicto Gauzberto non solum prefatę ęcclesię, sed<br />

omnium ecclesiarum introitum, quamdiu ipsam interpellaret sua auctoritate prohibuit. Per industriam<br />

vero atque consilium nobilium et bonorum vivorum, fecerunt hanc concordiam sive diffinitionem ipse<br />

Gauzbertus et fratres ejus cuncti, cum supradicto abbate et senioribus ipsius monasterii Moysiaci.<br />

Dimiserunt et reliquerunt predictas ęcclesias cum omnibus ubique ad ipsas pertinentibus et<br />

quantumcumque in eis juste aud injuste tenuerant vel requirere poterant. Sed et predictus Gauzbertus<br />

se ipsum et quod habebat vel habere poterat in manibus jam dicti abbatis <strong>de</strong>dit, et laudavit ut<br />

fi<strong>de</strong>lissimus amicus ejus in omni vita sua permaneat. His ita peractis, ipse abbas ęcclesiam <strong>de</strong><br />

Rogonaco 2 quantum in ea habebat ..... quasi aliam obedientiam ipsi Gauzberto commendavit, ut teneat<br />

et habeat quamdiu in amicicia et familiaritate abbatis et obedienciarii atque aliorum ipsius .....<br />

seniorum fi<strong>de</strong>liter permanserit.<br />

Acta sunt hec publice Moysiaco, anno Dominice Incarnationis M°.C°.I°., et confirmata in manibus<br />

sepedicti abbatis domni Asquitilii, Wilelmi prioris, Elie sacriste, Arnaldi cellararii, et Ricardi ipsius<br />

obedientie provisoris, in presentia multorum testium, tam monachorum quam etiam laicorum.<br />

Gauzbertus ipse ita tenendum firmavit. Fratres ejus Gauzfredi Bernardus, Guilelmus, et Arnaldus<br />

omnes simul ita tenendum firmaverunt. Signum Ainardi <strong>de</strong> Illa Jonqueira. S. Guilelmi Arnaldi vicarii.<br />

S. Guilelmi <strong>de</strong> Tillos. S. Arnaldi Guitardi et alii Arnaldi.<br />

* * *<br />

Sciendum est iterum (?) quia longo tempore postea venit Poncius Arnaldi et fratres ejus Arnaldus et<br />

Matefredus, et eo<strong>de</strong>m modo dimiserunt et donaverunt domno et .... S. MARIA <strong>de</strong> Scatalingis, et<br />

Siguino ei... ... et omnibus successoribus ejus, quicquid juris in archipresbit... llo habe.... ....<br />

vi<strong>de</strong>bantur, sine omni re....encia.<br />

1 Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />

2 Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />

237


Hoc factum est sine omni re..tentia.<br />

238


163.<br />

1101<br />

Donation par Raimond Guillaume <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong> la vigne <strong>de</strong> podio Sigberti.<br />

A. Original comme mention dorsale sur l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en 1073. Voir<br />

acte n° 93.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />

siècle: Doat 128, f. 283r-284r.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />

siècle: Doat 128, f. 287r-288r.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 105.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 185.<br />

B.<br />

Raimundus Willelmus <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro, abbati Anquitinio et monachis hominibus 1 tam<br />

futuris quam præsentibus totum <strong>de</strong>cimum <strong>de</strong> vineis, quas habet in Podio Sigberti in dominio, et <strong>de</strong><br />

aliis quamdiu in pignus tenebit. Hanc itaque donatio fecit pro anima matris suæ Arsendis, quam fecit<br />

monacham ad obitum suum. Et firmavit Willelmus Sicarius, adhuc puer, et <strong>de</strong>buit firmare fratri suo<br />

Sicario, qui tunc temporis Hierosolimis erat. 2<br />

Facta est ista donatio anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo primo, coram multis<br />

testibus.<br />

Signum Raimundi Guillelmi, qui hanc donationem fecit, et ita tenendam firmavit. Signum nepotis<br />

sui Willelmi suprascripti. Signum Raimundi <strong>de</strong>l Pojet. Signum Therici. Signum Stephani Guilarandi<br />

et aliorum multorum.<br />

1 Lisez: omnibus.<br />

2 Sur la famille Sicarius, voir: Müssigbrod, p. 184-189. Les biens donnés dans cet acte ont dû se trouver près <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

239


164.<br />

1101<br />

Donation par Raymond, vicomte, <strong>de</strong>s églises Notre-Dame et Saint-Ouen <strong>de</strong> Caussa<strong>de</strong>.<br />

A. Original: ADTG, G 666 (Andurandy 5228). Notice: Dufour 1972, p. 103.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du<br />

début du XII e siècle: Doat 128, f. 279r-282r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5228.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 108.<br />

Editions: Gallia Christiana, t. 1, Instrumenta p. 40-41, acte XXVI; PL 159, col. 981-983 ; Galabert,<br />

Paléographie.<br />

A.<br />

Cum manifestum sit beatius esse dare quam accipere, et moneat unumquemque Scriptura: Miserere<br />

animæ tuæ placens Deo, 1<br />

ego in Dei nomine Raimundus vicecomes dictus qui totiens ab aliis male acceperam, tan<strong>de</strong>m<br />

aliquando bene dare dispono atque miseræ animæ meæ inspiratione divina misereri eligo. Nam vitam<br />

meam, qua tam inique vivebam, ut Christianis omnibus audire tantum nefarium sit, relinquens omnia<br />

religione monastica commutavi, æcclesias vero quæ dicuntur <strong>de</strong> Calzada quas parentes et antecessores<br />

mei per simoniacam heresim tam prave distracxerant ut oblationes earum non per manus pauperum<br />

set, quod turpe erat, per manus concubinarum distribuerentur, in dispositione Deo serventium<br />

ordinatione divina constitui atque composui. Has igitur ecclesias quæ in Caturcensi pago constructæ<br />

vi<strong>de</strong>ntur, major in honore et nomine Beatæ Mariæ semper Virginis, minor vero in honore Sancti<br />

Audoeni confessoris, cum suis cimiteriis et oblationibus, terris, vineis, aquis, molendinis seu omni<br />

ecclesiastico honore, et omnibus ubique ad ipsas pertinentibus, ego supradictus Raimundus, simulque<br />

filii mei Pontius et Petrus, ita donamus et relinquimus Domino Deo universorum et beatissimis<br />

apostolis ejus Petro et Paulo, in locis venerabilibus Cluniaco et Moysiaco, abbatibus quoque<br />

præsentibus domno Hugoni et domno Asquitilio, cunctisque eorum successoribus, tam abbatibus<br />

quam monachis, in ipsis locis Deo servientibus, ut habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum<br />

alodum omni tempore, quamdiu cælum imminet terræ, hac inquam admonitione et industria summi et<br />

illustris viri dompni Geraldi nostri id est Caturcensis pontificis, instantia vero atque diuturnis ad<br />

Deum orationibus venerandi abbatis Asquitilii cunctæque congregationis Moysiacensis, exhortatione<br />

quoque, et ut ita dicam partim violentia filiorum suorum Petri et Pontii, consilio etiam et voluntate<br />

amicorum meorum ac multorum nobilium virorum tali tantaque <strong>de</strong>votione peregi.<br />

Si quis itaque hanc nostram donationem inrumpere violare aut in aliquo minuere temptaverit, in<br />

primis iram Dei viventis incurrat ac <strong>de</strong>in<strong>de</strong> cum Datan et Abiran dampnatione perpetua dampnandum<br />

se sentiat in Infernum, 2 cui autem melior apparuerit filius aut propinquus meus potentia sua latum ab<br />

integro restituat Sancto Petro in supradicto loco Moysiaco, ut particeps hujus meæ elemosinæ sit et<br />

hæreditatis meæ hæres legalis permaneat, scilicet ut quod <strong>de</strong> manu laicali, ubi actenus erat in<br />

Omnipotentis Dei et servorum ejus stipendia comutamus atque transducimus, absque perturbatione et<br />

inquietudine ratum sit et inconvulsum consistat omni tempore.<br />

Facta cessio <strong>de</strong>scriptionis hujus auctoritate et consilio supradicti dompni Geraldi sanctæ<br />

Caturcenæ ecclesiæ episcopi, ac clericorum ejus, anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo<br />

1 Ecclesiastique 30,24.<br />

2 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

240


primo, indictione nona, præsi<strong>de</strong>nte in Romana Ecclesia Pascale Secundo papa, regnante Philippo<br />

Francorum rege, 1 in præsentia et corroboratione multorum testium.<br />

Ego ipse Raimundus supradictus vicecomes, et filii mei Pontius et Petrus vicecomites ita firmamus<br />

et corroboramus tenendum in perpetuum. Ego A<strong>de</strong>marus Ramo dictus, qui ipsas ecclesias per<br />

successionem parentum meorum male tenebam et injuste possi<strong>de</strong>bam, ita libere et absolute dono<br />

atque relinquo, simul cum filio meo in manibus et præsentia supradicti abbatis dompni Asquitilii,<br />

atque aliorum multorum testium, tam monachorum quam laicorum. Signum Aimonis Eliæ. Signum<br />

Gausfredi militis <strong>de</strong> Calszada. Signum Petri Amelii. Signum Sicardi. Signum Ugonis vicarii.<br />

1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

241


165.<br />

[1085/1101]<br />

Notice sur la donation, faite au monastère <strong>de</strong> Masquières, par Gausfred Raimond et ses frères,<br />

<strong>de</strong> l’église Saint-Pierre <strong>de</strong> Bonneval.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “feuille <strong>de</strong> parchemin contenant d’autres actes” (cartulaire<br />

<strong>de</strong> Masquières): Doat 128, f. 315r-316r.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 242.<br />

B.<br />

Sciendum est quod Gausfredus Scaria <strong>de</strong> Bonavalle Raimundi et fratres ejus Gauzbertus Raimundi,<br />

Arveus et Guillelmus Raimundi, et Bernardus Seguini <strong>de</strong> Merelac, pro remedio animarum suarum et<br />

parentum suorum, <strong>de</strong><strong>de</strong>runt et concesserunt usque in perpetuum sine ulla occasione, Domino Deo et<br />

sancto Petro <strong>de</strong> Moissiaco, et abbati ipsius loci Ansquitino et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus illam<br />

ecclesiam sancti Petri <strong>de</strong> Bonavalle, 1 quæ antiquitus est vocata cum toto suo honore, <strong>de</strong> termino<br />

in terminum donum <strong>de</strong><strong>de</strong>runt medietatem <strong>de</strong>cimi ad alodum in manu supradicti abbatis<br />

A[nsquitini], et Bernardi Raimundi monachi prioris <strong>de</strong> Mascheriis, 2 et Arnaldi ejus capellani, et in<br />

manu episcopi Symonis, et Stephani archidiaconi <strong>de</strong> Curte. In ipsa donatione supradictus Gausfredus<br />

R. et Gauzbertus R. fecerunt convenientiam abbati, et modo, ut si aliquid <strong>de</strong> hoc honore beatus Petrus<br />

et ejus monachi perdi<strong>de</strong>runt tantum <strong>de</strong> suo proprio honore restituant.<br />

Quicumque hoc donum violare præsumpserit, iram Dei et beati Petri apostolorum principis se<br />

incurrisse sciat.<br />

Factum est hoc donum regnante Philippo rege Francorum et Simone episcopo existente. 3<br />

Signum Gauzberti Raimundi <strong>de</strong> Monte Acuto. 4 Signum Bernardi Anedo. S. Siguini Anedo. S.<br />

Siguini <strong>de</strong> Saurs.<br />

1<br />

Bonneval, église Saint-Pierre, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montaigu-<strong>de</strong>-Quercy, dans la paroisse <strong>de</strong> Pervillac: Gayne, p.<br />

178.<br />

2<br />

Masquières (Lot, arr. Villeneuve-sur-Lot, canton Tournon-d’Agenais).<br />

3<br />

Simon II, évêque d’Agen <strong>de</strong> 1083 à 1101.<br />

4<br />

Montaigu-<strong>de</strong>-Quercy (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, ch.l.c.).<br />

242


166.<br />

1102<br />

Donation par Guillaume, Pons et Hugues <strong>de</strong> la Pra<strong>de</strong>lle <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> la dîme <strong>de</strong> Bayne.<br />

B.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 285r-286r.<br />

C. Autre version d’après “un cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin”: Doat 128, f. 287r-<br />

288r.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3894.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 109.<br />

Noverint universi in quorum manibus hæc <strong>de</strong>striptio pervenerit, quod nos cuncti fratres <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>la,<br />

scilicet Willelmus, Poncius et Hugo, atque nepotes, filii Arnaldi fratris nostri, simul damus et<br />

firmamus Domino Deo et Sancto Petro in loco Moissiaco, abbati Asquitilio et monachis omnibus, tam<br />

futuris quam præsentibus, medietatem <strong>de</strong>cimi <strong>de</strong> Baina, 1 quantum habemus ibi in alodium et fevum<br />

modo tractum vel in futurum trahendum, ita donamus et corroboramus tenendum Sancto Petro et<br />

monachis supradictis in perpetuum alodum, pro animabus nostris seu parentum nostrorum. Et<br />

recepimus ab eis quin<strong>de</strong>cim solidos probatæ monetæ, ut firma et stabilis ista donatio permaneat in<br />

æternum et in sæculum sæculi.<br />

Facta donatio ista anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo secundo, regnante<br />

Francorum rege Philippo. 2<br />

S. Willelmi <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>la. S. Poncii. S. Hugonis. S. Siguini, Bernardi, Raimundi, nepotum nostrorum.<br />

S. Calvet <strong>de</strong> Favols. 3 S. Raimundi Willelmi. S. Stephanus Deus<strong>de</strong>. S. Duranni <strong>de</strong> la Mora. 4<br />

1<br />

Bayne, <strong>de</strong>ux lieux-dits homonymes sur la rive droite et la rive gauche <strong>de</strong> la Garonne, à cheval sur les communes d’Espalais<br />

et <strong>de</strong> Merles.<br />

2 er<br />

Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

3<br />

“Favols” est peut-être Fayel, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave, à 1 km à l’est <strong>de</strong> Saint-Michel <strong>de</strong>s<br />

Arènes.<br />

4<br />

Ces trois personnes figurent régulièrement comme témoins dans les actes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> se rapportant à cette région. Raimond<br />

Guillaume, viguier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et Durand <strong>de</strong> la Mora figurent comme témoins dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Garnouillac, en<br />

1109. Stephanus Deus<strong>de</strong>t et Duran <strong>de</strong> Lamora figurent dans l’acte <strong>de</strong> restitution <strong>de</strong> 5 sous par Raimond Guillaume, viguier<br />

<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, en 1105, et dans l’acte <strong>de</strong> donation par Seguin <strong>de</strong> Volvène <strong>de</strong> biens à Pommevic en 1135.<br />

243


167.<br />

1102<br />

Donation par Raimond Guillaume et ses neveux <strong>de</strong> la dîme <strong>de</strong>s vignes <strong>de</strong> la Coste Garzine.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 619.<br />

B.<br />

Raimond Guillaume & ses neveux donnent a L’Abbé Ansquitil la dixme <strong>de</strong>s vignes qu’ils ont a la<br />

Coste garzine. L’an 1102.<br />

N°. 619.<br />

244


168.<br />

[1063, 1068, 1074, 1085, 1091, 1096 ou 1102], 3 avril, jeudi<br />

Donation par Bertrand et par Bernard <strong>de</strong>l Bosquet, <strong>de</strong> plusieurs biens sous Castelsarrasin.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .... contenans seize feuilles”<br />

(perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 323r-324v.<br />

B.<br />

In nomine Domini. Ego Bernardus donator sum, et dono Domino Deo et sanctæ Mariæ et sancto Petro<br />

<strong>de</strong> Moisiaco, propter remedium animæ patris mei, et propter remedium animæ meæ post mortem,<br />

omnem honorem meam quam habuit in Rancigago 1 et in Lupo Obscuro, sicut et alium honorem<br />

d’Aronna 2 enca melius unquam habuit pater meus, aut ego ipse, et bosco, et plano, sic dono Domino<br />

Deo et sanctæ Mariæ et sancto Petro, post mortem meam, ab omni integritate, sine ulla reservatione.<br />

Et sit baiulus <strong>de</strong> ipso honore Rotgerius <strong>de</strong> Alairago, post suum discessum ipse baiulus qui post ipsum<br />

baiulus erit <strong>de</strong> ipsa mansione sanctæ Mariæ.<br />

Facta fuit ista donatio in præsentia Ebrardi monachi, qui fuit <strong>de</strong> Fagas, et Rotgerii <strong>de</strong> Alairag, et<br />

Amelii Reinaldi, et ad illorum consilio.<br />

Facta ista carta tertio nonas aprilis, sub die feria quinta, regnante Philippo Francorum rege. 3<br />

Raimundus præsbiter scripsit.<br />

Donation <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong>l Bosquet.<br />

Ego Bernardus <strong>de</strong>l Bosquet, sicut superius scriptum est in hoc libro, concedo et post mortem meam<br />

corpus et animam et substantiam partem meam quam il illo die habuero, dono Domino Deo et sanctæ<br />

Mariæ et sancto Petro <strong>de</strong> Moisiac.<br />

S. Bernardi qui hanc donum et hanc cartam scribere fecit, et unam missam in secunda feria<br />

quadragesima, pro re<strong>de</strong>mtione omnium parentum meorum.<br />

Factum fuit hunc donum in præsentia Gausberti <strong>de</strong> Vilars, et Gauzbert præsbiter <strong>de</strong> sancto<br />

Mauricio, 4 et Arnald Manguld, et Vuillem <strong>de</strong> Lavaleta, 5 et Petro Guitardo.<br />

1<br />

Roncejac, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin. Cf. Boutonnet, p. 46.<br />

2<br />

Larone, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin; le ruisseau <strong>de</strong> l’Arrone arrose Laville-Dieu-du-Temple et se jette dans le<br />

Tarn en amont <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

3 er<br />

Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

4<br />

Saint-Maurice, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Lafrançaise.<br />

5<br />

Lavala<strong>de</strong>, sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin, sur le Tarn.<br />

245


170.<br />

1103, octobre, mercredi<br />

Donation par Raimond Seguin et son cousin Seguin <strong>de</strong> Lalan<strong>de</strong>, chacun pour moitié, <strong>de</strong> l’église<br />

<strong>de</strong> Saint-Michel (<strong>de</strong>s Arènes, Fossa Samadol), en Lomagne, au diocèse <strong>de</strong> Lectoure.<br />

A.<br />

A. Original, parchemin, h. 135 mm, l. 316 mm: ADTG, G 737 (Andurandy 6549). Notice:<br />

Dufour 1972, p. 103-104.<br />

B. Copie du début du XII e siècle, parchemin, h. 277/268 mm, l. 340/345 mm: ADTG, G 737<br />

(Andurandy 6550).<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du<br />

début du XII e siècle: Doat 128, f. 294r-296v.*<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6549 et 6550.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 111.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 178-179.<br />

[Mention dorsale ancienne:] DE ÆCCLESIA<br />

DE FOSSA<br />

SAMADOL<br />

Notum nobis factum est, dicente Scriptura, quod bonum est helemosinam facere magis quam<br />

thesauros auri con<strong>de</strong>re, quoniam elemosina a morte liberat, et ipsa est quę purgat peccata, et faciet<br />

invenire vitam ęternam. 1 His, inquam, aliisque Sanctarum Scripturarum exemplis commoniti, nos<br />

omnes in commune here<strong>de</strong>s ac consanguinei, scilicet Raimundus Siguini, et Siguinus frater meus,<br />

cum matre nostra Rengis dicta, et viro suo Calvet <strong>de</strong>nominato, medietatem, alii vero consobrini nostri<br />

similiter Siguinus <strong>de</strong> Illa Landa, 2 et Hispaniolus frater ejus, alteram medietatem cujusdam æcclesię<br />

nostrę, cum consilio Viviani vicecomitis, senioris nostri, et aliorum nobiliorum virorum, donamus et<br />

in proprium alodum concedimus Domino Deo et sanctissimis apostolis ejus PETRO ET PAULO in loco<br />

Cluniaco et Moysiaco, a) , atque omnibus habitatoribus<br />

eorum, abbatibus et monachis, tam futuris quam presentibus. Est vero ipsa ęcclesia in pago Limanię,<br />

in episcopatu Lectorensi, in honore et nomine sancti Mikaelis archangeli constructa, juxta<br />

famosissimum flumen Garonnę sita. 3 Ipsam itaque ęcclesiam cum omni suo ęcclesiastico honore, cum<br />

<strong>de</strong>cimis et primiciis, sive cimiteriis et oblationibus, cum omnibus ubique ad eam pertinentibus, ita<br />

donamus et confirmamus tenendam et possi<strong>de</strong>ndam, nos omnes supra nominati, beato Petro apostolo b)<br />

in eo<strong>de</strong>m monasterio Moysiaco atque omnibus inibi Deo servientibus, tam futuris quam presentibus,<br />

sicut supra dictum est, ut habeant et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum alodum omni tempore.<br />

Si quis autem hunc nostrę cessionis donum in aliquo violare vel minuere temptaverit, in primis,<br />

quod orrendum est, iram Dei viventis incurrat, atque cum filiis Chorę et Datan et Abiran c)<br />

viventem eum terra absorbeat et <strong>de</strong>gluciat, 4 et qui melior nostrę generationis extiterit, ipsam<br />

donationem stabilem ac firmam beato Petro permanere faciat omni tempore, ut dignus sit nostra<br />

hereditate, et particeps maneat eternę hereditatis in Christo Jhesu Domino nostro.<br />

1 Tobie 12,8-9.<br />

2 Lalan<strong>de</strong>, lieu-dit à 3 km au nord-est <strong>de</strong> Valence d’Agen, sur la commune <strong>de</strong> Goudourville, sur la Barguelonne (Tarn-&-<br />

Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Valence). – Sur la famille De Lalan<strong>de</strong>, voir Müssigbrod 1988, p. 177-180.<br />

3 Sur la situation <strong>de</strong> cette église Saint-Michel, voir: Apogée, p. 197.<br />

4 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

246


Facta d) donatio ista cum consilio dompni Petri Lectorensis episcopi anno Dominicę Incarnationis<br />

M°.C°.III°., indicione XI, e) dompno Paschali II apostolicę sedis antistite,<br />

Francorum rege Philippo regnante. 1<br />

[ligne blanche]<br />

Testes et confirmatores qui hęc omnia sua presentia corroboraverunt super altare beati Petri, ac<br />

firmaverunt in manibus et presentia supradicti abbatis dompni Asquitinii, Willelmi prioris et Helię<br />

sacristę, 2 cujus studio et industria hęc omnia peracta sunt. Raimundus et frater ejus Siguinus, cum<br />

consilio Calvet et Rengis, ita tenendum firmaverunt. Siguinus <strong>de</strong> illa Landa et Hispaniolus frater ejus,<br />

cum consilio Willelmi et filii ejus Siguini <strong>de</strong> Osma, 3 similiter laudaverunt et firmaverunt. Signum<br />

Raimundi Willelmi <strong>de</strong> Moysiaco. 4 Signum Calvet <strong>de</strong> Favols. Signum Petri <strong>de</strong> Carcers. Signum<br />

Stephani Girlaran. f)5<br />

Siguinus etiam suprascriptus <strong>de</strong> Illa Landa reddidit et reliquit Sancto Petro et habitatoribus ejus<br />

omnibus in confinio ipsius parrochię, id est inter Fossa Samazol et honorem Sancti Nicholai, partem<br />

terrę quam lingua eorum Franctad 6 appellant. Ipsam enim interpellabant monachi Moysiacenses cum<br />

maxima parte ipsius terrę, et i<strong>de</strong>o reddidit eam, sicut dictum est, cum consilio et attestatione omnium<br />

supradictorum testium, ut teneant et possi<strong>de</strong>ant ipsi monachi ut proprium alodum omni tempore<br />

quamdiu cęlum imminet terrae.<br />

__________<br />

a. suscrit en interligne. – b. apostolo] omm. B. – c. suscrit en interligne. – d. Facta] est add. B. – e. renvoi en marge. – f.<br />

Girlaran] Gilaran B.<br />

E.<br />

111. Raimond <strong>de</strong> Seguin & Seguin son frere avec Rengis leur Mere donnent donnent l’Eglise <strong>de</strong> fosse<br />

samazol dans le Dioceze <strong>de</strong> Lectoure. L’an 1103.<br />

1 er<br />

Pierre, évêque <strong>de</strong> Lectoure <strong>de</strong> 1097 à 1103; Pascal II, pape <strong>de</strong> 1099 à 1118; Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

2<br />

Guillaume, prieur <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> cité en 1103; Elie, sacriste <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> cité <strong>de</strong> 1097 à 1109 (Apogée, p. 137).<br />

3<br />

Esmes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong>-II). – Sur la famille<br />

De Osma ou d’Esmes, voir Müssigbrod 1988, p. 181-183.<br />

4<br />

Ce “Raimond Guillaume <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>” ne peut être que Raimond Guillaume Siquier (Sikarius), viguier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1073<br />

à 1110. Sur la généalogie <strong>de</strong> cette famille: Müssigbrod 1988, p. 184-189 ; Didier Panfili, Aristocraties méridionales.<br />

Toulousain-Quercy XI e -XII e siècles (Rennes 2010), passim.<br />

5<br />

La famille Guileran, qui a donné son nom à une rue toujours existant à <strong>Moissac</strong>, figure régulièrement dans les actes <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong> à cette époque.<br />

6<br />

Peut-être France, lieu-dit à 2 km à l’ouest <strong>de</strong> Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave.<br />

247


171.<br />

1104<br />

Confirmation par Gérald <strong>de</strong> Roquefort, <strong>de</strong> la donation faite par Arnaud Bernard, son père,<br />

d’une maison sise à Escatalens.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 2r-2v.<br />

B.<br />

Noverint omnes homines tam futuri quam presentes quod ego Arnaldus Bernardus <strong>de</strong> Roca Fort, cum<br />

consilio Amardi <strong>de</strong> la Junkaira, dono Domino Deo et sancto Petro apostolo <strong>de</strong> Moysiaco, et Unaldo<br />

abbati, et monachis omnibusque eorum successoribus illum casalem in villa <strong>de</strong> Scatalingis.<br />

Post multum temporis, ego Geraldus dictus <strong>de</strong> Roca Fort, filius supradicti Arnaldi, cum consilio<br />

uxoris meę et filiorum aliorumque amicorum meorum, dono atque firmo ipsum casalem sancto Petro<br />

et abbati Asquitilio, Willelmo priori, et Ricardo ipsius loci obedientiario, et cunctis monachis<br />

Moysiaco Deo servientibus omnibusque eorum successoribus, ut habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant in<br />

proprium alodum omni tempore. Hanc donationem ita facio pro salute et remedio anime meę et<br />

parentum meorum, pro emendatione multorum malorum quę ibi feci et <strong>de</strong>nominatum pro uno homine<br />

Sancti Petri quem ego feci occi<strong>de</strong>re, et quia ipsa terra est <strong>de</strong> alo<strong>de</strong> beati Petri quam avus meus <strong>de</strong><br />

seculari abbate injuste aquisivit, ut Deus Omnipotens per intercessionem ipsius apostoli sui Petri ab<br />

his et ab omnibus peccatis nos absolvat, et in regno cęlorum, un<strong>de</strong> ipse clavicularius est, nos<br />

introducere dignetur.<br />

Factum est donum istud anno Dominice Incarnationis M°C°IIII°, in presentia multorum testium.<br />

Amardus suprascriptus <strong>de</strong> illa Junkeria ita tenendum firmavit. Geraldus Gauzbertus d’Agra firmavit.<br />

Poncius Agarns similiter firmavit. S. Bertranni Homenel. S. Ugonis Raimundi fratris sui. S. Gauzberti<br />

Arnal <strong>de</strong> Rogonac. 1 S. Gauzberti clerici.<br />

1 Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />

248


172.<br />

1104<br />

Engagements divers acquis par le moine Arnaud, ouvrier, dans le village <strong>de</strong> Gandalou.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 297r-299r.<br />

Editions: HGL, t. 5, col. 788-789; Müssigbrod, p. 166-167.<br />

B.<br />

Hæc est carta <strong>de</strong>scriptionis <strong>de</strong> pignoribus sive donationibus, quæ acquisivit Arnaldus monachus <strong>de</strong><br />

opere, in villa <strong>de</strong> Wuandalor. 1<br />

In primis, vendidit unum equum Raimundo Bernardo 2 in precio sexaginta solidorum, et accepit ab<br />

eo quinque casales ad alodium intus inter vallos et foris super ortum qui fuit comitis, unum campum<br />

<strong>de</strong> terra, in pignus pro <strong>de</strong>cem solidos. Dedit etiam similiter in alodium pascarium ad omnes porcos <strong>de</strong><br />

opere sancti Petri ex omni bosco, excepto illo qui in <strong>de</strong>fensione erit, et <strong>de</strong> aliis porcis extraneis<br />

duo<strong>de</strong>cim <strong>de</strong>narios per singulos annos. Quod si opus completum fuerit <strong>de</strong> Moisiaco, ille monachus,<br />

qui majorem porcariam habuerit, sive sacrista sive cellararius, similiter habeat pascarium ad omnes<br />

suos proprios porcos per omnes boscos ipsius Raimundi Bernardi, et similiter duo<strong>de</strong>cim <strong>de</strong>narios<br />

absolvit quoque naturam illius hominis qui dicitur Bernardus <strong>de</strong> illa Cruce, et omnium filiorum et<br />

filiarum ejus, <strong>de</strong>dit absolutionem <strong>de</strong> omnibus quibus adquirere potuerit inter ipsos vallos, absque<br />

castro, ut habeat in alodium. Et hoc totum <strong>de</strong>dit et laudavit Bertrandus**** comes.<br />

Altera etiam vice, ipse Arnaldus <strong>de</strong>dit alterum equum precio triginta solidorum supradicto<br />

Raimundo, et acquisivit ab eo ipsam terram suprascriptam, quam prius in pignus miserat; firmavit<br />

eam in alodium; in illis casalibus, qui sunt <strong>de</strong> Vicaria extra portam, quæ tenet Rainaldus <strong>de</strong><br />

Guandalor, <strong>de</strong>dit sex <strong>de</strong>narios <strong>de</strong> obliis per singulos annos. Divisit similiter medietatem quinti <strong>de</strong> illis<br />

terris <strong>de</strong> Granollag 3 <strong>de</strong> ipsis quas boves Sancti Petri araverint, quandiu ipsa terra in pignus fuerit. Est<br />

enim in pignus pro centum solidis bonæ monetæ pro matre ipsius Raimundi, quam receperunt<br />

monacham Moisiaco. Et misit in pignus medietatem illius terræ <strong>de</strong> Granollag, sicut dictum est, pro<br />

centum solidis, dimisit atque donavit ipse Raimundus omnes <strong>de</strong>cimos in illas artigas, quæ factæ<br />

fuerint in suos boscos, pro anima sua et patris et matris suæ atque omnium parentum suorum. Fecit<br />

quoque conventionem, si quando comes illas terras vel illos casales <strong>de</strong> pignus traxerit, ipse Arnaldus<br />

et successores ejus qui opus sancti Petri tenuerint, habeant suos triginta solidos <strong>de</strong> supradicto equo, et<br />

<strong>de</strong>cem solidos <strong>de</strong> suprascripta terra in illo bosco <strong>de</strong> Granollag ab ipsa strata publica, et inferius<br />

quantum ipse Raimundus habet. Has omnes suprascriptas inpignorationes et donationes <strong>de</strong> primo<br />

equo, quos fecit ipse Raimundus Bernardus et Willelmus Bernardus frater ejus, ita tenendum laudavit<br />

et firmavit.<br />

Facta sunt hæc publice Moisiaco, in eleemosina sancti Petri, anno Dominicæ Incarnationis<br />

millesimo centesimo quarto, coram multis testibus.<br />

Ipse Raimundus Bernardus ita tenendum firmavit et laudavit, in præsentia et in manibus ipsius<br />

Arnaldi supracripti <strong>de</strong> opere, et Heliæ sacristæ, atque Arnaldi cellararii, et Raimundi Guillelmi vicarii.<br />

Signum Raimundi Bernardi <strong>de</strong> Valogol. Signum Pontii et Stephani Bonet, et aliorum multorum.<br />

1 Gandalou, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin.<br />

2 Sur la famille De Gandalou, voir Müssigbrod 1988, p. 163-176.<br />

3 Garnouillac, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin. Cf. acte <strong>de</strong> 1109.<br />

249


173.<br />

1104<br />

Restitution par Vivien, vicomte <strong>de</strong> Lomagne, son épouse Béatrice, et leurs fils Oddon et Vivien,<br />

d’un honneur au-<strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> Botirans, sur la Sère et la Gimone. – Suivie d’une confirmation par<br />

Oddon et sa mère Béatrice.<br />

B.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 8v-9v.<br />

AUCTORITATE simul atque exemplis Scripturarum Sanctarum omnis catholici christiani in comune<br />

cognovimus quod fiducia magna est coram Summo Deo helemosina omnibus facientibus eam. 1 Et<br />

iterum alia scriptura dicit: Helemosina a peccato liberat, et non patitur animam ire in tenebras<br />

dampnationis. 2 Illut etiam uti ymperatoris licet gentilis memorabile dictum: perdidisse diem qua<br />

nichil bono feceris.<br />

His itaque aliisque exortationum commonitionibus provocatus, ego in Deo nomine vicecomes<br />

Limaniæ dictus Vidianus, simul cum vicecomitissa nobili uxore mea Beatrice, et filiis meis Oddone et<br />

Vidiano, cum consilio quoque et presentia multorum meorum nobilium virorum, reddo, dono et<br />

confirmo Domino Deo et sanctissimis ejus apostolis Petro et Paulo, ac loco Moysiaco, in manibus et<br />

potestate venerandi abbatis Ansquitilii, et ipsius cuncte congregationis omniumque successorum<br />

eorum, illum honorem ubi dicitur in superiori capite <strong>de</strong> Butira ab oriente, et <strong>de</strong>terminatur cum illo<br />

onore <strong>de</strong> Serra, 3 et a meridie <strong>de</strong>terminatur cum ipso termino <strong>de</strong> Itrag, 4 sicut vadit in fluvium Cellę, 5 et<br />

ab ipsa Cella usque in fluvium Gemone, 6 et sicut ipsa Gemona <strong>de</strong>scendit in fluvium magnum Garone,<br />

quantum inter hos fines et terminas habeo et possi<strong>de</strong>o, absque medietate illius tenentię Geraldi <strong>de</strong><br />

SANCTE MARIE. 7 Hunc igitur honorem supra <strong>de</strong>terminatum, quantum inter hos fines et<br />

<strong>de</strong>terminationes continetur, cum silvis, terris cultis et incultis, aquis aquarumque <strong>de</strong>cursibus, nauzis et<br />

gurgitibus, pratis et pascuis, cum ingressibus suis et egressibus, ita dono, concedo atque transfundo<br />

ego prenominatus Vidianus vicecomes, cum uxore et filiis meis supradictis, monasterio Moysiaco et<br />

cunctis ibi Deo servientibus, tam futuris quam presentibus, ut ita habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant in<br />

proprium alodum, quamdiu terrę imminet cęlum.<br />

Pro ac itaque donatione mea, quam sic facio pro remissione peccatorum meorum et pro salute et<br />

remedio animarum patris et matris meę, accipio ab ipsis monachis et adquiro premium magni precii,<br />

scilicet pauperem unum in helemosina per singulos dies vite meę, et post discessum meum per quot<br />

annos anniversarium plenum persolvi, tali inquam institutione, ut <strong>de</strong>canus sive provisor ipsius onoris<br />

fratribus in refrectorio ac pauperibus in helemosina omnibus plenam ipsa ipsa a) die persolvat<br />

karitatem.<br />

Ut etiam firma ac stabilis res ipsa per secula permaneat, aliquantum pecunie sicut inter nos<br />

complacuit, scilicet septingentos solidos probate monete, ab ipsis non <strong>de</strong>dignor accipere.<br />

1<br />

Tobie 4,12.<br />

2<br />

Tobie 4,11.<br />

3<br />

Sur la difficile localisation <strong>de</strong>s honneurs <strong>de</strong> Botirans et <strong>de</strong> Serre, voir Mousnier 1991.<br />

4<br />

Vitrac, lieu-dit à 2,5 km au sud <strong>de</strong> Garganvillar.<br />

5<br />

La Sère.<br />

6<br />

La Gimone.<br />

7<br />

Géraud <strong>de</strong> Sainte-Marie est probablement le ‘propriétaire’ <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem, dont il fera don en<br />

1108/1115 à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. Il possè<strong>de</strong> <strong>de</strong>s biens à Garnouillac, au nord <strong>de</strong> Castelsarrasin (acte <strong>de</strong> donation par<br />

Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou, 1109).<br />

250


Si quis vero hanc meam donationem sive potius reditionem in aliquo violare, minuere aut<br />

exterminare voluerit, si non statim satisfecerit, iram Dei Viventis omniumque Sanctorum ejus incurrat<br />

atque in Inferno Inferiori inter Annan et Caifan se dampnatum ęternaliter sentiat.<br />

Facta <strong>de</strong>scriptio sive collatio firma, constipulatione subnixa, per pru<strong>de</strong>ntiam sive industriam Helię<br />

sacriste aliorumque Moysiacensium monachorum, anno Dominicę Incarnationis M°.C°.IIII°.,<br />

indictione XII, Romano Pontifice domno Paschali II°, Philippo Francorum rege regnante, 1 immo<br />

Domino nostro Ihesu Christo omnibus et per omnia ymperante, cui sit onor et gloria in seculorum<br />

secula. 2 AMHN.<br />

Nomina vel asignationes eorum qui hujus rei restes permanent et existunt, hec sunt per singula<br />

vocabula: in primis ego ipse Vidianus cum uxore mea Beatrice, et filiis meis Oddone et Vidiano, ita<br />

tenendum et possi<strong>de</strong>ndum confirmo et corroboro in ęternum. S. Willelmi <strong>de</strong> Osma. 3 S. Raimundi et<br />

Petri fratris ejus <strong>de</strong> La Ila. S. Raimundi Guillelmi Debbenedor. S. Raimundi Guillelmi <strong>de</strong> Moysiaco. 4<br />

S. Garsias <strong>de</strong> Umcars. S. Agneti. S. Aimerici <strong>de</strong> Alt Vilar. 5 S. Sancii <strong>de</strong> Sancto Nicolao, 6 et aliorum<br />

plurimorum tam nobilium quam rusticorum.<br />

* * *<br />

Igitur post mortem patris mei Viviani vicecomitis, ego quoque filius ejus Oddo vicecomes<br />

supramemoratum ac <strong>de</strong>terminatum patris mei donum atque cessionis firmo, reddo ac testibus<br />

Moysiacensi monasterio corroboro possi<strong>de</strong>ndum perpetuo.<br />

Simili etiam modo ego quoque Beatrix vicecomitissa, una cum supradicto Oddono filio meo<br />

vicecomite, atque aliis duobus filiis meis Viviano necne Arnaldo, supradictum donum firmamus ac<br />

firmiter Beato Petro manendum sine termino stabilimus, insuper etiam illam medietatem quam<br />

Vivianus vicecomes male retinuerat, cedimus atque guarpimus Deo et Beato Petro in perpetuum.<br />

Pro hac itaque tam firma sollempnique donatione accepimus ab abbate et monachis in primis<br />

donum magni precii, hoc est in omni vita nostra et etiam post mortem unusquisque suum in<br />

helemosina pauperem et per singulos annos post nostrum utique <strong>de</strong>cessum celebre anniversarium,<br />

atque in capitulo Cluniacensi nostrorum omnium ab omni conventu absolutionem peccaminum<br />

temporaliter vero trecentorum probatę monete solidorum.<br />

__________<br />

a. Le mot ipsa est écrit <strong>de</strong>ux fois.<br />

1 er<br />

Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

2 er<br />

Elie, sacriste <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, cité <strong>de</strong> 1097 à 1109 (Apogée, p. 137); Pascal II, pape <strong>de</strong> 1099 à 1118; Philippe I , roi <strong>de</strong> France<br />

<strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

3<br />

Esmes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong>-II). – Sur la famille<br />

De Osma ou d’Esmes, voir Müssigbrod 1988, p. 181-183.<br />

4<br />

Ce “Raimond Guillaume <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>” est sans aucun doute Raimond Guillaume Sikarius, viguier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1073 à<br />

1110. Sur la généalogie <strong>de</strong> cette famille: Müssigbrod 1988, p. 184-189 ; Didier Panfili, Aristocraties méridionales.<br />

Toulousain-Quercy XI e -XII e siècles (Rennes 2010), passim.<br />

5<br />

Auvillar (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, ch.l.c.).<br />

6<br />

Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, ch.l.c.).<br />

251


174.<br />

[1104]<br />

Supplique adressée au pape Pascal II, par Odon, abbé <strong>de</strong> Lézat, lui proposant d’unir l’abbaye<br />

<strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> La Court ou du Mas-Grenier, à <strong>Moissac</strong>.<br />

A. Original dans les archives du <strong>de</strong>stinataire.<br />

B. Copie du XIV e siècle, d’après “quadam carta antiqua”, dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong><br />

Peyrac, f. 160vb-161ra.<br />

B.<br />

Universali patri domno Pascali pape, frater Olesacensis abbas suus servus.<br />

Clareat magestati vestre, pater generalissime, quod Geraldus abbas Lesacensis, pre<strong>de</strong>cessor noster,<br />

abbaciolem <strong>de</strong> Curte, que justicia exigente sub nostro <strong>de</strong>gebat regimine, nisus est ortodoce ordinare,<br />

quathenus spurcicia eliminaretur in<strong>de</strong> ac cultus Deo <strong>de</strong>bitus red<strong>de</strong>retur, et ad unguem perduceretur,<br />

nisi invasores Clusinenses monachi sinistra manu obstitissent atque fratribus loci illius apprehen<strong>de</strong>re<br />

disciplinam prohibuissent, et ut persensit conventus Lesacensis val<strong>de</strong> condoluit. Et sepius in<strong>de</strong><br />

conquerens metuensque ne sibi cui loci illius cura pastoralis commissa fuerit fratrum perhenniter<br />

perdicio a districto judice exigeretur, tan<strong>de</strong>m tale evenit concilium quod causam et curam illius<br />

abbaciole sibi comandate magistrali sue ecclesie Moyssiaci tribueret, ut quod ipsa et Lasacensis<br />

ecclesia sua in potentia implere minime nolebat, Moyssiaci famosissima ecclesia suppleret, tali<br />

reperto concilio a fratribus nostris alcioris concilii. Venitur in capitulum ibique revelato, ut moris est,<br />

negocio communi assensu omnium fratrum prefatus abbas Geraldus Lesacensis privilegium nostrum<br />

<strong>de</strong> Curte Moyssiacum <strong>de</strong>tulit, atque jus nostrum ac regimen <strong>de</strong> abbaciole <strong>de</strong> Curte, domno abbati<br />

Asquilino successoribusque ejus cessit in perpetuum. Hujus rei ego suprataxatus, ut ceteri consodales,<br />

gratus laudator extiti, et adiutor atque cooperator in omnibus assiduus fui; quod si forsan dubitatur,<br />

legendo compendiose cognoscatur que, quod tunc patri spirituali laudavi monachus, nunc longe<br />

melius laudo, modisque omnibus astipulans confirmo illa in honore regimine positis. Sed quia me<br />

in<strong>de</strong> testimonium corroborendum vestra sibi presentari jussit paternitas, hoc libens gau<strong>de</strong>nsque<br />

fecissem, nisi carius obstitisset infirmitas. Predicta vero abbacia Lesacensis inhita quadam<br />

compositione domno episcopo Tholosano, <strong>de</strong>mum pervenit ad dictum episcopum. Et abbas Moyssiaci<br />

resignavit jus quod habebat in ea<strong>de</strong>m, et non Cluniacensi immediate subest.<br />

252


175.<br />

1105, 1 er août<br />

Restitution par Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou, <strong>de</strong> la terre d’Escatalens, engagée à son père par<br />

le sacristain <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

A. Original: ADTG, G 698, en <strong>de</strong>ux exemplaires (Andurandy 5948 et n° 2). Notice: Dufour<br />

1972, p. 114.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 2v-3r.<br />

C. Copies du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes”<br />

(perdu), du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 304r-305v.<br />

D. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12778, f. 59v.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5948.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 164-165.<br />

A.<br />

Hæc est carta <strong>de</strong>scriptionis quam mandavit facere Raimundus Bernardus <strong>de</strong> Guandalor, <strong>de</strong> illa terra <strong>de</strong><br />

Scatalingis quam pater ejus Bernardus Raino habuit in pignus <strong>de</strong> Ugone sacrista <strong>de</strong> Moysiaco pro uno<br />

equo.<br />

Est itaque terra ista infra terminos <strong>de</strong> Scatalingis, in parrochia sancti Juliani, subtus in loco ubi<br />

<strong>de</strong>currit Nau<strong>de</strong>la. 1 Illam terram totam ab integro sicut habebat et tenebat ipse Raimundus Bernardus<br />

vel alii homines per eum, scilicet ex utraque parte supradicte Nau<strong>de</strong>le, ita reddidit et dimisit sancto<br />

Petro apostolo in monasterio Moysiaco, in manibus et potestate venerandi abbatis Asquitini, Willelmi<br />

prioris, et Ricardi ipsius onoris obedientiarii, ut teneant et possi<strong>de</strong>ant a) in proprium alodum, ipsi et<br />

successores eorum, quamdiu cęlum imminet terrę. Accepit quoque jam dictus Raimundus ab ipso<br />

Ricardo propter hoc equum obtimum precio LX solidorum, et ita tenendum laudavit et firmavit in<br />

perpetuum.<br />

Factum est hoc publice Moysiaco, in Vincula sancti Petri, cum consilio domni Arnaldi Exiensis<br />

abbatis, et Raimundi Willelmi vicarii, in presentia multorum testium, anno Dominice Incarnationis<br />

M o C o V o , regnante Philippo rege Francorum. 2<br />

Firmavit etiam sepedictus Raimundus Bernardus per ipsum Raimundum Guillelmum, ut fratri suo<br />

Willelmo Bernardo ita tenere faciat, qui tunc in via Iherosolimorum erat, si in<strong>de</strong> redierit.<br />

__________<br />

a. En interligne au-<strong>de</strong>ssus du mot possi<strong>de</strong>ant, un renvoi non marqué: sicut facere <strong>de</strong>bentur.<br />

1 La Nauzelle, lieu-dit à 2 km au nord-ouest d’Escatalens.<br />

2 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

253


176.<br />

1105, lundi 6 août<br />

Restitution par Raimond Guillaume, viguier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong> 5 sous, que son père tenait en fief<br />

<strong>de</strong>s abbés Durand et Hunaud.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />

du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 300r-301v.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 186-187.<br />

A.<br />

Noverint omnes in quorum manibus hujus <strong>de</strong>scriptionis carta pervenerit, qualiter ego, Raimundus<br />

Guillelmi, vicarius <strong>de</strong> Moisiaco, illos quinque solidos, quos pater meus Willelmus Sicarius habuit <strong>de</strong><br />

Duranno episcopo et abbate, et <strong>de</strong> Hunaldo abbate, in fevum, in Assumptione sanctæ Mariæ ad<br />

podium reddidi et dimisi super altare sancti Petri. Hanc dimissionem sive reditionem ita feci pro<br />

remissione peccatorum meorum, et salute et remedio animæ meæ et parentum meorum, in manibus et<br />

potestate Willelmi prioris, et Heliæ sacristæ, in præsentia multorum testium. Et accepi ab ipso sacrista<br />

precium quinquaginta solidorum. Et, sicut dictum est, super altare beati Petri cum libro sanctorum<br />

Evangeliorum sic firmavi et corroboravi tenendum in perpetuum.<br />

Actum publice sicut in ecclesia, conventu domni Go<strong>de</strong>ranni memoriam agente, inter missarum<br />

solemnia, anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo quinto, feria secunda. 1<br />

S. Bernardus Rainaldi <strong>de</strong> illa Sparra. Signum Stephani Deus<strong>de</strong>. S. Stephani Guilairan. S. Duranni<br />

<strong>de</strong> Lamora. S. Deus<strong>de</strong> Bonet.<br />

1 La <strong>de</strong>positio <strong>de</strong> Go<strong>de</strong>rannus abbas, episcopus était commémoré dans tous les obituaires clunisiens le 6 août, avec un<br />

officium: Müssigbrod/Wollasch, facsimile f. 91r; Joachim Wollasch, Synopse <strong>de</strong>r Cluniacensischen Necrologien, t. 2<br />

(München 1982), p. 436-437 (6 août). En 1105, le 6 août tombait effectivement un lundi (feria secunda).<br />

254


177.<br />

1105<br />

Donation par Arbert Raimond, faite à <strong>Moissac</strong> et au prieuré du Ségur, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-<br />

Amans et <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Sainte-Marie <strong>de</strong> Campes.<br />

A. Original: ADTG, G 680 (Andurandy 5517).<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 302r-303v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5517.<br />

A.<br />

Notum sit omnibus presentibus et futuris quod ego Arbertus Raimundus <strong>de</strong>di Deo et sanctis apostolis<br />

ejus Petro et Paulo in monasterio Moisiacensi atque in obediencia <strong>de</strong>l Segur, æcclesiam Sancti<br />

Amancii, 1 cum omnibus æcclesiasticis suis, scilicet cum cimiterio, cum primiciis, et cum <strong>de</strong>cimis, et<br />

alteram medietatem æcclesię Sanctę Marię <strong>de</strong> Campas, 2 cum medietate fevi presbiteralis, pro salute<br />

animę meę et omnium parentum meorum, cum Bernardo filio meo, quem cum supradictis honoribus<br />

monachum feci una cum consilio filiorum meorum A<strong>de</strong>mari, Guidonis, Raimundi, et cum consilio<br />

Arnaldi episcopi, 3 et Bernardi Stephani præpositi, et Raimundi archipresbiteri, et alteram medietatem<br />

ęcclesię Sanctę Marię <strong>de</strong> Campas, cum medietate fevi presbiteralis <strong>de</strong><strong>de</strong>runt filii Petroni Uguonis et<br />

filii Geraldi <strong>de</strong> Virac. 4<br />

Hoc autem donum factum est et firmatum in manus Wilaberti, prioris <strong>de</strong>l Segur.<br />

Si quis vero, quod absit, <strong>de</strong> parentibus vel ex heredibus meis contra hanc cartam vel donationem<br />

meam venire temptaverit vel contradictor extiterit, in primis iram Dei incurrat et omnes maledicciones<br />

que in Veteri et Novo Testamento continentur sustineat, et cum Juda qui Dominum tradidit in Inferno<br />

particeps fiat, nisi cito ęmendaverit et satisfecerit. AMHN.<br />

Facta est donacio ista anno ab Incarnatione Domini M°.C°.V°., regnante Filipo rege Francorum.<br />

1 Saint-Amans, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Marcel-Campes (Tarn, arr. Albi, canton Cor<strong>de</strong>s).<br />

2 Campes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Marcel-Campes (Tarn, arr. Albi, canton Cor<strong>de</strong>s).<br />

3 Arnaud <strong>de</strong> Ceccus, évêque d’Albi.<br />

4 Virac (Tarn, arr. Albi, canton Monestiés).<br />

255


178.<br />

1107, mai, vendredi<br />

Notice sur les donations, faites par Gausbert <strong>de</strong> Fumel, abbé séculier, par Raimon <strong>de</strong> la Vergne,<br />

et par Bernard Capels, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Sauveur-et-Saint-Pierre <strong>de</strong> Bioule et <strong>de</strong> leurs biens.<br />

A. Original, parchemin, h. 128/135 mm, l. 472 mm, sceau (perdu) sur double queue: ADTG, G<br />

668 (Andurandy 5235).* Notice: Dufour 1972, p. 104-105.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5235.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 308-309.<br />

A.<br />

[Mention dorsale en lettres enclavées:] ÆCCLESIA DE BIOLO<br />

NOVERINT omnes tam futuri quam presentes, quod æcclesia sive locus <strong>de</strong> Biolo, qui est sytus in pago<br />

Katurcino, inprimis tanta dignitate floruerit, ut due ibi haberentur ęcclesiæ competenter constructę,<br />

ornamentis quoque atque thesauris copiose <strong>de</strong>corate, in tantum ut abacya vulgo appellaretur a<br />

circumstantibus hominibus. Nam cum locus ipse beato Petro esset in dominio <strong>de</strong> Moysiaco, sicut in<br />

antiquis ipsius monasterii et vetustissimis invenitur cartis, invasus a secularibus hominibus ad hanc<br />

pervenit <strong>de</strong>solacionem, ut exigentibus inhabitantium culpis ex toto redigeretur ad nichilum.<br />

Impletusque vi<strong>de</strong>retur in eo ille Hieremie prophetę planctus: Destruxit Dominus et dissipavit in furore<br />

suo omnes munitiones ejus. 1 His ita expletis calamitatibus tan<strong>de</strong>m ipsius loci possessores a tantis<br />

malis resipicentes, res æcclesiasticas aliquantulum meliorare vel emendare curaverunt ...bus. a)<br />

In primis, Gauzbertus <strong>de</strong> Fumel, dictus abbas secularis <strong>de</strong> Moysiaco, reddidit et donavit sancto<br />

Petro apostolo in eo<strong>de</strong>m cenobio ipsam ęcclesiam <strong>de</strong> Biolo, constructam in honore sancti Salvatoris et<br />

ipsius beati Petri apostoli, cum medietate tocius <strong>de</strong>cimi tam in terris quam in vineis, et medietate<br />

census <strong>de</strong> illo bosco cum omni sacrastia et cymiterio et oblationibus omnibus quantum ipse habebat<br />

ibi in dominio, vel alii per manum ejus.<br />

Hanc donationem sive redicionem ita fecit in manibus et presentia venerandi abbatis Asquitini,<br />

Willelmi prioris, et Helię sacristę, cum consilio Raimundi Guillelmi vicarii, Raimundi <strong>de</strong> illo Poget, et<br />

Rainaldi Cregud, et firmavit super altare sancti Petri ut teneant ita et possi<strong>de</strong>ant habitatores ipsius loci<br />

in seculum seculi.<br />

POST non multum vero temporis, ego Raimundus <strong>de</strong> Illa Vernia 2 dictus reddidi et donavi in ipso<br />

monasterio Moysiaco sancto Petro et habitatoribus ejus quantum in ipsa ęcclesia <strong>de</strong> Biolo visus sum<br />

habere et tenere, vel alii homines per me, scilicet sacrastiam totam et quicquid ad ipsam pertinet,<br />

ebdomadas et oblationes omnes cimiterios et partes <strong>de</strong>cimi, ubicumque in ipsa parrochia fuerint. Hec<br />

omnia ita reddidi et restitui Domino Deo, cui ipsa erant, et beato Petro apostolo in ipso loco<br />

Moysiaco, in manibus Willelmi prioris, Arnaldi <strong>de</strong> opere et Raimundi ipsius obedientię, cum<br />

auctoritate et dispositione senioris mei A<strong>de</strong>mari vicecomitis et filiorum ejus Attonis et Guillelmi, cum<br />

consilio matris meę Aldiardis, et senioris mei Bernardi Baldini, et aliorum amicorum meorum, in<br />

presentia multorum testium, pro salute et remedio anime meę et parentum meorum et remissione<br />

omnium peccatorum nostrorum.<br />

FACTUM publice ANNO DOMINICĘ INCARNACIONIS M°.C°.VII°., regnante Francorum rege<br />

Philippo, 3 mense maio, feria VI.<br />

Signum A<strong>de</strong>mari vicecomitis et filiorum ejus Attonis et Guillelmi. Signum ipsius Raimundi <strong>de</strong> illa<br />

Vernia. Signum Bernardi Baldini. Signum Bernardi <strong>de</strong> Motbo.<br />

1 Citation biblique d’après Lamentations 2,2: “Destruxit in furore suo munitiones virginis Juda”.<br />

2 La Vergne, lieu-dit à 3,5 km au sud-est <strong>de</strong> Bioule.<br />

3 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

256


[autre main; la partie suivante du texte a été écrite quand le parchemin était déjà plié]<br />

Bernardus dictus Capels, veniens ad obitum mortis, <strong>de</strong>dit se monacum in monasterio Moysiaco, et<br />

<strong>de</strong>dit quartam partem <strong>de</strong>cimi ipsius parrochię <strong>de</strong> Biollo, sicut ipse tenebat et habebat vel antecessores<br />

ejus. Hanc donacionem ita fecit cum consilio Atonis vicecomitis et Raimundi <strong>de</strong> illa Vernia, in<br />

presencia multorum testium et in manibus Raimundi monachi, ipsius loci obedientiarii.<br />

Signum Bernardi Baldini. Signum Bernardi <strong>de</strong> Montbo. Signum Raimbaldi. b) Signum Bernardi<br />

Gauter.<br />

[au-<strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> l’attache du sceau:] Raimundi.<br />

__________<br />

a. Mot illisible à cause d’un tampon portant la mention: ARCHIVES DEPART LES – TARN ET GARONNE – PROPRIÉTÉ<br />

PUBLIQUE. – b. Leçon incertaine à cause d’un pli du parchemin.<br />

257


179.<br />

1107, juin<br />

Donation par Amalvin cum suis <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Rustice, en Villelongue.<br />

A.<br />

A. Original, parchemin, h. 415 mm, l. 150/165 mm: ADTG, G 717 (Andurandy 6136).*<br />

B. Copie contemporaine (autre main), parchemin, h. 34,7 mm, l. 95/98 mm, encre en partie<br />

effacée, texte rendu partiellement illisible par un tampon portant la mention: ‘ARCHIVES<br />

DEPART LES – TARN ET GARONNE – PROPRIÉTÉ PUBLIQUE’ : ADTG, G 717<br />

(Andurandy 6137).<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6136 et 6137.<br />

[Mention dorsale ancienne:] CARTA SANCTI RUSTICI. CARTA.<br />

Omnibus scire cupientibus tam futuris quam presentibus notum sit, qualiter ego dictus Amalvinus,<br />

simul cum propinquis et amicis meis, scilicet cum Bernardo Raimundo < et fratre suo et nepotibus<br />

suis >, a) et cum Gualterio et Senebruno, reddo, < dono > b) et <strong>de</strong>relinquo ęcclesiam Sancti Rustici<br />

Domino Deo cui ipse ęcclesia est, et beato Petro apostolo <strong>de</strong> Moysiaco et presenti abbati domno<br />

Asquitilio et monachis omnibus futuris sive presentibus.<br />

Est autem ipsa ęcclesia in episcopatu Tolosano, in confinio ubi dicitur in Villa Longa, 1 edificata<br />

sive constructa in honore et nomine Dei Omnipotentis, et Beatę Marie semper Virginis, et beati Petri<br />

apostolorum principis, et beati Rustici Dei martiris atque pontificis. Hanc itaque ęcclesiam cum<br />

omnibus ad ipsam pertinentibus, cum suo cimiterio et <strong>de</strong>cimis atque primiciis, cum oblacionibus<br />

universis, , c) ita dono et confirmo beato Petro apostolo, sicut supra dictum<br />

est, cum supra dictis consanguineis meis et cum consilio uxoris męę et aliorum amicorum meorum,<br />

scilicet pro salute anime męę et parentum meorum et remissione omnium peccatorum nostrorum, ut<br />

habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant eam ipsi monachi in perpetuum. Pro his vero omnibus aliisque serviciis<br />

nostris dant partem et societatem in cunctis beneficiis et oracionibus suis, singulis nobis tam vivis<br />

quam <strong>de</strong>functis.<br />

Facta sunt hæc publice coram multis testibus et confirmata in communi sinodo a domno Amelio,<br />

Tolosano episcopo, aliisque ępiscopis, scilicet domno Bertranno Convenarum et domno Jordano <strong>de</strong><br />

1 L’archidiaconé <strong>de</strong> Villelongue s’étendait entre Tarn, Garonne, Tescou et Tescounet: François Moulencq, Firmin Galabert,<br />

Documents historiques sur le Tarn-et-Garonne, t. 1 (Montauban 1879 = reprint Paris 1991), p. XLIV.<br />

258


Coseranis, abbate quoque Suriciense domno Petro, et preposito Sancti Stephani domno Arnaldo,<br />

aliisque quamplurimis tam monachis quam clericis. 1<br />

Signum ipsius Amalvini et uxoris ejus. d) Signum Senebruni et Gualterii fratris ejus. Signum<br />

Bernardi Raimundi et fratris ejus, e) et nepotum ejus. d)<br />

[autre couleur d’encre]<br />

Facta carta <strong>de</strong>scripcionis hujus ANNO DOMINICE Incarnacionis M.C°VII°, REGNANTE Francorum<br />

REGE PHILIPPO, MENSE JUNIO. 2<br />

__________<br />

a) ajouté en marge – b) ajouté en marge – c) ajouté marginal ne figurant pas dans B. – d) suivi d’un espace d’environ 30<br />

mm, laissé en blanc A. – e) suivi d’un espace <strong>de</strong> 35 mm, laissé en blanc A. – f) suivi d’un espace <strong>de</strong> 75 mm, laissé en blanc<br />

A.<br />

Note: A laisse trois espaces blancs, <strong>de</strong>stinés à inscrire trois ou quatre noms. B ne laisse qu’un blanc, <strong>de</strong>stiné à inscrire le nom<br />

d’Amalvin. Dans B, les mots et nepotum ejus, ainsi que la date, ont été rajoutés par la même main qui a rajouté la date dans<br />

A, également avec un encre d’une couleur différente.<br />

1 Amelius Raimond du Puy, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1106 à 1139; saint Bertrand, évêque <strong>de</strong> Comminges <strong>de</strong> 1073 à 1123;<br />

Jordanes, évêque <strong>de</strong> Couserans (= Saint-Lizier), cité jusqu’en 1120; Pierre, abbé <strong>de</strong> Sorèze (Suricinum); Arnaud, prévôt <strong>de</strong> la<br />

cathédrale Saint-Etienne <strong>de</strong> Toulouse.<br />

2 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

259


180.<br />

1107, 19 juillet – Valence<br />

Arbitrage du pape Pascal II dans un conflit entre les abbayes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et Conques, accordant<br />

l’église <strong>de</strong> Saint-Saturnin <strong>de</strong> Valuéjols à <strong>Moissac</strong>.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XII e siècle: ADTG, G 762 (Andurandy 7279).<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 7279.<br />

Edition: Galabert, La date <strong>de</strong> quelques actes, p. 427-428.<br />

NOTE: cette bulle ne se trouve pas chez Jaffé, qui confirme cependant la présence du pape à Valence en<br />

juillet 1107.<br />

B.<br />

Pachalis episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio Ansquitino Moysiacensi abbati, salutem et<br />

apostolicam benedictionem.<br />

Que ab ecclesiasticis judicibus <strong>de</strong>cisa sunt, si preter cerciorem rationem iterum concitentur, lites<br />

potius ecclesie quam commodum prestant. Idcirco super ecclesia <strong>de</strong> Valojul <strong>de</strong>cisionem a confratre<br />

nostro bone memorie Guillelmo Arvernensi episcopo 1 factam arbitramur stabilitatis robur congruum<br />

obtinere. In ejus quippe litteris agnovimus a pre<strong>de</strong>cessore nostro sancte memorie Urbano papa ei<br />

fuisse preceptum ut dissensionem qui inter Moysiacenses en Conchenses monachos <strong>de</strong> supradicta<br />

ecclesia gerebatur, ipse convocatis utrisque partibus sicut <strong>de</strong> parrochie sue membro diligenter audiret<br />

rationabiliterque <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>ret. Porro ipse sicut eis<strong>de</strong>m litteris atestatur tante quam Begonem monasterii<br />

Conchensis abbatem pro ea<strong>de</strong>m causa in concilium evocavit tuam scribit affuisse personam. Ceterum<br />

Conchensis abbas nec venit nec nuntium quemlibet <strong>de</strong>stinavit. Ait ergo: quapropter ego equi<strong>de</strong>m<br />

consistens in illa sacra synodo in ecclesia sancte Marie Clarimontis concessi et confirmavi apostolica<br />

jussione et illius synodi favore coram omni multitudine abbatum, archidiaconorum et clericorum illam<br />

jam sepe dictam ecclesiam sancti Saturnini <strong>de</strong> Valojul Moysiacensi monasterio atque abbati ipsius qui<br />

a<strong>de</strong>rat ibi presens. Moc inferius abbatum et reliquorum qui testes essent nomina subnotavit. Igitur pro<br />

ea<strong>de</strong>m causa longo post tempore, cum per Arverniam transiremus, ante presentiam nostram questio<br />

mota est, quia diverse post eam <strong>de</strong>cisionem invasiones seu investitiones facte fuerant. Ean<strong>de</strong>m itaque<br />

causam tamquam nobis ignotam nos tractandam episcopis qui nobiscum a<strong>de</strong>rant Anicii commissimus,<br />

sed cum illic ad plenum ab eis tractari non potuisset, nos Conchenses monachos nostro ore Valentiam<br />

ad tempus <strong>de</strong>terminatum ob peragendum negotium convenire precepimus. Sed Moysiacensis<br />

monasterii monachis venientibus Conchenses a<strong>de</strong>sse penitus contempserunt. Nos ergo <strong>de</strong>cisionem a<br />

prenominato Arvernorum episcopo in synodali conventu effectam, quia nulla certior ratio repugnare<br />

conspicitur, nostra assertione firmamus et prefatam ecclesiam <strong>de</strong> Valojul Moysiacensi monasterio<br />

possi<strong>de</strong>ndam, omni <strong>de</strong>inceps Conchensium sopita lite, concedimus.<br />

Datum Valentie, XIIII kalendas Augusti, indictione XV, anno Incarnationis Dominice M°C°VII°.<br />

1 Guillaume <strong>de</strong> Baffie, évêque <strong>de</strong> Clermont <strong>de</strong> 1095 à 1103.<br />

260


181.<br />

1107, 4 août<br />

Bulle du pape Pascal II, accordant à Cluny l’abbaye <strong>de</strong> Saint-Wulmer.<br />

A. Original dans les archives <strong>de</strong> l’abbaye du <strong>de</strong>stinataire.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>s copies escrites en parchemin lune asuite <strong>de</strong> lautre”: Doat<br />

128, f. 308r-310v.<br />

C. Analyses XVIII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux extraits sur du papier marqué”: Andurandy 20 et 21.<br />

Indiqué: Jaffé 6164 (4577).<br />

Editions: Bibl. Clun., col. 540-541; RHF, t. 15, p. 39; Mansi, t. 20, 1040; Migne, PL 163, col. 225-<br />

226.<br />

A.<br />

Paschalis episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri Hugoni, abbati Clunicensi, salutem et<br />

apostolicam benedictionem.<br />

Desi<strong>de</strong>rium quod ad religiosum propositum et animarum salutem pertinere monstratur sine aliquo<br />

est authore Deo dilatione complendum, venerabilis siqui<strong>de</strong>m frater noster Joannes Morinorum<br />

episcopus, petente Eustachio Bononiensi comite, Sancti Vulmari abbatiam 1 sollicitudine tuæ,<br />

carissime frater Hugo, corrigendam et in perpetuum vel a te, vel tuis successoribus ordinandam<br />

commisit, et nos ergo juxta ejus <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rium ac <strong>de</strong>liberationem, præsentis <strong>de</strong>creti assertione sancimus<br />

ut i<strong>de</strong>m Beati Vulmari monasterium semper in tua tuorumque successorum ordinatione permaneat,<br />

nec alius illic abbas constituatur nisi qui vestra fuerit <strong>de</strong>liberatione provisus. I<strong>de</strong>m etiam <strong>de</strong> Menatensi<br />

monasterio constituimus quod iamdiu in vestra ordinatione permansit, præterea quoniam Omnipotens<br />

Dominus et ante nostra tempora et in diebus nostris præcipuam religionis monasticæ disciplinam in<br />

vestro dignatus est monasterio conservare, hanc vobis prærogativam concedimus, ut quisquis ad vos<br />

alieni monasterii monachus pro vitæ melioratione transierit, licenter recipiatur, remotis prioris loci<br />

quærimoniis, ut largiente Domino salutis quam quærere vi<strong>de</strong>tur apud vos potiatur effectu.<br />

Si quis vero temerario ausu his salutiferis constitutionibus obviam ire præsumpserit, apostolicæ<br />

indignationis ultione plectatur, et communionis ecclesiasticæ periculum pariatur.<br />

(L.S.)<br />

Ego Paschalis catholicæ ecclesiæ episcopus.<br />

Data apud Aquambellam, per manus Joannis sanctæ Romanæ Ecclesiæ diaconi cardinalis ac<br />

bibliothecarii, secundo nonas Augusti, indictione <strong>de</strong>cima quinta, Incarnationis Dominicæ anno<br />

millesimo centesimo septimo, pontificatus autem domni Paschalis Secundi papæ octavi.<br />

1 Abbaye Saint-Wulmer, à Samer (Pas-<strong>de</strong>-Calais, arr. Boulogne-sur-Mer, ch.l.c.).<br />

261


182.<br />

1107<br />

Donation par Comarcus, à l’occasion <strong>de</strong> sa conversion au prieuré <strong>de</strong> Pescadoires, du mas <strong>de</strong> la<br />

Garneda situé à Castenac.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 311r-312r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 620.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 251.<br />

B.<br />

Carta <strong>de</strong> illo manso, quem <strong>de</strong>dit Comarcus sancto Petro <strong>de</strong> Moissiaco, et firmavit ad locum ad<br />

Picatorias, quando factus est monachus ibi. Et est mansus ipse in villa <strong>de</strong> Castnac, et reddit censum<br />

octo <strong>de</strong>narios, quatuor capones, duo<strong>de</strong>cim ova, panem unum, et quartum <strong>de</strong> terra, et espleiha. Ita<br />

firmavit et donavit ipse Comarcus, et filii ejus Arnaldus, Ugo et Raymundus, in manu Ugonis<br />

monachi cum consilio Siguini Wilelmi. Et ipse Siguinus ita firmavit tenendum, ut nullus homo in ipso<br />

manso <strong>de</strong> La Garneda aliquid requirat, neque per alodum, nec per fevum, neque per espleihas.<br />

Factum est hoc in manu Wilelmi prioris <strong>de</strong> Moissiaco, ad obitum Ugonis modo 1 primi inceptoris et<br />

constructoris ipsius loci <strong>de</strong> Piscateriis, in præsentia multorum testium.<br />

S. Bernardi <strong>de</strong> Valgodor. S. Grimoardi <strong>de</strong> Floiras. S. Willelmi Bernardus Cirei. S. Gauzbert<br />

Raimun Capelera.<br />

Anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo septimo, regnante Philippo rege Francorum. 2<br />

1 Lisez: monachi.<br />

2 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

262


183.<br />

1107<br />

Engagement par Roger <strong>de</strong> La Sela <strong>de</strong> la dîme et du marché <strong>de</strong> Rogonag.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “un grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux costes<br />

contenant dautres actes”: Doat 128, f. 306r-307v.<br />

B.<br />

Rodgerius <strong>de</strong> Lasela, cum consilio filiorum suorum et aliorum amicorum suorum, misit in pignus<br />

Sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et domno abbati Asquitino, in manibus Willelmi prioris et Heliæ sacristæ et<br />

Ricardi monachi d’Escatalingis, quartam partem <strong>de</strong>cimi <strong>de</strong> ecclesia et quartam partem mercati <strong>de</strong><br />

Rogonag, 1 et totum fevum quem tenebat <strong>de</strong> ipso abbate in villa <strong>de</strong> Godor, 2 et servicium quod Joannes<br />

Lanfres faciebat ipsi Rodgerio per centum solidos et quinque <strong>de</strong>narios Tholosanos monetæ <strong>de</strong>cenæ. Et<br />

erat precium libre argenti ipsorum <strong>de</strong>nariorum non plus quod viginti solidi et sex <strong>de</strong>narii.<br />

Et in alio loco misit similiter in pignus i<strong>de</strong>m Rodgerius unam condaminam <strong>de</strong> suo alodo, quæ est<br />

juxta stratam publicam ex parte Garonnæ, per viginti solidos ejus<strong>de</strong>m monetæ Tolosanæ.<br />

Hæc omnia ita misit in pignus ipse Rodgerius et filii ejus usque ad tres annos et <strong>de</strong> hinc ab initio<br />

Quadragesimæ usque ad aliud inicium Quadragesimæ, et posteros annos. Si potuerit trahere<br />

condaminam, faciat sicut usus est, <strong>de</strong> agricultura. De aliis vero supradictis nihil trahat nisi totum simul<br />

per centum solidos et quinque <strong>de</strong>narios, et tempore constituto sicut suprascriptum est.<br />

Ita firmavit i<strong>de</strong>m Rodgerius et filii ejus per fi<strong>de</strong>m suam, et fecit firmare aliis, ut si in<strong>de</strong> aliquid<br />

perdictum fuerit, et ipsi emen<strong>de</strong>ntur. Arnaldus Julianus <strong>de</strong> Afinianno 3 ita firmavit. Raymundus<br />

Willelmus <strong>de</strong> Calnars similiter. Stephanus serviens ipsius Rodgerii similiter firmavit.<br />

Facta sunt hæc publice in domo Scatalingis, coram multis testibus, anno Dominicæ Incarnationis<br />

millesimo centesimo septimo.<br />

Raimundus Bernardi <strong>de</strong> Sancto Andræa 4 ita firmavit.<br />

1 Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />

2 Couture, lieu-dit à 2 km au sud d’Escatalens.<br />

3 Finhan (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

4 Saint-André, lieu-dit à 1 km au sud-est <strong>de</strong> Saint-Martin-Belcassé.<br />

263


184.<br />

[1085/1107]<br />

Notice sur la prise d’habit <strong>de</strong> Raimond Grimard et ses donations au monastère <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong>s parchemin” (perdu): Doat<br />

129, f. 69r-70r.*<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° [40].<br />

Edition: <strong>Moissac</strong> et l’Occi<strong>de</strong>nt, p. 217 (qui donne à cet acte une datation erronée).<br />

Edition et traduction : Régis <strong>de</strong> la Haye, Pour une édition <strong>de</strong>s chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in : BSAHTG<br />

132, 2007, p. 27-34.<br />

B.<br />

Hæc est <strong>de</strong>scriptio honoris quem <strong>de</strong>dit Raimundus Grimardi, 1 quando se fecit monachum, sancto<br />

Petro et monasterio Moisiaco in loco Liberi, 2 in diebus Ansquitilii abbatis 3 et ejus congregationis.<br />

In primis mansum <strong>de</strong> Podio 4 qui est in parrochia <strong>de</strong> Lugan; 5 in ipso loco <strong>de</strong> Livro unum<br />

molendinum ubi dicitur <strong>de</strong> Antbec, 6 et duas sestairadas <strong>de</strong> terra simul cum sua albareda; et in alio loco<br />

loco duas sestairadas <strong>de</strong> terra, et duas dinaira<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vinea, quæ dicitur Begonencha; et in alio loco<br />

duas sestairadas <strong>de</strong> terra ad molendinum villam; et in ipsa villa, in loco <strong>de</strong> Calaforn, 7 duas dinairadas<br />

<strong>de</strong> vinea. Dedit etiam unam bordariam quæ dicitur ad Teron. 8 In loco etiam <strong>de</strong> Pontels 9 <strong>de</strong>dit quatuor<br />

sestairadas <strong>de</strong> terra; et ad Calmum 10 alias duas sestairadas <strong>de</strong> terra.<br />

Facta sunt hæc in presentia multorum testium cum consilio Bernardi Vitalis monachi, 11 Duranni<br />

Geraldi, 12 Deus<strong>de</strong>t quoque prepositi et fratris ejus Begonis. 13 Comarc miles 14 et alii plures præsentes<br />

fuerunt.<br />

1 Raimond Grimard figure encore dans un autre acte <strong>de</strong> donation concernant Livron, du XII e siècle.<br />

2 Liberi, variante <strong>de</strong> Livron, confirme l’hypothèse étymologique <strong>de</strong> Burgan et Lafon: BURGAN (Paul), LAFON (André),<br />

Toponymie du Tarn-et-Garonne. Dictionnaire étymologique, Montauban, Association Antonin Perbosc, 2006, p. 119.<br />

3 Ansquitil, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1085 à 1107. D’où la datation <strong>de</strong> l’acte.<br />

4 Il y a beaucoup <strong>de</strong> ‘Pech’ autour <strong>de</strong> Lugan, mais il s’agit probablement tout simplement <strong>de</strong> Puylagar<strong>de</strong>, dont l’église Saint-<br />

Jacques n’est pas antérieure au XIII e siècle. Notre-Dame <strong>de</strong> Lugan serait donc la paroisse primitive.<br />

5 Lugan, Beata Maria <strong>de</strong> Lugan, chapelle située à 1,5 km <strong>de</strong> Puylagar<strong>de</strong>. L’église <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> Lugan fait partie <strong>de</strong>s<br />

églises “à angles arrondis” du Rouergue occi<strong>de</strong>ntal: Raymond Laurière, A propos <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Toulongergues. Les églises à<br />

“angles arrondis” du Rouergue occi<strong>de</strong>ntal, in: Revue du Rouergue, n° 23 (1990), p. 501-509. Gayne, p. 187, ne trouve la<br />

première mention <strong>de</strong> l’église qu’en 1276, mais il a bien compris que son origine est romane. L’église <strong>de</strong> Lugan fut attribuée<br />

en 1276 au comman<strong>de</strong>ur <strong>de</strong> Lacapelle-Livron: Moulencq, t. 2, p. 370.<br />

6 Il s’agit du lieu-dit appelé Fontaine <strong>de</strong>s Embecs (Imbecs), sur le bord <strong>de</strong> la Bonnette, à la limite <strong>de</strong>s communes <strong>de</strong> Caylus et<br />

<strong>de</strong> Lacapelle-Livron. Il n’est pas étonnant qu’il y ait eu un moulin à cet endroit : la carte <strong>de</strong> Cassini donne une quinzaine <strong>de</strong><br />

moulins sur La Bonnette entre Saint-Projet et Caylus.<br />

7 Caufour, lieu-dit à 2 km au nord-ouest <strong>de</strong> Loze, actuellement dans le camp militaire <strong>de</strong> Caylus.<br />

8 Théron, lieu-dit à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Saint-Projet (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Caylus, commune <strong>de</strong> Saint-<br />

Projet).<br />

9 Les Poncets, au sud-est <strong>de</strong> Caussa<strong>de</strong> ?<br />

10 Probablement Camil, lieu-dit à 1 km au nord-est <strong>de</strong> Caylus.<br />

11 Bernard Vital est cité dans d’autres actes concernant Livron et les environs, datables vers 1120, comme “moine <strong>de</strong><br />

Livron”.<br />

12 Durant Guiral <strong>de</strong> Livro figure, avec Raimond Grimard, dans un acte du XII e siècle concernant Livron.<br />

13 Deus<strong>de</strong>t et Bego <strong>de</strong>vront probablement être cherchés du côté du Ségur. Une famille dont les prénoms-souches sont Bego et<br />

Deus<strong>de</strong>t figure dans plusieurs chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en rapport avec le prieuré moissagais du Ségur.<br />

14 D’après une charte moissagaise <strong>de</strong> 1107, Comarcus, cité ici comme chevalier, se fait moine à Pescadoires (Lot).<br />

264


185.<br />

[1060/1108], janvier, jeudi<br />

Donation par Odon, vicomte <strong>de</strong> Lomagne, <strong>de</strong> l’alleu et <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Caumont.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />

siècle: Doat 128, f. 317r-318v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 95.<br />

B.<br />

Noverint omnes tam præsentes quam et futuri, quod Oddo vicecomes alo<strong>de</strong>m illum, qui vocatur <strong>de</strong><br />

Calmont, ecclesiam scilicet cum omni ecclesiastico atque omnia quæcumque ad ecclesiam pertinent,<br />

donavit Domino Deo et Sancto Petri, atque omnibus monachis habitantibus in monasterio Moysiaco.<br />

In tali vero ratione ut in toto ecclesiastico supradicto, vi<strong>de</strong>licet per totas partes in centum perticas<br />

et in duas condaminas, quas similiter donavit ad laborantiam, in duobus bobus nullus homo<br />

potestatem habeat neque justiciam nisi solus dominus et Sanctus Petrus et monachi ipsius loci<br />

Moysiaci. Et illum <strong>de</strong>cimum totum et ab integro <strong>de</strong> supadicto alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Calmont similiter <strong>de</strong>dit et<br />

firmavit.<br />

Istum autem donam, et istam firmacionem donavit et firmavit Bernardus Aimericus, et omnes filii<br />

ejus sicut supradictus Oddo vicecomes fecit, quia ipse Bernardus Aimericus totum istum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong><br />

Calmont tenebat <strong>de</strong> illo vicecomite in illo autem alo<strong>de</strong> qui vocatur Serras, 1 <strong>de</strong>dit ipse Oddo vicecomes<br />

vicecomes <strong>de</strong>fensionem et manutenentiam omnibus hominibus qui voluerint laborare in eo, per manus<br />

Sancti Petri et ejus monachis, ut ipse vicecomes protegat en <strong>de</strong>fendat eos a quibuscumque potuerit.<br />

Facta donatio ista regnante Philippo rege, 2 mense Ianuarii, feria quinta.<br />

Signum Oddonis vicecomitis, qui donavit istum alo<strong>de</strong>m, et propriis manibus firmavit. Signum<br />

Bernardi Amerii. Signum Fortii Santii.<br />

1 Ruisseau <strong>de</strong> la Sère, à 1 km à l’est <strong>de</strong> Caumont.<br />

2 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

265


186.<br />

[1060/1108], 9e <strong>de</strong> la lune<br />

Donation par Grimoart Arnal, faite à <strong>Moissac</strong> et à Duravel, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Céral, <strong>de</strong> la métairie <strong>de</strong><br />

Pellou, <strong>de</strong> la moitié du mas <strong>de</strong> la Paxeria.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 313r-314r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4280.<br />

B.<br />

Ego Grimoard Arnal dono Domino Deo et Sancto Petro et Sancti Ilarionis <strong>de</strong> Duravel la honor <strong>de</strong><br />

Ceral laloperalo el pensperpens las vineas aldrut totas sas part <strong>de</strong> mou fraire la Bordaria dal Pello totas<br />

sas pars <strong>de</strong> mou fraire et tota la meditate adalo, et alia medietate a pignis per triginta solidos. Et dono<br />

similiter medietate <strong>de</strong>l mas <strong>de</strong> Paxeria, et per tot fianta Arnal Agut et fratribus ejus que aissi a faza<br />

tener.<br />

Et si ullus homo aut aliqua persona inquietare voluerit, in primis ira Dei incurrat et cum Juda<br />

traditore permaneat, et cum Datan et Abiran in Infernum recumbat. 1 Amen.<br />

S. Geral Dipri. S. Geral cellareri. S. Raimundi Duset. S. Bernard Gausbert.<br />

Luna nona regnante Philippo rege Francorum. 2<br />

1<br />

Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

2 er<br />

Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

266


187.<br />

[1060/1108], avril, lundi<br />

Donation par Bernard Deuled et ses frères <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Roerias.<br />

B.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 11v.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />

siècle: Doat 128, f. 325r-326r.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 66.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 612.<br />

In nomine Domini nostri Ihesu Christi, incipit ratio sive donatio quam Bernardus Deuled et frater suus<br />

Airaldus, et Geraldus <strong>de</strong> Taxarias, et Petrus, filius Geraldi, et Riqaldus et alii filii ejus donaverunt<br />

Domino Deo, et Sancti Petri <strong>de</strong> Moysiaco, illum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Roerias, totum et integrum, quantum illi<br />

habent et possi<strong>de</strong>nt, vel quantum ad illos pertinet pro amore Dei, et pro remedium animarum patrum<br />

et matrum suarum, in tali ratione, ut monachi et cuncti fratres beati Petri abeant in comuna.<br />

Et si ullus homo aut ulla potestas hunc honorem et donationem auferre voluerit ab ipso loco vel<br />

monasterio beati Petri Moysiacensi coenobii, primitus incurrat iram Omnipotentis Dei.<br />

Et istam cartam firmaverunt Petrus <strong>de</strong> Sospiag, et Geraldus <strong>de</strong> Lobejag, et Grimaldus <strong>de</strong> Turris, et<br />

filii ejus Bernardus et Petrus.<br />

Facta est carta ista in mense aprilo, sub die feria II a , regnante Philippo rege. 1<br />

1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

267


Donation par Ragambert <strong>de</strong> terres et <strong>de</strong> vignes.<br />

188.<br />

[1060/1108]<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 75.<br />

B.<br />

75. Ragambert donne aud. Monastere quatre sesterées <strong>de</strong> terre, plus trois dinera<strong>de</strong>s & meilla<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

vigne, plus cinq pogesa<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne. Regnant philippe.<br />

268


189.<br />

1109, 10 avril<br />

Vente par les frères Pierre Raimond et Bérenger Raimond, faite au prieuré <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>,<br />

d’un mas situé à Sallèles.<br />

A. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 338r-339v.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6323.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 280-281.<br />

B.<br />

In nomine Domini, nos simul in unum, Petrus Raimundus et Berengarius Raimundus, una cum<br />

uxoribus nostris et filiis nostris, donatores et venditores sumus Domino Deo et beatæ Mariæ et<br />

ecclesiæ ejus<strong>de</strong>m, quæ constructa est in villa Sallella, et ad monachos qui ibi sunt tam præsentibus<br />

quam futuris, et alo<strong>de</strong> nostra mansum unum cum exiis suis et regressibus et suas affrontationes,<br />

propter precium quod accepimus ab ipsis monachis, caballum unum.<br />

Et est ipse mansus in villa Salella foras portas superiores ad ipsas ereas, ubi Giraldus habitat juxta<br />

mansum <strong>de</strong> Alfarig, et affrontat <strong>de</strong> parte orientis in feuvo <strong>de</strong> Bernardo Pontii, et <strong>de</strong> meridie in strada<br />

publica, et <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte in alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> nos donatores vel vinditores, et <strong>de</strong> aquilone in terra <strong>de</strong> Raymundi<br />

Iterii, quantum infra istas quatuor affrontationes includunt, sic donamus et vendimus Domino Deo et<br />

beatæ Mariæ et prædictæ ecclesiæ et monachis præscriptis, nos præscripti sine ulla reservatione vel<br />

contradictione ipsum mansum suprascriptum sine engan, ut teneant et possi<strong>de</strong>ant omni tempore.<br />

Et si quis contra istam cartam venerit ad inrupendum non valeat vendicare quod requirit, sed in<br />

duplo componat omnia cum sua melioratione, et in antea ista carta firma et stabilis permaneat omni<br />

tempore.<br />

Facta est nunc ista carta quarto Idus Aprilis, anni Domini millesimi centesimi noni, regnante in<br />

Francia Ludoico rege.<br />

Sig+num Petri Raimundi, et Berengarii fratris ejus, cum uxoribus et filiis eorum, qui ista cartam<br />

fieri jusserunt et firmaverunt, et testibus firmare rogaverunt. Sig+num Stephani Utalgerii. Signum<br />

Bernardi Pontii. Sig+num Berengarii. Sig+num Raimundi. Sig+num Pontii Stephani vicarii. Sig+num<br />

Arnaldi Bernardi.<br />

Pontius monachus sripsit.<br />

269


190.<br />

1109, août, mercredi; 1110, mai, mardi<br />

Deux actes <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> plusieurs biens situés dans les environs du prieuré <strong>de</strong> Ségur.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après <strong>de</strong>s “copies en parchemin escrites l’une ensuite l’autre”: Doat<br />

128, f. 340r-343r.<br />

Edition: Cabié, K, L, M.<br />

B.<br />

Hæc est carta donationis quam fecerunt Poncius Isarnus et Petrus Isarnus, et filii sui Isarnus et<br />

Bernardus, <strong>de</strong><strong>de</strong>runt mansum <strong>de</strong> Lavaissa, 1 et mansum <strong>de</strong> Bercalaig totum et ab integro, hoc quod<br />

vi<strong>de</strong>bantur habere illi, vel homines aut foeminæ <strong>de</strong> illis habebant et tenebant alo et fevo, et vegariam<br />

<strong>de</strong><strong>de</strong>runt simili modo. Dedit et filia Poncii Isarni, uxor Gauzbert Bouchon, nomine Boneta. Omnes isti<br />

simul in vita sua <strong>de</strong><strong>de</strong>runt et laudaverunt Domino Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moisyaco in loco <strong>de</strong> Segur,<br />

vi<strong>de</strong>ntibus istis Bernardo priori <strong>de</strong> Segur, Rayno Impoissevol, et Durannus frater suus, Isarnus<br />

Tinctus, et Bernardus frater suus, Raymundus <strong>de</strong> Sancto Marcello 2 mansum <strong>de</strong> Poiglobos 3 <strong>de</strong>dit.<br />

Raymundus <strong>de</strong> Camalera 4 uxor sua, et filii sui et filiæ totum hoc quod habebant vel tenebant,<br />

vi<strong>de</strong>ntibus his Bernardo priori <strong>de</strong> Segur, Gausbert clericus, Bernardus Petrus clericus, Petrus<br />

Raimundi, et Matfredus frater suus, et Pava mater eorum.<br />

Fevum <strong>de</strong> Moleras misit in pignus Durannus Raymundus et frater suus Poncius et Petrus et soror<br />

eorum solidos monetæ publicæ, <strong>de</strong> Pentecosten in allia Pentecosten, <strong>de</strong> illos quos melius<br />

mittendi fuerint in albi vel in sava, in tali convenientia ut si pignus reddi<strong>de</strong>rit iste Durannus et fratres<br />

sui, habitantes monachi <strong>de</strong> Segur habeant et teneant, cum dimidio modio <strong>de</strong> sigili, quæ donent<br />

Duranni Raimundo supradicto ad mensura <strong>de</strong> Segur quod venduntur vel comparantur, vi<strong>de</strong>nte Bego<br />

<strong>de</strong> Monteirad, 5 et Bertrando fratre suo, A<strong>de</strong>marus, Amelius, Isarnus, Bernardus, Bernardus prior <strong>de</strong><br />

Segur, et alii multi viri.<br />

Facta carta in mense augusti, sub die quarta, anno millesimo centesimo nono Incarnationis<br />

Dominicæ, indictione secunda, concurrente quarta, epacta <strong>de</strong>cima septima.<br />

Donation dud. Hugo.<br />

Breve memoriale <strong>de</strong> honore quem Hugo Darniz, 6 et mater sua, et nepta ipsius <strong>de</strong><strong>de</strong>runt pro<br />

re<strong>de</strong>mptione animarum suarum Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, ac loco illorum<br />

Moisiaco, et in obedientia <strong>de</strong> Securio, et ad Petrus priorat. loci omnibus que monachis ibi<strong>de</strong>m<br />

servientibus Deo, hoc est unum medium mansum, alo<strong>de</strong>m, fevum, vicariam et <strong>de</strong>cimum, cum prato<br />

totum et ab integro. Et ita <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Hugo et mater sua, quando fecit se monacha. Iste honor est in<br />

parochia Sancti Juliani <strong>de</strong> Lonzag. Fecit conventionem ille homo qui tenebat honorem <strong>de</strong> Darniz<br />

quensia quirens monachis omni tempore, et in alio loco <strong>de</strong>dit duos sextarios <strong>de</strong> civada et duas gallinas<br />

in cancelz similiter, quem si a guirenz <strong>de</strong> cunctis hominibus Hugo fecit facere donum Petro et<br />

Bernardo <strong>de</strong> Rogeiras, ac filiis eorum, hoc quod habebant in ipso manso, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt firmiter Sancto<br />

Petro in manu Petri, prioris <strong>de</strong> Securio, vi<strong>de</strong>ntibus istis Hugo <strong>de</strong> Darniz, Petrus Geraldus, Rodbertus et<br />

alii.<br />

1<br />

La Vaisse, lieu-dit à 2 km à l’ouest <strong>de</strong> Ségur.<br />

2<br />

Saint-Marcel, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Marcel-Campes (Tarn, arr. Albi, canton Cor<strong>de</strong>s), sur le Cérou.<br />

3<br />

Mont Loubet, lieu-dit à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Saint-Marcel, à cheval sur les communes <strong>de</strong> Saint-Marcel-Campes et <strong>de</strong> Ségur.<br />

4<br />

Camalières, lieu-dit à 3,5 km à l’est <strong>de</strong> Ségur.<br />

5<br />

Montirat, village à 6,5 km au nord-est <strong>de</strong> Ségur.<br />

6<br />

Darnis, lieu-dit à 4 km au nord-est <strong>de</strong> Ségur.<br />

270


Facta carta in mense Madio, feria tertia, anno millesimo centesimo <strong>de</strong>cimo Dominicæ<br />

Incarnationis, concurrente quinto, epacta vicesimo octavo.<br />

271


191.<br />

1109<br />

Donation par Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> Garnouillac.<br />

A. Original: ADTG, G 684.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 167-168.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: KARTA WANDALORIS.<br />

Vero sciant omnes homines quod ego Raimundus Bernardus <strong>de</strong> Guandalor 1 dono immo et jam vendo<br />

Deo Omnipotenti et sancto Petro et Paulo et domno Ansquitilio abbati atque monachis monasterii<br />

Moysiachi, tam nunc ibi præsentibus quam in ęternum futuris, terram illam <strong>de</strong> Granoliaco 2 et quicquid<br />

in ea habeo, excepto feodo Hugonis <strong>de</strong> Meisones et filiorum suorum, totam integram, sicut tenet atque<br />

heret terrę Geraldi <strong>de</strong> Sancta MARIA 3 usque ad Fontem Cerviolum, et ascendit per medium locum<br />

Naudę 4 usque ad estradam veterem que vadit recte ad Tolosam, et sicut partitur cum Tilloleto, et sicut<br />

dividit eam Nauda cum terra comtali <strong>de</strong> altera parte. Accipio enim propter hanc terram unum mulum<br />

per centum solidos, et unum par boum per XX ti et VIII to solidos, et unum <strong>de</strong>narium et se<strong>de</strong>cim solidos<br />

ab Arnaldo Wuillelmo, obedientiario <strong>de</strong> Guandalor.<br />

Donum hujus terre sic emptum fuit factum apud Moysiacum, super altare sanctorum Petri et Pauli,<br />

ab Incarnatione Domini anno M°C°VIIII°, in presencia et alium hominum scilicet Begonis prioris<br />

Moysiacensis, et Helie sacristę.<br />

Hoc donum fecit et conlaudavit in ea<strong>de</strong>m hora, similiter cum supradicto Raimundo Bernardo <strong>de</strong><br />

Guandalor, et jam alius Raimundus Bernardus <strong>de</strong> Argoual, 5 et Bernardus Gualterius frater suus, non<br />

tunc simul cum ipsis, sed post paucos dies, rogati ab ipso Raimundo Bernardo <strong>de</strong> Guandalor.<br />

Signum Jordani monachi. Signum Raimundi <strong>de</strong> Petra Bruna, monachi. Signum Willelmi <strong>de</strong><br />

Vilanova, monachi. Signum Raimundi Willelmi, vicario. Signum Duranni <strong>de</strong> la Mora.<br />

1<br />

Gandalou, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin.<br />

2<br />

Garnouillac, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin, entre <strong>Moissac</strong> et Castelsarrasin au bord <strong>de</strong> l’ancienne route <strong>de</strong><br />

Toulouse.<br />

3<br />

Il s’agit <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem. Gérald <strong>de</strong> Sainte-Marie fait don <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem en 1108-1115 (voir ciaprès).<br />

4<br />

Les Nauses, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, entre <strong>Moissac</strong> et Castelsarrasin, au bord <strong>de</strong> l’ancienne (et <strong>de</strong> l’actuelle)<br />

route <strong>de</strong> Toulouse.<br />

5<br />

Argoumbat, lieu-dit dans la commune <strong>de</strong> Beaumont-<strong>de</strong>-Lomagne.<br />

272


228.<br />

[1108/1109], 1 dimanche après Pâques<br />

Engagement par Pierre, Géraud et Hugues <strong>de</strong> Roquefort entre les mains <strong>de</strong> la comtesse<br />

Philippa, épouse <strong>de</strong> Guillaume <strong>de</strong> Poitiers, par lequel ils promettent <strong>de</strong> ne rien entreprendre sur<br />

les terres <strong>de</strong> Villelongue, dépendantes <strong>de</strong> l’abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

A. ADTG, G 692 (Andurandy 5811).<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: Scedula guirpicionis Sancte Marie <strong>de</strong> Scatallingis.<br />

Eo<strong>de</strong>m modo formaverunt et plevi<strong>de</strong>runt rursus per suam fi<strong>de</strong>m Petrus Geraldus et Geraldus atque<br />

Ugo <strong>de</strong> Rocafort, in manu comitissę uxoris Willelmi comitis Pictavensis, 2 quod numquam quererent<br />

neque caperent per violentiam nec per amorem aliquid inter (?) honore Sancti Petri in tota Villa<br />

Longa, nisi tantum duo supradicta hospicia in masis antiquis solummodo curribus (?), equitibus, et<br />

uno homine sine besta qui man<strong>de</strong>t hospicia, unum in hieme et alterum in estate, pro quibus non<br />

occi<strong>de</strong>tur ullum ominum, exceptis galbuis (?) sive anseribus (?), sicut accepit Bernardus . Hec firmatio fuit facta sine dubio die dominica in octabas Paschę, in Castello<br />

Narbonensi, 3 in presentiarum nobilium vivorum, scilicet Wilaberti <strong>de</strong> Lausac, Raimundi Willelmi <strong>de</strong><br />

Alta ..., Raimund Vuillelmi <strong>de</strong> Moysiaco, Petri <strong>de</strong> Bessenx, Begonis prioris Moysiacensis, 4 Arnaldi<br />

Willelmi, Ricardi obedienciarii Scatalingis. 5<br />

1 e e<br />

Datation d’après : Didier Panfili, Aristocraties méridionales. Toulousain-Quercy XI -XII siècles (Rennes 2010), p. 64.<br />

2<br />

Philippa, fille <strong>de</strong> Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse, épouse <strong>de</strong> Guillaume IX <strong>de</strong> Poitiers ou d’Aquitaine († 1126), qui<br />

revendiquait le comté <strong>de</strong> Toulouse.<br />

3<br />

Première mention du Château Narbonnais à Toulouse.<br />

4<br />

Cité comme prieur <strong>de</strong> 1109 à 1114.<br />

5<br />

Cité comme obédiencier <strong>de</strong> 1101 à 1107.<br />

273


192.<br />

[1049/1109]<br />

Donation par Amelius, abbé d’Aurillac, faite à Cluny, <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cayrac, en vue <strong>de</strong> sa<br />

réforme.<br />

A. Original: ADTG, G 665 (Andurandy 5249).<br />

B. Copie du XVIII e siècle d’après “l’original en parchemin”: Doat 128, f. 154r-155r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5249.<br />

A.<br />

SVME fælicitatis ac totius pru<strong>de</strong>ntiæ fulgore clarissimo, quin etiam venerabilis disciplinæ studiis<br />

eruditissimo, domno vi<strong>de</strong>licet HV[goni], jure juris abbati Cluniacensium, utinam suorum minimus<br />

monacorum, Amelius, licet indignus abbas Aureliacensium, munus æternitatis obtimum ac divinum<br />

presidium, cum vi<strong>de</strong>amus, pater karissime, totius orbis suæ redintegrationis gratia te<br />

cænobia confugere, <strong>de</strong> nostri quondam ut ea sanctitas famosi contricione conquerimur<br />

quam maxime, cæterum cum ad plenum, quod maius est, nostrum cænobium reparare nequimus,<br />

saltim quandam ex nostris cellulam quæ Cariacus 1 dicitur tuo ditioni comitimus, eo tenore scilicet ut<br />

jam predicte cellulę fratres ex tuis regulares adibeas, qui ibi hactenus fratribus innormiter viventibus<br />

studia disciplinę regularis exibeant, ac ordinem bene vivendi atentius expediant, quatinus tua gratia ibi<br />

fratrum <strong>de</strong>gentium animæ post hujus vitę terminum, futurę statim prospera mereantur accipere. Quod<br />

siqui<strong>de</strong>m tu times, ut aut ego aut quilibet <strong>de</strong> presentibus ac <strong>de</strong> futuris nostri cenobiorum fratribus <strong>de</strong><br />

tua disciplina, quod qui<strong>de</strong>m absit, quandoque aliquit <strong>de</strong>frudare temtaverint, tuo totum per quod ab illa<br />

presumtione resipiscant comitimus examini. Quod q si facere renuerint, sicuti tu temet<br />

<strong>de</strong>crevist us ac sanccimus perhenniter, quo jam predictæ illius sepe cellulę fratres aut prior<br />

aliqui Romanum a<strong>de</strong>ant Pontificem, ut quod per te successoremque tuum caritative emendare<br />

voluerint, licet inviti suo judicio emendare non <strong>de</strong>sinant.<br />

V A L E V A L E<br />

1 Cayrac, Saint-Pierre-et-Saint-Géraud (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Caussa<strong>de</strong>).<br />

274


193.<br />

[1049/1109]<br />

Donation par Grimoard <strong>de</strong> Montfa, faite à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Burlats.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />

1656), p. 9.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-quatre feuilles”<br />

(perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, f. 158r-159r.<br />

D. Autre version d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f. 272r-278r.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />

F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 49.<br />

B.<br />

Grimoardus Montis Fabe dat semi ecclesiam Burlenti, 1 et semi honorem illius ecclesie Deo et MARIE<br />

matris ejus, Petroque apostolo, et domno abbati HV[goni] Cluniacensi, atque omni congregationi ejus,<br />

pro re<strong>de</strong>mptione anime ejus parentumque suorum, excepta tutela quam retinet ipse in manu sua, atque<br />

prolis ejus valencioris ceterorum. Igitur fedum presbiterorum dat monachis custodientibus æcclesiam,<br />

semique partem juris retinet, et alteram dat monachis. Ergo ob hoc agit Grimoardus hoc donum Deo et<br />

beato Petro et domno HV[goni] omnique congregationi ejus, ut nemo ne <strong>de</strong>t ipsam hereditatem<br />

militibus, sed maneat in manu ipsius abbatis. Et si <strong>de</strong><strong>de</strong>rit, quod absit, veniat quidam filius ejus et<br />

possi<strong>de</strong>at omnem hereditatem.<br />

1 Montfa (Tarn, arr. Castres, canton Roquecourbe); Burlats (ibi<strong>de</strong>m), sur l’Agout, à 10 km au sud-est <strong>de</strong> Montfa.<br />

275


194.<br />

1110, janvier, mardi<br />

Donation par Raimond Arnaud et Huguette, sa femme, d’une part, et par Gauzfred et Bernard,<br />

d’autre part, <strong>de</strong> tous les droits qu’ils possè<strong>de</strong>nt sur l’église Saint-Etienne <strong>de</strong> Lizac.<br />

A. Original: ADTG, G 662 (Andurandy 4846).<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 31.<br />

A.<br />

[Mention dorsale ancienne:] CARTA DE SANCTO STEPHANO DE LICIAGO<br />

x,P<br />

CVM DEVS OMNIPOTENS ĘQVISSIMVS OMNIVM CREATVRARVM BENIGNISSIMVSQVE DISPOSITOR PER<br />

SACRARVM SERIEM SCRIPTVRARVM, TAM VETERIS QVAM ETIAM NOVI TESTAMENTI, AD<br />

PROMERENDA VITĘ ETERNÆ PREMIA, VNVMQVEMQVE HOMINEM <strong>de</strong> rebus propriis ab ipso vi<strong>de</strong>licet<br />

Deo sibi collatis, ei<strong>de</strong>m Creatori suo ejusque fi<strong>de</strong>libus voluntariam conferre oblationem pro<br />

redimendis precipiat peccatis, dicente Scriptura Re<strong>de</strong>mptio viri proprię divitię ejus 1 constat profecto,<br />

quia illi merito eternis tru<strong>de</strong>ntur incendiis, qui non solum sua non tribuunt Christo temporalia, verum<br />

insuper ausu nefario sponsam ipsius Ihesu Christi sanctam, scilicet Æcclesiam, jure illicito retinere, ac<br />

per partes scin<strong>de</strong>re ...erentur. Quod supplicium quamque dampnationem ego Raimundus Arnaldi<br />

pertimescens, relinquo sive cedo Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo in monasterio Moysiaco<br />

illam partem meam <strong>de</strong> illa æcclesia quę est fundata in honore Sancti Stephani Prothomartiris, in villa<br />

quę vocatur Lizagus, quam hucusque male <strong>de</strong>tinui, quicquid ..ea...ssum habere vel possi<strong>de</strong>re, totum et<br />

ab integro, dono Deo et Sancto Petro, pro peccatis meis omniumque parentum meorum, una cum<br />

consilio uxoris meę Huga, amicorumque meorum, et hoc absque ulla retentatione vel malo ingenio, ita<br />

ut ab hodierno die et <strong>de</strong>incebs nullus ex parentibus vel propinquis meis ... juste vel injuste potestatem<br />

auferendi vel contrapellandi ean<strong>de</strong>m æcclesiam sive quę ad ipsam ex mea parte pertinere vi<strong>de</strong>ntur, sed<br />

semper dit in dominio Beati Petri, in perpetuum.<br />

(autre main)<br />

Sed et ego Gauzfredus et Bernardus frater meus, simili modo, quicquid hæreditatis sive<br />

possessionis in hac ipsa ęcclesia habere vi<strong>de</strong>bamur, ea<strong>de</strong>m <strong>de</strong>votione reddimus vel dimitamus in<br />

predicto monasterio, totum omnino perpetualiter habendum. Est autem hæc nostra predictę ęcclesiæ<br />

pars quam totam dimitamus, omnis oblatio et cimiterium et primiciæ omnes et tres partes <strong>de</strong>cimi,<br />

scilicet <strong>de</strong> carnali et lino et lana.<br />

Ita sicut supra dictum est, nos omnes scilicet Raimundus Arnaldi et Gauzfredus et Bernardus<br />

totum hoc Deo et Beato Petro <strong>de</strong> Moysiaco cedimus, reddimus sive garpimus, sub hac utique<br />

interminatione, ut si nos (quod absit) aut aliquis ex parentibus nostris vel certe ex propinquis hanc<br />

nostram donationem sive guarpitionem infringere vel qualicumque modo convellere voluerit, in<br />

primis iram Dei incurrat, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> omnium sacrilegorum <strong>de</strong>bitas pro commissis poenas, nisi digne<br />

emendaverit, perpetuo luat.<br />

Hoc autem totum factum est sicut suprascriptum est, in manu domni Ansquitinii abbatis, et<br />

Bernardi prioris, simulque Bernardi cellararii cognomento quondam Al<strong>de</strong>baldi. Quam garpitionis<br />

donationem etiam super sacratissimum altare Beati Petri propriis manibus firmavimus et firmandam<br />

per hanc scripturam rogavimus, necnon presentia subiectorum testium auctoritate roboravimus.<br />

Signum Bernardi prioris. Signum Bernardi cellararii. Signum Raimundi Guillelmi. Isti sunt testes<br />

ex parte Raimundi Arnaldi. De parte vero Gauzfredi et Bernardi fratris ejus sunt hii: Antonius<br />

1 Proverbes 13,8.<br />

276


monachus, Willelmus Oddo <strong>de</strong> Villa Caslana, et Hugo <strong>de</strong> Falgairac, et Bernardus Cartator, et<br />

Durannus <strong>de</strong> Sancto Salvatore, et Pontius Bonetus et alii quamplurimi.<br />

Inserendum sane mentibus omnium pie hanc paginam legentium diligenterque memorię<br />

commendandum ac sine oblivione perpetuo tenendum, post obitum vi<strong>de</strong>licet memorati domni<br />

Ansquitinii abbatis, pro ipso fieri annuatim festive anniversarium ex predictę ęcclesię possessione, eo<br />

quod ipse liberaliter omnia contulit quicquid necessarium vi<strong>de</strong>batur in illius captivę ęcclesię diu<br />

<strong>de</strong>si<strong>de</strong>rata liberatione.<br />

(au dos)<br />

Acta sunt autem hęc in mense Januarii, sub die feria III a , Sanctę Romanę æcclesię domno Paschali<br />

papa presi<strong>de</strong>nte, Francorum vero regnum tenente Ludovicho temporaliter, ac Domino Deo nostro<br />

Regi Regum et Deo Deorum universum orbem regente perpetualiter, sub presignatione etiam annorum<br />

Domini qui est utique ab Incarnatione Domini milesimo C. X., epacta VIIII, concurrente V, luna XX. 1<br />

1 La datation pose problème. En janvier 1110, le 20e jour <strong>de</strong> la lune tombe le lundi 3. En 1111, il n’y a pas <strong>de</strong> 20e jour <strong>de</strong> la<br />

lune en janvier. La concurrente 5 (jeudi 24 mars) s’applique à 1110; l’épacte 9 (22 mars) s’applique à 1111.<br />

277


195.<br />

1110, novembre<br />

Donation par Gérald II, évêque <strong>de</strong> Cahors, faite à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny, <strong>de</strong> l’église Saint-Jacques à<br />

Cahors.<br />

A. Original dans les archives du <strong>de</strong>stinataire.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4297.<br />

B.<br />

Geraud eveque <strong>de</strong> Caors donna a St. Pierre & a St. Paul & aux Moines <strong>de</strong> Cluni l’Eglise <strong>de</strong> St.<br />

Jaques dans la ville <strong>de</strong> Caors. Au mois <strong>de</strong> Novembre L’an 1110.<br />

N°. 4297<br />

278


196.<br />

1110<br />

Donation par Amélius, évêque <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Nauphary.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 346r-347r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 112.<br />

B.<br />

In nomine Sanctæ et Individuæ Trinitatis. Ego Amelius, Dei gratia Tholosanus episcopus, 1<br />

laudantibus canonicis nostris, Arnaldo scilicet præposito, cum cæteris, ecclesiam Sancti Leopharii, 2<br />

quæ sita est in confinio Tholosani episcopatus et Caturcensis, super fluvium Tesconum, 3 dono et<br />

concedo sanctis apostolis Petro et Paulo, ad locum Cluniacum, in manu domini Pontii abbatis, et per<br />

Cluniacum etiam ad Moysiacum. Ecclesiam illam, cum appenditiis suis, sic dono per Cluniacum<br />

fratribus Moysiacensibus, ab hodie ac <strong>de</strong>inceps in pace possi<strong>de</strong>ndam.<br />

Si qua vero <strong>de</strong>inceps ecclesiastica secularisve persona hanc ipsam donationem nostram temere<br />

perturbare vel inquietare temptaverit, nisi resipuerit et ab inquietatione cessaverit, reus erit judicii.<br />

Signum domni Amelii Tholosani episcopi. Signum Arnaldi præpositi. Signum Willelmi <strong>de</strong> Murel.<br />

Actum apud Sanctas Puellas, 4 anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo <strong>de</strong>cimo, sub<br />

domno Paschali papa Secundo, regnante Ludovico rege Francorum.<br />

Hoc donum facio ego Amelius Tholosanus episcopus, salvo jure Tholosanæ ecclesiæ.<br />

1<br />

Amelius Raimond du Puy, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1106 à 1139.<br />

2<br />

Saint-Nauphary (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Villebrumier).<br />

3<br />

Le Tescou.<br />

4<br />

Mas-Saintes-Puelles (Au<strong>de</strong>, arr. Carcassonne, canton Castelnaudary-sud).<br />

279


197.<br />

1110<br />

Restitution par Amelius, évêque <strong>de</strong> Toulouse, faite à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Sainte-<br />

Colombe.<br />

A. Original: ADTG, G 697.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 344r-345v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6299.<br />

Edition: Gallia Christiana, t. 13, Instrumenta, acte XV, col. 14-15.<br />

A.<br />

Amelius Dei gratia Tolosanus episcopus, recognoscens ecclesiam Sancte Columbe que in Tolosano<br />

sita est, in territorio Cercorbensi, 1 juxta fluvium Hert, 2 juris esse Sancti Petri Cluniacensis coenobii, in<br />

manu domni Poncii abbatis, ipsam ecclesiam Sancte Columbę, cum ecclesiis ad eam pertinentibus<br />

Cluniaco restitui, salva reverentia Tholosanæ ecclesię.<br />

Hoc autem feci pro multa multumque cura dilectione, que inter nostros majores et Cluniacenses<br />

patres ab olim usque nunc conservatur, et pro sincera vereque germana amicicia quam cum predicto<br />

abbate specialiter habeo et habere semper curabo, et ut particeps esse merear Cluniacensi fraternitati<br />

in cunctis benefactis eorum, in quo bono omnes legitimos successores meos, qui hoc factum et hanc<br />

cartam laudaverunt, participes esse volo et oro.<br />

Hoc factum laudaverunt canonici nostri Tolosane sedis, Arnaldus prepositus, et Arnaldus<br />

Vuillelmus archipresbiter, cum ceteris.<br />

Vicecomes quoque Bernardus Attonis 3 ipsam ęcclesiam cum suis pertinensiis reddidit, et novam<br />

in<strong>de</strong> donationem fecit Cluniaco in manu nostra, et in manu predicti abbatis, quantum ad ipsum<br />

pertinere poterat, conce<strong>de</strong>ns ut quicumque feudalium suorum <strong>de</strong> bonis predictę ęcclesię Sancte<br />

Columbe aliquid possi<strong>de</strong>bat se volente restitueret, sed et frater meus Petrus Raimundus et uxor ejus<br />

Adila, qui predicti abbatis soror erat, quicquid <strong>de</strong> bonis ęcclesię habebant, reddi<strong>de</strong>runt gratis,<br />

simulque filium suum pulcrum Vuillelmum nomine in Cluniaco futurum monachum donaverunt.<br />

S. Amelii Tolosani episcopi, qui ecclesiam Sancte Columbe cum pertinenciis suis Cluniaco<br />

redonavit et laudavit, et cartam istam in<strong>de</strong> firmavit. S. Raimundi Auscior archiepiscopi, qui ad<br />

utramque donationem episcopi scilicet atque vicecomitis presens fuit. S. Arnaldi Raimundi prepositi.<br />

S. Arnaldi Vuillelmi archipresbiteri. S. Isarni Frigdilensis prioris. S. Vuillelmi capellani. S. Bernardi<br />

Attonis vicecomitis. S. Bertranni <strong>de</strong> Villamodi. Porro alii quamplures monachi et clerici et milites<br />

extiterunt testes.<br />

Actum apud Sanctam Eulaliam prope Carcassonam, 4 in manu domni Pontii Cluniacensis abbatis,<br />

anno ab Incarnatione Domini M°.C°.X°., sub domno Pascali papa Secundo, Ludovico rege<br />

Francorum.<br />

Albertus Teutonicus rogatus SCRPSIT.<br />

1 Le Kercorb ou Chercorbès appartenait au pagus Tolosanus (Sabarthès, p. XI).<br />

2 Sainte-Colombe-sur-l’Hers (Au<strong>de</strong>, arr. Limoux, canton Chalabre), sur l’Hers.<br />

3 Bernard Atton, vicomte <strong>de</strong> Carcassonne <strong>de</strong> 1083 à 1129: M. Mahul, <strong>Cartulaire</strong> et archives <strong>de</strong>s communes <strong>de</strong> l’ancien<br />

diocèse et <strong>de</strong> l’arrondissement administratif <strong>de</strong> Carcassonne, vol. 5 (Paris 1867), p. 248; Jean Guilaine, Daniel Fabre,<br />

Histoire <strong>de</strong> Carcassonne (Toulouse 1984).<br />

4 Sainte-Eulalie (Au<strong>de</strong>, arr. Carcassonne, canton Alzonne).<br />

280


198.<br />

1112<br />

Jugement rendu par le pape Pascal II, attribuant l’abbaye du Mas-Grenier à <strong>Moissac</strong>.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné fin XIV e siècle d’après <strong>de</strong>s “cartis antiquis”: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f.<br />

161ra-rb.<br />

B.<br />

Demum cum abbate et fratribus Clusinis fuit diu litigatum <strong>de</strong> predicta abbacia coram papa Pascali II<br />

et <strong>de</strong>leguatum et leguatum sedis apostolice, et pro monasterio Moyssaci fuit judicatum et cognitum,<br />

prout in cartis antiquis plenius est vi<strong>de</strong>ri.<br />

281


199.<br />

1113, 20 avril<br />

Donation par Bernard Guillaume <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Germain [<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>] et <strong>de</strong> son dîmaire.<br />

A. Original: ADTG, G 633 (Andurandy 3442).<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3442.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: : ÆCCLESIA SANCTI<br />

: GERMANI<br />

: EPISCOPI<br />

Ax,P W<br />

IN NOMINE Dei Omnipotentis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, ego Raimundus Willelmi concedo et<br />

dono Domino Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo in monasterio Moysiacho, pro salute animę<br />

meę et parentorum meorum, ecclesiam Sancti Germani episcopi, cum honore ecclesiastico, totum<br />

<strong>de</strong>cimum et cimiteria. Que scilicet ęcclesia alodum vetus erat Sancti Petri Moysiachensi ęcclesię.<br />

Habet enim adjacentias, ex parte orientis, fluvium que dicitur Ambolas, et dividitur cum parrochia<br />

Sanctę Liberatę; ex parte meridiano, magnum fluvium Tarnis; ex parte aquilonis, strata publica que<br />

dicitur Avilaner; ex parte occi<strong>de</strong>ntis, ut dividitur cum parrochia Moysiacensi ęcclesię Sancti<br />

Michaelis.<br />

Simili modo dono et concedo alium <strong>de</strong>cimum que dividitur ab illo <strong>de</strong>cimo Aimerici Rufi, et<br />

Willelmi Hugonis, et Sancti Laurencii. Decimum vero totum <strong>de</strong> labore meo sive in vineis sive in<br />

culturis, ubicumque sit, dono et concedo.<br />

Per hanc enim redicionem et concessionem accepi ab eis duos equos obtimos precium ad preciatos<br />

quingentis solidis, et unum mulum val<strong>de</strong> bonum ad preciatum solidis ducentis.<br />

Facio enim hec omnia cum consilio et volumptate parentorum meorum, scilicet Raimundi <strong>de</strong>l<br />

Pojet, et Bernardi <strong>de</strong> Mont Pesad, nepotum meorum, in manu domni Ansquitilii abbatis, et Helię<br />

sacriste, et aliorum virorum.<br />

Facta carta cum stipulacione subnixa, anno millesimo centesimo tercio <strong>de</strong>cimo, indicione VI,<br />

Romano pontifice domno Paschali papa II°, regnante Philippo rege, 1 Caturcensi ęcclesię Geraldo<br />

episcopo regente. 2<br />

Signum Geraldi <strong>de</strong> Tilols. S. Aimerici monachi. S. Arnaldi Willelmi <strong>de</strong> opera. S. Raimundi <strong>de</strong>l<br />

Pojet. S. Bernardi <strong>de</strong> Mont Pesad. S. Stephani Guilaran.<br />

Facta sunt enim mense Aprili, duo<strong>de</strong>cimo kalendas Madii.<br />

1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />

2 La datation pose problème: en 1113, Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1060 à 1108, était déjà mort <strong>de</strong>puis plusieurs années. Ne<br />

l’aurait-on pas su à <strong>Moissac</strong> ?<br />

282


200.<br />

1114, 14 août<br />

Donation par Raymon<strong>de</strong> [<strong>de</strong> Gandalou] et ses fils <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Germain <strong>de</strong><br />

Villelongue, au bord <strong>de</strong> la Garonne. – Confirmation du temps <strong>de</strong> l’abbé Etienne, par Raimond<br />

Bernard <strong>de</strong> Gandalou.<br />

A. Deux rédactions, originaux perdus.<br />

B. Copie sur une feuille détachée d’un cartulaire <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong> moitié du XII e siècle: ADTG, G<br />

571 (Andurandy 5799).<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5798.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5799.<br />

Edition: Müssigbrod 1988, p. 171.<br />

B.<br />

Scriptum est quia sicut aqua extinguit ignem, ita elemosina extinguit peccatum. 1 Quapropter, ego<br />

Raimunda cunctique mei liberi, Oddo scilicet, Ramundus, Rainaldus, Ricardus, donamus atque<br />

relinquimus Deo Omnipotenti, cujus est totum quod est optimum, et sanctis apostolis ejus Petro et<br />

Paulo atque monasterio Moysiaco ac monachis in eo habitantibus, tam futuris quam presentibus,<br />

medietatem ecclesie sancti Germani, que est juxta Garonnam, in Villa Longa, 2 et quicquid in ea<br />

parentes nostri umquam habuerunt, hac nos actenus habemus vel habere <strong>de</strong>bemus, totum donamus ex<br />

integro, sine omni dolo, pro remissione peccatorum nostrorum, scilicet medietatem ecclesie ac<br />

medietatem <strong>de</strong>cimarum, primiciarum, oblationum, atque totius ecclesiastici, in manus Arnaldi<br />

Willelmi, tali pacto ut sicut seniores monachi sepelierunt propter hoc virum meum Raimundum apud<br />

Moysiacum, ita sepeliant et me et meos infantes, cum censu nostro quem <strong>de</strong><strong>de</strong>rimus eis pro posse<br />

nostro.<br />

Hanc donationem fecimus, ego Ramunda et filii mei Oddo, Ramundus, Rainaldus et Ricardus,<br />

apud Moysiacum, super altare sanctorum apostolorum Petri et Pauli, in ipsa die qua sepultus est vir<br />

meus Raimundus, in vigilia Assumpsionis Sancte Marie Dei Genitricis.<br />

Signum Arnaldi Willelmi operarii. Signum Begonis priori. Signum Petrus sacrista; monachis.<br />

Laici: Signum Ramundus Bernardus <strong>de</strong> Gandalor. Signum Arnaldus <strong>de</strong> Varazad. Signum Orsetus <strong>de</strong><br />

Sancto Salvatore. Signum Stephani Guilarandi. Signum Deus<strong>de</strong> Bonet, et multi alii.<br />

Anno ab Incarnatione Domini M°C°.XIIII, regnante Ludoico rege Francorum et Amelio episcopo<br />

civitas Tholose, et Il<strong>de</strong>fonso comite gubernante.<br />

* * *<br />

Hanc totam donationem suprascriptam Ramundus Bernardus <strong>de</strong> Gandalor, maritus filie Siguini <strong>de</strong><br />

Sancto Cirico, concessit et confirmavit, pro re<strong>de</strong>mptione anime sue et parentum suorum Domino Deo<br />

et sanctis apostolis Petro et Paulo et ecclesie Moysiacensi et dompno Stephano ejus<strong>de</strong>m ecclesie<br />

abbati 3 4 .<br />

C.<br />

1 Siraci<strong>de</strong> 3,33.<br />

2 L’archidiaconé <strong>de</strong> Villelongue s’étendait entre Tarn, Garonne, Tescou et Tescounet: François Moulencq, Firmin Galabert,<br />

Documents historiques sur le Tarn-et-Garonne, t. 1 (Montauban 1879 = reprint Paris 1991), p. XLIV. Il s’agit du lieu-dit <strong>de</strong><br />

Saint-Germain, à 2 km au sud <strong>de</strong> Castelsarrasin, près <strong>de</strong> la Garonne, à ne pas confondre avec Saint-Germain, à 3,5 km à l’est<br />

<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

3 Etienne <strong>de</strong> Roquefort, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1152 (?) à 1172 (?).<br />

4 Fin <strong>de</strong> la page, on ignore si le texte continue.<br />

283


Raimon<strong>de</strong> et ses enfans donnent au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> la moitié <strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong> St Germain qui est<br />

sur Garonne dans Villelongue, a la charge par les Religieux <strong>de</strong> lui donner <strong>de</strong> sepulture a <strong>Moissac</strong> a<br />

elle & a ses enfans-sans date.<br />

N° 5798<br />

D.<br />

Feuille <strong>de</strong>tachée <strong>de</strong> quelque livre ancien qui rapporte la susd. donation <strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong> St Germain & y<br />

est datée <strong>de</strong> l’an 1114. Plus donation d’une alo<strong>de</strong> dite Kausac <strong>de</strong> l’an 1123.&c. imparfait et inutile.<br />

N° 5799<br />

284


***.<br />

[vers 1110/1114] 1<br />

Notice sur les donations faites par Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou.<br />

A. Original: ADTG, G 684.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 1v.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 168-169.<br />

A .<br />

Notum sit omnibus ominibus, quod Raimundus Bernardus <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro Moysiaci illam<br />

vineam et illud casale quod tenebat <strong>de</strong> illo Bernardo <strong>de</strong> Cruce, et ipsum Bernardum et totam suam<br />

tenenciam et totam illum honorem quod Arnaldus Willelmi 2 posset intra vallem conquirere,<br />

quicumque <strong>de</strong> illo aliquid abet, totum concessit ut libere conquiereret. Et in saltu suo <strong>de</strong>dit pascua<br />

omnibus porcis ejus propriis. Dedit etiam ei omni anno XII <strong>de</strong>narios in hoc quod ipse Raimundus<br />

Bernardi <strong>de</strong> pascuis aliorum aberet. Et in mercato <strong>de</strong> Gandalor <strong>de</strong>dit ei medietatem sue medietatis,<br />

quam tebenat <strong>de</strong> comite Tolose. Et ipse Arnaldus Guillelmi <strong>de</strong>dit Raimundo Bernardi medietatem<br />

<strong>de</strong>cimi, quod abebat in ipso mercato, et pro isto dono accepit Raimundus Bernardus ab Arnaldo<br />

G[uillelmi] suum palafredum, in precium LX solidorum.<br />

Facta sunt hec in presentia domni Ansquitinii abbatis.<br />

* * *<br />

Donavit etiam Raimundus Bernardi Deo et sancto Petro terram <strong>de</strong> Pug Baldus. Et si aliquis illam<br />

terram tolleret, et ille non faceret eam tenere secure. Laudavit in terram illam que subtus Calciatam est<br />

in pignus XL solidos Caturcenses, et pro hoc accepit ab Arnaldo G[uillelmi] palafredum bonum.<br />

Signum uxoris Raimundi Bernardi. Rainaldi <strong>de</strong> Gandalor.<br />

* * *<br />

Dedit Raimundus Bernardi post multum tempus Deo et sancto Petro Moysiaci, et domno Aquitinio<br />

abbati, terram que vocatur <strong>de</strong> Granolag, 3 subtus stratam que vadit <strong>de</strong> Moysiaco ad Tolosam, in qua<br />

habebat medietatem Uguo <strong>de</strong> . 4 Istam terram miserat in pignus monachis Moysiaci pro<br />

sepultura matri sue, pro centum solidis, et pro sepultura fratris sui Guillelmi Bernardi pro aliis C.<br />

Postea donavit eam in alodium Deo et sancto Petro, pro re<strong>de</strong>mptione anime sue et parentum<br />

suorum, et fecit ut Raimundus Bernardi d’Argumbal 5 et Bernardus Galterius frater suus, ad quos hec<br />

terra pertinere vi<strong>de</strong>batur, donarent et firmarent terram istam in alodium pro salute anime sue et<br />

parentum suorum, Deo et sancto Petro. Et pro hoc dono accepit Raimundus Bernardi ab Arnaldo<br />

Guillelmi mulum precii centum solidorum, et insuper in diverses rebus XLIIII or solidos, et unum<br />

<strong>de</strong>narium. Dividitur hec terra per medium locum <strong>de</strong> Nauda, <strong>de</strong> duabus partibus.<br />

Signum Raimundi Willelmi. Poncii Bonet. Signum Stephani Bonet. Signum Rainaldi <strong>de</strong> Gandalor,<br />

qui erat serviens illius terre. Ejus consilio hec omnia facta sunt.<br />

1 Cette notice sans date énumère les donations successives faites par Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou. Celle <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong><br />

Garnouillac étant <strong>de</strong> 1109, la présente notice doit être datée <strong>de</strong> 1110 environ. Elle est antérieure à 1114, Raimond Bernard <strong>de</strong><br />

Gandalou étant décédé en 1114.<br />

2 Arnaud Guillaume est mentionné comme ‘ouvrier’ <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1114 à 1126.<br />

3 Garnouillac, lieu-dit au nord <strong>de</strong> Castelsarrasin. Voir l’acte <strong>de</strong> 1109.<br />

4 Il s’agit probablement d’Hugues <strong>de</strong> Meisonnes: voir acte <strong>de</strong> 1109.<br />

5 Argoumbat, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Beaumont-<strong>de</strong>-Lomagne.<br />

285


201.<br />

[1108/1115]<br />

Donation par Géraud, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4296.<br />

B.<br />

Donation <strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong> Notre Dame <strong>de</strong> L Herm 1 faite au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> par Geraud. 2 Etant<br />

abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> Ansquitil, regnant Jesus Christ & Louis Roy <strong>de</strong>s françois, Guillaume Comte <strong>de</strong><br />

Poitiers & <strong>de</strong> Toulouse, Amellus Eveque <strong>de</strong> Toulouse. 3 cette Eglise semble etre plustot dans le<br />

Dioceze <strong>de</strong> Toulouse ou Montauban que dans celuy <strong>de</strong> Caors, puisqu’il y a pour confront <strong>de</strong>ux<br />

chemins dont l’un va a <strong>Moissac</strong> & l’autre a Garonne.<br />

N°. 4296.<br />

1<br />

Sancta Maria <strong>de</strong> Eremo, <strong>de</strong>venu Sancta Maria <strong>de</strong> Elemo, s’appelle aujourd’hui Notre-Dame d’Alem, église située sur la<br />

commune <strong>de</strong> Castelsarrasin: Gayne, p. 36.<br />

2<br />

Géraud <strong>de</strong> Sainte-Marie et Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou figurent dans l’acte <strong>de</strong> 1109 (voir ci-<strong>de</strong>ssus).<br />

3<br />

Eléments <strong>de</strong> datation: Ansquitil, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1085 à 1115; Louis VI le Gros, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1108 à 1137;<br />

Guillaume IX d’Aquitaine, comte <strong>de</strong> Poitiers, prétendant au comté <strong>de</strong> Toulouse, † 1127; Amelius Raimond du Puy, évêque<br />

<strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1106 à 1139.<br />

286


Contrat <strong>de</strong> mariage d’Etienne Guileran.<br />

203.<br />

[1085/1115], juillet, dimanche<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3377.<br />

B.<br />

Etienne Guilaran en epousant Peironille sa femme fit pacte que les enfans qu’il auroint d’elle auroint<br />

La moitié <strong>de</strong> l’eau <strong>de</strong> St. Pierre, Raimond & Guill. e & Sicard son frere & leurs parents donnerent<br />

aud. Etienne Guilaran la moitié du fief qui est au Luc. Au mois <strong>de</strong> Juillet un jour <strong>de</strong> Dimanche,<br />

regnant notre Seigneur Jesus Christ, du tems d’Ansquitil Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> c’est vers l’an 1100.<br />

N°. 3377.<br />

287


204.<br />

[1085/1115]<br />

Restitution par Arnaud Gausbert <strong>de</strong>s biens <strong>de</strong> Saint-Avit, <strong>de</strong> Saint-Genès et <strong>de</strong> Bonnemort.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” du<br />

milieu du XII e siècle: Doat 129, f. 61r-62v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 86.<br />

B.<br />

De honore Sancti Aviti. 1<br />

Notum volumus fieri qualiter Arnaldus Gausberti 2 iniurias non timens facere habitatoribus Sancti<br />

Petri, post multas et diversas torturas, et quod violenter acceperat ipsum honorem in fevum per<br />

manum Bernardi <strong>de</strong> Montfort, 3 tan<strong>de</strong>m perveniens ad finem et concordiam cum domno abbate<br />

Asquitino et et monachis Moisiassensis monasterii, accepit ab eis centum solidos et unum equum per<br />

quadraginta solidos.<br />

Et firmavit et laudavit ipsum honorem Sancti Aviti, per consilium uxoris suæ Ramæ, et per<br />

absolutionem et consilium ipsius Bernardi <strong>de</strong> Montfort, quantumcumque ibi juste aut injuste requirere<br />

poterat, ut teneant, habeant et possi<strong>de</strong>ant habitatores Sancti Petri Moysiaco, quamdiu cælum imminet<br />

terræ.<br />

Alios vero honores, id est ecclesiam Sancti Genesii, 4 et honorem <strong>de</strong> Bonomorte, laudavit similiter<br />

ipse Arnaldus Gausbertus, pro eo<strong>de</strong>m dono Sancto Petro et habitatoribus ejus, tali sane ratione, quod<br />

si sui feuzales <strong>de</strong> ipsis honoribus sibi servire noluerint nequaquam ad ipsos se convertant honores, sed<br />

monachis qui tenuerint querat servitium in<strong>de</strong> super fluvium, sed secundum quod honores fuerint.<br />

Ita laudavit et firmavit tenendum eum consilio uxoris suæ supradictæ, et Bernardi <strong>de</strong> Montfort, et<br />

Baroni <strong>de</strong> Monte Berterio, 5 in præsentia multorum testium.<br />

S. Martelli. S. Boschet. S. Hugoni <strong>de</strong> Messonens. 6 S. Bernardi <strong>de</strong> Urafol.<br />

1<br />

Dans le contexte géographique <strong>de</strong> la moyenne Garonne, autour <strong>de</strong> Montfort, Saint-Genès et Montbartier, Saint-Avit ne<br />

s’explique que comme Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes, l’ancien “Saint-Pierre-et-Saint-Avit”. Cf. Régis <strong>de</strong> la Haye, Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes<br />

est-il l’ancien Cerrucium ?, in: BSATG 119 (1994), p. 73-83. L’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> possédait encore d’autres Saint-Avit:<br />

Saint-Avit <strong>de</strong> Combelongue, dépendance <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong>-en-Calvère, et Saint-Avit <strong>de</strong> Haute-Serre, près <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong>venu<br />

prieuré au XIII e siècle.<br />

2 e<br />

Arnaud Gausbert figure dans un relevé <strong>de</strong>s engagements <strong>de</strong> l’abbaye à Escatalens, du début du XII siècle. Il possédait la<br />

condamine ‘<strong>de</strong> Illo Casse’.<br />

3<br />

Monfort, lieu-dit sur la commune d’Escatalens, sur le bord <strong>de</strong> la Garonne, à 3 km au sud-est d’Escatalens.<br />

4<br />

Saint-Genès, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelferrus (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-<br />

Grave), sur l’ancien confluent <strong>de</strong> la Gimone et <strong>de</strong> la Garonne.<br />

5<br />

Montbartier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

6<br />

Maissonnié, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Valence, à 1,5 km au nord-est <strong>de</strong> Valmence. – Hugo <strong>de</strong> Meissonnes figure dans un<br />

acte <strong>de</strong> 1092. Il possédait l’honneur <strong>de</strong> Granouillac (relevé <strong>de</strong>s engagements d’Escatalens, début XIIe siècle).<br />

288


ABBATIAT DE ROGER<br />

(1115-1131/35)<br />

205.<br />

1116<br />

Donation, faite par Pierre <strong>de</strong> Arifar, à <strong>Moissac</strong> et au Ségur, <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église Sainte-Marie<br />

<strong>de</strong> Gabausse.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 348r-349r.<br />

Edition: Cabié, N.<br />

B.<br />

Notum sit omnibus hominibus præsentibus et futuris, quod ego Petrus <strong>de</strong> Arifar <strong>de</strong>dit Deo et sanctis<br />

apostolis ejus Petro et Paulo in monasterio Moisiacensi, atque in obedientia <strong>de</strong>l Segur, ecclesiam <strong>de</strong><br />

Sancta Maria <strong>de</strong> Gavauzas, 1 medietatem cum omnibus ecclesiasticis suis, scilicet cum cimiterio, cum<br />

primiciis, et cum <strong>de</strong>cimis, pro salute animæ meæ, et omnium parentum meorum, cum Amblardus frater<br />

suus, et Raimundus Gros, et Amblardus suo cosino, donaverunt et lauva<strong>de</strong>runt cum supradictis<br />

honoribus votum et ab integrum sines tota releguda.<br />

Hoc autem donum factum est et firmatum in manus Bernardi Assalit prioris <strong>de</strong>l Segur.<br />

Si quis vero, quod absit, <strong>de</strong> parentibus vel ex hæredibus meis contra hanc cartam vel donationem<br />

meam venire temptaverit vel contradictor extiterit, in primis iram Dei incurrat, et omnes maledictiones,<br />

quæ in Veteri et Novo Testamento continentur, sustineat, et cum Juda, qui Dominum tradidit, in Inferno<br />

particeps fiat, amen, nisi cito emendaverit et satisfecerit.<br />

Facta est donatio ista anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo <strong>de</strong>cimo sexto, regnante<br />

Ludoyco rege Francorum, vi<strong>de</strong>ntibus istis Aunari et Arriol Alaman <strong>de</strong> Albi, Hestolt <strong>de</strong> Lumbers, 2 et<br />

Durant Raimon et A<strong>de</strong>mar Amel <strong>de</strong> Monester, 3 et Isarn <strong>de</strong> Verac, 4 et Vilelm Amalvi et aliis multis.<br />

Valere.<br />

1 Labasti<strong>de</strong>-Gabausse (Tarn, arr. Albi, canton Carmaux-sud).<br />

2 Lombers (Tarn, arr. Albi, canton Réalmont).<br />

3 Monestiés (Tarn, arr. Albi, ch.l.c.).<br />

4 Virac (Tarn, arr. Albi, canton Monestiés).<br />

289


206.<br />

[1099/1118]<br />

Lettre du pape Pascal II à propos <strong>de</strong> l’éradication <strong>de</strong> la simonie.<br />

B.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie <strong>de</strong>s années 1100-1120: Paris, BN, ms.lat. 2077 (manuscrit moissagais), f. 174r-v.<br />

Edition: Mansi 14,378<br />

Indiqué: Jaffé 6613a (1941).<br />

Fraternæ (æternæ) mortis crimen incurrit, quisquis, cum potest, frater fratrem a morte minime<br />

<strong>de</strong>fendit. Nos quoque, qui excellentiae vestrae summum discrimen audivimus, summi reatus poenam<br />

incurrimus, si tacemus; Domino per prophetam terribiliter testante quod profecto sanguinem fundit,<br />

qui impiorum iniquitatem racendo dissimulat. Audivimus enim, quod val<strong>de</strong> miramur, quod fueri spud<br />

vos ordines pecuniis distrahuntur, dum quicumque tale aliquid attentaverit omino hæretici<br />

comprobentur, sancto Spiritu per Gregorium intonante, quia quisquis per pecuniam ordinatur, ad hoc<br />

ut fiat hæreticus promovetur. 1 Et ut nostræ hujus paginilæ non præsumptionem, sed timoris caussam<br />

fuisse monstremus, beatus i<strong>de</strong>m prosequitur: Quisquis contra simoniacam et neophytorum hæresim<br />

pro officii sui loco vehementer non arserit, cum eo se non dubitet habiturum portionem, qui primus<br />

commisit hoc piaculare flagitium. Quibus in verbis cum hæretica et simoniaca et neophytorum<br />

hæresis exprimatur, quod etiam morte dignissimum crimen sit apertissime <strong>de</strong>claratur, protestante per<br />

Augustinum divino oraculo ac dicente: Firmissime tene, et nullatenus dubites, omnem hæreticum vel<br />

schismaticum, quamvis multas ellemosynas faciat, vel etiam pro Christo sanguinem fundat, cum<br />

Diabolo et angelis ejus æterni ignis incendio mancipandum, nisi ante finem hujus catholicæ vitæ<br />

fuerit incorporatus et reintegratus Ecclesiæ. 2 Hinc est quod Dominus ven<strong>de</strong>ntes et ementes <strong>de</strong><br />

Templo ejecit; Dathan et Abiron ambientes terra glutivit; Simonemque tentantem Petrus damnavit;<br />

omnesque simoniacos ecclesiasticis jaculis Petrus perpetuo anathemate con<strong>de</strong>mnavit. Et turpe nimium<br />

est, ut in plenissimum jam vigorem confirmatæ Ecclesia, tam ferali inimico succumbat; i<strong>de</strong>oque in<br />

promordio suæ infantiæ tanta virtute triumphabat. Si quis autem objecerit, non consecrationes, sed res<br />

ipsas, quæ ex consecratione proveniunt, vendi; vi<strong>de</strong>tur qui<strong>de</strong>m aliquis dicere, nihil autem penitus<br />

sapere.<br />

Nam cum corporalis ecclesia, aut episcopus val abbas, aut tale aliquid sine rebus corporalibus et<br />

exterioribus in nullo proficiat; sicut nec anima sine corpore temporaliter vivit. Quisquis eorum<br />

alterum vendit, sine quo alterum habere non provenit, neutrum non venditum non <strong>de</strong>relinquit. Quam<br />

tamen objectionem sacer penitus canon exterminat; cum procuratorem vel <strong>de</strong>fensorem ecclesiæ vel<br />

regulæ subjectum per pecunias ordinari prohibeat, ut interventores quoque tanti sceleris anathematis<br />

mucrone succidat. Quid plura? Si anathematizati et excommunicati, et ut vere hæretici simoniaci et<br />

neophyti a numero sunt fi<strong>de</strong>lium ecclesiae separati, quis non vi<strong>de</strong>at, quod hujusmodi sacerdotum aut<br />

clericorum missae et orationes Dominum ad iracundiam super populum provocent, quem placari<br />

talibus cre<strong>de</strong>bamus? Scriptum est enim: Omne quod non est ex fi<strong>de</strong>, peccatum est. 3 Et ut vere sacrificii<br />

locus extra catholicam ecclesiam non est. Un<strong>de</strong> et dicitur: Haereticum hominem post primam et<br />

secundam correctionem <strong>de</strong>vita. 4 Quomodo ergo tales episcopos, abbates vel religiosos clericos<br />

<strong>de</strong>vitamus? Si eorum missas audimus, cum quibus, si vel simul oramus, excommunicationem<br />

1 in epist. ad episc. lib. 4, ep. 56.<br />

2 Augustinus, Liber <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>, c. 39.<br />

3 Romains 14,23<br />

4 Titus 3,10.<br />

290


subimus? Quos qui<strong>de</strong>m sacerdotes esse saltem cre<strong>de</strong>re omnino errare est, cum Petrus Simoni dicat:<br />

Pecunia ta tecum sit in perditionem; quia existimasti donum Dei pecuna possi<strong>de</strong>re. 1 Ubi cum<br />

existimasti dicitur, patet, quia non pro eo quod fecerit, sed quia facere se posse credi<strong>de</strong>rit<br />

con<strong>de</strong>mnatur. Cum tamen minus sit existimare quam cre<strong>de</strong>re. Cum itaque hæreticum qualemcumque<br />

esse, sit certa et indubitata damnatio, quid valet Arianos, Sabellianos, Fotinianos, impiosque<br />

Manichæos pene orbe populisse, si simoniaca et neophytorum haeresis, quae ut beatus Gregorium<br />

dicit, ante omnes in sancta ecclesia diabolica frau<strong>de</strong> surrexit, 2 quasi prima et maxima ecclesiae<br />

castitatem foeda nimium pollutione contaminetur? Igitur in Dominum et propter Dominum vestram<br />

excellentiam et omnes fi<strong>de</strong>les in Christo cupitis, summopere inflate, ut tam saeva pestis, quae in<br />

universos jam populos usquequaque saeviendo aeterna morte malctavit, vestra auctoritate et exemplo<br />

penitus <strong>de</strong>struatur, ne ulterius, quod absit, in Spiritum peccare, neque hic, neque in futuro saeculo<br />

remittatur.<br />

1 Actes 8,20.<br />

2 …. ** ….<br />

291


207.<br />

1119, lundi 12 mai<br />

Donation en fief par Gauzfred <strong>de</strong> Ruina <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> Broill, sise dans la paroisse <strong>de</strong> Saint-Loup,<br />

reçue par Bernard, obédiencier.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant seze<br />

feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 350r-351r.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 324-325.<br />

B.<br />

Notum sit omnibus præsentibus et futuris, quod Gauzfredus cognomento <strong>de</strong> Ruina et uxor ejus Aicia<br />

<strong>de</strong><strong>de</strong>unt quandam terram in fevo Bernardo monacho Moisiaci, qui obedientiam sancti Lupi tenebat, et<br />

successoribus ejus, imperpetuum, per tres concas <strong>de</strong> civada, et per tres panes, et per tres <strong>de</strong>narios. Et hæc<br />

terra est in parrochia ejus<strong>de</strong>m ecclesiæ juxta flumen Raz, et vocatur <strong>de</strong> Broill. Et ipsa terra fuit merlo et<br />

fort Arroi et aner Roy.<br />

Postea is<strong>de</strong>m Gauzfredus misit in pignus prædictam terram iamdicto Bernardo monacho et<br />

successoribus ejus, coram domino Rodgerio abbate, per quinquaginta et quinque solidos monetæ<br />

publicæ Agennensis, tali convenientia, ut nulli parentum ejus eam redimere liceat, nisi ejus filio.<br />

Huius rei testes fuerunt Vigoros, canonicus sancti Stephani, et Bernardus Vallat, Vuillelmus <strong>de</strong><br />

Christiniaco, et ipse Gauzfredus, et uxor ejus Aicia, et ipse Bernardus, qui hoc pignus ab eis accepit.<br />

Facta carta ista quarto idus Maii, feria secunda, anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo<br />

<strong>de</strong>cimo nono.<br />

292


208.<br />

1119, mai, jeudi<br />

Donation par Bernard Aton, vicomte <strong>de</strong> Béziers, <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Sainte-Marie <strong>de</strong> Sorèze.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné XIV e siècle: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 161va.<br />

C. Copie: BN, ms. lat. 1797, f. 79v.<br />

Editions: HGL, t. 5, col. 875-876; Gallia Christiana, t. 1 (Paris 1870), col. 163-164.<br />

C.<br />

Rex regum et Dominus dominantium, 1 potestas potestatum, dat notitiam servis suis qualiter possint<br />

pervenire ad Deum.<br />

Igitur ego Bernardus vicecomes fateor me reum esse et culpabilem in omnibus viis meis et insuper <strong>de</strong><br />

ecclesiis quæ in potestate mea sunt male ordinatæ. Quarum una est monasterium sanctæ Mariæ<br />

Soricensis, 2 quæ modo vi<strong>de</strong>tur sæculariter stare.<br />

Idcirco volens ego ut ibi Regula sancti Benedicti possit observari et teneri, volo adjutorium post<br />

Deum domini Rogerii abbatis monachorum Moisiacentium, 3 et dono ordinationem ego Bernardus Ato,<br />

vicecomes, et uxor mea Cæcilia et filii mei Rogerius et Raymundus præfati monasterii sanctæ Mariæ<br />

Soricensis Domino Deo et beatis apostolis Petro et Paulo et monasterio Moisiaco, ut <strong>de</strong>inceps ordinetur<br />

secundum regulam sancti Benedicti, intus et foris, per manum domni abbatis Moisiacensis et fratrum<br />

Moisiacensium, quamdiu voluerint bene ordinare.<br />

Ordinamus itaque ut ullus comes Tolosanus ibi ullum dominium habeat, nisi solus Bernardus<br />

vicecomes et progenies illius.<br />

Anno ab Incarnatione Domini MCXIX facta carta ista, in mense maio, sub die feria V, regnante<br />

domino Ludovico rege. 4<br />

S. domni Arnaldi, abbatis Cellæ Medulfi. 5 S. Bernardi A<strong>de</strong>lbaldi. S. Bertrandi <strong>de</strong> Maismore. S.<br />

Guilaber <strong>de</strong> Laurac. S. Bernardus Bonfilius. S. Bertrandus Poncius <strong>de</strong> Auriac. R. Raymundi <strong>de</strong> Rocafort<br />

et multi alii.<br />

1 1 Timothée 6,15.<br />

2 Sorèze (dép. Tarn, arr. Castres, commune Dourgne), abbaye Suricinum.<br />

3 Roger, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1115 à 1131/1135.<br />

4 Louis VI le Gros, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1108 à 1137.<br />

5 Cella Medulfi, Saramon (dép. Gers, arr. Auch, ch.-l.c.).<br />

293


209.<br />

1119<br />

Abandon par Arganiadz <strong>de</strong> Teuleiras <strong>de</strong> tout ce qu’il possè<strong>de</strong> dans l’honneur <strong>de</strong> Botirans.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 10r.<br />

B.<br />

Sciendum est quod Arganiadz <strong>de</strong> Teuleiras gurpivit Deo et Sancto Petro Moysiaci et domno Rotgerio<br />

abbati, cunctis monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus, honorem <strong>de</strong> Butira, 1 totum ab integro, quem juste vel<br />

injuste tenebat <strong>de</strong> vicecomite. Et erat et est alodium Sancti Petri Moysiaci. Qui honor est in terra <strong>de</strong><br />

Serras, quem tamen numquam sine clamore tenuit, donec, sicut supra dictum est, libere et absque ulla<br />

retentione gurpivit, sicut melius exquiri potuit a clamantibus monachis.<br />

Sed domnus abbas Rotgerius volens habere <strong>de</strong> eo causimentum, <strong>de</strong>dit ei <strong>de</strong> ea<strong>de</strong>m terra in fędum<br />

centum sextairadas ad mensuram que modo currit, et <strong>de</strong>cem casalia, tali convenientia, ut sicut Johannes<br />

<strong>de</strong> Cornellas 2 et Aichelmus et Arnaldus Guillelmi <strong>de</strong> Bosc Cairal, 3 vel alii homines Sancti Nicholai<br />

serviunt honores suos, et ipse serviat secundum quod ejus tenguda levaverit, quod i<strong>de</strong>m Arguaniadz<br />

libenter et pacifice recepit.<br />

Hęc autem supradicta guirpicio facta est in manu domni Rotgerii abbatis, presentibus et vi<strong>de</strong>ntibus<br />

Arnaldo Guillelmi <strong>de</strong> opera, 4 Gauzfredo <strong>de</strong> la Volta, Guillelmo <strong>de</strong> Usma, 5 Aichelmo, Stephano<br />

A<strong>de</strong>mari, Raimundo <strong>de</strong> Sancto Salvio, Arnaldo <strong>de</strong> Orso, Arnaldo Guillelmi <strong>de</strong> Bosc Cairal, Fortone <strong>de</strong><br />

Lastaonar 6 et aliis multis.<br />

Facta carta anno Domini M o .C o .VIIII o . <strong>de</strong>cimo, 7 regnante Ludovico Francorum rege. 8<br />

Raimundus monacus scripsit.<br />

1<br />

L’honneur <strong>de</strong> Botirans, déjà donné à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en 1083/1085, doit se trouver dans les environs <strong>de</strong> Caumont, sur<br />

la Sère.<br />

2<br />

Cornillas, lieu-dit à 2 km au nord <strong>de</strong> Valence-d’Agen, sur la Barguelonne, sur la commune <strong>de</strong> Valence (Tarn-&-Garonne,<br />

arr. Castelsarrasin, ch.l.c.). Origines gallo-romaines: Laurent Fau, Jean-Emmanuel Guilbaut, Découverte d’une mosaïque<br />

gallo-romaine à Cornillas (Valence-d’Agen), in: BSATG 116 (1991), p. 21-26.<br />

3<br />

Le Bosc et Camp <strong>de</strong>l Bosc, lieux-dits sur la commune <strong>de</strong> Caumont, à 1 km au nord-ouest <strong>de</strong> Caumont.<br />

4<br />

Arnaud Guillaume, ouvrier <strong>de</strong> l’abbaye, est le constructeur du cloître <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: Régis <strong>de</strong> la Haye, Arnaud Guillaume,<br />

constructeur du cloître <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in: BSATG 120 (1995), p. 27-35.<br />

5<br />

Esmes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong>-II). – Sur la<br />

généalogie <strong>de</strong> la famille De Osma, voir: Müssigbrod 1988, p. 181-183.<br />

6<br />

Lastonar, église près <strong>de</strong> Garganvillar. Sur sa situation, voir: Apogée, p. 207-208.<br />

7<br />

Mireille Mousnier (Mousnier 1991) lit: 1120. Je ne vois pas pourquoi.<br />

8 Louis VI, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1108 à 1137.<br />

294


210.<br />

1120, 22 février – Valence<br />

Bulle du pape Calixte II, écrite à la <strong>de</strong>man<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’abbé Pons, confirmant les privilèges <strong>de</strong> l’abbaye<br />

<strong>de</strong> Cluny.<br />

A. Original dans les archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />

B. Copie dans un manuscrit du XIIe siècle provenant <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: Paris, BN, ms. lat.<br />

1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s actes transcrits vers le milieu du XII e siècle), f. 116v.<br />

C. Extrait du XVIIe siècle d’après “<strong>de</strong>s copies escrites en parchemin lune asuite <strong>de</strong> lautre”: Doat<br />

128, f. 309v-310r *** faux !<br />

Indiqué: Jaffé 6821.<br />

Edition: Bibliotheca Clun. col. 573-574; Mansi, 21, p. 208; Migne, PL ...., col. 1164-1166.<br />

B.<br />

Calixtus episcopis, servus servorum Dei, charissimo in Christo filio Pontio Cluniacensi abbati, ejusque<br />

successoribus regulariter substituentis in perpetuum.<br />

Religionis monasticæ mo<strong>de</strong>rnis temporibus speculum, et in Galliarum partibus documentum, Beati<br />

Petri Cluniacense monasterium, ab ipso suæ fundationis exordio sedi apostolicæ in jus proprium est<br />

oblatum. Proin<strong>de</strong> Patres nostri sanctæ recordationis Joannes XI, item Joannes XII, Agapitus II,<br />

Benedictus VI, item Benedictus VII, Leo VII, item Leo IX, Gregorius VI, item Gregorius VII,<br />

Alexan<strong>de</strong>r II, Stephanus, Victore III, Urbanus II, Paschalis II et Gelasius II, Ecclesiæ Romanæ<br />

pontifices, locum ipsum singularis dilectionis ac libertatis prærogativa donarunt, et universa ei<br />

pertinentia privilegiorum suorum sanctionibus muniverunt.<br />

Statutum est enim ut omnes ecclesiæ, coemeteria, monachi et laici universi infra terminos habitantes<br />

qui sunt a rivo <strong>de</strong> Salnai, et ab ecclesia Rusiaci, et cruce <strong>de</strong> Lornant, a termino quoque molendini <strong>de</strong><br />

Tornasach, per villam quæ dicitur Varentiæ, cum nemore Burseio, a termino etiam qui divitur Perois, ad<br />

rivam usque ad Salnai, sub apostolicæ tantum sedis jure ac tuitione permaneant. Neque ipsi Cluniacensis<br />

loci presbyteri, aut etiam parochiani, ad cujuslibet, nisi Romani Pontificis et Cluniacensis abbatis,<br />

cogantur ire synodum vel conventum. Sane pro abbatis, monachorum seu clericorum infra prædictos<br />

terminos habitantium ordinatione, pro chrismatis confectione, pro sacri olei, ecclesiarum, altarium et<br />

coemeteriorum consecratione, Cluniacense monasterium, quem maluerit, antistitem convocet.<br />

Cluniacenses monachos, ubilibet habitantes, nulla omnimodo persona, præter Romanum Pontificem,<br />

et legatum qui ad hoc missus fuerit, excommunicet aut interdicat. Porro si monachus, clericus, aut laicus,<br />

sive cujuslibet ordinis professionisve persona, nisi forte certa <strong>de</strong> causa excommunicata sit,<br />

Cluniacensium claustrorum mansiones elegerit, absque contradictione alicujus suscipiatur, et quæ <strong>de</strong> suo<br />

jure attulerit, libere a monasterio habeatur. Altaria, coemeteria, et <strong>de</strong>cimæ Cluniacensium monachorum<br />

et quæcumque juris eorum sunt, a nemine auferantur vel minuantur. De monachis aut monasteriis<br />

Cluniacensibus, nulli episcoporum, salvo juro canonico, si quod in eis habent, liceat judicare, sed ab<br />

abbate Cluniacensi justitia requiratur. Quam si apud eum invenire nequiverit, ad se<strong>de</strong>m apostolicam<br />

recurratur.<br />

In abbatiis, quæ cum suis abbatibus ordinationi Cluniacensis monasterii datæ sunt, vi<strong>de</strong>licet Sancti<br />

Martialis Lemovicensis, Sancti Eparchi Engolismensis, Monasterii Novi Pictavis, Sancti Joannis<br />

Angeliacensis, monasterii Lesatensis, Moysiacensis, Figiacensis, et Sancti Ægydii Nemausensis; in<br />

Arvernia, Mausiacensis, Tiarnensis, Menacensis; in episcopatu Eduensi, Vizeliacensis; in<br />

Antissiodorensi, Sancti Germani; in Cameracensi, Hunoldi Curtis; in Rothomagensi, abbatia apud<br />

Pontisaram; in Tarvanensi, Sancti Bertini et Sancti Wimari; in Italia, Sancti Benedicti super Padum, sine<br />

Cluniacensis abbatis præcepto nullatenus eligant.<br />

Pro altaribus et ecclesiis sive <strong>de</strong>cimis vestris, nulli episcoporum facultas sit, gravamen aliquod vobis<br />

aut molestias irrogare. Sed sicut eorum promissione quædam ex parte, quædam ex integro habuistis, ita<br />

295


et in futurum habeatis. Ecclesiarum vestrarum <strong>de</strong>cimas, quæ a laicis obtinentur, si secundum Deum<br />

eorum potestati subtrahere vestræ religionis reverentia poterit, ad vestram et pauperum gubernationem<br />

vobis liceat possi<strong>de</strong>re. Decimas laborum vestrorum, pro quibus tam vos quam alios monasticæ religionis<br />

viros inquietare episcopi consueverunt, illorum vi<strong>de</strong>licet, quod dominicaturas appellant, qui vestro<br />

sumptu a monasteriis, et cellæ vestræ clientibus excoluntur, sine omni episcoporum et episcopalium<br />

ministrorum contradictione <strong>de</strong>inceps quietius habeatis, qui vestra peregrinis fratribus et pauperibus<br />

erogatis. Ecclesiæ omnes, quæ ubilibet positæ sunt, seu capellæ vestræ et coemeteria, libera sint, et<br />

omnis exactionis immunia, præter consuetam episcopi paratam, et justitiam in presbyteros, si adversus<br />

sui ordinis dignitatem offen<strong>de</strong>rint. Liceatque vobis seu fratribus vestris, in ecclesiis vestris presbyteros<br />

eligere, ita tamen ut ab episcopis vel ab episcoporum vicariis animarum curam absque venalitate<br />

suscipiant. Quam si committere illi (quod absit !) ex pravitate voluerint, tunc presbyteri, ex apostolicæ<br />

sedis benignitate, officia celebrandi licentiam consequantur. Ecclesiarum vestrarum consecrationes si<br />

dioecesani episcopi gratis noluerint exhibere, a quolibet catholico suscipietis episcopo. Nec cellarum<br />

vestrarum ubilibet positarum fratres, pro qualibet interdictione vel excommunicatione, divinorum<br />

officiorum suspensionem patiantur, sed tamen monachi ipsi, quam famuli eorum, et qui se professionis<br />

monasticæ <strong>de</strong>voverunt, clausis ecclesiarum januis, non admissis dioecesanis, divinæ servitutis officia<br />

celebrent, et sepulturæ officia peragant.<br />

Percussuram quoque proprii numismatis vel monetæ, quandocunque vel quandiu vobis placuerit,<br />

habeatis.<br />

Hæc igitur omnia, sicut a nostris præ<strong>de</strong>cessoribus constituta sunt, ita et nos auctoritate apostolicæ<br />

constituimus, et præsentis privilegii <strong>de</strong>creto confirmamus.<br />

Præterea, fili in Christo Ponti, quem nos in Viennensis ecclesiæ positi regimine, nostris per Dei<br />

gratiam manibus in abbatem consecravimus, et personam tuam, et locum cui Deo auctore præsi<strong>de</strong>s, totis<br />

dilectionis visceribus amplectentes, et quieti vestræ attentius provi<strong>de</strong>ntes, hæc adjicienda censuimus, ut<br />

abbatiarum vestrarum electis, nullus episcoporum sine commendatitiis Cluniacensis abbatis litteris,<br />

consecrationis vel ordinationis manus imponat. Alioquin et consecrator, tanquam constitutionis<br />

apostolicæ prævaricator, graviori subjaceat ultioni, et consecrati electio sive ordinatio, donec apostolicæ<br />

sedi et ejus Cluniacensi monasterio satisfiat, irrita habeatur.<br />

Porro presbyteris parochialium ecclesiarum Sanctæ Mariæ et Sancti Odonis Cluniacensium, ejiciendi<br />

et suscipiendi in ecclesiam ex antiqua consuetudine poenitentes et nuptiales chartas faciendi, licentiam<br />

indulgemus. Prohibentes tam Matisconensem episcopum, quam et alios super hoc vel super aliis, quæ<br />

statuta sunt vobis molestias irrogare. Si quis igitur ausu temerario ......etc.<br />

Ego Calixtus catholicæ Ecclesiæ episcopus, subscripsi.<br />

Datum Valentiæ, per manum Chrysogoni Sanctæ Romanæ Ecclesiæ diaconi cardinalis ac<br />

bibliothecarii, VIII Kalendas Martii, indictione XIII, Incarnationis Dominicæ anno pontificatus autem<br />

Domini Calixti II papæ, anno secundo.<br />

296


211.<br />

[vers 1120] 1<br />

Donations au prieuré du Ségur par Bégon et Estève <strong>de</strong> Montirat.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 131, f. 306r-307r.<br />

Edition: Cabié, p. 29, pièce T; Brunel, n. 22.<br />

B.<br />

Breve <strong>de</strong> honore quem <strong>de</strong>dit Bego <strong>de</strong> Monteirato 2 et sa mulier e sei efant.<br />

Donerunt illa medietate <strong>de</strong> illo alo<strong>de</strong> <strong>de</strong>l mas <strong>de</strong> Monte Calvy o melius illi habebat a Domino Deo et<br />

Sancta Maria et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, in loco Securus, in manu Guillelmi, prior <strong>de</strong>l<br />

Segur. Et fecit se monachus Bego.<br />

Raimuni <strong>de</strong>l Fai. S. Petro Bernat, et Bernart Peiro, capella.<br />

Esteves <strong>de</strong> Montirat donet la sua part <strong>de</strong>l bosc <strong>de</strong> la Deveza 3 omelh lai Amanila tenia ni om <strong>de</strong> lui, et<br />

Duranta <strong>de</strong>l Cercofols et sos efants et sas efantas e tota lor tenensa o mells i la avia ni la tenia, pro anima<br />

et pro animas parentum suorum. Et fecit se sepelire in loco Seguri.<br />

Iste donus fuit factus in manu W[illelmi], prioris <strong>de</strong>l Segur.<br />

S. Raimun<strong>de</strong>l et per ipsa convenientia donet o Peire Bernarts et lau<strong>de</strong>t. S. W. <strong>de</strong> Montirat et Ugo <strong>de</strong><br />

Montirat et Bernard Peiro et a .... <br />

1 Datation d’après Cabié et Brunel.<br />

2 Montirat (Tarn, arr. Albi, canton Monestiés).<br />

3 La Devèze, lieu-dit à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Ségur, ou bien: Les Devèzes, à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Saint-Christophe.<br />

297


212.<br />

[vers 1120] 1<br />

Notices sur la délimitation du dîmaire <strong>de</strong> Saint-Pierre et Saint-Germain <strong>de</strong> Livron.<br />

A. Original: ADTG, G 633 (Andurandy 5226).*<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5226.<br />

A.<br />

NOVERINT tam presentes quam futuri, que lo <strong>de</strong>imes es a Sancti Petri 2 e a Sant Germa a los<br />

endomengatz, aisi co esta la garriga Raino <strong>de</strong> Livro e esta Camps Dozas, 3 e’n va teirals drei a<br />

l’Albenqueta, e’n va dreit el Poig <strong>de</strong> l’Ac Guile, 4 e dreit en Bosc Raustit, 5 e’n va cab val dret e la carrera<br />

<strong>de</strong> Cananelas, 6 e l’ortal <strong>de</strong> Genolac que es el coforc <strong>de</strong> las carreras, e aisi co la carreira ne va dreit en<br />

Estorz Vaca. 7 (autre encre) Es lo <strong>de</strong>imes vas la vila <strong>de</strong> Livro. (<strong>de</strong>ux mots grattés) <strong>de</strong> Camp Engeler.<br />

Isarnz Raines et Folc, suus frater, e Ramunz Durantz et Dai<strong>de</strong> d’Anteiag <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Domino Deo et<br />

sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco <strong>de</strong>cimum <strong>de</strong> Clopvanner, vi<strong>de</strong>nte Geraldo Ysarno <strong>de</strong> la Garriga, Durant<br />

Guiral <strong>de</strong> Livro, Bernat Vital monacho, qui hoc donum recepit.<br />

Del mas <strong>de</strong> Comba Bertral 8 es lo <strong>de</strong>imes Sant Germa e’l parrochianatques que a ęcclesia aperte, e so<br />

proferent e sa caritat et suas vigilias.<br />

Del mas <strong>de</strong> Sollinag 9 similiter, aisi quo va la strada que moi <strong>de</strong> Genebreira 10 usque e la strada que<br />

moi <strong>de</strong> Bort Nag e’n va <strong>de</strong> a la Nauda 11 e dreit a Livro, on milz i es, es lo <strong>de</strong>imes <strong>de</strong> Sancti Petri e <strong>de</strong><br />

Sant Germa <strong>de</strong> Livro.<br />

1 Datation d’après Brunel: écriture du début du XII e siècle. Les personnes citées dans le texte appartiennent aussi au début <strong>de</strong><br />

ce siècle.<br />

2 Saint-Pierre <strong>de</strong> Livron (commune <strong>de</strong> Caylus): voir Moulencq, t. 2, p. 346-348.<br />

3 Peut-être Campcessal, lieu-dit au sud-est <strong>de</strong> Barroustit.<br />

4 Puy <strong>de</strong> l’Oule, Puy <strong>de</strong> Loule, lieu-dit à 3,5 km au nord-ouest <strong>de</strong> Lacapelle-Livron. – Les lieux-dits mentionnés dans cette<br />

charte se retrouvent à l’ai<strong>de</strong> d’un plan cadastral du 12 Floréal an XII: ADTG, P 25.<br />

5 Barroustit, lieu-dit à 1,5 km au nord-ouest <strong>de</strong> Lacapelle-Livron, au bout du “chemin <strong>de</strong> Barroustit”.<br />

6 Chemin <strong>de</strong> Canareille, à 1,5 km à l’ouest <strong>de</strong> Lacapelle-Livron. – Canarellies, lieu-dit à 2,5 km au nord <strong>de</strong> Saint-Pierre-<br />

Livron.<br />

7 Il s’agit du lieu-dit Estourno Baquo, et du chemin <strong>de</strong> la Combe <strong>de</strong> l’Estouno Baquo (Lestournobaquo), à la limité <strong>de</strong> la<br />

commune <strong>de</strong> Lacapelle-Livron.<br />

8 Soit Combals, au nord-ouest <strong>de</strong> Lacapelle-Livron, soit Combal ou Cubet, sur la commune <strong>de</strong> Caylus, à côté <strong>de</strong> Rigal.<br />

9 Salvagnac ?, à 1,5 km au sud-est <strong>de</strong> Lacapelle-Livron.<br />

10 Génebrières, lieu-dit à 5 km au nord-ouest <strong>de</strong> Caylus.<br />

11 La Nauze, lieu-dit à 2 km au sud-est <strong>de</strong> Saint-Pierre-Livron.<br />

298


213.<br />

[vers 1115/1120]<br />

Donation par Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou <strong>de</strong> divers biens.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 1r.<br />

C. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong> moitié du XII e siècle: ADTG, G 571<br />

(Andurandy 5799).<br />

D. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 131, f. 289r-290v.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 172-173.<br />

Note: datation d’après Müssigbrod.<br />

B.<br />

Notum sit tam presentibus quam futuris, quod Raimundus Bernardi <strong>de</strong> Gandalor et uxor ejus et filius<br />

ipsius similiter Raimundus Bernardi cognominatus, pro animarum suarum et parentum re<strong>de</strong>mptione<br />

<strong>de</strong><strong>de</strong>runt Deo et sanctis apostolis Petro et Paulo Moysiacensis monasterii, necnon monachis ibi<strong>de</strong>m Deo<br />

servientibus, illam terram quę est ad portam ipsorum monachorum, sicuti partitur cum fevo illorum<br />

militum qui cognominantur <strong>de</strong> la Valeta, 1 necnon pratum cum omni palu<strong>de</strong> usque ad domum Bernardi<br />

Texendarii, sive artigam illam ubi Deus<strong>de</strong>t Boers habitat, cum una pertica nemoris un<strong>de</strong> sepiantur prata<br />

in jamdicta palu<strong>de</strong> peracta. Et accepit Raimundus Bernardi pro hac donatione ab Arnaldo Guillelmi tunc<br />

operario unum equm precio viginti solidorum. Hanc vero donationem fecit ipse cum jam dicta uxore sua<br />

et filio super altare beatorum martirum Fabiani et Sebastiani, 2 vi<strong>de</strong>nte Rainaldo <strong>de</strong> Gandalor. Excepto si<br />

ipse Raimundus Bernardi in jamdicta palu<strong>de</strong> ortum vel pratum construere voluerit, cum consilio<br />

monachorum licentiam agendi habeat.<br />

* * *<br />

Preterea, multo jam temporis spacio evoluto, sepedictus Raimundus Bernardi, cum uxore sua, pro<br />

re<strong>de</strong>mptione animę suę, parentumque suorum, <strong>de</strong>dit Deo et sanctis apostolis Petro et Paulo<br />

Moysiacensis monasterio et habitatoribus ipsius loci, sex sestairadas <strong>de</strong> illo saltu qui dicitur <strong>de</strong>l Broill,<br />

ad mensuram moysiacensem, et illam terram totam cum nemore quę fuit Witardo <strong>de</strong> Sancta Liberata, et<br />

juxta illam <strong>de</strong> illo bosco qui dicitur <strong>de</strong>l Ramet, tantum quantum potest seminari uno modio tritici.<br />

Hoc autem factum cum consilio Ugonis <strong>de</strong> Sancto Andrea, hoc tamen pacto, ut ipse accipiat terram<br />

modiadam ejus<strong>de</strong>m saltus per Valentiam, que heres erat ipsius nemoris.<br />

Testis hujus rei est Willelmus Oddo <strong>de</strong> Villa Caslana.<br />

Pro hac vero donatione, Arnaldus Villelmi <strong>de</strong> opere <strong>de</strong>dit Raimundo Bernardi unum equm, qui etiam<br />

ita firmiter hoc donum accepit, ut sine aliqua occasione monachi jam dicti monasterii teneant et<br />

possi<strong>de</strong>ant in perpetuum.<br />

Signum Raimundi filii Arnaldi <strong>de</strong> Varazag. Signum Bernardi <strong>de</strong> Cruce.<br />

1 Lavala<strong>de</strong>, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin, au bord du Tarn.<br />

2 Fabien et Sébastien, patrons <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Gandalou.<br />

299


214.<br />

[1110/1120]<br />

Arbitrage rendu par Aimeric, vicomte <strong>de</strong> Narbonne, attribuant l’alleu <strong>de</strong> Palaciolo au prieuré <strong>de</strong><br />

Sallèles-d’Au<strong>de</strong>.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 131, f. 308r-309v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6317.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 281-282.<br />

B.<br />

Hæc est scriptura rememorationis <strong>de</strong> donatione quam fecit Raimundus cognomine Berengarius.<br />

Manifeste enim est quod Raimundus cognomine Poncius, qui fuit unus ex militibus Salellæ 1 castri,<br />

donavit et laxavit, propter remedium animæ suæ et remissionem peccatorum suorum, Domino Deo et<br />

Genitrici ejus<strong>de</strong>m Dei Mariæ, alo<strong>de</strong>m quod habebat vel habere vi<strong>de</strong>batur in terminio villæ quæ vocatur<br />

Palaciolo. Quod alo<strong>de</strong>m postea Raimundus cognomine Berengarius <strong>de</strong> castri Crusii 2 per vim abstulit<br />

ecclesiæ Sanctæ Dei Genitricis Mariæ, quæ est constructa ad honorem ipsius in villa quæ dicitur Salella,<br />

et ipsum jamdiu tenuit, donec querimonia facta est ad potestatem domni Aimerici vicecomitis Narbonæ<br />

ab Begone priore ecclesiæ prædictæ. Ille vero vicecomes placitum constituit, ad quod priorem et ipsum<br />

Raimundum venire fecit, et interrogavit ipsum Raimundum quare hoc faciebat. Ad hæc respondit<br />

Raimundus responsa quæ non fuerunt vera nec congrua. Hoc audiens, potestas judicavit illum, cum aliis<br />

judicatoribus, malefecisse contra ecclesiam, et ibi fecit eum guirpire ipsum alo<strong>de</strong>m ecclesiæ prædictæ, et<br />

ad monachos ibi<strong>de</strong>m Deo servientes totum et ab integro, absque ulla reservatione, sine engan.<br />

S. domini Aimerici, Narbonæ vicecomitis, ante cujus præsentiam hæc guirpitio fuit facta. Et hoc<br />

vidit et audivit Armandus <strong>de</strong> Crusii. Sig+ domni Berengarii abbatis Vallesigarii. Sig+num Nisesimus.<br />

Sig+num Bernardi Poncii modo. 3 Sig+num Poncii Willelmi monachi. Sig+num Petri Raimundi <strong>de</strong> Illa<br />

Salella. Sig+num Berengarii Raimundi <strong>de</strong> Illa Salella. Sig+num Raimundi Sigfredi <strong>de</strong> Alarig. 4 Sig+num<br />

Stephani Udalgerii. Sig+num Aimelii <strong>de</strong> Prulias. 5 Sig+num Petri <strong>de</strong> Auriag. 6 Sig+num Raimundi Basilii.<br />

Sig+num Guillelmi Raymundi <strong>de</strong> Illa Retorta. 7 Sig+num Geraldi <strong>de</strong> Illa Retorta. Sig+num Begoni<br />

prioris, qui hoc vidit et audivit, et hoc rogatus scripsit. Omnes isti suprascripti, et alii quamplures<br />

guirpitionem istam vi<strong>de</strong>runt ac audiverunt. Sig+num Poncii Stephani <strong>de</strong> Illa Salella.<br />

1<br />

Sallèles-d’Au<strong>de</strong> (Au<strong>de</strong>, arr. Narbonne, canton Ginestas).<br />

2<br />

Crusy, à 10 km au nord <strong>de</strong> Sallèles.<br />

3<br />

Lisez: monachi.<br />

4<br />

Alarig, ruines d’un château sur la commune <strong>de</strong> Barbaira (Au<strong>de</strong>, arr. Carcassonne, canton Capendu).<br />

5<br />

Prouille, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Fanjeaux (Au<strong>de</strong>, arr. Carcassonne, ch.l.c.).<br />

6<br />

Ourjac, hameau sur la commune <strong>de</strong> Saint-Colombe-sur-l’Hers (Au<strong>de</strong>, arr. Limoux, canton Chalabre).<br />

7<br />

Laredorte (Au<strong>de</strong>, arr. Carcassonne, canton Peyriac-Minervois).<br />

300


215.<br />

[vers 1110/1120] 1<br />

Oblation <strong>de</strong> Géraud <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem et engagement <strong>de</strong> ses droits sur les <strong>de</strong>ux tiers <strong>de</strong><br />

l’église <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem. – Oblation d’Oddon <strong>de</strong> Glatens et engagement <strong>de</strong> ses droits sur le<br />

tiers <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “un grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux costes, contenant<br />

dautres actes”: Doat 131, f. 278r-281r.<br />

Bibliographie, édition et traduction: Régis <strong>de</strong> la Haye, La plus ancienne mention <strong>de</strong> Notre-Dame<br />

d’Alem, in: BSATG 129 (2005), p. 7-13.<br />

B.<br />

Sciant omnes atque certissime cognoscant in quorum manibus hæc scriptura pervenerit, quique eam<br />

perlegere poterint, quod ego Geraldus dictus <strong>de</strong> Sancta Maria <strong>de</strong> Erma, pro salute animæ meæ et<br />

omnium parentum meorum, ean<strong>de</strong>m ecclesiam, duas vi<strong>de</strong>licet partes <strong>de</strong> omnibus rebus ecclesiasticis,<br />

sicut ego vel antecessores mei melius visi sumus habere vel possi<strong>de</strong>re, ita totum mitto in pignus Domino<br />

Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco, et monachis ibi<strong>de</strong>m habitantibus, per ducentos solidos Aginnensis<br />

monetæ, pro eo ut me monachum faciant, quod et fecerunt, et sepeliant.<br />

Sed et ego, Oddo <strong>de</strong> Gletenx et Cotonus frater meus, necnon et ego Arnaldus <strong>de</strong> Varazag et<br />

Raimundus frater meus, una cum consilio amicorum et parentum meorum hanc ipsam impignorationem<br />

quam prædictus Geraldus consobrinus noster facit, laudamus, ean<strong>de</strong>mque authoritate nostra firmamus, et<br />

insuper illam tertiam partem totius <strong>de</strong>cimæ ejus<strong>de</strong>m ecclesiæ, sicut ad nos pertinere per successionem<br />

parentum nostrorum vi<strong>de</strong>batur, similiter impignoramus sancto Petro et monachis, per centum solidos<br />

Aginnensis monetæ.<br />

Quod si forte contigerit, ut aliquis ex propriis parentibus nostris, pro se ipso et non pro alio aliquo<br />

homine, hanc ean<strong>de</strong>m pignoram redimere voluerit, hoc modo <strong>de</strong>bet facere ut scilicet illos primos<br />

ducentos solidos reddat insimul in festivitate Omnium Sanctorum, ipsa die aut certæ octo dies antea si<br />

voluerit, aut octo postea. Si autem ita non fecerit, non poterit redimere nisi <strong>de</strong> festivitate Omnium<br />

Sanctorum in aliam similiter festivitatem, simili etiam modo. Et <strong>de</strong> centum aliis solidis laudamus atque<br />

firmamus ut supradicto termino, et lege qua supra reddantur.<br />

Si vero contigerit aut superius memorata Aginnensis moneta mutetur, ita redditio <strong>de</strong>nariorum<br />

compensetur ut marcus argenteus pro solidis triginta reddatur, aut si hoc facere noluerint redimentes,<br />

reddant supradictos ducentos vel etiam centum solidos ex meliori moneta, quæ in hac Moisiacensi villa<br />

publice percurrit.<br />

Testes autem prædictæ impignorationis scilicet ducentorum solidorum sunt hi: Bernardus <strong>de</strong> Gletenx,<br />

Willelmus <strong>de</strong> Oxima, Raimundus Guillelmi <strong>de</strong> Moisiaco, et Raimundus Bernardi <strong>de</strong> Gandalor; scilicet et<br />

testes centum solidorum fuerunt hi: Raimundus Guillelmi <strong>de</strong> Moysiaco, et Romeus <strong>de</strong> Meissones.<br />

Hoc autem factum est in manu Begoni, prioris, et Bernardi, cellararii majoris.<br />

Autre engagement<br />

Post non multum vero temporis, ego prædictus Oddo, extrema <strong>de</strong>tentus infirmitate corporis,<br />

convocatis monachis Moisiacensibus, parentibus etiam atque amicis familiaribus, pro salute animæ meæ<br />

et pro habitu monachi quem a meo libenti suscipio, mitto in pignus Deo et sancto Petro ac loco Moisiaco<br />

ipsam domum, quæ est juxta vel ante prædictam ecclesiam, quæ domus vulgo Sala vocatur, pro centum<br />

solidis, et hoc cum consilio ac voluntate fratris mei Cotonis aliorumque amicorum meorum, sub<br />

1 Eléments <strong>de</strong> datation: Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1105 à 1115/20; Bégon est<br />

mentionné comme prieur <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1109 à 1114; Bernard est cellérier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en 1110.<br />

301


præsentia etiam ac testimonio ipsius fratris mei, et Bernardi monachi alteriusque Bernardi similiter<br />

monachi, aliorumque multorum qui adherant.<br />

Quam si aliquis ex parentibus meis redimere voluerit, faciat lege qua supra termino memorato, sin<br />

aut aliter nullomodo. 1<br />

1 Eléments <strong>de</strong> datation: un Willelmus <strong>de</strong> Oxima (Guillaume d’Esmes) figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1129 à 1135;<br />

Arnaud <strong>de</strong> Varazac figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1114 à 1115/35; Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou figure dans les<br />

chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1105 à 1115/20; Bégon, prieur <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, est cité <strong>de</strong> 1109 à 1114; Bernard, cellérier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, est<br />

cité en 1110. Une fourchette “vers 1110/1120” convient à toutes les personnes citées dans cet acte.<br />

302


216.<br />

1122, dimanche 1 er octobre<br />

Charte <strong>de</strong> fondation <strong>de</strong> la sauveté <strong>de</strong> Saint-Sardos, par la donation par Arnaud Raimond <strong>de</strong><br />

Borrel, faite au monastère <strong>de</strong> Sarlat, du fief <strong>de</strong> Grassunas et <strong>de</strong>s églises <strong>de</strong> Saint-Germain et Saint-<br />

Simplicien <strong>de</strong> Pleus.<br />

A.<br />

A. Original <strong>de</strong> la première version: ADTG, G 697 (Andurandy 5963).<br />

B. Original <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong> version: ADTG, G 759 (Andurandy 7190).<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 129, f. 1r-4v (d’après A).<br />

D. Analyse du XVIII e siècle <strong>de</strong> la première version: Andurandy 5963.<br />

E. Analyse du XVIII e siècle <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong> version: Andurandy 7190.<br />

Edition: Bulletin <strong>de</strong> la Société Historique et Archéologique du Périgord. Chartier <strong>de</strong> Sarlat, XI<br />

(1884).<br />

Traduction et commentaire: André Dupuy, La Lomagne, n° 7 (1993), p. 410-412.<br />

Mundi ruinis jam crebrescentibus cum juxta Domini dictum: Habundante iniquitate karitas multorum<br />

refrigescere vi<strong>de</strong>atur, 1 apostoli Pauli admonicio observanda est, qua dicit: Dum tempus est operemur<br />

bonum, ad omnes, maxime autem ad domesticos fi<strong>de</strong>i, 2 et secundum beati et sapientis viri dictum: Omne<br />

quod secundum presens seculum laboramus vix usque ad mortem sufficit, quod autem pro eterna vita<br />

agitur etiam post mortem servatur,<br />

igitur in Christi nomine, ego Arnaldus Raimundi <strong>de</strong> Borrel, cum filiis meis Bernardo Alacri et<br />

Willelmo Raimundi, cum consilio et voluntate Bernardi <strong>de</strong>l Gua, et fratris sui Raschaz, et omnium<br />

parentum et amicorum meorum, pro remedio anime mee, et omnium propinquorum meorum, dono et<br />

concedo Domino Deo et Sancto Sacerdoti Sarlatensi, et abbati Arnaldo et Aimerico monacho, et<br />

omnibus monachis in monasterio Sarlatensi Deo servientibus, tam presentibus quam futuris, quoddam<br />

alodium meum quod vocatur Grassunas, 3 totum ab integro, sine aliqua retentione, tali tenore ut sicut ego<br />

possi<strong>de</strong>bam illud quietum ac nullo contradicente, sic et illi possi<strong>de</strong>ant, neque habeat potestatem aliquis<br />

ex projenia mea ab hodierno die aliquit ibi exigere aliquo modo vel aliqua occasione.<br />

Et volo ac <strong>de</strong>precor ut a æcclesia construatur in predicto alodio, in honore Domini nostri Ihesu Christi<br />

et Beate Dei Genitricis Marie, et beatorum apostolorum Petri et Pauli, b et Sancti Sacerdotis, c et omnium<br />

sanctorum Dei.<br />

Hoc donum vero facio, ut cruces hac <strong>de</strong> causa in alodio ipso <strong>de</strong>fixe <strong>de</strong>monstrant et <strong>de</strong>terminant.<br />

Dono etiam ego Arnaldus Raimundi, et filii mei, et concedo duas ęcclesias contiguas huic alodio,<br />

vi<strong>de</strong>licet Pleus, quę est <strong>de</strong>dicata in honore Sancti Simplicii, et ecclesiam Sancti Germani, cum omnibus<br />

pertinentiis ecclesiarum, scilicet <strong>de</strong>cimis, primiciis, cimiteriis, et omnibus ecclesiasticis.<br />

Iuxta ecclesiam <strong>de</strong> Pleus, dono simili modo bonam culturam ad victum monachorum, qui ęcclesiam<br />

<strong>de</strong> Gressunas <strong>de</strong>cantaverint. Dono etiam silvam quę est juxta ęcclesiam Sancti Germani totam, tali vero<br />

convenientia, ut tam monachi quam ego vestiamus silvam, et habeam medietatem ego <strong>de</strong> omnibus<br />

quęcumque exierint <strong>de</strong> silva, et ipsi monachi medietatem.<br />

1 D’après Matthieu 24,12.<br />

2 Galates 6,10.<br />

3 Grassunas: toponyme inconnu. Il s’agit sans doute du nom d’origine <strong>de</strong> Saint-Sardos.<br />

303


Eo<strong>de</strong>m modo, Falquetus 1 omne quod in hac terra quęrebat, cum consilio Arnaldi <strong>de</strong><br />

Brunio Monte, <strong>de</strong>dit.<br />

Hoc autem donum factum et firmatum est a me et a filiis meis palam et in presentia proborum<br />

virorum, in manu domni Emelii Tholosani episcopi laudantibus et confirmantibus domno Willelmo<br />

Lactorensi episcopo, Aichardo Tholosę sedis preposito, Raimundo Arnaldi, in cujus archidiaconatu<br />

predictum alodium esse vi<strong>de</strong>tur.<br />

Donavit etiam Raimunda, uxor Viviani <strong>de</strong> Bona Villa, medietatem <strong>de</strong>cimi <strong>de</strong> ecclesia <strong>de</strong> Cadilano d<br />

prenominato loco <strong>de</strong> Grassunas. Et hoc donum confirmaverunt Arnaldus <strong>de</strong>l Pi, et Raimundus Bernardi<br />

consobrini predicte dominę, <strong>de</strong> quibus tenebat hoc feodum.<br />

Simili modo Vivianus vir predictę dominę omnia quę in Bartam Canutam 2 habere vi<strong>de</strong>batur predicto<br />

loco <strong>de</strong>dit totum ex integro. e<br />

Facta est carta ista anno ab Incarnatione Domini M.C.XX.II, inditione I, epacta XX.II, concurrens<br />

VII, <strong>de</strong>cem novenalis XXIIII. Dies autem quo hęc facta sunt, dies dominica, kalendas Octobris, luna<br />

XXVII, presi<strong>de</strong>nte Katedrę Romanę Calixto papa II, Francorum regnum gubernante rege Ludovico. f3<br />

S. Walterio g 4 vicecomite. S. Arnaldo Oddonis . 5 S.<br />

Montarsino . 6<br />

Ego Emelius Tholosanus episcopus, cum consilio et voluntate Aichardi prepositi Sancti Stephani, et<br />

Raimundi Arnaldi archidiaconi, et omnium clericorum Tholosanę sedis, donationem quam fecit<br />

Arnaldus Raimundi <strong>de</strong> alodio suo, et <strong>de</strong> ęcclesiis duabus scilicet Sancti Germani et ęcclesia <strong>de</strong> Pleus, et<br />

insuper ęcclesiam <strong>de</strong> Cadalano, et quartum quod me attinet ipsarum ęcclesiarum, dono et confirmo<br />

Domino Deo et Sancto Sacerdoti, et domno Arnaldo abbati Sarlatensi et Aimerico monacho, et omnibus<br />

monachis in monasterio Sarlatensi Deo servientibus, tam presentibus quam futuris. Insuper, quicquid<br />

predictus abbas et monachi eorumque successores loco Sarlatensi in episcopato meo adquirere, salvo<br />

jure justicię, potuerint, libere habeant ac possi<strong>de</strong>ant, fulti auctoritate mea, et sancte sedis Tholosanę<br />

clericorum. i<br />

__________<br />

a. ut] ut B – b. Pauli et] Pauli, et Symonis et Judę et in honore B – c. Sacerdotis]<br />

Sacerdotis et beatissimę Mundanę matris ejus, et Sancti Benedicti B – d. Cadilano ....?] Cadilano quę est consecrata in honore<br />

Beatę Genitricis MARIE, cum medietate <strong>de</strong>cimi huic ecclesię pertinenti. Et hoc donum fecit predicta domina cum consilio<br />

Artmanni <strong>de</strong>l Pi et Raimundi Bernardi, qui sunt consobrini ejus <strong>de</strong> quibus hoc tenebat feodum, qui etiam propriis manibus<br />

firmaverunt B – e. omnia ... integro] <strong>de</strong>dit omne <strong>de</strong>cimum, quod <strong>de</strong> Barta Canuta exierit, supradicto loco. B – f. rege Ludovico]<br />

Ludovico rege, in Tolosa Hil<strong>de</strong>fonso comitante, et Amelio episcopante. B – g. Walterio] Galterii vicecomitis B – h. Argovallo]<br />

Argovalle, et aliorum multorum. B – i. Ego Emelius ... Tholosanę clericorum omm. B<br />

1 Interpolé.<br />

2 Barthe Canu<strong>de</strong>, lieu-dit à l’est <strong>de</strong> Saint-Sardos.<br />

3 La date proprement dite se rapporte à 1122; indiction, épacte et concurrente se rapportent à 1123.<br />

4 Interpolé.<br />

5 Interpolé.<br />

6 Interpolé.<br />

304


217.<br />

1123, 27 mars<br />

Donation par les frères Richard Fizon et Rainald, et par Raimond Bernard, leur neveu, <strong>de</strong><br />

l’honneur <strong>de</strong> Causac, sur la Garonne, et d’une île.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie sur une feuille détachée d’un cartulaire <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong> moitié du XII e siècle: ADTG, G 571<br />

(Andurandy 5799).<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5799.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 173-174.<br />

B.<br />

Noverint omnes homines tam presentes quam futuri, quod duo fratres Ricardus Fizo et Rainaldus, et<br />

Raimundus Bernardi, nepos eorum, donaverunt in alodium quendam honorem, qui dicitur Kausac, 1<br />

Domino Deo et sanctis Petro et Paulo, et domno Rotgerio Moysiacensis cenobii abbati, universisque<br />

monachis non solum presentibus verum eciam futuris, proprie tamen et nominatim domno Arnaldo<br />

Guillelmi <strong>de</strong> opera, ad cujus obędienciam ipse honor pertinet, et ceteris fratribus illuc Deo servientibus<br />

in perpetuum.<br />

Honor vero talis est: quedam condamina et quoddam cabeth <strong>de</strong> Garonna, et quedam insula que se<br />

tenent <strong>de</strong> Belve<strong>de</strong>r usque ad terram Guillelmi Petath, et tres casales usque ad quendam gurgitem, et <strong>de</strong><br />

ipso gurgite similiter omnia quę illorum erant vel recte donare potuerant.<br />

Hoc siqui<strong>de</strong>m domni predicti tres parentes cum omni libertate et absque omni retentatione fecerunt,<br />

cum tali conditione ut si aliquando nepos eorum, Raimundus Bernardi vi<strong>de</strong>licet, monachum se facere<br />

voluisset, prefatus Arnaldus Guillelmi omnia sibi necessaria scilicet donare <strong>de</strong>buisset.<br />

Facta carta anno ab Incarnatione Domini nostri Ihesu Christi M°.C°.XX.III°., VI Kalendas Aprilis,<br />

regnante Ludovico Francorum rege, Willelmo existente Caturcensi episcopo. 3<br />

Signum Ugo <strong>de</strong> Sancto Andrea. Signum Gauzfredus hospitalerius <strong>de</strong> manica. Signum Willelmus L.<br />

<strong>de</strong> Gandalor et <strong>de</strong> Vivers. Signum Gallardus <strong>de</strong> Sancto Andrea.<br />

1 Il s’agit probablement <strong>de</strong> Caunac, lieu-dit situé entre la Sère et la Garonne, sur la rive gauche <strong>de</strong> la Garonne, sur la<br />

commune <strong>de</strong> Castelsarrasin. Caunac est classé par Andurandy dans la juridiction d’Auvillar: Andurandy 6699.<br />

2 trigestr...? et inlec...? (difficilement lisible).<br />

3 Guillaume III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1113 à 1147.<br />

305


218.<br />

1125, juin, jeudi<br />

Donation par Bernard Iatger et sa femme Arzendis, <strong>de</strong> l’église Saint-Laurent <strong>de</strong> Gaujac.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 3r.<br />

B.<br />

Ego Bernardus Iatgerii et uxor mea Arzendis et filii mei <strong>de</strong>dimus Domino Deo et sanctis apostolis ejus<br />

Petro et Paulo, et domno Rotgerio abbati monachisque Moysiacensibus, tam presentibus quam futuris,<br />

ecclesiam Sancti Laurentii <strong>de</strong> Gaujac, 1 <strong>de</strong>cimas et primicias atque oblationes et sepulturam, sicut nos<br />

melius abebamus. Propter hoc predicti monachi <strong>de</strong>bent his donatoribus dare abitum religionis si<br />

pecierint, absque pecunia sive cum pecunia, et sepulturam ad mortem. In supradicta ęcclesia retinuimus<br />

casales quę sunt ex partę fluminis, et ut monachi non faciant nostris hominibus iniuriam propter<br />

sepulturam, set et si fecerint per nostrum consilium restituatur. De isto dono <strong>de</strong>bemus esse guiridor et<br />

autorgador.<br />

S. Raimundi Guillelmi. S. Aimonis <strong>de</strong> Nerac. S. Pontii <strong>de</strong> Nere. S. Petri Geraldi. S. Fulconis. S.<br />

Raimundi monachi, cujus consilio et ienio hoc totum factum.<br />

Facta carta in mense Junio, feria V, anno M°. C°. XXV°, Amelio episcopo tenente episcopatum<br />

Tholose.<br />

1 Il s’agit peut-être <strong>de</strong> Saint-Laurent, à 1 km au nord-ouest <strong>de</strong> Saint-Nauphary, sur le Tescou.<br />

306


219.<br />

1125, 28 juillet<br />

Donation par Arnaud <strong>de</strong> Brinamont, son épouse Armesendis, et leur fils Arsianard, <strong>de</strong> la moitié<br />

<strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Michel <strong>de</strong> Pino.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire, du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 11v-12r.<br />

B.<br />

Noticie pastorum tradimus quod ego Arnaldus <strong>de</strong> Brinamont et uxor mea Armesendis et filius meus<br />

Arsianard, donamus et concedimus Deo et sancto Petro, tam Cluniacensis quam Moysiacensis cęnobii,<br />

domnoque Rotgerio ejus<strong>de</strong>m loci abbati, cunctisque monachis presentibus et futuris in Moysiaco Deo<br />

servientibus, medietatem ęcclesię sancti Michaelis <strong>de</strong> Pino, vi<strong>de</strong>licet medietatem omnium quę ad<br />

<strong>de</strong>cimum sive ad ecclesiasticum pertinent, tam cultarum quam incultarum. Hoc donum facio pro<br />

remissione omnium peccatorum meorum et pro re<strong>de</strong>mptione animę meę et omnium parentum meorum<br />

vivorum ac <strong>de</strong>functorum et totius ordini mei, ut habeant et possi<strong>de</strong>ant in ęternum.<br />

Quisquis vero generis mei umquam ullo ingenio huic dono a me confirmato contradicere voluerit, <strong>de</strong><br />

toto meo honore exheredatus sit in perpetuum.<br />

Facta carta anno ab Incarnatione Domini M°.C°.XX°.V°, mense Iulio, IIII kalendas Augusti, luna<br />

XXV.<br />

S. Willelmi Moysiacensis sacriste. Bernardi <strong>de</strong> Primo Vico. Bernardi elemosinarii qui hoc donum<br />

accepit. S. Siguini <strong>de</strong> Lalan<strong>de</strong>. S. Siguini <strong>de</strong> Mancho Vila. S. Ysarni <strong>de</strong> Blanched et Garsie <strong>de</strong> Genebred.<br />

307


219.<br />

1125, jeudi<br />

Donation par Oddon Adalbert <strong>de</strong> Cos <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Sernin <strong>de</strong> Cos.<br />

A. Original: ADTG, G 664 (Andurandy 5221).<br />

B. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 5221.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: KARTA ÆCCLESIE DE<br />

COS:<br />

Noverint omnes homines, tam presentes quam futuri, quod ego Oddo cognomento Adalberti <strong>de</strong> Cos<br />

dono et concedo Domino Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo in Moysiacensi monasterio, et<br />

domno Rotgerio abbati et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus, tam presentibus quam futuris, medietatem<br />

ęcclesię Sancti Saturnini <strong>de</strong> Chos, hoc quod ego et antecessores mei vi<strong>de</strong>bamur tenere vel possi<strong>de</strong>re <strong>de</strong><br />

manu domni Raimundi Arnaldi <strong>de</strong> Picachos, excepto servicio quod habebam in medietate ęcclesię, ego<br />

et antecessores mei.<br />

Vi<strong>de</strong>ntes sunt qui interfuerunt: Willelmus sacrista, Geraldus monachus <strong>de</strong> Alta Fort, Armannus <strong>de</strong> la<br />

Mora. Signum Arnaldi Willelmi <strong>de</strong> Chos. Signum Willelmi Aimonis. Signum Raimundi <strong>de</strong> Chos.<br />

Signum Arnaldi Grimardi. Signum Willelmi <strong>de</strong> Cornuth.<br />

Facta carta sub die fera V, cum stipulatione subnixa, anno M°.C°.XX°.V°, inditione tertia, epacta X<br />

IIII a , concurrentes III, Willelmo episcopo presi<strong>de</strong>nte Caturcensi se<strong>de</strong>, Ellefonso comite civitatis Tholose.<br />

308


220.<br />

1125, jeudi<br />

Donation par plusieurs donateurs <strong>de</strong> l’église Saint-Sernin <strong>de</strong> Cos.<br />

A. Original: ADTG, G 664 (Andurandy 5220).<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5220.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: KARTA ÆCCLESIÆ DE COS:<br />

Noverint omnes homines, tam presentes quam futuri, quod ego Oddo cognonomento Adalberti <strong>de</strong> Cos<br />

dono et concedo Domino Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo in Moysiacensi monasterio, et<br />

domno Rothgerio abbati et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus, tam presentibus quam futuris,<br />

medietatem ęcclesię Sancti Saturnini <strong>de</strong> Chos, hoc quod ego et antecessores mei vi<strong>de</strong>bamur tenere vel<br />

possi<strong>de</strong>re <strong>de</strong> manu domni Raimundi Arnaldi <strong>de</strong> Picachos, excepto servicio quod habebam in medietate<br />

ęcclesię, ego et antecessores mei.<br />

Vi<strong>de</strong>ntes sunt qui interfuerunt: Willelmus sacrista, Geraldus monachus <strong>de</strong> Alta Fort, Armannus <strong>de</strong> la<br />

Mora. Signum Arnaldi Willelmi <strong>de</strong> Chos. Signum Willelmi Aimonis. Signum Raimundi <strong>de</strong> Chos.<br />

Signum Arnaldi Grimardi. Signum Willelmi <strong>de</strong> Cornuth.<br />

Facta carta sub die fera V, cum stipulatione subnixa, anno M°.C°.XX°.V°, inditione tercia, epacta X<br />

IIII a , concurrentes III, Willelmo episcopo presi<strong>de</strong>nte Caturcensi se<strong>de</strong>, Hyllefonso comite.<br />

Noverint enim omnes homines quod ego Raimundus cognomento Arnaldi <strong>de</strong> Picachos, et Grimaldus<br />

filius meus, damus et concedimus Domino Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo et Moysiacensi<br />

monasterio, et domno Rothgerio abbati, et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus, tam presentibus quam<br />

futuris, medietatem ęcclesię Sancti Saturnini <strong>de</strong> Chos, quam juste vel iniuste vi<strong>de</strong>bamur habere. Ego<br />

Raimundus supradictus et filius meus Grimaldus committimus animas et corpora nostra in manus domni<br />

Rothgerii abbatis in ominium ejus.<br />

Igitur in nomine Dei Omnipotentis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, ego Bernardus <strong>de</strong> Chos et filius<br />

meus Raimundus, propter remissionem peccatorum nostrorum et salutem animarum nostrarum,<br />

donamus et concedimus Domino Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo, et Moysiacensi<br />

monasterio, et domno Rothgerio abbati, et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus, tam presentibus quam<br />

futuris, medietatem ęcclesię Sancti Saturnini <strong>de</strong> Chos, quam juste vel iniuste vi<strong>de</strong>bamur nos habere.<br />

Dedimus enim nos in ominium domno abbati suprascripto.<br />

Vi<strong>de</strong>ntes sunt qui interfuerunt: Willelmus sacrista. Geraldus monachus <strong>de</strong> Alta Fort. Armannus <strong>de</strong> la<br />

Mora. Signum Arnaldi Willelmi <strong>de</strong> Chos. Signum Willelmi Aimonis. Signum Raimundi <strong>de</strong> Chos.<br />

Signum Arnaldi Grimaldi. Signum Willelmi <strong>de</strong> Cornuth.<br />

Facta carta sub die feria V, cum stipulatione subnixa, anno M°.C°.XX°.V°., inditione III a , epacta<br />

XIIII a , concurrente III, Willelmo episcopo presi<strong>de</strong>nte Caturcensi se<strong>de</strong>, Hyllefonso comite civitatis<br />

Tholose.<br />

309


221.<br />

1125<br />

Engagement <strong>de</strong> l’abbatiat séculier par Gausbert <strong>de</strong> Fumel pour la somme <strong>de</strong> 1.225 sous caoursins.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />

du milieu du XII e siècle: Doat 129, f. 5r-6v.<br />

Edition: HGL, t. 5, col. 939-940; Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 350-351.<br />

B.<br />

In presencia domni Rotgerii, Moysiacensis abbatis, et Il<strong>de</strong>fonsi, comitis Tolose, Gauzbertus <strong>de</strong> Fumel,<br />

abbas secularis, predicto abbati et monachis pigneravit annuum redditum, quem in ipso monasterio<br />

censualiter requirebat. Erat autem redditus, per singulos annus, due hospitationes, une in yeme cum<br />

civada, altera in estate sine civada. Sed et omnibus diebus quibus ipse abbas secularis in Moysiaco<br />

presens pernoctaret, sero quin<strong>de</strong>cim can<strong>de</strong>le sibi dabantur, quarum major quin<strong>de</strong>cim fuerat semipedalis,<br />

alie vero minores et secundum voluntatem distribuentis; ipse vero can<strong>de</strong>le graciles et quales in<br />

cottidianis usibus expen<strong>de</strong>bant, non equi<strong>de</strong>m grosse, quales vi<strong>de</strong>licet in ecclesiasticis officiis, ob<br />

reverentiam divinitatis, ibi<strong>de</strong>m frequenter ar<strong>de</strong>re consueverant. Hec omnia autem supradictus abbas<br />

secularis pro mille ducentis viginte quinque solidis Caturcensium pigneravit, hac conditione, quod si<br />

Caturcensis moneta in minus vel in majus mutaretur et ipse pignus abstrahere vellet, pro MCCXXV<br />

solidos Caturcensium DCXII solidos et VI <strong>de</strong>narios Morlanorum red<strong>de</strong>ret; quod si etiam moneta<br />

Morlanorum aliquantulum vilesceret, per XXXV solidos Caturcensium marcam argenti, quia sic hodie<br />

venditur, toties red<strong>de</strong>ret, quousque sub hac mutatione MCCXXV solidos solventur.<br />

Hujus igitur pignoris convenientiam ab Il<strong>de</strong>fonso comite Tolosano conlaudatam et confirmatam<br />

vi<strong>de</strong>runt et audierunt sequentes. Signum domni R[ogerii] abbatis. S. Arnaldi cellerarii. S. Raymundi<br />

camerarii abbatis. S. Il<strong>de</strong>fondi comitis. S. Emenonis <strong>de</strong> Sabra. S. Engelberti vicarii Tolosæ. S. Vitalis<br />

Talientis et Bernardi Moli. S. Guillelmi <strong>de</strong> Castilo. S. Begonis. S. Willelmi <strong>de</strong> Usma et Bernardi <strong>de</strong><br />

Montesquieu, et Stephani Guilarani. 1<br />

Actum est anno Dominice Incarnationis MCXXV.<br />

1 Begon et Etienne Guileran, souscripteurs <strong>de</strong> cet acte, font partie <strong>de</strong> la “commission d’arbitrage” <strong>de</strong> l’acte du 1 er mai 1129,<br />

concernant l’abbé séculier.<br />

310


222.<br />

1125<br />

Donation par Pierre Bégon et Adémar Gausbert, faite à Cluny, à <strong>Moissac</strong> et au Ségur, <strong>de</strong> l’église<br />

<strong>de</strong> Saint-Marcel.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 129, f. 7r-8r.<br />

Edition: HGL, 4, 385; Cabié, Q.<br />

B.<br />

Notum sit hominibus 1 quod ego Petrus Bego et A<strong>de</strong>marus Gausbertus, cum consilio et authoritate<br />

domini Bertranni Albiensis episcopis, et Stephani Constantii archipræsbiteri, damus Domino Deo et<br />

sanctis apostolis ejus Petri et Paulo, et sanctis locis ipsius Cluniaco et Moysiaco, et monachis ibi<strong>de</strong>m<br />

commonentibus, et in obezientia <strong>de</strong>l Segur, ecclesiam Sancti Marcelli, 2 cum omnibus ecclesiasticis suis.<br />

Hoc donum factum est et firmatum in manus Bertrandi Assaillit, prioris <strong>de</strong>l Segur, anno ab<br />

Incarnatione Domini millesimo centesimo vigesimo quinto, regnante Lodovico rege Francorum,<br />

vi<strong>de</strong>ntibus istis Guillelmus Defoissencs, E. Cairel <strong>de</strong> Caramaus, et Bertrannus Demonestier.<br />

Et fuit ipse Azemarus monachus.<br />

1 Lisez: omnibus.<br />

2 Saint-Marcel-Campes, dépendance du prieuré <strong>de</strong> Ségur (Tarn, arr. Albi, canton Cor<strong>de</strong>s).<br />

311


223.<br />

[vers 1125] 1<br />

Oblation d’Adémar Gausbert, chevalier du château <strong>de</strong> Saint-Marcel, et donation <strong>de</strong> toutes ses<br />

vignes aux moines du Ségur.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant vingt<br />

quatre feuilles”: Doat 131, f. 304r-305r.<br />

B.<br />

Quidam miles <strong>de</strong> castro Sancti Marcelli, vocabulo A<strong>de</strong>marus Gauzbertus, receptus succurendo ad<br />

monachatum a fratribus Moisiacensibus in loco <strong>de</strong> Illo Securo manentibus, et donavit Deo et sancto<br />

Petro <strong>de</strong> Moisiaco vineas suas atque vineales <strong>de</strong> illo hæremo foris boscum in fevum, et in alodium totas<br />

ab integro, pro anima sua et omnium parentum suorum, cum voluntate et consilio filii sui A<strong>de</strong>marii<br />

Gausberti, audientibus Petro Hugone et Geraldo <strong>de</strong> Vitrag fratre suo, et Abberto Raimundo, et Frotardo<br />

A<strong>de</strong>mario.<br />

Signum A<strong>de</strong>marii Gauzberti et filii ejus A<strong>de</strong>mari Gauzberti.<br />

1 Datation par rapport à l’acte précé<strong>de</strong>nt.<br />

312


224.<br />

[vers 1125]<br />

Donation par Grimald <strong>de</strong> Gaujac et son epouse Chauzis d’une partie <strong>de</strong> l’église Saint-Laurent <strong>de</strong><br />

Gaujac, et conversion <strong>de</strong> lui-même et <strong>de</strong> toute sa famille.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 3r-v.<br />

B.<br />

Sciendum quod ego Grimaldus <strong>de</strong> Gaujac et uxor mea nomine Chauzis et omnes filii mei, damus Deo et<br />

sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et domno Rotgerio abbati monachisque Moysiacensibus, tam<br />

presentibus quam futuris, medietatem <strong>de</strong> tribus partibus ęcclesię Sancti Laurentii <strong>de</strong> Gaujac, <strong>de</strong>cimas et<br />

primicias atque oblationes et sepulturam, sicut nos melius habemus, preter solam <strong>de</strong>cimam unius<br />

condaminę quę est ultra Tasconem.<br />

Et hoc donum <strong>de</strong>dit ut monachi Moysiacenses facerent eum monachum et filium ejus Bertrannum, et<br />

ut darent eis ambobus vestimenta monachilia. Similiter monachi Moysiacenses propter hoc donum<br />

<strong>de</strong>bent dare habitum religionis uxori ejus et aliis filiis, si petierint, cum pecunia, si habuerint peccuniam.<br />

Set si non habuerint pecuniam, <strong>de</strong>bent recipi.<br />

De isto dono <strong>de</strong>bemus esse guirentes et autorgador.<br />

S. Bernardi Iatgerii. S. Petri Poncii.<br />

313


225.<br />

1126, 4 août<br />

Donation par Aimeric <strong>de</strong> Cos et ses fils <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Cos, et du quart <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong><br />

Sainte-Ruffine.<br />

A. ADTG, G 664 (Andurandy 5218).<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5218.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: DONATIO DE MEDIETATE<br />

ECCLESIE DE CHOS: ET SANCTE<br />

RUFINE<br />

Donum fecit Aimericus <strong>de</strong> Chos et filii ejus Raino et Bernardus Gaucelmus et Grimaldus Domino Deo<br />

et sanctis ejus Petro et Paulo et loco Moysiacensis monasterii, et domno Rogerio abbati, scilicet<br />

medietatem ecclesię <strong>de</strong> Chos et medietatem <strong>de</strong>cimi et oblias et cimiteria et omnia ad eam pertinencia.<br />

Simili modo <strong>de</strong>dit ipse Aimericus et supradicti filii ejus Raino et Bernardus et Grimaldus quartam<br />

partem <strong>de</strong>cimi Sanctę Rufinę, cum consilio et voluntate Pontii <strong>de</strong> Chos, et aliorum virorum nobilium,<br />

sciliced Bernardi <strong>de</strong> Chos, Arnaldi Willelmi, A<strong>de</strong>mari Willelmi, Oddonis, Bernardi Willelmi, et alii<br />

quamplurimi rogaverunt ita fieri. Laudaverunt enim tam viri quam feminę ad sepeliendum, sive in morte<br />

sive in vita, sanctę religionis habitum domnus abbas Rogerius concessit, et sepeliri repromisit.<br />

Hoc factum vel dictum est industria vel provi<strong>de</strong>ntia domni Aimerici monachi, in platea mercati ante<br />

castellum, anno M°.C.XXVI, inditione IIII a , II nonas Augusti, Domino nostro Ihesu Christo annuente,<br />

Willelmo episcopo cathedram presi<strong>de</strong>nte, Luduvico regnante.<br />

314


226.<br />

1126<br />

Notice sur l’oblation <strong>de</strong> Rainald <strong>de</strong> Gandalou et la donation <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux maisons et d’un jardin.<br />

A. Original: ADTG, G 684 (Andurandy 2831). Notice: Dufour 1972, p. 105.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 1v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 2831.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 174-175.<br />

A.<br />

Notum sit cunctis presentibus atque futuris, quod Rainaldus <strong>de</strong> Guandalor, <strong>de</strong>bilitatus paupertate atque<br />

senectute, cum consilio et voluntate domini sui Raimundi Bernardi, et filiorum suorum Raimundi et<br />

Hugonis, misit semetipsum in merce<strong>de</strong> et potestate domni Arnaldi Willelmi operarii, et donavit Deo et<br />

sancto Petro Moysiaci atque Arnaldo Willelmi cunctisque monachis <strong>de</strong> Moysiaco præsentibus et futuris,<br />

infra tornum <strong>de</strong> Guandalor, duos casales et unam vineam, et totum sirventagge quod habebat in Nauzas,<br />

que partiuntur cum fevo <strong>de</strong> la Valleta usque ad domum Bernardi Texendarii. Propter hoc, Arnaldus<br />

Willelmi convenit ei<strong>de</strong>m Rainaldo <strong>de</strong> Guandalor dare victum et vestitum in vita sua, in morte vero quod<br />

faceret eum honorifice sepelire, quod et fecit omnino Arnaldus Willelmi sicut ei promiserat.<br />

Post mortem vero Rainaldi, duo filii ejus, Raimundus et Hugo, negabunt hoc i<strong>de</strong>m donum quod pater<br />

eorum fecerat, et auferre violenter cupiebant. Tan<strong>de</strong>m accepta ab Arnaldo Willelmi operario <strong>de</strong><br />

supradicta patris sui donatione una dinairada <strong>de</strong> vinea et medietate unius eque, libere et absque ulla<br />

retentione concesserunt et reliquerunt quicquid juste et iniuste requirebant in supradictis honoribus, quod<br />

pater eorum donaverat, et promiserunt quod semper in vita sua donum patris sui ad usum et servitium <strong>de</strong><br />

opera sancti Petri proposse suo conservarent et manutenerent. Insuper addi<strong>de</strong>runt et donaverunt Deo et<br />

sancto Petro totum sirventagge quod possi<strong>de</strong>bant in terra Raimundi Bernardi que vocatur Granullac, et<br />

totum sirventagge quod habebant in sex sextairadas terre <strong>de</strong>l Broll, in tali vi<strong>de</strong>licet convenientia, ut si<br />

operarius vel qui eas per illum tenuerit, in supradictis sex sextairadis domos edificare vel pagenses ibi<br />

mittere voluerit, nullum usum vel servicium ibi habeant; sed si seminata fuerit <strong>de</strong> blad terra illa, habeant<br />

in<strong>de</strong> suum usum.<br />

Facta est huius concessionis <strong>de</strong>scriptio in manu domni Arnaldi Willelmi operarii, anno ab<br />

Incarnatione Domini M°C°XX°VI°, regnante LUDOVICO Francorum rege.<br />

Huius rei testes qui adfuerunt: Willelmus <strong>de</strong> Vuier, Gauzbertus Arnaldi, Poncius <strong>de</strong> Pelenar, et multi<br />

alii.<br />

Raimundus monachus scripsit.<br />

315


227.<br />

[vers 1126]<br />

Accord entre l’abbé Roger et Guillaume, évêque <strong>de</strong> Lectoure, à propos du condominium <strong>de</strong> Saint-<br />

Clar.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire, du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 10v.<br />

B.<br />

Sciendum est quod domnus Rotgerius abbas Moysiacensis, et domnus Willelmus Lectorensis<br />

episcopus, 1 consilio Raimundi prioris Sancti Genii, convenerunt <strong>de</strong> loco qui dicitur Sancti Clari, ut eum<br />

insimul et haberent et possi<strong>de</strong>rent, tali qui<strong>de</strong>m modo: omnia tam ipsum locum quam ei pertinentia<br />

habebunt per medium preter capellaniam et molendinum quę sunt domni abbatis specialiter, et preter illa<br />

quę episcopo relinquntur specialiter, quę sunt episcopi. Locare totum a sinistra parte ęcclesię est domni<br />

abbatis et monachorum ad domus et officinas faciendas. Locare ex altera parte ęcclesię ad ostium, erit<br />

episcopi. Si quis ibi voluerit sepeliri nisi forte excomunicatus fuerit, ab episcopo non prohibetur. Hec ita<br />

teneri et fi<strong>de</strong>liter observari episcopus abbati et abbas episcopo promisit.<br />

Quando monacus ibi erit capellanus, cum eo come<strong>de</strong>t et <strong>de</strong> oblatione nichil accipiet. Quando vero<br />

monachus non erit nec procurationem ibi tenuerit, tota oblatio preter cimiterium capellani erit. Habebit<br />

capellanus penitentiarum medietatem et vestimenta <strong>de</strong>functorum, quę ei relicta fuerint omnia, et omnes<br />

primicias et in festivitatibus Natali, Pascha, Pentecosten, Omnium Sanctorum et ipsius Sancti Clari<br />

singulos <strong>de</strong>narios, si ibi oblati fuerint.<br />

Hec facta sunt in ipso loco Sancti Clari presente Raimundo, priore Sancti Genii, et quibusdam aliis<br />

viris, Oddone <strong>de</strong> Francs, Bernardo <strong>de</strong> Vassa, et Pelestort filio ejus, Bernardo <strong>de</strong> Sarlat, Sancio <strong>de</strong> La<br />

Roca, et Willelmo fratre suo, Ecio <strong>de</strong> Milaco, et Garsia patre suo, Ecio Rodolet et aliis multis.<br />

1 Guillaume, évêque <strong>de</strong> Lectoure vers 1126.<br />

316


229.<br />

[1101/1126] 1<br />

Donation par Hugues Bernard <strong>de</strong> Roquefort du quart <strong>de</strong> la dîme <strong>de</strong> Saint-Martin-Belcassé, et<br />

conversion du donateur.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “un grand rouleau en parchemin escrit <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux costes contenans<br />

dautres actes”: Doat 129, f. 63r-64r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, n° 85.<br />

B.<br />

In villa <strong>de</strong> Belcasse, Hugo Bernardus <strong>de</strong> Rocafort ad obitum suum <strong>de</strong>dit et dimisit Sancto Petro<br />

Moisiaco et habitatoribus ejus pro sepultura sua et pro remedio animæ suæ, quartam partem <strong>de</strong>cimi<br />

ecclesiæ Sancti Martini ipsius villæ, 2 ita plane ut <strong>de</strong> omni <strong>de</strong>cimo prædictæ ecclesiæ quinque modii in<br />

pane, et imo primum exeant et <strong>de</strong> aliis quæ superfuerint ipsa quarta pars Sancto Petro et habitatoribus<br />

ejus reddatur imperpetuum.<br />

In ipso vero honore <strong>de</strong> Illo Bosket 3 dimisit et absolvit omnes malos usus et torturas et violentias, quas<br />

ipse Hugo Bernardus sive ejus homines faciebant, ut numquam amplius accipiant vel requirant, neque<br />

filii ejus post eum, in perpetuum.<br />

Hoc factum est cum consilio Oddonis monachi ipsius obedientiæ, et Baronis <strong>de</strong> Montberter, 4 et<br />

Geraldi Gausberti, et aliorum multorum.<br />

1<br />

Datation: cette pièce, à en juger d’après son contenu, est <strong>de</strong> peu postérieur à l’engagement pris par le même Hugues <strong>de</strong><br />

Roquefort, entre les mains <strong>de</strong> la comtesse Philippa (voir acte précé<strong>de</strong>nt).<br />

2<br />

Saint-Martin-Belcassé, église et lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin. Vocable: Translation <strong>de</strong> saint Martin (4 juillet):<br />

Gayne, p. 235.<br />

3<br />

Bousquet, lieu-dit à 2 km au sud-est <strong>de</strong> Saint-Martin-Belcassé.<br />

4<br />

Montbartier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech). – Baron <strong>de</strong> Montbartier figure comme témoin dans l’acte<br />

<strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Saint-Avit en 1085/1115.<br />

317


230.<br />

1128<br />

Vente par Seguin <strong>de</strong> Volvène et son frère Raimond <strong>de</strong> leurs biens à Pommevic, pour 400 sous.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 12r.<br />

Edition: Peña, p. 8-9; Müssigbrod, p. 257-258.<br />

B.<br />

Sciendum est quod ego Siguinus <strong>de</strong> Volvenis et Raimundus frater meus, consilio amicorum nostrorum,<br />

damus et donando firmamus Domino Deo et beato Petro Moysiacensi et domno Rotgerio abbati et<br />

omnibus senioribus tam presentibus quam futuris, quicquid juris habemus vel aliquis per nos in villa <strong>de</strong><br />

Pomerio Vico et in Raxaquo 1 et in Lan<strong>de</strong>s. 2 Pro hoc vi<strong>de</strong>licet dono accepimus CCCC solidos Caturcene<br />

monetę.<br />

Hoc donum <strong>de</strong>bent firmare et conce<strong>de</strong>ndo laudare frater noster minor qui aberat, et sorores nostrę, et<br />

nepotes, et consanguineus noster Willelmus <strong>de</strong> Narces. Fi<strong>de</strong> jussores sunt Armanus <strong>de</strong> Duro Forti et<br />

Arnaldus frater ejus, et Bernardus consanguineus eorum.<br />

Hæc sunt facta anno ab Incarnatione Domini M°.C°.XX°.VIII°, inditione VI, regnante Ludovico rege<br />

Francorum, Il<strong>de</strong>fonso comite Tolosano, Willelmo episcopi Caturcense. 3<br />

S. Siguini sacriste. Ramundi qui fuit prior Tolosę. Duranni Oalrici. Bernardi <strong>de</strong> Pomerio Vico.<br />

Iterum S. predicti Armanni <strong>de</strong> Duro Forti, et Arnaldi fratris ejus, et Bernardi consanguinei eorum.<br />

Willelmi <strong>de</strong> Oxima. Raimundi <strong>de</strong> Tofalias. 4<br />

Grimaldus scripsit.<br />

1<br />

La Razère, lieu-dit à 2 km au nord-ouest <strong>de</strong> Pommevic.<br />

2<br />

Lalan<strong>de</strong>, lieu-dit à 3 km au nord-nord-ouest <strong>de</strong> Pommevic.<br />

3<br />

Louis VII le Gros, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1108 à 1137; Alphonse Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1108 à 1147; Guillaume III,<br />

évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1113 à 1147.<br />

4<br />

Lieux <strong>de</strong> provenance <strong>de</strong>s témoins: Pommevic (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Valence); Durfort-Lacapelette<br />

(Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte); Esmes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu (Tarn-&-Garonne,<br />

arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong>-II); Touffailles (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Bourg-<strong>de</strong>-Visa).<br />

318


231.<br />

[1129 ou peu avant]<br />

Engagement du four banal à Armand <strong>de</strong> Mora, pour 90 sols.<br />

A.<br />

A. Original: ADTG, G 556 (marqué: n° 639).<br />

B. Copie servant <strong>de</strong> reliure au manuscrit dit “Sacramentaire <strong>de</strong> Figeac”: Paris, BN, ms.lat. 2293.<br />

Mention dorsale ancienne: QVALITER REDDIDIT<br />

ARMANNVS FVRNVM<br />

SENIORIBVS<br />

Sciendum est quod Armannus <strong>de</strong> Mora, sponte et sine vi, reddidit Deo et Beato Petro et domni abbati<br />

R[ogerio] et omnibus senioribus, ac red<strong>de</strong>ndo dimisit furnum quem fevaliter ab eis tenebat, ut numquam<br />

amplius quicquam in eo fevaliter requireret. Et domnus abbas et seniores convenerunt se reddituros ipsi<br />

Armanno nongentos solidos Caturcensis monetę, vel si interim moneta mutaretur, pro quadraginta<br />

solidis argenti marcam. Pro his <strong>de</strong>nariis vel argento misit predictus abbas et seniores eun<strong>de</strong>m furnum in<br />

pignore sine omni retentu predicto Armanno et omni ordinio suo, donec eos fi<strong>de</strong>liter reddant. Interim,<br />

non faciet furnum domnus abbas vel aliquis per eum in tota villa Mysiacensi. Condonavit ei domnus<br />

abbas et seniores quicquid fori fecerat eis in omnibus, et ipse eis preter <strong>de</strong>bita.<br />

Hoc factum est consilio et voluntate Willelmi prioris, et Siguini sacristę, Willelmi cellararii, Willelmi<br />

prioris Tolose, Oddonis Coquinarum, et aliorum multorum.<br />

S. Raimundi <strong>de</strong>l Poget, Bernardi Raimundi baptizati, Arnaldi Guillelmi <strong>de</strong> claustro, Arnaldi<br />

1 anenti, Petri Vitalis peregrini, Willelmi <strong>de</strong> Castillo, Brunonis Dai<strong>de</strong>, et aliorum multorum. 2<br />

Grimaldus scripsit.<br />

[en bas, à droite, autre encre, autre main:] un<strong>de</strong>panuter (?)<br />

1 Trou dans le parchemin: leçon hypothétique.<br />

2 Eléments <strong>de</strong> datation: Armand <strong>de</strong> Mora est mentionné dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1125 à 1155; Guillaume était prieur<br />

<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en 1129 et vers 1135; Séguin est mentionné comme sacriste vers 1130; Guillaume, prieur <strong>de</strong> Toulouse, et<br />

Willelmus <strong>de</strong> Castillo figurent dans l’acte du 1 er mai 1129; Arnaud Guillaume <strong>de</strong> claustro, i<strong>de</strong>ntique à Arnaud Guillaume <strong>de</strong><br />

opera figurant dans l’acte du 1 er mai 1129, n’est plus operarius après cette date. Le 1 er mai est alors le terminus ante quem.<br />

319


232.<br />

1129 (style pisan), mercredi 1 er mai<br />

Plaid tenu par Alphonse-Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse, dans un conflit opposant Bertrand <strong>de</strong><br />

Montanceix, abbé séculier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, à Roger, abbé régulier, à propos <strong>de</strong> la possession <strong>de</strong> l’église<br />

et <strong>de</strong>s clochers.<br />

A. Original: ADTG, G 596 (Andurandy 1888).* Notice: Dufour 1972, p. 105. Notation ancienne au<br />

dos (encre effacée, difficilement lisible): QUOD ... CLOCARIA ABBATI SECULARI NON<br />

REDDANTVR.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 4r-4v.<br />

C. Mentionné XIV e siècle: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 161vb.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1888.<br />

Editions: HGL 5, col. 973-974; Lagrèze-Fossat, 1, p. 352-353.<br />

Note. La date est donnée en style pisan: Damien Garrigues, Les styles du commencement <strong>de</strong> l’année dans le<br />

Midi. L’emploi <strong>de</strong> l’année pisane en pays toulousain et Languedoc, in: Annales du Midi 53 (1941), p. 266.<br />

A.<br />

Sciendum est quod dompnus Rotgerius, abbas Moysiacensis, et omnes burgenses <strong>de</strong> Moysiaco habuerint<br />

placitum cum Bertranno <strong>de</strong> Monte Incensi, dicto seculari abbate, in manu comitis Il<strong>de</strong>fonsi. 1 Volebat<br />

enim ut red<strong>de</strong>rent sibi ęcclesiam et clocaria, quod dompnus abbas et burgenses penitus contradicebant.<br />

Un<strong>de</strong> post multa mala in<strong>de</strong> facta ad judicium predicti comitis et aliorum bonorum virorum utrique<br />

Tolosam venerint. Producti sunt per judicium comitis et suę curię quattuor idonei testes, electione<br />

dompni Rotgerii abbatis et predicti Bertranni <strong>de</strong> Monte Incensi, quorum nomina hec sunt: 2 Raimundus<br />

Arnaldi <strong>de</strong> Liciaco, Raimundus <strong>de</strong> Pojeto, 3 Stephanus Guilaranni, 4 et Bego. 5 Juraverunt super IIII<br />

evangelia in presentia comitis et omnium virorum qui ibi a<strong>de</strong>rant se dicturos veritatem super hac<br />

discordia, qualiter vidissent et audissent per dictos abbates seculares milites tenuisse et habuisse villam<br />

Moysiacensem.<br />

Quorum testimonio, predictus comes, audita et agnita veritate, cum ceteris judicibus judicavit<br />

predictum Bertrannum nichil habere <strong>de</strong>bere in monasterio, neque in clocariis factis vel faciendis, sed<br />

semper esse tam ęcclesiam quam ipsa clocaria facta vel facienda in postestate et dispositione dompni<br />

Rotgerii abbatis, et omnium successorum suorum abbatum Moysiacensium.<br />

Hujus rei testes sunt Armannus vicecomes, 6 Rostannius <strong>de</strong> Poscarias, Bertrannus <strong>de</strong> Villamuri,<br />

Stephanus Caraborda, Raimundus Baptizati. Arnaldus Guilaberti, Senioretus, A<strong>de</strong>marus Caraborda,<br />

Petrus Vitalis. Iterum testes: Armannus <strong>de</strong> Duroforte, et Arnaldus frater ejus, et Willelmus <strong>de</strong> Osma, 7<br />

Willelmus <strong>de</strong> Castilo, Poncius Galterius, Stephanus Boneti, 8 Willelmus Lumbardi, et Geraldus Amardi.<br />

1 Bertrand <strong>de</strong> Montanceix (lieu-dit <strong>de</strong> la commune <strong>de</strong> Montrem, dép. Dordogne, arr. Périgueux, canton Saint-Astier) ;<br />

Alphonse-Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1112 à 1148.<br />

2 Ces quatre personnes ont tout l’air <strong>de</strong> former une commission d’arbitrage. Serait-elle composée à égalité <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux<br />

représentants <strong>de</strong> l’abbé séculier et <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux représentants <strong>de</strong> l’abbé régulier?<br />

3 Pojet (Pouget) est une très ancienne possession <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. Des membres <strong>de</strong> la famille Pojet figurent<br />

régulièrement dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. Raimond d’Espoget (ou: du Poget) figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1107<br />

environ à 1130/31.<br />

4 Des membres <strong>de</strong> la famille moissagaise Guileran figurent régulièrement dans les actes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

5 Un Bégo est cité comme prieur <strong>de</strong> 1109 à 1114. S’agit-il ici <strong>de</strong> cet ancien prieur?<br />

6 Armand, vicomte <strong>de</strong> Bruniquel, auteur <strong>de</strong> quelques donations à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

7 Willelmus II <strong>de</strong> Osma, cité <strong>de</strong> 1125 à 1130. Voir la généalogie <strong>de</strong> la famille De Osma chez Müssigbrod, p. 181. Willelmus<br />

<strong>de</strong> Oxima figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1119 à 1135 environ.<br />

8 Des membres <strong>de</strong> la famille Bonnet figurent régulièrement comme témoins dans les actes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

320


Iterum <strong>de</strong> monachis testes: Gillelmus, prior Moysiacensis, et Willelmus, prior <strong>de</strong> Tolosa, et Gillelmus<br />

prior <strong>de</strong> Monte Corbello, et Raimundus <strong>de</strong> opere. 1<br />

Facta sunt hec anno ab Incarnatione Domini M.C.XXX., feria. IIII, luna. VIIII, mense madio,<br />

Philippo rege Francorum, Il<strong>de</strong>fonso comite Tolosano, Amelio episcopo ejus<strong>de</strong>m civitatis. 2<br />

Willelmus monachus scripsit.<br />

1 Il s’agit <strong>de</strong> Raimond <strong>de</strong> Mala Musca, operarius <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> (mentionné ici pour la première fois), successeur<br />

dans cette fonction d’Arnaud Guillaume, le constructeur du cloître. Raimond <strong>de</strong> Mala Musca est cité dans les actes jusqu’en<br />

1146. Voir mon étu<strong>de</strong> : « Arnaud Guillaume, constructeur du cloître <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> », BSATG 120 (1995), p. 27 - 35.<br />

2 Amelius Raimond du Puy, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1106 à 1139.<br />

321


233.<br />

[1115/1129] 1<br />

Donation par Amelia Esquiva, à l’occasion <strong>de</strong> sa conversion, <strong>de</strong> sa maison <strong>de</strong> Podio Hermer.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 2r.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />

du milieu du XII e siècle: Doat 129, f. 67r-68r.<br />

B.<br />

Sciendum est quod Amelia Esquiva <strong>de</strong> Lavinqueria, quando se monachavit, <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro<br />

Moysiacensi lo casal <strong>de</strong> Podio Hermer, id est XII sexteiradas <strong>de</strong> terra, et in Illo Vernet hoc quod ibi<br />

habebat, et ultro Vernet in Terra Fort, triginta sextairadas, et terram <strong>de</strong> Trial.<br />

Hoc donum fecit cum consilio et voluntate filiorum suorum Carbonelli et Raimundi et Arnaldi <strong>de</strong><br />

Varazag, et Raimundi fratris ejus, nepotum suorum, et Arnaldi Gauzberti <strong>de</strong> Affinia.<br />

Huius rei sunt testes omnes suprascripti et alii multi.<br />

Hoc donum factum est in manu domni Rotgerii abbatis, et Arnaldi Willelmi operarii.<br />

1 Les dates extrêmes <strong>de</strong> cet acte sont déterminées comme suit. Le terminus post quem est l’abbatiat <strong>de</strong> Roger. Le terminus<br />

ante quem est l’année 1129, première mention <strong>de</strong> Raimond (<strong>de</strong> Mala Musca) comme operarius: Arnaud Guillaume,<br />

operarius, est antérieur à 1129.<br />

322


234.<br />

1130, 23 mai<br />

Lettre du pape Innocent II à Pierre le Vénérable, abbé <strong>de</strong> Cluny.<br />

A. Copie: Paris, BN, ms. lat. 1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s actes transcrits vers le<br />

milieu du XII e siècle), f. 119.<br />

Indiqué: Jaffé 7619.<br />

323


235.<br />

1130<br />

Donation par Bernard, Raimond, et Raimond Guillaume <strong>de</strong> Villemur, <strong>de</strong> leurs droits sur la<br />

chapelle <strong>de</strong> Villemur.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné XIV e siècle: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 161va, qui date cet acte en 1115.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5649.<br />

C.<br />

L’an 1130. Donation faite par Bernard, Raimond & autre Raimond <strong>de</strong> Guillaume <strong>de</strong> Villemur á L’Abbé<br />

& Religieux <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> tout le droit qu’ils avoint á la Chapelle <strong>de</strong> Villemur.<br />

324


236.<br />

1130<br />

Notice sur l’accord intervenu entre l’abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et Bertrand [<strong>de</strong> Montanceix, abbé séculier],<br />

à propos <strong>de</strong>s revenus à lever dans les villages autour <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3752.<br />

B.<br />

Accord entre l’Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & Bertrand pour les rentes <strong>de</strong> Boudou & <strong>de</strong> Leyreguet, <strong>de</strong> Lizac, <strong>de</strong><br />

Biaroze, Caufour & St Christophle, & St Laurents. L’an 1130.<br />

N° 3752.<br />

325


283.<br />

[vers 1130] 1<br />

Relevé <strong>de</strong>s rentes et <strong>de</strong>s engagements à lever à Boudou, et copies d’actes concernant les biens <strong>de</strong><br />

l’abbaye à Boudou.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 4v-6r.<br />

Hec est noticia <strong>de</strong> las oblias <strong>de</strong> Bodor. Cartas <strong>de</strong> Butiris.<br />

Stephanus <strong>de</strong> Soias, VIII sesters <strong>de</strong> civada, et II <strong>de</strong> froment, et XVIII diners.<br />

Naners <strong>de</strong>l Corn, II sesters <strong>de</strong> civada, et I emina <strong>de</strong> froment, et II diners.<br />

Bernard <strong>de</strong> la Faurga, II sesters <strong>de</strong> civada et II diners.<br />

Hug <strong>de</strong> Faurga Viella, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et VIIII diners.<br />

Creba Castel, VIII sesters <strong>de</strong> civada, et II <strong>de</strong> froment, et XVIII diners.<br />

Raimon Gauzfres IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et VIIII diners.<br />

De Botet, similiter.<br />

De la Faia, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et VIIII diners.<br />

Grimardus <strong>de</strong> Brullo, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et VIIII diners.<br />

Ramon, similiter.<br />

Rapax, similiter.<br />

Catlepa, similiter.<br />

Dai<strong>de</strong> <strong>de</strong> las Casas, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et IIII diners.<br />

Estrabol, II sesters <strong>de</strong> civada, et I emina <strong>de</strong> froment, et II diners.<br />

Willelmus <strong>de</strong> Vinolas, VI diners, et II sesters <strong>de</strong> civada, a mensura majore.<br />

Iohannes <strong>de</strong> Vinolas, II sesters <strong>de</strong> civada, I per la casa et alter per la Terra Fenolla.<br />

Lumas <strong>de</strong> Vinolas, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et VIIII diners.<br />

La Olmena, similiter.<br />

Pan..., similiter.<br />

Peire Gareia, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et IIII diners.<br />

Tres bordarias <strong>de</strong> La Garda, XI sesters <strong>de</strong> civada, et III <strong>de</strong> froment, et XII diners.<br />

Lagaiaria, I sester <strong>de</strong> froment, et II diners.<br />

Peire <strong>de</strong>l Sol, I sester <strong>de</strong> civada, et emina <strong>de</strong> froment, et II diners.<br />

Ramon Egua, XII diners.<br />

Dona<strong>de</strong>uz <strong>de</strong>l Poig, III sesters <strong>de</strong> civada, a mensura majore.<br />

Peire Gueralt, II sesters <strong>de</strong> civada.<br />

Peire <strong>de</strong> Paris, I sester.<br />

Huc medicus, II diners.<br />

Jagbert, III sesters <strong>de</strong> civada.<br />

Ramon Iulia, II sesters <strong>de</strong> civada, et I emina <strong>de</strong> froment, et II diners.<br />

Dai<strong>de</strong> Guino, similiter.<br />

Barbalaura, similiter.<br />

Benami, III sesters <strong>de</strong> civada, et IIII diners, et I emina <strong>de</strong> froment.<br />

Bernard Hug, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et XVIII diners.<br />

Guiraud <strong>de</strong>l Tremolet, VIII diners.<br />

1 Didier Panfili, Aristocraties méridionales. Toulousain-Quercy Xie-XIIe siècles (Rennes 2010), propose <strong>de</strong> dater ce texte<br />

vers 1130, le mettant en rapport avec l’accord entre l’abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et Bertrand <strong>de</strong> Montanceix, abbé séculier, à propos<br />

<strong>de</strong>s revenus à lever à Boudou, en 1130.<br />

326


Peire Durant, XII diners.<br />

Peire Pellisa, I sester <strong>de</strong> froment, et I <strong>de</strong> civada, et VI diners.<br />

Grimaud Toneler, I sester <strong>de</strong> civada, et VI diners.<br />

Stephanus Guiraud, II sesters <strong>de</strong> froment, et VI diners.<br />

Stephanus Al<strong>de</strong>bert, VI diners.<br />

Willelmus <strong>de</strong>l Faieg, IIII diners.<br />

Bernard Pastel, XV diners, et I sester <strong>de</strong> froment per la terra <strong>de</strong>l Sm?<br />

Ramon Oda, IIII diners.<br />

Bernardus Moliner, XII diners.<br />

Bonet Benami, VI diners.<br />

Stephanus Mafredus, II sesters <strong>de</strong> froment, a mensura majore, et XII diners.<br />

Bernardus Matfres, IIII diners.<br />

Bernardus Guiraud, VI diners.<br />

Honor d’Aiar<strong>de</strong>nga, III sesters <strong>de</strong> civada, et IIII diners.<br />

Gauzbert <strong>de</strong>l Obersana, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et II capones.<br />

Dai<strong>de</strong> Guarad, II sesters <strong>de</strong> sivada, et IIII diners.<br />

Gui <strong>de</strong> Rapa Espig, II sesters <strong>de</strong> froment, et II <strong>de</strong> civada, et VI diners.<br />

Ramon Canaler, II sesters <strong>de</strong> civada, et IIII diners.<br />

Willelmus <strong>de</strong> Laiga, IIII diners.<br />

Bernardus Fenols, I sester <strong>de</strong> civada, et IIII diners.<br />

Garbert <strong>de</strong> Destelo, II sesters <strong>de</strong> froment, et I <strong>de</strong> civada.<br />

Pons Servad, III sesters <strong>de</strong> froment.<br />

Aimars Mirol, I sester <strong>de</strong> froment.<br />

Guiraud Celarer, III sesters <strong>de</strong> froment.<br />

De las Carreras, VI diners.<br />

Narbert, VI diners.<br />

Dai<strong>de</strong> Pestre, V diners.<br />

Lomas <strong>de</strong>l Poi, IIII diners emeala, et II sesters <strong>de</strong> civada, et I emina <strong>de</strong> froment.<br />

Bernard <strong>de</strong> la Carrera, I sester <strong>de</strong> civada.<br />

Bernard Iatbert, I sester <strong>de</strong> civada.<br />

Gauzfre Arnaud, II sesters <strong>de</strong> civada, et I emina <strong>de</strong> froment, et IIII diners.<br />

Esteve Guilabert, VI diners.<br />

Ramon Domerg, I sester <strong>de</strong> civada.<br />

Bernard Escacet, III diners.<br />

Lomas <strong>de</strong>l Rat, II sesters <strong>de</strong> civada, et III <strong>de</strong> froment.<br />

Dona<strong>de</strong>u, II sesters <strong>de</strong> froment per Picare.<br />

Bauduz, XII diners, et I sester <strong>de</strong> civada.<br />

Pascero, I diner.<br />

Madfres, I sester <strong>de</strong> civada, et VII diners.<br />

Vidalz Entecaz, III diners.<br />

Guiraud <strong>de</strong> Grillum, VIII diners.<br />

Bertran <strong>de</strong> Vilaga, XII s Petri.<br />

Peire d’Aud Vilar, XII diners.<br />

Bernard <strong>de</strong> Pug Bonel, VI diners.<br />

Guiraud faber, I <strong>de</strong> civada.<br />

Gauzfre, II sesters <strong>de</strong> civada.<br />

Fulco, I sester <strong>de</strong> civada.<br />

Guiraud Celarer, IIII diners.<br />

Ramon Iatbert, III diners.<br />

Pere <strong>de</strong> la Garda, similiter.<br />

Stephanus Iohannes, I sester <strong>de</strong> civada.<br />

327


Stephanus Ansbert, II capones.<br />

Guiraud Bernard, II capones, et I sester <strong>de</strong> civada.<br />

Poncius <strong>de</strong> l’Albespi, I sester <strong>de</strong> civada.<br />

Fors <strong>de</strong> Moysac, II sesters <strong>de</strong> civada.<br />

Guilulmat, I sester <strong>de</strong> civada.<br />

Duran <strong>de</strong> las Casas, II sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et IIII diners.<br />

Gauzfre Arnaud, VI diners per la terra <strong>de</strong> Lerisol.<br />

Willelmus Ortola, IIII diners.<br />

Stephanus A<strong>de</strong>mar, I sester <strong>de</strong> froment, et I <strong>de</strong> civada.<br />

Escoriaca, III diners cum sociis suis.<br />

Arnaud <strong>de</strong> Gamanel, I sester <strong>de</strong> froment, a mensura majore.<br />

Carta quam rogavit scribere Hugo monacus archiclavus Sancti Petri.<br />

De Tilio.<br />

De ipso alo<strong>de</strong> qui vocatur Tilium, 1 quem ipse <strong>de</strong>dit et Deibertus nepos ejus <strong>de</strong> Oxima, 2 sancto Petro pro<br />

anima Dimberti fratris sui, et Hugonis nepotis sui, in presentia bonis hominibus qui ibi a<strong>de</strong>rant. Hoc<br />

fecerunt Hugo Iniciaco, 3 Arnaldus <strong>de</strong> Duroforte, 4 et A<strong>de</strong>marus <strong>de</strong> Calciada.<br />

Signum Hugonis qui cartam istam scribere rogavit, et manibus firmavit. Signum Dinberti.<br />

Sciendum est quod Madfredus <strong>de</strong> Badanbile, cum filio fratris sui Raimundi Arnaldi, laudavit pignus<br />

quod miserat mater ejus, vi<strong>de</strong>licet XL solidos in honore <strong>de</strong> Rapaspic, quem tenebat Stephanus Dai<strong>de</strong> et<br />

domina <strong>de</strong> ipso Rapaspic, et viginta solidos in honore Giraldi fabri et in ipso G., et viginti solidos in<br />

honore quem tenebat Bernardus Gauzfredus, quinquaginta solidos in honore quem tenet Stephanus<br />

Matfredi et Vidalz qui simul fiunt C.XXX solidos Caturceni monete, Deo et sanctis apostolis ejus Petro<br />

et Paulo, et Willelmus prior, 5 et Willelmus <strong>de</strong> la Valeta, obedientiarii Butiris. 6 Et accepit ab eo triginta<br />

solidos Galterius monacus.<br />

Hic testes: Pontius <strong>de</strong> Monte Lanard. Similiter Ramundus <strong>de</strong> las Parra. Arnaldus <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>la. 7 Si.<br />

Ramundus Saumaro. Si. Gauzfre Arnald. Si. Fortius <strong>de</strong> la Esquirda. Passero. Bernard Girard. Alaman.<br />

Somaro. Iohannes <strong>de</strong> Sanc Salvi. Petrus d’Orsos. Garsias presbiter dixit.<br />

Noverint tam presentes quam etiam futuri quod ego Stephanus cognomento <strong>de</strong> Rodonione mitto in<br />

pignus Deo et Sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et omnibus ejus<strong>de</strong>m loci monachis presentibus et futuris illum<br />

honorem qui vocatur Ad Tilium, vi<strong>de</strong>licet <strong>de</strong>cimum totum et ab integro, sicut ego aut pater meus habuit<br />

et tenuit, ita per omnia mitto supradictum pignus per sexaginta quinque solidos, tali scilicet<br />

convenientia, ut ab hac festivitate Omnium Sanctorum usque ad duos annos non redimatur ac <strong>de</strong>inceps a<br />

festivitate predicta usque in aliam festivitatem, sicut est lex <strong>de</strong> pignoribus. Hoc autem totum factum est<br />

in manu Helie sacriste, 8 et Arnaldi Gauzberti, et ut semper <strong>de</strong> obedientia <strong>de</strong> Bodor sit. Hanc vero<br />

inpignationem <strong>de</strong>bet semper guarire predictus Stephanus Deo et Sancto Petro. Et insuper pro hoc <strong>de</strong>dit<br />

fi<strong>de</strong> jussores Teo<strong>de</strong>ricum et Moysiaco, et Rainaldum Caprarium, ut firma permaneat.<br />

Similiter et ego Rainaldus Caprarius mitto in pignus Sancto Petro et supradictis monachis omnem<br />

amministrationem meam sive servientaticum quem in predicto <strong>de</strong>cimo ex jure meo requirebam, ea<strong>de</strong>m<br />

1 Vu les lieux <strong>de</strong> provenance <strong>de</strong>s témoins (Nazac, Esmes, Durfort), il semble logique <strong>de</strong> chercher l’alleu <strong>de</strong> Til dans ce<br />

contexte géographique. Nous pensons à Plan <strong>de</strong>l Thil, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu, situé à côté du Bois <strong>de</strong> la<br />

Roque et <strong>de</strong> Saint-Christophe.<br />

2 Esmes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu. Dignebert <strong>de</strong> Sainte-Thècle figure dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Moncessou<br />

(1003/1031). Un Dignebert d’Esmes figure encore dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Pommevic (1052).<br />

3 Il figure aussi dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Moncessou (1003/1031).<br />

4 Durfort, sur la commune <strong>de</strong> Durfort-Lacapelette (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte).<br />

5 Des prieurs nommés Guillaume sont mentionnés en 1085, 1097, 1103 et 1135.<br />

6 Guillaume <strong>de</strong> La Valette est obédiencier <strong>de</strong> Boudou au début du XII e siècle.<br />

7 Arnaud Guillaume <strong>de</strong> La Pra<strong>de</strong>lle fait une donation en 1097.<br />

8 Elie ou Hélie est cité comme sacriste <strong>de</strong> 1097 à 1109.<br />

328


convenientia que supra, per <strong>de</strong>cem solidos. Et insuper <strong>de</strong>di fi<strong>de</strong> jussores Gauzbert Garabot, et Santium<br />

<strong>de</strong> la Barta. Et hoc totum feci cum consilio senioris mei supradicti Stephani.<br />

Item ego supradictus Stephanus ea<strong>de</strong>m convenientia mitto similiter in pignus Sancto Petro et<br />

supradictis monachis totum illum <strong>de</strong>cimum <strong>de</strong> illa condamina <strong>de</strong> Malausa, et <strong>de</strong> propriis condaminis<br />

Sancti Petri que sunt apud Gamanel, per XXX ta quinque solidis.<br />

Sed et ego supradictus Rainaldus totum servientaticum meum <strong>de</strong> istis condaminis mitto similiter in<br />

pignus Sancto Petro ac suprascriptis monachis, cum consilio predicti senioris mei, per quinque solidos.<br />

Noverint omnes qui hec legerint quod ego Arnaldus Guillelmus <strong>de</strong> Bada Vila mitto in pignus Deo et<br />

Sancto Petro Moysiaci et domno Galterio, loci Buturis obedientiario, 1 cunctisque loci illius<br />

habitatoribus, aquam <strong>de</strong> Gamanel, pro XX ti solidis. Huius rei testes et consultores fuerunt Gauzfredus<br />

Arnaldi, Dona<strong>de</strong>us, Durannus presbiter, Baldueius.<br />

Hoc pignus miserunt Arnaldus Guillelmi predictus et uxor sua Serena et filii eorum consilio omnium<br />

supradictorum.<br />

Noverint omnes tam futuri quam presentes quod ego Poncius <strong>de</strong> Rosed et uxor mea Serena, cum filiis<br />

suis filiastris quoque meis, mittimus in pignus Deo et Sancto Petro, tam Moysiaci quam Buturis proprie<br />

locis, bordariam <strong>de</strong> Gamanel, tenentiam scilicet Bernardi Gauzfredi pro XX ti solidis. cujus terre oblie<br />

sunt duo sextarii frumenti et toti<strong>de</strong>m avene, et XII nummi, questa vero II solidos. Hoc pignus missum<br />

est in manu domni Galterii Buturis obedientiarii, cum consilio Duranni clerici, et Dona<strong>de</strong>i.<br />

Notum sit quod Petrus <strong>de</strong> Rodono et Willelmus frater ejus tenebant honorem <strong>de</strong>s Tilz <strong>de</strong> monacho<br />

Buturensi, et ei red<strong>de</strong>bant annuas oblias, scilicet IIII solidos Caturcenos dominica ante capud ieiunii,<br />

diviso autem honore isto fraterno jure. Petrus suam partem <strong>de</strong>dit Poncio sacriste, et Ramundo<br />

obedientiario Buturensi, 2 nichil in ea retinens, excepta sepultura solius sui corporis in cimiterio<br />

Moysiacensi et portione beneficii ejus<strong>de</strong>m monasterii si ipse dignus sepeliri haberetur.<br />

Hoc donum fecit Petrus auctorizantibus suis heredibus Arsuo <strong>de</strong> Rodono et Willelmo Aiz.<br />

Antequam hoc donum fieret, Petrus supradictis senioribus <strong>de</strong>bebat VII solidos Caturcenos, et VI<br />

<strong>de</strong>narios, quod ei absolverunt. Insuper et ei V solidos ejus<strong>de</strong>m monete <strong>de</strong><strong>de</strong>runt, ut hoc donum in<br />

perpetuo firmissimum haberetur.<br />

S. Rocabrune. S. Gauzbert <strong>de</strong> Bel Puig. Pontii Desestrino. Willelmi <strong>de</strong> Gamanel.<br />

Annus Domini erat M us .C us .L us .II us , mensis erat quartus, feria V, luna X, Eugenius papa. 3<br />

Willelmus Bernardus <strong>de</strong> Puig Bonel VI diners oblias, et XII <strong>de</strong> questa.<br />

De Calmont.<br />

Grimald Moliner, III diners oblias, et III questa.<br />

Girbert <strong>de</strong> Testelo, VI diners oblias, et III questa.<br />

Iohannes Gualterius, II diners oblias.<br />

Bernardus Guillelmus, VI diners oblias, et II diners questa.<br />

1 Gauthier est obédiencier <strong>de</strong> Boudou au XII e siècle.<br />

2 Raimond, obédiencier <strong>de</strong> Boudou, est mentionné en 1152.<br />

3 La datation est problématique. Si l’on entend par le quatrième mois le mois d’avril, le jeudi tombait le 3, le 10, le 17 et l e<br />

24, mais la 10e <strong>de</strong> la lune tombait le 18. Si l’on entend par le quatrième mois le mois <strong>de</strong> juin (dans l’hypothèse d’une<br />

datation d’après le style <strong>de</strong> l’Annonciation), le jeudi tombait le 5, le 12, le 19 et le 26, mais la 10e <strong>de</strong> la lune tombait le 16.<br />

329


237.<br />

[vers 1130]<br />

Donation par Raimond Belhomme <strong>de</strong> tous ses biens au prieuré <strong>de</strong> Duravel.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 131, f. 312r-313r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4277.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 222-223.<br />

B.<br />

Sciendum est, quod Raimundus Bellushomme <strong>de</strong>dit seipsum et omnia quæ habebat et habiturus erat tam<br />

in vita sua quam in morte, Deo et beato Petro Moisiacensi, et domno Rotgerio abbati et successoribus<br />

ejus, et Gauzberto priori <strong>de</strong> Duravillo, et beato Ylarioni, ut vivat et agat ibi secundum consilium et<br />

bonam voluntatem eorum, et habeat dominium et jussionem super omnem familiam et super omnes<br />

homines beati Ylarionis, tam intus quam extra, salvo jure et dominio prioris. Et quod fecerit vel<br />

præceperit ibi, faciat consilio prioris, et prior consilio Raimundi, et habeat cellararium Raimundus<br />

qualem voluerit, sive laicum sive monachum, salvo dominio prioris.<br />

Si qua lis orta fuerit inter Raimundum et monachos, quod absit, prior pacificet et finiat; si non<br />

potuerit vel noluerit, domnus abbas finiat vel pacificet. Raimundus provi<strong>de</strong>bit domui in cibo et potu et<br />

indumentis et in opere, tam <strong>de</strong> suis quam <strong>de</strong> his quæ in domo sunt vel fuerint, cum consilio et assensu<br />

prioris, sive in dandis sive in accipiendis. Prior agat consilio Raimundi, et Raimundus consilio prioris, et<br />

ita fiant omnia in pace.<br />

Hujus constitutionis sunt testes Vuillelmus prior Moisiacensis, et Raimundus qui fuit prior Tholosæ,<br />

et Geraldus subprior, et Siguinus sacrista, et Vuillelmus cellararius, et Bernardus infirmarius, et<br />

Grimoardus presbiter.<br />

Grimaldus monachus levita scripsit.<br />

330


238.<br />

[1129/1130], 9 décembre<br />

Donation par Pons et Aimar <strong>de</strong> Rabin <strong>de</strong> l’église Saint-Martin <strong>de</strong> Belmont.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4298.<br />

B.<br />

Pons & aymar <strong>de</strong> rabin & tous leurs freres donnerent a Rotger Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & a son Convent<br />

l’Eglise <strong>de</strong> S t . Martin <strong>de</strong> Belmont 1 & ses appartenances. fait le 5. <strong>de</strong>s i<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Decembre. Regnant<br />

Philippe, Il<strong>de</strong>fonse comte. Guill. Eveque. 2 Cette Eglise semble etre dans le dioceze <strong>de</strong> Toulouse ou <strong>de</strong><br />

Montauban.<br />

N°. 4298<br />

1 Il s’agit probablement <strong>de</strong> l’église Saint-Martin <strong>de</strong> Monbel, déjà donnée à <strong>Moissac</strong> en 1060/1072.<br />

2 Eléments <strong>de</strong> datation: Philippe, associé au règne du 14.4.1129 au 13.8.1131; Guillaume III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1113 à<br />

1147; Alphonse Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1108 à 1147.<br />

331


239.<br />

[1130/1131], avril<br />

Cession <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Najac, faite par l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> aux frères Grimald et Etienne <strong>de</strong><br />

Montbarla, à la condition <strong>de</strong> construire une nouvelle église.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 321r-322r.<br />

C. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 3949, 3950 et 3951.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 328-329.<br />

B.<br />

Convenientia quam fecerunt abbas Moysiacensis et monachi, cum Grimaldo <strong>de</strong> Montevalrano et cum<br />

fratre suo Stephano, <strong>de</strong> ecclesia <strong>de</strong> Enazac, 1 quam <strong>de</strong>dit eis abbas, et monachi, tali conventu, ut <strong>de</strong> festo<br />

Omnium Sanctorum usque ad <strong>de</strong>cem annos habeant ecclesiam factam <strong>de</strong> novem archazos. Et ipse<br />

Grimardus clericus teneat in vita sua <strong>de</strong> sancto Petro et <strong>de</strong> monachis in obedientia, et post mortem illius<br />

si frater illius Stephanus tenere voluerit pro eo<strong>de</strong>m conventu, teneat in vita sua, et post mortem illorum<br />

remaneat Deo et sancto Petro et ad monachos quidquid ibi habuerint, sive in pignus, sive in pane et vino,<br />

sive in domibus, sive in bestiis.<br />

Signum domini abbatis Rotgerii. Signum Arnaldi cellararii. Signum Willelmi sacristæ. Signum<br />

Gausberti; monachorum. Signum Gausberti <strong>de</strong> Durfort. Signum Amelii <strong>de</strong> Thofalas. Signum Raimundi<br />

d’Espoget; laicorum.<br />

Facta carta ista in mense Aprilis, regnante Domino nostro Jesu Christo, et rege Philippo. 2<br />

Cæ<strong>de</strong>t fiduciam, et si abbas habuerit querelam <strong>de</strong> aliqua re pertinente ad ecclesiam, clericus ecclesiæ<br />

faciat rectum abbati.<br />

1<br />

Saint-Pierre <strong>de</strong> Najac, église et lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Miramont-<strong>de</strong>-Quercy (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin,<br />

canton Bourg-<strong>de</strong>-Visa).<br />

2<br />

Philippe, associé au règne du 14 avril 1129 à sa mort le 13 octobre 1131.<br />

332


240.<br />

[vers 1129/1135], avril, jeudi<br />

Engagement par Pierre <strong>de</strong> Latour <strong>de</strong> sa terre, pour un montant <strong>de</strong> 800 sols caoursins.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVIII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 131, f. 335r-336r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 613.<br />

B.<br />

Noverint omnes tam futuri quam præsentes quod dompnus Rogerius, abbas Moisiacensis, <strong>de</strong>dit Petro <strong>de</strong><br />

Lator et filiis ejus octingentos solidos monetæ publicæ Katurcensis, quos habebat in terra Raimundi<br />

Arnaldi <strong>de</strong> Kasluthz. Hac <strong>de</strong> causa fuit Petrus homo suus, et filii ejus <strong>de</strong>bent fieri homines Moysiacensis<br />

abbatis, et accipere <strong>de</strong> manu ipsius, et si venerit in patria illa <strong>de</strong>bent ei facere hospitium. Super hoc <strong>de</strong>dit<br />

ei præfatus P[etrus <strong>de</strong> Lator] trecentos quinquaginta solidos, octingenti vero solidi fuerunt monetæ<br />

medietatis.<br />

Hunc honorem P[etrus] et filii ejus non <strong>de</strong>bent ven<strong>de</strong>re nec impignorare, nisi prius tamen retinere<br />

velit interrogaverunt abbatem. Sin autem retinere non voluerit impignorent cui voluerint.<br />

Facta carta mense Aprili, feria quinta, Vuillelmo episcopatum Caturcensem procurante.<br />

Raimundus monachus Moysiaco scripsit.<br />

S. Guntberti præsbiteri. S. Bernardi P. S. Arnaldi Bernardi. S. Raimundi <strong>de</strong> Malamusca. 1<br />

1 Eléments <strong>de</strong> datation: Raimond <strong>de</strong> Mala Musca figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1129 à 1146; en 1156, il est prieur <strong>de</strong><br />

Saint-Pierre <strong>de</strong>s Cuisines à Toulouse; Roger, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1115 à 1131/35; Guillaume III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1113<br />

à 1147.<br />

333


241.<br />

[vers 1129/1135]<br />

Engagements réalisés par différentes personnes, auprès <strong>de</strong> l’abbé Roger et d’Arnaud Bernard,<br />

moine, <strong>de</strong> biens situés en Bas-Quercy.<br />

A. Original: ADTG, G 571 (Andurandy 3338); parchemin partiellement pourri.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3338.<br />

A (charte partiellement pourrie et lacuneuse, linéation marquée par /).<br />

... cellar... In primis totus honor que habebat Armannus <strong>de</strong> Durfort 1 in o... Moysiaco / ...unctam, citra et<br />

ultra Tarnum, sive in aqua sive in terra, ad caput <strong>de</strong> Lacalcada, et omnem tenentiam P(?) / ...foro (?) ...<br />

Moysiaco et Petri Gauzberti, et fratris ejus, et fevum Iohannis Poncii. Hęc omnia integre / ... solidos<br />

Caturcenos sive Arnal<strong>de</strong>nos. Hoc pignus misit ... .. arnus supradictus in manu domni R[ogerii] abbatis /<br />

... voluntatem suam. Signum Arnaldi Guillelmi. Signum Antonii (?). Signum Bernardi / ... <strong>de</strong> Mala<br />

Musca. 2 Signum Willelmi <strong>de</strong> Sancta Tecla, monachorum. Signum Raimundi <strong>de</strong>l Poget. 3 ... anni Lamonc,<br />

et Arnulii (?) <strong>de</strong> Lamorac, et B. Deus<strong>de</strong>t, laicorum. In presencia omnium horum virorum / ... supradictis<br />

monachis, quod in ęternum huius pignoris esset guirenz contra omnes homi- / ... et <strong>de</strong>dit fi<strong>de</strong>jussores:<br />

Poncium <strong>de</strong> Rosed, a quo habebat, et Arnaldum <strong>de</strong> Dur- / [fort] ... possit.<br />

Item in ribeira <strong>de</strong> la Pollaria, suprascriptus domnus A[rnaldus] cel[lerarius] accepit in / ... ei <strong>de</strong>cimos <strong>de</strong><br />

ambobus Corbionibus et agrarium <strong>de</strong> uno pro CCC solidos et unam / ...nis, et si <strong>de</strong>teriorati fuerint,<br />

morlanos duplenos vel marcum argenti pro XXX / ... atem <strong>de</strong>cimi ... domnus A[rnaldus] ... accepit in<br />

pignore <strong>de</strong> R[aimundo] <strong>de</strong>l Poget et <strong>de</strong> filio ejus Stephano, pro C solidos.<br />

Item <strong>de</strong> / ... et <strong>de</strong> Amelio <strong>de</strong> Tofallias et ...[Guid]one fratre ejus, Grimardum <strong>de</strong> Manco, et omnem suam<br />

tenentiam, et totum <strong>de</strong>cimum <strong>de</strong> / ... pignoris fi<strong>de</strong>jussorem <strong>de</strong>d... C. <strong>de</strong> Fumel.<br />

Iterum <strong>de</strong> eis<strong>de</strong>m supradictis S[tephano] et A[melio] et G[rimardo], medietatem tocius mancoi (?), et /<br />

...ard <strong>de</strong> Mancamal ... consilio W[illelmi] d’Usma 4 et filii ejus W., pro CL solidis.<br />

Item <strong>de</strong> eo<strong>de</strong>m Willelmo d’Usma et <strong>de</strong> / ...[Mon]t Valra et tenentia Esquivati, pro quinquaginta solidis.<br />

Item <strong>de</strong> Raimundo Bernart <strong>de</strong> Kandalor 5 et filiis ejus impegnave- / ...[Sanct]am Liberatam et masum <strong>de</strong><br />

Laguava, totum ab integro, et fevum cujusdam feminę nomine Martę, totum ab integro. / ... cum consilio<br />

R[aimundi] <strong>de</strong> Poget, et R[aimundi] Arnaldi <strong>de</strong> Lizac, 6 et Armanni <strong>de</strong> la Mora, 7 et Arnaldi <strong>de</strong> Varadac, 8<br />

et fratris ejus R., ..on...n...ia, ut numquam pro ullo homine vel femina illud extrære possit, excepto pro se<br />

ipso ad propriam mensam. Et si pro semedipso ex / ...ere noluerit, quod essent minus X solidi <strong>de</strong><br />

supradicto precio.<br />

1 Armand <strong>de</strong> Durfort figure dans l’acte du 1 er mais 1129.<br />

2 Il s’agit probablement <strong>de</strong> Raimond <strong>de</strong> Mala Musca, ‘ouvrier’ <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. Il figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />

<strong>de</strong> 1129 à 1146. En 1156, il est prieur <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong>s Cuisines à Toulouse.<br />

3 Raimond d’Espoget (ou: du Poget) figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1107 environ à 1130/31.<br />

4 Willelmus <strong>de</strong> Oxima figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1119 à 1135 environ.<br />

5 Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1105 à 1115/20.<br />

6 Raimond Arnaud <strong>de</strong> Lizac est mentionné dans l’acte du 1 er mai 1129.<br />

7 Armand <strong>de</strong> la Mora figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1125 à 1155.<br />

8 Arnaud <strong>de</strong> Varazad figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1114 à 1115/30.<br />

334


Item in <strong>de</strong>cimo Sanctę Liberatę habent monachi Moysiacenses in hereditatem / ...ma matris B. <strong>de</strong> Mont<br />

Esqiu, ac fratrem ejus, quartam partem <strong>de</strong>cimi, et ad radicem podii unam condaminam. Huius doni<br />

fi<strong>de</strong>jussores / ...ipsimet B. <strong>de</strong> Mont Esqihu, et R., et R. <strong>de</strong> Mondanard, et B. nepos ejus.<br />

Item in hoc ipso <strong>de</strong>cimo <strong>de</strong> S[ancte] Liberate impignoravit Poncius <strong>de</strong> / <strong>de</strong> Montelanard, et uxor ejus, et<br />

filii ejus omniam quem habebat ibi in fevum <strong>de</strong>cimarii, ab integro, pro CC solidis, cum consilio B. ne- /<br />

potis sui, quem <strong>de</strong>dit fi<strong>de</strong>jussorem, quod in ęternum esset guirent <strong>de</strong> se et <strong>de</strong> fratribus suis.<br />

Item predictus P[oncius] <strong>de</strong> Mondanard et uxor ejus et fr- / ... medietatem in <strong>de</strong>cimo Sancti Amancii,<br />

<strong>de</strong><strong>de</strong>runt Deo et Sancto Petro Moysiaco, et in fevo <strong>de</strong>cimarii medietatem, et hoc pro Poncio filio suo / ...<br />

ipsemed, et R. filius ejus et B. nepos ejus fi<strong>de</strong>jussores fuerunt, quod in ęternum essent tutores contra<br />

omnes homines.<br />

Item S[tephanus] <strong>de</strong> Lavalle- / [ta] ... uxor ejus et filii ejus inpignoraverunt terram illam Uncinada 1 Deo<br />

et Sancto Petro et domno A[rnaldo], cellerario, ad omnem sui voluntatem, exccepto <strong>de</strong>ci- / ... patri ejus<br />

Deo et Sancto Petro reliquerat pro CCC solidos. Signum Rai[mundi] Arnaldi <strong>de</strong> Lizac, qui fuit huius rei<br />

fi<strong>de</strong>jussor, et Amelius <strong>de</strong> Tofallas, 2 et Gui- / [do] ...us et Arnaldus <strong>de</strong> Lacepeda et Arnaldus <strong>de</strong> Lavalleta,<br />

Lavalleta, qui omnes fuerunt fi<strong>de</strong>jussores. Signum Bernardi Stephani <strong>de</strong> Lizac. Signum Hugonis ... ac<br />

presbiteri. Signum Bernardi <strong>de</strong> Vila Nova. Signum Raimundi <strong>de</strong> Las Fortainas.<br />

Item Stephanus <strong>de</strong> Lavalleta et uxor ejus filiique ejus inpig- / ...erunt ecclesiam <strong>de</strong> Lunell, scilicet<br />

presbiteri ... et om... ...ea juste et iniuste possi<strong>de</strong>bat, pro C solidos. Huius rei fi<strong>de</strong>jus- / sores fuerunt<br />

ipsemed Stephanus <strong>de</strong> Lavalleta et Amelius <strong>de</strong> Tofallas et Guido frater ejus. Signum Petri Matfredi.<br />

Signum Bernardi presbiteri, fi- / lii ejus.<br />

Item Bernardus <strong>de</strong> Mont Lanard ... W. et Hu. impignoraverunt Deo et Sancto Petro et domno R[ogerio]<br />

abbati, et domno / A[rnaldo], cellerario, ceterisque monachis medietatem ... Hoc scilicet quod in ea<strong>de</strong>m<br />

juste et iniuste, in presbiterio vel in <strong>de</strong>cimo sive in <strong>de</strong>ci- / ...is possi<strong>de</strong>bant. Huius rei ...jussores fuerunt,<br />

et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Poncium <strong>de</strong> Montlanard fi<strong>de</strong>jussorem, ut in ęternum / ...or.<br />

(autre main:)<br />

Hec sunt pignera <strong>de</strong> ...<br />

Ra... Arnaldus filii ejus miserunt in pignus ecclesiam Sancti Cipriani per ducentos solidos / ... Petro et<br />

Arnaldo ... ...ensibus, et Bernardus et omnes fratres illorum firmaverunt hoc per fi<strong>de</strong>m suam, et super se<br />

ipsos / ...entium ...<br />

Item in ea<strong>de</strong>m ecclesia, Bernardus <strong>de</strong> Sancto Genesio major misit in pignus servicium / ... Arnaldo ...<br />

monachis. Et hoc firmaverunt per fi<strong>de</strong>m suam ipse Bernardus et Guillelmus frater ejus. /<br />

... et omnes fratres ei[us]... ... miserunt in pignus ... Bernardi ... ...ud, Deo et Sancto Petro, et Arnaldo<br />

Bernardi ceterisque monachis Moisiace, per sexa- / ... Caturcenos. Et hec firmaverunt per fi<strong>de</strong>m suam<br />

omnis qui firmaverunt ... ęcclesię ...<br />

...iscardus <strong>de</strong> la Olmia, et fratres ejus, et mater eorum miserunt in pignus medietatem ecclesie / et<br />

medietatem <strong>de</strong>cimę Sancte Marie <strong>de</strong> Troilo, Deo et Sancto Petro et Arnaldo Bernardi ... monachis, et<br />

septuaginta solidos Caturcenos. Et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussores Rainaldum / fo... et Guiraldum <strong>de</strong> Troilo et<br />

Raimundum <strong>de</strong> Narces et Petrum <strong>de</strong> Noalagis.<br />

1 Uncinada: Saint-Amans <strong>de</strong> Lurcina<strong>de</strong>, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

2 Amelius <strong>de</strong> Touffailles figure dans un charte <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1130/31.<br />

335


Siguinus <strong>de</strong> Noalagus et Raimundus frater ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et Ar- / naldo<br />

Bernardi et ceteris monachis unum rusticum cum tenentia sua in pairochia <strong>de</strong> Casilag, 1 per septuaginta<br />

solidos Caturcenos. Et hec firmaverunt per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>- / jussores Ugonem <strong>de</strong> Bos et<br />

Rainaldum Foguet.<br />

Item Raimundus <strong>de</strong> Narces misit in pignus quartam partem ecclesię vel <strong>de</strong>cime Sancte Marie <strong>de</strong> Casegs 2<br />

Deo et Sancto / Petro et Arnaldo Bernardi et ceteris monachis, per centum solidos Caturcenos. Et hec<br />

firmavit ipse per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong>dit fi<strong>de</strong>jussores Guillelmum <strong>de</strong> Narces 3 et Bernardum <strong>de</strong> / Narces,<br />

consobrinos suos.<br />

Grimaldus <strong>de</strong> Marcaud et filii ejus, omnes filii ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo<br />

Bernardi et ceteris monachis medietatem / ... <strong>de</strong>cimarium Sancti Petri <strong>de</strong> Burgarias, 4 per centum solidos<br />

Caturcenos, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussores Amibertum (?) <strong>de</strong> Marcaud et Raimundum <strong>de</strong> Lavaleta, et Gairal- /<br />

....<br />

... us <strong>de</strong> Rosed misit in pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo Bernardi et ceteris monachis Bernardum<br />

Cærcinum, cum tota tenencia sua, et medi- / ...rmavit per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong>dit fi<strong>de</strong>jussores Raimundum<br />

<strong>de</strong> Roset et Poncium <strong>de</strong> Montelanardo, ut si aliquid per suam malam guirentiam / ... did... ..sti restaurare<br />

faciant.<br />

Item Bernardus <strong>de</strong> Monte Lanardo et omnes fratres ejus miserunt in pignus medietatem ecclesie vel<br />

<strong>de</strong>cimę Sancti Martini <strong>de</strong> Mo- 5 / ...o Deo et Sancto Petro et Arnaldo Bernardi et ceteris monachis, et<br />

unum mansum quod vocatur <strong>de</strong> l’abadia, per centum quadraginta solidos Caturcenos, pro sepultura<br />

fratris sui et omnes / ...[firma]verunt per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussorem Poncium <strong>de</strong> Monte<br />

Lanardo, qui firmavit hec per fi<strong>de</strong>m suam.<br />

Stephanus <strong>de</strong> Lavaleta misit un pignus mansum <strong>de</strong> Po- / du Fermils (?) Deo et Sancto Petro et Arnaldo<br />

Bernardi et ceteris monachis per centum solidos Caturcenos, et firmavit hec per fi<strong>de</strong>m suam.<br />

Bernardus <strong>de</strong> Vilars et filii ejus miserunt in / pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo Bernardi et ceteris<br />

monachis Arnaldum <strong>de</strong> Lavala<strong>de</strong> et tenentiam quam tenet <strong>de</strong> ipso et oblias estautoni per quadragin- / ...<br />

[et fi]rmavit per fi<strong>de</strong>m suam et <strong>de</strong>dit fi<strong>de</strong>jussorem Stephanum <strong>de</strong> Lavaleta.<br />

Stephanus <strong>de</strong> Lavaleta et uxor ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo / Bernardi et<br />

ceteris monachis totum honorem <strong>de</strong> Uncinada 6 et fevum Petri Matfredi et honorem ecclesiasticum <strong>de</strong><br />

Lunel et fevum Bernardi <strong>de</strong>l Bosc, per sexcentos solidos / ... firmavit per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong>dit<br />

fi<strong>de</strong>jussores Gauzbertum <strong>de</strong> Lavaleta et Raimundum <strong>de</strong> Lavaleta et Bernardum <strong>de</strong> Lavaleta et Arnaldum<br />

<strong>de</strong> / Lavaleta et Petrum <strong>de</strong> Maseiras et Siguinum <strong>de</strong> Maseiras, qui omnes firmaverunt hec per fi<strong>de</strong>m<br />

suam, et super istos laudavit et firmavit per fi<strong>de</strong>m suam Ame- / lius <strong>de</strong> Tofallas.<br />

Bernardus Tonduz <strong>de</strong> Monte Lanardo et omnes fratres ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et<br />

Arnaldo Bernardi et ceteris monachis quartam partem <strong>de</strong>cime et <strong>de</strong>cimarium Sanctę Liberatę, et<br />

firmaverunt hec omnes per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussores Pontium <strong>de</strong> Monte Lanardo et<br />

Oliverium <strong>de</strong> Bessegs.<br />

1<br />

Cazillac, église dédiée à Saint-Pierre-ès-Liens, à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Mon<strong>de</strong>nard: Gayne, p. 46.<br />

2<br />

L’église <strong>de</strong> Cazes, placée sous le vocable <strong>de</strong> la Nativité <strong>de</strong> Notre-Dame, appartenait à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: Gayne, p. 44-<br />

45.<br />

3<br />

Guillaume <strong>de</strong> Narces figure dans un acte <strong>de</strong> 1128.<br />

4<br />

La paroisse <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Bruguières appartenait à <strong>Moissac</strong>: Gayne, p. 249.<br />

5 e<br />

Il s’agit ou bien <strong>de</strong> Saint-Martin <strong>de</strong> Mon<strong>de</strong>nard, église démolie au XVIII siècle: Gayne, p. 45, ou bien <strong>de</strong> Saint-Martin <strong>de</strong><br />

Montauré. Puisque <strong>de</strong>ux personnes <strong>de</strong> la famille <strong>de</strong> Monte Lanardo figurent dans la notice, il doit s’agir <strong>de</strong> Mon<strong>de</strong>nard.<br />

6<br />

Saint-Amans <strong>de</strong> Lurcina<strong>de</strong>, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

336


Raimundus Arnaldi <strong>de</strong> Lizag et filius ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo Bernardi et<br />

ceteris monachis <strong>de</strong>cimam <strong>de</strong> majore Corbione et agrarium et / ... <strong>de</strong> Minore, per quingentos sexaginta<br />

solidos Caturcenos, et hec firmaverunt per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussores Petrum <strong>de</strong> Moysiaco et<br />

Durannum Sancti Salvatoris, / Bernardum Stephani <strong>de</strong> Lizag.<br />

Item Raimundus Arnaldi et filius ejus miserunt in pignus unam condaminam a La Polaria Deo et Sancto<br />

Petro et Arnaldi Bernardi / et ceteris monachis, per centum quatuor<strong>de</strong>cim solidos Caturcenos, et<br />

firmaverunt per fi<strong>de</strong>m suam.<br />

Petrus Gauzberti Pontanerius et Bernardus Petri frater ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et Ar-<br />

/ naldo Bernardi et ceteris monachis medietatem quarti <strong>de</strong> majore Corbione, per centum quinquaginta<br />

solidos Caturcenos, et firmaverunt per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussorem Petrum / <strong>de</strong> Moysiaco, et<br />

laudavit hec Raimundus Arnaldi, dominus eorum.<br />

Guillelmus <strong>de</strong> Pertica 1 misit in pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo Bernardi et ceteris monachis /<br />

totam <strong>de</strong>cimam ecclesie Sancti Ansberti, que est in riperia <strong>de</strong> La Polaria, et <strong>de</strong>cimarium, per ducentos<br />

quinquaginta solidos Caturcenos, et ipse Guillelmus et filius ejus Raimundum <strong>de</strong> Pertica firmaverunt<br />

hec per fi<strong>de</strong>m / suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussorem Raimundum <strong>de</strong> Roset. 2<br />

Guillelmus <strong>de</strong> Usma et Guillelmus filius ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo<br />

Bernardi et ceteris mona- / chis medietatem honoris <strong>de</strong> Mauso, preter honorem Guillelmi Gauzberti, per<br />

centum quadraginta solidos Caturcenos, et firmaverunt ipsi per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jusso- / res<br />

Petrum <strong>de</strong> Carcers, et Guillelmum <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>la, et Guillelmum Ugonis.<br />

B.<br />

Engagement <strong>de</strong> diverses dixmes sans datte, & les lacunes aïant emporté la plus gran<strong>de</strong> partie <strong>de</strong>s mots.<br />

N°. 3338.<br />

1 Guillelmus <strong>de</strong> Pertica est mentionné dans un acte <strong>de</strong> 1146.<br />

2 Comparez la donation faite par Gaubert <strong>de</strong> Perges en 1177.<br />

337


242.<br />

[1127/1135], juillet, jeudi<br />

Cession par Alphonse-Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse, du droit <strong>de</strong> nommer l’abbé séculier.<br />

A. Original: ADTG, G 541 (Andurandy 1887). Notice: Dufour 1972, p. 105.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1887 (avec la datation 1115).<br />

Edition: Lagrèze-Fossat, Etu<strong>de</strong>s historiques sur <strong>Moissac</strong>, t. I (Paris 1870), p. 349-350; HGL 5,<br />

Preuves, col. 940-941; Gallia Christiana, 1, col. 165; Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 349; F. Galabert, Album<br />

<strong>de</strong> paléographie et <strong>de</strong> diplomatique, XIIe siècle, pl. II, n° 3.<br />

Traduction: Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 135-136.<br />

Bibliographie: Galabert, Sur la date, p. 410-413.<br />

A.<br />

Notum sit omnibus hominibus, quod ego Il<strong>de</strong>fonsus comes Tolosę 1 feci contra fas et contra jus quod<br />

facere non <strong>de</strong>bui, quia misi sine consilio domni abbatis Moysiacensis, et sine consilio congregationis<br />

illius loci, militem dictum abbatem in villa illa et in honoribus et in castris, que procedunt ad locum<br />

sancti PETRI. Et nunc, quia tunc puerilis sensus erat in me, recognosco me culpabilem coram Deo et<br />

sanctis apostolis PETRO ET PAVLO, et coram domino meo domno Amelio Tholosano episcopo, 2 et coram<br />

domno Rodgerio abbate, qui modo locum prefatum sancti PETRI regit. Et nunc hanc electionem reddo<br />

Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo et domno Rodgerio abbati et omnibus monachis qui<br />

modo sunt ibi et futuri erunt, ut jam amplius nullus comes Tholosanus ordinet militem dictum abbatem<br />

in honore sancti PETRI neque in terra illa neque in castris, sine consilio et consensu domni abbatis<br />

monachi et omnium fratrum illius loci.<br />

Hanc cartulam jussi facere ego Il<strong>de</strong>fonsus comes.<br />

Et quicumque eam confringere voluerit, <strong>de</strong> maledictionibus Datan et Abiron particebs fiat. 3<br />

Facta carta ista in mense Julio, sub die feria V, regnante Lodoico rege.<br />

Vi<strong>de</strong>ntes sunt Rodgerius comes Fuxensis, Raimundus <strong>de</strong> Duno, Jordanus <strong>de</strong> Rocafort. S. Willelmus<br />

abbas Lesatensis, 4 R. prior Sancte Marie.<br />

1<br />

Alphonse-Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1112 à 1148.<br />

2<br />

Amelius Raimond du Puy, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1106 à 1139.<br />

3<br />

Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

4<br />

Roger III, comte <strong>de</strong> Foix <strong>de</strong> 1124 à 1147/1148. Marié en 1117 à Jimena <strong>de</strong> Barcelone (Europäische Stammtafeln III/1,<br />

Tafel 145); Guillaume Raimond d’Espel, abbé <strong>de</strong> Lézat à partir <strong>de</strong> juillet 1127.<br />

338


243.<br />

[1115/1135]<br />

Donation par Guillaume <strong>de</strong> Bruyères <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong>s églises <strong>de</strong> Lolmie, <strong>de</strong> Saint-Martin, <strong>de</strong> Saint-<br />

Cirice et <strong>de</strong> Vitan Villa.<br />

A. Original: ADTG, G 571 (Andurandy 7461).<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 7461.<br />

A.<br />

In dorso: Donum BERNARDI GUILLELMI DE BRUGEIRAS<br />

Ego Bernardus Guillelmi <strong>de</strong> Brugeras 1 dono Domino Deo et beato Petro Moysiacensis ęcclesię et<br />

domno Rotgerio abbati et omnibus successoribus ejus ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus in perpetuum, totam<br />

partem meam que michi pertinet vel pertinere vi<strong>de</strong>tur in <strong>de</strong>cimis ęcclesię <strong>de</strong> Olmia, 2 et Sancti Martini<br />

prope ei, 3 et Sancti Cirici, et Vitan Ville, pro remedio animę mee et parentum meorum.<br />

Hoc facio consilio uxoris mee Rosse et aliorum amicorum meorum. Hoc donum factum est in manu<br />

Raimundi prioris Sancte Marie.<br />

Et in toto alio meo honore <strong>de</strong> La Olmia C solidos Caturcenses vel Aginenses, sicut eis magis<br />

placuerint.<br />

S. Oddonis Quiqumar (? tampon !). S. Raimundi <strong>de</strong> Brugeras. S. Poncii <strong>de</strong> Volpeliaco. S. Petri<br />

Arnaldi <strong>de</strong> Tauro (? tampon !). S. Bernardi Raimundi, baptizati.<br />

Willelmus monachus scripsit.<br />

1 Bruyère, lieu-dit à 750 m à l’ouest <strong>de</strong> Lolmie.<br />

2 Lolmie, village sur la commune <strong>de</strong> Saint-Laurent-Lolmie.<br />

3 Saint-Martin, lieu-dit à 1 km au sud <strong>de</strong> Lolmie.<br />

339


244.<br />

[1115/1135]<br />

Accord entre l’abbé Roger et Seguin, obédiencier d’Escatalens, et Ponce Oalrig et sa famille, à<br />

propos <strong>de</strong>s vignes <strong>de</strong> Campo Cadrato.<br />

A. Original: ADTG, G 698 (N° 42).<br />

A.<br />

Ad finem et concordiam venit Rodgerius abbas et Siguinus hobedientiarius Scatalingis, cum Pontio<br />

Oalrig et fratri suo, et Peleto avunculo suo, et Raino d’Agro, et Arnaldo. Bonas vineas <strong>de</strong> Campo<br />

Cadrato dimiserunt. Hac reliquerunt Domino Deo et sancto Petro omnia que habebant in allo campo,<br />

tam juste cam iniuste, pro XV solidis Caturcensis monete.<br />

Huius rei testes sunt Willelmus <strong>de</strong> Bretes et frater ejus Agrinus 1 et fratre Zalairdus et Guiraldus<br />

Porces, et Martinus, et Azalbertus et Ugo faber.<br />

1 tampon !<br />

340


245.<br />

[1115/1135]<br />

Donation par Adémar, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z, <strong>de</strong> l’église Saint-Etienne <strong>de</strong> Meilhas, <strong>de</strong>stinée au prieuré<br />

<strong>de</strong> Saint-Jean-le-Froid.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant seze<br />

feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Doat 131, f. 314r-314v.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 270.<br />

B.<br />

Ego A[<strong>de</strong>marus], Ruthenensis ecclesiæ episcopus, 1 assensu clericorum meorum, concedo ecclesiam<br />

sancti Stephani <strong>de</strong> Miliars 2 sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco, et Rotgerio ejus<strong>de</strong>m monasterii abbati, suisque<br />

successoribus imperpetuum, tali vero ratione ut monachi sancti Johannis 3 prædictam possi<strong>de</strong>ant<br />

ecclesiam, salva tamen reverentia Ruthenensis ecclesiæ.<br />

Istud quoque donum fuit factum in præsentia domni præpositi Belliomontis, et Hugonis ipsius<br />

episcopi capellani, cæterorumque clericorum et laicorum.<br />

1 Adémar, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1099 à 1144.<br />

2 Saint-Etienne <strong>de</strong> Meilhas, sur la commune <strong>de</strong> Viala-du-Tarn (Aveyron, arr. Millau, canton Saint-Bauzély). Cf. Bousquet, p.<br />

205-206.<br />

3 Saint-Jean-le-Froid.<br />

341


246.<br />

[1115/1135]<br />

Notice sur la terre <strong>de</strong> Galabor que Bernard Escafred et les autres moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> tiennent en<br />

fief <strong>de</strong> Gauzfred <strong>de</strong> Ruiniaco.<br />

A. Original : ADTG, G 626 (Andurandy 3335).<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 131, f. 310r-311r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3335.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 325 (d’après B).<br />

A.<br />

Terra <strong>de</strong>l Galabor abet Bernardus Escafredus in fenzo, et omnes monachi Moisiacho, <strong>de</strong> Gauffredo <strong>de</strong><br />

Ruiniaco et <strong>de</strong> uxore sua et <strong>de</strong> filiis, per III solidos acapte [?] et III panes et per III concas <strong>de</strong> civada, in<br />

fendo. Et in terra ista abent Bernardus et ceteri monachi in pignus centum septuaginta et quinque<br />

solidos.<br />

Et sunt testes Fortus Anerius <strong>de</strong> Sancti Lupi 1 et filius suus. Et ipse Fortus Anerius est fi<strong>de</strong>i iussor, et<br />

Guilelmus <strong>de</strong> Christiniaco, 2 et Bernardus Vallati visores. Arnaldus <strong>de</strong> Torna Mola, et Anerius Paba, et<br />

Guilelmus <strong>de</strong> Christiniaco.<br />

Et <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ns usque Adrat. 3<br />

Et <strong>de</strong> hoc pignore est testimonium Lordanus <strong>de</strong> Serra. 4<br />

Egidius scribanus scripsit hoc in diebus Rotgerii abbatis. 5<br />

C.<br />

Gauffre<strong>de</strong> & Sa femme engagerent aux Religieux <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> la terre <strong>de</strong>l Ga <strong>de</strong> Lobor. du tems <strong>de</strong><br />

L’Abbé Roger.<br />

N°. 3335.<br />

1 Saint-Loup (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Auvillar).<br />

2 Saint-Martin <strong>de</strong> Christinac, hameau sur la commune <strong>de</strong> Saint-Loup (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Auvillar).<br />

3 L’Arrats, rivière se jetant dans la Garonne à Saint-Loup.<br />

4 Sur la difficile localisation <strong>de</strong>s honneurs <strong>de</strong> Botirans et <strong>de</strong> Serre, voir Mousnier 1991.<br />

5 Roger, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1115 à 1135.<br />

342


247.<br />

[1115/1135]<br />

Donation par Atton, vicomte <strong>de</strong> Bruniquel, d’un barrage construit sur l’Aveyron, au lieu dit Roca<br />

Columbeira.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 131, f. 291r-292r.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1969.<br />

B.<br />

Sciendum est quod Atto vicecomes, et Fina uxor Armanni vicecomitis <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Domino Deo et beato<br />

Petro et Paulo, et dompno Rotgerio et omnibus monachis Moisiacensibus, illam paxeriam 1 quæ est<br />

constructa in flumine Avaronis, in loco qui vocatur Roca Columbeira, 2 omnem <strong>de</strong>cimum tam in piscibus<br />

quam in nummis vel in annona omnium molendinorum quæ ibi sunt vel a<strong>de</strong>runt, excepto partem<br />

servientum, pro anima prædicti Artmanni vicecomitis, et parentum suorum.<br />

Hujus rei sunt testes: Raimundus monachus <strong>de</strong> Mausiaco, Blavius monachus <strong>de</strong> Siurag, Bosa<br />

Autranus, Arbertus <strong>de</strong> Deupantala, Vuillelmus <strong>de</strong> Laval, Hugo <strong>de</strong> Bruniquel, Poncius <strong>de</strong> Larca, Petrus<br />

<strong>de</strong> Lavaur, et alii quamplures.<br />

Hanc cartam scripsit Vuillelmus capellanus dompni abbatis Rotgerii, præsi<strong>de</strong>nte Vuillelmo<br />

episcopo Caturcensi. 3<br />

1 Une paxeria ou passièra est un barrage en bois, <strong>de</strong>stiné à créer une réserve <strong>de</strong> poissons dans un cours d’eau.<br />

2 Peut-être Al Roc, lieu-dit au bord <strong>de</strong> l’Aveyron, à 1,5 km à l’est <strong>de</strong> Montricoux, face à un lieu-dit <strong>Moissac</strong> !<br />

3 Eléments <strong>de</strong> datation: Roger, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1115 - 1131/35; Guillaume III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1113 à 1147.<br />

343


248.<br />

[1115/1135]<br />

Lettre <strong>de</strong> B[runo], abbé d’Alet, à R[oger], abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, à propos <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Sainte-Marie<br />

<strong>de</strong> Cubières.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “loriginal en parchemin”: Doat 129, f. 79r-80r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6314.<br />

B.<br />

Reverendis in Christo fratribus, R[ogeri] Dei gratia venerabili abbati Moissiacensi, et omni conventui<br />

ejus<strong>de</strong>m monasterii, B[runo] Dei gratia Electensis ecclesiæ 1 abbas, ejusque conventus ejus<strong>de</strong>m ecclesiæ,<br />

salutem cum sincera ac integra dilectione.<br />

Ex litterarum tenore quas Brunoni monacho misericorditer tradidistis, scimus vos ei in via sua<br />

prioratum ecclesiæ Sanctæ Mariæ <strong>de</strong> Cuberiis, cum omnibus pertinentiis suis ei <strong>de</strong>disse, ita tamen quod<br />

nos aut successores nostri propter tenentiam præfati Brunonis mihi in prædicta ecclesia <strong>de</strong> Cuberiis aut<br />

in pertinentiis suis <strong>de</strong> jure possimus, requirere. Et nos dicimus vobis et testamur quod nunquam propter<br />

tenentiam prædicti Brunonis aliquid requiremus in præfata ecclesia <strong>de</strong> Cuberiis, nec in pertinentiis ejus.<br />

Et ut ista quæ superius dicta sunt, rata et firma consistant, sigilli nostri caractera pari voto et<br />

voluntate, hanc præsentem cartam facimus sigillari.<br />

1 Alet, aujourd’hui Alet-les-Bains (Au<strong>de</strong>, arr. Limoux, canton Limoux), sur l’Au<strong>de</strong>.<br />

344


CHARTES DU XII e SIECLE<br />

SANS MENTION D’ABBATIAT<br />

249.<br />

[<strong>de</strong>uxième quart du XII e siècle] 1<br />

Relevé <strong>de</strong>s engagements contractés auprès <strong>de</strong> l’abbaye par <strong>de</strong>s habitants d’Escatalens et <strong>de</strong>s<br />

environs.<br />

A. Original: ADTG, G 570 (porté dans l’inventaire sous le numéro G 571, porté manquant aux<br />

ADTG le 6.4.1984). S’agit-il <strong>de</strong> la pièce numérotée N° 26, parchemin, h. 48,5, l. 12,0/14,0 cm<br />

…..?<br />

A.<br />

In illis pignoribus quos dimisit Sancto Petro Hugo Pontonarius, partem quam <strong>de</strong>dit uxori sue, misit<br />

postea in pignus Girardus Sancto Petro per VII solidos cum filio ejus<strong>de</strong>m uxoris sue.<br />

In villa <strong>de</strong> Godor 2 Raimundus cum consilio filii sui Gairaldi misit in pignus Sancto Petro per tres solidos<br />

Lemovicanos illum casalem cum vinalibus que habebat ibi, et fi<strong>de</strong>m fecit, ut stabilis permaneat iste<br />

pignus Bernardus Estartel, cum consilio filiorum suorum misit in pignus per V solidos totam illam<br />

servitutem quam habebat in Dogor, et Gauzfredus filius ejus fi<strong>de</strong>m fecit.<br />

Totum illum honorem que Bernardus Willelmi Brunus habebat in Saxias, 3 un<strong>de</strong> erat serviens Bernardus<br />

Faurenes, quem etiam Gauzfredus ..anes habebat in pignus per XX solidos. I<strong>de</strong>m Gauzfredus <strong>de</strong>dit<br />

supradicto Bruno unum cabaldum per centum solidos, et firmavit Sancto Petro cujus ventura et<br />

convenientia erat in alodium et <strong>de</strong>dit manum missorem Arnaldum Bernardi ut semper donatio ista firma<br />

permaneat, et insuper per fi<strong>de</strong>m sui corporis promisit ac fratribus suis firmare faciat.<br />

Ad finem et concordiam venit Hunaldus abbas et Gauzfredus monacus cum Ainardo <strong>de</strong> La Junkeira, pro<br />

illis honoribus Sancti Petri. Contrapellabat scilicet pro Campo Quadrato, et <strong>de</strong> Illa Figuaireda, 4 et pro<br />

vinea <strong>de</strong> Bella Facie, 5 et pro illo casale <strong>de</strong> Sancto Quirino, quem tenet Jordanus, et <strong>de</strong>dit ei Gauzfredus<br />

unum caballum et prestitit ei unum mulum usque in Romam, et uxori sue unas pellas catinas quarum<br />

precium sit XII solidorum et dimidium. Et guirpivit coram multis testibus, et cum consilio Wutcardi<br />

vicarii et Arnaldi filii sui, omnes honores prenominatos Sancto Petro, et illis et omnibus successoribus,<br />

et insuper promisit ei per fi<strong>de</strong>m sui corporis et <strong>de</strong> fratribus suis et <strong>de</strong> omnibus hominibus legalem<br />

guirenciam omnibus diebus vite sue <strong>de</strong> ista girpitione faciat. Willelmus frater ejus cognomento Pitacius<br />

postea pro hac ista garpitione unum bonum caballum accepit a Gauzfredo monaco, et effectus est homo<br />

Hunaldo abbati, et firmavit per fi<strong>de</strong>m sui corporis ut in omni vita sua verus amicus et fi<strong>de</strong>lis permaneat<br />

Sancto Petro et illis et omnibus successoribus eorum, et insuper illi fratri qui obedienciam illam tenuerit,<br />

et per ipsam conventionem fecit firmare fratri suo Amaneo. Ipse etiam Amaneus accepit ab ipso<br />

Gauzfredo unum cabaldum et firmavit in alodium Sancto Petro totum ab integro illum honorem. In ista<br />

prefata honore <strong>de</strong> Campo Quadrato habebat Odolricus <strong>de</strong> Sallis in pignus LX solidos et unam equam.<br />

1<br />

La datation est très imprécise. Nous avons affaire à <strong>de</strong>s relevés d’engagements comportant <strong>de</strong>s textes <strong>de</strong> documents<br />

anciens.<br />

2<br />

Couture, lieu-dit sur la commune d’Escatalens.<br />

3<br />

Les Saysses, ou: Saysse, lieu-dit sur la commune d’Escatalens.<br />

4<br />

La Figuera<strong>de</strong>, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Porquier, sur le bord <strong>de</strong> la Garonne.<br />

5<br />

Belfau, lieu-dit sur la commune d’Escatalens.<br />

345


Deditque sibi Gauzfredus monachus XXX ... et firmavit predictorum honorem Sancto Petro et fecit<br />

firmare uxori sue et [filio] suo, in tali conventione ut nullus homo umquam licentiam habeat a potestate<br />

neque a tabula Sancti Petri aufferre ullo ingenio. Factus est autem ei conventus ut quando ille obierit, si<br />

excommunicatus non fuerit publica excommunicatione, si fecerit se portare ali... anneis vel uxorem<br />

suam aut filium cum alia quacumque helemosin... sibi placita apud Sanctum Petrum honorifice<br />

sepeliatur in Moisiaco .. interim data est patri suo et matri et sibi et uxori sue et filio so .. et pars in omni<br />

bono facto et <strong>de</strong>mosina illius loci Sancti Petri, et d... sorem Hugonem Odalrici ut tenentem faciat<br />

honorem Sancto Petro.<br />

Hugo <strong>de</strong> Meissonnes 1 misit in pignus Domino Deo et Sancto Petro et Hunaldo abbati et ceteris fratribus<br />

in monasterio Moysiaco, totum suum honorem <strong>de</strong> Granolliac 2 quantum ipse habebat et tenebat aut ullus<br />

homo per eum per LXV solidos Lemovicanos. In tali qui<strong>de</strong>m convenientia ut tamdiu teneat Sanctus<br />

Petrus et habitatores loci illius hunc honorem in pignus don... tres formatos blados temporivos colligant.<br />

Et hec qui<strong>de</strong>m conven[ientia] facta est inter eos ut per ullum hominem non tradat ipse Hugo istud pignus<br />

nisi per se ipsum. Quod si post re<strong>de</strong>mptione necesse sibi fuerit null.. homini alio mittat in pignus nisi<br />

Sancto Petro, et ut hec omnia .... firma permaneant, ipse Hugo per se ipsum firmavit, et R., filio Bernardi<br />

Rainonis, cujus consilio et voluntate facta sunt hec, firmare fecit, et <strong>de</strong>dit ipse alios fi<strong>de</strong>jussores<br />

Geraldum Gauzberti et Bernardum Gauzberti <strong>de</strong> Agra, 3 ut si aliquid Sanctus Petrus aut sui monachi<br />

per<strong>de</strong>rent ipsi totum emendarent manu Geraldi <strong>de</strong> Monte Betone, 4 ita ut si Gauzfredus monachus ex hac<br />

vita migraverit, ipse semper auctor existat et auctorizet.<br />

Uxor vero Raimundi Oddonis misit in pignus Sancto Petro in illo honore qui vocatur <strong>de</strong> Tillols 5 unum<br />

casalem cum omni tenentia quem habet <strong>de</strong> Willelmo Raimundi, suo nepote, per tres solidos<br />

Lemovicanos, et ipse Willelmus est fi<strong>de</strong> jussor ut ... faciat <strong>de</strong> missa Omnium Sanctorum usque in aliam<br />

missam Omnium Sanctorum.<br />

Willelmus Estartel misit in pignus Sancto Petro suum honorem per XV solidos et antequam tra<strong>de</strong>ret<br />

furatus est unum caballum qui <strong>de</strong>beliretur (?) G. monacho et ante par..um illum ipsum honorem<br />

quousque ipsum predictum red<strong>de</strong>ret caballum et judicatum est ut teneatur ille honor donec reddat unum<br />

caballum .. tum solidorum ... et XV propter honorem.<br />

Arnaldus Gauzberti misit in pignus Sancto Petro suam condaminam <strong>de</strong> Illo Casse, quam Sancius tenet<br />

per V solidos, a festivitate Omnium Sanctorum in aliam, cum consilio Willelmi Adilii monachi Bernardi<br />

filii.<br />

Arnaldus Bernardi <strong>de</strong> Godor 6 misit in pignus G. monacho suam condaminam <strong>de</strong> Illo Prato 7 per IIII or<br />

solidos Bernardi Geraldi.<br />

I<strong>de</strong>m etiam misit in pignus ipsi G. partum illud quod est ad caput condamine ... et alios IIII or solidos, tali<br />

conventione ut non per alium tradat nisi per se ipsum.<br />

Willelmus Estarcel misit totum suum honorem ab integro ... jus Sancto Petro, quantum in ea ipse habet<br />

<strong>de</strong> abbate aut <strong>de</strong> obedientia.. hoc est serviciarium <strong>de</strong> mercato <strong>de</strong> Rogonac 8 et serviciarium similiter <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cimis <strong>de</strong> Rogonac et suas indominicaturas, ab integro ...mpignoratum, similiter <strong>de</strong> aliis suis<br />

serviciariis que habet <strong>de</strong> honore Sancti Petri, serviciarium per XV solidos, in tali convenien[tia] .... per<br />

1<br />

Maissonnié, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Valence, à 1,5 km au nord-est <strong>de</strong> Valence. – Hugo <strong>de</strong> Meissonnes figure dans un<br />

acte <strong>de</strong> 1092.<br />

2<br />

Garnouillac, lieu-dit au nord <strong>de</strong> Castelsarrasin.<br />

3<br />

Agre, nom d’une forêt à l’est d’Escatalens.<br />

4<br />

Montbeton (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />

5<br />

Le lieu-dit <strong>de</strong> “Tilloleto” se trouve près <strong>de</strong> Gandalou: voir acte <strong>de</strong> 1109.<br />

6<br />

Couture, lieu-dit sur la commune d’Escatalens.<br />

7<br />

Pradasses, lieu-dit situé à l’est <strong>de</strong> Couture.<br />

8<br />

Rogonac ou Roselaygues, lieu-dit sur la commune d’Escatalens.<br />

346


aliquem hominem initiat nisi per se. Et ipse Willelmus per fi<strong>de</strong>m suam spopondit et ut frater suus<br />

Gauzfredus id ipsum .... rogavit.<br />

Quidam homo <strong>de</strong> Corduba 1 misit in pignus ....a..pennem <strong>de</strong> vinea et monachis ibi<strong>de</strong>m abitantibus, per V<br />

solidos Lemovicanos, <strong>de</strong> missa Omnium Sanctorum ad V annos, et <strong>de</strong>inceps <strong>de</strong> missa Omnium<br />

Sanctorum usque ad aliam missam Omnium Sanctorum. Et fi<strong>de</strong>jussores fuerunt Dato et Bernardus <strong>de</strong><br />

Illa Roca.<br />

1 Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave).<br />

347


250.<br />

[XII e siècle]<br />

Donation par Diutrand <strong>de</strong> Corbeira, fils <strong>de</strong> Frotard, du tiers du dîmaire <strong>de</strong> Saint-Germain <strong>de</strong><br />

Livron. – Donation d’une terre par Bergarius.<br />

A. ADTG, G 633 (Andurandy 5227).*<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5227.<br />

A.<br />

Breve memoriale quod fecit facere Diutrandus <strong>de</strong> Corbeira, filius Frotardi Empossevol.<br />

Ego Dutrandus dono terciam partem <strong>de</strong>cimi <strong>de</strong> Livro Deo et Beato Petro et monachis <strong>de</strong> Moisiac, et<br />

sancto Germano <strong>de</strong> Livro, et Poncio <strong>de</strong> Calciada monacho, et Gausberto. Et propter hoc relinqunt mihi<br />

XL solidos Lemovicensium, et ex alia parte donant michi L solidos Caturcensium, tali convenientia<br />

quod si ullus homo vel femina hunc <strong>de</strong>cimum amparabat, <strong>de</strong>beo ęssę <strong>de</strong> his guirents, sine enganno. Et si<br />

non potero ęssę, laudo istos omnes <strong>de</strong>narios in tota facenda Arnaldi Dutran <strong>de</strong> Cornuzo. 1<br />

Hoc fuit donum factum testimonio Petri Austorg, et Toseit, et Grimaldi <strong>de</strong> Livro, et Bernardi Petri, et<br />

Isarni capellani, et Raini <strong>de</strong> Livro, et consilio Aldoini <strong>de</strong> Paris 2 et Lucie uxoris ejus. Et Vierna soror mea<br />

laudavit hoc donum. Et ut istius doni possit ęssę firmior stabilitas, obtuli etiam istud donum in hac carta<br />

scriptum 3 , que signaculo cuiudam corr[i]gii signata <strong>de</strong>notatur.<br />

[autre main:]<br />

Noverint tam presentes quam futuri quo ego [... a ] Bergarius dono Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et<br />

Sancto Germano <strong>de</strong> Livro, Poncio <strong>de</strong> Calciata monacho, Gauberto, duos sextaradas <strong>de</strong> terra, ab udil<br />

superiori a la vaxera, pro anima Ramundi Atonis consobrini mei.<br />

Hoc donum ladavit et lauda donavit Vierna mater ejus, et uxor ejus Guilema.<br />

Uius doni sunt testes Stesire Beral frater ejus, Bernar <strong>de</strong> La Mota et P. Ramundi, et P. Austorgus et<br />

alii milites. Izarnus capella, Amelius capella. Duran sub. Beatro Petro.<br />

B.<br />

Sans date et est fort ancien. Duitrand <strong>de</strong> Corbeira fils <strong>de</strong> Frotard donna au convent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> le tiers<br />

<strong>de</strong> la dixme <strong>de</strong> Liourou.<br />

N° 5227.<br />

––––––<br />

a. Quelques lettres illisibles à cause d’un tampon portant la mention ARCHIVES DEPARTEMENTALES TARN-&-<br />

GARONNE. PROPRIETE PUBLIQUE.<br />

1 Cornusson, église et lieu-dit à 6 km à l’est <strong>de</strong> Caylus.<br />

2 On a l’embarras du choix : soit Prisou, lieu-dit à 1,5 km à l’ouest <strong>de</strong> Saint-Pierre-Livron., soit Pers, ***, soit<br />

Paris ??????*****<br />

3 Suscription sans renvoi.<br />

348


251.<br />

[XII e siècle]<br />

Notice sur la donation par Heina <strong>de</strong> Frozet <strong>de</strong> l’honneur d’Auzon, sis sous Saint-Germain <strong>de</strong><br />

Livron, et l’usurpation <strong>de</strong> ce bien par Rainald <strong>de</strong> Cayriech.<br />

A. Original: ADTG, G 633 (Andurandy 5250).*<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5250.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: carta <strong>de</strong>auso.<br />

Noverint tam presentes quam futuri, quod ego Heina <strong>de</strong> Frozet <strong>de</strong>di Domino Deo et sanctis<br />

apostolis Petro et Paulo, et loci Cluniaci necnon et Moysiaco [... a ] monachis ibi<strong>de</strong>m <strong>de</strong>gentibus alodum<br />

totum <strong>de</strong> Auso, 1 terras scilicet hac vineas, cuncta scilicet quę mei juris erat, pro salute animę meę ob<br />

remissionem omnium peccatorum meorum, talia etiam conventione ut quando <strong>de</strong> hac vita migravero,<br />

honorifice monachi supradicti me sepelirent apud Sanctum Germanum <strong>de</strong> Livrono, ad cujus<br />

possessionem memoratus pertinet honor.<br />

Post mortem supradicte mulieris, 2 Rainaldus <strong>de</strong> Caraiga 3 qui cognominatus Bellus Homo violenter<br />

abstulit, et postmodum accepto precio sex solidorum a Bernardo Vitale, monacho <strong>de</strong> Livrono, cuncta<br />

reliquit [... b ] hereditate perpetua <strong>de</strong>nuo possi<strong>de</strong>nda firmiter stabilivit. Grimaldus vero Bernardus <strong>de</strong><br />

Parasius 4 similiter <strong>de</strong>reliquit.<br />

Testes vero fuerunt Raimundus Durantius, et Raimundus Grimardus, atque Deus<strong>de</strong>t capellanus.<br />

–––––<br />

a. Quelques lettres illisibles à cause d’un tampon portant la mention ARCHIVES DEPART ES TARN & GARONNE -<br />

PROPRIETE PUBLIQUE. – b. Quelques lettres illisibles.<br />

1 Pech-d’Auson, Puy-d’Auzon ou Puidanson, lieu-dit à 2,5 km au nord-est <strong>de</strong> Lacapelle-Livron. Les dîmes <strong>de</strong> Pech d’Auson<br />

passent en 1242 à la Comman<strong>de</strong>rie <strong>de</strong> Lacapelle-Livron.: Moulencq, t. 2, p. 346-348.<br />

2 Qui est donc l’épouse anonyme, qui n’est pas mentionnée dans le texte <strong>de</strong> l’acte ?<br />

3 Cayriech (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Caussa<strong>de</strong>).<br />

4 Prisou, lieu-dit à 1,5 km à l’ouest <strong>de</strong> Saint-Pierre-Livron., ou : Paris, entre Livron et Puylagar<strong>de</strong> ???????<br />

349


ABBATIAT DE GUILLAUME<br />

(1131/35-vers 1140)<br />

252.<br />

1132, 2 mars<br />

Confirmation par le pape Innocent II <strong>de</strong> tous les privilèges <strong>de</strong> l’ordre <strong>de</strong> Cluny.<br />

A. Original dans les archives <strong>de</strong> Cluny.<br />

B. Copie du XII e siècle, parchemin, h. 473/479 mm, l. 325/334 mm: ADTG, G 763 (Andurandy<br />

318).<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 318.<br />

Edition: Bibliotheca Cluniacensis, p. 1380; Migne, PL 179, col. 127-128..? (d’après Bibliotheca<br />

Clunacensis); Lagrèze-Fossat, t. 3, p. 515 (version amputée).<br />

Indiqué: Jaffé 7548 (5405); Bernard-Bruel, t. 5, n. 4032.<br />

B.<br />

INNOCENTIUS EPISCOPUS, SERVUS SERVORUM DEI, DILECTO FILIO PETRO, Cluniacensi abbati ejusque<br />

successoribus regulariter substituendis, in perpetuum.<br />

Liberalitatis laudabile genus est, ut qui se beato Petro et Sanctę Romanę Ecclesię humili <strong>de</strong>votione<br />

exponunt, majorem familiaritatis prerogativam et digniora beneficia sortiantur. Quam gratum Deo<br />

Cluniacense monasterium famulatum impendat, et quantum apud homines nitore religionis fulgeat,<br />

ęcclesia Dei novit et vehementer exultat.<br />

Equitatis igitur postulat ratio, ut i<strong>de</strong>m locus apostolicę dilectionis privilegio gau<strong>de</strong>at, et tam in capite<br />

quam in membris libertatem optineat.<br />

Nos siqui<strong>de</strong>m monasterium ipsum, quod specialiter ad jus beati PETRI et Sanctę Romanę spectat<br />

ęcclesię, per nos ipsos visitavimus, et eo<strong>de</strong>m die quo, revolutis multorum annorum spatiis, pre<strong>de</strong>cessor<br />

noster felicis memorię papa URBANUS ibi<strong>de</strong>m majus altare consecraverat, cum archiepiscopis et<br />

episcopis qui nobiscum convenerant, cooperante Spiritus Sancti gratia, i<strong>de</strong>m monasterium solempniter<br />

<strong>de</strong>dicavimus. Devotioni quoque et humilitati fi<strong>de</strong>lium qui pro amore Dei et ipsius loci reverentia, in<br />

anniversario <strong>de</strong>dicationis illuc convenerint prospicientes, ipsis quadraginta dies pęnitentię sibi injunctę<br />

<strong>de</strong> gratia Dei confisi, beatorum apostolorum PETRI et PAULI auctoritate remisimus.<br />

Statuimus etiam ut inmunitas ejus<strong>de</strong>m cenobii inviolata et integra futuris temporibus conservetur. Et<br />

si quis infra terminos banni, qui ab eo<strong>de</strong>m pre<strong>de</strong>cessore nostro circa Cluniacum constituti sunt, scienter<br />

hominem capere, vulnerare vel res ejus auferre presumpserit, excommunicationis sententia percellatur,<br />

quousque ablata restituat vobis et Cluniacensibus monachis congrue <strong>de</strong> illata injuria satisfaciat.<br />

Ad hęc adicientes <strong>de</strong>crevimus ut quicumque Cluniacenses monachos vel eorum socios cęperint, aut<br />

ea quę portaverint vel conduxerint, excommunicationi subjaceant. Si vero aliqui absque ipsorum<br />

monachorum presentia ea quę ad victum vel vestitum fratrum in Cluniacensi cenobio Deo servientium<br />

pertinent, alicubi <strong>de</strong>pendati fuerint, nisi infra XL dies commoniti ablata restituerint, eos anathemati<br />

subjacere precipimus et in terra eorum divina prohibemus officia celebrari. Loca quoque in quibus se<br />

recęperint, donec presentes fuerint, a divinis obsequiis, preter infantum baptisma et morientium<br />

pęnitantias, cessare jubemus, et nullus eorun<strong>de</strong>m presumptorum, nisi a Romano Pontifice absolvatur.<br />

Porro quisquis prefatis fratribus ubicumque manentibus quęlibet alia preter ea quę superius<br />

enumeravimus abstulerit, nisi infra XL dies commonitus ablata restituerit, excommunicationi subjaceat<br />

nec absolvatur, donec capitale reddat, et congrue satisfaciat. Sane archiepiscopis et episcopis, in quorum<br />

350


parrochiis hoc perpetratum fuerit, auctoritate beati PETRI et nostra precipimus ut postquam clamor ad<br />

aures eorum pervenerit vel male factum innotuerit prescriptam sententiam tepiditate seposita faciant<br />

observari.<br />

Ego INNOCENTIUS catholicę ęcclesię episcopus subscripsi.<br />

[un blanc <strong>de</strong> 7 cm]<br />

Data Vienne per manum Aimerici, Sanctę Romanę Ęcclesię diaconus cardinalis et cancellarius,<br />

Incarnationis Dominicę anno M° C° XXX° II°, indictione X ma , pontificatus domni INNOCENTII pape<br />

Secundi anno III°, VI° Noni Martii.<br />

351


253.<br />

1133, mai 23<br />

Lettre du pape Innocent II à Pierre le Vénérable, abbé <strong>de</strong> Cluny.<br />

A. Original clunisien.<br />

B. Copie ... siècle: Paris, BN, ms. lat. 1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s actes transcrits<br />

vers le milieu du XII e siècle), f. 119r.<br />

Indiqué: JL 7619.<br />

352


254.<br />

1133, juin<br />

Diplome <strong>de</strong> Lothaire III. Encyclique émise pour la condamnation <strong>de</strong> l’antipape Anaclet.<br />

A. Copie du XII e siècle: Paris, BN, ms. lat. 1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s actes<br />

transcrits vers le milieu du XII e siècle), f. 119.<br />

Edition: MGH, Legum Sectio IV, Constitutiones, t. 1, p. 166-167 (d’après B).<br />

Indiqué: MGH, Diplomata, VIII, p. 79, n. 48.<br />

A.<br />

Lotharius Dei gratia Romanorum rex, regibus, archiepiscopis, episcopis, principibus, et universis Dei<br />

fi<strong>de</strong>libus, ad quos litteræ istæ pervenerint, salutem.<br />

Maiestatis divinæ dispensationi et consilio placuit, nos patronum ac <strong>de</strong>fensorem sanctæ eclesiæ<br />

Romanæ statuere. I<strong>de</strong>oque necesse habuimus pro ipsius liberatione propensius laborare. Cum igitur,<br />

ascitis nobis archiepiscopis, episcopis, abbatibus, principibus, ducibus, comitibus, marchionibus regni<br />

nostri, episcopos etiam, comites et alios barones Italiæ nobiscum ducentes, bellico apparatu stipati ad<br />

Urbem proficisceremur, nuncios scismatici illius Petri Leonis frequenter habuimus. Qui nimirum ex<br />

parte illius justiciam præten<strong>de</strong>ntes, ipsi in jus ire parato non <strong>de</strong>bere audientiam <strong>de</strong>negari nec hostilibus<br />

impugnationibus molestari, publicis clamoribus asserebant. Diutinis ergo eorum interpellationibus<br />

provocati, idipsum episcopis et cardinalibus, qui cum domno Innocentio erant, significare coacti sumus.<br />

Ipsi vero tamquam canonicarum sanctionum et institutionum ecclesiasticarum non ignari, universam Dei<br />

eclesiam jam super hoc promulgasse sententiam, Petrum Leonis ac complices suos dampnasse<br />

asserentes, quod erat universitatis non <strong>de</strong>bere privatum fieri respon<strong>de</strong>runt.<br />

Nos autem idipsum cum patientia supportantes, et patrem nostrum papam Innocentium ad Urbem<br />

cum gloria duximus et Lateranensi cathedre restituimus atque in monte Aventino castrametati sumus.<br />

Ibique Petrus Leonis aures nostras et principum nostrorum per Petrum olim Portuensem episcopum et<br />

per alios fautores suos præten<strong>de</strong>ndo justiciam sollicitare non <strong>de</strong>stitit. Qui eciam, obsi<strong>de</strong>s et munitiones<br />

se nobis daturos ad sufficientiam pro servando judicio, et viva voce et litteris promiserunt. Pacem igitur<br />

in Dei ecclesia sine sanguinis effusione reformare cupientes, que nobis illi dixerant, fratribus qui cum<br />

domno papa Innocentio erant per nos ipsos significavimus. Ceterum ipsi, ut pacis amatores, <strong>de</strong> justicia<br />

confi<strong>de</strong>ntes, tam personas suas, quam Leonis et filiorum suorum necnon Centii, Petri Fraiapanis et Petri<br />

Latronis et munitiones in manu nostra libere obtulerunt. Adversa vero pars dies redimere cupiens, sub<br />

velamine fraudulentarum promissionum nos aliquanto tempore a nostra intentione retraxit. Tan<strong>de</strong>m quia<br />

ipsi sepe commoniti, implere quod promiserant noluerunt, tamquam fallaces et perfidi et tam divine<br />

quam regie maigestatis rei cum Petro Leonis, ejusque complicibus damnatis, et hostes a principibus<br />

nostræ curie judicati, vi<strong>de</strong>licet Norberto Ma<strong>de</strong>burgensi cancellario nostro et A[dalberone] Bremensi<br />

archiepiscopis et Osemburgensi, Pa<strong>de</strong>lbronnensi, An[selmo] Bran<strong>de</strong>neburgensi, et Be[rnardo] Parmensi,<br />

R[oboaldo] Albensi, O[ttone] Astensi, O[berto] Cremonensi, G[uidone] Yporiensi, et abbatibus Henrico<br />

Ful<strong>de</strong>nsi, Alberone Noemburgensi et Luneburgensi; proceribus Alb[erto] et Henrico marchionibus,<br />

Ottone, Sigifredo vexillifero, Herimanno, Guillelmo <strong>de</strong> Lomello, Goithone <strong>de</strong> Martinningo, Il<strong>de</strong>branno<br />

et Tancredo <strong>de</strong> Prato comitibus et Alberto <strong>de</strong> Castello.<br />

353


255.<br />

1135, samedi 2 novembre<br />

Donation par Seguin <strong>de</strong> Volvène <strong>de</strong> ses biens à Pommevic.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 12v.<br />

C. Copie par une autre main dans le même fragment <strong>de</strong> cartulaire: ADTG, G 569 II, f. 14v-15r.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 258-259.<br />

B.<br />

Notum sit cunctis presentibus atque futuris, quod Siguinus <strong>de</strong> Volveno donavit et dimisit Domino Deo et<br />

sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et monachis semper ibi Deo servientibus quicquid juste vel injuste requirebat<br />

vel requirere poterat in terris vel in honoribus quę sunt in villa vel in parrochia <strong>de</strong> Pomerio Vico, ut<br />

habeant et possi<strong>de</strong>ant ipsi et successores eorum in perpetuum. Hanc autem donationem sive<br />

guirpitionem fecit pro re<strong>de</strong>mptione animarum patris et matris suę et parentum suorum <strong>de</strong>functorum. Et<br />

<strong>de</strong>bet esse guirens et <strong>de</strong>fensor huius donationis <strong>de</strong> se et cunctis parentibus suis, sine omni malo ingenio<br />

in vita sua. Quod si quilibet parentum suorum ad honorem <strong>de</strong> Volveno pertinentium post mortem<br />

Siguini in supradicto honore aliquid ullo modo requirere voluerit, mille trecentos solidos monete <strong>de</strong><br />

medietate prius monachis reddat, et postea monachi stent ei in directum <strong>de</strong> supradicto honore. Propter<br />

hoc domnus abbas Wilelmus et omnes monachi <strong>de</strong><strong>de</strong>runt ei<strong>de</strong>m Siguino et patri et matri suę ac<br />

parentibus suis, vivis et <strong>de</strong>functis, ad honorem <strong>de</strong> Volveno pertinentibus, in generali capitulo, partem et<br />

societatem in omnibus beneficiis Moysiacensis monasterii, missis, elemosinis, offitiis divinis et ceteris<br />

bonis, cum tali ętiam convenientia ut si ipse Siguinus, vel frater ejus, vel filius, vel consobrinus<br />

germanus, vel secundus, vel nepos ex fratrę vel sorore, monacum se facere voluerit, cum peccunia et<br />

absque pecunia, si ita voluerit, honeste recipiatur, ad mortem similiter cum pecunia et sine pecunia<br />

honorifice sepeliatur, et abbas pro eo proprię missam cantet.<br />

Facta carta anno Domini Christi M°.C°.XXX°.V°., IIII Nonas Novembris, feria VII, epacta XV a ,<br />

concurrente III°, luna XX a .III a .<br />

Hec donatio sive guirpitio facta est in manu domni Willelmi abbatis, et domni Willelmi prioris, in<br />

capitulo <strong>de</strong> Moysiaco, in presentia totius conventus. Testes huius donationis vel guirpitionis: Bernardus<br />

<strong>de</strong> Montesquiu, Bernardus <strong>de</strong> Castanerio, Stephanus <strong>de</strong>l Poget, vicarius, et Bernardus avunculus ejus,<br />

Willelmus Sicherii, Armannus <strong>de</strong> la Mora, Durannus <strong>de</strong> la Mora, Guillelmus <strong>de</strong> Castilone, Stephanus<br />

Deus<strong>de</strong>t, Bernardus <strong>de</strong> Caturco.<br />

Petrus monachus atque sacerdos die et anno supranominato scripsit.<br />

354


256.<br />

[vers 1135]<br />

Charte <strong>de</strong> coutumes, concédée par l’abbé Guillaume et le vicomte Saxet et Ratier, à Saint-Nicolas<strong>de</strong>-la-Grave.<br />

� Avec une confirmation par Oddon, successeur <strong>de</strong> Saxet, du temps <strong>de</strong> l’abbé<br />

Gérald.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 13r-14v.<br />

C. Mentionné fin XIV e siècle: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 163rb-va.<br />

Bibliographie, édition et traduction: Georges Passerat, Les chartes <strong>de</strong> coutumes <strong>de</strong> Saint-Nicolas,<br />

in: BSATG 120 (1995), p. 193-202.<br />

B.<br />

HEC EST CARTA DE CONSTITUCIONE VILLE SANCTI NICHOLAI.<br />

Notum sit presentibus et futuris, quod Willelmus, prior Moysiacensis, cum consilio et mandato et<br />

voluntate Willelmi, abbatis Moysiacensis, atque conventus monasterii Moysiacensis, et cum consilio et<br />

mandato et voluntate Saxeti vicecomitis, et Raterii, et Sibille vicecomitisse, stabilivit villam , a) simul cum Raterio et Sibilla vicecomitissa, tali modo ut esset libera villa intra clausuram,<br />

secundum mores et consuetudines ville Altivilaris, excepto quod abbas Moysiacensis et monachi<br />

nominati retinuerunt sibi in unoquoque casali qui est intra clausuram acapte XII <strong>de</strong>narios et VI <strong>de</strong>narios<br />

obliarum, et furnos, et sepulturam mortuorum, secundum voluntatem et secundum ordinationem<br />

ipsorum morientium, et per consilium capellani et trium proborum hominum ejus<strong>de</strong>m ville. Et similiter<br />

abbas et monachi retinuerunt justiciam, secundum consuetudinem ville Altivilaris, in ipsa villa Sancti<br />

Nicholay.<br />

Abbas vero et prior predicti concesserunt vicecomiti Saxeto et successoribus ejus, quod quisque<br />

homo manens in ea<strong>de</strong>m villa qui unum par boum habuerit, unum sextarium frumenti et alium sextarium<br />

civate, ad mensuram ville Altivilaris, donet predicto vicecomiti et successoribus ejus, et non plus quam<br />

unum sextarium frumenti et alium civate, etiam si plures boves habuerit. Set ille qui unum solum boum<br />

habuerit, unam eminam frumenti et aliam eminam civate donabit vicecomiti ad predictam mensuram.<br />

Ille vero qui cum fossorio laboraverit, si bovem non habuerit, donabit unam cartariam frumenti et aliam<br />

cartariam civate vicecomiti, ad ean<strong>de</strong>m mensuram. Qui vero nec cum bove nec cum fossorio laboraverit,<br />

ille nec frumentum nec civatam vicecomiti dabit.<br />

Servientes autem vicecomitis, qui hanc frumentatam et civadatam coadunaverint, <strong>de</strong>bent esse soli<br />

tres, et monachus ejus<strong>de</strong>m ville <strong>de</strong>bet eis interim dare come<strong>de</strong>re vel <strong>de</strong>bet eis facere dari, et in octo<br />

diebus ad plus predicta civadata et frumentata <strong>de</strong>bet congregari.<br />

Preterea concesserunt vicecomiti abbas et prior et monachi et homines SANCTI NICHOLAY XXIIII<br />

solidos Caturcene monete pro porcata in ea<strong>de</strong>m villa, quoque anno in Natale Domini, et XVI solidos<br />

ejus<strong>de</strong>m monete pro vacata quoque anno in festo Pentecostes, et in omnibus leddis medietatem, et in<br />

omnibus justiciis tocius diei mercati medietatem. Si vicecomes vel servientes ipsius querelam <strong>de</strong> aliquo<br />

homine ejus<strong>de</strong>m ville habuerint, non accipiant ipsi sibi justiciam, sed clament se monacho, et monachus<br />

faciat fieri <strong>de</strong> predictis hominibus quod justum fuerit vicecomiti vel servientibus ejus. Istos vero usus<br />

predictos abbas et monachi et homines ipsius ville concesserunt vicecomiti ut manuteneat et <strong>de</strong>fendat<br />

monachos et homines Sancti Nicholay et omnes illorum substantias.<br />

Hoc totum stabilimentum, sicut scriptum est in hac carta, fuit factum, vi<strong>de</strong>ntibus et audientibus istis:<br />

Willelmo <strong>de</strong> Valleta sacrista, Arnaldo Arveui cellarario, Raimundo Saumaironi prefate ville<br />

obedientiario, Willelmo <strong>de</strong> Usma, Raimundo Seguini <strong>de</strong> Manso Vila, Willelmo <strong>de</strong> Legmont, Fortanerio<br />

<strong>de</strong> Vinear, Duranno <strong>de</strong> Beorgas, Geraldo Arveui, Petro <strong>de</strong> Altovilari, Bernardo Carle, Saumairono, Petro<br />

d’Orsos, Arnaldo d’Orsos, Raimundi donati, Raimundo <strong>de</strong> Bosco Cairal, Willelmo <strong>de</strong> Tholosa,<br />

Willelmo Bestoc et aliis multis.<br />

355


Hoc stabilimentum et ipsam villam et castellum Sancti Nicholay juravit Saxetus super altare Sancti<br />

Nicholay abbati et monachis ac hominibus Sancti Nicholay, se sic observare et custodire sicut juravit<br />

bona fi<strong>de</strong> et sine omni dolo. Abbas vero et monachi mandaverunt vicecomiti se fi<strong>de</strong>liter observare et<br />

custodire similiter predictam villam et stabilimentum ipsius ville. Et i<strong>de</strong>m fecerunt jurare homines Sancti<br />

Nicholay vicecomiti super altare Sancti Nicholay, quod ipsi homines observarent et custodirent fi<strong>de</strong>liter<br />

predictum stabilimentum et ipsam villam et castellum similiter bona fi<strong>de</strong> et absque omni dolo.<br />

Istius sacramenti fuerunt testes: Willelmus prior Moysiacensis, et Poncius <strong>de</strong> Monte Lanardo, et<br />

Raimundus Saumaironi, et Raimundus Siguini, et Peitavinus <strong>de</strong> La Guarda, et Fortanerius <strong>de</strong> Juncars, et<br />

Durannus <strong>de</strong> Beorgas, et Saumaironus, et Bernardus Donati, Sancius <strong>de</strong> Sancto Nicholao, Arnaldus<br />

d’Orsos, Amardus b) <strong>de</strong> Mont Peiros, et alii multi.<br />

Sacramentum istorum usuum et huius ville et castelli tale est: juravit vicecomes Saxetus abbati et<br />

monachis et hominibus Sancti Nicholay, ut villam et castellum Sancti Nicholay numquam auferret<br />

abbati vel monachis vel hominibus Sancti Nicholay, neque ipse neque aliquis homo, voluntate vel<br />

ingenio vel consilio ejus. Si vero forte, quod absit, aliquis homo villam sepedictam, et castellum<br />

supradictis auferret, ipse vicecomes bona fi<strong>de</strong> cum abbate et monachis et hominibus ipsius ville semper<br />

se firmiter teneret, donec abbas et monachi et homines villam et castellum recuperarent. Eo<strong>de</strong>m modo<br />

quo vicecomes juravit per se, mandaverunt abbas et monachi per se vicecomiti et fecerunt homines<br />

Sancti Nicholay jurare ut servent et custodiant, sicut juratum est a vicecomite, bona fi<strong>de</strong> et sine omni<br />

dolo.<br />

Supradicti autem usus ville Altivillaris, tales sunt:<br />

Dominus ville nullam fiduciam exiget ab alico nisi clamantem <strong>de</strong> illo habuerit, salvo jure <strong>de</strong> terris<br />

feodalibus. Si quis fiducias diffugerit, amparabit dominus res diffugientis, ubicumque illas reppererit et<br />

commendabit duobus melioribus ville, et secundum juditium illorum respectabit et terminabit. Si autem<br />

res preter se solum non habuerit, capiet eum dominus, donec quod judicatum fuerit exsequatur.<br />

Si quis habitatorum ville alias habitaturus ire voluerit, paccatis clamantibus et facto jure domino,<br />

venditis rebus mobilibus et immobilibus, ibit securus quantum domini posse durat.<br />

Nullus habitatorum vel venientium ad mercatum propter forfactum domini sui a quoquam<br />

pignerabitur, nec res suas amittet nisi sit <strong>de</strong>bitor aut fi<strong>de</strong>jussor. Si quis burgensium suum <strong>de</strong>bitorem vel<br />

fi<strong>de</strong>jussorem vel fi<strong>de</strong> mentitum vi<strong>de</strong>rit in villa, pignerabit eum, si pignerare potest; sin autem ducet illum<br />

ad judicem, et ab eo exiget sibi rectum fieri.<br />

Si aliqua lis in villa emerserit, et aliquis gladium traxerit, , c) dabit LX solidos<br />

vel truncabitur manum. Si autem ictum fecerit, erit incursus ad voluntatem domini. d)<br />

Dominus ville manulevabit <strong>de</strong> ven<strong>de</strong>ntibus XV ci dies cum pignere, vel fi<strong>de</strong>jussore, quibus peractis<br />

inpignerabitur ad lucrum pignus domini voluntate; fi<strong>de</strong>jussor autem pignerabitur.<br />

[En marge:] SACRAMENTUM ODDONIS VICECOMITIS.<br />

Post mortem Saxeti, Oddo qui post predictum Saxetum fuit vicecomes, juravit sacramentum<br />

stabilimenti castelli et ville Sancti Nycholai, Geraldo abbati Moysiacensi et monachis et hominibus<br />

Sancti Nicholai, sicut juraverat Saxetus antecessor ejus predicto abbati et monachis Moysiacensibus et<br />

hominibus Sancti Nycholai, vi<strong>de</strong>ntibus Willelmo priore Moysiacensi, et Raimundo <strong>de</strong> Mala Musca<br />

operario, Poncio <strong>de</strong> Monte Lanardo sacrista, Grimaldo, Raimundo Saumairono, Willelmo <strong>de</strong> Cuneo,<br />

Peitavino <strong>de</strong> La Garda, Garsia Arnaldi fratre ejus, Petro <strong>de</strong> Carcerellas, Bruno d’Ai<strong>de</strong>, Stephano <strong>de</strong><br />

Castillo, Bruno baptizati, Duranno <strong>de</strong> Figiaco, et Oddone <strong>de</strong> Curols.<br />

__________<br />

a. Interpolation en interligne. – b. On peut lire aussi: Ainardus. – c. Interpolation en marge. – d. Interpolation en marge.<br />

356


257.<br />

[vers 1135]<br />

Accord conclu entre Vivien, évêque <strong>de</strong> Lectoure, et Guillaume, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, sur le<br />

condominium <strong>de</strong> Saint-Clar.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 10v-11r.<br />

B.<br />

Hec est concordia <strong>de</strong> ecclesia et villa Sancti Clari, quam fecit Willelmus archiepiscopus Auxiensis 1 et<br />

Raimundus Sanctę Marię <strong>de</strong> Aurate prior, inter Vivianum episcopum Lectorensem, 2 et Willelmum<br />

abbatem Moysiacensem.<br />

Debent habere episcopus et abbas ecclesiam et villam et quicquid ad eas pertinet per medium, preter<br />

capellanum et capellaniam et quę ad eam pertinent, quę tantum abbatis sunt et monachorum.<br />

Omnis obatio monacorum est et capellani qui per eos ibi erit. Can<strong>de</strong>las quę ibi oblatę fuerint,<br />

habebunt per medium, et ecclesiam per medium illuminabant. Si episcopus ibi missam cantaverit, quę ei<br />

oblata fuerint sua erunt, preter quod voluntarie monachis dare voluerit, excepto Natale Domini et Pascha<br />

et Pentecosten et Omnium Sanctorum et festivitate Beati Clari. Si in his festis ibi episcopus fuerit et<br />

missam cantaverit, ea quę oblata fuerint per medium erunt. Denarii qui pro refectione dantur in die<br />

Sancti Clari per medium erunt.<br />

Locaria que habent ad domos vel officinas factas vel faciendas dividant bona fi<strong>de</strong> per medium. In<br />

qua divisione monachi electionem habeant et partem quam elegerint teneant, alteram vero clericis<br />

relinquant. Nec <strong>de</strong>nt clerici <strong>de</strong> illa parte nec vendant nec inpignerent nisi monachis, vel monachi <strong>de</strong> sua<br />

nisi clericis. Si fędarios ibi miserint sive monachi sive clerici quicquid tamen exierit, tam <strong>de</strong> censu quam<br />

<strong>de</strong> justicia, per medium erit. Vineę quas plantaverunt clerici, eorum erunt, et monachi habeant<br />

tantun<strong>de</strong>m ibi<strong>de</strong>m <strong>de</strong> terra equę bona ubi plantent si eis placuerit. Si qua oblata vel dimissa fuerint<br />

ęcclesię sive in villa sive extra villam, tam pro cimiterio quam pro re<strong>de</strong>mptione animarum, per medium<br />

erit. Nec ven<strong>de</strong>ntur nec alienabuntur, set perpetuo ęcclesię erunt ut melioretur. Si quis <strong>de</strong> his quę ibi<br />

oblata sunt vel offerenda quicquid auferre vel diminuere voluerit, tam clericis quam monachis,<br />

episcopus proposse suo tuebitur et <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>t.<br />

Molendinum et molendinarius abbatis est tantum, set clericus episcopi vel qui pro eo erit molet ibi<br />

suam annonam sine pugnaria. Si clamor <strong>de</strong> molendinario exortus fuerit, ab hominibus illius ville et<br />

justicia in<strong>de</strong> exierit, per medium erit. Si monachi ipsi <strong>de</strong> suo molendinario se clamaverint, justicia et<br />

emendatio eorum erit. Terra versus molendinum est per medium in longum divi<strong>de</strong>tur. Partem versus<br />

aquam ad molendina facienda vel ascen<strong>de</strong>nda vel <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nda, monachi retinebunt. Reliquam autem<br />

clericis relinquent. Set si via eundi vel re<strong>de</strong>undi ad molendina necessaria fuerit, clerici per suam terram<br />

non prohibebunt.<br />

Si super his vel aliis lis inter monachos et clericos orta fuerit, episcopo et abbate mediantibus fi<strong>de</strong><br />

bona oportet <strong>de</strong>terminari, si inter abbatem et episcopum, ab archiepiscopo <strong>de</strong>bet terminari.<br />

Huius rei sunt testes: Willelmus prior Moysiacensis, Bernardus prior Sancti Genii, Stephanus<br />

Senaldi, Vitalis prior Alairiaci. Clerici vero: Raimundus <strong>de</strong> Plumassa, Petrus <strong>de</strong> Vico Novo, Raimundus<br />

<strong>de</strong> Cairaco, Raimundus Arnaldi. Milites: Petrus <strong>de</strong> Insula, Gultrannus <strong>de</strong> Vulpibus, et alii quamplures.<br />

Petrus scripsit.<br />

1 Guillaume, archevêque d’Auch <strong>de</strong> 1126 à 1166/1170.<br />

2 Vivien, évêque <strong>de</strong> Lectoure <strong>de</strong> 1126 à 1160.<br />

357


258.<br />

[vers 1135]<br />

Donation par Jean et Sancia, sa femme, d’un bien dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Jean <strong>de</strong> Compendio.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 35 et 36.<br />

B.<br />

35. & 36. Jean & Sancia sa femme donnent a qui <strong>de</strong>ssus une piece <strong>de</strong> terre dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors<br />

viguerie <strong>de</strong> S. t Jean dit <strong>de</strong> Compendio. Sous L’Abbé Guillaume.<br />

358


259.<br />

[vers 1135]<br />

Vente par Etienne et Uglends <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux vignes à Bragairag, viguerie <strong>de</strong> Saint-Jean.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 55.<br />

B.<br />

Vente faite a Guillaume Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> par Etienne & Uglends <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux dinaradas <strong>de</strong> vigne dans le<br />

Querci au terroir <strong>de</strong> Bragairag vicairie <strong>de</strong> S. t Jean.<br />

359


260.<br />

1137, 22 novembre<br />

Donation par Cornelana, faite à Sainte-Marie <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>, d’un jardin situé aux Oliviers.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 129, f. 9r-10r.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6324.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 282-283.<br />

B.<br />

In nomine Domini. Est manifestum, quod ego Cornelana femina, cum consilio et voluntate omnibus<br />

infantibus meis, id est Berengarius Guillelmus et Ugo, donatrix sum Domino Deo et beatæ Mariæ<br />

ecclesiæ <strong>de</strong> Salella propter remedium animæ meæ, et <strong>de</strong> animæ viro meo Petro Raimundi, atque<br />

omnium parentum meorum, totum quantum habeo et ulla voce habere <strong>de</strong>beo in hortum, quem laborat<br />

Raymundus Bonus Pediis, quod vocant ad Olivarius. 1 Sicut superius scriptum est, sic dono et dimitto et<br />

laudo, ego iamdicta Cornelana, ad ecclesiam sanctæ Mariæ per proprium alo<strong>de</strong>m, sine omni enganno,<br />

omni tempore.<br />

Quod factum est hoc <strong>de</strong>cimo Kalendas Decembris anno Domini millesimo centesimo tricesimo<br />

septimo, tempore Ludovico rege.<br />

Sig+num ego Cornelana, et filias meas Berengarius atque Guillelmo et Ugo, qui hoc donum<br />

laudavimus et firmavimus, a testibus firmare rogavimus. Sig+num Raimundus Bonus Podiis. Sig+num<br />

Poncio Isarni. Sig+num Bernardo Scoti.<br />

Bonafos rogatus scripsit.<br />

1 Les Oliviers, lieu-dit à 7 km à l’est <strong>de</strong> Salèlles-d’Au<strong>de</strong>, sur la commune <strong>de</strong> Coursan (Au<strong>de</strong>, arr. Narbonne, ch.l.c.).<br />

360


261.<br />

[1103/1137]<br />

Donation par Arveus <strong>de</strong> Plalone, faite au prieuré <strong>de</strong> Masquières, d’un mas.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “feuille <strong>de</strong> parchemin contenant d’autres actes” (‘cartulaire’<br />

<strong>de</strong> Masquières): Doat 129, f. 24r-25r.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 243.<br />

B.<br />

Notum sit omnibus quod Alveus <strong>de</strong> Plalone, 1 pro salute suæ animæ et parentum suorum ac pro sepultura<br />

sua, necnon pro Arnaldo monacho, filio suo, <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et sancto Vincentio,<br />

unum masum in manu Bernardi, prioris <strong>de</strong> Mascheriis, cum consilio filiorum suorum Gauzberti,<br />

Guillelmi Reveilla, et Arvei, et sororis eorum Bernardæ, et consilio Guillelmi <strong>de</strong> Ante, et Bernardi <strong>de</strong><br />

Ante, et Gauzberti et Bernardi <strong>de</strong> Monpila, et fratrum eorum; tali conventu, ut si quis hoc donum irritum<br />

facere præsumpserit, cum Pharaone in profundum infernum præcipitandum se noverit.<br />

Factum est autem hoc donum Ludovico regnante, 2 et Geraldo episcopo. 3<br />

1 La Roque <strong>de</strong> Plalong, lieu-dit situé au-<strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> Saint-Matré (Lot, arr. ......<br />

2 Louis VI le Gros, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1108 à 1137.<br />

3 Gérald, évêque d’Agen vers 1103. – Gérald II, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1080 à 1112. Masquières se trouvait au diocèse<br />

d’Agen.<br />

361


262.<br />

1139, 4 avril<br />

Donation faite par Raimond Bérenger, comte <strong>de</strong> Barcelone et <strong>de</strong> Besalú, à Saint-Pierre <strong>de</strong><br />

Camprodón, <strong>de</strong> plusieurs biens appartenant jusque-là à Bernard <strong>de</strong> Miliars.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 129, f. 28r-29v.<br />

B.<br />

Sit cunctis fi<strong>de</strong>libus notum, tam præsentibus quam futuris, quod ego Raymundus Berengarii, comes<br />

Barchinonensis Bisuldunensis, et Marchio et Aragonensium princeps, dono Domino Deo Omnipotenti et<br />

Sancto Petro Campi Rotundi, cum consilio nobilium baronum meorum, pro remedio animæ meæ et<br />

patris ac matris, in præsentia et in evi<strong>de</strong>ntia multorum hominum, ipsam baiuliam quam tenebat<br />

Bernardus <strong>de</strong> Miliars, et mansum <strong>de</strong> Saleles, atque molendinos et ipsum vinum <strong>de</strong> Boloss et <strong>de</strong> Taulad,<br />

et domos villæ Campi Rotundi, et omnia quæ tenuerat vel habere <strong>de</strong>buerat, nisi fori fecisset <strong>de</strong> Sancto<br />

Petro, ut nec ipse, nec aliquis homo vel fæmina ex ejus progenie au<strong>de</strong>at vel valeat ulterius ibi requirere<br />

aliquid vel aclamare. Et hoc facio pro baudia ac traditione et captione, quam ipse Bernardus <strong>de</strong> Muars<br />

fecit in dominis suis monachis, pro qua culpa apellatus et vocatus in judicium Gerun<strong>de</strong>nsis episcopi non<br />

potuit se expurgare vel excusare <strong>de</strong> supradicta traditione vel captione, qua <strong>de</strong> causa ut sacrilegus habeo<br />

excomunicatus est, et hoc præcipio, ut nullus abbas vel monachus <strong>de</strong>inceps habeat potestatem red<strong>de</strong>re<br />

aut dare vel conce<strong>de</strong>re hæc Bernardo <strong>de</strong> Muars nec alicui ejus proli, sed abbas et monachi teneant,<br />

habeant, et potestatem in<strong>de</strong> habeant omni tempore.<br />

Si quis hoc disrumpere ausus fuerit, nihil proficiat, sed a comite facta justitia et vindicta, hæc donatio<br />

inconvulsa permaneat.<br />

Quod est actum quarto nonas Aprilis, anno Dominicæ Incarnationis centesimo trigesimo nono post<br />

millesimum.<br />

Sig:+:num Raymundi comes. Sig:+:num Arnaldi <strong>de</strong> Lort. Sig:+:num Berengarii <strong>de</strong> Lort. Sig:+:num<br />

Raymundi <strong>de</strong> Vila Damuls. Signum Perela. Sig:+:num Arnaldi baiuli <strong>de</strong> Mulione.<br />

Wuillelmus modo 1 qui istam cartam donationis rogatus scripsi, sub die et anno quo supra.<br />

1 Lisez: monachus.<br />

362


ABBATIAT DE GÉRAUD<br />

(vers 1140-1147/51)<br />

263.<br />

1140, 16 mars<br />

Donation par Arnaud Arvei, cellérier, à Pierre <strong>de</strong> Bartella.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux costes contenant<br />

dautres actes” (perdu), du milieu du XII e siècle: Doat 129, f. 30r-31r.<br />

B.<br />

Sciendum est quod domnus Arnaldus Arvei cellararius, consilio et voluntate domni Vuillelmi prioris, et<br />

Willelmi sacristæ, et aliorum majorum Petro <strong>de</strong> Bartella facienti donum <strong>de</strong> se ipso et <strong>de</strong> omnibus rebus<br />

suis, quas habebat et habiturus erat, Deo et sancto Petro Moisiacensi, et cellarario <strong>de</strong>dit servientelam <strong>de</strong><br />

Tapiis, quamdiu sine uxore vixerit, atque jus et rectum <strong>de</strong> servientela suo domino facere potuerit.<br />

Hoc autem donum ad vitam suam accepit. Si autem uxorem acceperit amissa servientela in<strong>de</strong><br />

serviens est donum, quod <strong>de</strong> ipso et <strong>de</strong> omnibus rebus suis fecerat cellararius meo retinebit.<br />

Huius rei sunt testes suprascripti prior et sacrista, Constantinus camerarius, et Raimundus operarius.<br />

Laici: Willelmus <strong>de</strong> Tholosa, Willelmus Bestoes, Petrus Boteht, Petrus Canta Merle.<br />

Facta carta ista anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo quadragesimo, <strong>de</strong>cimo octavo<br />

Kalendas Aprilis, regnante Lodovico rege Francorum.<br />

Petrus monachus scripsit hoc, et Geraldus abbas laudavit.<br />

363


264.<br />

1142, janvier, vendredi<br />

Donation par Arnaud <strong>de</strong> Cornu <strong>de</strong> ses biens au terroir d’Estil.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau en parchemin escrit <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux costes contenant<br />

dautres actes” (perdu), du milieu du XII e siècle: Doat 129, f. 32r-33r.<br />

B.<br />

Ego Arnaldus <strong>de</strong> Cornu et filius meus Arnaldus, et Siguinus <strong>de</strong> Rodocho, gener meus, relinquimus atque<br />

diffinimus omnia quæcumque in manso d’Estil habere vel requirere quoquomodo vi<strong>de</strong>bamur, Domino<br />

Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, in loco Moissiaco, et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo in perpetuum<br />

servientibus, tali modo ut neque nos, neque aliqua persona <strong>de</strong> posteritate nostri generis <strong>de</strong>inceps au<strong>de</strong>at<br />

aliquid exigere in manso illo vel in pertinentiis ejus<strong>de</strong>m mansi. Nos enim injuste exigebamus, quod<br />

dimisimus et per violentiam quod i<strong>de</strong>o notum fecimus, ut nemo nostri generis in justitiam illam <strong>de</strong><br />

cætero imitari velit, quod quicumque facere præsumpserit, cum Datan et Abiron æternas paciantur<br />

poenas. 1<br />

Facta carta diffinitionis hujus in manu Raymundi <strong>de</strong> Malamusca tunc temporis operarii, et Stephani<br />

prioris Sancti Genii, anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo quadragesimo secundo, mense<br />

Januario, feria sexta, regnante in Francia Lodovico rege, vi<strong>de</strong>ntibus et audientibus quamplurimis<br />

hominibus.<br />

S. Rotberti monachi <strong>de</strong> Albaroca. S. Raymundi monachi cognomento Saumairo. S. Bernardi <strong>de</strong><br />

Montesquivo. S. Raymundi Siguini <strong>de</strong> Manso Villa. S. Pictavini <strong>de</strong> Laguarda. S. Bernardi Amelii<br />

Moysiacensi vicarii. S. Petri <strong>de</strong> Rodoio. S. Vuillelmi fratris ejus.<br />

Arnaldus scripsit.<br />

1 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />

qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />

364


265.<br />

1143<br />

Donation par Hugues <strong>de</strong> Roquefort <strong>de</strong> revenus à Meauzac et à Lavilledieu.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5679.<br />

B.<br />

Hugues <strong>de</strong> Roquefort & autres donnerent au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> la dixme du vin <strong>de</strong> la paroisse <strong>de</strong><br />

Mauzac & le tiers <strong>de</strong> la Moisson & les artigues dues par les hauts <strong>de</strong> la villedieu. L’an 1143.<br />

N° 5679.<br />

365


266.<br />

1144, décembre, mercredi<br />

Donation par Arnaud <strong>de</strong> Gabausse et autres, faite à <strong>Moissac</strong> et au Ségur, <strong>de</strong> leurs droits sur la<br />

dîme <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Gabausse, en Albigeois. � Confirmation par Pons, prieur du Ségur.<br />

A. Originaux: ADTG, G 680 (Andurandy 5516), <strong>de</strong>ux exemplaires transfigés, dont un en gran<strong>de</strong><br />

partie effacé.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 129, f. 34r-35v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5516.<br />

A.<br />

In nomine Domini nostri Jesu Christi, anno ab Incarnaęione ejus<strong>de</strong>m M°.C°.XL°.IIII°, regnante<br />

Ludovico rege Francorum, in mense Decembri, sub die feria IIII, nos infrascripti vi<strong>de</strong>licet At <strong>de</strong><br />

Gavauzas, Petrus Guidonis, Amblardus, Petrus Amblardi, Deus<strong>de</strong> Grimal, et Petrus Grimal, pariter<br />

concedimus, remitimus, alsolvimus Domino Deo et sancto Petro et ad locum Moyciacensi et monacis,<br />

tam presentibus quam futuris, et Ponęio priori <strong>de</strong>l Segur, et monachis qui modo ibi sunt, vel antea, futuri<br />

sunt, totum illud quod petebamus in <strong>de</strong>ęima vel <strong>de</strong> <strong>de</strong>cima æcclesię <strong>de</strong> Gavaozas, 1 ita quod nec nos<br />

neque aliquis homo <strong>de</strong> nostro genere quicquam in ea vel <strong>de</strong> ea exigat, excepto eo quod retinemus<br />

actoritate domni Rigaldi Albiensis episcopi, en Poncii prioris <strong>de</strong>l Segur, quod quale vel quanta sint<br />

sequencia <strong>de</strong>clarabunt.<br />

Ego igitur Poncius, prior <strong>de</strong>l Segur, auctoritate et consilio domni Rigaldi Albiensis episcopi concedo,<br />

dono vobis prenominatis ad mensuram Albiensem, <strong>de</strong> prefata <strong>de</strong>cima ecclesie <strong>de</strong> Gavaozas, in uno<br />

quoque anno unum modium tantum a fevum francum, ita quod VIII to sestarii sint <strong>de</strong> frumento, et VIII to<br />

<strong>de</strong> mistura, et quod neque <strong>de</strong> ipso carnal, neque <strong>de</strong> ipsa lana <strong>de</strong> duabus domibus umquam <strong>de</strong>cimam<br />

<strong>de</strong>tis.<br />

S. Rigaldi episcopi Albiensis. S. Willelmi prepositi Sancte Cęcilię. S. Willelmi <strong>de</strong> Sancto Joanne. S.<br />

Guillelmus Begoni. S. Guillelmus <strong>de</strong>l Soig. S. Arnaldi Dembe. a<br />

Eo<strong>de</strong>m modo nos ipsi absolvimus Domino Deo, et Poncio, priori <strong>de</strong>l Segur, ipsum presbiterum, et<br />

fevum presbiteralem ejus<strong>de</strong>m ecclesie, et ego prior concedo vobis ipsos airals, sicut melius abetis, et<br />

quod iniuriam vobis non faciam promitto.<br />

S. Guidonis <strong>de</strong> Puig b Autene. S. Guillelmi <strong>de</strong>l Soig. S. Bernart Peiro capella <strong>de</strong>l Segur.<br />

__________<br />

a. Le <strong>de</strong>uxième exemplaire ajoute: qui hanc cartam scripsit, et multis aliis. Ä b. Deuxième exemplaire: Poi.<br />

1 Labasti<strong>de</strong>-Gabausse (Tarn, arr. Albi, canton Carmaux-sud).<br />

366


267.<br />

[1099/1144]<br />

Privilège par lequel Adémar, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z, confirme le prieuré <strong>de</strong> Villeneuve dans tous ses<br />

droits.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu): Doat<br />

131, f. 300r-301r.<br />

C. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12773, p. 3.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />

cartulaire perdu: Andurandy 605.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 302-303.<br />

B.<br />

A., 1 gratia Dei Ruthenensium cathedræ episcopus, Deodato Villanovæ priori, et cunctis fratribus,<br />

salutem et benedictionem.<br />

Manifeste cognoscitur antecessores meos omnes fundatores et œdificatores loci Villænovæ esse ex<br />

Petrus Berenguarii cathedram a<strong>de</strong>ptus est nostram omnium primum posuit petram in<br />

constructione, et ditavit absolutionis munere, et quoniam abundante iniquitate refrigescit multorum<br />

caritas, 2 oportet nos bonorum eorum vestigia sequi, quorum consecuti sumus, et officia enim qui<strong>de</strong>m<br />

velut ipsi communias ad eorum opere explenda ipsius loci habitatoribus <strong>de</strong><strong>de</strong>re, sic nos quoque dompni<br />

Deodati prece et interventu ea qua pontificatus arcem consecuti sumus authoritate absolutionem eorum<br />

confratribus confraternitatis monasterii ubique morantibus atque cohabitatoribus donamus, nisi propria<br />

excommunicati fuerint culpa, ea vero juditio atque consilio prioris vel seniorum ejus<strong>de</strong>m loci, et<br />

presbiterorum sub quorum præsbiteratu <strong>de</strong>guerit emendata sepulturæ <strong>de</strong>bita in præfato percipiant<br />

monasterio, et si maluerint digni honoris vel ordinis efficiant, ac missarum solemnia ab eis<strong>de</strong>m apud eos<br />

audiant.<br />

Facta est hæc absolutio atque summata præsentibus his quos subnominamus, scilicet Frotardo Belli<br />

Castelli, et Begone Foram[unz] atque Bernardo archidiacono, et Hugone multisque aliis quos<br />

nominari longissimum esset.<br />

1 Adémar, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1099 à 1144.<br />

2 D’après Matthieu 24,12.<br />

367


268.<br />

[été 1145] 1<br />

Copies <strong>de</strong> lettres écrites par l’évêque d’Agen et par Albéric d’Ostie, légat du pape, à propos <strong>de</strong><br />

l’élection irrégulière <strong>de</strong> Bertrand comme abbé d’Eysses.<br />

A. Originaux perdus.<br />

B. Copie du XII e siecle: G 744 (Andurandy 6826).<br />

C. Copie du XVII e siècle: Doat 128, f. 218r-220v.<br />

B.<br />

R[aimundus], Dei gratia Aginensis episcopus. 2<br />

Exiensis ecclesie monachis. A justicie semita non <strong>de</strong>viare. Miramur per maxime quod contra<br />

monasticam professionem et vestri ordinis religionem Moysiacensi ecclesie rebelles et inobedientes<br />

existatis, et religiosorum virorum sententiam in vobis promulgatam necnon a nobis confirmatam<br />

vi<strong>de</strong>licet domni legati abbatis Cluniacensis et abbatis Moysiacensis minime observetis. Un<strong>de</strong> episcopali<br />

auctoritate ubi precipimus ut predictorum patrum sentenciam irrefragabiliter teneatis, et quod contra<br />

interdictum eorum cantare presumpsistis presenti dominica quod curia nostra laudaverit et agenni nobis<br />

faciatis. Parati insuper secundum vestre et ecclesie nostre consuetudinem ad eligendum abbatem et <strong>de</strong><br />

Moysiacensi capitulo suscipiendum, aliter a die illa vos et ecclesias vestras et terram vestram<br />

excommunicationis vinculo innodamus.<br />

A[lbericus], Dei gratia Ostiensis episcopus, sancte sedis apostolice legatus, 3 monachis Exiensibus et<br />

clero et populo, salutem.<br />

Superbia et contumacia B[ertranni] monachi rebelli et excommunicati, sicut ad aures multorum<br />

pervenit, ita et nobis innotuit. Et quia noluit intelligere ut bene ageret, noluit respicere ut ad cor rediret<br />

noluit humiliari ne superbiret, mandamus vobis et ex auctoritate sedis apostolice precipimus ne ei pro<br />

sua superbia et contumacia excommunicato, <strong>de</strong>inceps communicetis ne cum eo pereunte et vos <strong>de</strong> via<br />

justa pereatis, apostolica igitur auctoritate nobis tradit animos ab ejus obedientia et subiectione<br />

absolvimus, et ne ei consentiatis modis omnibus prohibemus. Facientes enim et consentientes pari pena<br />

puniendi sunt. Omnibus autem ei consentientibus anima interdicimus, et <strong>de</strong>bita anathematis sententia<br />

usque ad dignam satisfactionem a liminibus sancte matris ecclesie sequestramus.<br />

A[lbericus], Dei gratia Ostiensis episcopus, apostolice sedis legatus, fratri Bertranno ut dicitur Exiensi<br />

monacho.<br />

Gravem <strong>de</strong> te per domnum abbatem Moysiacensem querelam nuper accepimus, quod vi<strong>de</strong>licet cum<br />

monachus ejus professus fueris, sine ejus licentia et consensu te pro electo in abbatem geris, et tamquam<br />

rebellis, contumax et inobediens ecclesiam Exiensem invaseris, et ab eo<strong>de</strong>m abbate excommunicatus sis.<br />

Ex auctoritate namque sedis apostolice nobis commissa, te mandamus mandantesque precipimus, ut a<br />

tanta presumptione citius recedas et sceleribus resipiscas, et tam persone abbatis Moysiacensis quam<br />

ecclesie digne pro tanto excessu satisfacias. Quod si non feceris, per presentium susceptionem litterarum<br />

te XXX a dierum spacio misericorditer indulto omnium ecclesiarum introitum prohibemus. Etsi nec sic a<br />

perversitate omnia conversus fueris, manum nostram condigna et a <strong>de</strong>bita anathematis sententia super te<br />

aggravamus.<br />

A[lbericus], Dei gratia Ostiensis episcopus, apostolice sedis legatus, dilecto fratri nostro R[aimundo],<br />

venerabili Aginensium episcopo, salutem et dilectionem.<br />

1 Datation d’après: Wilhelm Janssen, Die päpstlichen Legaten in Frankreich vom Schisma Anaklets II. bis zum To<strong>de</strong><br />

Coelestins III. (1130-1198) (Köln-Graz 1961 = Kölner Historische Abhandlungen, 6), p. 49-50.<br />

2 Raimond-Bernard, évêque d’Agen <strong>de</strong> 1130 à 1149.<br />

3 Alberic, évêque d’Ostie <strong>de</strong> 1138 à 1148. Cf. W. Janssen, o.c., p. 49-50.<br />

368


Scripsimus Bertrannum, Moysiacensi monacho, ut sua ...ntatem et presumptuosam rebellionem<br />

adversus abbatem et fratres suos <strong>de</strong>sereret, et ad monasterium suum satisfaciendi gratia infra XXX dies<br />

post nostrarum susceptionem litterarum citius reddiret. Quod si contempserit, sicut interdiximus, ita a<br />

vobis ei omnium ecclesiarum introitum interdici volumus. Quod si nec sic corrigi voluerit, sed in errore<br />

suo pertinaciter perdurare ...hite exin<strong>de</strong> eum pro excommicato habeatis et in fautores suos nichilominus<br />

dignam anathematis sententiam proferatis.<br />

369


269.<br />

1146, lundi 4 février<br />

Oblation par Guillaume <strong>de</strong> Marenz, et donation <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église Saint-Maurice, sur<br />

l’Aveyron, et <strong>de</strong> son dîmaire.<br />

A. Original: ADTG, G 663 (Andurandy 5214).<br />

A.<br />

Sciendum est quod ego Willelmus <strong>de</strong> Marenz dono memetipsum Deo et beatis apostolis Petro et Paulo<br />

Moysiaci et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus.<br />

Dono etiam ejus pro re<strong>de</strong>mtione anime meę vel parentum meorum medietatem ęcclesię Sancti<br />

Mauricii, que est in pago Caturcensi prope fluvium Avarionis, cum medietate <strong>de</strong>cimi et juris<br />

ęcclesiastici, cum omnibus ad me in ea<strong>de</strong>m ęcclesia pertinentibus, sicut melius habeo et integre<br />

possi<strong>de</strong>o. Hanc donationem in manu domni Raimundi operarii <strong>de</strong> Mala Musca factam.<br />

Ego filii ejus, et ego Gauzbertus <strong>de</strong> Pertiga, gener ipsius, uxor mea,<br />

firmamus atque in perpetuum monachis Moysiacensibus tenendam concedimus.<br />

Huius donationis testes sunt predictus Raimundus operarius, et alii quorum nomina subscripta sunt:<br />

Gauzbertus <strong>de</strong> Varazag presbiter, Stephanus Fortonis, Raimundus <strong>de</strong> Castro Novo, et Gauzbertus frater<br />

ejus, Willelmus <strong>de</strong> Pertica, et alii multi.<br />

Facta carta anno ab Incarnatione Domini M°.C°.XL°.VI°., II nonas Februarii, feria II, luna I a , 1<br />

regnante Ludovico Francorum rege, Willelmo Caturcense episcopo.<br />

A<strong>de</strong>marus monachus scripsit.<br />

1 L’indication <strong>de</strong> la lune (luna prima) est inexacte.<br />

370


270.<br />

[1146], 6 mars<br />

Bulle du pape Eugène III, confirmant l’excommunication <strong>de</strong> l’abbé irrégulièrement élu d’Eysses.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après <strong>de</strong>s “copies escrites en parchemin lune ensuite <strong>de</strong> lautre”: Doat<br />

128, f. 229r-230v.<br />

Indiqué: Jaffé n. 8877 (avec la date du 6 mars 1146).<br />

B.<br />

Eugenius episcopus, servus servorum Dei, monachis Exiensibus, quod nos <strong>de</strong> Beati Petri et nostra gratia<br />

minime salutamus, nequaquam nostræ severitati, sed præsumptioni vestræ potius <strong>de</strong>putetis. Sicut enim<br />

venerabilis fratris nostri A[lberici] Ostiensis episcopi 1 attestatione, et fratrum Moisiacensis monasterii<br />

relatione cognovimus, Exiensis ecclesia ex dono et concessione Romanorum pontificum regimini et<br />

ordinationi Cluniacensis monasterii subdita est, nec absque Cluniacensis abbatis provi<strong>de</strong>ntia et consilio<br />

abbas ibi<strong>de</strong>m est eligendus. Quo contra sicut eorum<strong>de</strong>m fratrum querimonia didicimus, monachus<br />

quidam B[ertrannus] nomine professus Moysiacensis monasterii per quorumdam insipientium<br />

electionem nomen abbatis subnituntur usurpare, et Exiensem ecclesiam a subjectione Cluniacensis<br />

monasterii, et Moysiacensis omnino subtrahere un<strong>de</strong> contemnent ab eo<strong>de</strong>m fratre nostro<br />

Ostiensi episcopo, et abbatibus suis, Cluniacensi vi<strong>de</strong>licet et Moysiacensi, excommunicationis est<br />

vinculo innodatus, vos autem ei<strong>de</strong>m excommunicato prout nobis significatum est communicare<br />

præsumitis, atque ipsius excommunicationis et nequitiæ vos ipsos constituitus, quia igitur nostri officii<br />

est male acta corrigere et fratrum nostrorum bene gesta firmare ean<strong>de</strong>m excommunicationem in ipsum<br />

B[ertrannum] et complices suos canonice promulgatum sedis apostolicæ auctoritate firmamus, et ratam<br />

manere censemus. Vobis autem præcipiendo mandamus ut infra diem quem Cluniacensis abbas seu<br />

Moisiacensis vobis præfixerint, juxta antiquam consuetudinem et privilegiorum Sedis Apostolicæ<br />

tenorem, <strong>de</strong> Moisiacensi conventu vobis abbatem concorditer eligatis.<br />

Datum Transtiberin, secundo nonas Martii.<br />

1 Alberic, évêque d’Ostie <strong>de</strong> 1138 à 1148. Cf. W. Janssen, o.c., p. 49-50.<br />

371


271.<br />

[après 1146]<br />

Notice sur les droits sur le marché <strong>de</strong> Villeneuve, à lever par le prieur <strong>de</strong> Villeneuve.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “un cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu): Doat<br />

131, f. 287r-288v.<br />

Edition: Gallia Christiana, t. 1, Instrumenta, acte IV, p. 50.<br />

B.<br />

Notum sit omnibus Christi fi<strong>de</strong>libus et præcipue monachis præsentibus et futuris, quod Petrus<br />

Berenguarii, Ruthenensis episcopus, 1 ædificator et custos monasterii Villænovæ, quod est constructum<br />

in honore Dei et Sancti Sepulcri sui, ac positum sub regimine Moysiacensis coenobii, in diebus .... Post<br />

ædificationem supradicti monasterii constituit .... fieri mercatum in eo<strong>de</strong>m loco causa meliorationis et<br />

augmentationis; in quo etiam supradictus episcopus sibi retinuit medietatem thelonii, tali convenientia,<br />

ut habere posset, si requirere vellet, quod nec postea habuit, quia nec a<strong>de</strong>o requisivit.<br />

Prior tamen ejus<strong>de</strong>m loci, nomine Deodatus, evocatis amicis et familiaribus suis, non tam illius quam<br />

pro successorum timore suorum, multis precibus obtinuit, ut totum quod sibi retinuerat, red<strong>de</strong>ret et<br />

relinqueret ei<strong>de</strong>m ecclesiæ, ac prefato priori cunctisque successoribus suis.<br />

Quo facto, concessit etiam jamdicto monasterio ac priori memorato, ut qualicumque tempore<br />

episcopus Ruthenensis vellet communias facere, secundum consuetudinem patriæ, tunc prior<br />

congregatis agricolis vel habitatoribus sui honoris retinendi licentiam haberet ad opera sua explenda,<br />

scilicet ad constructionem ecclesiæ, et aliorum ejus<strong>de</strong>m loci ædificiorum, ut tamdiu faceret illos ibi<br />

operari, quandiu cognoverit alios in communia <strong>de</strong>morari .... rei gratia jam præfatus prior <strong>de</strong>dit illi<br />

centum solidos et fi<strong>de</strong>i scutum, vi<strong>de</strong>licet ut illud fi<strong>de</strong>i scutum foret hujus largitionis signum.<br />

Et ad confirmationem hujus scripturæ et memoriale sempiternum huius rei, testes sunt ... et prior<br />

Deodatus, Rigualdus <strong>de</strong> Maurlon, et ... <strong>de</strong> Pradinas, et multi alii clerici et laici. ...<br />

Sicut hic scriptum est tenuit prior Deodatus, et possedit in pace huius acquisitionis donum val<strong>de</strong> sibi<br />

necessarium, cum P[etro] episcopo, et bonæ recordationis Pontio successore suo.<br />

Similiter Raimundus episcopus et gloriosæ memoriæ A<strong>de</strong>marus successor et consanguineus ejus<br />

laudaverunt, et condonantes incommutabiliter firmando corroboraverunt. 2<br />

Testes sunt Bernardus archidiaconus, Frotardus <strong>de</strong> Bel Castel, Bego Foramunz, et multi alii.<br />

1 Pierre I er Bérenger, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1053 à 1079.<br />

2 Pons, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1079 à 1090; Raimond, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z en 1095; Adémar, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1099 à 1144;<br />

Pierre II, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1146 à 1165.<br />

372


272.<br />

1147, décembre, mercredi<br />

Donation par Alphonse-Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> la seigneurie d’Escatalens.<br />

A. Original: ADTG, G 698 (Andurandy 5949).<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5949.<br />

A.<br />

In nomine Domini nostri Ihesu Christi.<br />

Manifestum sit cunctis presentibus et futuris, quod ego Il<strong>de</strong>fonsus, Dei gratia comes Tolose et dux<br />

Narbone et marchio Provincie, 1 dono Domino et sancto monasterio monachi sancti Petri <strong>de</strong> Moisaco et<br />

vobis, frater Geraldus abbas, et ceteris fratribus monachis dicti monasterii <strong>de</strong> Moisaco presentibus et<br />

futuris, meam villam <strong>de</strong> Scatalenx, cum terra in qua est et pertinenciis. Et dono et concedo totum<br />

mixtum .... inperium in villa et in pertinenciis dicti loci in qua est et pertinenciis, ut melius ibi<br />

habeo vel habere <strong>de</strong>beo vel teneo aut ullus homo aut femina per me vel <strong>de</strong> me dono in qua ut superius<br />

expressum est, et ut melius intelligi


273.<br />

[1113/1147]<br />

Donation par Gausbert Borrell <strong>de</strong> Orgoill et son fils Arnaud, faite au prieuré <strong>de</strong> Masquières, <strong>de</strong><br />

tous leurs biens, à l’occasion <strong>de</strong> la sépulture d’Aimeric.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après une “feuille <strong>de</strong> parchemin contenant d’autres actes” (‘cartulaire’<br />

<strong>de</strong> Masquières): Doat 129, f. 26r-27r.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 244.<br />

B.<br />

Gauzbertus Borrell <strong>de</strong>l Orgoill et Arnaldus filius ejus <strong>de</strong><strong>de</strong>runt et in perpetuum concesserunt Deo et<br />

sancto Petro <strong>de</strong> Moissiaco et sancto Vincentio, Stephanum <strong>de</strong>l Poj et fratrem suum Gairaldum et omnia<br />

quæ habebant, tenebant et possi<strong>de</strong>bant, pro sepultura Aimerici, filii ipsius Gausberti, et pro remedio<br />

animæ ejus, in manu Bernardi, prioris <strong>de</strong> Mascheriis.<br />

Qui hoc donum infringerit, in inferno damnandum se noverit.<br />

Factum est hoc donum Ludovico regnante, et Guillelmo Caturci episcopante. 1<br />

S. Geraldi Abaro. S. Bernardi <strong>de</strong> Castello Novo. S. Bernardi <strong>de</strong>l Auquj.<br />

1 Louis VI le Gros, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1108 à 1137, Louis VII le Jeune, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1137 à 1180; Guillaume III, évêque <strong>de</strong><br />

Cahors <strong>de</strong> 1113 à 1147.<br />

374


274.<br />

[vers 1113/vers 1147]<br />

Donation par Gauzbert Arveus, faite au prieuré <strong>de</strong> Masquières, <strong>de</strong> la terre “<strong>de</strong>l Fossar” et d’une<br />

vigne.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “feuilet <strong>de</strong> parchemin contenant dautres actes” (‘cartulaire’ <strong>de</strong><br />

Masquières): Doat 131, f. 284r-285r.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 243-244.<br />

B.<br />

Clareat omnibus hominibus, quod Gauzbertus Arveus, ad obitum suum monachus, <strong>de</strong>dit pro remedio<br />

animæ suæ et parentum suorum, Domino Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moissiaco, et sancti Vincentio, illam<br />

terram quæ dicitur <strong>de</strong>l Fossar, et vineam, scilicet duas <strong>de</strong>nariadas a fellis, totum sicut ille habebat,<br />

tenebat et possi<strong>de</strong>bat, sic <strong>de</strong>dit et concessit, nunc et in perpetuum, cum consilio fratrum suorum<br />

Guillelmi <strong>de</strong> Reveilla et Arvei, et sororis eorum Bernardæ, in manu Bernardi prioris <strong>de</strong> Mascheriis.<br />

S. Geraldi Abaro. S. Gauzberti Cap<strong>de</strong>zoch. S. Petri <strong>de</strong> Fonsalada. 1<br />

1 Acte difficile à dater. La présence du témoin Geraldus Abaro fait penser à une datation très proche du précé<strong>de</strong>nt acte.<br />

375


275.<br />

[1140/1147]<br />

Notice sur la donation par Guillaume III, évêque <strong>de</strong> Cahors, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Rémy.<br />

A. Original: ADTG, G 663 (Andurandy 5217).<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5217.<br />

A.<br />

Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris quod Guillelmus, Caturscensis episcopus, 1 ecclesie<br />

Sancti Petri <strong>de</strong> Moysiaco, et Geraldo ejus<strong>de</strong>m monasterii abbati, et sacro conventui, ecclesiam Sancti<br />

Remigii dono concessit in perpetuum.<br />

Preterea G. Lutrandi in predicto monasterio <strong>de</strong> Moysiaco Lutrandum filium suum in monacum<br />

obtulit, et <strong>de</strong>cimarum medietatem predicte ecclesie Sancti Remigii et unam bordariam et pratum et<br />

domum quandam necnon donationem et cetera quecumque in illa ecclesia exigebat, quocumque jure<br />

exigeret monasterio <strong>de</strong> Moysiaco, et Geraldo abbati et successoribus suis perpetua donatione concessit<br />

atque dimisit.<br />

Predictorum vero testes sunt: A<strong>de</strong>marus archidianus, et P. <strong>de</strong>l Poit, et G. <strong>de</strong> Corberio, et P. <strong>de</strong><br />

Cuseiras.<br />

1 Guillaume III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1113 à 1147.<br />

376


276.<br />

1149<br />

Arbitrage rendu par Raymond, évêque <strong>de</strong> Périgueux, en faveur <strong>de</strong> Seguin, prieur <strong>de</strong> Cénac, à<br />

propos <strong>de</strong> la chapellenie <strong>de</strong> Domme.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 6v.<br />

B.<br />

Raimundus Dei gratia Petragoricensis æcclesie licet indigne dictus episcopus, Seguino priori ecclesie<br />

Beate Marie <strong>de</strong> Sennac et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus in perpetuum.<br />

Veniens ad nos dilectus filius noster Seguinus, prior ecclesie Beate Marie <strong>de</strong> Senaco, graviter<br />

conquestus est super capellania <strong>de</strong> Doma, dicens illam predicte ecclesie a domino Willelmo <strong>de</strong> Alba<br />

Roca bone memorie pre<strong>de</strong>cessore nostro fuisse donatam. cujus verbum cum cre<strong>de</strong>re noluissemus,<br />

Geraldus prior Sancti Aviti illius terre archidiaconus, hoc verum esse et donationem per eum factam<br />

fuisse, nobis presentibus affirmavit. cujus testimontio nos refragari nolentes, hoc donum a pre<strong>de</strong>cessore<br />

nostro factum, salvo jure episcopali confirmavimus. Et ut hec confirmatio firma et rata habeatur, sigillo<br />

nostro corroboravimus. Confirmationem vero istam consilio nostrorum archidiaconorum et clericorum<br />

fecimus, scilicet Willelmi Iordani archidiaconi, et Geraldi prioris Sancti Aviti, predicte ecclesie<br />

archidiaconi, et Ramundi <strong>de</strong> Marzac, et Petri Grimoardi, canonicorum Sancti Frontonis, et Mauricii<br />

notarii nostri, anno ab Incarnatione Domini M°.C.XL.VIIII, in urbe Roma Eugenio papa II, in Frantia<br />

Lodovico regnante, in Petragorica civitate Bosone comite.<br />

377


277.<br />

[milieu XII e siècle]<br />

Donation, faite au prieuré <strong>de</strong> Masquières, par Arsendis, moniale, d’un mas.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après un “feuilet <strong>de</strong> parchemin contenant dautres actes” (cartulaire <strong>de</strong><br />

Masquières): Doat 131, f. 286r-286v.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 244-245.<br />

B.<br />

Notum sit omnibus hominibus, quod Arsendis sanctimonialis, <strong>de</strong>relinquens sæculum pro salute sua et<br />

parentum suorum, <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moissiaco et sancto Vincentio, 1 illum masum quem<br />

tenebat Petrus Gaucelinus ad Carridam Rocam, totum et ab integro, cum consilio filii sui Guillelmi et<br />

filiæ suæ Austris. Et <strong>de</strong>bet servire ad dominum suum priorem octo<strong>de</strong>cim <strong>de</strong>narios restalatgue e un<br />

cestier <strong>de</strong> fromen e un <strong>de</strong> civada <strong>de</strong> ces, e doutse <strong>de</strong>nier a Nadal, et totum aliud servicium.<br />

1 Saint-Vincent est le vocable <strong>de</strong> Masquières.<br />

378


Coutumes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

278.<br />

[milieu XIIe siècle]<br />

379


Leu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

Copie du XVIIe siècle: Doat 131, f. 341r-349v.<br />

279.<br />

[milieu XII e siècle]<br />

380


280.<br />

1151<br />

Engagement par Raimond <strong>de</strong> Cos <strong>de</strong> ses droits sur l’église <strong>de</strong> Cos.<br />

A. Original: ADTG, G 669 (Andurandy 5222).<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5222.<br />

A.<br />

……<br />

Bernardus <strong>de</strong> Born scripsit.<br />

B.<br />

Raimond <strong>de</strong> Cos bailla en engagement a Sicard Moine <strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong> Cos tout le service & acaptes qu’il<br />

avoit sur lad. Eglise <strong>de</strong> Cos pour 100 s. caorsins. L’an 1151.<br />

N°. 5222.<br />

381


Vente d’un casal par Guillaume Siquier.<br />

281.<br />

[1135/1151]<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 7v.<br />

Edition: Müssigbrod, p. 188.<br />

B.<br />

Guillelmus Siquerii <strong>de</strong>dit et vendidit illud casale, quod est juxta murum siminterii quod tenuit Stephanus<br />

Viviani, totum ab integro, sicuti est a porta vicarii usque in viam publicam, que tendit ad plana, Deo et<br />

sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, necnon et domno G. 1 abbati Moysiacensi, atque W. priori et ceteris<br />

monachis, tam presentibus quam futuris, et accepit ab eis C.L. solidos Caturcensis. Hoc fecit consilio et<br />

voluntate fratrum suorum, vi<strong>de</strong>licet Stephani <strong>de</strong>l Poget, Raimundi Guilelmi, Siquerii, Bernardi Amelii,<br />

Petri. 2<br />

Similiter Bernardi Amelii <strong>de</strong>dit hac vendidit la largament <strong>de</strong> domo infirmorum, sicut extremitas muri<br />

domus abbatis recte tendit ad vallum et ipsum vallum, accepit quoque a prefatis senioribus unam mulam<br />

precio .CL. solidorum, consilio et voluntate omnium supradictorum fratrum, et Bernardi Montis Esquivi,<br />

atque Ricardis matris supradicti Bernardi Amelii. Jam dicti vero venditores <strong>de</strong> omnibus hominibus<br />

<strong>de</strong>bent facere guirentiam. Vi<strong>de</strong>ntibus et audientibus W. <strong>de</strong> Relias. Petrus <strong>de</strong> Colongas. Costantinus<br />

camararius. Stephanus <strong>de</strong> Castilo. Segur. Giloni medico.<br />

1 Il peut s’agir aussi bien <strong>de</strong> Guillaume (1135-1140), que <strong>de</strong> Géraud (1140-1151), d’où la datation 1135/1151.<br />

2 Voir le schéma généalogique <strong>de</strong>s Siquier : Didier Panfili, Aristocraties méridionales. Toulousain-Quercy XI e -XII e siècles<br />

(Rennes 2010), p. 119.<br />

382


282.<br />

[1140/1151]<br />

Cession <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Martin <strong>de</strong> Meauzac, faite par l’abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, à Bernard, moine.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5678.<br />

B.<br />

Geraud Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & son Convent donnerent l’Eglise <strong>de</strong> Saint Martin <strong>de</strong> Melzac a Bernard<br />

Moine <strong>de</strong> pardines sa vie durant, sans date.<br />

N° 5678.<br />

383


ABBATIAT D’ETIENNE DE ROQUEFORT<br />

(v. 1152-v. 1160)<br />

284.<br />

1155<br />

Vente <strong>de</strong> la “maison <strong>de</strong> l’oeuvre”, par l’abbé Etienne <strong>de</strong> Roquefort, à Pierre Cantamerle.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 6v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 2726.<br />

B.<br />

[Ai]zo es karta <strong>de</strong> remembrament que Esteve d’Airocafort l’abas a vendud lo casal e la maio <strong>de</strong> la obra,<br />

per cossel <strong>de</strong>ls seniors a’n Peire Cantamerle, e a son or<strong>de</strong>n, per M. e C.XXX a solidos d’Arnal<strong>de</strong>ncs,<br />

que’l n’a donad Peire Cantamerles, e per casal e per la maio. De la primera compra que compred<br />

d’Arnald Capel, en que mudaran los forn. Aquest casal e aquesta maio <strong>de</strong> la obra a donat a feus Estephe<br />

<strong>de</strong> Rocafort l’abbas, per cossel <strong>de</strong>ls seniors a’n Peirro Cantamerle e a sos enfantz, e a tot son or<strong>de</strong>n, per<br />

fe, senes enguan, ab V solidos d’acapte, e ab XII diners d’oblias a Nadal franca mentz. Aisi com eil<br />

meils la teina in la aina, e’n Peire Cantamerles <strong>de</strong>une esser om per aquest feus al senior <strong>de</strong> la obra.<br />

Daizo sun testimoni: Ponz <strong>de</strong> Mont Lenard, Costantins al mosners, Martis, Brus Dai<strong>de</strong>, Artman <strong>de</strong><br />

La Mora, Ponz Fortaiz, Guillem <strong>de</strong> Paratge, Beroacer, Guirald <strong>de</strong> Mont Valran, Esteve Dai<strong>de</strong>.<br />

E naquest forn que <strong>de</strong>subre anen mentagud aura Peire Canta Merles un plen gradal <strong>de</strong> brasa, a cada<br />

dia aia semper, e il etotz sos or<strong>de</strong>ns, quel fors cozera, ab VI diners elacabert tres doble.<br />

Willelmus scripsit, anno ab Incarnatione Domini M°.C°.L.V., regnante rege Ludovico, et G.<br />

Caturcense episcopo. 1<br />

1 Gérald III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> (1155) à (1200).<br />

384


285.<br />

1156 (style d’Annonciation), 10 février<br />

Confirmation, par Raimond <strong>de</strong> Lautrec, évêque <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> la donation à l’abbaye <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> l’église Saint-Sauveur <strong>de</strong> Castelsarrasin, faite par son prédécesseur Amélius Raimond<br />

du Puy.<br />

A. Original: ADTG, G 692 (sceau perdu).<br />

A.<br />

In nomine Sancte et Individue Trinitatis.<br />

Ego Raimundus, Dei nutu Tholosanus episcopus, 1 solo intuitu Christi qui gratis <strong>de</strong>dit et gratis dare<br />

precepit, 2 dono et concedo ecclesiam Sancti Salvatoris, que fundata est in Castro Sarraceno, venerabili<br />

Moysiacensi abbati Stephano, 3 et omnibus fratribus in predicto monasterio <strong>de</strong>gentibus eorumque<br />

successoribus, perenni jure et quieto, salvo jure episcopali, in perpetuum. Prefatam enim ecclesiam<br />

antedictum monasterium ex dono pre<strong>de</strong>cessoris nostri dompni Amelii, Tholosani episcopi, 4 antiquitus<br />

posse<strong>de</strong>rat, sicut plurium religiosorum relatu cognovimus.<br />

Ut autem nostre auctoritatis donum quod ęx radice pure caritatis <strong>de</strong>scendit, ratum et inviolabile<br />

permaneat, presens scriptum impressione sigilli nostri munivimus.<br />

Sane qui<strong>de</strong>m quatinus nostra donatio inconvulsa et stabilis per omnia tempora maneat, nomina<br />

illorum quibus presentibus firmata hec donatio fore dinoscitur, subter annotare <strong>de</strong>crevimus. Signum<br />

Willelmi, prioris Sancte Marie. 5 Signum Arnaldi, subprioris. Signum Raimundi <strong>de</strong> Mala Musca, prioris<br />

Coquinarum. 6 Signum Simonis, prioris Gar<strong>de</strong>lle. 7 Signum Petri <strong>de</strong> Maurencs, cellararii Sancte Marie.<br />

Signum Willelmi <strong>de</strong> Verdu, unius <strong>de</strong> fratribus Templi. S. Arnaldi Bertranni. S. Romevi <strong>de</strong> Ponte. S.<br />

Petri d’Ausunla.<br />

Hoc totum factum est in capitulo Sancte Marie Tholose, 8 anno ab Incarnatione Domini<br />

M°.C°.L°.V°., mense Februarii, <strong>de</strong>cima die ipsius mensis, luna XV a , epacta XX.VI a , 9 regnante Ludovico<br />

Ludovico Francorum rege, 10 Raimundo Tholosano comite. 11<br />

Willelmus SCRIPSIT.<br />

1 Raimond <strong>de</strong> Lautrec, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1140 à 1163.<br />

2 Matthieu 10,8: “gratis accepistis, gratis date”.<br />

3 Etienne <strong>de</strong> Roquefort, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> v. 1152 à v. 1160.<br />

4 Amélius Raimond du Puy, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1106 à 1139.<br />

5 Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong>, à Toulouse.<br />

6 Raimond <strong>de</strong> Mala Musca, prieur <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong>s Cuisines, à Toulouse. Auparavant, ce moine était operarius <strong>de</strong><br />

l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: Régis <strong>de</strong> la Haye, Arnaud Guillaume, constructeur du cloître <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in : BSATG 120 (1995), p. 33.<br />

7 Lagar<strong>de</strong>lle, sur la commune <strong>de</strong> Muret (Haute-Garonne, ch.l.arr.), fut donné en 1073 à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />

8 Salle capitulaire <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong>, à Toulouse.<br />

9 En 1156, le 10 e jour <strong>de</strong> la lune correspond au 10 février. L’épacte 26 était celle <strong>de</strong> l’année 1156. Il faut donc dater l’acte en<br />

1156, et conclure à l’utilisation du style d’Annonciation.<br />

10 Louis VII “le Jeune”, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1137 à 1180.<br />

11 Raimond V, comte <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1148 à 1194.<br />

385


ABBATIAT DE ROBERT D’AUBEROCHE<br />

(v. 1160-1175)<br />

286.<br />

1160, juillet<br />

Bulle du pape Alexandre II, confirmant la donation <strong>de</strong> Raymond <strong>de</strong> Pierre.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 22.<br />

B.<br />

Bulle du Pape Alexandre 3 e . donnée a Montpelier le 3 e <strong>de</strong>s Calen<strong>de</strong>s d’Août 1160, confirmant la<br />

donation <strong>de</strong> Raimond <strong>de</strong> Pierre. Lad. Bulle est adressée à Etienne Abbé <strong>de</strong> Cluny & aux freres <strong>de</strong> son<br />

Convent.<br />

N° 22.<br />

386


287.<br />

1164<br />

Accord conclu entre l’abbé Robert <strong>de</strong> Gérald Dertelans à propos d’une vigne située <strong>de</strong>vant la<br />

porte Guileran.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 15v.<br />

B.<br />

Sciendum est quod hec est concordia quam domnus Rotbertus, abbas Moysiacensis, fecit cum Geraldo<br />

Dertelans, <strong>de</strong> terra et vinea que est ante portam <strong>de</strong> Guilaran, juxta vallum, in qua ecclesia Moysiacensis<br />

<strong>de</strong>cimam habebat, ut datis XL solidis predictus Geraldus in predicta terra vel vinea ortum faceret, sine<br />

prestatione <strong>de</strong>cime. Sed si aliquid aliud ibi faceret, <strong>de</strong>cimam <strong>de</strong> aliis omnibus fructibus persolvere <strong>de</strong>bet,<br />

sicut antea persolvebat ecclesie predicte.<br />

Hec concordia facta fuit anno Domini M.C.LXIIII.<br />

Huius concordie testes sunt Petrus <strong>de</strong> Maurencs, 1 Geraldus Boneti, Petrus <strong>de</strong> Taniers, Durannus<br />

Mercers, Rainaldus Passa Joglar, Johannes <strong>de</strong> Caors.<br />

1 Petrus <strong>de</strong> Maurencs figure dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Castelsarrasin (1156) comme cellérier <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong>.<br />

387


288.<br />

[1165], 30 juillet<br />

Confirmation, par le pape Alexandre III, <strong>de</strong> la donation <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>. – Avec une<br />

copie <strong>de</strong> l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> 1087, une confirmation du dimanche 17 juillet 1166, et une<br />

confirmation d’un mercredi d’août.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin trouvée aux archives <strong>de</strong> labaye <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong>”: Doat 128, f. 200r-204r.<br />

C. Copie du XVII e siècle d’après “loriginal en parchemin trouvé aux archives <strong>de</strong> labaye <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong>”: Doat 129, f. 40r-41r (ne donne que la confirmation papale).<br />

Indiqué: Jaffé 11222.<br />

B.<br />

Alexan<strong>de</strong>r episcopus, servus servorum Dei, 1 dilectis filiis Estephano abbati 2 et fratribus Cluniacensibus,<br />

salutem et apostolicam benedictionem.<br />

Iustis petentium <strong>de</strong>si<strong>de</strong>riis dignum est nos facilem præbere consensum, et vota quæ a rationis tramite<br />

non discordant effectu sunt prosequente complenda, ea propter dilecti in Domino filii vestris justis<br />

petitionibus grato concurrentes assensu donationem quam Raimundus Petri, pro re<strong>de</strong>mptione<br />

peccatorum suorum, <strong>de</strong> assensu et voluntate bonæ memoriæ Dalmatii quondam Narbonensis<br />

archiepiscopi, monasterio vestro rationabiliter fecit, sicut in autentico scripto exin<strong>de</strong> facto continetur,<br />

vobis authoritate apostolica confirmamus et præsentis scripti patrocinio comunimus, statuentes ut nulli<br />

omnino hominum liceat hanc paginam nostræ confirmationis infringere, vel ei aliquatenus contravenire.<br />

Si quis autem id attemptare præsumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, et beatorum Petri et<br />

Pauli apostolorum eis se noverit incursurum.<br />

Datum apud Montempessulanum tertio Kalendas augusti.<br />

Donation.<br />

Notum sit omnibus hominibus ubique in Christo cre<strong>de</strong>ntibus, tam futuris quam et præsentibus,<br />

donationem quam ego Raymundus Petri facio, simul cum filiis Petri et Berengario et uxore mea nomine<br />

Adalaicis, propter remedium animæ meæ et remissionem peccatorum meorum. Igitur ad honorem<br />

Domini nostri Jesu Christi et ejus Genitricis Mariæ, ego Bernardus 3 Petri, cum filiis meis supradictis,<br />

necnon cum consilio et voluntate simul et præcepto domini Dalmatii Narbonensis archiepiscopi, 4 dono<br />

et laudo Domino Deo et semper Virgini Mariæ, sanctissimisque ejus apostolis Petro et Paulo, et ad<br />

coenobium Cluniacense in proprio alo<strong>de</strong>, ecclesia <strong>de</strong> Illa Sallela, quæ est in Narbonensi pago, cum<br />

ecclesiastica subsidia, et tertiam partem <strong>de</strong> illum <strong>de</strong>cimum, cum totis primiciis <strong>de</strong> ipsa vila Salella, <strong>de</strong><br />

molendinis vero quæ sunt et quæ erunt in fluvium Cesser, 5 in territorio ipsius villæ totum <strong>de</strong>cimum ex<br />

certo 6 unum, cujus castellanus duas partes habet, ab integrum dono similiter, et <strong>de</strong> spiculariis, qui in ipsa<br />

villa sunt et erunt ad luminaria concinanda ipsius ecclesiæ, dono totum et ab integro, istos vero honores<br />

cum supradicta ecclesia, et quidquid habitatores loci illius juste acquirere amplius potuerint totum et ab<br />

integro, sicut jam supradictum est, in proprio alo<strong>de</strong> absque ulla reservatione, cum terris et vineis,<br />

molendinis et molendinariis cultis et incultis, et omne quidquid dici et nominari potest, ego Raymundus<br />

Petri cum filiis supradictis concedo et dono libenti animo, et plena memoria supradicto Cluniacensi loco,<br />

1 Alexandre III, pape <strong>de</strong> 1159 à 1181.<br />

2 Etienne I er , abbé <strong>de</strong> Cluny <strong>de</strong> 1161 à 1173.<br />

3 Lisez: Raymundus.<br />

4 Dalmace, évêque <strong>de</strong> Narbonne <strong>de</strong> 1081 à 1096.<br />

5 La Cesse.<br />

6 Lisez: excepto.<br />

388


et ejus habitatoribus abbatibus et monachis istis, et cunctis eorum successoribus, ut habeant absque ulla<br />

contradictione in proprio alo<strong>de</strong>, ut possi<strong>de</strong>ant in perpetuum.<br />

Sane si aliquis, quod absit, diabolico spiritu captus, huius cessionis vel <strong>de</strong>scriptionis donationem in<br />

aliquo violare aut dirumpere voluerit, non habeat potestatem, sed sit in inferno ejus hereditas cum Juda<br />

traditore et aliis diabolis in æternum damnatus, insuper et in præsentia Romani Pontificis et aliorum<br />

fi<strong>de</strong>lium christianorum quasi tirannus et sacrilegus quousque satisfaciat diiudicetur.<br />

Facta autem huius cessionis <strong>de</strong>scriptio Dominicæ Incarnationis anno millesimo octuagesimo<br />

septimo, Dalmatii archiepiscopi Narbonæ pontificatus archæ sublimato, Francorum regnante Philippo<br />

rege. 1<br />

Nomina vero illorum qui hæc affirmant et corroborant ita esse ista tenenda sunt. Signum Raymundi<br />

Petri, qui hæc firmat et ita signat: +. Signum + Petri Ramundi. Signum + Berengarii Ramundi. Signum +<br />

Bernardi Guillelmi <strong>de</strong> Solague. 2 Signum + Bernardi Guillelmi <strong>de</strong> ipsa Salela castellani. Signum + Pontii<br />

Guillelmi.<br />

Sig+num Beguoni monachi qui hæc rogatus scripsit.<br />

Confirmation <strong>de</strong> la dite donation.<br />

In nomine Domini nostri Jesu Christi, ego Berengarius <strong>de</strong> Salella, cum filio meo Petro Ramundi et<br />

omnibus aliis infantibus meis, nostra bona, gratuita et spontanea voluntate, cum consilio et voluntate<br />

domini Pontii Narbonensis archiepiscopi, et Raymundi Arulensis abbatis, et Raymundi <strong>de</strong> Poihsurigs, 3<br />

et Raimundi <strong>de</strong> Quaranta, et aliorum villæ Salellæ nobilium et bonorum hominum, illam donationem,<br />

quam Raymundus Petri avus meus, et Petrus Raymundi pater meus fecerunt Deo et Cluniacensi<br />

monasterio, laudamus, concedimus et confirmamus, sicut in carta donationis earum<strong>de</strong>m scriptum est, et<br />

promittimus Deo et Beatæ Mariæ et prædicti loci Sallelæ monachis, et aliis omnibus habitatoribus qui in<br />

prædictæ donationis honore vel rebus nullam amodo forciam vel toltam faciamus, sed benigne amenius<br />

vel manuteneamus.<br />

Facta carta anno Domini millesimo centesimo sexagesimo sexto, <strong>de</strong>cimo sexto kalendas Augusti,<br />

feria prima, regnante rege Ludovico. 4<br />

Sig:+:num Berengarii <strong>de</strong> Sallela. Sig:+:num Petri Ramundi, filii ejus, qui hanc cartam fieri jussimus,<br />

firmavimus, firmarique rogavimus atque præcepimus. Sig:+:num domini Ramundi abbatis <strong>de</strong> Arulis.<br />

Sig:+:num Ramundi Berengarii <strong>de</strong> Oviliano. 5 Sig:+:num Ramundi <strong>de</strong> Poihfurigs. Signum Ramundi <strong>de</strong><br />

Quaranta. 6 Sig:+:num Arnaldi Isarns. Signum Petri Romeu.<br />

Raimundus monachus et sacerdos scripsit, dictante Ramundo abbate <strong>de</strong> Arullis.<br />

Hæc autem carta fuit confirmata et a supradicto Berengario <strong>de</strong> Sallela laudata in capella <strong>de</strong><br />

Capitestagni, 7 feria quarta, mense Augusti, in præsentia domini Poncii Narbonensis archiepiscopi, et<br />

Poncii Carcassensis episcopi, et Guillelmi Agatensis episcopi, et Joannis Magalonensis episcopi, 8 et<br />

Rotgerii et Petri Narbonensium archidiaconorum, et Fulcranni Magalonensis, et Petri Ramundi sacristæ<br />

Agatensis, et Odonis sacristæ Carcassensis, et Guillelmi abbatis Sancti Amandi.<br />

Et ut hæc carta nostris futurisque temporibus firma et inconcussa permaneat, sigillo domini Poncii<br />

Narbonensis archiepiscopi signata et impressa fuit.<br />

1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> (1059) 1060 à 1108.<br />

2 Soulatge (Au<strong>de</strong>, arr. Carcassonne, canton Mouthounet).<br />

3 Puisserguier (Hérault, arr. Béziers, canton Capestang).<br />

4 Louis VII le Jeune, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> (1131) 1137-1180.<br />

5 Ouveillan (Au<strong>de</strong>, arr. Narbonne, canton Ginestas).<br />

6 Quarante (Hérault, arr. Béziers, canton Capestang).<br />

7 Capestang (Hérault, arr. Béziers, ch.l.c.).<br />

8 Pons d’Arsace, archevêque <strong>de</strong> Narbonne <strong>de</strong> 1162 à 1181; Pons II <strong>de</strong> Brugal, évêque <strong>de</strong> Carcassonne <strong>de</strong> 1159 à 1170;<br />

Guillaume II, évêque d’Ag<strong>de</strong> <strong>de</strong> (1165) à 1173; Jean <strong>de</strong> Montlaur, évêque <strong>de</strong> Maguelonne <strong>de</strong> 1159 à 1190.<br />

389


289.<br />

1166, 21 janvier<br />

Bulle du pape Alexandre III, adressée à l’évêque <strong>de</strong> Cahors, obligeant les habitants <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong><br />

rendre à l’abbaye les biens qu’ils retenaient.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “loriginal en parchemin”: Doat 129, f. 38r-39r.<br />

Indiqué: Jaffé 11684 (7808).<br />

B.<br />

Alexan<strong>de</strong>r episcopus servorum Dei, venerabili fatri Caturcensi episcopo, salutem et apostolicam<br />

benedictionem.<br />

Quantum sit onere <strong>de</strong>bitorum monasterium Moysiacense gravatum, et qualiter inopiæ et cegestati<br />

subiaceat, tua discretio non <strong>de</strong>bet aliquatenus ignorare. Quia vero ad onera et necessitates monasterii<br />

alleniandas toto studio <strong>de</strong>bemus inten<strong>de</strong>re, et ejus gravamina in quantum possumus alleniare discretioni<br />

tuæ per apostolica scripta mandamus, quatinus burgenses Moysiacenses monere stu<strong>de</strong>as et attentius<br />

exhortari, ut terras, redditus et honores præfati monasterii, quod nomine pignoris <strong>de</strong>tinent, sive fructibus<br />

perceptis sortem suam in duplum receperunt ei<strong>de</strong>m occasione postposita resignent et <strong>de</strong>inceps sine<br />

communi consensu abbatis et capituli vel sanioris partis thesaurum vel possessiones aut honores seu<br />

redditus monasterii in pignus recipere nulla ratione attentent, terras vero et redditus quos occuparunt<br />

eis<strong>de</strong>m fratribus restituere non morentur, vel in præsentia tua plenam exin<strong>de</strong> justitiam exhibere. Si<br />

autem monitis tuis acquiescere forte noluerint, tu eos ad hac efficiendum autoritate nostra compellas et<br />

etiam ecclesiastica censura percellas, et terram interdicto supponas.<br />

Datum Beneventiæ, duo<strong>de</strong>cimo kalendas Februarii.<br />

390


290.<br />

1166, 7 mars (jeudi ?)<br />

Donation en fief au chapelain <strong>de</strong> Bioule, par le vigneron Gérald, d’une vigne à Pech Cavalier.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 6r.<br />

B.<br />

De biolo.<br />

Notum sit omnibus hominibus presentibus et futuris quod Geraldus vinearius, et Geraldus filius ejus, et<br />

Gauzberga soror Geraldi, <strong>de</strong><strong>de</strong>runt ad fevum Willelmo capellano, et ecclesie <strong>de</strong> Biule quam ipse<br />

prefatus Willelmus tenebat, cilicet II as dinairadas <strong>de</strong> vinea in Podio Cavallario, et pro isto fevo<br />

Willelmus sacerdos Sancti Salvatoris supradictus et succesores ipsius qui tenebunt ecclesiam <strong>de</strong> Biule<br />

<strong>de</strong>bent dare in uno quoque anno Quadragesima intrante XII <strong>de</strong>narios obliis et reacapte alios XII<br />

<strong>de</strong>narios, quando evennerit. Hoc predictum totum <strong>de</strong>bent facere guirenciam semper predicti donatores,<br />

et Ramundus Bellannus et Poncius Bellannus et genus eorum ac omnibus emparatoribus ecclesie Sancti<br />

Salvatoris <strong>de</strong> Biole et omnibus habitatoribus ejus<strong>de</strong>m loci.<br />

Huius doni testes sunt: Hugo <strong>de</strong>l Brul, et Ramon Raterius, et Ramon Bellans, et Poncius Bellans, qui<br />

fuerunt domini et antea <strong>de</strong>bent esse guirentes.<br />

Facta carta ista VII idus Marcii, luna XV, feria V, anno ab Incarnatione Domini M°.C°.LX°.VI°., 1<br />

regnante Ludovico rege Francorum, et Raimundi comite, et Geraldo episcopo Caturcense.<br />

Arnaldus scripsit.<br />

1 La datation est problématique. Aucun <strong>de</strong>s styles possibles ne donne une concordance <strong>de</strong> tous les éléments <strong>de</strong> datation.<br />

391


291.<br />

1170<br />

Accord entre Géraud <strong>de</strong> Montbarla et l’abbé Robert d’Auberoche, à propos <strong>de</strong>s revenus sur les<br />

cabeths.<br />

A. Original: ADTG, G 604 (Andurandy 1972). Parchemin abîmé, texte effacé par endroit, h.<br />

122/128 mm, l. 235/239 mm.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1972.<br />

Edition: Brunel, n. 119.<br />

A.<br />

... rament que Guiraud <strong>de</strong> Mon Valra ... venguz a fi, e az acor<strong>de</strong>t ab l’abat ... d’Alba Roca e ab los senors<br />

en l’almoina davant los pros omes d’esta vila <strong>de</strong> DCCCC sol. <strong>de</strong> Caorcenc[s], que Guirautz avia el cabez<br />

<strong>de</strong> la obra em pengs ... Guillem <strong>de</strong> Paratge, e <strong>de</strong> las paiseiras e <strong>de</strong>l cabez <strong>de</strong> Guilaran, a per nom <strong>de</strong>ls<br />

con<strong>de</strong>rsers, e <strong>de</strong> las paiseiras que l’abas fazia el feus <strong>de</strong> Guilaran, e en aquel <strong>de</strong> Guirau <strong>de</strong> Mon Valra,<br />

per que dizia Guiraud que l’abas ... <strong>de</strong>seretava e fasia paiseiras e so feu on afar no avia. E fo paraula<br />

conoguda, e jutgada que Guirau <strong>de</strong> Mon Valra e sos or<strong>de</strong>ngs agues toz sos feus e... dregs en las<br />

paiseiras, e en las agas, e en las ilas, per bona fe, senes engan, aisi co anc melgs Esteves Guilaran ni<br />

Bernard Guilarans, ni sei ancensor, o ago ni o tengo. E apernom fo dig e conogud que om cerques lo<br />

plus sotira pal <strong>de</strong> la paiseira <strong>de</strong> Guilaran quant las agas serio paucas, e aqui at(?)eires om IIII molis a cab<br />

val, si pusco anar e ribar avant e areire, largament. E aitant reconoc li abas Rotbert e li senor monge per<br />

son feu. E conogo li pro ome, e li jutge per dreg, que se l’abas ni om per lui avia fag con<strong>de</strong>rser el feus <strong>de</strong><br />

Guiraud <strong>de</strong> Montvalra ni <strong>de</strong> Guilaran, que no <strong>de</strong>sfezes, e fo conogud e jutgat que l’abas no fezes<br />

con<strong>de</strong>rser en la sua endomergadura per quel feus <strong>de</strong> Guiraud afoles, mas enaisi cum li ancessor <strong>de</strong> l’abat<br />

o avien tengud ab los ancessors <strong>de</strong> Guiraud <strong>de</strong> Mon Valra, per fe a senes engan. E per aquesta fi, e per<br />

aquest acor<strong>de</strong>r laiset, Guiraud <strong>de</strong> Monvalra a l’abat Rotbert, e als senors monges DCCCC sol. <strong>de</strong> bos<br />

Caorcencs, que avia el cabez, e en las agas <strong>de</strong> la obra per CCC sol. <strong>de</strong> Morlas. E l’abas Rotbert autrejet e<br />

man<strong>de</strong>t an Guiraud <strong>de</strong> Mon Valra e a son or<strong>de</strong>ng la fi, e l’acor<strong>de</strong>r, aisi cum parlat e escriout es, e l’en<br />

bajet en la boca.<br />

E d’aizo fo jutges e testimonis Pont <strong>de</strong> Mon Lanart, en Guiraud Bonetz, en Boacers, en Bernart<br />

Ugoles, en Reinaud Pasa Joglars, en Pons <strong>de</strong> la Mora, en Esteves Ugoles. E testimoni Guillem Bernart<br />

escriva, en Ramon <strong>de</strong> la Mora, e Arnaut escriva, qui scripsit hanc cartam anno ab Incarnatione Domini<br />

M.C.LXX, regnante Lodovico rege Francorum, et Geraldo Caturcensi episcopo.<br />

B.<br />

Accord entre Robert d’Albe Roque, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, & son convent d’une part, & Geraud <strong>de</strong><br />

Montvalra pour raison du cabez <strong>de</strong> l’obre & <strong>de</strong> la paissiere & du cabez <strong>de</strong> Guilaran, et led. Montvalra<br />

quitte tout son droit pour trois cens sols morlas. L’an 1170.<br />

N° 1972.<br />

392


292.<br />

1171<br />

Engagement <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong> Livron, faite par le prieur <strong>de</strong> Caussa<strong>de</strong> au monastère <strong>de</strong> Beaulieu.<br />

A. Original: charte partie (classée à tort dans le fonds <strong>de</strong> Beaulieu): ADTG, H 1 (Andurandy<br />

5229).*<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5229.<br />

Bibliographie: Moulencq, t. 2, p. 347.<br />

Edition et traduction : Régis <strong>de</strong> la Haye, Pour une édition <strong>de</strong>s chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in : BSAHTG<br />

132, 2007, p. 27-34.<br />

A.<br />

Notum sit omnibus hominibus presentibus et futuris, quod Pontius, prior <strong>de</strong> Caussada et <strong>de</strong> Livro,<br />

consilio et voluntate Giraldi monachi qui tunc habitabat cum eo, et consilio parrochianorum ecclesię <strong>de</strong><br />

Livro, misit in pignus pro C solidis <strong>de</strong> Mergoires, et si mergoires empeioravan pro duabus marcis<br />

argenti, fratribus Belli Loci presentibus et futuris tres sextarios frumenti, et tres annone, quos ei fratres<br />

Belli Loci singulis annis censualiter <strong>de</strong>bebant. Insuper et in hoc pignore misit duas partes <strong>de</strong>cimę que<br />

juri ecclesię <strong>de</strong> Livro pertinebant, <strong>de</strong> illis duabus terris quas fratres Belli Loci ultimo a Willelmo Vassal 1<br />

acquisierant, quas duas terras Petrus <strong>de</strong> Lavernia monstravit, in presentia Pontii <strong>de</strong> Tolosa vicecomitis. 2<br />

Sciendum vero quod Pontius, prior <strong>de</strong> Caussada, et <strong>de</strong> Livro, pro his omnibus guirentiam facere <strong>de</strong>bet.<br />

Et ut hec omnia rata teneantur, Pontius, prior <strong>de</strong> Caussada et <strong>de</strong> Livro, fi<strong>de</strong>jussores <strong>de</strong>bet a<br />

Grimaldum <strong>de</strong> Livro, Giraldum 3 et Pontium, ejus filios.<br />

Bernardus Petri hujus rei testes rogati sunt. Montania. Arnaldus <strong>de</strong>l Montat. Bernardus Ostalir.<br />

Grimaldus Raine. Bernardus Sabus. Petrus <strong>de</strong> Noic.<br />

Hec carta facta est anno ab Incarnatione Domini m.c.lxx.i.<br />

Tempus quo hoc pignus redimi poterit est <strong>de</strong> Martror en Martror.<br />

A B C D E F<br />

––––––<br />

a. Leçon incertaine: <strong>de</strong>bet ou <strong>de</strong>bat.<br />

1 ‘Vassal’ peut désigner un vassal, mais peut être aussi un nom propre.<br />

2 Pons, fils d’Alphonse Jourdain, vicomte <strong>de</strong> Toulouse. On ne connaît <strong>de</strong> lui que son épitaphe. Sa mention dans cet acte est<br />

donc le <strong>de</strong>uxième texte que le mentionne.<br />

3 Guiral semble bien être un nom <strong>de</strong> Livron.<br />

393


293.<br />

1173<br />

Donation par Géraud Raganfredi, du lieu <strong>de</strong> <strong>de</strong> Lériet.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5760.<br />

B.<br />

L’an 1173. Donation faite á l’Abbé & Couvent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> par Geraud Ragafredi, du lieu <strong>de</strong> Leriguet &<br />

<strong>de</strong> ce qu’il y possedoit.<br />

N° 5760.<br />

394


***.<br />

[après 1174]<br />

Catalogue <strong>de</strong>s reliques en possession <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

A. Copie du XIII e siècle: ADTG, G 585 (Andurandy 1581).<br />

B. Copie du XVIII e siècle: Andurandy 1581.<br />

Sur la datation <strong>de</strong> ce texte. Dans le texte figurent les reliques <strong>de</strong> saint Cyprien, dont les reliques ont<br />

été transférées à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en 1122. Y figure également saint Bernard, abbé, canonisé en<br />

1174. Le texte est donc postérieur à 1174.<br />

A.<br />

Aucho son las cauzas <strong>de</strong>jos escrichas aychi quoma sen seguon. Seguon que dit en una carta ques el<br />

relequiari estycha l’an M.C.II., al tems <strong>de</strong>l Rey Carles.<br />

Breve memoria <strong>de</strong> reliquias que <strong>de</strong>dit Rex Karolus al mostie <strong>de</strong> Sant Peire <strong>de</strong> Moyssiac.<br />

Sibusis terra craturina Rarro mundi ... a Ihesus Christus. Bursa sancti Petri apostoli.<br />

Antiquum memoriale reliquiarum datarum a Carolo Regi abbatia Moysiaci.<br />

In primis, <strong>de</strong> illo presepio ubi Dominus natus fuit; item <strong>de</strong> galeas Fili Dei et <strong>de</strong> illa columna ubi<br />

flagellatus fuit; item <strong>de</strong>in<strong>de</strong> <strong>de</strong> cruce Domini et <strong>de</strong> vestimento ejus et <strong>de</strong> sepulcro ipsius et <strong>de</strong> palma<br />

quam Dominus tenuit et <strong>de</strong> Monte Calvario ubi Dominus cruxifixus fuit;<br />

item <strong>de</strong>in<strong>de</strong> <strong>de</strong> capillis <strong>de</strong> beate Marie Virginis et <strong>de</strong> vestimento ejus;<br />

item <strong>de</strong> capillis beati Joannis Babtiste et <strong>de</strong> vestimento ejus;<br />

item <strong>de</strong> lapi<strong>de</strong> beati Arcangeli Michaeli;<br />

item cum maxillis beati Petri apostoli et <strong>de</strong> quinque digitis ejus et brachium ejus et <strong>de</strong> aliis reliquis<br />

ejus; item reliquie espatula beati Pauli et <strong>de</strong> vestimento ejus; item duo <strong>de</strong>ns <strong>de</strong> sancti Andreo apostoli<br />

et <strong>de</strong> vestimento ejus; item <strong>de</strong> capillis beati Johannis evangeliste et <strong>de</strong> vestimento ejus; reliquie sancti<br />

Thome apostoli et <strong>de</strong> veste ejus; item <strong>de</strong> vestimento beati Marci evangeliste; reliquie beati Philipi<br />

apostoli; item beati Iacobi et <strong>de</strong> vestimento ejus; reliquie beati Bartolomei apostoli; item <strong>de</strong> <strong>de</strong>nte<br />

beati Iacobi apostoli;<br />

item caput sancti Juliani martir Brivatensis; item caput sancti Fereoli martir; item corpus et caput<br />

sancti Cipriani martir; reliquie sancti Cornelii; item maxillam sancti Antoni abbatis et <strong>de</strong> caput et <strong>de</strong><br />

vestimento ejus; item brachium sancti Sebastiani; item brachium sancti Valentini; item una costa <strong>de</strong><br />

brachium sancti Georgii; item reliquie sancti Esteffani martir et <strong>de</strong> lapi<strong>de</strong> ejus;<br />

item reliquie sancti Eutropii et <strong>de</strong> vestimento ejus; reliquie sancti Ellegii; reliquie sancti Leonardii;<br />

item <strong>de</strong> collo sancti Blasii et <strong>de</strong> brachium ejus; item una costa sancti Alpiniani; reliquie sancti<br />

Marsialis; reliquie sancti Vinsencii; reliquie sancti Laurencius et <strong>de</strong> vestimento ejus; reliquie sancti<br />

Benedicti abbatis; reliquie sancti Filiberti abbatis; reliquie sancti Bernardi abbatis; reliquie sancti<br />

Geraldi; reliquie <strong>de</strong> las XI. M. Verges; item III Innosens; reliquie sancti Petrii et eremite; reliquie<br />

sanctorum Dionisii; reliquie sancti Eleuterii; item III <strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Sen Martini episcopi; reliquie sancti<br />

Pacrantii; reliquie sancti Christofori; reliquie sancti Petronille; reliquie sancti Firmini; reliquie sancti<br />

Eulalie; reliquie sancti Crispini; reliquie sancti Candi<strong>de</strong>; reliquie Trium Puerorum; reliquie sancti<br />

Bonifacii pape; reliquie sancti Basilisse; reliquie sanctorum Romani et Rustici;<br />

item una <strong>de</strong>ns sancti Jacobi apostoli; reliquie sancti Saturnini; reliquie sanctorum Primi et<br />

Feliciani; reliquie sancti Caprasii; reliquie sancti Quirini; reliquie sancti Pancracii; reliquie sanctorum<br />

Cyrici et Julite; reliquie sancti Sernini; reliquie sancti Remigii; reliquie sancti Victoris; reliquie sancti<br />

Firmini; reliquie sanctorum Crispini et Crispiniani; reliquie sancti Candidi; reliquie sancti Romaani;<br />

reliquie sancti Rusticii; reliquie sancti Simphoriani; reliquie sancti Leo<strong>de</strong>guarii; reliquie sancti<br />

395


Sulpicii; reliquie sancti Liberati; reliquie sancti Grisoguoni; reliquie sancti Nazarii; reliquie sancti<br />

Corcotinii; reliquie sancti Gorgoni; reliquie sancti Jovini; reliquie sancti Maxtrami; reliquie sancti<br />

Alexandri; reliquie sancti Avitti; reliquie sancti Alexandri et <strong>de</strong> vestimento ejus; reliquie sancti<br />

Gervasi et Protasi; reliquie sancti Remegii; reliquie sancta Redaguondis; reliquie sancta Appolonia;<br />

reliquie sancta Raffina; reliquie sancti Mercuri; reliquie sancti Genesii; reliquie sancti Silvogai (?);<br />

reliquie sancti Jheronimi; reliquie sancti Pelagii; reliquie sancti Salvii; reliquie sancti Amandi;<br />

reliquie sancti Sacerdotis; reliquie sancti Aredii; reliquie sancti Eusebii; reliquie sancti Licerii;<br />

reliquie sancti Macuti; reliquie sancti Ysici; reliquie sancte Fidis; reliquie sancte Anastasie; reliquie<br />

sancte Marguarite; reliquie sancte Lucie; reliquie sancte Basilisse; reliquie sancte Are<strong>de</strong>l<strong>de</strong>; reliquie<br />

sancte Confi<strong>de</strong>; reliquie sancte Rose; reliquie sancte Eugeni; reliquie sancte Elene; reliquie sancti<br />

Mathei apostoli; reliquie sancti Ursini episcopi; reliquie sancti Gili abbati; reliquie sancti Lupi;<br />

item I a costa <strong>de</strong>l bras <strong>de</strong> sancta Maria Magdalena; item <strong>de</strong> loli <strong>de</strong> sancta Katalina; reliquie sancti<br />

Ansberti; reliquie sancti Oriencis; reliquie sancti Silvestri; reliquie sancti Iacobi minor; reliquie sancti<br />

Gregori; reliquie sancti Barlabe; reliquie sancti Abdon et Sennen martyrorum; reliquie sancte<br />

Quitterie; reliquie sancti Fabiani martir; reliquie sancti Clarii; reliquie sancti Frontoni; reliquie sancti<br />

Simonis et Ju<strong>de</strong> apostolorum; reliquie sancti Pachasii; reliquie sanctæ Menne martir; reliquie sancte<br />

Martre; reliquie Panteleonis;<br />

reliquie unum os <strong>de</strong> brachia sancti Andre apostoli; reliquie sancti Felicii; reliquie sancti Gericii<br />

abbatis; reliquie Trium Puerorum; reliquie <strong>de</strong> ligno quod fuit jactatus ...um ad Jhesum; reliquie sancti<br />

Germarii episcopi et confessoris; reliquie sancti Sixti pape; reliquie <strong>de</strong> la mag en que Nostra Dona<br />

prestit; reliquie sancti Condivindi (?) confessoris; reliquie sancti Mayoli abbatis, lo dit ejus ipsius;<br />

reliquie <strong>de</strong> lapi<strong>de</strong> ubi Dominus asendit in selum; reliquie sancti Nicolaii confessoris; reliquie sancti<br />

Germani episcopi; reliquie sancti Blavii; reliquie sancti Chave; reliquie <strong>de</strong> vestimentis in quibus<br />

sepultus fuit beatus Edmundus; reliquie sancti Geronimi presbyteris et aliorum sanctorum; reliquie<br />

sancta Ilarie, Jalonis et Nairareo; reliquie sanctorum Papiæ Mauri martyrum; reliquie particularum<br />

martyrum;<br />

reliquie <strong>de</strong> Nativitate Domini; reliquie <strong>de</strong> sepulcro Domini; reliquie <strong>de</strong> presepe Domini; reliquie in<br />

predicto (?); reliquie sancti Brictii, Nicolai episcopi et <strong>de</strong> oleo quod <strong>de</strong> ejus tumba licatur; cum<br />

reliquis Laurencii, Sidrac, Misac et Ab<strong>de</strong>naguo, et sanctorum Gerici et Belici confessorum;<br />

<strong>de</strong> sepulcro Domini; <strong>de</strong> mensa ubi coenavit cum discipulis; <strong>de</strong> lapidibus sancti Stephani martir; <strong>de</strong><br />

lapidibus Campi Floridi; reliquie sancti Rennii martir; reliquie sancte Johanna; reliquie Johannis et<br />

Paulis.<br />

(au dos:)<br />

Breve <strong>de</strong> illas reliquias qui sunt in altario sancti Petri apostoli: in primis <strong>de</strong> ... <strong>de</strong>in<strong>de</strong> <strong>de</strong> sancto<br />

Petro, item <strong>de</strong> sancto Paulo; item <strong>de</strong> sancto Ansberto; item .... <strong>de</strong> sancto Martino; item <strong>de</strong> sancto<br />

Avitto et ex ligno sancte Crucis; reliquie sanct... Diligent....<br />

(suit une notice sur la réparation <strong>de</strong> la croix <strong>de</strong> Saint-Sauveur en 1231).<br />

396


294.<br />

1175, juillet, mardi<br />

Confirmation, par Grimald <strong>de</strong> Gaujac, <strong>de</strong> la donation <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Gaujac.<br />

A. Original: ADTG, G 571 (Andurandy 5241). Parchemin, h. 10,0/10,3 cm, l. 40,3/41,8 cm.<br />

Edition: Brunel, Les plus anciennes chartes, n. 145.<br />

A.<br />

Sciendum est quod Grimaldz <strong>de</strong> Gaujac doneg per si e per tot so or<strong>de</strong>n a Deo et ad Sancto Petro e a<br />

l’abad Rotger <strong>de</strong> Moisag et domo <strong>de</strong> Moisag et ad omnibus ejus<strong>de</strong>m loci habitatoribus presentibus et<br />

futuris, bonament, la gleisa <strong>de</strong> Gaujag els gleisiasgues el <strong>de</strong>lme e tot quant e la gleisa apertę, so qu’ęl i<br />

avia, bonament, ab convenenza que i reteg per si e per so or<strong>de</strong>n quę, quant se morio, c’on los sebelis a<br />

Moisag e los receubes al port a Escorsag e los morgues ab aver, si n’avio, o senes aver, si no n’avio. Tot<br />

per eissa covenenza quę Grimaldz <strong>de</strong> Gaujac doneg aquęst predit do, o doneg Bernadz Tagiers, sos<br />

fraire, per si e per tot so or<strong>de</strong>n, bonament, tot aquo qu’ęl i avia e la gleisa <strong>de</strong> Gaujag ni els gleisiasgues<br />

ni el <strong>de</strong>lme, tot a la conoisenza <strong>de</strong> l’abad Roger ni <strong>de</strong>ls morgues <strong>de</strong> Moisag, bonament.<br />

Sciendum est quod Ramons Bernadz e Olivers, sos fraire, tot aquęst do sobredit au lauzad e autrejad<br />

e donad bonament per lor e per lor or<strong>de</strong>n e mandada bona guirentia <strong>de</strong> totas senoirias e aun o lauzad en<br />

tota lor terra e lor honor als seinors <strong>de</strong> Moisag, aqui on eli mels tornar s’en volrio. E sobre tot aizo aun o<br />

fermad per Peira <strong>de</strong> Gaujag e per Guallard, so fraire, e aun o lauzad a lor e a lors effanz en tota lor terra<br />

e lor honor, aqui on mels tornar s’en volrio, bonament. E ambidoi fraire Peire <strong>de</strong> Gaujag e Guallardz,<br />

sos fraire, <strong>de</strong> tot aquest do sobredit au mandada guirentia per lor et per tot lor or<strong>de</strong>n als senors <strong>de</strong><br />

Moisag <strong>de</strong> totas senoirias e aun o fermad e lauzad en tota lor terra e lor honor als senors <strong>de</strong> Moisag, aqui<br />

on mels tornar s’en volrio, tot a la lor conoisenza <strong>de</strong>ls senors <strong>de</strong> Moisag.<br />

Aquest dos sobreditz <strong>de</strong> Ramon Bernad e d’Oliver, so fraire, e la fermanza Peiro <strong>de</strong> Gaujag e <strong>de</strong><br />

Guallard, so fraire, fo faitz e la ma <strong>de</strong> Ugo Durant, lo morgue <strong>de</strong> Sancti Leofarii.<br />

Testes sunt W. Bernadz e W. Berles e Guiraudz Ramons e Arnaldz <strong>de</strong> Cabanas e Azemars <strong>de</strong>l<br />

Guarig.<br />

Facta carta in mense Julii, sub die feria III a , luna XIIII a , anno Incarnationis Christi M°.C°.LXX°.V°,<br />

regnante Lodovico rege Francorum, et Ramondo Tolosano comitę, et Ugo ępiscopus.<br />

W. scripsit.<br />

397


295.<br />

1175, août<br />

Engagement par Guillem Arnaud à Guillem Bernard, d’une vigne et d’une terre près <strong>de</strong><br />

Castelsarrasin. – Engagement par Bernart Fabre à Guillem Bernart, d’une vigne et d’un casal<br />

aux Tapies.<br />

A. Original: ADTG, G 692 (N° 12); parchemin.<br />

Edition: Brunel, n. 147.<br />

A.<br />

Sciendum est quod anno ab Incarnatione Domini M.C.LXX.V, r[egnante] Lud[ovico] rege Francorum,<br />

R[aimundo] Tol[osano] comite, G[eraldo] Caturcensi episcopo, mense Augusti, Guillelmus Bernardi<br />

accepit in pignus pro se et ordinio suo, <strong>de</strong> Guillelmo Arnaudi, vineam et terram <strong>de</strong> Carsigas que est juxta<br />

motam <strong>de</strong> Paratge, et terram que est <strong>de</strong>foris, usque in via publica <strong>de</strong> Castello Serraceno, et casalem qui<br />

est juxta vineam <strong>de</strong> Raimondo Arnaudi, per C sol[idos] <strong>de</strong> Morlanis. Et <strong>de</strong>bet illi ęssę bonus garens <strong>de</strong><br />

omnibus amparatoribus. Tamen si Guillelmus Bernardi vel heres ejus vellet recuperare pecuniam suam,<br />

<strong>de</strong>u li redre, ab que lo fasa asabent per unum mensem.<br />

Hoc pignus laudavit et concessit Arnaudus <strong>de</strong> Monte Lanardo, Guillelmo [un nom rayé] et omni<br />

ordinio suo cum II sol[idis] <strong>de</strong> obliis annuatim. E’l pengs <strong>de</strong>vom solvere <strong>de</strong> Martror e Martror.<br />

Hujus rei testes sunt Arnaudus Pais Mainada, Arnaudus Mazelers, Poncius <strong>de</strong> Paratge, Bernardus<br />

Johannis, Bernardus <strong>de</strong> la Mora, Raimundus <strong>de</strong> Castilo, et Guillems <strong>de</strong> Castilo, en Raters.<br />

ARNAVDUS, communis notarius <strong>de</strong> Moysiaco, scripsit.<br />

* * *<br />

Sciendum est quod anno ab Incarnatione Domini M.C.LXXV, r[egnante] Ludov[ico] rege Francorum,<br />

R[aimundo] Tolosano comite, G[eraldo] Caturcensi episcopo, Bernardus Faber et uxor sua et filii eorum<br />

miserunt in pignus Guillelmo Bernardi et ordinio suo, vineam et casalem da las Tapias et omnes terras<br />

laorativas quas habent et tenent <strong>de</strong> monachis apud predictas Tapias, per LX sol[idos] <strong>de</strong> Morl[anis].<br />

Et per missiones quas bona fi<strong>de</strong> pro hoc pignore faciet. Hoc pignus suprascriptum laudavit et<br />

concessit Poncius <strong>de</strong> Monte Lanardo, cum VIII sol[idis] <strong>de</strong> obliis annuatim Guillelmo Bernardi et<br />

ordinio suo. Et pignus <strong>de</strong>bent solvere <strong>de</strong> Martror e Martro. Et <strong>de</strong>bent illi esse boni garentes <strong>de</strong> omnibus<br />

amparatoribus.<br />

Hujus rei testes sunt: Arnaudus Pais Mainada, Arnaudus Mazelerius, Guillelmus <strong>de</strong> Berencs,<br />

Bernardus Martini, Bego monachus, Boquerius.<br />

ARNAVDUS, communis notarius <strong>de</strong> Moysiaco, scripsit.<br />

<br />

* * *<br />

398


296.<br />

1175, 24 novembre<br />

Donation par Arnaud <strong>de</strong> Viarose <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong> Viarose.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 129, f. 36r-37v.<br />

B.<br />

Sciendum est quod anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo septuagesimo quinto, regnante<br />

Ludovico rege Francorum, R[aimundo] Tolosano comite, 1 G[eraldo] Caturcensi episcopo, 2 octavo<br />

kalendas Decembris, Arnaudus <strong>de</strong> Biaroze, et Raymundus frater ejus dimiserunt in perpetuum spontanea<br />

voluntate sua adunationem <strong>de</strong>cimæ ecclesiæ <strong>de</strong> Biarose, in manu Gausberti <strong>de</strong> Monte Valrano,<br />

archipresbiteri, vi<strong>de</strong>licet quidquid in ea adunatione juste vel iniuste petebant vel petere poterant,<br />

tenebant vel tenere poterant. Insuper juraverunt super sacrosancta evangelia, quod nunquam eam<br />

adunationem <strong>de</strong>inceps peterent vel adunarent, nec per se neque per aliquam interpositam personam, sed<br />

nec aliquis eorum consilio vel auxilio seu interventu contra voluntatem Gausberti <strong>de</strong> Mont Valrano,<br />

archipresbiteri, vel successorum ejus sive sacerdotum ecclesiæ.<br />

Huius dimissionis et juramenti sunt testes Petrus <strong>de</strong> Monte Valrano, diaconus; Stephanus <strong>de</strong> Sancto<br />

Jacobo, sacerdos; Geraldus <strong>de</strong> Sancto Jacobo, sacerdos et subcapellanus; Geraldus <strong>de</strong>l Castlar, sacerdos;<br />

Stephanus Augerii, diaconus; Gausbertus <strong>de</strong> Salvanac, filius Gaufridi <strong>de</strong> l’Escout; Petrus Eliæ <strong>de</strong><br />

Castilo; Bernardus Bros; Vuillelmus Stephani; Arnaudus Negredos; Petrus <strong>de</strong>l Castlar; Stephanus<br />

Gaufridi; Gausbertus Gaufridi.<br />

Arnaudus, communis notarius <strong>de</strong> Moysiaco, scripsit.<br />

1 Raymond V, comte <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1134 à 1194.<br />

2 Gérald III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1151 à 1200.<br />

399


297.<br />

[vers 1160/1175]<br />

Notice sur plusieurs donations en faveur <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Bioule, faites du temps <strong>de</strong> dom Robert<br />

d’Auberoche.<br />

A.<br />

A. Original: ADTG, G 668 (Andurandy 5233). Parchemin partiellement arraché sur le côté droit.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>s copies escrites lune ensuite <strong>de</strong> lautre en un rouleau <strong>de</strong><br />

parchemin en langage gascon trouvé aux archives <strong>de</strong>labaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>”: Doat 129, f. 80r-96v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5233.<br />

D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5234.<br />

Edition: Brunel, n. 95.<br />

Carta <strong>de</strong> remembrament que na Guillelma la vescomtessa <strong>de</strong>g lo dreg e’l tort que avia el <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> Pug<br />

Cavaler, 1 <strong>de</strong>c a Deu e a San Salvador e als abitadors <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, e ma <strong>de</strong> Guillem lo capela.<br />

Testimoni: Esteve <strong>de</strong> Vilars, en Hug <strong>de</strong> Cantamerle, 2 ee [sic] Huc <strong>de</strong>l Broll. 3<br />

Per aquest do li <strong>de</strong>u far so anniversari a leis, e an Ugo <strong>de</strong> Larroca, so marit, a la festa Crispini e<br />

Crispiniani. 4<br />

Conoguda causa sia que na Peironela la vescomtessa, <strong>de</strong>c lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota sa terra, e <strong>de</strong> tota sa honor<br />

que avia en la parrochia <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, ab amor e am voluntat <strong>de</strong> tots sos homes. Aquest do<br />

autregec n’Arnaus Bernats, sos fils, e sa filla na Braida a De e a la gleisa <strong>de</strong> Biule, e a la maiso <strong>de</strong><br />

Moyssac.<br />

Per aquest do la om receuta e la maiso <strong>de</strong> Moyssac per morga, e donat, e autrejat sa part . . . que sera<br />

faits ni dits, e la maiso <strong>de</strong> Moyssac. E l’abas Rotberts d’Alba Roca l’an receup e’n Guillems lo morgues,<br />

e’n Guillems lo . . .<br />

D’aquest do fo testimonis: n’Uc <strong>de</strong>l Broll, en Arnauts Gauters, en Bernats <strong>de</strong> Monbo, en Audiarts <strong>de</strong><br />

La Verna, 5 en Aroauca, en Au… <strong>de</strong>l Castell, 6 e <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />

Per sa voluntat volc mai dar, la terra que na Grossa tenia <strong>de</strong> leis, aquesta terra <strong>de</strong>l Poh e <strong>de</strong> la<br />

Golbertia, e la terra <strong>de</strong> la Baireira, e’l feus que tenia na Vinareira ni’n Bernats, sos fraire, <strong>de</strong> leis.<br />

Conoguda causa sia qu’en Bernats <strong>de</strong> la Riba <strong>de</strong>g e autregec los dos casals que avia a la Barta a la Riba,<br />

a Deu e a la gleisa <strong>de</strong> Biule, per sa arma salvar, e ma d’en Guillem lo capela.<br />

Testimoni: S. <strong>de</strong> Vilars, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle, e <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />

Conoguda causa sia qu’en Bernats <strong>de</strong> Biule <strong>de</strong>c lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota sa terra a Deu e a la gleisa <strong>de</strong> Biule, e<br />

ma d’en Guillem lo capela.<br />

Testimoni: Ramon Salvatge, Arnaud Gauter, en Ponso Baudi, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle.<br />

Conoguda causa sia qu’en Ratairets e sa ssor na Maenssa <strong>de</strong>ro e autregero lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota lor terra e <strong>de</strong><br />

tota lor honor, a Deu e a San Salvador e als abitadors <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule.<br />

Testimoni: Guillem lo capela, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle, en Guillem <strong>de</strong> la Penha, 1 e <strong>de</strong>ls autres gran<br />

massa.<br />

1<br />

La Cavalerie ou Cabalario, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Bruniquel, à 1,5 km au sud-est <strong>de</strong> Montricoux.<br />

2<br />

Le ruisseau <strong>de</strong> Cante-Merle contourne Bioule par le nord.<br />

3<br />

Breil Bas, lieu-dit à 1,5 km au sud <strong>de</strong> Bioule. – Breil Haut, lieu-dit à 8 km au sud-est <strong>de</strong> Bioule.<br />

4<br />

Le 25 octobre.<br />

5<br />

La Vergne, lieu-dit à 3,5 km au sud-est <strong>de</strong> Bioule.<br />

6<br />

Les Castels, lieu-dit à 6 km au sud-est <strong>de</strong> Bioule.<br />

400


Conoguda causa sia qu’en Bernats <strong>de</strong> Batpalmas, e na Ricarts, sa moler, <strong>de</strong>ro lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota lor terra e<br />

<strong>de</strong> tota lor honor a Deu e a San Salvador e als habitadors <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, per lor arma salvar, e ma<br />

d’en Guillem lo capela, en Guillems lo capelas, aculic los ne en tot lo be fah <strong>de</strong> la gleisa.<br />

Testimoni: S. <strong>de</strong> Vilars, en Bernat <strong>de</strong> Roilac, en Arnauda <strong>de</strong>l Broll.<br />

Conoguda causa sia que n’Audiarts <strong>de</strong> La Verna <strong>de</strong>g a Deu e a la gleisa <strong>de</strong> Biule lo feus que na Caercina<br />

<strong>de</strong>l Gres ni sos marits teniu <strong>de</strong> leis, locals es l’airals <strong>de</strong>l Barri 2 e l’orts <strong>de</strong> la Broa <strong>de</strong>l valat e’l casal<br />

d’aqui meteis <strong>de</strong>tras lo castell, a sa fi, per Deu e per s’arma, e ma d’en Guillem lo capela. Aquest do<br />

autregec Guillems, sos fils.<br />

Testimoni: Ramons Salvatges, e Esteves <strong>de</strong> Vilars, en Ramons Julias, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle, en<br />

Ramon Verroll, e <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />

Conoguda causa sia que n’Amels Sicfres <strong>de</strong>c a Deu e a la gleisa <strong>de</strong> Biule III casals e’l casal <strong>de</strong>l Pesquer,<br />

lonc la Nausa, 3 a sa fi. Per aquests casals li <strong>de</strong>u om far so anniversari a la festa <strong>de</strong> San Nicholau. 4 Aquest<br />

do receup Guillem lo capelas.<br />

Testimoni: S. <strong>de</strong> Vilars, en Ramon Verroll, en Arnauda <strong>de</strong>l Broll, e <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />

Conoguda causa sia qu’en Audiarts <strong>de</strong> La Verna <strong>de</strong>c lo dreg el tort que avia e la parrochia <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong><br />

Biule, locals es lo <strong>de</strong>imes. Per eis caps lo <strong>de</strong>c Guillems, sos fils, el profergo a l’autar <strong>de</strong> San Salvador, e<br />

a la crots, ab voluntat d’en Guillem <strong>de</strong> Boisset, so marit, que y autrejec so que podia.<br />

Aquest do fes ab voluntat <strong>de</strong> sos homes <strong>de</strong>l castell. [A]quest do fes e ma d’en Guillem lo capela.<br />

Testimoni: Julia, en Borssacoll, en Ramons Salvatge, e’ls cavaers, e las donas <strong>de</strong>l castell, a per nom<br />

n’Uc <strong>de</strong>l Broll, en Pons Baudi, en Amel Sicfre, en Arnauda <strong>de</strong>l Broll. Per aquest do es receuta en tot lo<br />

be fah <strong>de</strong> la maiso <strong>de</strong> Moyssac assenespart <strong>de</strong> tots homes, que no au re que far el <strong>de</strong>ime, que ela avia, e<br />

la terra ni en la honor <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule.<br />

Conoguda causa sia qu’en Audiarts <strong>de</strong>l Castell, en Guillems, sos fils, <strong>de</strong>ro lo <strong>de</strong>ime que aviu en la<br />

parrochia <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, a Deu e a la gleisa <strong>de</strong> Biule.<br />

Testimoni: Guillem lo capela, en Bernat Guiral, e S. <strong>de</strong> Vilars, en Ramon Verroll, e <strong>de</strong>ls autres gran<br />

massa.<br />

Per aquest do los aom aculits en tot lo be fah <strong>de</strong> la gleisa.<br />

B.<br />

Dix donations faites en faveur <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule, et <strong>de</strong> Robert d’Albaroca, abé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, par les<br />

personnes nommees aux titres particuliers.<br />

Donation <strong>de</strong> Guillelme vicomtesse du droit qu’elle avoit au <strong>de</strong>cimaire <strong>de</strong> Pug Cavaler.<br />

En langage gascon avec la traduction.<br />

Carta <strong>de</strong> remembrament que na Guillelma la vescomtessa <strong>de</strong>g lo dreg e’l tort que avia el <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> Pug<br />

Cavaler <strong>de</strong>c a Deu et a San Salvador et als abitadors <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, et ma <strong>de</strong> Guillem lo capela.<br />

Testimoni: Esteve <strong>de</strong> Vilars, en Hug <strong>de</strong> Cantamerle, et Huc <strong>de</strong>l Broll.<br />

Per aquest do li <strong>de</strong>u far om so anniversari a leis et a’n Ugo <strong>de</strong> Larroca, so marit, a la festa Crispini et<br />

Crispiniani.<br />

Traduction<br />

1 Penne (Tarn, arr. Albi, canton Vaour), sur l’Aveyron.<br />

2 Pech du Barry, lieu-dit à 4 km au nord-est <strong>de</strong> Bioule.<br />

3 Clots <strong>de</strong> las Nauzes, lieu-dit à 3,5 km à l’est <strong>de</strong> Bioule, sur le bord <strong>de</strong> l’Aveyron.<br />

4 Le 6 décembre.<br />

401


Carta <strong>de</strong> ressouvenir que na Guillelme la viscomtesse donne le droit et le tort qu’elle avoit au <strong>de</strong>cimaire<br />

<strong>de</strong> Pug Cavaler a Dieu et a Son Sauveur et aux habitans <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule, en main <strong>de</strong> Guillaume le<br />

Prestre.<br />

Tesmoins: Estiene <strong>de</strong> Vilars, Hugues <strong>de</strong> Cantamerle, et Hugues du Broll<br />

Et pour ce don on luy doit faire son anniversaire a elle et a Hugues <strong>de</strong> la Roque, son mari, a la feste<br />

Crispini et Crispiniani.<br />

Donation <strong>de</strong> Peyronelle vicomtesse du consentement d’Arnaud son fils et <strong>de</strong> Braida sa fille <strong>de</strong> la disme<br />

qu’elle avoit sur l’honneur <strong>de</strong> la parroisse <strong>de</strong> Biule pour estre Religieuse du monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

Conoguda causa sia que na Poironela la viescomtessa <strong>de</strong>c lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota sa terra, et <strong>de</strong> tota sa honor<br />

que avia en la parrochia <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, ab amor et ab voluntat <strong>de</strong> tots sos homes. Aquest du<br />

autregec n’Arnaus Bernats, sos fils, et sa filla na Braida a Deu et a la gleisa <strong>de</strong> Biule, et a la maiso <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong>.<br />

Per aquest do la om receuta et la maiso <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> per morga et donat, et autrejat sa part . . . que sera<br />

faits ni dits, et a la maiso <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> e l’abas Rotberts d’Alba Roca l’an receup en Guillems lo Morgues,<br />

en Guillems lo . . .<br />

D’aquest do fo testimonis: Huc <strong>de</strong> Broll, en Arnauts Gauters, et Bernats <strong>de</strong> Monbo, en Audiars <strong>de</strong><br />

Laverna, en Aro auca, en . . . <strong>de</strong>l Castell, et <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />

Per sa voluntat volt mai dar la terra que na grossa tenia <strong>de</strong> leis aquesta terra <strong>de</strong>l Poh et <strong>de</strong> la<br />

Golbertia, et la terra <strong>de</strong> la Baireira, et feus que tenia lla vinareira ni Bernats sos fraire <strong>de</strong> leis.<br />

Traduction<br />

Soit chose conneüe que na Peyronille la vicomtesse donna la disme <strong>de</strong> toute la terre, et <strong>de</strong> tout l’honneur<br />

qu’elle avoit en la parroisse <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule, et ce du vouloir et consentement <strong>de</strong> tous ses hommes.<br />

Ce don octroya Arnaud Bernard, son fils, et sa fille na Brai<strong>de</strong>, a Dieu et a l’eglise <strong>de</strong> Biule et a la maison<br />

<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et pour ce don Robert d’Alba Roca, abé, Guillaume, le moine, et Guillaume le . . . l’ont<br />

receue pour religieuse en la maison <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et luy ont donné et octroyé sa part <strong>de</strong> tout ce qui sera<br />

fait et dit a la maison <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

De ce don sont tesmoins: Hugues <strong>de</strong> Broll, Arnaud Gauters, Bernard <strong>de</strong> Monbo, Audiarz <strong>de</strong> Laverne,<br />

en Acoauca, en . . . <strong>de</strong> Castell, et plusieurs autres.<br />

Plus <strong>de</strong> sa bonne volonté elle vouleut donner la terre que grosse tenoit d’elle la terre du Poh, et <strong>de</strong> la<br />

Golbertia, et la terre <strong>de</strong> Baireiro, et le fief que tenoit llavinereire, et Bernad son frere.<br />

Donation <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> la Riba <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux casals, qu’il avoit a la barta <strong>de</strong> la Riba pour le salut <strong>de</strong> son<br />

ame.<br />

Conoguda causa sia qu’en Bernats <strong>de</strong> la Riba <strong>de</strong>g et autrejet los dos casals que avia a la barta a la Riba, a<br />

Deu et a la gleisa <strong>de</strong> Biule, per sa arma a salvar, et ma d’en Guillem lo capela.<br />

Testimoni: S. <strong>de</strong> Vilars, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle, et <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />

Traduction<br />

Soit chose conneue que Bernard <strong>de</strong> la Riba donna et octroya les <strong>de</strong>ux casals qu’il avoit a la barta <strong>de</strong> la<br />

Riba, a Dieu et a l’eglise <strong>de</strong> Biule, pour le salut <strong>de</strong> son ame, en main <strong>de</strong> Guillaume le prestre.<br />

Tesmoins: S. <strong>de</strong> Vilars, Hugues <strong>de</strong> Cantamerle, et grand nombre d’autres.<br />

Donation <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> Biule <strong>de</strong> la disme <strong>de</strong> toute sa terre.<br />

Conoguda causa sia qu’en Bernats <strong>de</strong> Biule <strong>de</strong>c lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota sa terra a Deu et a la gleisa <strong>de</strong> Biule, e<br />

ma d’en Guillem lo capela.<br />

Testimoni: Ramon Salvatge, Arnaud Gauter, en Ponso Baudi, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle.<br />

402


Traduction<br />

Soit chose conneue que Bernard <strong>de</strong> Biule donna la disme <strong>de</strong> toute sa terre a Dieu et a l’eglise, en main<br />

<strong>de</strong> Guillaume le prestre.<br />

Tesmoins: Raymond Salvatge, Arnaud Gauter, Ponso Baudi, et Hugues <strong>de</strong> Cantamerle.<br />

Donation <strong>de</strong> Ratayrets et <strong>de</strong> Maenssa sa soeur <strong>de</strong> la disme <strong>de</strong> toute leur terre.<br />

Conoguda causa sia qu’en Ratairets et sa sor na Maenssa <strong>de</strong>ro et autregero lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota lor terra et<br />

<strong>de</strong> tota lor honor, a Deu et a San Salvador et als habitadors <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule.<br />

Testimoni: Guillem lo capela, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle, en Guillem <strong>de</strong> la Penha, et <strong>de</strong>ls autres gran<br />

massa.<br />

Traduction<br />

Soit choses conneue que Ratairets et sa soeur Maenssa donnerent et octroyerent la disme <strong>de</strong> toute leur<br />

terre et <strong>de</strong> toute leur honneur a Dieu et a Saint Sauveur et aux habitans <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule.<br />

Tesmoins: Guillaume le prestre, Hugues <strong>de</strong> Cantamerle, Guillaume <strong>de</strong> la Penha, et plusieurs autres.<br />

Donation <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> Batpalmas et <strong>de</strong> Richar<strong>de</strong> sa femme <strong>de</strong> la disme <strong>de</strong> tout leur honneur.<br />

Conoguda causa sia qu’en Bernats <strong>de</strong> Batpalmas, en Arricarts sa moler <strong>de</strong>ro lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota lor terra et<br />

<strong>de</strong> tota lor honor a Deu et a San Salvador et als habitadors <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, per lor arma salvar, e<br />

ma d’en Guillem lo capela, en Guillems la capelas, acu lo losne en tot lo befah <strong>de</strong> la gleisa.<br />

Testimoni: S. <strong>de</strong> Vilars, en Bernat <strong>de</strong> Roilac, en Arnauda <strong>de</strong>l Broll.<br />

Traduction<br />

Soit chose conneue que Bernard <strong>de</strong> Batpalmas et Richar<strong>de</strong> sa femme donnerent la disme <strong>de</strong> toute leur<br />

terre et <strong>de</strong> toute leur honneur a Dieu et a Saint Sauveur et aux habitans <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule pour le salut<br />

<strong>de</strong> leurs ames, en main <strong>de</strong> Guillaume le prestre, lequel les receut dans tout le bienfait <strong>de</strong> l’eglise.<br />

Tesmoins: S. <strong>de</strong> Vilars, Bernard <strong>de</strong> Roilac, Arnau<strong>de</strong> du Broll.<br />

Donation d’Audiarts <strong>de</strong> Laverna du fief que Caercina <strong>de</strong>l gres tenoit <strong>de</strong> luy.<br />

Conoguda causa sia que n’Audiarts <strong>de</strong> Laverna <strong>de</strong>g a Deu et a la gleisa <strong>de</strong> Biule lo feus que na Ercina<br />

<strong>de</strong>l Gres ni sos marits teniu <strong>de</strong> leis locals es lairals <strong>de</strong>l Barri et lorts <strong>de</strong> la Broa <strong>de</strong>l vabat el casal daqui<br />

meteis <strong>de</strong> tras lo Castell a sa fi per Deu et per sa arma, et ma d’en Guillem lo capela. Aquest do autreget<br />

Guillems sos fils.<br />

Testimoni: Ramons Salvatges, et Esteves <strong>de</strong> Vilars, en Ramons Julias, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle, en<br />

Ramon Veirol, et <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />

Traduction<br />

Soit chose conneue qu’Audiars <strong>de</strong> Laverna donna a Dieu et a l’eglise <strong>de</strong> Biule le fief que Ercina <strong>de</strong>l<br />

Gres et son mari tenoient d’elle, qui est le domaine du Barri, et le jardin <strong>de</strong> la Broa du fossé, et le casal<br />

du mesme lieu, qui est <strong>de</strong>rriere le Chateau, et ce a la fin <strong>de</strong> ses jours pour Dieu et pour son ame, en main<br />

<strong>de</strong> Guillaume le prestre. Ce don octroya Guillaume son fils.<br />

Tesmoins: Ramond Sauvage, Estiene <strong>de</strong> Vilars, Ramond Julian, Hugues <strong>de</strong> Cantamerle, Ramond<br />

Veirol, et plusieurs autres.<br />

Donation d’Amals Sicfres <strong>de</strong> trois casals al casal <strong>de</strong>l Pesquer.<br />

403


Conoguda causa sia qu’en Amels Sicfres <strong>de</strong>c a Deu et a la gleisa <strong>de</strong> Biule tres casals el casal <strong>de</strong>l<br />

Pesquer, lonc la Nausa a sa fi per aquests casals li Deu om far son anniversari a la festa <strong>de</strong> San Nicholau.<br />

Aquest do recep Guillem lo capelas.<br />

Testimoni: S. <strong>de</strong> Vilars, en Ramon Verroll, en Arnauda <strong>de</strong>l Broll, et <strong>de</strong>ls autres gras massa.<br />

Traduction<br />

Soit choses conneu qu’Amels Sicfres donna a Dieu et a l’eglise <strong>de</strong> Biule trois casals et le casal du<br />

Pesquer, le long <strong>de</strong> la Nausa, et ce a la fin <strong>de</strong> ses jours. Et pour ces casals on luy doit faire son<br />

anniversaire a la feste <strong>de</strong> Saint Nicolas. Ce don receut Guillaume le prestre.<br />

Tesmoins: S. <strong>de</strong> Vilars, Ramond Verroll, Arnauda du Brol, et plusieurs autres.<br />

Donation d’Audiarts <strong>de</strong> Laverna <strong>de</strong>s dismes qu’il avoit en la paroisse <strong>de</strong> Biule.<br />

Conoguda causa sia qu’en Audiarts <strong>de</strong> Laverna <strong>de</strong>c lo dreg e’l tort que avia e la parrochia <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong><br />

Biule locals es lo <strong>de</strong>imes Pereis caps lo <strong>de</strong>c Guillems sos fils et pro fergo a l’autar <strong>de</strong> San Salvador et a<br />

la crots ab voluntat d’en Guillem <strong>de</strong> Boisset so marit, que y autrejet so que podia.<br />

Aquest do fes ab voluntat <strong>de</strong> sos homes <strong>de</strong>l castell. Aquest do fes e ma d’en Guillem lo capela.<br />

Testimoni: Julia en Borssacoll, en Ramons Salvatge els Cavaers, et las donas <strong>de</strong>ll castell a per nom<br />

n’Uc <strong>de</strong>l Broll, en Pons Baudi, en Amel Sicfre, en Arnauda <strong>de</strong>l Broll.<br />

Per aquest do es receuta en tot lo befah <strong>de</strong> la maiso <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> assenespart <strong>de</strong> tots homes, que non<br />

aur que far el <strong>de</strong>ime, que ela avia, et la terra ni en la honor <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule.<br />

Traduction<br />

Soit chose conneue qu’Audiars <strong>de</strong> Laverna donna le droit et le tort qu’elle avoit en la parroisse <strong>de</strong><br />

l’eglise <strong>de</strong> Biule, qui est la disme, et en outre elle donna et offrit Guillaume son fils a l’autel, et a la<br />

Croix <strong>de</strong> Saint Sauveur, du vouloir <strong>de</strong> Guillaume <strong>de</strong> Boisset, son mari, qui y octroya ce qu’il pouvoit.<br />

Ce don fut fait du vouloir <strong>de</strong> ses hommes du chateau en main <strong>de</strong> Guillaume le prestre.<br />

Tesmoins: Julian en Borssacol, Ramond Sauvage le Cavier, et la dame du chateau a pour nom Nui du<br />

Brol, Pons Baudi, Amel Sicfre, et Arnau<strong>de</strong> du Brol.<br />

Et pour ce don elle est receue dans tout le bienfait <strong>de</strong> la maison <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, sans qu’aucuns hommes<br />

ayent aucune part ni rien a voir dans la disme qu’elle avoit dans la terre et honneur <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule.<br />

Donation d’Audiarts <strong>de</strong> Castel et <strong>de</strong> Guillaume son fils <strong>de</strong> la disme qu’ils avoient en la parroisse <strong>de</strong><br />

Biule.<br />

Conoguda causa sia qu’en Naudiarts <strong>de</strong>l Castell, en Guillem sos fils, <strong>de</strong>ro la <strong>de</strong>ime que aviu en la<br />

parrochia <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, a Deu et a la gleisa <strong>de</strong> Biule.<br />

Testimoni: Guillem lo capela, en Bernat Guiral, et S. <strong>de</strong> Vilarts, en Ramon Verroll, et <strong>de</strong>ls autres gras<br />

massa.<br />

Per aquest do los a am aculits en tot lo befah <strong>de</strong> la gleisa.<br />

Traduction<br />

Soit chose conneue qu’Audiars <strong>de</strong> Castel, et Guillaume son fils donnerent la disme qu’ils avoient dans la<br />

parroisse <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule, a Dieu et a l’eglise <strong>de</strong> Biule.<br />

Tesmoins: Guillaume le prestre, Bernard Guiral, S. <strong>de</strong> Vilarts, Ramond Verrol, et plusieurs autres.<br />

Et pour ce don on les a receus dans tout le bien fait <strong>de</strong> l’eglise.<br />

C.<br />

404


Sans date. Guillemete Vicomtesse donna à l’Eglise <strong>de</strong> Bieulé le droit qu’elle avoit a la dixme <strong>de</strong> Pech<br />

Cavalier, cette piece est un memoire ancien <strong>de</strong> cette donation & <strong>de</strong> plusieurs autres en faveur <strong>de</strong><br />

l’Eglise <strong>de</strong> Bieulé <strong>de</strong>s pretentions qu’ils avoint sur la dixme.<br />

N°. 5233.<br />

D.<br />

Hugues Laroque & sa femme donnerent á l’Eglise <strong>de</strong> Bieulé la dixme qu’il avoint, & autres particuliers<br />

donnerent <strong>de</strong> meme. Sans date.<br />

N°. 5234.<br />

405


Donation d’un bien par Raimond <strong>de</strong> Marcaut.<br />

ABBATIAT DE BERTRAND<br />

(1176-...)<br />

298.<br />

1176, 15 mai<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 15r.<br />

B.<br />

Sciendum est quod Raimundus <strong>de</strong> Marcaut in presencia Bertranni, abbatis Moysiacensis, et domni Petri<br />

Sancti Andree, prioris Tolose, dimisit ac solvit et reliquit integre batham <strong>de</strong> borriana quam tenebat, in<br />

manu jam dicti abbatis et in manu Seguini <strong>de</strong> Marcaissag, prioris ecclesie Sancti Salvatoris, in omni vita<br />

sua.<br />

Hujus absolucionis sunt testes Seguinus <strong>de</strong> Sancto Cirico, Bertrannus Sancti Andree, Unald <strong>de</strong><br />

Meissones, Willelmus <strong>de</strong>l Bosqued, Bernardus <strong>de</strong> Lavaur, et B. Gros, et alii multi.<br />

Facta carta idus Madii, anno Domini M.C.LXXVI, Lodoyco rege Francorum regnante, R. comite<br />

Tolosano.<br />

Petrus scripsit.<br />

406


299.<br />

1177<br />

Donation par Gausbert <strong>de</strong> Perges <strong>de</strong> l’église Saint-Ansbert et oblation <strong>de</strong> ses fils Bernard et<br />

Guillaume.<br />

A. Original: ADTG, G 612.<br />

A.<br />

Mention dorsale ancienne: Emptio ecclesie Sancti Ansberti anno Domini M° CLXXVI.<br />

Sciendum est quod Gauzbertus <strong>de</strong> Pertica <strong>de</strong>dit jure hereditario Bernardo filio suo et Willelmo fratri<br />

ejus, totum illud jus quod habebat in ecclesia Sancti Ansberti et in <strong>de</strong>cimis et in obliis et in omnibus<br />

<strong>de</strong>nique dominacionibus suis, cis Tarnum et ultra Tarnum, in omni scilicet honore Sancti Ansberti.<br />

Et predictos filios cum omni supradicta hereditate sua obtulit et donavit monacos Domino Deo et<br />

beatis apostolis ejus Petro et Paulo et æcclesie Moysiacensi, in perpetuum, in manu domni Bertranni<br />

Moysiacensis abbatis.<br />

Tali scilicet pacto quod, si predictus Guillelmus monacatum recusaverit, unus <strong>de</strong> aliis fratribus cum<br />

vestibus suis et cum lecto suo, pro hac supradicta donacione, in æcclesia Moysiacensi monacus<br />

recipiatur. Quod si omnes alii fratres monacatum recusaverint, predictus Gauzbertus cum vestibus<br />

quoque suis pro recusante filio monacus recipiatur. Set et si ipse Gauzbertus monacus fieri vel noluerit<br />

vel non potuerit, tota predicta hereditas erit suprascripti Bernardi et per eum Moysiacensis æcclesie in<br />

perpetuum.<br />

Et sit notum presentibus et futuris hominibus quod omnis hec suprascripta hereditas erat in pignus<br />

pro XXV marchis argenti et ecclesia Moysiacensis solvit et <strong>de</strong>liberavit et reddidit XXV marchas argenti<br />

Geraldo probo homini, qui predicta hereditatem habebat in pignus.<br />

Huius rei testes sunt Amblardus, prior claustrensis; Petrus <strong>de</strong> Conorgas, camararius; Petrus <strong>de</strong><br />

Maurencs; 1 Raimundus <strong>de</strong> Fezilgs; Petrus <strong>de</strong> Taner; Geraldus <strong>de</strong> la Capela; Geraldus <strong>de</strong> Pescadoiras;<br />

Costantinus; Raimondus Bos; Raimondus <strong>de</strong> Tolosa; Bernardus Raimondu. Laici: Durannus Mercers;<br />

Poncius Fortaiz; Boacerius; Reinaudus Pasa Joglars; Willelmus Bernardi, scriba; Bernardus <strong>de</strong> Lantars<br />

iuvenis; Willelmus <strong>de</strong> Castilo; Raimondus <strong>de</strong> Castilo; Ugo <strong>de</strong> la Valeta; Durannus <strong>de</strong> Bodor.<br />

Arnaudus communis notarius <strong>de</strong> Moysiaco scripsit.<br />

Anno ab Incarnatione Domini M. C. LXXVI, regnante Ludovico rege Francorum, Raimondo<br />

Tolosano comite, G. Caturcensi episcopo. 2<br />

1 Petrus <strong>de</strong> Maurencs figure dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Castelsarrasin (1156) comme cellérier <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong>.<br />

2 Gérald III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> (1151) à (1200).<br />

407


300.<br />

1178<br />

Donation par Seguin <strong>de</strong> Marcaissag <strong>de</strong> l’honneur <strong>de</strong> La Poularie.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy .....<br />

B.<br />

...........................<br />

408


301.<br />

1179<br />

Lettre adressée aux fidèles du diocèse <strong>de</strong> Cahors au nom <strong>de</strong> l’évêque Géraud IV Hector,<br />

concernant l’excommunication d’après les décrets du pape Alexandre III.<br />

B.<br />

.........<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XII e siècle: Paris, BN, ms. lat. 1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s actes<br />

transcrits vers le milieu du XII e siècle), f. 117v.<br />

409


302.<br />

1271, 17 septembre<br />

Le bailli et les consuls <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> se mettent sous la protection du roi Philippe III.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “l’original en parchemin trouvé aux archives <strong>de</strong> l’abaye <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong>”: Doat 127, f. 79r-80v.<br />

B.<br />

Illustrussimo domino suo, domino Philippo, Dei gratia serenissimo regi Francorum, humiles ejus<br />

subditi, bajulus et consules villæ Moissiaci, diocesis Caturcensis, se ipsos ad voluntatis suæ beneplacita,<br />

cum omni promptitudine famulatus, quoniam inclitæ famæ celebritas et evi<strong>de</strong>ns rei veritas per orbem<br />

terrarum longé lateque difusa regnum Francorum et dominium super alia regna fi<strong>de</strong>lium tanquam<br />

nobilissimum justissimum ac clementissimum merito præfert, prædicat et extollit et tam nos quam<br />

nostra comunitas uti corpus sine capite, populus sine principe, oves sine pastore, pupilli absque patre<br />

simus amisso domino nobis pro his omnibus respon<strong>de</strong>nte ad vestræ regiæ majestatis celsitudinem totis<br />

<strong>de</strong>si<strong>de</strong>riis et conatibus tanquam ad tutum refugium accurrentes ei<strong>de</strong>m quanto valemus affectuosius vobis<br />

et humilius suplicamus, quatinus tam nos quam communitatem nostram et villam in vestræ ditionis<br />

potestatem, protectionem et regimen dignemini recipere et in perpetuum regnare, recordantes dicti<br />

domini nostri comitis Alfonsi mellifluæ memoriæ <strong>de</strong> stirpe regia Francorum progeniti clementiam,<br />

justitiam bonificientiam et honorem nullius alterius juventis dominium volumus nisi nostrum speramus<br />

siqui<strong>de</strong>m <strong>de</strong> misericordia Dei nostri, quod sicut sub præ dicto domino nostro avunculo nobis omnia<br />

prospere successerunt, sic subjectis nobis vestro dominio eveniet divina clementia feciliter annuente,<br />

quod cum indubitanter credamus villam nostram ad vestrum dominium pertinere iterato nos prædicti<br />

Omnipotentis misericordia observamus, ut nullomodo permittatis, quod villa ad alicuius alterius clerici<br />

vel laixi regularis, vel secularis dominium tranferatur optimê, et in perpetuum populo vobis comisso vos<br />

conservet dominus Jesus Christus.<br />

Datum Moyssiaci <strong>de</strong>cimo quinto kalendas octobris anno Domini millesimo ducentesimo<br />

septuagesimo primo.<br />

410


ACTES SANS DATE<br />

316.<br />

Donation par Hugues d’une bor<strong>de</strong> à Pech Loubal, sous Tissac, et une vigne à Pech Auriol dans la<br />

paroisse <strong>de</strong> Saint-Martin.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 64.<br />

B.<br />

64. hugues donne au Monastere susd. une bor<strong>de</strong> qui est a pech Loubal 1 dans la vicairie <strong>de</strong> tissac aux<br />

conditions y exprimées. plus quatre dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne a pech auriol paroisse <strong>de</strong> S. t Martin.<br />

317.<br />

Donation par Arnauld <strong>de</strong> Canves <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Tessonières.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 65.<br />

B.<br />

65. Arnauld <strong>de</strong> Canves donne Son alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Taissonieres. 2<br />

Donation par Vassallus du mas <strong>de</strong> Marnac.<br />

318.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “un cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin”: Doat 131, f. ----<br />

-------<br />

C. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 68.<br />

B.<br />

Ego in Christi nomine Vassallus 3 dono Domino Deo et Sancto Petro in monasterio Moysiaco illum<br />

meum mansum <strong>de</strong> Marnag, quem ego comparavi <strong>de</strong> Servado <strong>de</strong> Frida Costa triginta solidis <strong>de</strong> <strong>de</strong>nariis,<br />

sicut ego aut ullus homo per me tenet, totum et ab integro, dono predictum ad locum et cunctis ibi<strong>de</strong>m<br />

1<br />

Peut-être Pech Clavel, au nord <strong>de</strong> Tissac.<br />

2<br />

Tessonniers, à l’est <strong>de</strong> Réalville, sur la commune <strong>de</strong> Cayrac (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Caussa<strong>de</strong>). Cf. acte<br />

90 (ci-<strong>de</strong>ssous).<br />

3<br />

De toute évi<strong>de</strong>nce, le mot ‘Vassallus’ ne désigne pas un vassal, mais est un nom propre.<br />

411


Deo servientibus, ut perhenniter habeant, teneant, possi<strong>de</strong>ant, pro anima mea et pro animabus patris mei<br />

et matris meæ seu omnium parentum meorum.<br />

C.<br />

68. Donation du mas <strong>de</strong> Marnac acheté 80 sols <strong>de</strong> <strong>de</strong>niers par Vassallus qui le donne a qui <strong>de</strong>ssus.<br />

319.<br />

Donation par Boson et sa femme <strong>de</strong> l’aleu <strong>de</strong> Cayrono et d’une vigne à Castlarou, et oblation <strong>de</strong><br />

leur fils Seguin.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 70.<br />

B.<br />

70. Boson & sa femme donnent au Monastere susd. leur fils Seguin avec l’alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Cayrono, quatre<br />

dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne a Castlarou. 1<br />

320.<br />

Donation par Ramnulfe <strong>de</strong> biens à Basseville, dans la paroisse <strong>de</strong> Saint-Vincent.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 73.<br />

B.<br />

73. Ramnulfe donne Son honneur <strong>de</strong> Basseville & <strong>de</strong> terres & <strong>de</strong> vignes, dans la paroisse <strong>de</strong> S. t Vincent.<br />

321.<br />

Donation par Guillaume <strong>de</strong> Bernard du mas d’Estravol.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 74.<br />

B.<br />

74. Guill. <strong>de</strong> Bernard vend a Gerau<strong>de</strong> son mas dit d’Estravol pour le prix <strong>de</strong> cinq Sols qu’elle lui a<br />

payé.<br />

1 La Cayrone doit se trouver dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Aureil: voir ci-<strong>de</strong>ssous, acte 4305. Il s’agit peut-être <strong>de</strong> Caubranes.<br />

Castlarou pourrait être Le Coustal, à 1 km au nord-est <strong>de</strong> Saint-Aureil.<br />

412


322.<br />

Donation par Aimeric <strong>de</strong> Bossad d’un pré et d’une albarè<strong>de</strong>.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 76.<br />

B.<br />

76. Aimeric <strong>de</strong> Bossad donne un pré & albare<strong>de</strong>.<br />

323.<br />

Donation par Isarn <strong>de</strong> Raimond et A<strong>de</strong>laï<strong>de</strong>, sa femme, <strong>de</strong> vignes et terres dans l’alleu <strong>de</strong><br />

Tremoledo, paroisse <strong>de</strong> Saint-Genès.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 77.<br />

B.<br />

77. isarn <strong>de</strong> Raimond & A<strong>de</strong>lai<strong>de</strong> sa femme donnent a qui <strong>de</strong>ssus trois dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne & <strong>de</strong>ux<br />

sesterées <strong>de</strong> terre dans l’alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> tremoledo paroisse <strong>de</strong> S. t Geniez. 1<br />

Diverses donations.<br />

324.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 78.<br />

B.<br />

78. diverses donations <strong>de</strong> vignes, terres, jardins, droit <strong>de</strong> peche dans le tarn a la poularie, autre droit <strong>de</strong><br />

peche, Bor<strong>de</strong> d’Estravol cy<strong>de</strong>ssus nommée, Plus achat d’un mas a S. t Laurent fait par le Monastere, &<br />

<strong>de</strong> la vicairie <strong>de</strong> Aondanse, cet article contient un grand nombre <strong>de</strong> donations ventes achat & echanges<br />

la pluspart & tous memes inconnus pour n’etre fixes par les confronts & s’il y a quelque confr. elle est<br />

fort obscure partant inutile.<br />

1 Saint-Genès, sur la commune <strong>de</strong> Castelferrus (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave), sur<br />

l’ancien confluent <strong>de</strong> la Garonne et <strong>de</strong> la Gimone, aujourd’hui sur la Gimone; ou: Saint-Géniès, lieu-dit et cimetière à 2,5 km<br />

à l’est <strong>de</strong> Montcuq.<br />

413


325.<br />

Notice sur la donation par Oddo <strong>de</strong> Sainte-Marie, <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> La Poularie, et d’une autre terre<br />

par Raimond <strong>de</strong> Durfort.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Copie du XVII e siècle d’après “un cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles”: Doat 131, f. ------<br />

B.<br />

Ad illam Pullariam.<br />

Oddo <strong>de</strong> Sancta Maria, pro sepultura Raimundi fratris sui, <strong>de</strong>dit Sancto Petro in monasterio Moissiaco et<br />

habitatoribus ejus, illam terram quæ est inter ripam Tarni et vineas Sancti Petri, et ex alia parte<br />

<strong>de</strong>terminatur cum terra illorum <strong>de</strong> Durfort. Et ipsam terram <strong>de</strong> Durfort, cum alia terra quæ est subtus<br />

vineas Sancti Petri ex parte Garonnæ <strong>de</strong>dit Raimundus <strong>de</strong> Durfort Sancto Petro et habitatoribus ejus<br />

Moissiaco, ut habeant et teneant in perpetuum, et accepit <strong>de</strong>cem solidos a Stephano cellarario.<br />

Arimannus filius ejus laudavit.<br />

326.<br />

Donation par Bernard <strong>de</strong> Gairald <strong>de</strong> son honneur dans la ville <strong>de</strong> Layrac.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 79.<br />

B.<br />

79. Bernard <strong>de</strong> Gairald a donné au Monastere aprez sa mort l’honneur qu’il jouissoit a titre <strong>de</strong> fief<br />

mouvant du monastere, lequel honeur est dans la ville d’alairac.<br />

327.<br />

Etat <strong>de</strong>s cens à lever dans la paroisse <strong>de</strong> Saint-Laurent.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 80.<br />

B.<br />

80. C’est un memoire ou espece <strong>de</strong> lieve <strong>de</strong> ce qui est dû parles re<strong>de</strong>vables ou emphytheotes dans la<br />

par. e <strong>de</strong> S. t Laurents. intitulé census S. Laurentii.<br />

Etat <strong>de</strong>s cens à lever à Caufourn.<br />

328.<br />

414


A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 81.<br />

B.<br />

81. Cens & oblies <strong>de</strong> la ville <strong>de</strong> Caufourn mises en <strong>de</strong>tail.<br />

329.<br />

Donation par Raimond Raini <strong>de</strong> sa vigne au-<strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> l’église Saint-Michel.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 82.<br />

B.<br />

82. Raimond Raini donne en aumone au Monastere la vigne qui est dans la montagne au <strong>de</strong>ssus <strong>de</strong><br />

l’Eglise <strong>de</strong> S. t Michel.<br />

Donation <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> la Poularie.<br />

330.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 83.<br />

B.<br />

83. Donation du terroir <strong>de</strong> la Poularie 1 a Lizac.<br />

331.<br />

Donation par Durand d’Escaunel <strong>de</strong> terre et vigne à Lizac.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 84.<br />

B.<br />

84. Donation <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> Durand d’Escaunel terre & vigne a Lizac.<br />

1 Poulariot, voir acte 78 (ci-<strong>de</strong>ssus).<br />

415


Etat <strong>de</strong>s rentes à lever.<br />

332.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 87.<br />

B.<br />

87. Etat ou lieve <strong>de</strong>s rentes.<br />

333.<br />

Donation <strong>de</strong> l’alleu d’Assenal, dans la paroisse <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Gemilac.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Mentionné d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 15v.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 89.<br />

B.<br />

Honor <strong>de</strong> Asenal.<br />

C.<br />

89. Donation <strong>de</strong> l’alo<strong>de</strong> d’assenal paroisse <strong>de</strong> S. t Pierre <strong>de</strong> Gemilac. 1<br />

Donation <strong>de</strong>s alleus <strong>de</strong> Terralis et <strong>de</strong> Tassonieres.<br />

334.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 90.<br />

B.<br />

90. alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> terralis & Tassonieres 2 données au Monastere. 3<br />

335.<br />

1 Peut-être Les Azémars, à 4 km au nord-est <strong>de</strong> Gémil.<br />

2 Peut-être La Treille et Tessonniers, lieux-dits <strong>de</strong> la commune <strong>de</strong> Cayrac (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton<br />

Caussa<strong>de</strong>).<br />

3 cf. acte 65 (ci-<strong>de</strong>ssus).<br />

416


Donation <strong>de</strong>s alleus <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> et <strong>de</strong> Noaillac, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 91.<br />

91. alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> 1 donnée alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Noaillac 2 dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse.<br />

Donation <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Valle Orseria.<br />

336.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 94.<br />

94. donation <strong>de</strong> l’alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Valle orseriâ.<br />

337.<br />

Donation par Guillaume <strong>de</strong> Vilarens du mas <strong>de</strong>l Colombier.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 98.<br />

98. Guillaume <strong>de</strong> Vilarens donna le mas dit <strong>de</strong>l Colombier avec les terres & vignes <strong>de</strong>pendantes<br />

d’icelui.<br />

Donation par Raimond <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Loupiac.<br />

338.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 99.<br />

99. Raimond donna l’alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Loupiac size dans le dioceze <strong>de</strong> Caors renfermée Sous les confronts y<br />

marquez.<br />

1 Lagar<strong>de</strong> Haute, lieu-dit à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />

2 Peu-être Aunac, à 1,5 km au sud-est <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />

417


339.<br />

Donation par Guillaume Garsias <strong>de</strong> sa terre <strong>de</strong> Brolio.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 602, acte 103.<br />

103. Guillaume Garsias donna toute sa terre <strong>de</strong> Brolio.<br />

340.<br />

Donation par Arnaud <strong>de</strong> Laperge <strong>de</strong> la Bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> Nogario.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, acte 9.<br />

9. Donation <strong>de</strong> la Bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> Nogario par Arnaud <strong>de</strong> Laperge.<br />

Donation par Gaubert <strong>de</strong> l’honneur <strong>de</strong> Val Pa<strong>de</strong>rn, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Nazaire.<br />

341.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, acte 10.<br />

10. Gaubert donne l’honneur dite <strong>de</strong> Valpa<strong>de</strong>rn dans la viguerie <strong>de</strong> S. t Nazaire. 1<br />

342.<br />

Donation par Raimond <strong>de</strong> Narazag <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Genès.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, acte 20.<br />

1 Peut-être Les Pradines, à 1,5 km au sud-est <strong>de</strong> Saint-Nazaire-<strong>de</strong>-Valentane.<br />

418


20. Raimond <strong>de</strong> Narazag donne l’Eglise <strong>de</strong> S. t Geniés size dans le Dioceze <strong>de</strong> Toulouse sur la Garonne. 1<br />

il manque quelques feuillets.<br />

Donation <strong>de</strong> l’alleu Comtal.<br />

343.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, acte 23.<br />

23. Donation <strong>de</strong> l’alo<strong>de</strong> Comtal.<br />

344.<br />

Donation par Guitard, prêtre, <strong>de</strong> la vigne <strong>de</strong> Tremulledo.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, acte 41.<br />

41. Guitard Pretre donna la vigne <strong>de</strong> tremulledo. 2<br />

Donation par Lambert <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Valver.<br />

345.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, acte 43.<br />

43. Lambert donna l’alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Valver.<br />

Donation par Austend et sa femme <strong>de</strong> la vigne d’Anglars, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />

A. Original perdu.<br />

346.<br />

1 Saint-Genès, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelferrus (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-<br />

Grave), sur la Gimone, près <strong>de</strong> son confluent avec la Garonne. Les sarcophages déposés à <strong>Moissac</strong> proviennent <strong>de</strong> Saint-<br />

Genès.<br />

2 Le Trémoulet, lieu-dit à 1 km au sud-ouest <strong>de</strong> Castelnau-Montratier; il y a aussi un lieu-dit Tremoledo, dans la paroisse <strong>de</strong><br />

Saint-Genès.<br />

419


B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, acte 47.<br />

47. Austend & sa femme donnent une dinera<strong>de</strong> <strong>de</strong> vigne dite <strong>de</strong> Anglars dans la viguerie <strong>de</strong> S. t Urcisse. 1<br />

Donation par Amelius Guido <strong>de</strong> son alleu d’Anglars, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />

347.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, acte 48.<br />

48. Amelius guido donna Son alo<strong>de</strong> d’anglars dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse.<br />

Etat <strong>de</strong>s cens à lever dans le Quercy.<br />

348.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, acte 49.<br />

49. Etat <strong>de</strong>s cens que le Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> avoit dans le Querci.<br />

349.<br />

Donation par Bernard <strong>de</strong> Roculis du mas <strong>de</strong> Nagrin et du mas <strong>de</strong> L’Estelou, dans la paroisse <strong>de</strong><br />

Saint-Marcel.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, acte 51.<br />

51. Bernard <strong>de</strong> Roculis donna le mas dit nagrin scavoir le fief & la viguerie qui est dans le dioceze<br />

d’Alby paroisse <strong>de</strong> S. t Marcel. plus dans la meme paroisse le mas <strong>de</strong> L’Estelou.<br />

Donation <strong>de</strong> la Bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>ls Cazals.<br />

1 Peut-être Langla<strong>de</strong>, à 1,5 km à l’ouest <strong>de</strong> Tréjouls.<br />

350.<br />

420


A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, acte 52.<br />

52. Bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>ls Cazals donnée a S. t pierre.<br />

Donation par Aymar Gausbert, à l’occasion <strong>de</strong> sa conversion au Ségur, <strong>de</strong> vignes et vignobles.<br />

351.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />

Andurandy 603, acte 53.<br />

53. Aymar Gausbert se fit Moine au prieuré <strong>de</strong> Ségur a donne ses vignes & vignobles a S. t pierre <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong>.<br />

Donation par Pons <strong>de</strong> Pierre et Bégon, faite au prieuré du Ségur, <strong>de</strong> tous leurs biens.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 606.<br />

352.<br />

Pons <strong>de</strong> Pierre Begon donnent au prieuré <strong>de</strong>l Segur tous leurs biens, bois, hommes & femmes a eux<br />

appartenans. Sans date. Nota, l’esclavage etoit alors en usage.<br />

N°. 606.<br />

Donation par Aimeric <strong>de</strong> Bozed <strong>de</strong>s mas <strong>de</strong> Lespinasse et du Bosc, et du capmas <strong>de</strong> Cannet.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 607.<br />

353.<br />

Donation, sans date, du mas <strong>de</strong> Lespinasse par Aymeric <strong>de</strong> Bozed & du mas <strong>de</strong>l Bos par led. Aymeric<br />

lequel mas du Bos etoit cy <strong>de</strong>vant possedé par pelissier & Raingar<strong>de</strong> sa femme. Donation encore du<br />

capmas <strong>de</strong> Cannet.<br />

N°. 607.<br />

354.<br />

421


Donation par Pons <strong>de</strong> Raimond, faite au prieuré <strong>de</strong> Ségur, d’un capmas.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 608.<br />

Sans date, Donation d’un capmas fait par Pons <strong>de</strong> Raimond a S. t pierre <strong>de</strong>l Segur lequel capmas etoit<br />

tenu par Bernard <strong>de</strong>l Razal.<br />

N°. 608.<br />

355.<br />

Oblation par G. Elie et donation <strong>de</strong> tous ses biens à Raimond, prieur <strong>de</strong> Duravel et à l’église <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong>.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4278 et 4279.<br />

G. Elie se donna lui meme & tous ses biens a Raimond prieur <strong>de</strong> Duravel & a l’Eglise <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>,<br />

donna ses biens meubles & immeubles a la charge par led. prieur <strong>de</strong> faire dans lad. Eglise certains<br />

offices en certaines fetes <strong>de</strong> l’année. Sans datE. N°. 4278 Et 4279.<br />

356.<br />

Donation par Gausbert et Raigard, sa femme, du mazage <strong>de</strong> Montmilice dans la viguerie <strong>de</strong><br />

Flaugnac. 1<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: Andurandy<br />

603, acte 34.<br />

C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4303.<br />

Gausbert & Raigar<strong>de</strong> sa femme donnerent au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> tout le mazage dit Montmilice<br />

dans la vicairie <strong>de</strong> flauniac diocese <strong>de</strong> Caors, conf. d’un coté avec l’honneur <strong>de</strong> Raganfroy, d’autre coté<br />

S. t Pierre <strong>de</strong> Pa<strong>de</strong>rn 2 & d’autre coté chemins publics. plus une vigne <strong>de</strong> quatre dinera<strong>de</strong>s. tres vieux<br />

sans datte.<br />

N°. 4303.<br />

Donation par Bolou et sa femme d’un alleu dit Lacairone, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Aureil.<br />

1 Flaugnac (Lot, arr. Cahors, canton Castelnau-Montratier).<br />

2 Probablement Pern, village à 6 km au nord <strong>de</strong> Flaugnac.<br />

357.<br />

422


A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4305.<br />

Bolou & sa femme donnent a L’Abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> une alo<strong>de</strong> dite Lacairone & trois dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> terre<br />

& vigne dans la viquerie <strong>de</strong> S. t Aurel, dans datte.<br />

N°. 4305.<br />

Donation faite au prieuré <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>, par Raimond <strong>de</strong> Pierre, d’un alleu à Sallèles.<br />

A. Original perdu.<br />

B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6318.<br />

Autre donation a lad. Eglise par Raimond <strong>de</strong> pierre d’une alo<strong>de</strong> dans le lieu <strong>de</strong> Salelle Sans date.<br />

N° 6318.<br />

358.<br />

423


ANNEXE<br />

ANALYSE DE QUATRE FRAGMENTS DE CARTULAIRE<br />

PAR ANDURANDY (1730)<br />

Dans son Répertoire <strong>de</strong>s archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, Andurandy analyse les actes contenus dans<br />

quatre fragments <strong>de</strong> cartulaire, aujourd'hui perdus. Les <strong>de</strong>ux premiers fragments (N° 602 et 603)<br />

proviennent d'un même volume, démantelé pour <strong>de</strong>s raisons inconnues; ce cartulaire a dû être composé<br />

au début du XII e siècle, à la fin <strong>de</strong> l'abbatiat d'Ansquitil, l'acte le plus récent étant <strong>de</strong> 1110 (N° 602, acte<br />

112). Le troisième fragment (N° 604) contient <strong>de</strong>s actes établis entre 1053 et 1087, en général <strong>de</strong>s<br />

donations importantes, dont plusieurs faites aux <strong>de</strong>ux monastères, <strong>Moissac</strong> et Cluny. Le quatrième<br />

fragment (N° 605) contient <strong>de</strong>ux bulles et <strong>de</strong>ux actes concernant Villeneuve.<br />

Trois autres fragments <strong>de</strong> cartulaire ont été conservés. Le premier, conservé aux Archives<br />

Départementales <strong>de</strong> Tarn-&-Garonne (G 571), compte seulement <strong>de</strong>ux feuilles. Il est <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong><br />

moitié du XII e siècle. Ensuite, sous la cote G 569 I, les Archives Départementales <strong>de</strong> Tarn-&-Garonne<br />

conservent un fragment du début du XII e siècle, qu'Andurandy analyse sous le numéro 1656. Enfin, un<br />

<strong>de</strong>rnier fragment (G 569 II), qu'Andurandy ne connaît pas, remonte à la secon<strong>de</strong> moitié du XII e . 1<br />

Nous publions ici la transcription <strong>de</strong> l'analyse par Andurandy <strong>de</strong>s numéros 602 à 605. Les analyses<br />

qui suivent ont été intégrées dans le <strong>Cartulaire</strong>.<br />

[p. 105]<br />

Donations diverses Lapluspart<br />

inconnues.<br />

Quatre cayers auxquels il manque les premiers & <strong>de</strong>rniers feuillets qui seront cy cottez N°. 602. 603.<br />

604. 605. contiennent diverses donations & concessions qui y sont transcrites d'un caractere tres ancien,<br />

Lapluspart <strong>de</strong>s choses données sont inconnues vû qu'il n'ya pas <strong>de</strong> confronts & que les Lieux ont pû<br />

changer <strong>de</strong> nom. C'est un cayer contenant ces extraits qui suivent<br />

61. 1. er Cayer qui Sera cotté cy aprez N°. 602. Donation En faveur du Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> faite<br />

par Durand Ramond <strong>de</strong> Manso au mazage qui est dans l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Chendoleyras lequel mas<br />

S'appelle Lacepeda. Sans date. N a . ou il ne sera pas parlé <strong>de</strong> date cela veut dire que dans le cayer<br />

il n'y en a pas<br />

62. Donation comme <strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> L'alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Lamberodo.<br />

63. Bernard <strong>de</strong> Narcez donne a qui <strong>de</strong>ssus L'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Lamberd dans la paroisse <strong>de</strong> S. t Aurel Dioceze<br />

<strong>de</strong> Caors. Et se donne lui meme pour etre moine du consentement <strong>de</strong> sa femme & <strong>de</strong> ses Enfans,<br />

Sous hunald abbé. L'an 1081.<br />

64. hugues donne au Monastere susd. une bor<strong>de</strong> qui est a pech Loubal dans la vicairie <strong>de</strong> tissac aux<br />

conditions y exprimées. plus quatre dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne a pech auriol paroisse <strong>de</strong> S. t Martin<br />

65 Arnauld <strong>de</strong> Canves donne Son alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Taissonieres<br />

66. Bernard <strong>de</strong> Uled & Son frere airaud donnent l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Roerias. philippe regnant<br />

67. Guillaume <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> acrofolio fait <strong>de</strong>laissement au Monastere susd. d'une vigne <strong>de</strong> Tissac<br />

68. Donation du mas <strong>de</strong> Marnac acheté 80 sols <strong>de</strong> <strong>de</strong>niers par Vassallus 2 qui le donne a qui <strong>de</strong>ssus.<br />

69. Matfredus donne quatre dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne qu'il a dans l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Pogent. L'an 1077.<br />

1 Jean Dufour, La bibliothèque et le scriptorium <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> (Genève-Paris 1972), p. 19, n. 38.<br />

2 ‘Vassallus’ est un nom propre, et ne désigne pas un vassal.<br />

424


70. Boson & sa femme donnent au Monastere susd. leur fils Seguin avec l'alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Cayrono,<br />

quatre dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne a Castlarou.<br />

71. Remidius & Garlin<strong>de</strong> Sa femme donnent terre & vigne dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors au lieu appellé<br />

<strong>de</strong> ValleBertmier<br />

72. Arnaud & hugues par leur testament donnent l'alo<strong>de</strong> dite Vilabremier avec l'Eglise fondée a<br />

l'honneur <strong>de</strong> Notre Dame. Sous le regne <strong>de</strong> Lothaire.<br />

73. Ramnulfe donne Son honneur <strong>de</strong> Basseville & <strong>de</strong> terres & <strong>de</strong> vignes, dans la paroisse <strong>de</strong> S. t<br />

Vincent.<br />

74. Guill. <strong>de</strong> Bernard vend a Gerau<strong>de</strong> son mas dit d'Estravol pour le prix <strong>de</strong> cinq Sols qu'elle lui a<br />

payé<br />

[p. 106]<br />

75. Ragambert donne aud. Monastere quatre sesterées <strong>de</strong> terre, plus trois dinera<strong>de</strong>s & meilla<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

vigne, plus cinq pogesa<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne. Regnant philippe.<br />

76. Aimeric <strong>de</strong> Bossad donne un pré & albare<strong>de</strong>.<br />

77. isarn <strong>de</strong> Raimond & A<strong>de</strong>lai<strong>de</strong> sa femme donnent a qui <strong>de</strong>ssus trois dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne & <strong>de</strong>ux<br />

sesterées <strong>de</strong> terre dans l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> tremoledo paroisse <strong>de</strong> S. t Geniez<br />

78. diverses donations <strong>de</strong> vignes, terres, jardins, droit <strong>de</strong> peche dans le tarn a la poularie, autre droit<br />

<strong>de</strong> peche, Bor<strong>de</strong> d'Estravol cy<strong>de</strong>ssus nommée, Plus achat d'un mas a S. t Laurent fait par le<br />

Monastere, & <strong>de</strong> la vicairie <strong>de</strong> Aondanse, cet article contient un grand nombre <strong>de</strong> donations<br />

ventes achat & echanges la pluspart & tous memes inconnus pour n'etre fixes par les confronts<br />

& s'il y a quelque confr. elle est fort obscure partant inutile.<br />

79. Bernard <strong>de</strong> Gairald a donné au Monastere aprez sa mort l'honneur qu'il jouissoit a titre <strong>de</strong> fief<br />

mouvant du monastere, lequel honeur est dans la ville d'alairac.<br />

80. C'est un memoire ou espece <strong>de</strong> lieve <strong>de</strong> ce qui est dû parles re<strong>de</strong>vables ou emphytheotes dans la<br />

par. e <strong>de</strong> S. t Laurents. intitulé census S. Laurentii.<br />

81. Cens & oblies <strong>de</strong> la ville <strong>de</strong> Caufourn mises en <strong>de</strong>tail.<br />

82. Raimond Raini donne en aumone au Monastere la vigne qui est dans la montagne au <strong>de</strong>ssus <strong>de</strong><br />

l'Eglise <strong>de</strong> S. t Michel.<br />

83. Donation du terroir <strong>de</strong> la Poularie a Lizac.<br />

84. Donation <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> Durand d'Escaunel terre & vigne a Lizac.<br />

85. Jean <strong>de</strong> Belcassé hugues Bernard <strong>de</strong> Rocafort donna pour cause <strong>de</strong> Mort au Monastere <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong> le quart <strong>de</strong> la dixme <strong>de</strong> S. t Martin <strong>de</strong> la ville <strong>de</strong> Belcasse<br />

86. <strong>de</strong>laissement <strong>de</strong> l'honneur <strong>de</strong> S. t Avit sous l'Abbé Ansquitil, <strong>de</strong> S. t Geniez dans l'honneur <strong>de</strong><br />

Bonmont<br />

87. Etat ou lieve <strong>de</strong>s rentes<br />

88. Siguin & Ermesin<strong>de</strong> sa femme donnent au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> leur fils imbert pour etre<br />

moine Sous L'Abbé hugues & donnent leur alo<strong>de</strong> qui est a Lagar<strong>de</strong> <strong>de</strong> Baubert par. e <strong>de</strong> S. t<br />

Christophle aux fontanilles (lad. alo<strong>de</strong> est bien confrontée) Lothaire regnant<br />

89. Donation <strong>de</strong> l'alo<strong>de</strong> d'assenal paroisse <strong>de</strong> S. t Pierre <strong>de</strong> Gemilac<br />

90. alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> terralis & Tassonieres données au Monastere<br />

91. alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> donnée alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Noaillac dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse<br />

92. donation <strong>de</strong> l'honneur <strong>de</strong> la Clote sous l'Abbé hunald<br />

93. alo<strong>de</strong> du til donnée au Monastere<br />

94. donation <strong>de</strong> l'alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Valle orseriâ<br />

95. LeVicomte Odon donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Calmont avec lEglise du meme<br />

nom avec toutes les appartenances & <strong>de</strong>pendances <strong>de</strong> lad. Eglise. Plus l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Seiras. Philippe<br />

regnant<br />

96. Etienne hugues <strong>de</strong> Castlo donne au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> terres & vignes dans led. lieu <strong>de</strong><br />

Castlo. L'an 1081. Led. Castlo est dans la paroisse <strong>de</strong> l'herme.<br />

97. Delaissement <strong>de</strong> l'alo<strong>de</strong> dite Monssancius, c'est Monsessou & <strong>de</strong> l'Eglise qui est fondée en<br />

l'honneur <strong>de</strong> S. t Pierre & <strong>de</strong> toutes Ses appartenances & <strong>de</strong>pendances En faveur du Monastere<br />

<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> fait par Seguin <strong>de</strong>LaLan<strong>de</strong>. au mois <strong>de</strong> Juin, Regnant le Roy Robert.<br />

425


[p. 107]<br />

98. Guillaume <strong>de</strong> Vilarens donna le mas dit <strong>de</strong>l Colombier avec les terres & vignes <strong>de</strong>pendantes<br />

d'icelui.<br />

99. Raimond donna l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Loupiac size dans le dioceze <strong>de</strong> Caors renfermée Sous les confronts y<br />

marquez<br />

100. Adhemar Vicomte <strong>de</strong> Toulouse a l'article <strong>de</strong> la mort, pour les insultes & domages qu'il avoit fait<br />

au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> outre les cent sols qu'il avoit païé au tems <strong>de</strong> L'Abbé Durand donne<br />

autres cent sols aud. Monastere, Et <strong>de</strong>charge l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Majuse <strong>de</strong>sd. cent sols qu'il y prennoit<br />

injustement.<br />

101. Guillaume comte <strong>de</strong> la cité <strong>de</strong> Toulouse donne a qui <strong>de</strong>ssus & separe <strong>de</strong> son fisc comtal un<br />

jardin <strong>de</strong> la paroisse <strong>de</strong> Wandalour avec les fontaines y joignant & le verdier y joingnant les<br />

Donne tous entiers, donne encore le cazal ou le gar<strong>de</strong> ou jardinier puisse <strong>de</strong>meurer & oblige le<br />

monastere a celebrer un anniversaire tous les ans pour lui & pour ses parens. L'an 1077. Philippe<br />

Roy <strong>de</strong> france.<br />

102. Donation faite á L'Abbé Raimond <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> par Rodger Clerc <strong>de</strong> son alo<strong>de</strong>, dans le Dioceze<br />

<strong>de</strong> Toulouse, appellée ville Castellane avec les terres, bois, vignes, eaux &c en <strong>de</strong>pendans.<br />

Regnant Robert Roi <strong>de</strong> france.<br />

103. Guillaume Garsias donna toute sa terre <strong>de</strong> Brolio.<br />

104. Arnaud Wilelmus dit <strong>de</strong>La pra<strong>de</strong>lle se faisant Moine au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & offrant en<br />

meme tems son fils donne aud. Monastere le quart <strong>de</strong> la dixme <strong>de</strong> Gamanel & le huitieme <strong>de</strong><br />

Pomevic Sous l'Abbé Ansquitil. L'an 1097.<br />

105. Raimond <strong>de</strong> Wilelmus a donné a L'Abbé Ansquitil & a son convent a donné tout le dixieme <strong>de</strong>s<br />

vignes qu'il a a pech Sigbert L'an 1101.<br />

106. Attomard a donné a L'Abbé hunald & a son convent l'Eglise <strong>de</strong> S. t Pierre <strong>de</strong> Vilematier Dioceze<br />

<strong>de</strong> Toulouse avec tous les droits Ecclesiastiques appartenants á lad. Eglise. L'an 1083.<br />

107. Durand <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l'Eglise <strong>de</strong> S. t Jean Baptiste <strong>de</strong> Castellus<br />

dans la Lomagne dioceze d'Agen. Ansquitil Abbé L'an 1100.<br />

108. Raimond Vicomte donne les Eglises <strong>de</strong> Caussa<strong>de</strong> (Calzada) Dioceze <strong>de</strong> Caors, construites á<br />

l'honneur <strong>de</strong> Notre Dame l'une & l'autre <strong>de</strong> S. t Audoin. L'an 1101.<br />

109. Guillaume, Pons & hugues <strong>de</strong>La pra<strong>de</strong>lle donnent a L'Abbé Asquitil la moitié <strong>de</strong> la dixme <strong>de</strong><br />

Baine. L'an 1102.<br />

110. Bernard Raganfredus donne la moitié <strong>de</strong> l'Eglise <strong>de</strong> L'herme qui est tout joignant la paroisse <strong>de</strong><br />

Bieulé. Sous Duran Abbé.<br />

111. Raimond <strong>de</strong> Seguin & Seguin son frere avec Rengis leur Mere donnent donnent l'Eglise <strong>de</strong><br />

fosse samazol dans le Dioceze <strong>de</strong> Lectoure. L'an 1103.<br />

112. Amelius Eveque <strong>de</strong> Toulouse avec l'approbation <strong>de</strong> ses Chanoines donna l'Eglise <strong>de</strong> S. t<br />

Leophaire size aux confins du Dioceze <strong>de</strong> Caors & <strong>de</strong> Toulouse sur le tescou. L'an 1110.<br />

Apert <strong>de</strong> ce <strong>de</strong>ssus d'un ancien cayer separé <strong>de</strong> celui qui suit auquel il manque quelques<br />

feuillets, lequel cayer <strong>de</strong>voit etre placé aprez le suivant duquel il a êté <strong>de</strong>taché, le suivant cayer<br />

commence au Chap. e 2. ou 3. ainsi il <strong>de</strong>voit etre mis avant celui cy qui commence chap. e 61.<br />

celuy ci est cotté<br />

N.° 602<br />

chap.2. L'an 1047. <strong>de</strong>laissement <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> fait par le Comte & Comtesse <strong>de</strong> Toulouse qui<br />

l'avoint usurpée, En cas on vint contre led. <strong>de</strong>laissement il implore le secours du Pape & du Roy<br />

<strong>de</strong> france sous la protection <strong>de</strong>squels est led. lieu <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

[p. 108]<br />

3. L'an 1063. Delaissement <strong>de</strong> l'Abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> fait par Gausbert qui l'avoit achetée <strong>de</strong><br />

Guillaume Comte <strong>de</strong> Toulouse pour & moïennant le prix <strong>de</strong> 30000. sols.<br />

426


4. L'Abbé Bertran confirme toutes les donations <strong>de</strong>laissemens & restitutions faites par rapport a<br />

L'Abbaïe <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. L'an 1063.<br />

5. Guillaume <strong>de</strong> Sicard donne un Cazal & un pré au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l'an 1076.<br />

6. Dieudonné fastig donne l'honneur <strong>de</strong> S. t pierre <strong>de</strong>l pojet.<br />

7. Benjamin donne l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Biarover (semble signifier Viaroze) Et se reserve la vigne <strong>de</strong><br />

Valengane qui s'etend jusques a l'endroit ou le Rieu granier entre dans le Bartac.<br />

8. Dignebert & sa femme donnent l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Caufour Dioceze <strong>de</strong> Caors, confronté, plus l'Eglise <strong>de</strong><br />

S. t Christophle & l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> Baubert, le bois du pech <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> & un autre au pont & a<br />

caveval. Lonzieme année <strong>de</strong> Raoul Roy <strong>de</strong> france<br />

9. Donation <strong>de</strong> la Bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> Nogario par Arnaud <strong>de</strong> Laperge.<br />

10. Gaubert donne l'honneur dite <strong>de</strong> Valpa<strong>de</strong>rn dans la viguerie <strong>de</strong> S. t Nazaire.<br />

11. Mafré donne a L'Abbé hunald L'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong>l pojet dans la paroisse <strong>de</strong> Bruyeres, plus il donne le<br />

mazage dit Mazus (c'est bazus ou Malepeyre) joignant l'alo<strong>de</strong> susd. <strong>de</strong>lpojet. L'an 1079.<br />

12. Bernard trauque poitrine (traucans pectus) donne la condamine qu'il avoit en fief dans la ville <strong>de</strong><br />

Lizac. L'an 1091.<br />

13. Duitran & Sa femme donne l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Valbuzer dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Aurel. L'an 1066.<br />

14. Gotastias du consentement <strong>de</strong> Bozon son mari vendant a L'Abbé hugues La terre & vigne size<br />

dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors au lieu dit coventconte dans la viguerie <strong>de</strong> S. t Jean (c'est peut etre S.<br />

Jean <strong>de</strong> perges). Sous le Regne <strong>de</strong> Charles.<br />

15. Donation <strong>de</strong> Borniac. il manque un feuillet.<br />

17. Gaubert & sa femme Raingar<strong>de</strong> donnent la vigne & la terre qu'ils ont a Combal<strong>de</strong>r dans la<br />

vicairie <strong>de</strong> S. t Aurel, plus un maz siz au lieu dit Laroque<br />

18. confirmation <strong>de</strong> la donation prece<strong>de</strong>nte<br />

19. Amelius donna a L'Abbé Abmar une vigne dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors size au lieu dit pechmeja,<br />

plus <strong>de</strong> terres cultes et incultes a Brutmont, plus un chateau dans le Dioceze <strong>de</strong> Toulouse sur la<br />

garonne dans la viguerie <strong>de</strong> Garnier ou il y a un Monastere appelle Bonneval ou Bonecombe<br />

Led. Amelius avoit obtenu led. Chateau <strong>de</strong> la liberalité du serenissime prince Le Roi Pepin, & le<br />

donna avec toutes ses appartenances & droits plus tout cequ'il avoit dans Villelongue, S. t<br />

Porquier & dans la ville <strong>de</strong>s Gots (villâ gotorum) L'an 847. regnant Lotaire.<br />

20. Raimond <strong>de</strong> Narazag donne l'Eglise <strong>de</strong> S. t Geniés size dans le Dioceze <strong>de</strong> Toulouse sur la<br />

Garonne. il manque quelques feuillets.<br />

23. Donation <strong>de</strong> l'alo<strong>de</strong> Comtal<br />

24. hugues Rodger donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> tout l'honneur qu'il avoit dans l'Eglise <strong>de</strong> Notre<br />

Dame d'alairac. il manque encore<br />

[28]. Donation <strong>de</strong> plieus ou <strong>de</strong> biens situez aud. lieu.<br />

29. Leger donne l'alo<strong>de</strong> dite Flaugeval Dioceze d'Agen jurid. <strong>de</strong> ferrussac<br />

[p. 109]<br />

30. Arnaud <strong>de</strong>omnisres donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> le mas dit <strong>de</strong> pech Ruffier Sous L'Abbé<br />

hunald.<br />

31. Raimond Darnaud donna la portion qu'il avoit <strong>de</strong> l'Eglise <strong>de</strong> S. t Etienne <strong>de</strong> Lizac. il manque<br />

quelque feuillet.<br />

34. Gausbert donna le capmas dit <strong>de</strong> Monte milicio dans la viguerie <strong>de</strong> Flaunhac.<br />

35. & 36. Jean & Sancia sa femme donnent a qui <strong>de</strong>ssus une piece <strong>de</strong> terre dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors<br />

viguerie <strong>de</strong> S. t Jehan dit <strong>de</strong> Compendio. Sous L'Abbé Guillaume.<br />

37. Arnaud <strong>de</strong> Bladin donne la moitié <strong>de</strong> l'alo<strong>de</strong> dite Cazels prez la Barguelone viguerie <strong>de</strong> Tissac.<br />

il manque <strong>de</strong>s feuillets<br />

[40]. Donation <strong>de</strong> l'alo<strong>de</strong> dite villebourbon dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse.<br />

41. Guitard Pretre donna la vigne <strong>de</strong> tremulledo<br />

42. Seguin & ses freres donna son honneur <strong>de</strong> Monsalvi en Agenois dans la vicairie <strong>de</strong> Sal<strong>de</strong>ga.<br />

Sous le regne <strong>de</strong> Lotaire.<br />

43. Lambert donna l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Valver<br />

427


44. Donation d'une alo<strong>de</strong> & <strong>de</strong> l'Eglise <strong>de</strong> S. t André <strong>de</strong> Majuse, sous le Regne <strong>de</strong> Robert, &<br />

Raimond Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

45. Gauzlend Prêtre donna une vigne dans la viguerie <strong>de</strong>lbrom paroisse <strong>de</strong> Canves.<br />

46. Gauslend Pretre du consentement <strong>de</strong> sa femme & <strong>de</strong> ses enfans donna l'alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Carves<br />

dans le Querci vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse. Lan 15. e <strong>de</strong> Lotaire Roi <strong>de</strong> france, c'est l'an 970.<br />

47. Austend & sa femme donnent une dinera<strong>de</strong> <strong>de</strong> vigne dite <strong>de</strong> Anglars dans la viguerie <strong>de</strong> S. t<br />

Urcisse<br />

48. Amelius guido donna Son alo<strong>de</strong> d'anglars dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse<br />

49. Etat <strong>de</strong>s cens que le Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> avoit dans le Querci.<br />

50. Discours <strong>de</strong> L'Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> hunald dans lequel il dit qu'il a fait ce qu'il a pu pour aquerir <strong>de</strong>s<br />

dixmes <strong>de</strong>s laïques soit qu'ils les possedassent justement ou injustement, ce qu'il avoit fait<br />

n'avoit point êté par avarice mais pour faire rendre á Dieu l'homage qui lui etoit dû. Ensuite il<br />

fait le <strong>de</strong>tail <strong>de</strong> la <strong>de</strong>pense qu'il a fait a cet effet. L'an 1073.<br />

51. Bernard <strong>de</strong> Roculis donna le mas dit nagrin scavoir le fief & la viguerie qui est dans le dioceze<br />

d'Alby paroisse <strong>de</strong> S. t Marcel. plus dans la meme paroisse le mas <strong>de</strong> L'Estelou<br />

52. Bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>ls Cazals donnée a S. t pierre.<br />

53. Aymar Gausbert se fit Moine au prieuré <strong>de</strong> Ségur a donne ses vignes & vignobles a S. t pierre <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong><br />

54. L'illustre Guillaume Comte d'Angouleme rendit a S. t Pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l'alo<strong>de</strong> dite Colonicas<br />

sive Bragus sive Crudilicas size dans le Dioceze <strong>de</strong> Sancto Nico vicairie Mucronensis. L'an<br />

1003. Regnant Robert Roi <strong>de</strong> france.<br />

55. Vente faite a Guillaume Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> par Etienne & Uglends <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux dinaradas <strong>de</strong> vigne<br />

dans le Querci au terroir <strong>de</strong> Bragairag vicairie <strong>de</strong> S. t Jean<br />

[p. 110]<br />

55. Geraud donna a Arnaud Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & a son Convent quelque chose <strong>de</strong> son alo<strong>de</strong> c'est a<br />

dire la moitié d'une vigne size a la Combe <strong>de</strong> Girbergane. fait sous le regne <strong>de</strong> Lotaire.<br />

56. helesgarin donna a Andrald abbé & a Son Convent toutes les vignes & terres qu'il possedoit<br />

dans la ville & lieu dit Campestres Dioceze <strong>de</strong> Toulouse. il manque ici quelques feuillets.<br />

[40]. Description <strong>de</strong> l'honneur que Raimond <strong>de</strong> Grimard donna a S. t Pierre lorsqu'il se fit Moine Sous<br />

L'Abbé Ansquitil. ces biens sont dans la paroisse <strong>de</strong> Lugan, a Caufour, al touron.<br />

41. Awarnus Eveque <strong>de</strong> Caors donna a hermenin abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & a son Convent le bien qu'il<br />

avoit dans le Querci sçavoir l'Eglise <strong>de</strong> S. t pierre <strong>de</strong> Bieulé prez l'Aveyron avec la metairie<br />

adjacente a lad. Eglise. Plus une autre Eglise dans le Dioceze <strong>de</strong> Toulouse Sur la Rive <strong>de</strong> Tarn<br />

fondée a l'honneur <strong>de</strong> S. t Martin dite <strong>de</strong> Mauzac. Plus l'Eglise <strong>de</strong> S. t Rustice Dioceze <strong>de</strong><br />

Toulouse qu'il avoit âquise du fisc roïal. fait l'an 673. Et du prince Sgr. Louis l'an 2. du regne<br />

<strong>de</strong>s françois.<br />

40. Guillaume Poitevin & arnaud Begon son frere donnent l'eglise <strong>de</strong> Notre Dame <strong>de</strong> Sadalago<br />

Dioceze <strong>de</strong> Perigueux a S. t pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> L'an 1079. Sous le regne du Roi Philippe.<br />

42. Guillaume Comte <strong>de</strong> Toulouse du Conseil <strong>de</strong> fulco (fouques) Eveque <strong>de</strong> Caors l'Eglise <strong>de</strong> S. t<br />

Pierre & celle <strong>de</strong> S. te Rufine & et S. te Justine dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors sur la rive <strong>de</strong> l'Aveyron<br />

prez le Chateau <strong>de</strong> Cos. L'an 1071.<br />

43. Artman & Son frere le Vicomte A<strong>de</strong>mar donnent l'Eglise <strong>de</strong> S. t Sernin <strong>de</strong> Siurag dioceze <strong>de</strong><br />

Caors. prez l'aveyron. L'an 1074. Sous l'Abbé hunald<br />

44. Les memes Artman & a<strong>de</strong>mar donnent un lieu (c'est le nouveau Siurag) dans le Dioceze <strong>de</strong><br />

Caors sous le château <strong>de</strong> Bruniquel entre les fleuves <strong>de</strong> l'Aveyron & <strong>de</strong> la Vere avec toutes ses<br />

<strong>de</strong>pendances. L'an 1083. hunald abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />

45. Raimond Gausbert rend a l'Abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> L'Eglise <strong>de</strong> Lapeyrouse fondée a lhonneur <strong>de</strong><br />

Notre Dame que son pere avoit âquise injustement <strong>de</strong> Guillaume Eveque <strong>de</strong> Caors. Cette Eglise<br />

est dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors, prez <strong>de</strong> la forêt dite communement <strong>de</strong> Francour sur la riviere <strong>de</strong><br />

Lambolas. fait L'an 1083. hunald Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />

46. Guillaume dit communement Traucapectus (trauque poitrine) donna á S. t Pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />

l'Eglise <strong>de</strong> Notre Dame <strong>de</strong> Boisse (Buxa) avec Ses appartenances. L'an 1094.<br />

428


47. L'an 1063. Aiguine fille <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> Durfort donna a S. t Pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> la moitié <strong>de</strong><br />

l'Eglize <strong>de</strong> Valbaze que Guillaume <strong>de</strong> Cadamait & son fils Charles tiennent<br />

48. Seguin <strong>de</strong> Raimond dit <strong>de</strong> Cassels donna a S t pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> sous l'Abbé hunald l'Eglise <strong>de</strong><br />

S. t Mamert qu'il avoit reçue pour la dot <strong>de</strong> sa femme, cette Eglise est dans le dioceze <strong>de</strong> Caors &<br />

dans l'archidiaconé <strong>de</strong> Pulzinés. fait sous le regne <strong>de</strong> Philippe Roi <strong>de</strong>s françois<br />

49. Grimoard <strong>de</strong> Montfabes donna la moitié <strong>de</strong> l'Eglise <strong>de</strong> Burlenti.<br />

50. Calsan <strong>de</strong> Belaïg donna a S. t pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> Sous l'Abbé Etienne l'Eglise <strong>de</strong> Pescadouires<br />

avec Ses <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nces.<br />

[p. 111]<br />

51. Guillaume Amelius <strong>de</strong> Penne donna l'Eglise <strong>de</strong> S. t Pierre <strong>de</strong> helt. plus Adalbert Rames donna un<br />

mas & la moitié d'un autre dans la Combe <strong>de</strong> Cabalt. Plus led. Adalbert donna aud. Convent <strong>de</strong><br />

<strong>Moissac</strong> un arpent <strong>de</strong> vigne a pechauriol<br />

52. Bebon donna l'alo<strong>de</strong> qu'il avoit dans le lieu <strong>de</strong> Notre Dame <strong>de</strong> Nogared<strong>de</strong> ou <strong>de</strong> Pantagnac dans<br />

le Dioceze <strong>de</strong> Toulouse & dans le Ministere <strong>de</strong> Rogenag. L'an 7. du Roi Lotaire c'est l'an 962.<br />

N°. 603.<br />

Raimond & Thibaud donnent a l'Abbaye <strong>de</strong> Cluni & a hugues Abbé d'icelle Le Monastere d'Eysses, en<br />

agenois <strong>de</strong>dié a S. t Gervais & Protais. L'an 1067.<br />

Gauzbert <strong>de</strong> Pestiliag donna a l'Abbaye <strong>de</strong> Cluni & <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & a hugues & Duran Abbez d'icelles, la<br />

moitié <strong>de</strong> l'Eglise <strong>de</strong> Duravel qu'il avoit <strong>de</strong> Son chef & L'autre moitié qu'il tenoit avec son frere, il donna<br />

<strong>de</strong>meme la part qu'il jouissoit. L'an 1055. Regnant henri Roi <strong>de</strong> france & Nicolas pape.<br />

Raimond Eveque <strong>de</strong> Lectoure donna a hugues abbé <strong>de</strong> Cluni le lieu <strong>de</strong> S. t Geniez avec toutes Ses<br />

appartenances. Et celui <strong>de</strong> S. t Clair. L'an 1084.<br />

Les Moines <strong>de</strong> S. t Pierre <strong>de</strong> Lezat Se donnent a Cluni. L'an 1083.<br />

Raimond <strong>de</strong> Guillaume & A<strong>de</strong>laï<strong>de</strong> Sa femme donnent a l'ordre <strong>de</strong> Cluny le lieu <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong>lle. L'an<br />

1073.<br />

izarn Eveque <strong>de</strong> Toulouse donne a l'ordre <strong>de</strong> Cluni lEglise <strong>de</strong> Notre Dame <strong>de</strong> la Daurad<strong>de</strong> <strong>de</strong> Toulouse<br />

sur laquelle il se reserve une rente <strong>de</strong> trois Boisseaux d'avoine (tres modios) L'an 1072.<br />

Le Comte Guillaume & adalmodis Sa mere donne a S. t Pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en la personne <strong>de</strong> L'Abbé<br />

Duran L'alo<strong>de</strong> & tout ce qu'il possedoint <strong>de</strong> S. t pierre <strong>de</strong>s Cuisines <strong>de</strong> Toulouse.<br />

Accord Entre hunald abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & certains qui le troubloint dans la possession <strong>de</strong> S. t pierre <strong>de</strong>s<br />

Cuisines, dans cet accord led. prieuré <strong>de</strong>meure aud. Abbé<br />

Geraud Emelius donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l'Eglise & le lieu <strong>de</strong> Conquetes avec ses <strong>de</strong>pendances.<br />

Sous l'Abbé Duran<br />

Sergius Abbé <strong>de</strong> Jerusalem qui par ordre <strong>de</strong> son seigneur le Patriarche Euphemius etoit venu en france<br />

donna l'Eglise & le lieu dit <strong>de</strong> Sancto Sepulchro au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. L'an 1088. (C'est la Salvetat<br />

<strong>de</strong> Carman) Le Lieu susd. est dans le Dioceze <strong>de</strong> Toulouse dans la paroisse <strong>de</strong> Mont Corbel,<br />

Odalric & sa femme donnent a S. t pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> tout le fief prieural qu'il avoint Sur l'Eglise <strong>de</strong> S. t<br />

fructueux. (c'est fronton)<br />

Bernard Comte Bisuldunensis donne le Monastere <strong>de</strong> Campredon Dioceze <strong>de</strong> Gironnes, Notre Dame<br />

d'arulas Dioceze d'Elne, le Monastere <strong>de</strong> S. t Paul in valle olei Dioceze <strong>de</strong> Narbonne. cet acte fut fait par<br />

les mains d'hunald Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> cousin dud. Comte. L'an 1078.<br />

Raimond donna a <strong>Moissac</strong> l'Eglise <strong>de</strong> Notre Dame dans la valée dite anciennement Cubaria, Dioceze <strong>de</strong><br />

Narbonne, (ce Cubaria & Saleles est le meme). L'an 1083.<br />

[p. 112]<br />

L'an 1053. Odilon fils <strong>de</strong> Raoul <strong>de</strong> la Comté <strong>de</strong> Rouergue alla a Jerusalem pour visiter les lieux Saints &<br />

avant son <strong>de</strong>part donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> la moitié <strong>de</strong> l'Eglise dite Mauroncont & ce qui lui<br />

appartenoit <strong>de</strong> l'Eglise <strong>de</strong> S. t André dite Phenoste & led. odilon fait plusieurs autres dons a l'abbé Duran<br />

au nom <strong>de</strong> son Monastere & <strong>de</strong> tous ces dons est composé le prieuré <strong>de</strong> Villeneuve en Rouergue. & <strong>de</strong><br />

429


ceux qui suivent sçavoir du mas <strong>de</strong> noveville dit coguzag. Plus Raingar<strong>de</strong> femme <strong>de</strong> Dieudonné <strong>de</strong><br />

Aucalad son alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Sozag, ce Sozag <strong>de</strong>pend <strong>de</strong> Sermur en Rouergue ou <strong>de</strong> Villeneuve.<br />

L'an 1087. hugues d'Etienne Pretre donna a l'ordre <strong>de</strong> Cluni en la personne <strong>de</strong> Bernard & Guillaume<br />

moines <strong>de</strong> Cluny & <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l'Eglise <strong>de</strong> Sermur Dioceze <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z avec toutes ses <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nces.<br />

N.° 604.<br />

Livre ou cayer fort mutilé par lequel il paroit que le Pape Urbain 2. e L'an 1097. par sa Bulle donnée a<br />

Latran permit aux Religieux <strong>de</strong> Cluni d'appeller tel Eveque Catholique qu'il jugeroint a propos pour faire<br />

le Chresme & benir l'huile qui leur seroit necessaire sans que pour ce ils pûssent être molestez par<br />

personne.<br />

Extrait <strong>de</strong> la Bulle du pape Pascal 2. e <strong>de</strong> l'an 1100. dans laquelle il donne a l'ordre <strong>de</strong> Cluni un tres grand<br />

nombre <strong>de</strong> Benefices parmi lesquels <strong>Moissac</strong> est compté cette Bulle est citée et cottée cy<strong>de</strong>vant N°. 18.<br />

& 19.<br />

Convention entre l'Eveque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z & le prieur <strong>de</strong> Villeneuve par rapport a un marché qu'on tenoit<br />

certain jour aud. villeneuve, & par rapport a la construction <strong>de</strong> l'Eglise dud. lieu. Man<strong>de</strong>ment <strong>de</strong><br />

l'Evêque successeur du susd. Berenger Eveque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z dans lequel il accor<strong>de</strong> droit <strong>de</strong> Sepulture dans<br />

l'Eglise <strong>de</strong> Villeneuve a ceux qui auroint aidé a la batir.<br />

Autre copie <strong>de</strong> l'acte <strong>de</strong> l'an 1053. rapporté cy<strong>de</strong>vant a la premier ligne <strong>de</strong> cette page. Nota on faisoit ces<br />

donations le plus souvent pour cause <strong>de</strong> mort en partant pour les Croisa<strong>de</strong>s.<br />

N.° 605.<br />

430

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!