enaTmecnierebis sakiTxebi ISSUES OF LINGUISTICS - Tbilisi State ...

enaTmecnierebis sakiTxebi ISSUES OF LINGUISTICS - Tbilisi State ... enaTmecnierebis sakiTxebi ISSUES OF LINGUISTICS - Tbilisi State ...

30.01.2013 Views

468). ufro adre gamoiTqva mosazreba, rom -da da -de Tandebulebi arian (n. mari, a. SaniZe). amave pozicias iziarebda i. imnaiSvilic, romelic Tvlida, rom Cem-da-mde saxis formaSi -da fuZesTan Sezrdili Tandebulia, xolo -mde uSualod fuZes mierTvis. sagangebod SevniSnavT, rom, rogorc wesi, qarTulSi Tandebuli fuZes uSualod ar daerTvis da arc sxva Tandebuls; Sdr., a. martirosovi sagangebod msjelobs Cem-da-mde tipis formebis sufiqsebis warmomavlobis Sesaxeb da askvnis; `qarTuli enis istoriam ar icis imis msgavsi SemTxvevac ki, rom romelsame Tandebuls savsebiT dahkargoda mniSvneloba, saxelis fuZes Sexorceboda da mas kvlav axali Tandebuli darToda~ (martirosovi 1959:124-128). bunebrivia, Tandebulad ver ganvixilavT verc -de segments (Cqimde); miT umetes, verc koC-S+e formis -e-s. amiran lomTaZe saintereso masalas adasturebs megrulSi; misi cnobiT, Wanuris msgavsad, megrulSic daSorebiTis forma gadmoscems orive funqcias: mimarTulebasac da daSorebasac; mag.: daSoreba: ase qumorTH Te koCq GvanaSe (xub. 259, 90) `axla movida es kaci yanidan~; Wukiq gaSerulG xviriteSe (xub. 104, 21) `Tagvma amoirbina xvrelidan~... mimarTuleba: saTurqoSe piji urTHnia (xub. 215, 26) `TurqeTisken aqvs piri mibrunebulio~; marZgvani ganiSe qurs gamovoGoTa (xub. 51, 10) `marjvena mxare (mxrisaken) qusls movagdeb~... megrulSi daSorebiTi brunva sxva funqciiTac (Sedareba, arCeviToba, viTareba...) dasturdeba (vrclad ix. lomTaZe 1987:94-98); mkvlevari Tvlis, rom daSorebiTi brunva adre mimarTulebasac aRniSnavda, amitomac aTinur-arqabulSi gvaqvs `mcire masStabis anomalia~ (gv. 90): daikarga mimarTulebiTi brunva (-iSa). aqve a. lomTaZe megrul-Wanuris -da-s -ad brunvis niSnis alomorfad ganixilavs, xolo -de-s Tandebulad; a. lomTaZes am ukanasknelis naSTad warmoudgenia -iSe formantis -e. amave -de morfemas is aigivebs svanur -Te `ken~ segmentTan (gv. 91-92). Cveni azriT, ufro logikuri iqneba Tu erTmaneTis ar davaSorebT -iSa, -iS-e da -da, -de morfemebs. vfiqrobT, Cqimda iseTive mimarTebaSia Cqimde-sTan, rogorc koCiSa koCiSe formasTan; orive SemTxvevaSi savaraudoa, rom fonetikurma variantebma amosavali formis sxvadasxva semantikuri niuansebi gainawiles (daimkvidres). zanuri faqtebi izolirebuli dialeqturi movlena ar aris; Sdr.: `sio sarkmliT monaberi~ da kiTxva: `saiT midixar?~; -iT 124

unvis niSani gamoxatavs rogorc mimarTulebas, aseve – gamosvliTobas. erTi enobrivi qvesistemis/sistemis farglebSi erTi morfemis alomorfebisgan (fonetikuri variantebisgan) damoukidebeli morfemebis warmoqmna yvela enobriv sistemas axasiaTebs. -iSa > -iSe da -da > -de fonetikuri procesebis daSvebis Sem- TxvevaSi asaxsnelia bolokiduri a-s e-d transformaciis mizezi. kvlevis am etapze mxolod imas aRvniSnavT, rom qarTvelur kiloebSi (imerulSi, leCxumurSi, TuSurSi...) Cveulebrivia bolokiduri -a segmentis e-d qceva; Sdr.: emfatikuri -a > -e: Zirsa – Zirse, kaciskena > kaciskene; sufiqsiseuli -a > -e: *Zira > Zire; nacvalsaxeliseuli -a > -e: Sena > Sene, Cvena > Cvene (ucfaTa/ucfaTe tipis mravalricxovani masalisaTvis ix., agreTve, t. futkaraZe 1986)... ufro niSandoblivia is, rom qvemoimerulSi arsebobs -ize alofoni: kacize `kacisTvis~ (jorbenaZe, kobaiZe, beriZe 1988:113-114, 226). kidev erTi arsebiTi kiTxva: Tanamedrove qarTvelur qvesistemebSi (saxesaxeobebSi) saerToqarTveluri -isa, -isad formantebs 10-ze meti alomorfi Tu meoreuli varianti udasturdeba: -isa, -sa, -iSa, -Sa, -iSe, -iSen, -isad, -isda, - izda, -iza, -izan, -za (Cem-za), -ize, -iS-d, -aSd, -Sd, -iSvd... -isTvis, - iTvin, -Tvin, -ad... erTi enobrivi sistemis Tu mocemuli qvesistemis farglebSi ramden morfemad SeiZleba ganvixiloT isini? rogorc wesi, ori Tu meti morfologiuri elementi erTi morfemis alomorfebad miiCneva, Tuki es elementebi erTgvarad miemarTebian Sinaarsis struqturis erTsa da imave wertils (msjelobisaTvis ix., t. futkaraZe 1997:164); Sesabamisad, qarTveluri dialeqtebis mixedviT sxvadasxvagvarad realizebuli alomorfebi sinqroniul doneze oTxi brunvis niSnad (morfemad) gvevlinebian; maTgan sami aris saerTo-qarTveluri movlena (viTarebiTi, daniSnulebiTi da mimarTulebiTi), erTi ki damaxasiaTebelia zanuri kiloebisaTvis 30 . kerZod, sxva brunvebTan erTad, saerTo-qarTvelur enaSi aRdgeba viTarebiTi (fuZe+d/ad), daniSnulebiTi (fuZe+isad/-iSoT) da mimarTulebiTi (fuZe+a: fuZe+d: fuZe+isa/-iSa) brunvebi; aseve, zanur kiloebSi calke brunvad Camoyalibda -iSe formantiT nawarmoebi daSorebiTi (fuZe+iSe) brunva. 30 Sdr., v. Tofuria, 2002:143-144: `mimarTulebiTi, dawyebiTi (daSorebiTi) da daniSnulebiTi specifikuri brunvebia megrul-Wanurisa. amitom isini, rogorc brunvebi, qarTulsa da svanurSi ar gvxvdeba da verc winareqarTulSi vivaraudebT maT~. 125

468). ufro adre gamoiTqva mosazreba, rom -da da -de Tandebulebi arian<br />

(n. mari, a. SaniZe). amave pozicias iziarebda i. imnaiSvilic, romelic<br />

Tvlida, rom Cem-da-mde saxis formaSi -da fuZesTan Sezrdili<br />

Tandebulia, xolo -mde uSualod fuZes mierTvis.<br />

sagangebod SevniSnavT, rom, rogorc wesi, qarTulSi Tandebuli<br />

fuZes uSualod ar daerTvis da arc sxva Tandebuls; Sdr., a. martirosovi<br />

sagangebod msjelobs Cem-da-mde tipis formebis sufiqsebis<br />

warmomavlobis Sesaxeb da askvnis; `qarTuli enis istoriam ar icis imis<br />

msgavsi SemTxvevac ki, rom romelsame Tandebuls savsebiT dahkargoda<br />

mniSvneloba, saxelis fuZes Sexorceboda da mas kvlav axali Tandebuli<br />

darToda~ (martirosovi 1959:124-128).<br />

bunebrivia, Tandebulad ver ganvixilavT verc -de segments (Cqimde);<br />

miT umetes, verc koC-S+e formis -e-s.<br />

amiran lomTaZe saintereso masalas adasturebs megrulSi; misi<br />

cnobiT, Wanuris msgavsad, megrulSic daSorebiTis forma gadmoscems<br />

orive funqcias: mimarTulebasac da daSorebasac; mag.:<br />

daSoreba: ase qumorTH Te koCq GvanaSe (xub. 259, 90) `axla<br />

movida es kaci yanidan~; Wukiq gaSerulG xviriteSe (xub. 104, 21)<br />

`Tagvma amoirbina xvrelidan~...<br />

mimarTuleba: saTurqoSe piji urTHnia (xub. 215, 26) `TurqeTisken<br />

aqvs piri mibrunebulio~; marZgvani ganiSe qurs gamovoGoTa (xub. 51, 10)<br />

`marjvena mxare (mxrisaken) qusls movagdeb~... megrulSi daSorebiTi<br />

brunva sxva funqciiTac (Sedareba, arCeviToba, viTareba...) dasturdeba<br />

(vrclad ix. lomTaZe 1987:94-98); mkvlevari Tvlis, rom daSorebiTi<br />

brunva adre mimarTulebasac aRniSnavda, amitomac aTinur-arqabulSi<br />

gvaqvs `mcire masStabis anomalia~ (gv. 90): daikarga mimarTulebiTi<br />

brunva (-iSa). aqve a. lomTaZe megrul-Wanuris -da-s -ad brunvis niSnis<br />

alomorfad ganixilavs, xolo -de-s Tandebulad; a. lomTaZes am ukanasknelis<br />

naSTad warmoudgenia -iSe formantis -e. amave -de morfemas is<br />

aigivebs svanur -Te `ken~ segmentTan (gv. 91-92).<br />

Cveni azriT, ufro logikuri iqneba Tu erTmaneTis ar davaSorebT<br />

-iSa, -iS-e da -da, -de morfemebs.<br />

vfiqrobT, Cqimda iseTive mimarTebaSia Cqimde-sTan, rogorc koCiSa<br />

koCiSe formasTan; orive SemTxvevaSi savaraudoa, rom fonetikurma variantebma<br />

amosavali formis sxvadasxva semantikuri niuansebi gainawiles<br />

(daimkvidres). zanuri faqtebi izolirebuli dialeqturi movlena ar<br />

aris; Sdr.: `sio sarkmliT monaberi~ da kiTxva: `saiT midixar?~; -iT<br />

124

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!