30.01.2013 Views

Frustuli di manoscritti greci a Troina in Sicilia - Antichità e Tradizione ...

Frustuli di manoscritti greci a Troina in Sicilia - Antichità e Tradizione ...

Frustuli di manoscritti greci a Troina in Sicilia - Antichità e Tradizione ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

SANTO LUCÀ - SEBASTIANO VENEZIA «<strong>Frustuli</strong> <strong>di</strong> <strong>manoscritti</strong> <strong>greci</strong> a <strong>Tro<strong>in</strong>a</strong> <strong>in</strong> <strong>Sicilia</strong>»<br />

esponenti della nobiltà greca locale. Quella <strong>di</strong> S. Elia <strong>di</strong> Ambula fu concessa<br />

nel 1093/1094 da Ruggero I al prvtonotáriow Giovanni, aff<strong>in</strong>ché la rie<strong>di</strong>ficasse<br />

e la dotasse <strong>di</strong> beni patrimoniali 90 . Il monastero <strong>di</strong> S. Michele Arcangelo<br />

91 , <strong>in</strong>vece, fu rie<strong>di</strong>ficato nel 1092 per <strong>in</strong>iziativa <strong>di</strong> Eugenio –il famoso<br />

notarios assai <strong>in</strong>fluente sulla corte normanna 92 , nonché benefattore <strong>di</strong> altri<br />

monasteri <strong>greci</strong> siciliani 93 –, il quale lo dotò anche <strong>di</strong> cospicue proprietà fon<strong>di</strong>arie<br />

94 .<br />

Accanto alla popolazione monastica coesisteva un clero greco, guidato<br />

da un protopapa. Lo si ev<strong>in</strong>ce dai libri dei conti dei collettori pontifici <strong>in</strong>-<br />

Cancelleria del Registro, Sacre Regie Visite 1320, f. 180r); mentre S. Mercurio risulta menzionato<br />

come priorato <strong>di</strong>pendente dal medesimo monastero mess<strong>in</strong>ese del S. Salvatore (ibid., f. 182v).<br />

90 R. PIRRI, <strong>Sicilia</strong> Sacra <strong>di</strong>squisitionibus et notis <strong>in</strong>lustrata, II, a cura <strong>di</strong> A. MONGITORE - V.A.<br />

AMICO, Palermo 1773, p. 1011.<br />

91 Si r<strong>in</strong>via a VENEZIA, Fra r<strong>in</strong>ascita e decl<strong>in</strong>o cit., pp. 243-273; BIONDI, Il monastero San<br />

Michele cit., pp. 167-182.<br />

92 V. VON FALKENHAUSEN, I gruppi etnici nel Regno <strong>di</strong> Ruggero II e la loro partecipazione al<br />

potere, <strong>in</strong> Società, potere e popolo nell’età <strong>di</strong> Ruggero II. Atti delle Terze Giornate normannosveve<br />

(Bari, 23-25 maggio 1977), Bari 1979, p. 151.<br />

93 Il notaio Eugenio, capostipite <strong>di</strong> una vera e propria <strong>di</strong>nastia <strong>di</strong> alti funzionari della burocrazia<br />

regia, compare pure tra i benefattori del monastero <strong>di</strong> S. Filippo <strong>di</strong> Fragalà: CUSA, I <strong>di</strong>plomi<br />

<strong>greci</strong> e arabi cit., pp. 399-400.<br />

94 PIRRI, <strong>Sicilia</strong> Sacra cit., p. 1016: «(...) reae<strong>di</strong>ficare ad gloriam Dei Eugenius vero Notarius<br />

Superius <strong>di</strong>ctus postulavit à me <strong>in</strong> urbe Trag<strong>in</strong>ensi venerandum templum pr<strong>in</strong>cipis militiae<br />

Michaelis existens et nom<strong>in</strong>atum <strong>in</strong> locis Car<strong>in</strong>ei». Il Pirri, però, riporta come data <strong>di</strong> fondazione<br />

il 1083: « (...) Ego Rogerius Calabriae et <strong>Sicilia</strong>e Comes construnxi <strong>in</strong> civitate Troynae Monasterium<br />

ad honorem S. Tr<strong>in</strong>itatis, Sanctae Perpetuae Virg<strong>in</strong>is Mariae, atque S. Michaelis Archangeli<br />

(...)»: ibid. Riguardo alla data <strong>di</strong> fondazione, un parere <strong>di</strong>scordante è stato espresso da Mario Scaduto<br />

(SCADUTO, Il monachesimo cit., pp. 90-92): «Il Fazello e il Pirri non ebbero sospetti sull’autenticità<br />

del preteso documento, senza badare al fatto che esso era <strong>in</strong> aperta contrad<strong>di</strong>zione col<br />

<strong>di</strong>ploma autentico del 1092, nel quale si tratta <strong>di</strong> rie<strong>di</strong>ficare il monastero <strong>di</strong>strutto. Ora è evidente<br />

che il <strong>di</strong>ploma <strong>di</strong> <strong>Tro<strong>in</strong>a</strong> rilasciato a Roberto consangu<strong>in</strong>eo e nel quale si fa memoria della consacrazione<br />

della chiesa, fatta a bona memoria dom<strong>in</strong>i Arnulphi (arcivescovo <strong>di</strong> Reggio nel 1080)<br />

è una falsificazione <strong>di</strong> un <strong>di</strong>ploma autentico rilasciato a Roberto <strong>di</strong> Grantmaisnil quando ebbe<br />

concessa l’abbazia della SS. Tr<strong>in</strong>ità e Arcangelo <strong>di</strong> Mileto. Si leggano, a tal proposito, le osservazioni<br />

<strong>di</strong> ENZENSBERGER, Fondazione o «rifondazione»? cit., p. 30: «S. Michele sembra anch’esso<br />

una fondazione del conte Ruggero: assai problematica è però la data <strong>di</strong> questa fondazione, che<br />

una pretesa traduzione lat<strong>in</strong>a <strong>di</strong> un <strong>di</strong>ploma greco del 1083 vorrebbe far credere precedente allo<br />

stesso vescovado. Stando alla traduzione, il monastero sarebbe stato <strong>in</strong>fatti consacrato nel 1081<br />

da Arnolfo <strong>di</strong> Mileto, ma la dotazione patrimoniale –che doveva servire al riprist<strong>in</strong>o della Chiesa<br />

<strong>di</strong> S. Michele a <strong>Tro<strong>in</strong>a</strong>– seguì soltanto nel 1093». D’altro canto, nel <strong>di</strong>ploma <strong>di</strong> fondazione del<br />

vescovado <strong>di</strong> <strong>Tro<strong>in</strong>a</strong> (STARRABA, I <strong>di</strong>plomi cit., pp. 337-341), quantunque venga ricordato il primo<br />

vescovo, quel Roberto «consangu<strong>in</strong>eo» qui più volte evocato, non vi è, <strong>in</strong>vece, alcuna menzione<br />

dell’<strong>in</strong>carico precedentemente ricoperto, e cioè il mandato abbaziale nel cenobio tro<strong>in</strong>ese.<br />

95 Erytheia 31 (2010) 75-132

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!