S. Arrasate Doktorego-Tesia ezberdinak garatu dira. 3 Zentzu honetan, interesgarriak dira, (–)-esparteina bezalako estekatzaile kiralekin konplexatuta dauden erreaktibo organolitikoen bidez gertatzen diren desprotonazio asimetrikoa−ordezkapena segidetan oinarritutako estrategiak. Ondoren, desprotonazio <strong>asimetrikoan</strong> oinarritzen diren erreakzio hauen mekanismoaren eta aplikazio sintetikoen ezaugarriak aztertuko ditugu. <strong>Erreaktibo</strong> karbanionikoen erreaktibitatea eta selektibitatea, aurkako ioiaren naturaren eta dagokion agregatuaren egituraren araberakoa da. 4 Disolbatzaile ez polarretan, karbanioien litio-gatzak, dimero, tetramero eta batzuetan agregatu handiagoko eran dauden pare ionikoak eratzen dituzte. 4,5 Litio katioia, normalean, tetrakoordinatuta azaltzen da, posizio tetraedrikoan. Era honetan, katioia, enantiomerikoki puruak diren estekatzaileekin koordina daiteke, substratu ez kiral proestereogenikoak parte hartzen duten erreakzioetan, estereoselektibitatea eragiteko. (–)-Esparteina, 6 kantitate estekiometrikoetan erabili da estekatzaile kiral modura, bai alkil anioien eta bai bentzil anioien alkilazio edo azilazio asimetrikoa egiteko. Alkil anioi hauek, O-alkilkarbamatoen, 7 S-alkiltiokarbamatoen 8 edo N-Boc-pirrolidinen 9 3 β-aminoalkoholei buruzko zenbait azterketa egiteko, ikusi: a) Bergmeier, S. C. Tetrahedron 2000, 56, 2561. Geroko zenbait adibideentzako, ikusi: b) Reddy, K. S.; Solá, L.; Moyano, A.; Pericás, M. A.; Riera, A. J. Org. Chem. 1999, 64, 3969. c) Cho, G. Y.; Ko, S. Y. J. Org. Chem. 1999, 64, 8745. d) List, B.; Pojarliev, P.; Biller, W. T.; Martín, H. J. J. Am. Chem. Soc. 2002, 124, 827. 4 a) Seebach, D. Angew. Chem. Int. Ed. Engl. 1990, 29, 1320. b) Seebach, D. Angew. Chem. Int. Ed. Engl. 1988, 27, 1624. 5 Konposatu organilitikoen egiturei buruzko zenbait azterketa egiteko, ikusi: a) Schleyer, P. Von R. Pure Appl. Chem. 1984, 56, 151. b) Boche, G.; Haller, F.; Harms, K.; Hoppe, D.; Koch, W.; Lorenz, J.; Marsch, M.; Opel, A.; Tümmler, C.; Zschage, O. New Aspects of Organic Chemistry II; Eds. Yoshida, Z.; Ohshiro, Y.; Kodansha, Tokyo, 1992, orr. 159. c) Weiss, E. Angew. Chem., Int. Ed. Engl. 1993, 32, 1501. d) Lambert, C.; Schleyer, P. Von R. Angew. Chem., Int. Ed. Engl. 1994, 33, 1129. 6 Zenbait azterketarako, ikusi: a) Beak, P.; Basu, A.; Gallager, D. J.; Park, Y. S.; Thayimanaban, S. Acc. Chem. Res. 1996, 29, 552. b) Hoppe, D.; Hintze, F.; Tebben, P.; Paetow, M.; Ahrens, H.; Schwerdtfeger, J.; Sommerfeld, P.; Haller, J.; Guarnieri, W.; Kolczeswski, S.; Hense, T.; Hoppe, D. Pure & Appl. Chem. 1994, 66, 1479. c) Hoppe, D.; Guarnieri, W.; Helmke, H.; Kolczewski, S.; Hense, T.; Hoppe, I. Pure & Appl. Chem. 1996, 68, 613. d) Hoppe, D.; Hense, T. Angew. Chem., Int. Ed. Engl. 1997, 36, 2282. 7 a) Hoppe, D.; Hintze, F.; Tebben, P. Angew. Chem., Int. Ed. Engl. 1990, 29, 1422. b) Sommerfeld, P.; Hoppe, D. Synlett 1992, 764. c) Boie, C.; Hoppe, D. Synthesis 1997, 176. 8 Kaiser, B.; Hoppe, D. Angew. Chem., Int. Ed. Engl. 1995, 34, 323. 9 Beak, P.; Kerrik, S. T.; Wu, S.; Chu, J. J. Am. Chem. Soc. 1994, 116, 3231. 66
3. Kapitulua β-aminoalkoholak desprotonazioz sor daitezke. Era berean, bentzil anioiak, N-metil-3- fenilpropionamiden, 10 N,N-diisopropil-2-etil-bentzamiden, 11 N-Boc-bentzil<strong>aminen</strong> 12 edo N-pibaloil-o-etilanilinen 13 desprotonazioz era daitezke. Erreakzio hauen estereoselektibitateak hiru faktore hauekiko menpekotasuna du: a) estekatzaile kiralarekin konplexatuta dauden tartekari organolitikoen formazioaren selektibitatea; b) tartekari hauen epimerizazio-abiadura, elektroizaleen erreakzio-abiadurarekiko; c) ordezkapen elektroizalearen bide estereokimikoa (konfigurazioa mantenduz edo aldatuz). H H X Y Desprotonazio asimetrikoa L* = estekatzaile kirala H Li L* X Y H Li L* X Y H Li L* X Y 3.1 Eskema E Ordezkapen asimetrikoa E H E X Y 10 a) Beak, P.; Du, H. J. Am. Chem. Soc. 1993, 115, 2516. b) Gallagher, D. J.; Du, H.; Long, S. A.; Beak, P. J. Am. Chem. Soc. 1996, 118, 11391. c) Lutz, G. P.; Du, H.; Gallagher, D. J.; Beak, P. J. Org. Chem. 1996, 61, 4542. 11 Thayumanavan, S.; Lee, S.; Lin, C.; Beak, P. J. Am. Chem. Soc. 1994, 116, 9755. 12 a) Voyer, N.; Roby, J. Tetrahedron Lett. 1995, 36, 6627. b) Schlosser, M.; Limat, D. J. Am. Chem. Soc. 1995, 118, 12342. c) Park, I. S.; Boys, M. L.; Beak, P. J. Am. Chem. Soc. 1996, 118, 3757. d) Wu, S.; Lee, S.; Beak, P. J. Am. Chem. Soc. 1996, 118, 715. 13 a) Basu, A.; Beak, P. J. Am. Chem. Soc. 1996, 118, 1575. b) Basu, A.; Gallagher, D. J.; Beak, P. J. Org. Chem. 1996, 61, 5718. 67