Storia Comune
Gli statuti comunali antichi del Lazio meridionale.
Gli statuti dei comuni del Sistema bibliotecario e documentario Valle del Sacco.
Biblioteca di Latium, 21
Istituto di Storia e di Arte del Lazio Meridionale
Gli statuti comunali antichi del Lazio meridionale.
Gli statuti dei comuni del Sistema bibliotecario e documentario Valle del Sacco.
Biblioteca di Latium, 21
Istituto di Storia e di Arte del Lazio Meridionale
Statuto d’Anagni e i maleficia 47 maggiore è l’entità del danno fisico arrecato,più cospicua sarà la suo casu. Si a collo infra immedietate poenarum praedictarum puniatur in casibus supradictis. Si vero mutilaverit vel inutile fecerit puniatur poena statuti loquentis in casu ipso ac si cum armis molutis percusserit. Si vero cum aliquibus ex praedictis armis percusserit in facie cum sanguinis effusione vel tumefatione ex qua oporteat ad sanguinem prosilire hominis mi[ni]sterio in 40 libris denariorum quotiens deliquerit puniatur, ubi non esset remansura cicatrix ex qua sequeretur deturpatio faciei perpetua; quo casu ubi esset remansura sit poena in centum libris denariorum; si sine sanguinis effusione puniatur in libris 30 pro qualibet percussione. Et si quis cum aliqua quacumque re, quam tenent alienam de genere armorum percusserit aliquem in faciei cum sanguinis effusione in libris 15 denariorum quoties offenderit puniatur. Salvo ubi esset remansura cicatrix ex qua sequitur deturpatio faciei, quo casu puniatur ut supra, exceptione de vilibus et abiectis personis, de quibus puniatur ut supra in praecedenti capitulo». «Liber III, C. XLIII: De percussionibus cum armis molutis. Item statuimus quod quicumque suppositus iurisdictionis potestatis dictae civitatis percusserit gladio ense manarese vel bastone ferreo seu mazza ferrea vel cum quibuscumque armis molutis a spatulis superius inclusive cum sanguinis effusione vel tumefatione ex qua oporteat ad sanguinem hominis mi[ni]sterio in 40 libris denariorum puniatur vice qualibet. Sine sanguinis effusione vel alicuius sanguine apparitione in libris 30 denariorum quoties deliquerit puniatur. Si non exquantiaverit vel in quacumque parte faciei percusserit cum sanguinis effusione in centum libris denariorum puniatur. Si vero sine sanguinis effusione in 50 libris denariorum puniatur vice qualibet a capillis inferioribus usque ad cannam inclusive. Et si quis aliquem percusserit a spatulis inferius cum aliquibus ex praedictis armis cum sanguine effusione vel tumefactione ut supra in 40 libris denariorum puniatur. Sed sine sanguinis effusione vice qualibet in libris 25 puniatur. Si vero cum mutilatione vel fractione membri vel debilitatione totali ita quod membrum sit perditum vel mutilatum aut inutile totum factum aliquem percusserit, vel si manum aut pedem vel nasum inciserit aut mutilaverit, vel oculum cecaverit in 30 libris denariorum talis delinquens puniatur, dummodo membrum totaliter sit abscissum vel mutilatum aut inutile factum aut oculus cecatus. Si autem auricula inciserit in 100 libris denariorum puniatur: et pro quolibet digito mutilato in 100 similiter libris denariorum puniatur. Si vero dentem proiecerit pro quolibet dente in libris denariorum 20 puniatur, et poena sanguinis in quolibet casu praedictorum ubi de ipso sanguine expressa mentio non habeatur non diminuatur contra percussorem. Si autem tricciam sei triccias
48 Matteo Maccioni somma di denaro che il colpevole deve elargire. In questo caso particolare non si fa menzione, né nell’accusa né nelle testimonianze, di particolari ferite – perdita di sangue, tagli, tumefazioni, ossa rotte - arrecate alla donna. Oltre all’accusa di ingiurie e di percotimento, l’inquisito Celle viene accusato, come si evince dalla lettura del capo d’accusa riportato, di aver negato alla donna il diritto di raccogliere le spighe dopo la mietitura: una consuetudine esplicitata dalle locuzioni latine «ut moris est», «contra formam iuris statutorum ac ordinamentum» e «contra bonos mores bonamque consuetudinem dictae Civitatis Anagniae» 6 . A questo proposito ho potuto constatare che nelle rubriche dello Statuto di Anagni – perlomeno nella copia da me consultata – vi è un unico capitolo dedicato allo ius spicandi, nel libro IV, capitolo XXVI, in cui viene sancito il divieto di raccogliere le spighe «sine licentia domini» 7 , ovvero del proprietario del terreno bonae et honestae mulieris inciserit in 100 libris denariorum puniatur. Et si praedictae personae solvendae non essent incidatur eis manus dextera pro qualibet. Et si inciserit triccias inhonestae mulieris in 10 libris denariorum puniatur. Nisi esset sua amantia aut concubina quo casu puniatur in 100 solidis. Et si praedictae personae solvendae non essent, ac capi possent ponantur per unum diem in catena, et si capi non possint exbandiantur de civitate perpetuo ad quam reintrare non possint nisi poenam persolverint cum effectu». 6 Le formule latine ut moris est e contra bonos mores bonamque consuetudinem dictae Civitatis Anagniae indicano che lo ius spicandi faceva parte delle consuetudini vigenti nella comunità. La consuetudine, intesa come usus o diuturnitas, costituisce la fonte di diritto non scritta. È una regola che viene a formarsi a seguito del costante ripetersi di un dato comportamento nell’ambito di una determinata collettività, nella libera convinzione di ottemperare a norme giuridicamente vincolanti. La reiterazione di un determinato comportamento da parte della collettività lo rende moralmente, socialmente e giuridicamente valido e obbligatorio. 7 Collezione statuti, stat. 0640, Statutum inclytae ac pervetustae Civitatis Anagniae, ex apographo quod anno MDXVII Laurentius Pacoticus sacerdos dioeceseos Grossetanae exaraverat: «Liber IV, C. XXVI: Quod non liceat spicarolis colligere spicas sine licentia domini. Item statuimus quod nullus spicarolus vel spicarola absente domino vel laboratore colligat spi-
- Page 1 and 2: Storia comune Gli statuti comunali
- Page 4 and 5: Biblioteca di Latium 21 Storia comu
- Page 6 and 7: 5 INDICE Danilo Collepardi, Prefazi
- Page 8 and 9: PREFAZIONE L’idea di approfondire
- Page 10 and 11: Gioacchino Giammaria Introduzione I
- Page 12 and 13: Introduzione 11 della riduzione, se
- Page 14 and 15: Introduzione 13 afferenti l’area,
- Page 16: Introduzione 15 zione individua il
- Page 19 and 20: 18 Matteo Maccioni una parte quest
- Page 21 and 22: 20 Matteo Maccioni sminuire l’eff
- Page 23 and 24: 22 Matteo Maccioni Il contenzioso,
- Page 25 and 26: 24 Matteo Maccioni conferisce al Ba
- Page 27 and 28: 26 Matteo Maccioni più meraviglia
- Page 29 and 30: 28 Rossana Fiorini ste e memoriali
- Page 31 and 32: 30 Rossana Fiorini La documentazion
- Page 33 and 34: 32 Rossana Fiorini Proseguendo la l
- Page 35 and 36: 34 Rossana Fiorini ma di deputare u
- Page 37 and 38: 36 Cristina Giacomi estremo di tute
- Page 39 and 40: 38 Cristina Giacomi di recuperare l
- Page 41 and 42: 40 Cristina Giacomi città. Il 22 l
- Page 44 and 45: Matteo Maccioni Statuto d’Anagni
- Page 46 and 47: Statuto d’Anagni e i maleficia 45
- Page 50 and 51: Statuto d’Anagni e i maleficia 49
- Page 52 and 53: Statuto d’Anagni e i maleficia 51
- Page 54 and 55: Statuto d’Anagni e i maleficia 53
- Page 56 and 57: Rossana Fiorini Boville Ernica:un l
- Page 58 and 59: Boville Ernica: un lacerto dello st
- Page 60 and 61: Boville Ernica: un lacerto dello st
- Page 62 and 63: Boville Ernica: un lacerto dello st
- Page 64 and 65: Boville Ernica: un lacerto dello st
- Page 66 and 67: Boville Ernica: un lacerto dello st
- Page 68 and 69: Boville Ernica: un lacerto dello st
- Page 70 and 71: Boville Ernica: un lacerto dello st
- Page 72 and 73: Boville Ernica: un lacerto dello st
- Page 74 and 75: Boville Ernica: un lacerto dello st
- Page 76 and 77: Boville Ernica: un lacerto dello st
- Page 78 and 79: Rossana Fiorini Castro dei Volsci:
- Page 80 and 81: Castro dei Volsci: lo Statuto Agrar
- Page 82 and 83: Castro dei Volsci: lo Statuto Agrar
- Page 84 and 85: Castro dei Volsci: lo Statuto Agrar
- Page 86: Castro dei Volsci: lo Statuto Agrar
- Page 89 and 90: 88 Paolo Scaccia Scarafoni ibile ch
- Page 91 and 92: 90 Paolo Scaccia Scarafoni gnare l
- Page 93 and 94: 92 Paolo Scaccia Scarafoni signoria
- Page 95 and 96: 94 Paolo Scaccia Scarafoni fonda di
- Page 97 and 98: 96 Paolo Scaccia Scarafoni effetti,
Statuto d’Anagni e i maleficia<br />
47<br />
maggiore è l’entità del danno fisico arrecato,più cospicua sarà la<br />
suo casu. Si a collo infra immedietate poenarum praedictarum puniatur in<br />
casibus supradictis. Si vero mutilaverit vel inutile fecerit puniatur poena<br />
statuti loquentis in casu ipso ac si cum armis molutis percusserit. Si vero<br />
cum aliquibus ex praedictis armis percusserit in facie cum sanguinis effusione<br />
vel tumefatione ex qua oporteat ad sanguinem prosilire hominis<br />
mi[ni]sterio in 40 libris denariorum quotiens deliquerit puniatur, ubi non<br />
esset remansura cicatrix ex qua sequeretur deturpatio faciei perpetua; quo<br />
casu ubi esset remansura sit poena in centum libris denariorum; si sine<br />
sanguinis effusione puniatur in libris 30 pro qualibet percussione. Et si<br />
quis cum aliqua quacumque re, quam tenent alienam de genere armorum<br />
percusserit aliquem in faciei cum sanguinis effusione in libris 15 denariorum<br />
quoties offenderit puniatur. Salvo ubi esset remansura cicatrix ex qua<br />
sequitur deturpatio faciei, quo casu puniatur ut supra, exceptione de vilibus<br />
et abiectis personis, de quibus puniatur ut supra in praecedenti capitulo».<br />
«Liber III, C. XLIII: De percussionibus cum armis molutis. Item statuimus<br />
quod quicumque suppositus iurisdictionis potestatis dictae civitatis percusserit<br />
gladio ense manarese vel bastone ferreo seu mazza ferrea vel cum<br />
quibuscumque armis molutis a spatulis superius inclusive cum sanguinis<br />
effusione vel tumefatione ex qua oporteat ad sanguinem hominis mi[ni]sterio<br />
in 40 libris denariorum puniatur vice qualibet. Sine sanguinis effusione<br />
vel alicuius sanguine apparitione in libris 30 denariorum quoties deliquerit<br />
puniatur. Si non exquantiaverit vel in quacumque parte faciei percusserit<br />
cum sanguinis effusione in centum libris denariorum puniatur. Si vero sine<br />
sanguinis effusione in 50 libris denariorum puniatur vice qualibet a capillis<br />
inferioribus usque ad cannam inclusive. Et si quis aliquem percusserit a<br />
spatulis inferius cum aliquibus ex praedictis armis cum sanguine effusione<br />
vel tumefactione ut supra in 40 libris denariorum puniatur. Sed sine sanguinis<br />
effusione vice qualibet in libris 25 puniatur. Si vero cum mutilatione vel<br />
fractione membri vel debilitatione totali ita quod membrum sit perditum<br />
vel mutilatum aut inutile totum factum aliquem percusserit, vel si manum<br />
aut pedem vel nasum inciserit aut mutilaverit, vel oculum cecaverit in 30<br />
libris denariorum talis delinquens puniatur, dummodo membrum totaliter<br />
sit abscissum vel mutilatum aut inutile factum aut oculus cecatus. Si autem<br />
auricula inciserit in 100 libris denariorum puniatur: et pro quolibet digito<br />
mutilato in 100 similiter libris denariorum puniatur. Si vero dentem proiecerit<br />
pro quolibet dente in libris denariorum 20 puniatur, et poena sanguinis<br />
in quolibet casu praedictorum ubi de ipso sanguine expressa mentio non<br />
habeatur non diminuatur contra percussorem. Si autem tricciam sei triccias