habitat rupestre.pdf - Società Friulana di Archeologia

ROCK CARVED SPACES OF ORTAHISARCRHIMA-CINP projectkillendirdiği yerleşmelere iyi bir örnektir. Yerel yönetimlerin yenidenörgütlenmesine bağlı olarak, belediye örgütü yapılandırılmış ve1916 yılında Ortahisar Belediye Binası inşa edilmiştir. Eğitim alanındakiyeni örgütlenme ile Ortahisar Rüştiye Mektebi inşa edilmiştir.Bir başka kamu yapısı Hüseyin Galip Kütüphanesi de bu dönemeait bir yapıdır. Bu gelişme 1842 yılında Abdioğlu Cami’nin, konutlarınve çarşının inşa edilmesiyle devam etmiştir. Bu son dönemyapılanması, yerleşmenin eski mezarlık bölgesinde, başka bir deyişlegünümüz Ortahisar Meydanı ve çevresinde gerçekleştirilmiştir.Böylelikle, yerleşme dokusu Selim Bağ ve Garip Bağ (Atlık Deresi)dere yataklarının iki yanındaki yamaçlarından, 1200 metre yüksekliktekidüzlüğü kapsayacak biçimde genişleyerek büyümüştür. Bubüyüme sonraki yıllarda, kuzeye ve doğuya doğru bir gelişme göstermiştir.Ali Reis Cami, 1902 yılında yeni kurulan bir mahallede,Yeni Mahalle’de inşa edilmiştir. Bu, Ortahisar yerleşmesinin hızlıbir biçimde bugünkü sınırlarına ulaştığını göstermektedir.Ortahisar, günümüzde dört mahalleyi içermektedir. Bunlar, Eski/Atik Mahalle, Yeni Mahalle, Bahçeli Evler Mahallesi, Esentepe Mahallesi’dir.Bahçeli Evler Mahallesi ve Esentepe Mahallesi son dönemlerdekurulmuş mahallelerdir.Mimari MirasOrtahisar’ın eski mahalleleri Eski/Atik Mahalle ile Yeni Mahalle’dir.Hemen hemen tüm mimari miras bu iki mahallede bulunmaktadır.Bu mahalleler, organik yapılanmış sokakların oluşturduğu bir dokuyasahiptir. Eğimli arazi nedeni sokaklar, düz, eğimli, merdivenliolarak biçimlenmişlerdir. Bazen doğal kayaç bazen taş kaplamalarsokak zeminini oluşturmuştur.Ortahisar’ın kaya oyma ve yığma kagir özellikli mimari mirası busokaklarda, bu mahallelerde yer almaktadır. Kaya oyma mimari, yamaçlardakitüf oluşumunun oyulması ile elde edilmiştir. Yığma yapıinşası daha geç dönemlerde kullanılan bir yapım yöntemi olmuştur.Kaya oyma mekanların önüne, üstüne, yanına ek olarak çok sayıdayığma taş yapı inşa edilmiştir. Mimari mirası oluşturan savunma yapıları,dini yapılar, konutlar bu karma yapım teknolojisi ile kurulmuşmekanlardan oluşmuştur.Ortahisar yakın çevresi de özellikle Hıristiyan dini mimari mirasaait örnekleri barındırmaktadır. Çevredeki vadilerde, dere yamaçlarındaçok sayıda kaya oyma, manastır, kilise, güvercinlikler yeralmaktadır.KalelerOrtahisar Kalesi, günümüz Ortahisar meydanının güney ucunda,yaklaşık 60 m yükseklikteki bir peri bacasıdır (Doyuran, 86). Orthisar’ınsimgesi olarak kabul edilen kale, çok sayıda kat oyularak, birbirinemerdiven ya da tünellerle bağlı mekanlarla oluşturulmuştur.İshak KalesiOrtahisar yerleşmesinin dışında, batı yer alan bir başka peri bacasıdır.Sözlü tarih, Ortahisar Kalesi ve bazı evlerden tünellerle İshakKalesi’ne ulaşılabildiğini rivayet eder.Ortahisar Yerleşmesindeki Manastır ve KiliselerGünümüz Ortahisar yerleşmesinde çok sayıda Hıristiyan dini yapısıbulunmaktadır.Manastır ve kiliselerden oluşan bu dini miras Selim Bağ ve GaripBağ deresi yamaçlarında yer almaktadır. Adsız olan bu yapıların birbölümü tahrip olarak tanımlanamaz hale gelmiştir. Bir bölümü isesonradan yapılan ilavelerle güvercinliklere ve konutlara dönüştürülmüştür.Bununla birlikte yerleşme dokusunda bazı manastır vekiliseler de saptanabilmektedir.Anonim Kilise 1, Eski Mahalle’de, Kale’nin Doğusunda Hazım Sokak’tadır.Harim Kilise olarak da adlandırılan kilisenin iç mekanında,boyalı geometrik motifler vardır.Anonim Kilise 2, Eski Mahalle’de, Kale’nin Doğusunda, Halit EfendiSokak’ın devamında yer almaktadır. Kilisenin yakın çevresindekikaya oyma mekanlar bir manastır olarak kullanılmış olmalıdır.Anonim Kilise 3, Eski Mahalle’de, Kale’nin kuzey doğusunda, İshakKalesi’ne doğru bakan bir noktada yer almaktadır. Kilisenin yakınçevresinde de kaya oyma mekanlar bulunmaktadır.Anonim Kilise 4, Eski Mahalle’de, Kale’nin güney doğusunda, HacıTelgraf Sokak’a açılan ara sokakta yer almaktadır.Anonim Kilise 5 Eski Mahalle’de, Kale’nin güney doğu eteklerindeyer almaktadır. Kilise günümüzdeki sahibinin adı (Mantar), ileanılmaktadır Kilisenin yakın çevresindeki kaya oyma mekanlar bulunmaktadır.Anonim Kilise 6, Çukur Cami’nin aşağısında, Dere Sokak’ta (SelimBağ Deresi) yer almaktadır. Geniş bir kaya kütlesindeki kaya oymamekanlar manastır olarak kullanılmış olmalıdır.Anonim Kilise 7 ya da Bayırlı Kilise Yeni Mahalle’de, bir konutunbahçesindeki koni içindedir. İç mekanda boyalı motifler ve ikonografikbetimlemeler vardır. Kilisenin yanında yer aldığı eski yapı kalıntılarımanastır olarak kullanılmış olmalıdır.Anonim Kilise 8, Kalenin güneyinde, Selim Bağ Deresi’nin kuzeyyamacında yer almaktadır. Kilisenin yakın çevresindeki kaya oymamekanlar da bir manastır olarak kullanılmış olmalıdır.Anonim Kilise 9 ya da Cambazlı Kilise ya da Aşağı Bağlar Kilisesi,Yeni Mahalle’de, bir kaya gurubunun batısındaki koni içinde yeralmaktadır. İç mekanda boyalı motifler ve ikonografik betimlemelervardır. Bezeme programına bakılarak kilisenin 11.yüzyılın ikinciyarısında yapılmış olabileceği varsayılmaktadır.Ortahisar’ın Yakın Çevresindeki Manastır ve KiliselerBalkan Deresi Kiliseleri, Ortahisar’ın yaklaşık 3 km güney batısında,Balkan Deresi olarak adlandırılan vadide yer almaktadır. Vadininyamaçlarındaki, tek koni ya da kaya gruplarına oyulmuş kiliselerinbazılarına ulaşılamamaktadır. 1.Anonim Kilise, iç mekanındafigür betimlemeleri, boyalı bezemeler vardır. Bezeme programınabakılarak kilisenin 5.yüzyıl sonu ile 6.yüzyılın başlarında yapılmışolabileceği varsayılmaktadır. Kapadokya Bölgesinin erken tarihlinadir kaya oyma kiliselerinden kabul edilmektedir. 2.Anonim Kilise,1.Anonim Kilise’nin üst kademesinde bulunur. Kilise absitindeMeryem betimlemesi vardır. 3.Anonim Kilise, iki kilisenin karşısındakiyayvan kaya kütlesindedir.İç mekanda yüksek kabartma bezemeprogramı vardır. 4.Anonim Kilise, 3.Anonim Kilise’nin arkatarafındadır. İç mekanda ikonografik betimlemeler vardır. Bezemeprogramına bakılarak kilisenin 10.yüzyıl başlarında yapılmış olabileceğivarsayılmaktadır.Pancarlık Kilisesi, Ortahisar’ın yaklaşık 4 km. güney doğusunda,Pancarlık olarak adlandırılan vadidedir. Kilise, büyük ancak sivriolmayan yaygın bir kaya kitlesine oyulmuştur. Yakın çevrede kilise,şapel, mezarlıklar da bulunmaktadır. Pancarlık Kilisesi cephesindeSt Theodore’a ithaf edilmiş bir kitabe yer almaktadır. İç mekandaikonografik bezeme programı, yüksek kabartma oyma ve boyalıbezemeler ile boyalı kitabeler vardır. Bezeme programına bakılarakkilisenin 850-950 yıllarında yapılmış olabileceği varsayılmaktadır.Tavşanlık Kilisesi, Ortahisar’ın yaklaşık 5 km. güneyinde, Tavşanlıkolarak adlandırılan bölgededir. İç mekanda, ikonografik bezemeprogramı, boyalı geometrik desenler, figür betimlemeleri vardır.Kilisenin 912-959 yıllarında yapılmış olabileceği varsayılmaktadır.Tavşanlık Kilisesi’nin bulunduğu koninin birinci kademesinde birbaşka kilise de yer almaktadır.Kepez Kiliseleri, Ortahisar’ın yaklaşık 4 km güney doğusunda, Kepezolarak adlandırılan vadide üç adet kilise yer almaktadır. 1.AnonimKilise, ilk kaya gurubunun üst kademesindedir. 2.Anonim Kilise,1.Anonim Kilise’nin alt kademesinde bulunur. İç mekanda boyalıgeometrik bezeme vardır. 3. Kilise, Sarıca Kilise olarak anılmaktadır.İç mekanda üst üste yapılmış, boyalı geometrik desenler, figürbetimlemeleri vardır. Bezeme programına bakılarak kilisenin 1100yıllarında yapılmış olabileceği varsayılmaktadır.Hallaç Manastırı, Ortahisar’ın yaklaşık 1 km kuzey doğusunda,Hallaç Deresi olarak adlandırılan bölgede yer almaktadır. Manastırgeniş bir alana yayılan kaya oyma mekanlardan oluşmaktadır. Ma-volumeRicerca_OK_2012-11-15.indd 242 16/11/2012 15:03:57