13.07.2015 Views

Unos cantos liniamentos grammaticales - Sardegna Cultura

Unos cantos liniamentos grammaticales - Sardegna Cultura

Unos cantos liniamentos grammaticales - Sardegna Cultura

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

PROPOSTAS ISPERIMENTALES DE UNOS CANTOSLINIAMENTOS GRAMMATICALES COMUNES DE SA LIMBA SARDA


Critèrios ortogràficos orientativosDefinende is sinnos gràficos impitare pro sa rapresentatzione de is sonos de unos <strong>cantos</strong>lineamentos <strong>grammaticales</strong> comunes de sa Limba Sarda est istadu preferidu a nche superare unascantas de is propostas ortogràficas pregressas, in particulare cuddas chi si referint a àteras limbas(latinu, catalanu, ispagnolu) chi ant fatu, cando non cando, de modellu a is iscritores nostros eatzetare, totu is bortas chi cumbenit, solutziones prus serentes a is avesos nostros, comente sunt,oe, cuddos de s'italianu.S'est, pro cussu etotu, apretziadu prus oportunu de adotare solutziones caraterìsticas de is limbasneolatinas chi si cunformant a sa traditzione ortogràfica italiana, comente sunt, in rumenu e in àteraslimbas, is solutziones "che, chi; ghe, ghi" (es. chentu, chima; gherra, ghisa) prus chi non cuddasimpitadas dae is limbas neolatinas "otzidentales", es. is currispondentes "que, qui; gue, gui",comunas a ispagnolu, catalanu, portughesu, galitzianu, frantzesu, otzitanu.Mancu una de custas limbas si sentit minimada ca impitat solutziones ortogràficas sìmiles a àteraslimbas. Gasi puru, s'est apretziadu netzessàriu fuire dae tentatziones antistòricas e diferentzialistas,sena pratichesa, comente a s'impreu de grafemas chi est difìtzile chi bèngiant populares, is calesdiant èssere "ka, ke, ki, ko, ku" in logu de "ca, che, chi, co, cu".Est istadu, pro su restu, propostu de si nche iscostiare petzicando est prus cumbeniosa unasolutzione alternativa, comente s'otenet cun su de atzetare dae parte de totus su "z, tz" pro mostrares'opositzione intre sa zeta sonora e surda, o cun sa semplificatzione de unas cantas cunsonantesdòpias de s'italianu.GeneralesPro sa norma iscrita de referèntzia de unos <strong>cantos</strong> lineamentos <strong>grammaticales</strong> comunes de saLimba Sarda, si proponet un'ortografia ispirada a is critèrios chi sighint:a) isfrutare a manera positiva, cando est possìbile e ùtile, sa pratichesa de s'iscritura achirida eregularizare s'iscritura traditzionale de su sardu a manera coerente cun is netzessidades distintivasde sa limba sarda in cunforma a is àteras limbas de sa famìlia neolatina.b) seberare una variedade linguìstica comuna, una grafia e ortografia semplificada, chi siat dearticulatzione fàtzile e retzìproca pro cussos chi faeddant àteras variedades e chi in s'iscritu siatcoerente.Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 2/2


c) assigurare sa coesistèntzia de is artìculos determinativos plurales sos, sas, is cara a cussossingulares su, sa, e de s'anàloga e simmètrica diferentziatzione in is desinèntzias de is sustantivos eagetivos, -u, -a, -os, -as.At a èssere facultade de chie iscriet seberare su, sa, sos, sas o su, sa e is .d) dare preferu a sa costàntzia morfològica de is paràulas (in sa parte issoro initziale, mediana efinale), a manera indipendente dae is modificatziones fonosintàticas, numerosas meda in sarducomente in is àteras limbas etotu;e) tènnere in contu is fatores etimològicos, cunformende·si a manera fundamentale, a sa madrighelatina comuna (es. sa -t finale de sa de tres pessones singulare e plurale de is verbos), francu isfenòmenos chi non siant comunes a totu is variantes (Es. radopiamentu de r- initziale cun pròstesivocàlica), duncas rosa e no arrosa;f) adotare una solutzione "prena", prus cumpleta cunforma a s'etimologia comuna, pro es. ogru,àteru, lavra etc, s'in casu mai iscriende ogu, atru, lara, larva in is variedades locales;g) evitare is metàtesis, seberende pro es. pedra, bidru, pradu, etc. lassende preda, perda; bridu,birdu; padru, pardu, etc., a is variedades locales, francu su casu in su cale sa metàtesi siat comuna atotu is variedades, es. intreu, freàrgiu;h) redùere artìculos, verbos e avèrbios a is partes mìnimas costitutivas, separende sa prepositzionedae s'artìculu, a su, de su, etc.; is partigheddas enclìticas dae su verbu, nara·bi·lu,giughide·bi·nche·lu; sa prepositzione dae s'avèrbiu, a pustis, a foras, in antis…;i) dare cantu prus preferu possìbile a sa regularidade paradigmàtica in is verbos, pro favorèssere un'imparu mègius, pro es. s'adotzione generalizada de su gerùndiu in -ende in totu is coniugatziones, -are, -ere, -ire, chi at a pòdere èssere lèghidu -endi in is variedades meridionales (bide suta,Fonètica/Vocales); in prus, su sèberu de sa desinèntzia in -ia de totu is imperfetos de s'indicativu,pro totu is coniugatziones.Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 3/3


OrtografiaPetzi una forma gràfica de is paràulasAndat rispetada sa costàntzia morfològica de is paràulas (in sa parte issoro initziale, mesana efinale), a manera indipendente dae is mudaduras fonosintàticas, est a nàrrere chi càpitant proinfluèntzia de s'aspetu fonèticu de sa paràula/cunsonante anteposta o imbeniente. Pro esempru,s'iscriet isboidare, iscuru, isdentadu, isfogiare, disganadu, islumbare, ismentigare, isnudare, ispeare,isrobare, istupare, isvitare, isgiùnghere, istzoare, a manera indipendente dae su fatu chi sa -s- de suprefissu is- potzat èssere pronuntziada, a segundu de is casos, comente r, l, n, etc., finas proassimilatzione cun is cunsonantes imbenientes. In sa matessi manera, s'iscriet semper, pro es. estbenende, est làngiu, est nàschidu, etc., finas si, in sa pronùntzia, sa -t in unos <strong>cantos</strong> casos, podetrùere e sa -s- si podet mudare comente in is esempros antepostos. Balet su matessi critèriu pro isartìculos plurales sos, sas e is, chi non mudant mai forma gràfica. Gasi etotu pro is àteras paràulaschi finint cun -s o -r, pro esempru tempus bonu, semper tuo.Cunsonantes initziales mòbiles b-,d-,f-,g-. Is cunsonantes initziales mòbiles, b-, d-, f-, g- s'iscrientsemper, finas si in sa pronùntzia podent rùere, es: bida, sa bida; domo, sa domo; fìgiu, su fìgiu;gama, sa gama, etc.Prepositzione "de"Cunforma a su critèriu de non tènnere in contu is mudòngios fonosintàticos, sa prepositzione de, chea totu is paràulas chi cumentzant cun d, s'iscriet totu intrea: de, sena peruna elisione. Formasisballiadas: 'e, d'.Is cunsonantes simples e dòpiasS'iscrient simples, a prus chi dòpias, petzi is cunsonantes b/bb, d/dd, l/ll, m/mm, n/nn, r/rr, s/ss. Isàteras s'iscrient petzi simples."tz"e"z"S'impreat tz pro sa zeta surda, es. lantza, tziu, petza, putzu, e z pro sa sonora, es. organizare. Nentz nen z podent èssere adopiadas in sa grafia.Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 4/4


AtzentatzioneS'atzentu gràficu est marcadu subra is vocales tònicas de is paràulas ossìtonas o troncas eproparossìtonas o isdrùtziolas. Si marcat in is paràulas ossìtonas, in ue est tònica s'ùrtima sìllaba o vocale, es. tribù e in cuddasisdrtziolas, in ue est tònica sa de tres dae s'ùrtima sìllaba o vocale, es. cùcuru, fèmina, òmine,pìbera, provìntzia, istùdiu. Non s'impreat in is paràulas pianas, in is cales est tònica sa de duas daes'ùrtima vocale, es. iscola, matessi, etc.ClìticosIn casu de is partigheddas pronumenales àtonas postas in fatu a su verbu, pro motivos didàticos,(pro fatzilitare s'individuatzione de is partes costitutivas de sa fràsia e duncas s'anàlisi de sa matessifràsia), si preferit sa separatzione a s'aglutinatzione, pro custu: giughide·bi·nche·lu,leade·bos·nche·lu, etc.Custa solutzione ponet de acordu su critèriu de su mantenimentu de una forma ùnica de is paràulas,a manera indipendente dae is leges de sa fonosintassi, cun su ligòngiu istrintu chi issas ant cun suverbu. S'est preferidu su puntu mesanu (chi mìnimat is distàntzias e dat s'idea de unu ligòngiu prusmannu) a su tratigheddu, impreadu cun preferèntzia pro is paràulas cumpostas. S'iscritura separadacunsentit finas unu tratamentu informatizadu mègius de is testos, ca unu curretore ortogràficu, antisde dèpere tènnere in memòria is mìgias de cumbinatziones possìbiles chi si diant àere intre isclìticos e is verbos, ddas at a analizare una pro una, siat chi s'agatent separadas (cando suntantepostas), siat cando sunt ligadas a su verbu, unidas dae su puntu. Sa pronùntzia, posca, sighit isnormas generales, cun totu is assimilatziones possìbiles chi balent pro is cunsonantes chi s'agatantin printzìpiu o in fine de paràula. In casu chi is matessi partigheddas siant antepostas, depent èsserepartzidas: bi nche lu giughides, bos nche lu leades, bos lu leo, mi lu dant.D eufònicaNon si marcat sa d eufònica ma benit lassada a sa pronùntzia eventuale, comente in is casos chisighint: "in unu, cun unu, in onni, a onni, a ogni". Pro su fatu ca custa d no est su resurtu de perunaelisione, no at sensu impreare apòstrofos e nen, mancu, at sensu de dda ligare cun unu tratigheddua sa paràula anteposta o a cudda chi sighit.Vocale paragògicaNon s'iscrient is vocales paragògicas a pustis de sa cunsonante. Duncas s'iscriet fèminas, ànimas,bolet, bolent, etc. ma non fèminasa, ànimasa, bolete o bolede, bolente, etc.Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 5/5


no, non; nonoS'avèrbiu no s'impreat in antis de una paràula chi cumentzat cun vocale, non in antis de paràula chicumentzat cun cunsonante, es.: no ando, non bèngio. In dae in antis a is pronùmenes lu, la, l', però,s'iscriet no. Cando est tònica in positzione finale assoluta est no o nono.ne,nenSa congiuntzione ne s'impreat in antis de paràula chi cumentzat cun vocale, nen in antis de paràulachi printzìpiat cun cunsonante, es.: ne ando, nen bèngio. In dae in antis a is pronùmenes lu, la, l',però, s'iscriet ne. No est netzessàriu atzentare ne ca, semper e cando, non si cunfundet cun perunaàtera paràula.t finale in sa de tres (3ª) pers. sing. e pl. de is verbosSa de tres pessones singulare e plurale de is verbos acabat semper in -t, sena dipèndere dae iscambiamentos de pronùntzia chi si depent a sa fonosintassi, o a impreos locales, est a nàrrere, p.es.andat, andant, etc.Semicunsonante prepalatale -j-Sa semicunsonante prepalatale -j- andat impreada in positzione interna, es.: maju, massaju, raju,ruju, etc. A manera etzetzionale, p.es. in casu de is nùmenes geogràficos, podet èssere impreada inpositzione initziale de paràula, es.: Jugoslàvia.Impreu de sa hSa lìtera h est impreada petzi in cumbinatzione cun sa c e sa g, pro torrare su sonu velare in dae inantis a is vocales e e i: che, chi, ghe, ghi. In prus, est impreada, a sa sola, comente sìmbulu decantidade o de tempus: h (ètaros) 30; h 16.30. Non s'impreat in perunu àteru casu. Pro custu, est deapretziare inùtile a dd' impreare in unas cantas formas de su verbu àere (it. avere), ca non b'atperuna esigèntzia de creze distintiva.Impreu de sa qNon s'impreat in casu perunu e est sostituida dae sa c, es. su cuadru.Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 6/6


Impreu de s'apòstrofuIn sa pronùntzia, est frecuente meda s'elisione de sa vocale. Pro respetare su critèriu de cunservaresemper petzi una forma de is paràulas, s'at a evitare de signare tale elisione, francu in casu demonosìllabos su, sa, mi, ti, si, nde, nche, bi, ddi, ddu, dda, li, lu, la, e in unu, una, es. s'ùnchinu,s'ànima, m'aberit, t'indito, s'iscòstiat, nd'at, si nch'essit, non b'andat, l'aberit, dd'ascurtat, un'òmine,un'eritzu.Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 7/7


Nùmeru e gènereIn sa limba sarda su nùmeru podet èssere singolare o plurale e su gènere maschile o feminile. Sadesinèntzia de su plurale de ambos gèneres est rapresentada cun una -s pro totu sas allegas francucussas chi in singolare acabant in -u/us chi pigant sa desinèntzia -os. De règula si distinghent batorclasses:I -a-asII -u-o-usIII -e-esÌndicant belle semper nùmenes de gènere feminile che a corda, pedra, anca francucando si faeddat de traballos modernos che anestesista, dentista, marmista etc... oessidas semper in -ista che a su sardista/sa sardista, comunista, professionista etc...chipresentant s'artìculu pro mostrare cale est su gènere o paràulas de imprèstidu chebateritzida o paràulas che a su Papa, o paràulas chi indicant animales istràngios as'ambiente de s'ìsula che a su panda, su piranha, su koala, o paràulas chi arribant daesu grecu -gramma che a eletrocardiogramma, telegramma o in -oma che a genoma,assioma o in -ema che a grafema o morfema. Acabant in -as faeddos che a cras,pusticràs.Indicant belle semper nùmenes de gènere maschile che a mudegru, coro, corpus,francu carchi paràula che manu, domo o paràulas modernas che sa moto, sa foto odutas de orìgine greca o latina che a sa dìnamo o a sa libidoIndicant siat su gènere feminile chi su maschilefeminile:sa frue, sa bentre, sa màdrighe, sa bespe, sa salude e paràulas chi in italianu sunttruncas e in sardu essint in -ade o in -udelibertade, eredade, cantidade, virtude, etc....e sas paràulas cun su sufissu in -tzionesolutzione, amministratzionemaschile:su re, su laore, su pane, su mare, su fele...acabant in -es faeddos che a sos numerales tres, sesIV -i-isIndicant nùmenes prus che àteru de gènere maschile: carabineri, paneteri, picapedreri,ferreri, lacaneri ma ddu ant finas faeddos feminiles imprestados che a crisi e faeddos chiacabant in -is che a su lapis, su sidis e sas dies de sa chida lunis, martis...Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 8/8


Resumende:GÈNERE SINGULARE PLURALEmaschile coro corosfeminile domo domosmaschile macu macosfeminile manu manosmaschile tempus temposfeminile fèmina fèminasmaschile/feminile dentista dentistasmaschile òmine òminesfeminile bentre bentresmaschile paneteri paneterisfeminile crisi crisismaschile lapis lapisTotu sas paràulas truncas italianas o istràngias leant su plurale cun sa s:cafè----cafèstribù----tribùsCarchi sustantivu aturat invariadu e duncas pro nde connòschere su gènere bisòngiat a bìderes'artìculu chi portat a dae in antis; su/sa cane, su/sa gatu etc.Ddu ant finas particularidades chi pertocant su gènere e chi podent èssere risolvidas cun s'agiudu desu vocabolàriu ca sunt presentes, pro sa matessi allega, artìculos diferentes: sas àrbores/sosàrbores, sa nie/su nie, sa patata, su patatu, sa gatu, su gatu (cando est singolare culletivu) o sadomìniga su domìnigu.Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 9/9


Pro distìnghere su gènere non s'impreant petzi desinèntzias diferentespobiddudidinugiajupipiupobiddadidinagiajapipiama finas lessemas:MASCHILEmariducadduporcunebodefradeFEMINILEmugereebbasue, madrinetasorreE finas sufissos diferentes:MASCHILEpoetaconteducaFEMINILEpoetessacontessaduchessaEtzetziones de nùmenes chi acabant in -a acumpangiados finas dae s'artìculu feminile ma chi podentèssere impreados pro sos òmines sunt: guàrdia, ispia...Es.Issu est sa guàrdia, issu est una ispia.Faeddos italianos che a francese, triste chi non declinant su gènere in cussa limba, imbetzes insardu lu faghent:Il ragazzo francese, un ragazzo tristeLa ragazza francese, una ragazza tristeSu pitzocu frantzesu, unu pitzocu tristuSa pitzoca frantzesa, una pitzoca tristaLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 10/10


Su plurale benit impreadu finas pro indicare sas famìlias e duncas su sambenadu singulare pigat suplurale cando si cheret inditare pro esempru un'erèntzia: cussu est de sos Lados (cussu est de safamìlia Ladu).Ma b’at fina sa formula idiomàtica “sos/is de Ladu” in ue su nùmene abarrat singulare.Sa paràula èuro ponet su plurale in èuros gasi comente a s'ispanniolu los euros e su frantzesu leseuros: custu nos l'ammentat s’Acadèmia de sa Crusca e su Ministeru de s’Istrutzione: "una direttivadella Comunità Europea, del 26 ottobre 1998, ha stabilito che per alcune lingue, e cioè per l'inglese,l'italiano e il tedesco, la parola resti ufficialmente invariabile al plurale, mentre per altre segua lamorfologia specifica (francese les euros, spagnolo los euros, finlandese eurot, svedese eurorna,ecc.)" e in sardu duncas no essit in francos noos o àteros imbentos.Sos nùmenes difetivos, est a nàrrere chi tenent petzi su singulare o su plurale, podent èssere:Nùmenes genèricosNùmenes astratosNùmenes de carchi maladiaSu sidis, su fàmineSu coràgiu, sa piedadeSu cancru, su fogu de Santu Antoni,Nùmenes chi inditant cosas fatas de duos elementos Sos otzales, sas ugeras, sas fòrtighesugualesLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 11/11


S'artìculuS'artìculu podet èssere determinativu o indeterminativu e andat a in antis de su sustantivu o de unaparàula sustantivada.S'artìculu determinativuS'artìculu determinativu serbit pro “determinare” su sustantivu indichende su gènere e su nùmeru,ponende·lu in unu cuntestu de tempus e logu determinadu.S'artìculu determinativu derivat dae su latinu IPSUM, IPSOS, chi, pro more de s'afèresi in unu casu ede s'apòcope in s'àteru, a su plurale si presentat pro ambos gèneres in sa forma ùnica IS o in saforma declinada SOS/SAS. A su singulare in tames resultat SU pro maschile e SA pro feminile.SINGULAREPLURALEmamamamasSAmanudomoSAS/ ISmanosdomosdiediescorocorosmacumacosSUtempusSOS/ IStemposnebodenebodesferreriferrerisSa limba sarda impreat finas su singulare colletivu: custa forma, fata siat cun s'artìculu singularefeminile chi maschile, andat a indicare sa cantidade indefinida de insetos, frùtora o animales ocosas. E duncas nàrrere chi: "m'at puntu sa tzìntzula" signìficat non chi una sìngula tzìntzula m'apatpuntu ma chi una cantidade indeterminada de cussos insetos dd'at fatu. Gasi puru cando si narat chi:”amus tiradu sa patata” non cheret nàrrere chi est istada regorta una patata ebbia ma una cantidadeindeterminada de custas. Su matessi pro cando si narat chi: ”in su mare ddu at pische”. E finas procosas:”dd'apo furadu su dinari”Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 12/12


S'artìculu determinativu no est impreadu in ditzos o maneras de nàrrere comente:Es.riu mudu tragiadore (e non: su riu mudu tragiadore)tremende che fògia (e non: tremende che sa fògia)Comente cumplementu vocativu est presente in sas espressadas che a:Es.su dotore, su professore, su tziu, su mere.su dotore, mi podet dare sa meighina de s'àtera borta?A bias cun su vocativu “O”Es.O su tziu, benende seis?O cando est sighidu dae una prepositzione:su de deghea bias dat unu significu diferente a una frase:Escusta butega lunis est serrada (lunis chi benit)custa butega su lunis est serrada (ònnia lunis)S'artìculu indeterminativuS'artìculu indeterminativu agiunghet un’elementu nou in sa chistione sena peruna determinatzione decustu elementu.Est duncas diferente a nàrrere:nos pigamus sa vetura (chi giai connoschimus in su discursu)nos pigamus una vetura (elementu indeterminadu o desconnotu antis in su discursu).Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 13/13


Agatamus duncas in su maschile e feminile:seromacuUNUtempusnebodeferrerimamaUNAmanudomodieS'artìculu indeterminativu est finas impreadu a su plurale pro indicare siat “circa” chi “alcuni” de salimba italianaEs.unos binti assessoresunas chentu partidas in sèrie Aunos <strong>cantos</strong> canales in digitale terrestreunas cantas veturas multadasLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 14/14


S'agetivuS'agetivu mudat su significu de su nùmene e li dat calidade e determinatzione. De règula s'agetivuandat postu a pustis de su sustantivu chi si cheret cualificare o determinare:Es.sos ogros birdessa cara miae, comente si podet bìdere in s'esempru, s'agetivu sighit su gènere e su nùmeru de su sustantivu.SINGULAREPLURALEMASCHILE-u bonu-e forte-eri banduleri-os bonos-es fortes-eris bandulerisFEMINILE-a bona-e forte-era bandulera-as bonas-es fortes-eras bandulerasS'agetivu si podet cumparare cun un'àteru agetivu o cun unu sustantivu o cun unu pronùmene.S'agetivu podet èssere collegadu a manera direta cun su nùmene “cussu pitzocu bonu” in funtzioneatributiva o tràmite unu verbu “cussu pitzocu est bonu” in funtzione predicativa.Sos grados de s'agetivuSu cumparativu de ugualliàntzia est:Cantu (a)Che (a)Comente (a)Est forte cantu a mieEst forte che a mieEst forte comente a mieTantu...cantu:est tantu mannu cantu iscimpruSu cumparativu de majoria est:prus+agetivu+deEst prus forte de meneLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 15/15


Su cumparativu de minoria est:Prus pagu+agetivu+deEst prus pagu forte de meneA bias s'impreat che/chi non:Cussa fèmina est prus bella che (chi non) sàbiaSos cumparativos sintèticos chi currispundent a “migliore/meglio” e “peggiore/peggio” sunt mègius epeus.Su superlativu relativu si faghet:Artìculu determinativu+prus+agetivu+deArtìculu determinativu+sostantivu+prus+agetivu+deSa prus bella de biddaSa domo prus bella de biddaO sinonoSu prus òmine mannu, sa prus fèmina bellaMa ddu ant finas formas prus populares in ue sustantivu e agetivu si cuncàmbiant a pareS’òmine prus mannu, sa fèmina prus bellaSu superlativu assolutu si faghet in diferentes maneras:Cun s'iteratzione de s'agetivuCun agetivu+a beruCun meda+agetivu (o a cuntràriu)Mannu mannu, ruju ruju, fritu frituTontu a beruEst meda forte/est forte medaSi diant pòdere impreare finas sas paràulas màssimu e mìnimu e àteros superlativos de orìgine cultachi sunt presentes in sas frases de ogni die:tenet sa pensione mìnimaEst su mìnimu chi podet pedireSu gas est a mìnimuAt pigadu su màssimu de sos votosSu superlativu espressat sa calidade a su gradu màssimuIn sardu est presente finas sa paràula bete chi est impreada mescamente pro indicare su superlativupro sa mannàriaLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 16/16


Est una bete domoEst unu betze òmineComente nos ammentat Blasco Ferrer sa paràula grandu s’intendet in sardu ma no indicat a bias samannària fìsica ma cussa morale o sotziale o estètica:Est unu grandu òmineEst una grandu grandu cosa su chi at naraduS'intensidade de un’agetivu podet èssere afortiada cun un'àtera paràula:Bbiancu chìghinuNieddu pìghidua bias sos agetivos resultant cumpostos (sustantivu + agetivu):Pilicanu (pilu+canu)Barrimannu (barra+mannu)Ogrigàtinu (ogru+gàtinu)in custu casu s'acabu de sa prima paràula, chi essit in una cale si siat vocale, si mudat in –isu diminutivu si faghet, gasi comente pro su sustantivu, cun su sufissu-eddu, -edda-itu, -itaMinore-minoreddu/bellu-belledduMannu-mannitu/ pòberu- poberituA bias sos diminutivos s’assummant:Minore-minoreddu-minoreddedduMannu-mannitu-mannitedduB'at fintzas su diminutivu chi essit cun -icu pro sos nùmenes de pessone:Antonicu, Boricu, GiuannicuS'acreschitivu si faghet cun:-oneconca/conconetontu/tontone/tontorroneLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 17/17


Sos pronùmenes personalesSos pronùmenes personales s'impreant in logu de nùmenes de pessones o de cosas. Sospronùmenes personales indicant sos chi partètzipant a su cuncàmbiu comunicativu: chie faeddat(prima pessone), chie ascurtat (sa de duas pessones), calicunu o carchi cosa de sa cale si faeddat(sa de tres pessones). Sos pronùmenes personales si distinghent in tònicos cando sunt sugetos eàtonos cando no lu podent èssere. Sas formas tònicas càmbiant forma a in antis de sasprepositziones e tando sunt tzerriadas oblìcuas (gasi acuntesset fintzas, pro esempru, in su relativuitalianu “che” chi cun sa prepositzione pigat sa forma “cui”)Sas formas sugetu sunt:SUGETUdeotueissu/issa-isse- si podet impitare si referidua pessone-vostè- allocutivu de cortesianoisboisissos/issasFORMA OBLÌCUA DE CUMPLEMENTUDe, pro mene/a mie/cun megusDe, pro tene/a tie/cun tegusA, cun, de, pro...isse, issu, issaIn, dae sese (riflessivu)A, cun, de, pro... noisA, cun, de, pro... boisA, cun, de, pro... issos, issasin, dae sese (riflessivu)Sas formas àtonas sunt:Non riflessivuriflessivudativuacusativuMi (mi)Ti (ti)Li/ddi (gli)Nos (ci)Bos (vi)Lis/ddis (gli)lu/ddu (lo)la/dda (la)los/ddos (li)las/ddas (le)si (si)si (si)Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 18/18


Massimo Pittau nos ammentat chi in su dativu èticu ddu at sa presèntzia de su pronùmene in dativuacanta a verbos che pensare, tìmere, crèereMi penso chi non bi andoMi timo chi non bi benitSas partigheddas pronominales sunt:nchendeCando si referit a logu: a nche la giughes?Cando si referit a cosa: a mi nde das?Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 19/19


Ponende paris sos sostituentes àtonos e sas partigheddas pronominales si creant is proclìticos e isenclìticos, custos segundos andant cun s'imperativu e su gerùndiu:PROCLÌTICOSMi lu,mi nche lu,mi nchemi ndeTi luti nche luti ncheti ndeBi lu/si ddubi nche lu/si nche ddubi ndeRiflessivu:si lu/si ddusi nche lu/si nche ddusi ndesi nchesi nche ndeMi lu naras tue !Mi nche lu leas a domo?Mi nche giughet in veturaMi nde das de petza?Ti lu còmporoTi nche lu mooTi nche lasso in pratzaTi nde do unu cantuA bi lu das a babu?A bi nche lu batis su computer?Bi nde b'at de gente!Si lu còmporatSi nche lu leat a domo suaSi nd'est ismentigaduSi nch'est andadu como comoSi nche nd'est bènnida de gente!Nos lu/nos ddunos nche lu/nos nche ddunos nchenos ndeBos lu/bos ddubos nche lu/bos nche ddubos nchebos ndeNos dd’imparat su mastruNos nche lu batint crasNos nch'est arribada sa bulletaNos nd’ant donadu erisBos dd’imparat su mastruBos nche lu batint crasBos nch'est arribada sa bulletaBos nd’ant donadu erisLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 20/20


ENCLÌTICOSmi·lu,mi·nche·lumi·nchemi·ndeti·lu,ti·nche·luti·ncheti·ndeBi·lu/si·ddubi·nche·lu/si·nche·ddubi·ndeRiflessivu:si·lu/si·ddusi·nche·lu/si·nche·ddusi·ndesi·nchesi·nche·ndeNos·lu/nos·ddunos·nche·lu/nos·nche·ddunos·nchenos·ndeBos·lu/bos·ddubos·nche·lu/bos·nche·ddubos·nchebos·ndeBi·lu/si·ddubi·nche·lu/si·nche·ddubi·ndenara·mi·lu tuelea·mi·nche·lugiughe·mi·nche in veturadae·mi·nde de petzacòmpora·ti·lumoe·ti·nche·luessi·ti·nche dae domopiga·ti·nde unu pagudae·bi·lu a babu!bati·bi·nche·lu su computerporri·bi·ndecomporende·si·luleende·si·nche·luiscarfende·si·ndemoende·si·nchepapende·si·nche·ndeFiat imparende·nos·lu su mastrusunt batende·nos·nche·luest portende·nos·nche sa bulletamandighende·nos·nde totuimparade·bos·lu a sa solaleade·bos·nche·lumoide·bos·ncheest pighende·bos·nde su risudonende·bi·luIn sardu est presente s'impreu pleonàsticu de su pronùmene:A mie mi paretDae·nos·lu a noisSa partida bida bi l'asLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 21/21


Sos pronùmenes e agetivos possessivosSos possessivos sighint su gènere e su nùmeru de su sustantivu e sìngiant su raportu deapartenèntzia de unu sugetu cun su possessore suo. Sos agetivos possessivos devenintpronùmenes possessivos cando sunt antepostos dae un'artìculu e dae una prepositzione:Sa domo mia(agetivu) est manna prus de sa tua(pronùmene pessonale)MASCHILE FEMMINILE MASCHILE FEMMINILEMeu/miu Mea/mia Meos/mios Meas/miasSINGOLARETuo Tua Tuos TuasSuo Sua Suos SuasNostru Nostra Nostros NostrasPLURALEBostru Bostra Bostros BostrasIssoroSa positzione de s'agetivu possessivu est semper a pustis de su nùmene.Paris cun locutziones averbiales a bias andat in logu de s'espressada “de mene, de nois...”, :a in antis meua segus nostruA bias su possessivu benit afortiadu cun su paràula cosaSa domo cosa miaS’ischidone cosa suaLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 22/22


Sos dimostrativosSu sardu, che a s'ispanniolu e a su toscanu, distinghet mègius su balore de distàntzia:SERENTE A MIE(chi faeddo)SERENTE A TIE(chi ascurtas)A TESU DAE NOIS(dae mene chi faeddo e dae tenechi ascurtas)M. sing Custu (questo, esto) Cussu (codesto, eso) Cuddu (quello, aquello)M. plur. custos cussos cuddosF.sing custa cussa cuddaF.plur custas cussas cuddasUn’esempru làdinu de comente su pesu de s'italianu subra su sardu si faghet a intèndere si podetagatare in sos dimostrativos ca sa forma italiana “codesto” est isparessende e custu dat problemasde tradutzione a su sardu chi depet seberare pro sa paràula “quello” a bias “cussu” a bias “cuddu”.Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 23/23


Sos relativosSu pronùmene relativu tenet duas funtziones: èssere in logu de unu nùmene e servire a pònnere inrelata tra issas duas prepositziones, sa chi reghet e sa relativa.segunde s'indicu de sa LSC su relativu si faghet petzi cun sa forma “Chi”:Chi comenteNominativu (che) Chi S'òmine chi leghet est Antonil'uomo che legge è AntonioGenitivu (di cui) chi+nde Sas cosas chi nd'apo bisòngiule cose di cui ho bisognoDativu (a cui) chi+li/ddi S'òmine chi l'apo furadu su dinaril'uomo a cui ho rubato i soldiCumplementu ogetu chi Sa mela chi apo mandigaduCumplementu de logu (incui)chi+nchechi+biSa domo chi nche amus coladu s'estiula casa nella quale abbiamo passato l'estateCussa domo chi b'at unu portale rujuquella casa dove c'è un portale rossoCumplementucumpangiade??Chi ?? Cun chieSa pitzoca chi so essidu est Mariala ragazza con la quale sono uscito è Maria(gasi narat finas Allan Jones “Sintassi della lingua sarda”: pag.308:sa pitzinna chi so issitu) ma sonat male insas pitzocas chi amus mandigadu eris in ristoranteo si diat dèpere iscrìere gosisas pitzocas chi amus mandigadu cun issas in ristoranteBlasco Ferrer in “Ello Ellus”pag.120 faghet s'esempru decun+chie:”s'òmine cun chie fis faeddande est inoghe”Cumplementu de mèdiu ??Chi ?? Diat deper èssere prus pretzisu cun su caleCHI podet andare bene gosi:Su postale chi nche so bènnidu a Castedduil pulman con cui sono venuto a Cagliarima sonat male inpro sa reforma e sa lege chi est istada mudadaper la riforma e la legge con la quale è stata cambiataper la riforma e la legge che è stata cambiata ???Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 24/24


Diat èssere prus pretzisu s'impreu de prepositzione+artìculu+cale in sos àteros cumplementos cacunsentit de èssere prus craros comente bidu antes. 1S'elementu sostituidu dae su pronùmene relativu si mutit antepostu.s'impreu de su relativu cale duncas diat pòdere èssere impreadu in s'istile formale. Un’esemprus'agatat cando su relativu nch'est a tesu dae s'antepostu:su ministru at ammentadu sas tzircustàntzias de comente sunt acuntèssidos sos fatos, chi non fianta favore de sos partidos de s'opositzionesu ministru at ammentadu sas tzircustàntzias de comente sunt acuntèssidos sos fatos, sas calesnon fiant a favore de sos partidos de s'opositzione1Su faeddu est presente in su DES de Wagner chi narat:“kale, -i o su kale,= QUALIS viene adoperato ab antico come relativo aggetivale accanto a ki:e faghet s'esempruCSP 439:In primis posit su tatus dessu ortu de cannetum, su cale comporait sa mamaCV I, i: de quaturu arburis de nugi, des calis fedi seberari s'omini miu “Blasco Ferrer in sa grammàtica "Pro domo" pag.57 afirmat: "non esistono in sardo i relativi italianiformati con quale più l'articolo". Ma Michael Allan Jones in su libru “Sintassi della lingua sarda”pag.310 nosammentat chi:”In particolare l'uso di su cale (e della sua forma femminile e/o plurale)[...] è ristretto allo stileformale o letterario ..."Massimo Pittau in sa "Grammatica del sardo illustre" sua, a pag 81 narat: "Nella lingua sarda esistonotre pronomi relativi: su-a cale, sos-as cales ,chi , chie ...."Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 25/25


Sos interrogativosSos interrogativos servint pro fàghere una pregonta, direta o indireta, subra sa calidade, sacantidade o s'identidade de su nùmene a su cale si referint:invariàbile Ite (referidu a cosas) Ite boles fàghere?Cosa vuoi fare?invariàbile Chie (referidu a pessones) Chie depet bènnere?Chi deve venire?variàbile in su nùmeru mano in su gènerevariàbile in nùmeru e ingènereCale, calesCantuCale vetura as comporadu?Quale macchina hai comprato?Cantu mancat?Quanto mancacantaCanta gente bi fiat?Quanta gente c'era?<strong>cantos</strong>Cantos sunt sos giogadores de rugby?Quanti sono i giocatori di rugby?cantasCantas bortas ti l'apo naradu?Quante volte te l'ho detto?Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 26/26


Sos indefinidosSos indefinidos sunt cuantificadores chi però non dant indicos pretzisos subra sa cantidade:Ambos, ambasÀteru/àtera/àteros/àterasBastanteCale si siatCalicunu/calicunaCarchiIte si siat - cale si siatChie si siatMedaMatessi (su,sa,sos,sas)NemosNuddaÒnni/ogniOnniunu,onniuna/ognunu,ognunaPaguPerunuPròpiu, pròpia, pròpios, pròpiasPrus paguTotu, totusTropu<strong>Unos</strong> <strong>cantos</strong>, una cantasEntrambiAltro, altra, altri, altreSufficiente, abbastanzaQualsiasiQualcuno, qualcunaQualcheChecchessia, qualsiasi cosaChiunque, chicchessiaMoltoStesso, stessa, stessi, stesseNessunoNullaOgniOgnuno, ognunaPocoVeruno/alcunoStesso, stessa, stessi, stesseMenoTutto, tutta, tuttiTroppoAlcuni, alcune-Sa paràula peròmine est impitada in sensu distributivu e currispundet a: “a ciascuno/ciascuna” aicicomente unu a cada unu, una a cada una,-Bi sunt tres sustantivos chi tenent unu significu de indefinidu:Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 27/27


odale, fulanu, nighele currispundentes a sa paràula italiana coso/tizio si nono si podet impreare saperìfrasi ite ddi narant, ite si narat,e sos verbos indefinidos che a “cosare”nighelare,( itechiddinarantare)-Un'àteru nùmene indefinidu chi s'impitat in sa chistione informale est sa paràula cosa chi indicat saparàula italiana qualcosaso faghende cosa=sono occupatoest sèriu cando tenet cosa=è serio quando è preoccupatoteniat cosa cun megus= è risentito con menara·ddi cosa! = rimproveralo!Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 28/28


Sas prepositzionesSa prepositzione servit a indicare una positzione de dipendèntzia intre unu nùmene o unupronùmene o unu verbu e una paràula anteposta.Una particularidade est s'acusativu prepositzionale, est a nàrrere s'impreu de sa prepositzione “a” ain antis de su cumplementu ogetu.Ant tzerriadu a GiuanneHanno chiamato GiovanniSa presèntzia de s’acusativu prepositzionale paret siat ligada a su cuntzetu de cosa animada oinanimada, s’impreat duncas sa prepositzione “a” pro cussas animadas e non s’impreat pro cussasinanimadas.Apo cassau a Micheli furendeApo cassau unu sirboneIn prus s’impreat cun cosas determinadas e non cun cosas indeterminadas:Apo adobiadu a sa mugere de AntoniLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 29/29


Sas prepositziones pròpias sunt:a, de, dae, in, cun, pro, intre, traSa prepositzione Asos cumplementos introdùidos dae sa prepositzione A sunt de:TèrmineOgetuMotuTempusMèdiuLimitatzioneModuDistàntziaPenaDistributivudae·lu a miedallo a meant iscutu a AntoniHanno picchiato AntonioAndamus a CastedduAndiamo a CagliariNos bidimus a seroci vediamo di seraAndare a cadduandare a cavalloL'apo connotu a sa boghel'ho riconosciuto dalla voceEst faeddende a boghe mannasta parlando a voce altaSa domo est a binti metros dae inoghela casa è a venti metri da quaL'ant cundennadu a sa furcal'hanno condannato all'impiccagioneA duos a duosa due a due-In sas boghes verbales de sos verbos a s'infinidu:a traballare siat!dae·li a mandigarem'at naradu a bènnere crasest a bìdere oh!no est a nàrrere, no! Est a fàghere!-in sas boghes verbales de formatzione analìtica o fraseològicaamus a bìdereLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 30/30


èngio a ischirea bi benis ?s'est ghetadu a malàidufaghe su surdu e ghèta·ti a tontu-e cun funtzione finaleest andende a cassaest andende a linna-e in sas locutziones averbiales:a beru, a seguscomente partighedda interrogativa mescamente cando si pedit e si rechedit carchi cosa:A bi benis cun megus?A mi l’acabas?A la cheres finire?Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 31/31


Sa prepositzione DEsos cumplementos introduidos dae sa prepositzione DE sunt:IspetzificatzionePartitivuMatèriaArgumentuOrìgineFine o iscopuCàusaCalidadeModuBundàntziaLimitatzioneEdadeSa domo de Mario est biancala casa di Mario è biancaEst su mègius de totusè il migliore di tuttiSas domos de pedrale case di pietraDe ite seis faeddende?Di che state parlando?Issos sunt de Dublinoloro sono di DublinoEst unu cane de cassa, est una nave de gherraè un cane da caccia, è una nave da guerraEst mortu de fàmineè morto dalla fameEst un'òmine de coroè un uomo di cuorede mala manerain malo modoEst prenu de peugruÈ pieno di pidocchiEst minore de carenaÈ piccolo di corporaturaEst un'òmine de chimbanta annosÈ un uomo di cinquant'anni-a bias est impreadu in funtzione partitiva:nde ddue at de gente, bi nd’at de gente, nde b'at de gente, nche nde b’at de gente-a bias est impreadu comente sa partighedda italiana danon tèngio nudda de nàrreretèngio cosa de fàghereroba de macos!Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 32/32


est de pigare e iscùdere-e in sas locutziones averbiales:de badas-e cun sos cumplementos infinitivos de sos sustantivos astratos:tenet s’avrìngiu de acabare intro oetèngio s’idea de mi fàghere a retoreLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 33/33


Sa prepositzione DAEsos cumplementos introduidos dae sa prepositzione DAE sunt:AgenteMotoTempusProvenièntziaSeparatzioneDistàntziaCausaLimitatzioneEst cherta bene dae totusè ben voluta da tuttitorra·nche·lu a ue l'as agataduriportalo dove l'hai trovatoSo isetende dae tres annossto aspettando da tre anniApo batidu su binu dae domoho portato il vino da casaIstèsia·ti dae su foguallontanati dal fuocoEst meda a tesu dae Sardignaè molto lontano dalla <strong>Sardegna</strong>Tremaiat dae s'assustutremava per lo spaventoL'apo connotu dae sa caminadal'ho riconosciuto dall'andatura-In sas locutziones averbiales:dae eris, dae segusLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 34/34


Sa prepositzione INsos cumplementos introduidos dae sa prepositzione IN sunt:Istadu in loguMotu peri su loguFineTempusMèdiuLimitatzioneAbarro in domoColamus in AristanisM'est bènnidu in agiùduIn làmpadas, in estiu, in domìnigaa giugno, d'estate, di domenicaSo bènnidu in veturaEst bonu in matemàtica-In sas locutziones averbiales:in presse, in segus-In sas boghes verbales de sos verbos a s'infinidu:in su nàschere, in s'andareLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 35/35


Sa prepositzione CUNsos cumplementos introduidos dae sa prepositzione CUN sunt:CumpangiaMèdiuCalidadeModuTzircustàntziaFineSo andadu cun MicheliLu màndigo cun sas manosUna vetura cun tres rodastrata·la cun delicadesaEst essidu cun cussu bentuUn'atividade cun iscopu de lucruSa prepositzione PROsos cumplementos introdùidos dae sa prepositzione PRO sunt:CàusaIscopuModuIscàmbiuLimitatzionePrejuInteressuIstat male pro sa bascaSu dinare bisòngiat pro sa domoL'amus fatu pro brullaM'at pigadu pro su sìndiguFiat mentovadu pro onestadeDd'apo comporadu pro milli èurosL'at fatu pro mene-In sas boghes verbales de sos verbos a s'infinidu:sunt prontas pro falareSas prepositziones INTRE e TRAsos cumplementos introduidos dae sas prepositziones INTRE e TRA sunt:PartitivuLoguDistàntziaAnt a èssere seberadas bator pessones tra sospartetzipantesSu pugione s'est cuadu intre sas matasAgatas s'apotecaria tra dughentos metrosLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 36/36


Sas prepositziones impròpias sunt avèrbios, agetivos, partitzìpios o locutziones impreadoscomente prepositziones:sutasubraa pustisin antisa larguforasintroa inghìriucontrasenafinas ain s’oruparisin fatuin mesu dein càmbiu dein cara deparis cunconca achirru acara apro mèdiu defrancuperiIntrotràmitemedianteduranterasente, serenteSuta de terrasuta a un'àrboreSubra sa chistioneA pustis de su filmIn antis de oeA largu dae sos amigosAguanto totu foras sa bascaDdu porto intro de meneA inghìriu de sa domoDda tenet contra a mieSena chi siant cantadasFinas a domoIn s'oru de su riuParis cun megusIn fatu a sas cabrasIn mesu de s'aposentuIn càmbiu de dinareIn cara de issuParis cun isseConca a terraChirru a su mareCara a domoPro mèdiu de sa gherraFrancu sa petza fiat totu bonuFuidu peri sos buscosDepo mòere intro sas chimbeTràmite racumandadaMediante racumandadaDurante sa festaRasente sa domoLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 37/37


Sas congiuntzionesSas congiuntziones servint a congiùnghere intre issos duos o prus elementos de una o pruspropositziones chi siant in raportu de coordinatzione o subordinatzione. Custas podent èsseresimples o cumplessas si formadas dae una paràula ebbia o dae prus allegas e tando divenintlocutziones congiuntivas.Sas congiuntziones coordinativas unint duos elementos ponende·los in su matessi pianu e sipodent sutapartzire in:Copulativas: indicant unu raportu simple de aditzione intre elementos congiuntosefinas, fintzasne/nennemmancuin prusDisgiuntivas:sinnalant partzidura intre allegas cullegadas, e esclusione o alternativa tra issas etotuoo purusinuncaAvversativas :sinnalant unu cuntrastu, una contraditzione, una contrapositzionemaS'impreu de “ma” podet èssere avversativu-opositivu(al contrario) o aversativu-limitativu (però)peròprus a prestusende gaside su restuantisimbetzesin tamescando chiin càmbiuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 38/38


Decrarativas: introduent una decraratzione, un’ispiegatzionecustu non custudifatispro nàrrereunu paragonepro esempruConclusivas:sinnalant chi su segundu elementu est cunseguèntzia de su primuduncaspro custupro cussutandoCorrelativas: apostìvigant una currispundèntzia o una relatzione intre duos o prus elementossiat…siatgasi…comentetantu…chiLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 39/39


Sas congiuntziones subordinativas collegant duas propositziones, una de sas cales estsubordinada a s'àtera, mostrende su raportu lògicu tra cussa chi reghet e sa dipendente e si podentsutapartzire in:Decrarativas:chicomenteInterrogativas indiretas:sicomentecandopro itecantuCausales:casigomentebidu chiFinales:a tales chipro chiConsecutivas:gasi...chiA su puntu chiCuntzessivas:sende chimancariLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 40/40


Cunditzionales:bastis chi, bastat chisi no est chiCumparativas:prus…chi nonprus pagu…chi nonmègius…chi nontantu...cantutantu prus...cantu prus paguTemporales:onni/ogni bia chifinas a candoin s’interiModales:checomente chiAversativas:cando imbetzesue imbetzesEtzetuativas, limitativas:francusemper chiLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 41/41


Sos numeralesSos numerales indicant una determinatzione numèrica pretzisa e si sutapartzint in:Cardinales:Indicant sa cantidade numèrica de pessones, animales o cosas e de règula andant in antis de sunùmene. Su nùmeru unu e su duos si declinant pro gènere dende una e duas, su nùmeru chentunon si declinat ma su plurale emmo: dughentos/dughentas, treghentos/treghentas, etz. Su nùmerumilli pigat su plurale in mìgia. Millione e milliardu tenent su plurale in milliones, milliardos e suntsighidos dae sa prepositzione “de” cando indicant sa cantidade de una cosa: unu millione de èuros.Una particularidade de su sardu est chi su sustantivu pigat su nùmeru in base a su numerale, profàghere un'esempru si narat: binti annos, bintiduos annos, ma bintunu annu.1 Unu, una 11 ùndighi2 Duos, duas 12 dòighi3 tres 13 trèighi4 bator 14 batòrdighi5 chimbe 15 bìndighi6 ses 16 sèighi7 sete 17 deghessete8 oto 18 degheoto9 noe 19 deghennoe10 deghe 20 bintiE sighit21 bintunu 31 trintunu22 Bintiduos, bintiduas 32 trintaduos23 bintitres 33... Trintatres...24 bintibator 40 baranta25 bintichimbe 50 chimbanta26 bintises 60 sessanta27 bintisete 70 setanta28 bintoto 80 otanta29 bintinoe 90 noranta30 trinta 100 chentuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 42/42


E sighit101... Chentu e unu... 5000 Chimbe mìgia200 Dughentos, dughentas 6000 Ses mìgia300 Treghentos, treghentas 7000 Sete mìgia400 Batorghentos, batorghentas 8000 Oto mìgia500 Chimbighentos, chimbighentas 9000 Noe mìgia600 Seschentos, seschentas 10.000 Deghe mìgia700 Setighentos, setighentas 100.000 Chentu mìgia800 Otighentos, otighentas 101.000 Chentu e una mìgia900 Noighentos, noighentas 102.000 Chentu e duas mìgia1000 milli 200.000 Dughenta mìgia2000 Duamìgia 300.000 Treghenta mìgia3000 Tres mìgia 1.000.000 Unu millione4000 Bator mìgia 1.000.000.000 Unu milliarduLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 43/43


Ordinales:Indicant s'òrdine de sutzessione in una sèrie numèrica e si formant unende s'artìculu determinativu,chi podet mudare de nùmeru e de gènere, sa prepositzione de,su nùmeru cardinale, francu sosprimos duos de sa sèrie chi faghent primu e segundu e a s'imbesse ùrtimu, penùrtimu, cambiendesemper in nùmeru e in gènere.1 Primu, prima, primos, primas Ùrtimu, ùrtima, ùrtimos, ùrtimas2 Segundu, segunda, segundos, segundas e finassu/sa/sos/sas/is de duosPenùrtimu e finassu/sa/sos/sas/is de duos dae s'ùrtimu3 su/sa/sos/sas/is de tres su/sa/sos/sas/is de tres dae s'ùrtimu4 su/sa/sos/sas/is de bator su/sa/sos/sas/is de bator dae s'ùrtimu5 su/sa/sos/sas/is de chimbe su/sa/sos/sas/is de chimbe dae s'ùrtimuE gasi sighende.Moltiplicativosindicant una cantidade a duas o a prus bortas manna de un'àteradoppiotriploquadruploDòpiu, a duas bortas, duas bortas tantuA tres bortas, tres bortas tantuA bator bortas, bator bortas tantuFaghent parte de sos moltiplicativos finas: trìplitze, cuadrùplitze etc.. chi no indicant comente a sosprimos cantu una cosa est prus manna de un'àtera ma chi una cosa est cumposta de duas, tres oprus partes.Sa Trìplitze Intesa (un’alleàntzia de tres natzione e no una alleàntzia manna a tres bortas- triplaintesa)Fratzionàriosindicant una o prus partes de unu totu e si faghent cun sa prepositzionede+denominadore+numeradore1/2 Sa metade, unu mesu1/3 De tres unu, de tres una (parte)2/3 De tres duos, de tres duas (partes)3/5 De chimbe tres, de chimbe duas (partes)Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 44/44


DistributivosIndicant in cale manera sunt distribuidas pessones o cosas cun locutziones che a:Unu peròmineDuos, duas peròmineUnu cada a unu/unaDuos/duas cada a unu/una etc...A unu a unuTres a sa bortaColletivosindicant un'insieme numèricupaiocoppiaPaja, pariga (su faeddu “pariga” est impreadu in sardufinas in logu de “unos <strong>cantos</strong>” e a bias in sensuantifràsticu pro indicare “medas”)crobaE tenent finas valore aprossimativudeghinabintinachentinaCustos ùrtimos podent tènnere finas su plurale:fiant a chentinasLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 45/45


Sas interietzionesS'interietzione est una parte invariàbile de su discursu impreada pro espressare un'emotzione (gosu,dolore, timoria, ispantu) o pro formulare òrdines o saludos e si partzint in pròpias e impròpias,argunos esempros:pròpias: ca tenent petzi custa funtzioneajò!ohi!pisti!titia!là!, mì!orsùdoloreRiferito a calore o punturaRiferito a freddoguardaImpròpias: ca in orìgine tenent àteras funtzionesànimu!balla!diciadu!iscedadu!làstima!marranu!toca!totunu!coraggioaccidentibeatopoverinopeccatoMarrano, ti sfidoSuvvia, dai!Lo stesso!S'impreu antifràsticu de sas paràulas in sa limba sarda est connotu e duncas su significu beru ocuntràriu de s'allega si podet cumprèndere petzi dae su cuntestu o dae s'intonatzione.Espressadas onomatopèicasSas onomatopeas sunt espressadas linguìsticas chi provant a istòrchere sos sonos non linguìsticos,carchi esempru:tzifi-tzofo, tzòfete-tzòfete: riferidu a infustu e a su sonu in s'abbapuh!: riferidu a su grùspidutitia: riferidu a su fritu e a su sonu de sas dentesLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 46/46


Sos avèrbiosS'avèrbiu servit a mudare, donende·li prus pretzisione, su significu de àteros cumponentes de sudiscursu e est invariàbile. Podet acumpangiare pro esempru:agetivunùmeneavèrbiusintagmaEst meda rujuCòmpora feti melaEst bènnidu bastante chitzoAmus pensadu mescamente a boisSegunde su significu issoro sos avèrbios si distinghent in cussos de:modulogutempuscantidadeinterrogativosgiudìtziuApo mandigadu beneIssos istant inogheComo nonpotzo essireApo papadu tropuUe andas in vacàntzia?Forsis est unu pagu arrenegaduLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 47/47


ModuSos avèrbios e sas locutziones averbiales de modu indicant sa manera de comente acuntessets'atzione:benemalemègiuspeusgosi, gasi, aicitorracomentea mala ganaa mala bògiaa discansuin pressea lestrua sa revessaa s’imbessea bellua fortepetzi/isceti/fetiebbiaa crarua sa ritzaa caddua sa grusserade rugradisde badasde repentetotu in unua s’ispensadaa fortzaparisApo papadu beneBido maleIsto mègiusParet peusGosi narantBenis torra in bratzos mios?Comente unu macuL'apo fatu a mala ganaTocat a andare a mala bògiaGiai traballas a discansu in s'ufìtziuSemus andados in presseL'amus fatu a lestruCussu est postu a sa revessaTenes sa màllia a s'imbesseTira a belluIspinghe a forteBi fiant petzi òmines/isceti ominesM'at dadu duos èuros ebbiaAt faeddadu a craruAmus mandigadu a sa ritzaSemus sètzidos a cadduEst fatu a sa grusseraNon ti pòngias de rugradisMi l'at dadu de badasEst mortu de repenteTotu in una si nch'est andaduA s'ispessada at cumentzadu a pròereL'amus fatu mandigare a fortzaSemus bènnidos parisLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 48/48


Sa paràulas gosi e gasi, chi resultant che a su “così” italianu, pretzisant in manera prus làdinacomente est acuntèssida s'atzione:gosi =in custa maneragasi =in cussa maneraàteros avèrbios de modu si faghent cun sa sufissatzione in -uraa ufraduraa istichiduraa bias s’impreat su gerùndiul’at fatu coitendesi nd’est andadu currendeLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 49/49


Logusos avèrbios e sas locutziones averbiales de logu ispetzìficant sa positzione de carchi cosa o decalicunu in cunfrontu de chie faeddat o ascurtat indichende su logu ue acuntesset s'atzione:inoghea/dae inoghea/in/dae cuea/in/dae uea/in/dae cuddaea/in/dae forasaddaea/in dae in antisa/in dae segusa/in segusa/in/dae subraa/in/dae sutaa/in/dae susua/in/dae giossoa/in/dae pitzua inghìriua/in/dae palasa/in/dae totuea/in/dae nudduea/in/dae ateruea/dae probea/dae curtzua/dae largua/dae tesua/in ateruea/in/dae introin logucara a caraacante, acantaLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 50/50


Tabella de distàntziainoghein cuein cuddaein ieAcanta a chie faeddat e a largu dae chie ascurtatAcanta a chie ascurtat e a largu dae chie faeddatA largu dae chie faeddat e dae chie ascurtatRiferimentu a carchi logu numenadu in antis in sudiscursuTempusSos avèrbios e sas locutziones averbiales de tempus servint a determinare su tempus deacumprimentu de un'atzione:como; immoederetua pustisin antisin fatucandosemperchitzotardutrigadiuerisoeoe in diecrasocannuannoaspusticràsgianterisLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 51/51


a de diea de notea mangianua meriea seroa borta de diecando non candoa biasmaiuna biatandoluegoa mesu diea mesu notea s’ispissua s’oragiaiin finesIn su mentresa fitianutandogalua disoraa distempusin puddilesa s'arbèschidaa s'iscurigadòrgiua s'interinadaLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 52/52


Sa limba sarda tenet una filera de avèrbios chi cunsentint de collocare in su tempus un'atzionepighende comente puntu de riferimentu oe:gianteris eris oe cras pusticràs-2 -1 0 +1 +2Sa prepositzione “in” est impreada cun sustantivos chi sinnant unu perìodu de tempus:in s’atòngiuin majusa prepositzione “a” pro espressadas prus puntualesa sas batora mesunoteIn riferimentu a una cosa passada chi in italianu est “fa” si impitant frases diferentes:pro nàrrere due anni fa si diat dèpere nàrrere in prus de s’italianizanteduos annos faghetfintzascomo duos annosduos annos a oeLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 53/53


CantidadeSos avèrbios e sas locutziones averbiales de cantidade indicant in manera non meda pretzisa sacantidade:medaparitzu, a, os, asbastante, espagunuddain pessuagigubelleagiomaiin/de mancugosigasimescamentepagu prus o mancude prusin prusgalufinasprus pagua su nessia su mancuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 54/54


InterrogativosSos avèrbios interrogativos servint a introduire una pregonta:ModuLoguTempusMesura o valoreCàusaComente?Ue?Cando?Cantu?Pro ite?S'avèrbiu ello/ellus servit a dare prus fortza a una pregonta o a una resposta. A bias a sa sola pigatvalore de certo!ello a ite ses tristu, coro de mama?ello tando comente cheres a fàghere?chie non traballat non màndigat: ello fàula est!ello inoghe ses?!A la faghes custa faina? — Ello?!e cust'àtera?Ello nono!(in sunsu antifràsticu)Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 55/55


GiudìtziuSos avèrbios e sas locutziones averbiales de giudìtziu servint pro afirmare, negare o espressare unuparre subra sa probabilidade de un'acuntessimentu:Afirmatzioneei, eja, emmode segurupròpiua berusena dudain totuNegatzioneno, nonoin nuddanemmancuDudaforsisbadduchissaisi in casuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 56/56


S'iteratzioneIn sa limba sarda est fitianu s'impreu de s'iteratzione, est a nàrrere sa ripetitzione de unu sustantivu,unu verbu, un'agetivu, un'avèrbiu.Su sustantivu: pigat valore averbialeDie·dieMuru·muruOru·oruSu verbu: pigat valore averbiale, intensivu o iterativuTime·timeCua·cuaBrullende·brullendeFeri·feriMori·moriS'agetivu: pigat valore superlativuMannu·mannuRuju·rujuS'avèrbiu: pigat valore averbiale o superlativuChitzo·chitzoComo·comoIn presse·in presseSos avèrbios italianos chi acabant in -mente podent fàghere in sardu a manera + sa paràula:chiaramentepersonalmenteautonomamenteA manera craraA manera pessonaleA manera autònomaLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 57/57


Francu etzetziones che a comente, massimamente, malamente, sigomente e mescamente...o si nono cun sas locutziones averbiales fatas cun sa prepositzione a+s'artìculu sa:a sa lestraa sa mudaa sa sighidao sena s’artìculu:a lestrua fortea belluSu verbuSu verbu tenet in sa frase sa funtzione de predicadu donende informatziones subra su sugetu,mostrende ite faghet o comente est. In prus su verbu gràtzias a sa valèntzia, detèrminat s'istruturagenerale de sa frase. Su verbu podet mudare segunde sa forma, su modu, su tempus, sa pessone esu nùmeru.Verbos predicativosVerbos copulativosTenent unu significu cumpridu e podent èssereimpreados finas a sa sola: proet, su piciocu giogatServint a collegare su sugetu a su nùmene o as'agetivu: sa die paret bona, Gonària est abarrada asa sola. Sunt verbos copulativos pàrrere, divenire,istare, abarrare...Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 58/58


Verbos transitivos e intransitivosSunt transitivos sos verbos chi podent tènnere unu cumplementu ogetu: Antoni cantat una cantzone.Sos intransitivos intames non podent tènnere unu cumplementu ogetu diretu (?): Antoni andat.Sa forma de su verbuSu verbu podet tènnere:Forma ativaForma passivaForma riflessivaCando su sugetu podet fàghere ruolos diferentes:cussu de agente: Antoni corfit sa botzacussu de istrumentu: sa botza at segadu su bidruIn sa limba sarda diat èssere bonu a istransire s'impreu fitianu de custa formachirchende de la bortare in forma ativa. In sa forma passiva s'agente o s'istrumentunon sunt in positzione de sugetu ma de cumplementu chi podet èssere de agente ede càusa efitzente: sa botza est istada corfida dae Antoni, su bidru est istadusegadu dae sa botzaSu sugetu e su cumplementu ogetu cointzident e s'ogetu s’espressat cun saspartigheddas de sa sèrie pronumenale: deo m'ischido . A bias custas partigheddasde sa sèrie pronumenale non faghent de ogetu ma de cumplementu de tèrmine:Antoni si (a isse etotu) sàmunat sas manos, Andria si (a isse e totu) segat sa barba.In custos casos si faeddat de forma riflessiva aparente. Ddue at finas sa formariflessiva retzìproca: Antoni e Maria si amant, issos si òdiant.Forma pronumenaleInoghe su verbu tenet significu ativu. A manera formale est sa matessi de cussariflessiva ca est acumpangiada dae sas partigheddas de sa sèrie pronumenale, main custu casu non tenent perunu ruolu sintàticu. Pro esempru in deo mi birgòngiosu pronùmene no est nen cumplementu ogetu nen de tèrmine (non signìficat deobirgòngio a mie matessi) comente mi so morende no est so morende a mie matessio mi so fuinde no est so fuinde a mie matessi.Sa limba sarda rechedit s’ausiliare àere in sas formas passadas e non comente initalianu èssere:m'apo segadu s'anca (mi sono rotto la gamba)Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 59/59


Modos e tempos de su verbuSu modu de su verbu indicat su cumportamentu de chie chistionat in cunforma de su decraradu.finidosindefinidosIndicativu, congiuntivu, cunditzionale, imperativu chi definint semper sa pessonemediante desinèntzias ispetzìficasInfinidu, partitzìpiu, gerùndiu chi non definint sa pessoneSu tempus indicat sa relatzione cronològica tra su momentu cando si faeddat e su momentu candoacuntesset s'eventu.presentepassadubenidoreCando b'at cointzidèntzia intre eventu e momentu de sa decraratzione: deo andoCando s'eventu benit in antis de sa decraratzione: deo andaiaCando s'eventu benit a pustis de sa decraratzione: deo apo a andareSos tempos presentes in sardu sunt:indicativu 6 temposcungiuntivu 4 temposcunditzionale 2 temposinfinidu 2 temposgerùndiu 2 temposimperativu 1 tempuspartitzìpiu 1 tempuspresente, imperfetu, passadu pròssimu, passadu imperfetu, benidore e benidoreanteriorepresente, imperfetu, passadu e trapassadupresente e passadupresente e passadupresente e passadupresentePassadu (no essende·nche su presente, faeddos che a corrispondente diatdèpere fàghere chi currispundet, )Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 60/60


S'indicativuCun s'indicativu si presentat unu fatu comente reale, siguru.Presente: indicat atziones chi acuntessent in su momentu chi si faeddat e finas pro:indicare sa regularidade de s'acuntessimentu de sasatzionesindicare una capassidade de una pessoneindicare beridades atemporales o definitzionesiscientìficassos ditzossos contos cun valore de presente istòricusu benidore (mescamente si est acumpangiadu daeun'avèrbiu o un'àtera determinatzione temporale)ònni annu ando in vacàntzia a GononeAntoni faeddat tres limbassu sole arbeschet dae est, sa berbeghe est unumammìferuchie tenet dentes non tenet paneAiant iscutu su fìgiu, e si nche pesat su babuneghidadu e l'ischìtzinat una surra...Cras ando a CastedduCando andas a linna?Imperfetu: indicat atziones postas in su passadu cunsideradas in sa dura issoro non congruidas desu totu e finas pro:indicare sa regularidade de s'acuntessimentu de sasatziones in tempos passadosdescrìereS'annu passadu andaiamus a traballu tres bortas a sachidaFiat una die lughente de abrile e su sole noscagentaiat sas carasUn'impreu modale de s'imperfetu cun valore chi mìnimat, est presente cun verbos che a bòlere,chèrrere, prefèrrere: salude, cheria duos chilos de mela (salve volevo due chili di mele), in logu de sucunditzionale: salude, dia chèrrere duos chilos de mela (salve, vorrei due chili di mele).Passadu pròssimu: indicat un'atzione congruida in su passadu e si format cun su presente+supartitzìpiu passaduPassadu imperfetu:indicat un'atzione passada congruida chi benit antis de un'àtera semper posta insu passadu e si format cun s’imperfetu+su partitzìpiu passadu.Benidore: indicat un'atzione in unu tempus benidore postu a pustis de su momentu chi si faeddat.Su benidore benit fatu in forma cumposta o perifràstica, cun s'impreu de s'ausiliare àere. Pro suLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 61/61


enidore simple s'unit s'indicativu presente de s'ausiliare àere+a+s'infinidu de su verbu chi si boletpònnere:apo+a+dormireas+a+mandigareBenidore anteriore: indicat un'atzione in unu tempus benidore ma chi est anteriore in cunfrontu deun'àtera. Pro su benidore anteriore s'unit s'indicativu presente de s'ausiliare àere+a+s'infinidupassadu de su verbu chi si bolet pònnereapo+a+àere dormiduas+a+àere mandigaduuna borta chi as a àere istudiadu as a tènnere su traballuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 62/62


Su congiuntivuCun su congiuntivu si presentat un'atzione comente dudosa, ipotizàbile, disigiada o sugetiva. Sucongiuntivu podet tènnere valore:otativuesortativudubitativucuntzessivuTi calet unu raju!Andemus!No est bènnidu a traballu, non siat malàidu?Mancari chi apat fatu su chi at fatu, est semper frade tuoSu cunditzionaleSu cunditzionale si faghet cun s'unione de s'imperfetu indicativu in forma cuntrata de su verbudèpere e s'infinidu, presente o passadu:deo dia sighiredeo dia àere sighidu.Cun su cunditzionale si faghet bìdere chi sa realizatzione espressada dae su verbu estcunditzionada dae àteros fatos: dia fàghere una passigiada (si aia tempus).Finas su cunditzionale tenet valore otativu: diat èssere bellu a nos adobiare finas cras.S'imperativuS'imperativu benit impitadu pro cumandare, incoragiare, pregare calicunu a fàghere carchi cosa e insa forma negativa servit comente proibitzione. S'imperativu tenet unu tempus ebbia (su presente) epetzi duas formas suas (sa de duas pessones, singulare e plurale) sas chi restant (francu sa primasingulare chi no esistit) pigant in prèstidu sas formas de su congiuntivu presente. In sa formanegativa totu sas pessones sunt pigadas in prèstidu dae su congiuntivu.Forma positivaForma negativatue Time su cane Non timas su caneisse Timat su cane Non timat su canenois Timamus su cane Non timamus su canebois Timide su cane Non timais su caneissos Timant su cane Non timant su caneLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 63/63


S'infiniduS'infinidu espressat s'atzione de su verbu a manera genèrica e indeterminada. A bias est impreaducomente sustantivu:in s'andare e su torrare mi nche l'apo mandigaduite est totu custu faeddare?Comente bidu in antis s'infinidu est impreadu in sas costrutziones analìticas de sos modoscunditzionale e benidore.S'infinidu est presente in sas formas pronumenales proclìticasso prontu a ti retzireA bias est presente in frases imperativasa la finire est! est a nche la finire!Cun sa prepositzione a tenet valore de impersonaleEst a bìdere si nde b'atCun sos cumplementos infinitivos de èssereNo est a nàrrere, no !Sa balentia no est a iscùdere.Su gerùndiuSu gerùndiu s'impreat in propositzione subordinada e apostìvigat una relata cun su verbu de saprintzipale:modaletemporaleipotèticacausaleSi nch'est andadu pranghende, l'as a fàghere coitendeGhirende dae iscola apo a comporare su paneTenende sa possibilidade dia a comporare una vetura noaEssende tardu si nch'est ghiraduSos verbos che a bìdere o intèndere, chi in italianu rechedent s'infinidu, in sardu bolent su gerùndiu:L'ho visto arrivareL'ho sentito cantareL'apo bidu arribendeL'apo intesu cantendeSu gerùndiu in sardu si cumportat a manera diferente dae su chi acuntesset pro s'italianu candosighit su verbu “stare” e bolet s'ausiliare èssereSunt tocheddendeSunt arribendeStanno bussando (non sono bussando)Stanno arrivando (non sono arrivando)Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 64/64


Est presente cun su verbu pàrrere e sos verbos transitivos de pertzetzioneParet arribendeParet proendeSembra che arrivi (sembra arrivando)Sembra che piova (sembra piovendo)Su gerùndiu est impitadu finas pro indicare s'aspetu de su mamentu o de sa dura o de s'imbenièntziade un'atzione:est traballendeso finende su traballupodet èssere chi siant traballendeberu est chi ti ses cojuende cras?lavoraSto per finire il lavoroPuò darsi che stiano lavorandoÈ vero che ti sposerai domani?Su partitzìpiuSu partitzìpiu presente non diat dèpere èssere impreadu in sardu, unu faeddu che a s'italianu facentenon devenit faghente ma s'impreat sa perìfrasi chi faghet o agetivos in -adore -idore (faghidore).Abarrant però faeddos cun funtzione de agetivu o de sustantivu chi benint pigados in imprèstidu finasdae s'italianu e chi podent èssere:partitzìpios presentes sena verbu chi currispundetambienteconsulentedotzenteotzidenteorienteutentevigenteDae su lat. Ambire (istare a fùrriu)Dae su lat. Consulere (consultare)Dae su lat. Docere (insignare)Dae su lat. Occidere (rùere, de su sole)Dae su lat. Oriri (nàschere)Dae su lat. Uti (usare)Dae su verbu raru vìgere (chi est in vigore)Partitzìpios presentes chi tenent su verbu chi currispondet ma su sustantivu o s'agetivu pigant valoreautònomu:moventetenentemolenteMotivu, rajone dae mòvereUfitziale de s'esèrtzitu dae tènnereÀinu dae mòlereLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 65/65


partitzìpios presentes chi tenent su verbu chi currispundet e su sustantivu o s'agetivu su matessi:cagenteCaldu dae cagentareSu partitzìpiu passadu cun valore nominale si còniugat comente sos agetivos cun sas batordesinèntzias (amadu, amada, amados, amadas). A bias est impreadu comente agetivu (una piracota), a bias comente sustantivu (su secuestradu si tzèrriat Pinna).Su partitzìpiu passadu cun valore verbale servit pro formare sos tempos cumpostos:In s'indicativu: su passadu pròssimu, su passadu imperfetu, su benidore anteriore.In su congiuntivu: su passadu e su trapassadu.In su cunditzionale, s'infinidu e su gerùndiu de su passadu.S'acordu de su partitzìpiu passadu cun su sugetu:transitivosAntoni at bintu dinari, Maria at bintu dinariintransitivosAntoni at faeddadu cun Maria,Verboss'ausiliareàerecunpronumenalesSu partitzìpiu passaduaturat invariaduMaria at faeddadu cun AntoniM'apo segadu un'anca, m'apo segadu unu bratzuE cun sas partigheddas pronumenale nde:nd'apo papadu tres, de pirasnd'apo papadu tres, de aràngiosintransitivosAntoni est andadu a domo, Maria est andada adomoVerboss'ausiliareèsserecunpassivosriflessivosSu partitzìpiucuncordat cun susugetu in gènere enùmeruFrancu cando su partitzìpiu est in positzione decumentzu e presentat unu sugetu genèricu:est bènnidu gente dae ogni parte (Blasco Ferrer)Su dinari est istadu bintu dae Maria,sa medàllia est istada binta dae MariapronumenalesAntoni s'est samunadu, Maria s'est samunadaAntoni s'est birgongiadu, Maria s'est birgongiadaLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 66/66


Acordu de su partitzìpiu passadu cun s'ogetu:andat cando est presente su pronùmene àtonu:apo bidu cussu libru e dd'apo comporadusu ramu m'est rutu in concaapo bidu cussa màllia e dd'apo comporadasa pinna m'est ruta in concaapo bidu cussos libros e ddos apo comporadossos ramos mi sunt rutos in concaapo bidu cussas màllias e ddas apo comporadassas pinnas mi sunt rutas in concaIn sos àteros casos non declinat.Sas coniugatzionessas coniugatziones sunt tres e acabant a s'infinidu in -are, -ere, -ire-are-ere-ireAmare, andare, giogare, pesare....Fàghere, dèpere, cùrrere, rìere.....Dormire, finire, cusire, fuire.....Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 67/67


Sos verbos ausiliares.Sos verbos ausiliares sunt èssere e àere.Su verbu èssere:INDICATIVUPresentImperfetu PassaduPassaduBenidoreBenidoreepròssimuimperfetuanterioredeo so fia So istadu,-a Fia istadu,-a Apo a èssere Apo a èssere istadu,-atue ses fias Ses istadu.-a Fias istadu,-a As a èssere As a èssere istadu,-aisse est fiat Est istadu,-a Fiat istadu,-a At a èssere At a èssere istadu,-anois semus fiamus Semus istados,-Fiamus istados,-AmusaAmus a èssere istados,-asasèssereasbois seis fiais Seis istados,-as Fiais istados,-as Ais a èssere Ais a èssere istados,-asissos/issassunt fiant Sunt istados,-as Fiant istados,-as Ant a èssere Ant a èssere istados,-asCONGIUNTIVUPresente Imperfetu Passadu Trapassadudeo sia essere Sia istadu,-a Essere istadu,-atue sias esseres Sias istadu,-a Esseres istadu,-aisse siat esseret Siat istadu,-a Esseret istadu,-anois siamus esseremus Siamus istados,-as Esseremus istados,-asbois siais essereis Siais istados,-as Essereis istados,-asissos/issassiant esserent Siant istados,-as Esserent istados,-asLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 68/68


CUNDITZIONALEPresentePassadudeo Dia èssere Dia èssere istadu,-atue Dias èssere Dias èssere istadu,-aisse Diat èssere Diat èssere istadu,-anois Diamus èssere Diamus èssere istados,-asbois Diais èssere Diais èssere istados,-asissos/issasDiant èssereDiant èssere istados,-asIMPERATIVUForma ativaForma passivatue sias Non siasisse siat Non siatnois siamus Non siamusbois siais Non siaisissos/issassiantNon siantINFINIDUPresenteèsserePassaduèssere istaduGERÙNDIUPresenteessendePassaduessende istaduPARTITZÌPIUistaduLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 69/69


Su verbu àereINDICATIVUPresentImperfetu PassaduPassaduBenidoreBenidoreepròssimuimperfetuanterioredeo apo aia Apo àpidu(decli) Aia àpidu(declin) Apo a àere Apo a àere àpidutue as aias As àpidu Aias àpidu As a àere As a àere àpidusse at aiat At àpidu Aiat àpidu At a àere At a àere àpidunois amus aiamus Amus àpidu Aiamus àpidu Amus a àere Amus a àere àpidubois ais aiais Ais àpidu Aiais àpidu Ais a àere Ais a àere àpiduissos/issasant aiant Ant àpidu Aiant àpidu Ant a àere Ant a àere àpiduCONGIUNTIVUPresente Imperfetu Passadu Trapassadudeo apa aere Apa àpidu Aere àpidutue apas aeres Apas àpidu Aeres àpiduisse apat aeret Apat àpidu Aeret àpidunois apamus aeremus Apamus àpidu Aeremus àpidubois apais aereis Apais àpidu Aereis àpiduissos/issasapant aerent Apant àpidu Aerent àpiduCUNDITZIONALEPresentePassadudeo Dia àere Dia àere àpidutue Dias àere Dias àere àpiduisse Diat àere Diat àere àpidunois Diamus àere Diamus àere àpidubois Diais àere Diais àere àpiduissos/issas Diant àereDiant àere àpiduLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 70/70


IMPERATIVUForma ativaForma passivatue apas No apasisse apat No apatnois apamus No apamusbois apais No apaisissos/issasapantNo apantINFINIDUPresenteàerePassaduÀere àpiduGERÙNDIUPresenteaendePassaduAende àpiduPARTITZÌPIUàpiduCando non tenet valore de ausiliare in logu de su verbu àere s'impitat su verbu tènnere o portare ogiùghere:deo apo duas domo/ deo apo is ugeras/ deo apo su relògiudeo tèngio duas domos/ deo porto is ugeras/ deo giugo is lòrigasS’usu esistentziale de sos verbos àere e èssere pro definire s’esistèntzia de un’entidade dipendet sisa cosa est definida o indefinida:Non b’at frore in s’ortu, b’ant frores in cresiab’est unu frore subra sa mesa, bi sunt tres pessones in antis meucomente ammentat Jones in sa Sardinia Sintax cosa sua su verbu àere+de podet indicare òbligu:Non bèngio ca apo de istudiareE a bias s’intentzione de fàghere un’atzione chi non semper s’est realizadaFiamus de andare a mare ma nos at pròiduLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 71/71


Sos verbos impersonalesSos verbos impersonales non tenent unu sugetu determinadu e s’impreant petzi in sos modosindefinidos e in sa de tres pessones singulare de sos tempos de modu finidu: cumentzat a pròere,est proende, proiat, at a pròere.arbèschereannuareastrareiscurigarelampareniarefrocaregrandinarepròeretronarelentorarerosinareSu verbu fàghere a bias si cumportat de impersonale:faghet fritu, est faghende bascaUnu grupu de verbos chi puru tenent una coniugatzione personale sunt impreados in maneraimpersonale:acuntèsserecapitarecostarebisongiaretocarecumbènnerepàrreredèghereLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 72/72


Tocat a ddu fàghere, bisòngiat a essire, bastat chi si nche andet.Si cumportat a manera impersonale fintzas su verbu èssereest a bìdere si nde b'atSos verbos modalesSos verbos dèpere, pòdere e bòlere/chèrrere podent èssere impreados a manera autònoma (midepes unu praghere, non nde potzo prus, bògio una pitza) o podent pretzisare, indichendenetzessidade, possibilidade, voluntade, su significu de un'àteru verbu in forma infinida:So dèpidu partire, apo dèpidu comporare custaNo apo pòdidu partetzipareNo at chertu/bòlidu istudiarenetzessidadepossibilidadevoluntadeVerbos fraseològicosSos verbos fraseològicos sunt cussos chi, impreados a in antis de un'àteru verbu (in forma deinfinidu o gerùndiu) ispetzìficant sa manera de disprigamentu de s'atzione:progressividadeImminèntzia de s'atzioneCumentzu de s'atzioneSighimentu de s'atzioneacabu de s'atzioneIstaiat narende totu die,Èssere acanta de l'iscùdere, si sunt cojuende, sunt acabende de mandigareCumentzare a mandigareSighire a mandigare,acabare de mandigareS'impreu de su verbu torrare:in logu de verbos cumpostos che a s'italianu rifare, ridire s'impitat su verbu torrare:torrare a fàgheretorrare a nàrrereA bias benit impreadu cun valore averbiale:est essende torraSa frase simplesa frase simple podet èssere analizada in tres maneras diferentes:Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 73/73


Anàlisi lògicu-grammaticaleS'agatant duos cumponentes de fundamentu:-sugetuDetèrminat s'acordu cun su verbu (deo ando, bois andades) e ispetzìficatchie o ite faghet s'atzione, o la subit o est atribuida una calidade o un'istadu-predicaduCumpostu dae su verbu e àteras allegas dipendentes dae issu in manerasintàtica (deo canto una cantzone sarda in pratza) podet èssere verbalecando ddu at unu verbu predicativu (Antoni andat a su tzìnema) o nominalecando ddu at sa còpula (custa die est frita) o àteros verbos copulativos chea pàrrere, intèndere, istare, nàschere etc...Anàlisi de is contenutosinformativosS'agatant duos cumponentes de fundamentu:tema: Sa cosa de sa cale si faeddatrema: Sa cosa chi si narat a subra de su temaAnàlisi de s'istrutura de sas S'agatant duos cumponentes de fundamentu:connoschèntziasnota: Parte de s'enuntziadu giai connotanoa: Agiunta de un'informatzione noaLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 74/74


Sas frases simples sunt autònomas suta su puntu de bista sintàticu dae frases chi benint antes o apustis e duncas sunt tzerriadas finas indipendentes e si partzint in:decrarativasafirmativasOe est faghende basca, Apo bidu unu filmnegativasNon tèngio dinari, Su computer non funtzionatinterrogativasesclamativastotalesCando rechedint una resposta sica che ei/nono:Comporadu ddas su giornale?Cando est presente finas sa partighedda aA bi benis? A b'andamus? A la finis?Cando est presente unu particulare tonu de sa bogheÒgiu comporades? Linna cherides?Cando sa boghe verbale est cumposta bi podet èssere s'inversione de s'ausiliareFata bi l'ant? Andende seis?Custa inversione est presente finas cun su cumplementu ogetuSu film bidu bi l'as? Bi l'as bidu su film?partzialesCando sunt presentes pronùmenes o avèrbios interrogativos (chie, ite, cando...)A ue ses andende? Cando torras?disgiuntivasCando in sa pregonta sunt presentes duos o prus sèberos:t'agradat sa sìndria o su melone? Ses bènnidu a pee o in moto?Sas interrogativas diretas e duncas frases indipendentes podent èssere mudadas ininterrogativas indiretas (propositziones subordinadas).Antoni arribadu est? Ite cherides?----bògio ischire si est arribadu Antoni, narade·mi itecheridessunt impreados mescamente verbos chi tenent significu afirmativu-decrarativu (nàrerre,ischire, pensare, crèdere...)nara·mi si so fartendefaghe·mi ischire a ite ora moimusfinas sas indiretas podent èssere disgiuntivas:non so seguru de mòere oe o cras.Indicant ispantu, meravìgia, gosu, timoria etc...ch'est tardu! cantu m'agradat custa turta! ite cosa bella!Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 75/75


imperativasdisigiativasIndicant unu cumandu, unu cunsìgiu etc...cun s'imperativu: serra sa ghenna!O su cungiuntivu esortativu: chi intrento s'infinidu: a intrare!Inditant augùriu, disìgiu, ispera:èssere sa borta bona! Deus ti guardet! b'esseret isse como!Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 76/76


Sa frase cumplessaSa frase cumposta dae prus propositziones cullegadas a pare benit tzerriada cumplessa. Saspropositziones podent èssere cullegadas cun raportos de coordinatzione o de subordinatzione.Coordinatzione:cando sas propositziones sunt collegadas s'una a pare e aturant in su matessi pianu contzetuale.Coordinatzione copulativaCoordinatzione aversativaCoordinatzione disgiuntivaCoordinatzione de congruimentuCoordinatzione decrarativaCoordinatzione currelativaEst s'annanta de una propositzione a un'àtera e si faghet su prus de sas bortas cunsa congiuntzione e cun valore positivu o sa congiuntzione ne/nen cun valorenegativu:apo fatu s'ispesa e so regortu a domono isco ite at naradu ne ite at a nàrrereBenint impreadas àteras congiuntziones positivas o negativas che a finas onemmancuapo mandigadu una mela e finas una pirano m'agradat sa mela e nemmancu sa piraSinnalat unu cuntrastu intre duos acuntessimentos espressados in duaspropositziones e si faghet cun sas congiuntziones ma, però, prus a prestu, antis,imbetzes...:isto mègius ma so galu dèbileparet tontu imbetzes est unu margianesa congiuntzione ma tenet valore siat aversativu-limitativuest lègiu ma est simpàticusiat valore aversativu opositivuno apo mandigadu una pira ma una melatenent valore limitativu: però, prus a prestutenent valore opositivu: antis, imbetzesSinnalat un'alternativa intre duos elementos e si faghet cun sas congiuntziones o, opuru, sinunca:no isco si est narende a beru o brullendeSinnalat chi su segundu elementu est sa cunsighèntzia, sa congruida lògica de suprimu e si faghent cun sas congiuntziones duncas, pro custu, pro cussu, tandotèngio pagu dinari duncas m'apo a comporare custas sabatas baratasSinnalat chi su segundu elementu cunfirmat, giustìficat o crarit su primu e si faghetcun sas congiuntziones custu non custu, difatis, pro nàrrere, unu paragone, proesempruest cumentzada sa basca, difatis sa gente nch'est giai in su mareSi faghet cun s'impreu de una pariga de congiuntziones siat…siat, gasi…comente,tantu…chi, ne/nen.....ne/nen, o...o, non solu....ma,custa norma est bàlida siat pro sos residentes in Sardigna siat pro cussos chi istantforasLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 77/77


Subordinatzionesas propositziones subordinadas dipendent dae àteras propositziones e podent èssere:ArgumentalesRelativasNo argumentalesIsparghent unu de is argumentos de sa frase printzipaleSi referint no a totu sa propositzione ma a una parte nominale de issa chi est tzerriadaantepostuS'agiunghent a sa propositzione nominale pro ispetzificare, determinare o ligare àterosargumentos in cunfrontos de cussu chi b'at espressadu in cussa propositzioneSas argumentales sunt:Ogetivas esplìtzitasOgetivas implìtzitasOgetivas oblìcuasSugetivasIntroduidas dae chi prus s'indicativu o su congiuntivu:bido chi istas beneischia chi istaias malecredo chi Antoni nche siat giai mòvidupenso chi apo fatu sa cosa giustapenso chi apa fatu sa cosa giustapenso chi una vacàntzia ti fatzat benenon naro chi custa siat sa cosa mègiusIntroduidas dae de e su verbu a s'infinidu:penso de àere fatu sa cosa giustanaro de provare in custa maneraIntroduidas dae de cun verbos intransitivos pronumenales:m'apo ammentadu de telefonare a Antonimi so ismentigadu de istudare sa lugheCando tenent sa funtzione de sugetu in sa propositzione chi reghet :est mègius a istransire s'adòbiucumbenit a abarrare mudosmi paret de èssere imbriagutocat a fàghere a lestruest tempus de la finiresi narat chi siat malàiduLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 78/78


Sas relativas :RelativasNon si referint a totu sa propositzione chi reghet ma a unu elementu nominale chi estpresente in custa, tzerriadu antepostu:apo bidu unu film chi non m'est agradaduandat cun su congiuntivu pro espressare disìgiu o possibilidade:chèrgio una vetura chi currat a beruSas no argumentales sunt:causalesfinalescunsecutivascuntzessivasIndicant sa càusa de su chi est naradu in sa propositzione chi reghet e si faghent cuncongiuntziones che a ca, sigomente...o pro custu:fiat proende e pro custu mi nche so regortu a domoso istrisinadu ca bi fiat sapone in terrasigomente est tardu no essoIndicant cun cale iscopu est fata s'atzione o cale est s'obietivu de sa propositzione chireghet e si faghent cun a, pro,+infinidu o chi, pro chi+congiuntivubeni a bìdere ite at fatuso istudiende pro dare s'esàmene custu meseAntoni cheret chi torresl'at fatu pro chi no esseres prantuIndicant sa cunsighèntzia de su chi est istadu naradu in sa propositzione chi reghet e sifaghent cun chi+indicativu o cun de+infinidu e cun sa presèntzia de gosi,gasi, aici:so gosi cuntentu chi no abarro nemmancu firmuso aici nervosu de no istare firmuIndicant unu raportu de causalidade non ripetadu? e si faghet cun s’indicativu o sucongiuntivu e sas congiuntziones mancari, sende chi, finas, puru si o pro+infinidu:fàghe·lu intrare bastet chi si tapet sa bucamancari chi prangas non ti lu donosende chi fiat prus acanta est arribadu a pustispro tènnere setanta annos est galu una pessone sanaLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 79/79


cunditzionalesIndicant sa cunditzione netzessària a tales chi acuntessat su chi est istadu naradu in sapropositzione chi reghet e si faghent cun si, bastis chi, bastat chi, si no est chi... Sapropositzione cunditzionale est mutida pròtasi e cussa chi reget apòdosi.Custas sunt argunas de sas formas chi benint impreadas in sa limba sarda, chi ischimustenet paritza maneras de espressare su cunditzionale:In su perìodu ipotèticu de sa realidade pròtasi e apòdosi andant ambas in indicativu:si benit isse nos nche andamus noissi non b'est, nch'est in aterueIn su perìodu ipotèticu de sa possibilidade o de s'irrealidade:podent èssere presentes apòdosi e pròtasi in indicativusi andaias a domo tua faghias mègiussi fias andadu a domo tua aias fatu mègiuso indicativu in pròtasi e cunditzionale in apòdosisi sighia a tie, dia àere fatu mègiuso congiuntivu imperfetu o trapassadu pro sos verbos ausiliares in sa pròtasi e ins'apòdosi in tames su cunditzionalesi aeres tempus a bi dias a bènneresi non b'esseret istadu Antoni a nde dias àere fatu de cosao cunditzionale in apòdosi e pròtasisi dias andare a domo tua dias a fàghere mègiussi dias èssere andadu a domo tua dias àere fatu mègiuso indicativu e imperativusi tenes fàmine màndiga, si non boles bènnere nara·dduo gerùndiu e imperativusi ses benende, nara·luTemporalesIndicant una relatzione de tempos intre sa subordinada e sa propositzione chi reghet e sifaghent cun sas congiuntziones che a onni/ogni bia chi, finas a cando, in s’interi, inpessu chi, a pustis, comente, deretu, antis.Podent espressare:cuntemporaneidadeSos eventos de sa chi reghet e sa subordinada acuntessent in su matessi mamentu:cando biàgio in aèreo, non resesso a dormirein s'interis chi chistionaiat, astringhiat is ogrossi faghent finas cun su gerùndiu:biagende amus mandigadu unu cogoneposterioridadeLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 80/80


temporalesS'eventu de sa frase ? chi reget acuntesset a pustis de cussu de sa subordinada:apo a èssere prus serenu a pustis de àere acabadu su traballucomente l'at bidu, l'est brincadu a subraluego faeddadu sa gente si nch'est andadaanterioridadeS'eventu de sa frase ? chi reget acuntesset in antis de sa subordinada:tzèrria·ddu immoe in antis chi si nch'essat dae domol'amus a isetare finas a cando no arribatin antis de publicare s'artìculu ddu bògio lèghere un'àtera bortaSas temporales iterativas espressant un'atzione chi acuntesset a manera fitiana:onni bia chi l'adòbio nos ponimus a rìereonni bia chi ando a mare mi pòngio su bonetemodalescumparativasetzetuativasIndicant sa manera de isvilupu de s'atzione e si faghent cun congiuntziones che a che,comente, a manera...curriat comente unu macupranghiat che ànima dannadao cun su gerùndiusi nch'est andadu pranghendeo cun s'iteratzionel'at fatu cua cuao cun locutziones che a manerasu sèberu est istadu fatu a manera autònomaApostìvigant unu paragone cun sa propositzione chi reget e si faghent cuncongiuntziones che prus…chi non, prus pagu…chi non, mègius…chi non, de su chi, decomente, cantu...De majoriaAntoni est prus malu de PepeSa vetura est mègius de comente la pessaiaDe ugualliàntziaAntoni est gasi brulleri pròpiu comente contant in giruDe minoriaCustu traballu est prus pagu peleosu chi no su chi faghias in antisIndicant una tzircustàntzia chi podet cunditzionare su chi est istadu naradu in sa chi regete si faghent cun congiuntziones che a francu, si no est chicras retiro sas fotos, si no est chi boles andare tuefia prontu a totu, francu chi a dormire in terraLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 81/81


limitativasIndicant una limitatzione de su chi est istadu naradu in sa chi reghet e si faghent cunlocutziones che pro su chipro su chi isco deo, sas cosas sunt meda diferentesSu discursu indiretupro indicare sas paràulas o su meledu de calicunu si podet impreare non sa manera direta ebbia mafinas cussa indireta chi si faghet cun una propositzione subordinada:Antoni narat a Maria: "ses bella”------Antoni narat a Maria chi est bellaIn sa bortadura dae su discursu diretu a cussu indiretu sos pronùmenes pessonales, sospossessivos e sas formas verbales de prima e de segunda pessone si mudant in sa de trespessones e mudant finas sos dimostrativos e locutziones de tempus:Antoni narat a Maria: "deo chèrgio una vetura che a sa tua"Antoni narat a Maria chi isse cheret una vetura che a sa suaAntoni aiat pensadu: "como est tempus de acontzare custa vetura"Antoni aiat pensadu chi tando fiat tempus de acontzare cussa veturaSa formatzione de sas paràulas:Paràulas simplesNo arribant dae àteras allegas e sunt:invariàbilesPro, ma, sempervariàbilesCane, domo...Paràulas derivadasSi faghent cun un’allega simple e unu:prefissuPònnere pro-pònneresufissuFàula faul-àrgiuParàulas cumpostasSi faghent cun s'unione de prus paràulasogri-gàtinu, ali-pedde, fusti-arbuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 82/82


Dae ganga (gola):gangàgiugangale-gangùlegangalitagangalustasgangheddaagangareagangadoreagangaduraisgangareugolagiogàia, sa pedde chi sos boes tenent pendende in gula, a bias su chelu de sa gulaanello faringeobargigli delle gallines'atu de pònnere in gula sas manos a unu pro l'afogarestrangolare, pònnere sas gangheddassu chi leat a gangassu leare a gangassgozzare, tagliare le tonsilleDae gùturu (gola ma finas viottolo stretto):guturinu-guturedduguturadaguturaleguturonesguturrèntziaguturiaguturrosuviottolo strettocollarede su gùturutonsilliteghiottoneriagolositàghiottoneLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 83/83


Sa sufissatzionesa sufissatzione cunsentit sa formatzione de paràulas chi faghent parte de sa matessi classemorfològica de sa paràula base o de paràulas chi faghent parte de una classe diferente: dae nùmenea nùmene, dae nùmene a agetivu e gasi sighende:Nùmene-Nùmene denominale libru----libreriaDerivados NumenalesNùmene-Agetivu deagetivale fàula----faulàrgiuNùmene-Verbu deverbale nidu----nidareAgetivu-Nùmene denominale mannu----mannàriaDerivados agetivalesAgetivu-Agetivu deagetivale nieddu----nieddastruAgetivu-Verbu deverbale nieddu----innieddareVerbu-Nùmene denumenale cantare----cantadoreDerivados verbalesVerbu-Agetivu deagetivale bregungiare----bregungiosuVerbu-Verbu deverbale giogare------gioghitareUnas cantas paràulas fatas cun unos <strong>cantos</strong> sufissos de su sardu-bilePrus che àteru impreadu in paràulas cultasTipu de derivatzione:verbu►agetivuamàbileprobàbilesolùbile-tzioneIndicat s'atu espressadu dae su verbuTipu de derivatzione:verbu►nùmeneamministratzionecunditzionecumbinatzionedemustratzionediretzioneLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 84/84


istimatzioneisperditzionemaladitzionetentatzione-àntzia -èntziaTipu de derivatzione:verbu►nùmeneagetivu►nùmeneabundàntziabandidàntziacobertàntziaconfidàntziacostumàntziainnoràntziaimportàntziaminudàntziaseguràntziaAparèntziaerèntziaabertèntziacumbenièntziadiferèntziadolèntziaindipendèntziamendighèntziaresistèntziasabièntziasuferèntzia-eriTipu de derivatzione:nùmene►nùmenenùmene►agetivuverbu►nùmeneBantageriChi si dat bantosLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 85/85


AfroddieriChie cheret ischire totuArgheri, aligheriChie mundat is biasBagamunderiChie andat a rundaBarberiChie segat is pilosBenduleriChie bendet in giruBirdureriChie bendet birduraBragheriChie bragat de cosas suasBragheteriChie tenet su bìtziu de andare a fetianu cun is fèminasBrulleriChie costumat a fàghere brullasButegheriChie tenet o bendet in butegaCafeteriChie bendet o a chie piaghet su cafèCarnatzeriChie faghet e bendet petzaCiaciarreriChie faeddat tropuCoghineriChie coghetCraeriChie tenet s'impreu de remonire e manigiare is craesDurcheriChie faghet durchesLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 86/86


EciseriChie incantatElemusineriChie faghet s'elemùsinaGherreriChie faghet sa gherraImbenteriChie bogat imbentosIstangheriChie bendet tabacuMagineriChie faghet maginasObreriChie ammanìgiat/amàniat festas pùblicas pro santosOfelleriChie faghet durchesPageriChie si bantat medaPaneteriChie faghet o bendet panePicapedreriChie traballat sa pedraPosteriChie batit sa postaPresoneriChie est in presone-eraEssint cun custu sufissu sas paràulas in feminile de cuddas in -eri: paneteri/panetera,pageri/pagera, butegheri/butegherama finas paràulas chi a bias indicant ogetos o logos (cafetera est su feminile decafeteri ma finas s'istèrgiu pro fàghere su cafè):Tipu de derivatzione:nùmene►nùmeneAllateraMama de tita,Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 87/87


BentreraChintòrgia de su costùmene,BidreraAbertura serrada cun bidros,BiseraGenia de caratza,BruvereraLogu in ue si custodit sa bruvera,CafeteraIstèrgiu pro fàghere su cafè,CamineraColadòrgiu istrintu,CherbedderaSa parte de sa conca cun su cherbeddu,CabidaleraSa beste de su cabidale,FiascheraAmpulla pro s'abba,GrassoneraIstèrgiu pro frìere,LendineraPètene pro nche leare su lèndineNieraLogu in ue si faghet o abarrat nie,PasteraIstèrgiu pro frores,PedreraLogu ue si bogat sa pedra,PibereraIstèrgiu pro pònnere su pìbere,IscaleraPigada fata a iscalinas?RatoneraTraste pro cassare sos sòrighes,TzucareraIstèrgiu pro pònnere su tzùcaru,Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 88/88


-ore -oraTenet finas valore agentivu o istrumentale:Tipu de derivatzione:verbu►nùmeneagetivu►nùmeneacumpangiadoredurcoreammuntonadorelugoreballadoreiscurigorebinchidoremudigorecollidorenieddorecontadorepudesciorecontrolloreranchidorecosidorerujoregherradoresabioregiogadoresicoreleghidoremortoretraballadoreSos chi arribant dae verbu►nùmene tenent su feminile in -ora:traballadore/traballadorasos chi arribant dae agetivu►nùmene abarrant petzi maschiles-nteTipu de derivatzione:verbu►nùmeneverbu►agetivuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 89/89


afatanteagiudantebalentebastantebundantecaentecurrentedipendentedirigentedischenteimbenienteinnoranteinnotzenteintelligentelacanantelughentemolentenegotziante-mentu -mentaTipu de derivatzione:verbu►nùmenenùmene►nùmeneacadessimentubestimentaacumpangiamentucreschimentaarroscimentuisterrimentafrunimentuossamentaperdimentalompimentutundimentaiscravamentupensamentuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 90/90


sarbamentu-ite-ìngiuIndicat nùmenes iscientìficosammoniteantratzitelignitebronchitemalachitepiriteematiteTipu de derivatzione:verbu►nùmenenùmene►agetivunùmene►nùmenecoghìngiugaddighìngiuiscarfìngiuiscimìngiuistrumìngiumandighìngiumolìngiumurighìngiupapìngiupistighìngiusambìngiu-òngiuTipu de derivatzione:verbu►nùmeneagetivu►agetivunùmene►nùmeneasseguròngiubetzòngiubirdòngiubufòngiucrudòngiuiserbòngiuisposòngiuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 91/91


ligòngiumalaidòngiumarròngiumudòngiusogròngiutestimòngiutramudòngiusos agetivos pigant su feminile in -òngia-dade -tadeAntichidadeberidadebonidadecapatzidadedificultadedignidadeeredadelibertademanniosidademesidadepiedadeumidadevoluntadetzitade-udu -udaTipu de derivatzione:nùmene►agetivuatzudubentruducupuducorruduferrudufundudulimbudupiludupuntzuduLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 92/92


su feminile si faghet in -uda-ete-sone-anulibretemolinetesonetePresoneresoneTipu de derivatzione:nùmene►agetivunùmene►nùmeneandatanubardianubrullanubefianucabudianuchitzanu/chitzulanugiogulanuisulanumesanumoddianurisulanusagrestanusegutzianusolianusu feminile si faghet cun -ana-àmene -àmineTipu de derivatzione:nùmene►nùmenebestiàmenefogiàmenematzàmeneferràmineimboddicàmineossàminepaperàmineLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 93/93


pedràmine-ìmineTipu de derivatzione:agetivu►nùmenebarrosìminedolìminegroghìmineistrachìminemudìminetortìminetzopìminetzurpìminesurdimine-ùmene -ùmineTipu de derivatzione:agetivu►nùmenenùmene►nùmeneagrestùminebagassùminebagadiùminebischidùminefratzicùmineiscassiùmineiscimprìminepibincùmineranchidùminerevessùminebetzùmeneistracùmene-ìghineTipu de derivatzione:agetivu►nùmenemachìghinegaddìghineberrìghine-aleTipu de derivatzione:Liniamentos <strong>grammaticales</strong> 94/94


nùmene►nùmeneagetivu►nùmenearvalebangalebenalecabidalecambalecapialecoralecussorgialedighidalefedalefogalefrutalegiubaleistadialemurralenatzionalenoalepedralerocale-adaTipu de derivatzione:nùmene►nùmeneverbu►nùmeneaverguadacaladaatobiadatorradacun valore de contenutu :culleradaforchitadaunu “impare” de:nidadaLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 95/95


figiadasu corpu dadu cun una cosa:foetadaforchitadafurconadaistocadamarronadasu corpu dadu a unu logu:istrempadaiscavanadanadigadacun valore de atu pròpiu:piciocadatzacarronadacun valore intensivu:lampadapampadapaporadaundadacun valore temporale:annadachidadagiorronadamesadaierrada-àrgiuTipu de derivatzione:nùmene►nùmenenùmene►agetivuRiferidu a logu chi tenet o cuntenet carchi cosaabbàrgiuabiàrgiuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 96/96


arenàrgiucaddàrgiucannàrgiuispinàrgiulinnàrgiumuntonàrgiupedràrgiuriferidu a chie faghet carchi cosaberbegàrgiubingiàrgiucabràrgiucarbonàrgiudannàrgiufaulàrgiumaghiàrgiumolinàrgiuramàrgiuturronàrgiutzilleràrgiu-òrgiuTipu de derivatzione:verbu►nùmeneindicat mescamente logu, traste o tempusabbadòrgiuarbeschidòrgiuacucadòrgiuapicadòrgiubochidòrgiuchenadòrgiucoladòrgiucuadòrgiucumpridòrgiughiradòrgiuierradòrgiuingurtòrgiuiscurigadòrgiuisgannadòrgiuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 97/97


mortòrgiupresòrgiupuntòrgiumussòrgiusedidòrgiutentòrgiutorradòrgiutusòrgiu-àrgiaTipu de derivatzione:nùmene►nùmeneverbu►nùmenecoilàrgiamortàrgiatentàrgia-àriuTipu de derivatzione:nùmene►nùmeneverbu►nùmenenùmene►agetivuasciugàriubutegàriucartolàriufinantziàriuoliàriupirastràriuproprietàriu-àriaTipu de derivatzione:agetivu►nùmeneartàriaampràriagrussàrialongàriamannària-ariaTipu de derivatzione:nùmene►nùmeneLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 98/98


compariaorariaporcariasacaria-agheTipu de derivatzione:nùmene►nùmenenùmene►agetivubambaghefurragheingeniagheisperraghepedraghepiulagheputzinagheumbraghe-oluTipu de derivatzione:nùmene►nùmenenùmene►agetivuabbarolubentitzolubermingiolubidditzolucampanniolucasigiolucorgiolucordiolucopiolucurrioluimbriagolupigiolu-anuTipu de derivatzione:nùmene►agetivubefianuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 99/99


ullanucabudianuchitzulanugiogulanumesanumoddianuprobianusegutzianusolianu-atzuTipu de derivatzione:nùmene►agetivunùmene►nùmeneacorratzubiatzubiancatzubonatzubucatzucorriatzuferulatzufumatzuniatzusurdatzu-aduTipu de derivatzione:nùmene►agetivunùmene►nùmeneverbu►nùmenecommissariaduconsoladuprovveditoradudisdiciadudisterraduimperdadupecadu-eriaTipu de derivatzione:nùmene►nùmeneLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 100/100


orderiacarnatzeriadurcheriamolenteriaprateria-eduTipu de derivatzione:nùmene►nùmenecanneduginchedumurtedu-esaTipu de derivatzione:agetivu►nùmenebassesabellesabetzesafirmesalebiesamalesapoberesa-ileTipu de derivatzione:nùmene►nùmenenùmene►agetivuabbedilearchilearghileberbeghilebachileberanilecabrilechitilefoghilefrabilegiannileLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 101/101


ierrileiscobilemasongilemongilenoadilepassientileporchilepuddilerochile-inuTipu de derivatzione:agetivu►agetivunùmene►agetivuverbu►agetivuabertinuandarinuarborinuatonginubagantinuberbeghinubianchinucaddinucabritinuchèrbinuelighinufraitzinugàtinugosinuleporinumoresinumùrtinupuddighinusicadinusorighinu-istaComunistasardistacapitalistaLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 102/102


camionistatziclista-ismu-icuComunismusardismufascismucapitalismuTipu de derivatzione:nùmene►agetivunùmene►nùmenedemocràticufumàticuiscientìficuistrambòticuistròllicuiscolàsticulunàticusolasticuvolàticu-itzuTipu de derivatzione:agetivu►agetivunùmene►agetivuverbu►agetivuabbaditzubenderitzufogaritzumuitzuseddalitzu-ivuTipu de derivatzione:nùmene►agetivubagadivubombitivuprimidivuvengativuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 103/103


-osu, -osaTipu de derivatzione:nùmene►agetivubetiosuamorosuapitzigosuarenosubalentiosubentosubirgongiosuchensciosucoidadosucontivigiosucontumosudesigiosudiciosudiscansosudonosuermosufamigosufelosufragosufogiosufriorosugaddighinosugravellosuingannosuingeniosuiscrammentosuiscuriosuispantosuisprammosuistentosulugorosumanniosumatzosumuconosunodosuLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 104/104


odiosuogiosupidinosupeugosupibincosupreitzosupruerosurenegosusetiosutirriosutzacarrosuvengosu-uraIndicat s'atu espressadu dae su verbuufraduratzacaduraistichiduraLiniamentos <strong>grammaticales</strong> 105/105

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!