12.07.2015 Views

Chartularium Pilii medicinensis (1169-1207) - Itinerari Medievali

Chartularium Pilii medicinensis (1169-1207) - Itinerari Medievali

Chartularium Pilii medicinensis (1169-1207) - Itinerari Medievali

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Chartularium</strong> <strong>Pilii</strong> <strong>medicinensis</strong> (<strong>1169</strong>-<strong>1207</strong>)a cura di Filippo Valenti[Edito a stampa in Università e società nel XII secolo: Pillio da Medicina e lo Studio diModena. Tradizione e innovazione nella scuola dei Glossatori. CHARTULARIUMSTUDII MUTINENSIS (Regesta) (SPECIMEN 1069-1200), Giovanni Santini, Modena,1979, pp. 365-368 © Filippo Valenti, Giovanni Santini. Distribuito in formato digitaleda <strong>Itinerari</strong> <strong>Medievali</strong>]Documento n. 81188, aprile 29, Nonantola. Bonifacio abate di Nonantola concede in enfiteusi « PilioMedicinensi iuris perito » vari appezzamenti di terreno « in villa Sancti Ambrosii » ealtri « in curte Solara ».(Archivio Segreto Vaticano, fondo monastero di S. Silvestro di Nonantola, originale).Regesto: GULLOTTA, n. 36 (=Chart. Studii Mutin, n. 65).(S.T.) In Christi nomine. Anno eiusdem millesimo .c.l.xxxviii., indictione .vi.,regnante invictissimo imperatore Frederico, .iii. kalendas madii, die veneris. DominusBonifacius Dei gratia venerabilis monasterii Sancti Silvestri siti Nonantule abbas,suorum fratruum eiusdem ecclesie monachorum conscilio, concessit Pilio Medicinensiiuris perito et eius filiis et ex eis nepotibus legitimis masculis usque in terciamgenerationem expletam, et si filii vel nepotes legitimi masculi ei non fuerint vel sifuerint et decesserint tunc filie eius vel nepte legitime que liberos viros accipiant in hocsuccedant precario atque emphiteocario iure usque in dictam tertiam generationemexpletam, videlicet Gandulfum de Sancto Ambrosio cum omni tenuta a sua quamhabebat et tenebat ab ecclesia Sancti Silvestri in villa Sancti Ambrosii (1). Cuius primapecia, ubi domus est et area b , habet fines a mane et a meridie Guido Opprandini, a sero ede subto via; secunda pecia a mane et a sero via, a meridie presbiteri Sancti Ambrosii etvia, de subto manentes Sancti Silvestri et via; tercia pecia a mane Ardenginus, a meridieGeminianus, a sero et de subto via; .iiii. pecia a mane Gisus, a meridie et a sero via, desubto Ambrosii; quinta pecia a mane Ardenginus, Guido et Albertus Opprandini etGualbertus de Sancto Cesario et consanguinei et presbiteri Sancti Ambrosii, a meridieAmbrosii et Albertus Opprandini, a sero Acarixius et Andruçolus, de subto via; .vi.pecia a mane Luscus et Geminianus, a meridie via, a sero Petrini, de subto AlbertusMalagambe (2); .vii. pecia a mane via, a meridie Ardenginus et de subto, a seroAlbertus Opprandini; .viii. pecia a mane Albertus Malagambe, a meridie via, a seroMichael, de subto Luscus; nona pecia a mane et de subto Albertus Tonsi (3) et Girardusa dopo tenuta figura una t cancellatab et area aggiunto in interlinea1


(4), a meridie via, a sero Ardenginus; .x. pecia a mane Paulus, Albertus Opprandini,Romengarda et Johannes de Fava c , a meridie Ricardini, a sero Lopicini et Gaucius, desubto via; .xi. pecia a mane Romengarda et Ambrosii, a sero Guido et Albertus, de subtoRicardini; .xii. pecia a mane Petronus, a meridie Ricardini, de subto AlbertusOpprandini; .xiii. pecia a mane Guaçus, a meridie strata, a sero et de subto Ricardini;.xiiii. pecia a mane Senada, a meridie strata, a meridie et de [subto] Luscus; .xv. a maneGemínianus, a meridie Guaçus, a sero et de subto Calçatesi; .xvi. pecia a maneCalçatesi, a meridie Guarci et Ricardini, a sero Guarcius et de subto via et Geminianus,.xvii. pecia in Prato Spinoso, a mane Guido et Alberto Opprandini, a meridieAmbrosius, a sero Gualbertus, de subto Acarixius Alberti ferari; .xviii. a mane viamaior, a meridie Ricardini, a sero Poltonerus, de subto Calçatesi; .xviiii. a mane viamaior a meridie et sero Guaçius et de subto Panarus. Et est super totum dicta tenuta .vii.iugera, et si minus est vel plus debet habere. Item concessit ei Marchesellos de Solara(5) cum omni tenuta eorum quam habent et tenent per manentiamab ecclesia Sancti Silvestri in curte Solara, que tenuta debet essere unus mansus et siminus est complere debet. Prima pecia d est vineata cum casis super se habentibus, amane filius Curtapellis et Rolandus et Canale Navigii (6), a meridie Mirandola, a seroUgo de Solara (7) et Contessi et dicti manentes, scilicet Guidolinus et frater eius, desubto Iohannes Gonivertus et filii Curtapellis et filii Pasapontis (8), secunda pecia amane Ugo et filii Pasapontis, [a meridie] Mori, a sero canale, de subto Iohannes et filiiPasapontis; tercia pecia in Çermagna, a mane via, a meridie ******* Albertus Tonsi etGirardus, de subto Benedicti; .iiii. pecia a mane et a meridie Contessi, a sero filiiPasapontis, de subto via; .v. pecia in Palude, a meridie et de subto Rolandus, a meridieMandrulli et filii Pasapontis, a sero Ugo; sexta pecia e a mane Iacobinus, a meridieBonpetrus, a sero Circa, de subto Ugo; .vii. a mane et a meridie Ugo, a sero et de[subto] Sola; .viii. pecia in Cauriano, a mane Iacobinus, a meridie Iohannes Gonivertus,a sero Aimi, de subto filius Curtapellis; .viiii. pecia a mane et a sero et de subtoContessi, a meridie filii Pasapontis; .x. pecia a mane et de subto Ugo, a sero filiiPasapontis, a meridie Arçene Mirandole; .xi. pecia in Campagna, a mane Guido daLoneta, a meridie Iohannes, a sero Flumati, de subto Contessi; .xii. a mane Gualdradi, ameridie Viola, a sero Contessi, de subto manenetes Martinellus et Marchesellus perprecariam; .xiii. a mane Aimi, a meridie Contessi, a sero et de subto via; .xiiii. pecia amane via, a meridie, ****** a sero Andrucelli, de subto Aimi; .xv. pecia in Vedegaro, amane via, a meridie filii Pasapontis, a sero Albertus Tonsi et Girardus, de subtoSpinarus; .xvi. pecia ibidem, a mane, ****** a meridie et a sero via, de subto Granelli;.xvii. pecia in curte Sichi, a mane et de subto Lonasi, a meridie et a sero Filottus; .xviii.a mane, a meridie et a sero Lonasi, de subto via; et unum iugerum de tenuta Infernorumet est in duobus locis, a mane filii Pasapontis, a meridie via, a sero Guidotus domineNavilie (9) et filii Curtapellis, de subto Montanari; et medietatem unius iugeri in boscoc Fava è preceduto da un Ba cancellatod Sul retro della pergamena (mano di poco posteriore) si legge, a questo punto, perché nel testo dellacarta vi è apposito segno di richiamo, rappresentato da un segno di croce, che ricompare sul « retro »: «prima pecia illarum de Solaria habuit et possedit olim domina Gasdia que fuit uxor istius domini Pillei ».e a pecia segue in cavriano cancellato2


Senade quem habet per libellum. Item concessit ei pro .iiii. solidis quod dicta tenutareddit annuatim Codegacios cum tenuta sua et iuger[um] unum quod detentum fuit perÇilium de Braida et consortes eius, quod tamdiu tenere debet quamdiu dicta tenuta nonfuerit a prestatione illorum .iiii. or solidorum liberata; si autem ipsam liberavit dictiCodegacii cum eorum tenuta et iuger[um] supradictum libere reverti debent admonasterium. Ita scilicet ut predictus Pilius et eius filii et nepotes legitimi aut filie velnepte legitime habeant et teneant dictas res sicut superius legitur, cum accessionibus etcum ingressibus seu cum superioribus et inferioribus suis in integrum; de fructibus etredditibus ipsius terre quos eis Dominus exinde annue dederit quidquid voluerintfacientes; et libellum in minoribus et liberis personis et eius cohequalibus, a quibus iusecclesie non minuatur, ex ea faciendi liberam potestatem habentes. Et pensionis nomineomni anno in mense marcii dare debeant ipso domino abbati vel eius successoribus, auteorum misso, .xii. denarios imperialium in canava; alia nulla superimposita eis inde fiat.Pena ab utraque parte promissa parti fidem servanti .xx. librarum imperialium, pactosuprascripto rato manente post penam solutam. Preterea dictus dominus abbas per sesuisque successoribus dictam terram suprascripto Pilio et eius heredibus ab omnihomine disbrigare et defendere promisit. Actum Nonantule, feliciter.Testes interfuerunt: Guidottus (10), Paganellus (11), Egidius (12), Guido de Paule(13), Girardus Gratiani (14), Petrus [bo]nus Gualtrude (15), Livaldus Baldoini (16),Daniele et aliis.(S.T.) Ego Petrusbonus sacri palatii notarius et Nonantulane ecclesie tabellio interfuiet rogatus scripsi.Note(1) La concessione dell’abate Bonifacio a Pillio di Medicina « iuris perito » riguarda la« tenuta » di Gandolfo di S. Ambrogio, cioè quella condotta « per manentiam » dalmedesimo. Si trattava di diciotto « pecie » di terra situate « in villa S. Ambrosii », dellequali l’ultima confinava col fiume Panaro.La « Villa S. Ambrosii », era situata presso il « Pons S. Ambrosii » (cfr.TIRABOSCHI, Diz. st. top. Stati Estensi, I, 13 e II, 206-213), che superava il fiumePanaro a poca distanza da Modena lungo la Via Emilia in direzione di Bologna. Ancoraoggi la località e il ponte sussistono con lo stesso nome.In questa Località vi era una chiesa, che era soggetta alla badia di Nonantola,officiata da alcuni « presbiteri » che qui sono nominati come confinanti delle « pecie »concesse a Pillio. La chiesa sembra essere quella dell’ospizio o ospedale fondato da S.Anselmo nel sec. VIII in questa località, distante circa quattro miglia da Nonantola ededicata a S. Ambrogio. Il ponte era fortificato con una torre e frequenti furono lecontese tra i Bolognesi e i Modenesi per i confini presso il ponte di S. Ambrogio.(2) Albertus Malagambe, VICINI, Reg. Ch. Modena, II, 808 (Nonantola 1188) in altraprecaria dell’abate Bonifacio, redatta dallo stesso notaio, lo stesso anno in Nonantola,riguardante beni posti « in massa Nonantule » « in Senaida », in « Rubiaro », tra i3


confinanti, spesso corrispondenti a quelli della enfiteusi di Pillio, si nomina il nostro,così come « Petrus Luscus », che è forse il « Luscus » confinante coi beni concessi aPillio.(3) Per « Albertus Tonsi » cfr. « Chart. Pillii » n. 9-10.(4) Girardus (Tonsi) è nominato in altre carte capitolari, VICINI, Reg. Ch. Modena, II,613 (1171) e 769 (1183).(5) L’altra concessione dell’abate Bonifacio riguarda i « Marchesellos de Solaria cumomni tenuta eorum »». Si tratta evidentemente anche qui di « manentes » e della loro «tenuta » composta da diciotto « pecie » di terreno. Viene concesso anche un iugero della« tenuta Infernorum » (altri manenti) e metà di un iugero « in bosco Senade », nonché imanenti « Codegacii » con la loro tenuta e un iugero che era stato detenuto da « Çiliusde Braida ».Sulla « villa de Solaria o Solara nel basso Modenese cfr. TIRABOSCHI, Diz. st. top.Stati Estensi, II, 350-352, Id., St. di Nonantola, I, p. 265, con castello e pieve dedicata aS. Geminiano e poi a S. Maria; si trova attualmente nel comune di Bomporto, a confinedi Ravarino, a poca distanza da Crevalcore (Bologna). Sulla località « Senade » o «Senada » (Senaida), cfr. TIRABOSCHI, Diz. st. top. Stati Estensi, II, 336-337, il luogo ènominato più volte nelle carte nonantolane ed è indicato come appartenente ora allacorte di Nonantola ora a quella di Gaggio, ora a quella di S. Ambrogio, ora a quella diPanzano. Ciò sta a significare che essa era posta sul confine di quelle varie località.Da segnalare la vicinanza tra i beni dati in enfitessi a Pillio e quelli di proprietà oconcessi in efiteusi ai « de Gajo » e « de Panzano », le due famiglie di vassalli vescovilie nonantolani che erano state tra le prime a « convertirsi al diritto romano » e alla nuova« doctrina » che veniva dalla vicina Bologna. Anche il fatto che la seconda moglie diPillio sia detta« domina Gasdia » fa pensare che essa appartenesse ad una famiglia di « domini loci »probabilmente « de Solaria » (dato che qui essi avevano beni in enfiteusi dagli abatinonantolani).(6) Sul « canale Navigii » cfr. TIRABOSCHI, Diz. st. top., II, 174; Id. St. di Nonantola,I, 254 ss., il quale già nel 1136 giungeva sino a Solara e a Massa Finalese (1198). Sulla« curtis Sicchi », TIRABOSCHI, Diz. st. top., II, 346-347; Id. St. di Nonantola, I, 254ss., nell’ambito della quale la località « Sparatella » fu poi allivellata dalla badia allacomunità di S. Giovanni in Persiceto, ivi, I, p. 224.(7) Ugo de Solaria, forse appartenente alla famiglia di « domini loci » alla quale avevaappartenuto « domina Gasdia », la seconda moglie di Pillio, è nominato in una cartadell’archivio capitolare (VICINI, Reg. Ch. Modena, II, 579) del 1167: la concessionedel podestà e dei consoli di Modena ai massari di S. Geminano di estrarre pietre per laultimazione del duomo e della torre civica; inoltre è ricordato in SIMEONI-VICINI,Reg. priv., I, 15 (1171), presente come uno « de consilio Mutine » a un giuramento di «4


cattani » del contado. Forse alla stessa famiglia apparteneva Gibertus de Solaria checompare come teste nel 1187 (VICINI, Reg. Ch. Modena, II, 794).(8) I « Filii Pasapontis » sono nominati nel 1170 (VICINI, Reg. Ch. Modena, II, 588)(9) Guidottus domine Novile nel 1192 (VICINI, Reg. Ch. Modena, II, 833).(10) Tra i testimoni « Guidottus » potrebbe essere « Guidottus Adelardi » nominato nel1184-1196 per due volte e la seconda a fianco di Pillio (VICINI, Reg. Ch. Modena, II,778, 877 e 881 (= Chart. Pillii, n. 15). Nel 1196 (20 ott.) a Piacenza si trova nominatoassieme ad « Albertus Struxius » di Cremona, FICKER, Forschungen, IV, 192. E’ancora nominato nel 1198 (= Chart Pillii, n. 19). Per questa frequenza di contatti conPillio potrebbe essere lui il « Widoctus frater dicti domini abatis » del « Chart. Pillii »,n. 10 (20 ott. 1188).Ma non si può escludere che si tratti di altro personaggio modenese molto noto, cioèdi « Guidottus Rolandi » (1143-1196) console di Modena con Gerardo Rangoni «potestas » nel 1167 e poi nel 1172-73, cfr. VICINI, Serie dei consoli di Modena, p. 72 eVICINI, Reg. Ch. Modena, II, 579 (1167), SIMEONI-VICINI, Reg. priv., I, n. 19, 20,21. Risultava già nel 1143 nel seguito del vescovo Ribaldo e nel 1155 in quello del card.Ildebrando, VICINI, Reg. Ch. Modena, I, 425 e 454. È testimone ad una concessione alcomune di Modena fatta nel 1168 dal canonico Giovanni (SIMEONI-VICINI, Reg.priv., I, 12), menzionato come confinante per terre « prope urbem » nel 1180 e nel 1191in Saliceto (VICINI, Reg. Ch. Modena, II, 728 e 828), nonché « in Maçaditio » nel 1196(VICINI, Reg. Ch. Modena, II, 870). Abbiamo già accennato all’ipotesi che egli fosseimparentato con gli « Adelardi » mediante la comune discendenza di « Rolanduscausidicus » (1131) (v. supra, Chart. Pillii, n. 4).(11) Paganellus (de Nonantula), risulta console di Modena nel 1198, VICINI, Reg. Ch.Modena, II, 906. Così infatti viene qualificato in tale atto, redatto in Crevalcore il 16aprile 1198, al quale è presente anche Bonifacio abate di Nonantola.(12) Egidius. Potrebbe trattarsi del « clericus » del 1198, oppure del « diaconuscanonicus » del 1182 (VICINI, Reg. Ch. Modena, II, 906 e 752). Impossibile laidentificazione del « clericus » col vescovo Egidio perchè nel 1198 questi era già incarica e presente a Crevalcore ma è molto suggestiva la ipotetica identificazione del «diaconus canonicus » del 1182, — essendo ancora vescovo Ardizzone —, col futuroomonimo vescovo di Modena.(13) Guido de Paule, cfr. VICINI, Reg. Ch. Modena, II, 746 (1181).(14) Girardus Gratiani. VICINI, Reg. Ch. Modena, II, 709 (1178), 754 (1182), 773(1184), 804 (1188), 815 (1189), 864 (1195) accanto a « Guizardus Colorniensis », 885(1197), 903 (1198) (= Chart. <strong>Pilii</strong>, n. 11 e 18).5


(15) Petrusbonus Gualtrude, VICINI, Reg. Ch. Modena, II, 808 (Nonantola 1188).(16) Livaldus Balduini, VICINI, Reg. Ch. Modena, II, 793 (1186), 840 (1193), 898(1197).6

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!