rrënjët - Lajme / News Albemigrant

pagina 5 . Anno 7 . n. 4 . Luglio 2009 .Anijet e Daorsëve qenë, siç shihet në monedhate rralla të bronzit (shih Figurat 1 e 2), anije merrema të hapta, të pambuluara, me timon, mesqep të lakuar përpjetë e me parmakë përsipër. Prej detarëveshihen vetëm kryet e dy vozëtarëve. Me anijete veta të vogla shëtitnin Ardianët me guxim të madh,sikurse sot Ulqinakët shqiptarë, Adriatikun, Detin Jon erreth Peloponezit dilnn nëDetin Egje deri ndë Kykladet.Se sa shumë vetë merrnin pjesë në kësoj udhëtimesh,shihet prej kësaj puneë që në vitin 384-383 p.e.s. ugjendën përpara ishullit dalmat Lesina 10000 Ardianë.Qëllimi i udhëtimeve të tyre ishte vjedhja e cubnijanëpër det. Çdo anie e huaj, çdo ishull e çdo breg i huajshikohej si gjë armike e ku kishte të drejtë çdo njeri,e ku mund vidhej e plaçkitej. Mbretët e shtetit ardiandrejtojnin kusarinë, sikurse më vonë princat e mbretët epopullit Viking të cilët e kishin për krenari të quheshinmbretër deti. Udhëtimet kusare drejtoheshin nga privatëose nga qeveria vetë, sikurse ngjau nën sundimin embretit Agron e nën atë të së shoqes së tij Teuta. Kusarinënuk e mbajnë për çnderim e për gjë të ndaluar,por mbronin parimin që vjedhja e kusarija e detit ishtenji fitim i zakonshëm si bujqsija e gjëja e gjallë. Kjosjellje tepër e lirë më në fund shkaktoi nji shkatërrimtë rëndë të shtetit ardian, e kjo ngjau në një kohë kurgjindej në cip të madhështisë së vet. Qëndrimi i mbretitishte atëhere në Risinum, në Risanin e sotëm në grykate Kotorrit. Ky ndëshkim u ra Ardianëve nën qeverinëe mbretneshës Teuta, e cilia mbas vdekjes se të shoqitAgronit në vitin 230, kishte marrë sundimin në vendtë thjeshtrit të vet Pinnes. Mbretëresha Teuta sulmoikoloninë greke në ishullin Lissa, e cilia ishte e vetmjaqë nuk iu ishte nënshtruar Ardianëve. Qyteti i kërkoindihmë Romës. Kjo kërkesë ndihme, por edhe më tepërrrezikimi i tregtisë dhe bregut italian, e shtynë senatinromak me bërë një mëymje ushtarake. Një flotilje romakeu duk në Adriatik në vitin 329, shpëtoi Lissën ebllokuar prej Ardianëve dhe bëri përparime të shpejtakundra Teutës, e cilia nuk mendonte një mësymje kaqtë shpejtë nga ana e Romakëve.Teuta e kishte shpërndarë fuqinë e vet në shumëndërmarrje. Gjithashtu, në vendin e saj bëheshin edheshumë tradhëtira sepse sikurse gati të gjitha shtetet ekohës se vjetër e të mesme në gadishullin Ballkanikashtu edhe ai i Ardianëve nuk ishte homogjen. Prandaj,në këto rrcthana Teuta nuk mundi me bërë një qëndresëtë gjatë, por u zmbraps në kështjellën kryesore tëvetën në Risinium, ku në vitin 228 p.e.s. bëri paqe meRomën. Kushtet e paqes qenë të rënda për Ardianët,sepse pjesën më të madhe të pushtimeve të tyre nëShqipëri ashtu edhe ishujt e Dalmacisë i humbën dheiu desht me ndaluar kusarinë e detit. Më tepër u qendaluar që të udhëtonin me anije luftarake në bregunjugor të shtetit të ri afer Lissus (sot Lezha). Se sa fortiu kishin rënduar Grekërrve kusaritë e Ardianëve, etregojnë falenderimet e tyre që i paraqitëen Romakëve.Më së pari i falenderoi qyteti tregtar i Korinttit e pastajedhe Athina paraqiti falenderimet e saja për sigurimine udhëtimit nëpër det.Por ndër Ardianë ky pushtim nuk bëri një përshtypjeaq të madhe, sepse ata ishin mësuar e të rrahurme luftra, prandaj nuk ia vunë fort veshin Romës ecila ishte e zënë gietiu me pune më të rëndësishme.Trashëgimitarët e mbretëreshës Teuta shtrinë sundimine tyr në jug, në Shqipëri, e morën, për plaçkë e për tëholla, në luftimet të pandërprea në Greqi e Maqedoni,e cila në këtë kohe shtrihej nëpërmjet Shqipërisë derinë Adriatikun e jugut. Në këto luftime Ardianët nukkishin interesa të mëdhaja: ata ndërronin lehtazi partie shkonin me ata ku kishin interes. Qendra e këtijshteti të riforcuar qe shpërngulur prej Risiniumit mënë Jug, në Scodra e cila kishte vende strategjike shumëtë mira. Kah jugu i liqenit të Shkodrës shtrihet njëvarg kodrinash të cilat atëhere ishin të rrethuara nga trianët prej lumejsh, e që edhe sot mbas sa ndryshimeshgjenden të rrethura. Në anën perëndimore të kodrave,në bashkim me Bunën, me Kirin e me një rrem të Drinit(ose sikurse quheshin atëhere me emra ilire Barbanna,Clausala, Dirinus (ose Drilo), gjendet kështjella e forcuarmbretnore, e cila mbretëronte mbi fushën e gjëree mbi liqenin e madh. Kështjella kishte vetëem nga lindjanjë rrugë gjarpërueshe. Liqeni ushqente qytetin mepeshk e perpiqte Shkodrën me rrethinat e veta, ndërsalumi i Bunës qëburon prej tij e lidhte me detin. Nëkëtë mënyrë flota ardiane kishte një liman të fortë nëShkodër, e në rast nevoje kishte liqenin për mbrojtjene plaçkës. Gjendja strategjike e Shkodrës luajti një roltë madh në kohën e mesme e në kohën e re. Prej kohësilire kanë mbetur vetëm pak rrënoja prej kështjellës sëShkodrës, të cilat tregojnë se me ç’kujdes ishte punuar,e se punëtoret e saj qenë Grekër të shkolluar të thirrurpër këtë qëllim në Shkodër.Grekërit luajtën në shtetin ardian një rol të madh.Grekë qenë puntorët e nëpunsat e të hollave mbretërore;emrat e tyre shihen edhe sot ne trinckat që ata kanëshkrirë. Grekër diplomatë ndërmjetsonin marrëdhënjete mbretëve Ardianë me oborret e shtetet e Lindjes; misionete tyne shtriheshin prej Shkodre deri në Rhodus.Një greke e quajtur Eurydike qe edhe e ëma e mbretitIlirëtMonedha bronzi të fisit Daorsi në MuzeunMbretëror në Vjenë, me kokën e Herinesit në pjesëne përparme e me një anije në pjesën e mbrapmenga Saimir Lojla - CanadaGenthius. Të gjitha këto janë prova se shteti ardian nukqe vetëm një shtet kusarësh, por kishte edhe marrëdhënieqetësore me të tjerë dhe e kishte për zemër kulturene huaj. Tregtari grek i kishte Ilirët blerësa të mirë,sikurse do të shohim më tutje; shumë sende artistikei muarën Ardianët prej Grekërve, sikurse na tregojnëlajmet mbi ekskursionet ardiane në brigjet greke. Ardianëtu morën me sende kulturore greke e patën marrëdhënieme Grekërit, por nuk i humbën aspak vetitëeveta, sikurse i humbën shumë fise të tjera Ilire. Njëdëshmi për këtë gjë e japin të bijtë e mbretëreshës Eurydike,të cilët mbajtën emrat e bukur ilirisht Genthius,Plator e Caravantius; ashtu edhe Genthius vetë, i cili simbret që ishte, nuk e dinte gjuhën e grekërve.Me mbretin Genthius krijoi lidhje mbreti i MaqedonisëPerseus, e të dy bashkë i bënë Romës një konkurrencëtë madhe në Europën Juglindore. Në vitin 168p.e.s., u shpalli luftë të dyve senati roman, e megjithseIlirët e Maqedonët treguan një burrni të madhe e njëkundërshtim të rreptë, e mundi luftën në një kohë tëshkurtër. Kundër Perseut, veprimet ushtarake zgjatënpak më tepër derisa në luftimin në Pydna, që zgjativetëm një orë, u nda njera dysh. Krejt lufta në Illyrikumzgjati vetëm tridhjetë ditë. Pretori Lucius Anicius zbretpa pritë e pa kujtuar në bregun shqiptar e shkon përparame shpejtësi pa gjetur kundërshtim deri në Shkodër.Vetëm këtu, afër ledheve të kështjellës, e kundërshtonmbreti Genthius, i cili nuk ishte i përgatitur mirë. Kymundet, zmbrapet në kështjellë, kërkon menjëherë njëarmpushim të shkurtër, i cili i jipet. Në këtë kohë pretme padurim të vëllan e vet Caravantius, i cilli nëpërmjetMalit të Zi kishte shkuar në Hercegovinë për meprurë fuqi të reja. Mbasi nuk i zinte vendi vend, mbretiGenthius hypën në një anije e udhëton në liqenin eShkodrës për me i dalur ndihmës para. Por më kot! Fisete veriut thuaj se i kishin dale dore e nuk ndëgjoninme e mbrojtur. Mbreti kthehet prapë në Shkodër e i bienë dorë, në mbarim të afatit të armpushimit, pa ndonjëkusht Pretorit Anicius. Gruaja e tij, mbretëresha Etlevae dy bijtë e tij të vegjël Scerdilaedus e Pleuratus, ashtuedhe vëllai i tij Caravantius qenë zënë rob pa kundërshtimnë kështjellën Medeon (Meduni i sotëm afër Potgoricësnë Mal të Zi). Krejt familja mbretërore u çua nëRomë. Mbreti, mbretëresha e princat hynë në Kapitolpërpara karrocës fitimtare të Pretorit Lucius Anicius.Mbas këtij turpi, familja mbretërore u çua në qytetinIguvium (ne rrënzë të Apenineve në Umbria), ku mbretijetoi e vdiq si rob. Se çfar e shtyri mbretin Genthius merënë në dorë aq ligësisht, nuk dihet. Ndoshta u dorëzuame tradhëti, sepse kështjella e Shkodrës e vendimalor shqiptar e malazias kishin mundësi me bërë njëkundërshtim të gjatë; si shihet, Ardianët nuk ndigjiuanme i dalë zot. Në vitin 168 p.e.s. u mund mbreti Genthiuse në vitin 167 p.e.s. mbretëria ardiane u nda nëtre kantone republikane, që administroheshin vetvetiu,por nën kontrollin e vazhdueshëm të Romës. Në këtëmënyrë u zhduk më e madhja e më gjata mbretëri Ilire.Shteti ardian u shkatërrua por nuk u shkatërrua fisiardian, megjithëse i shkoi puna mjaft mbrapsht. Mbaspak kohe ra nën pushtimin e një fisi, që deri atëhereishte nën te, nën Dalmatët, të cilët do t’i njohi më tutje.Më vonë, pasi u liruan prej pushtimit të Dalmatëve,filluan Ardianët prapë kusarinë e detit. Në vitin 135p.e.s. mësyjnë vende romake e ilire, të bashkuar mefisin Plereive të cilët banonin në Narentën e poshtmee që përpara gjendeshin nen pushtimin e Ardianëve.Romakët u munduan së pari nëpërmjet dërgimtarëshme i kthyer në qetësi e me i ndaluar nga kusakëria. Porpasi kjo nuk pati ndonjë përfundim, u ngarkua konsulliServius Fulvius Flaccus më një ekspeditë kundër tyre.Ai doli me 10000 këmbësorë e 600 kalorës në Narentëne poshtme dhe i mundi e i theu. Se si nuk dihet,por kjo luftë pat përfundime të këqija për ta: vendit tëtvre iu vunë pagesa e telozna; me një pjesë të të holavetë plaçkës së bërë, konsulli ndërtoi një mur në shenjtorene përmendur të Dianës në malin Tifata afër Kapuesnë Italinë e poshtme. E për me i larguar Ardianëtnga kusaritë detare, i shpërngulën ato prej vendeve tëveta, prej detit e prej Narentes, drejt mbrendësisë sëHercegovinës ku qënë shtërnguar të merren me bujqësi.Vendi që iu dha ishte malor e fort pak prodhimtar,kështu Ardianët, zotërues e njëhershem të Adriatikute të detit Jon, nuk ishin mesuar me përdorur vangën eparmendën; prandaj shkuan duke rënë poshtë nga anaekonomike Në viin 45 p.e.s. bëhet fjalë prap për ta, porvetëm pse një skllav i Ciceronit, lektori Dionysius, pasii vodhi disa libra nga frika e ndëshkimit iku tek ata, eCiceroni u mundua shumë me shtirë përsëri në dorë.Prap në erën tonë, Ardianët përmenden nën emrin Vardaeinë listëen e fiseve Ilire, por duke qenë se nuk ishinveç se 20 dekurie (ndarje dhjetëvetshe shoqërie apoushtrie), nuk kishin ndonjë rëndëi. Ndryshimin e madhndërmjet Ardianëve të njëhershëm me ato të mëvonshmite paraqet shkrimtari latin Plinius me këto fjalë:Populatores quondam Italiae Vardaei non amplius quamXX decuriis (Vardjanët, që një herë shkretuan Italinë,nuk bëhen më tepër se njëzet dhjetëndarje).(vazhdon ne numrine ardhshem)NStoriaMIlliriMonete di bronzo della tribù dei Daorsi pressoil Museo Reale a Vienna, con raffigurata la testadi Herines sul dritto e una nave riportata sul retroLe navi dei Daorsi erano, come viene raffiguratosulle rare monete di bronzo, navi con remi aperti,esposte, munite di timone, dal becco arrotondatoin su e battagliola nella parte superiore. Dei marinairestava visibile solo il capo dei due vogatori. Sulle loropiccole navi viaggiavano gli Ardiani con grande coraggio,come oggi gli albanesi di Dulcigno, l’Adriatico, ilmar Ionio e intorno al Peloponneso sboccavano nel marEgeo fino alle Cicladi. Quante persone partecipasseroa simili viaggi, viene suggerito dall’evento del 383-383a.C. in cui si trovarono di fronte all’isola dalmata di Lesina10000 Ardiani. Lo scopo dei loro viaggi era quellodi rubare e predare lungo il mare. Ogni nave, ogni isolae costa straniera veniva considerata nemica, sulla qualeogni uomo aveva dei diritti e dove si poteva rubare erazziare. I re dello stato ardiano commandavano la pirateria,come in seguito fecero i principi e i re del popolovichingo, considerando un vanto essere chiamati re deimari. I viaggi corsari venivano gestiti da privati o dallostesso governo, come avvenne sotto il dominio di reAgron e quello di sua moglie Teuta. Il brigantaggio nonveniva ritenuto un disonore o qualcosa di vietato, sidifendeva il principio secondo il quale il depredare e ilsaccheggiare in mare costituivano un guadagno comunequanto l’agricoltura e il gregge. Un comportamentocosì libero causò infine un grave degradamento dellostato ardiano, proprio nel momento in cui si ritrovava almassimo del suo splendore. La residenza del re si trovavaallora a Risinium, l’odierno Risano nelle Bocche diCattaro. La punizione cadde sulle teste degli ardiani sottola sovranità della regina Teuta che, dopo la morte delmarito Agron nel 230, assunse la reggenza al posto delsuo figliastro Pinnes. La regina Teuta attaccò la coloniagreca nell’isola di Lissa, l’unica a non essersi sottomessaagli Ardiani. La città chiese l’aiuto di Roma. Questarichiesta e ancor di più la minaccia al commercio e allecoste italiane, spinsero il senato romano ad organizzareun’offensiva militare. Una flotta romana fece la suacomparsa nell’Adriatico nel 329, liberò Lissa bloccatadagli Ardiani e avanzò veloce verso Teuta, ignara di unattacco talmente veloce da parte dei Romani.Teuta aveva distribuito il suo potere in molte imprese.Allo stesso tempo, nel suo paese si compivanotradimenti poiché quasi tutti gli stati dei tempi antichidella penisola Balcanica compreso quello degli Ardianinon erano omogenei. In simili condizioni Teuta non opposeresistenza a lungo, indietreggiando nel suo castelloprincipale a Risinium, dove nel 228 a.C. fece pacecon Roma. Le condizioni della pace furono pesanti pergli Ardiani, persero la maggior parte delle loro conquistein Albania così come nelle isole della Dalmazia edovettero fermare la pirateria in mare. Principalmentefu vietata a loro la navigazione con navi militari lungola costa sud del nuovo stato vicino a Lissus (l’odiernaAlessio). Quale era il peso sentito dai Greci durantei saccheggi degli Ardiani viene suggerito dai ringraziamentiche presentarono ai Romani. Inizialmentefurono ringraziati dalla città commerciale di Corinto ein seguito Atene si mostrò riconoscente riguardo la sicurezzadei viaggi in mare. Tra gli Ardiani l’invasionenon fece grande scalpore, erano già abituati e provatidalla guerra, per cui non fecero molta attenzione aRoma, impegnata altrove in faccende importanti. Glieredi della regina Teuta spinsero il loro potere al sud,in Albania, e presero parte interessati ai mezzi e aldenaro ai continui scontri in Grecia e Macedonia, altempo estesa attraverso l’Albania fino all’Adriatico delsud. Gli Ardiani non avevano grandi interessi in questicombattimenti: cambiavano spesso partito e seguivanoquel che appariva conveniente. Il centro di questo statorinforzato si era trasferito da Risinium più a sud, aScodra, dove i luoghi strategici erano migliori. Lungo ilsud del lago di Scodra si estende una catena di collinea quel tempo circondata su tre lati da fiumi, dopo molticambiamenti tutt’oggi accerchiata. Sul lato occidentaledelle colline, unendosi a Buna, a Kiri e ad un ansa diDrini (o come venivano chiamati allora con nomi illiriBarbanna, Clausala, Dirinus o Drilo), si trovava ilcastello rinforzato reale, il quale dominava sull’interapianura e sul grande lago. Il castello aveva solo a suduna strada serpenteggiante. Il lago nutriva la città dipesci e univa Scodra alle sue province, mentre il lagodi Buna che sorgeva lì lo congiungeva al mare. In questomodo la flotta ardiana possedeva un forte porto aScodra e in caso di necessità, il lago per la protezionedei beni. Il punto strategico di Scodra ebbe un ruoloimportante nel medioevo e nei tempi moderni. Del periodoillirico si sono conservate solo poche rovine delcastello di Scodra, le quali mostrano la cura con cui fucostruito e che gli operai furono Greci istruiti chiamatiper l’occasione.I Greci ebbero un grande ruolo all’interno dellostato ardiano. Furono greci gli operai e i dipendentidel denaro reale; i loro nomi sono tutt’oggi visibili suiconi che hanno fuso. I greci diplomatici intermediavanole relazioni dei re Ardiani con i cortili degli statidell’Est; le loro missioni proseguivano da Scodra finoa Rhodus. Una greca chiamata Eurydike fu la madredel re Genthius. Sono tutte prove che dimostrano chelo stato ardiano non fu solo uno stato di briganti, con-servava rapporti sereni con gli altri e aveva a cuore lacultura straniera. Il commerciante greco trovava negliIlliri dei buoni acquirenti, come vedremo in seguito;molti oggetti artistici gli Ardiani li presero dai Greci,come ci raccontano le notizie sulle escursioni ardianelungo le coste greche. Gli Ardiani si occuparono di oggetticulturali greci ed ebbero rapporti con i Greci, manon persero le loro caratteristiche come invece feceromolte altre tribù illiriche. Una testimonianza di questola danno i figli della regina Eurydike, che portaronobei nomi illiri quale Genthius, Plator e Caravantius;così come lo stesso Genthius, da re, non conosceva lalingua dei Greci.Creò legami con il re Genthius il re della MacedoniaPerseus, assieme fecero a Roma una grande concorrenzanell’Europa Sudorientale. Nel 168 a.C. Il senato romanodichiarò guerra ad entrambi e nonostante gli Illiridella Macedonia mostrarono un grande coraggio e unintenso contrasto, vinse la guerra in tempi brevi. ControPerseus le manovre militari durarono un pò di piùfinché durante la battaglia a Pydna, lunga solo un’ora,furono distrutti. L’intera guerra nell’Illyrikum durò solotrenta giorni. Il pretore Lucius Anicius scese senzaagguati e senza impedimenti sulla riva albanese avanzandovelocemente privo di opposizioni fino a Scodra.Solo quì, vicino alla trincea del castello, si oppose il reGenthius, non ben preparato. Quest’ultimo perse, indietreggiònel castello, chiedendo immediatamente un brevearmistizio che venne poi concesso. In quel momentoattendeva con impazienza suo fratello Caravantius cheattraverso il Montenegro aveva raggiunto l’Erzegovinaper poter raccogliere nuove forze. Poiché non riuscivaa stare fermo, il re Genthius salì su una nave e viaggiòlungo il lago di Scodra per andare incontro agli aiuti.Ma inutilmente! Le tribù del nord quasi gli sfuggironodi mano e non vollero sapere di proteggerlo. Il re feceritorno a Scodra e si arrese al termine dell’armistizio,senza alcuna condizione al Pretore Anicius. Sua moglie,la regina Etleva e i suoi due piccoli figli Scerdilaedus ePleuratus, così come suo fratello Caravantis erano statifatti prigionieri senza obiezioni nel castello di Medeon(il Medun di oggi vicino a Podgorica in Montenegro).L’intera famiglia reale venne portata a Roma. Il re, laregina e i principi entrarono in Capitolio prima dellacarrozza vittoriosa del Pretore Lucius Anicius. In seguitoa questa vergogna, la famiglia reale venne trasferitanella città di Iguvium (ai piedi degli Appennini in Umbria),dove il re visse e morì da schiavo. Cosa portò ilre Genthius ad essere catturato così amaramente, non sisa. Forse si arrese con il tradimento, perché il castellodi Scodra e i luoghi montuosi albanesi e montenegrinierano adatti ad una lunga opposizione; evidentemente,gli Ardiani non vollero impegnarsi. Nel 168 a.C. vennesconfitto il re Genthius e nel 167 a.C. il regno ardianofu suddiviso in tre cantoni repubblicani amministrati dasoli ma sotto il continuo controllo di Roma. In questomodo scomparve il più grande e longevo regno Illirico.Lo stato ardiano venne distrutto ma non fu annientatala tribù ardiana, seppure gli eventi volsero al peggio.Dopo poco si ritrovò invaso da una tribù, fino a quelmomento sotto il suo dominio, i Dalmati, che conosceremopiù avanti. In seguito alla liberazione dall’invasionedei Dalmati, gli Ardiani ripresero il brigantaggio inmare. Nel 135 a.C. attaccarono diversi luoghi romani eilliri, uniti alla tribù dei Plerei, abitanti della Narentainferiore in precedenza sotto il dominio degli Ardiani. IRomani tentarono inizialmente attraverso alcune spedizionidi farli serenamente indietreggiare e fermarli nellapirateria. Quando questo non ebbe termine, il consoleServius Fulvius Flaccus fu incaricato di guidare unaspedizione contro di loro. Egli arrivò con 10000 fantie 600 cavalieri nella Narenta inferiore e li vinse e distrusse.Come non ci è dato sapere, ma questa guerraebbe esiti disastrosi: al loro paese imposero pagamentie tasse; con una parte dei guadagni dei beni ottenuti,il console costruì un muro nel rinomato santuario diDiana nel monte Tifata vicino a Capua nell’Italia delSud. Volendo allontanare gli Ardiani dal brigantaggio inmare, li allontanarono dai loro paesi, dal mare e da Narenta,costringendoli all’entroterra di Herzegovina dovefurono obbligati ad occuparsi di agricoltura. Il luogoceduto a loro era montuoso e molto poco produttivo egli Ardiani, una volta padroni dell’Adriatico e del marIonio, non erano abituati ad utilizzare la vanga e l’aratro;per questo ebbero un crollo economico. Nel 45 a.C.si parla sempre di loro, ma solo perché uno schiavo diCicerone, il lettore Dionysius, dopo aver rubato alcunilibri si rifugiò presso di loro per la paura della punizione,e Cicerone si sforzò molto per riaverlo. Semprenella nostra era, gli Ardiani vengono citati sotto il nomeVardaei nella lista delle tribù illiriche, ma non essendopiù di 20 decurie (unità di dieci uomini o soldati), nonavevano grande importanza. Il forte cambiamento tragli Ardiani originari rispetto a quelli arrivati più tardiviene descritto dallo scrittore latino Plinius attraversoqueste parole: Populatores quondam Italiae Vardaei nonamplius quam XX decuriis (I Vardaei, che una volta devastaronol’Italia, non sono più di venti decurie).(traduzione Besiana Polovina)