NStoriaM. Anno 7 . n. 4 . Luglio 2009 . pagina 4Figura te shquaraIsuf Luzaj shqiptari qe se braktisi kur AtdheunMbas vdekjes së Skënderbeut, Shqipëria u bëtymnaja osmane e cila sa vinte dhe shtohej,në eto kushte pasardhësit e fundit të familjesprincore të Arianitasve lundronin në detin e hapur nëdrejtim te Venedikut. Pikëlimi i dallgëve çonte freskinëe detit në murin e kalasë së Kaninës duke i ruajtur asajfreskinë e shekujve. Shekujt kalonin, të rinjtë që vininplandoseshin mbi to dhe vazhdonin të krijonin lirinë.Oshëtimat e krismave të shpalljes së Pavaresisë më1912, shkrijnë në gjirin e tyre, krismat e shtëpisë sëLuzajve në Kaninë për pinjollin që po vinte: Isuf Luzaj,më vonë ky do të bëhej njësim me shekullin që u bë i tijbrenda truallit atëror dhe i pa ndarë sot, obelisk në ketoditë te reja. Isufi, në faza vitesh duke i lënë mbrapa atonë vlerat e tyre arrin në vitin 1933 e vazhdon studimetnë liceun "Louis Le Grand" dhe në kronologji të tyrembaron studimet e larta në Universitetin e Sorbonës,i lauruar me tituj shkencor doktor në letërsi, doktor nëfilozofi. I plotësuar si intelektual i rangjeve të vecantame jehonën e kohërave në histori që nga lashtësiame Eskilin, Sofokliun, Plutarkun, Sokratin e më, derite iluministët me mbidishepullin Volter, e më vone sotnë kohë të reja të Martin Heidegger e Sartre. Me këtëpërgatitje të lartë, dyert e perëndimit për të mbeteshintë hapura, ai i braktisi ato rezidenca dhe e ktheu zemrënandej nga vinte zëri i lirise, në Shqipëri.Me diplomën e dy doktoratave, zotërues i mëse tetëgjuhëve të huaja që nga latinishtja, greqishtja, persishtja,nis rrugën e një pelegrini, ky polyglot i karakteritnacionalist kombëtar i tejmbushur për të kërkuar lavdinëe tij maratonë që nga auditorët a Argjentinës, Amerikëe çfarë përfshijnë meridianët e paralelet e këtij globi nëmbarë botën perëndimore. Nuk rreshtnin e mbusheshinkëto auditorë për të dëgjuar leksionet e mbi 120 vepravete tij në mbrojtjen e të gjitha vlerave shoqërore e mënë gjerësi të ideve te tij për demokracinë. Isufi për ngakarakterii tij i lartë, dhe si mendimtar hyn në "Almanakun"Toltojan. Isufi me gjeografinë e gjerë të kulturës sëtij e në luftën e pa mbarim kundër murtajës komuniste,sa vinte e tërhiqte vëmendjen perëndimore deri në sferatmë të larta të shteteve. Parlamenti i Argjentinës i akordonmedaljen e florinjtë: "LUCHADOR POR LA PAZ" .Po aty, krijon institutin francez, "LA FRANCE A L'ETRANGER" i cili përshëndetet dhe vizitohet personalishtnga ish presidenti i Frances De Gaule. Në vitin 1956Shkqiptari i madh, historiani dhe filozofi i famshëm shqiptarnë Amerikë që ka shkruar mbi 100 vepra për çështjen kombëtare,qe jetoi në mergim, porse eshtrat i prehen në Vlorëpresidenti i Amerikes i dorëzon medaljen "PAQE". Nukrreshti lavdia e tij, kur arrin vetë presidenti Regan t'ivendosë në qafën e tij të rrudhurme brazdat mishtore që mbaninnë brendësine e tyre historinëkombëtare, pjesë e së ciles aiu bë. Kjo ishte dekorata e lartëdhe aq domethënëse: "MËSUESI AMERIKËS".Ja kush është Prof. Dr. Isuf Luzaj.Çfarë t'i numërosh më parë,lavdinë apo vuajtjet e tij; brendalavdisë vuatja është bashkëudhëtare.Ky është sistemi i diktaturaveqë e për fatin e keqvazhdon akoma ...... përderisahistoria nuk po shkon në vend.Ata që u sublimuan për t'i dhënëdritë këtij kombi, u gjykuan meplumb. Isufi deri në grahmën efundit të shpirtit të tij luftoi përorigjinën Trako-Ilire e në kërkimtë tokës amtare deri te ai gurë sinoriku belbëzon gjuha e ëmbëlshqipe e zogjve të Fishtes. Duke mos u futur në hollësirahistorike sepse këto janë probleme akademikësh në histori,e cila duhet të jetë në drejtim të ruajtjes së vleravee në vërtetesinë e tyre. Historigrafisë shqiptare i mbetetdetyrë e ngutshme të nxjerrë në pah këtë bilanc historikme vlera të mëdha kombëtare e më në gjerësi botërore.Këtu flitet për një realitet historik të veprave të tij edekadat që vijnë u hapin rrugën brezave, ta ndërtojnëatë për të qenë të sigurtë mbi themelin e saj. Kjo mbetetnjë nga rrezet jeshile të kësaj vërtetësie. Jeta e IsufLuzajt për edukimin e brezit të ri, vazhdon me fillimine punës si pedagog në tregtaren e Vlorës, në Normalene Elbasanit e më vonë në atë të shkollës qytetëse tëKorcës. Me fillimin e shfaqjeve te tij në shtyp dhe aktivitetii tij për evoluim shoqëror dhe kundër rregjimit tëfashizmit në Shqipëri, nga viti 1937, deri në vitin 1942,provoi kalvarin në të gjitha atolloje burgjesh që nga Shqipëriaderi në Gaeta të Italisë, e nëvazhdim në atë të Miventotenite më vonë për rrezikshmëri tëlartë e çuan në burgun, CortonaD'Arezzo. Mbas daljes nga burgui fundit më 1942, agjenturafashiste, duke bërë seleksioniminnë listat përkatëse për elementinkundërshtar të saj, arrinnë përfundimin se Prof. Dr. IsufLuzaj duhej izoluar përfundimisht.Në këto kushte për të fillonajo jetë e vështirë konspirativee në vazhdim e realizimeve tëideve te tij, për të mbrojtur demokracinëpërkundrejt lëvizjesregresive komuniste.Që nga viti 1939 deri në vitin1941 nuk rreshti aktiviteti i tijpatriotik në demostratat e deri nëformimin e pluralizmit në Shqipëri me krijimin e PartisëSocial Demokrate si dhe në qytetet Shkodër, Vlorë,Tiranë. Në këto grupe militonin njerëz me kualifikimtë lartë, bij të familjeve patriote që e nisën jetën ngabaza e lart brenda ndërgjegjshmërisë përkundrejt asajgjendje egzistuese mjerane që kalonte vendi. Ata meDekalogun Programor i hartuar ky me pjesëmarrjen epandarë te Isufit, në themelimin e këtij programi mbetejzbulimi i vlerave dhe i talenteve të reja, duke i ndjekurata në jetën e tyre e për t'u krijuar kushtet maksimalepër të vazhduar studimet në vendet perëndimore. Ndërgjegjësimimbarë-shoqëror, nuk vjen nga partia e partitë,duke i ngjitur kombit lloje çibanësh e kushedi nga ku,por vetëm nga rruga e historisë dhe në verifikimin e saj.Aktiviteti i tij organizativ dhe luftarak gjatë luftës mbarëpopullore kundër nazifashizmit, nga jugu në veri nga lindjanë perëndim e në diagonalet e tyre, mbetet e shkruaraty ku janë etazherët. Isufi ishte kundër çfarëdo spekullimimoral e politik. Siç po ndodh sot me këtë korrupsiontë pa mbarim, duke të grabitur pronën, shenjtërinëe jetëve, e duke sunduar mbi një popull kaq të drobiturqë nuk i mungon zgjuarsia, por që përjetësisht nuk iunda dhe naiviteti. Largpamësia e Isufit mbetet profetikenë parashikimin e madh të tij per erën e demokracisë.Ai e mbrojti këtë pa asnjë mëdyshje, në Mukje e kudoe deri në interesimin e madh të kundërshtarëve të kësajlinje, siç ishte komunizmi me përfaqësuesit e tij, qënuk rreshtën duke u ballafaquar me të për ta tërhequrnga ana e tyre. Prof. Dr. Isuf Luzaj as dhe një herë nukpranzi. Në takimin e parafundit me Enver Hoxhën, Isufisi një shqiptar i madh, ballas kuvendoi: "Jam i sigurtë,ju do ta fitoni këtë luftë... Unë nuk kam frikë dhe as turpsiç thua ti, shok i mirë, por nuk bashkohem me ty. Unëkam turp nga ndërgjegjia ime që nuk beson në ideologjinëmarksiste-leniniste, si zhvillimi më i mirë i jetëssë popujve. Besoj në demokraci. Në vatrën e lindjes sëmarksizmit kurrë nuk ka demokraci, por veçse krim, torturë,punë të detyruar, etj." Isufi mund të pranonte miqësinë,por kurrën e kurrës kompromisin. Aq më tepër kurishte fjala për fatet e atdheut. Këtu mbetet dëshpërimi imadh i Isufit, në këtë ndarje një herë e përgjthmonë epër më themeloren, për agoninë që po i trokiste Shqipërisënë derë. Për fatin e keq, ajo erdhi. Prof. Dr. IsufLuzaj, i kalon kufinjtë kontinentalë, njerëz të përmasavetë tilla janë produkt i vetë natyrës dhe ata si pjellë e saj,hyjnë në paralelizëm me të dhe rikrijojnë vlerat e origjinësdhe këto realitete sot, duke krijuar ato produktetë vlefshme për të cilat ka aq nevojë shoqëria. Brezi iri duhet të ngulmojë, të zbulojë e te vihet në ndjekje tëkëtyre produkteve. Në mërgimin e largët, Prof. Dr. IsufLuzaj, e mbylli jetën e tij i pangopur si asnjëherë tjetër,për mallin e zhuritur për atdheun mbarë jetën. Ai nukkërkoi shpërblim nga atdheu, veçse pak vend, sa për t'uprehur nga gjithë ajo lodhje e gjatë, e gjatë. Ashtu u bë!Duke mos u larguar nga Isufi, shkëputemi nga kjo pllakëe ftohtë, e lëmë atë në shoqërinë e natyrës dhe të dheuttë tij, bir i të cilit mbetet, e lëmë nën hijen e Dafinës sëDantes e në relievin ngjyrë gri të errët të malit, i cili popret ardhjen e një agimi të ri.Bajroni me kostuminshqiptar rikthehetnë BritaniPortreti i poetit me famë botërore, LordBajron, i veshur me kostum shqiptar,është kthyer në vendorigjinën e tij nëfamullinë e Kishës së Hucknall. Portreti do tëjetë një ‘vizitor’ ekskluziv i hapur për të gjithënë këtë kishë deri më datën 29 Maj. Piktura e tijme kostumin tipik shqiptar do të jetë një magnetpër mjaft vizitorë dhe kureshtarë të tij dhe do tëprehet këtu përgjithmonë.Më parë origjinali i këtij portreti ka qëndruarnë ambiente e Ambasadës së Britanisë sëMadhe në Athinë. Kjo është një vepër e përkryere artistit Thomas Phillips, i cili ka bërënga Fatmir Terziunjë emër të shkëlqyer me pikturat dhe portretete shkrimtarëve të mirënjohur,duke përfshirëSër Walter Scott dhe Samuel Taylor Coleridge.Një punë të mirë në huazimin e kësaj piktureka bërë shoqëria NABS që ka mundësuar edhepërfigurimin. Ky prtretme rroba mahnitëseshqiptare është ekspozuar për herë të parë nëRoyal Academy në vitin 1814-të. Më vonë u blenga Lady Judith Noel, e vjehrra e Bajronit dheu vendos në Kirkby Mallory të Leicestershires.Duhet theksuar se ardhja e kësaj pikture kapërkuar edhe me ditët e pozisë së Bajroni qëmbahet nga BBC e zonës së Notingamit.Urime shoqatës mjekësoreShqiptaro-Amerikane në Boston!nga Rozi Theohari - BostonDr.Ferid Muradit laureat i cmimit nobel ne mjekesi,ju dorezua zyrtarisht titilli “kryetar nderi i shoqatesmjeksore shqiptaro – americane.Shoqata Mjekësore Shqiptaro-Amerikane u krijua më 20korrik 2008 në Boston, dukeiu shtuar listës njëqindvjeçare tëdhjetëra e dhjetëra organizatavedhe shoqatave shqiptaro-amerikaneqë janë themeluar në Bostonin shekullor. Komunitetishqiptar i Bostonit e përshëndeti në media themelimine kësaj shoqate, duke përgëzuar iniciatorët e krijimittë saj. Zgjedhja e Dr. Muradit Kryetar Nderi i ShoqatësMjekësore, është nderim për Bostonin, është nderim përmjekësinë shqiptare në të gjitha trojet etnike.Më 21 mars 2009 në një ceremoni nderimi në Houston,Teksas, Dr. Ferid Muradi pranoi zyrtarisht titullin“Kryetar Nderi” të Shoqatës Mjekësore Shqiptaro-Amerikane.Ky titull iu dorëzua nga presidentja e ShoqatësMjekësore Dr. Lindita Çoku dhe bashkëkryetari i ShoqatësDr. Sulejman Çelaj. Dr. Lindita Çoku tregon meemocion se takimi në Teksas me Dr. Ferid Muradin ebashkëshorten e tij, zonjën Carol Ann Leopold, dhedorëzimi i pllakatës së kryetarit të nderit, kanë qenëmbresëlënëse.Dr. Muradi, Nobelisti i dytë shqiptar pas Nënës Terezë,premtoi për praninë e tij në veprimtaritë e ShoqatësMjekësore. Ai firmosi certifikatat e anëtarësimit përdrejtuesit e bordit dhe për anëtarët e komitetit drejtuestë Shoqatës Mjekësore Shqiptaro-Amerikane.Doktor Muradi përgëzoi mjekët shqiptaro-amerikanëpër arritjet e tyre nefushen e mjekesisene SHBA. Në bisedëme Dr. Çokun ai kujtoipritjen që i ështëbërë nga komunitetishqiptaro-amerikan gjatë vizitës së tij në Boston e,veçanërisht, shfaqi respektin e nderimin për patriotinshqiptar, mikun e tij, të ndjerin Anton Athanasi.Dr.Coku i permendi nobelistit se fotoja e tij gjendetakoma e ekspozuar ne mjediset e restorantit Pier 4 teAthanasit ne Boston. Shqiptaro-amerikanët e komunitetittë Bostonit ndjehen të nderuar e krenarë, që midisshoqatave e organizatave të tjera , kane një ShoqatëMjekësore me një Nobelist shqiptar Kryetar Nderi—njërast i rrallë që do ta ëndërrote çdo komunitet në botë.segue da pagina 3Dritehijete qytetitte DelvinesAsnjë botim të veçantë nuk ka për të, (për Butrintinka disa,por jo të plotë?!). Asnjë muze, kuraty duhej të ishte një ndër muzetë tanë më tërëndësishëm. I vetmi ''kujdes'' për të, është se ai ështëlënë pothuajse në mëshirë të fatit. Në këtë gjendje ështëlënë edhe Manastiri i Mesopotamit, Hamami i Delvinës,kompleksi mesjetar i Gjin Aleksit në Rusan, etj (tëgjithë monumente kulture,që mbrohen nga shteti). Manastirii Mesopotamit, një monument kulture unikal nëBallkan, (gjithnjë sipas studiuesve të huaj e veçanërishtatyre gjermanë, që kanë mbrojtur doktorata dhe tituj tëtjerë shkencorë me të), për vlerat e tij arkitekturore,icili, ndonëse erdhi brez pas brezi deri në ditët tona,tani po njeh stërmundimet më të dhimbshme të historisësë tij shumëshekullore. Krejt i pambrojtur, pa asnjëkujdestar, (të cilët më tepër janë ''me u gjend Kola nëpunë'', sesa njerëz të aftë dhe të interesuar për një punëtë tillë), ai u bë pre e gërrmimeve dhe e shkatërrimevetë pasnëntëdhjetës dhe sidomos e atyre të vitit 1997,kur aventurierë endacakë dhe hajdutë të paskrrupullttë rrugës, (të cilët janë gati të shesin edhe nënën dhebabanë e vet për të fituar e jo më vlerat tona kombëtare),hapën gropa, shqyen dyer dhe bënë vandalizma tëpapara në kërkim të ndonjë thesari imagjinar të fshehuraty dhe të tregtisë së turpshme me vlerat tona kulturorekombëtare. Këtë herë barbarët nuk erdhën ngalarg. Askush në botë,(përveç nesh),nuk do ta linte njëvepër të tillë unikale në mëshirën e fatit të saj të hidhur.Padyshim,kjo është mënyra më e padenjë e kujdesitndaj vlerave të tilla të papërsëritshme. Vetëm gjatëperiudhës 1990-2007,në vendin tonë janë shkatërruartërësisht rreth 700 monumente kulture, gjë që përbënjo vetëm humbjen më të madhe të kulturës sonë, porndoshta edhe rekordin më negativ për librin Guinness.Bëhet fjalë për një humbje të pakthyeshme. Edhe psekëta njerëz njihen nga të gjithë, asnjë,absolutisht asnjë,nuk u vu në bankën e të akuzuarve. Tregtia e vepravetë artit, është bërë nën hundën e shtetit tonë, tërësishttë paaftë për të mbrojtur vlerat tona kombëtare. Ndërkohëqë këto vlera shumë të rëndësishme kombëtaredhunoheshin, grabiteshin dhe shiteshin jashtë shtetit,për të mos u kthyer më, politikanët tanë dështakë jipninspektaklin e tyre më të turpshëm në historinë e vendit.(vazhdon ne numrine ardhshem)
pagina 5 . Anno 7 . n. 4 . Luglio 2009 .Anijet e Daorsëve qenë, siç shihet në monedhate rralla të bronzit (shih Figurat 1 e 2), anije merrema të hapta, të pambuluara, me timon, mesqep të lakuar përpjetë e me parmakë përsipër. Prej detarëveshihen vetëm kryet e dy vozëtarëve. Me anijete veta të vogla shëtitnin Ardianët me guxim të madh,sikurse sot Ulqinakët shqiptarë, Adriatikun, Detin Jon erreth Peloponezit dilnn nëDetin Egje deri ndë Kykladet.Se sa shumë vetë merrnin pjesë në kësoj udhëtimesh,shihet prej kësaj puneë që në vitin 384-383 p.e.s. ugjendën përpara ishullit dalmat Lesina 10000 Ardianë.Qëllimi i udhëtimeve të tyre ishte vjedhja e cubnijanëpër det. Çdo anie e huaj, çdo ishull e çdo breg i huajshikohej si gjë armike e ku kishte të drejtë çdo njeri,e ku mund vidhej e plaçkitej. Mbretët e shtetit ardiandrejtojnin kusarinë, sikurse më vonë princat e mbretët epopullit Viking të cilët e kishin për krenari të quheshinmbretër deti. Udhëtimet kusare drejtoheshin nga privatëose nga qeveria vetë, sikurse ngjau nën sundimin embretit Agron e nën atë të së shoqes së tij Teuta. Kusarinënuk e mbajnë për çnderim e për gjë të ndaluar,por mbronin parimin që vjedhja e kusarija e detit ishtenji fitim i zakonshëm si bujqsija e gjëja e gjallë. Kjosjellje tepër e lirë më në fund shkaktoi nji shkatërrimtë rëndë të shtetit ardian, e kjo ngjau në një kohë kurgjindej në cip të madhështisë së vet. Qëndrimi i mbretitishte atëhere në Risinum, në Risanin e sotëm në grykate Kotorrit. Ky ndëshkim u ra Ardianëve nën qeverinëe mbretneshës Teuta, e cilia mbas vdekjes se të shoqitAgronit në vitin 230, kishte marrë sundimin në vendtë thjeshtrit të vet Pinnes. Mbretëresha Teuta sulmoikoloninë greke në ishullin Lissa, e cilia ishte e vetmjaqë nuk iu ishte nënshtruar Ardianëve. Qyteti i kërkoindihmë Romës. Kjo kërkesë ndihme, por edhe më tepërrrezikimi i tregtisë dhe bregut italian, e shtynë senatinromak me bërë një mëymje ushtarake. Një flotilje romakeu duk në Adriatik në vitin 329, shpëtoi Lissën ebllokuar prej Ardianëve dhe bëri përparime të shpejtakundra Teutës, e cilia nuk mendonte një mësymje kaqtë shpejtë nga ana e Romakëve.Teuta e kishte shpërndarë fuqinë e vet në shumëndërmarrje. Gjithashtu, në vendin e saj bëheshin edheshumë tradhëtira sepse sikurse gati të gjitha shtetet ekohës se vjetër e të mesme në gadishullin Ballkanikashtu edhe ai i Ardianëve nuk ishte homogjen. Prandaj,në këto rrcthana Teuta nuk mundi me bërë një qëndresëtë gjatë, por u zmbraps në kështjellën kryesore tëvetën në Risinium, ku në vitin 228 p.e.s. bëri paqe meRomën. Kushtet e paqes qenë të rënda për Ardianët,sepse pjesën më të madhe të pushtimeve të tyre nëShqipëri ashtu edhe ishujt e Dalmacisë i humbën dheiu desht me ndaluar kusarinë e detit. Më tepër u qendaluar që të udhëtonin me anije luftarake në bregunjugor të shtetit të ri afer Lissus (sot Lezha). Se sa fortiu kishin rënduar Grekërrve kusaritë e Ardianëve, etregojnë falenderimet e tyre që i paraqitëen Romakëve.Më së pari i falenderoi qyteti tregtar i Korinttit e pastajedhe Athina paraqiti falenderimet e saja për sigurimine udhëtimit nëpër det.Por ndër Ardianë ky pushtim nuk bëri një përshtypjeaq të madhe, sepse ata ishin mësuar e të rrahurme luftra, prandaj nuk ia vunë fort veshin Romës ecila ishte e zënë gietiu me pune më të rëndësishme.Trashëgimitarët e mbretëreshës Teuta shtrinë sundimine tyr në jug, në Shqipëri, e morën, për plaçkë e për tëholla, në luftimet të pandërprea në Greqi e Maqedoni,e cila në këtë kohe shtrihej nëpërmjet Shqipërisë derinë Adriatikun e jugut. Në këto luftime Ardianët nukkishin interesa të mëdhaja: ata ndërronin lehtazi partie shkonin me ata ku kishin interes. Qendra e këtijshteti të riforcuar qe shpërngulur prej Risiniumit mënë Jug, në Scodra e cila kishte vende strategjike shumëtë mira. Kah jugu i liqenit të Shkodrës shtrihet njëvarg kodrinash të cilat atëhere ishin të rrethuara nga trianët prej lumejsh, e që edhe sot mbas sa ndryshimeshgjenden të rrethura. Në anën perëndimore të kodrave,në bashkim me Bunën, me Kirin e me një rrem të Drinit(ose sikurse quheshin atëhere me emra ilire Barbanna,Clausala, Dirinus (ose Drilo), gjendet kështjella e forcuarmbretnore, e cila mbretëronte mbi fushën e gjëree mbi liqenin e madh. Kështjella kishte vetëem nga lindjanjë rrugë gjarpërueshe. Liqeni ushqente qytetin mepeshk e perpiqte Shkodrën me rrethinat e veta, ndërsalumi i Bunës qëburon prej tij e lidhte me detin. Nëkëtë mënyrë flota ardiane kishte një liman të fortë nëShkodër, e në rast nevoje kishte liqenin për mbrojtjene plaçkës. Gjendja strategjike e Shkodrës luajti një roltë madh në kohën e mesme e në kohën e re. Prej kohësilire kanë mbetur vetëm pak rrënoja prej kështjellës sëShkodrës, të cilat tregojnë se me ç’kujdes ishte punuar,e se punëtoret e saj qenë Grekër të shkolluar të thirrurpër këtë qëllim në Shkodër.Grekërit luajtën në shtetin ardian një rol të madh.Grekë qenë puntorët e nëpunsat e të hollave mbretërore;emrat e tyre shihen edhe sot ne trinckat që ata kanëshkrirë. Grekër diplomatë ndërmjetsonin marrëdhënjete mbretëve Ardianë me oborret e shtetet e Lindjes; misionete tyne shtriheshin prej Shkodre deri në Rhodus.Një greke e quajtur Eurydike qe edhe e ëma e mbretitIlirëtMonedha bronzi të fisit Daorsi në MuzeunMbretëror në Vjenë, me kokën e Herinesit në pjesëne përparme e me një anije në pjesën e mbrapmenga Saimir Lojla - CanadaGenthius. Të gjitha këto janë prova se shteti ardian nukqe vetëm një shtet kusarësh, por kishte edhe marrëdhënieqetësore me të tjerë dhe e kishte për zemër kulturene huaj. Tregtari grek i kishte Ilirët blerësa të mirë,sikurse do të shohim më tutje; shumë sende artistikei muarën Ardianët prej Grekërve, sikurse na tregojnëlajmet mbi ekskursionet ardiane në brigjet greke. Ardianëtu morën me sende kulturore greke e patën marrëdhënieme Grekërit, por nuk i humbën aspak vetitëeveta, sikurse i humbën shumë fise të tjera Ilire. Njëdëshmi për këtë gjë e japin të bijtë e mbretëreshës Eurydike,të cilët mbajtën emrat e bukur ilirisht Genthius,Plator e Caravantius; ashtu edhe Genthius vetë, i cili simbret që ishte, nuk e dinte gjuhën e grekërve.Me mbretin Genthius krijoi lidhje mbreti i MaqedonisëPerseus, e të dy bashkë i bënë Romës një konkurrencëtë madhe në Europën Juglindore. Në vitin 168p.e.s., u shpalli luftë të dyve senati roman, e megjithseIlirët e Maqedonët treguan një burrni të madhe e njëkundërshtim të rreptë, e mundi luftën në një kohë tëshkurtër. Kundër Perseut, veprimet ushtarake zgjatënpak më tepër derisa në luftimin në Pydna, që zgjativetëm një orë, u nda njera dysh. Krejt lufta në Illyrikumzgjati vetëm tridhjetë ditë. Pretori Lucius Anicius zbretpa pritë e pa kujtuar në bregun shqiptar e shkon përparame shpejtësi pa gjetur kundërshtim deri në Shkodër.Vetëm këtu, afër ledheve të kështjellës, e kundërshtonmbreti Genthius, i cili nuk ishte i përgatitur mirë. Kymundet, zmbrapet në kështjellë, kërkon menjëherë njëarmpushim të shkurtër, i cili i jipet. Në këtë kohë pretme padurim të vëllan e vet Caravantius, i cilli nëpërmjetMalit të Zi kishte shkuar në Hercegovinë për meprurë fuqi të reja. Mbasi nuk i zinte vendi vend, mbretiGenthius hypën në një anije e udhëton në liqenin eShkodrës për me i dalur ndihmës para. Por më kot! Fisete veriut thuaj se i kishin dale dore e nuk ndëgjoninme e mbrojtur. Mbreti kthehet prapë në Shkodër e i bienë dorë, në mbarim të afatit të armpushimit, pa ndonjëkusht Pretorit Anicius. Gruaja e tij, mbretëresha Etlevae dy bijtë e tij të vegjël Scerdilaedus e Pleuratus, ashtuedhe vëllai i tij Caravantius qenë zënë rob pa kundërshtimnë kështjellën Medeon (Meduni i sotëm afër Potgoricësnë Mal të Zi). Krejt familja mbretërore u çua nëRomë. Mbreti, mbretëresha e princat hynë në Kapitolpërpara karrocës fitimtare të Pretorit Lucius Anicius.Mbas këtij turpi, familja mbretërore u çua në qytetinIguvium (ne rrënzë të Apenineve në Umbria), ku mbretijetoi e vdiq si rob. Se çfar e shtyri mbretin Genthius merënë në dorë aq ligësisht, nuk dihet. Ndoshta u dorëzuame tradhëti, sepse kështjella e Shkodrës e vendimalor shqiptar e malazias kishin mundësi me bërë njëkundërshtim të gjatë; si shihet, Ardianët nuk ndigjiuanme i dalë zot. Në vitin 168 p.e.s. u mund mbreti Genthiuse në vitin 167 p.e.s. mbretëria ardiane u nda nëtre kantone republikane, që administroheshin vetvetiu,por nën kontrollin e vazhdueshëm të Romës. Në këtëmënyrë u zhduk më e madhja e më gjata mbretëri Ilire.Shteti ardian u shkatërrua por nuk u shkatërrua fisiardian, megjithëse i shkoi puna mjaft mbrapsht. Mbaspak kohe ra nën pushtimin e një fisi, që deri atëhereishte nën te, nën Dalmatët, të cilët do t’i njohi më tutje.Më vonë, pasi u liruan prej pushtimit të Dalmatëve,filluan Ardianët prapë kusarinë e detit. Në vitin 135p.e.s. mësyjnë vende romake e ilire, të bashkuar mefisin Plereive të cilët banonin në Narentën e poshtmee që përpara gjendeshin nen pushtimin e Ardianëve.Romakët u munduan së pari nëpërmjet dërgimtarëshme i kthyer në qetësi e me i ndaluar nga kusakëria. Porpasi kjo nuk pati ndonjë përfundim, u ngarkua konsulliServius Fulvius Flaccus më një ekspeditë kundër tyre.Ai doli me 10000 këmbësorë e 600 kalorës në Narentëne poshtme dhe i mundi e i theu. Se si nuk dihet,por kjo luftë pat përfundime të këqija për ta: vendit tëtvre iu vunë pagesa e telozna; me një pjesë të të holavetë plaçkës së bërë, konsulli ndërtoi një mur në shenjtorene përmendur të Dianës në malin Tifata afër Kapuesnë Italinë e poshtme. E për me i larguar Ardianëtnga kusaritë detare, i shpërngulën ato prej vendeve tëveta, prej detit e prej Narentes, drejt mbrendësisë sëHercegovinës ku qënë shtërnguar të merren me bujqësi.Vendi që iu dha ishte malor e fort pak prodhimtar,kështu Ardianët, zotërues e njëhershem të Adriatikute të detit Jon, nuk ishin mesuar me përdorur vangën eparmendën; prandaj shkuan duke rënë poshtë nga anaekonomike Në viin 45 p.e.s. bëhet fjalë prap për ta, porvetëm pse një skllav i Ciceronit, lektori Dionysius, pasii vodhi disa libra nga frika e ndëshkimit iku tek ata, eCiceroni u mundua shumë me shtirë përsëri në dorë.Prap në erën tonë, Ardianët përmenden nën emrin Vardaeinë listëen e fiseve Ilire, por duke qenë se nuk ishinveç se 20 dekurie (ndarje dhjetëvetshe shoqërie apoushtrie), nuk kishin ndonjë rëndëi. Ndryshimin e madhndërmjet Ardianëve të njëhershëm me ato të mëvonshmite paraqet shkrimtari latin Plinius me këto fjalë:Populatores quondam Italiae Vardaei non amplius quamXX decuriis (Vardjanët, që një herë shkretuan Italinë,nuk bëhen më tepër se njëzet dhjetëndarje).(vazhdon ne numrine ardhshem)NStoriaMIlliriMonete di bronzo della tribù dei Daorsi pressoil Museo Reale a Vienna, con raffigurata la testadi Herines sul dritto e una nave riportata sul retroLe navi dei Daorsi erano, come viene raffiguratosulle rare monete di bronzo, navi con remi aperti,esposte, munite di timone, dal becco arrotondatoin su e battagliola nella parte superiore. Dei marinairestava visibile solo il capo dei due vogatori. Sulle loropiccole navi viaggiavano gli Ardiani con grande coraggio,come oggi gli albanesi di Dulcigno, l’Adriatico, ilmar Ionio e intorno al Peloponneso sboccavano nel marEgeo fino alle Cicladi. Quante persone partecipasseroa simili viaggi, viene suggerito dall’evento del 383-383a.C. in cui si trovarono di fronte all’isola dalmata di Lesina10000 Ardiani. Lo scopo dei loro viaggi era quellodi rubare e predare lungo il mare. Ogni nave, ogni isolae costa straniera veniva considerata nemica, sulla qualeogni uomo aveva dei diritti e dove si poteva rubare erazziare. I re dello stato ardiano commandavano la pirateria,come in seguito fecero i principi e i re del popolovichingo, considerando un vanto essere chiamati re deimari. I viaggi corsari venivano gestiti da privati o dallostesso governo, come avvenne sotto il dominio di reAgron e quello di sua moglie Teuta. Il brigantaggio nonveniva ritenuto un disonore o qualcosa di vietato, sidifendeva il principio secondo il quale il depredare e ilsaccheggiare in mare costituivano un guadagno comunequanto l’agricoltura e il gregge. Un comportamentocosì libero causò infine un grave degradamento dellostato ardiano, proprio nel momento in cui si ritrovava almassimo del suo splendore. La residenza del re si trovavaallora a Risinium, l’odierno Risano nelle Bocche diCattaro. La punizione cadde sulle teste degli ardiani sottola sovranità della regina Teuta che, dopo la morte delmarito Agron nel 230, assunse la reggenza al posto delsuo figliastro Pinnes. La regina Teuta attaccò la coloniagreca nell’isola di Lissa, l’unica a non essersi sottomessaagli Ardiani. La città chiese l’aiuto di Roma. Questarichiesta e ancor di più la minaccia al commercio e allecoste italiane, spinsero il senato romano ad organizzareun’offensiva militare. Una flotta romana fece la suacomparsa nell’Adriatico nel 329, liberò Lissa bloccatadagli Ardiani e avanzò veloce verso Teuta, ignara di unattacco talmente veloce da parte dei Romani.Teuta aveva distribuito il suo potere in molte imprese.Allo stesso tempo, nel suo paese si compivanotradimenti poiché quasi tutti gli stati dei tempi antichidella penisola Balcanica compreso quello degli Ardianinon erano omogenei. In simili condizioni Teuta non opposeresistenza a lungo, indietreggiando nel suo castelloprincipale a Risinium, dove nel 228 a.C. fece pacecon Roma. Le condizioni della pace furono pesanti pergli Ardiani, persero la maggior parte delle loro conquistein Albania così come nelle isole della Dalmazia edovettero fermare la pirateria in mare. Principalmentefu vietata a loro la navigazione con navi militari lungola costa sud del nuovo stato vicino a Lissus (l’odiernaAlessio). Quale era il peso sentito dai Greci durantei saccheggi degli Ardiani viene suggerito dai ringraziamentiche presentarono ai Romani. Inizialmentefurono ringraziati dalla città commerciale di Corinto ein seguito Atene si mostrò riconoscente riguardo la sicurezzadei viaggi in mare. Tra gli Ardiani l’invasionenon fece grande scalpore, erano già abituati e provatidalla guerra, per cui non fecero molta attenzione aRoma, impegnata altrove in faccende importanti. Glieredi della regina Teuta spinsero il loro potere al sud,in Albania, e presero parte interessati ai mezzi e aldenaro ai continui scontri in Grecia e Macedonia, altempo estesa attraverso l’Albania fino all’Adriatico delsud. Gli Ardiani non avevano grandi interessi in questicombattimenti: cambiavano spesso partito e seguivanoquel che appariva conveniente. Il centro di questo statorinforzato si era trasferito da Risinium più a sud, aScodra, dove i luoghi strategici erano migliori. Lungo ilsud del lago di Scodra si estende una catena di collinea quel tempo circondata su tre lati da fiumi, dopo molticambiamenti tutt’oggi accerchiata. Sul lato occidentaledelle colline, unendosi a Buna, a Kiri e ad un ansa diDrini (o come venivano chiamati allora con nomi illiriBarbanna, Clausala, Dirinus o Drilo), si trovava ilcastello rinforzato reale, il quale dominava sull’interapianura e sul grande lago. Il castello aveva solo a suduna strada serpenteggiante. Il lago nutriva la città dipesci e univa Scodra alle sue province, mentre il lagodi Buna che sorgeva lì lo congiungeva al mare. In questomodo la flotta ardiana possedeva un forte porto aScodra e in caso di necessità, il lago per la protezionedei beni. Il punto strategico di Scodra ebbe un ruoloimportante nel medioevo e nei tempi moderni. Del periodoillirico si sono conservate solo poche rovine delcastello di Scodra, le quali mostrano la cura con cui fucostruito e che gli operai furono Greci istruiti chiamatiper l’occasione.I Greci ebbero un grande ruolo all’interno dellostato ardiano. Furono greci gli operai e i dipendentidel denaro reale; i loro nomi sono tutt’oggi visibili suiconi che hanno fuso. I greci diplomatici intermediavanole relazioni dei re Ardiani con i cortili degli statidell’Est; le loro missioni proseguivano da Scodra finoa Rhodus. Una greca chiamata Eurydike fu la madredel re Genthius. Sono tutte prove che dimostrano chelo stato ardiano non fu solo uno stato di briganti, con-servava rapporti sereni con gli altri e aveva a cuore lacultura straniera. Il commerciante greco trovava negliIlliri dei buoni acquirenti, come vedremo in seguito;molti oggetti artistici gli Ardiani li presero dai Greci,come ci raccontano le notizie sulle escursioni ardianelungo le coste greche. Gli Ardiani si occuparono di oggetticulturali greci ed ebbero rapporti con i Greci, manon persero le loro caratteristiche come invece feceromolte altre tribù illiriche. Una testimonianza di questola danno i figli della regina Eurydike, che portaronobei nomi illiri quale Genthius, Plator e Caravantius;così come lo stesso Genthius, da re, non conosceva lalingua dei Greci.Creò legami con il re Genthius il re della MacedoniaPerseus, assieme fecero a Roma una grande concorrenzanell’Europa Sudorientale. Nel 168 a.C. Il senato romanodichiarò guerra ad entrambi e nonostante gli Illiridella Macedonia mostrarono un grande coraggio e unintenso contrasto, vinse la guerra in tempi brevi. ControPerseus le manovre militari durarono un pò di piùfinché durante la battaglia a Pydna, lunga solo un’ora,furono distrutti. L’intera guerra nell’Illyrikum durò solotrenta giorni. Il pretore Lucius Anicius scese senzaagguati e senza impedimenti sulla riva albanese avanzandovelocemente privo di opposizioni fino a Scodra.Solo quì, vicino alla trincea del castello, si oppose il reGenthius, non ben preparato. Quest’ultimo perse, indietreggiònel castello, chiedendo immediatamente un brevearmistizio che venne poi concesso. In quel momentoattendeva con impazienza suo fratello Caravantius cheattraverso il Montenegro aveva raggiunto l’Erzegovinaper poter raccogliere nuove forze. Poiché non riuscivaa stare fermo, il re Genthius salì su una nave e viaggiòlungo il lago di Scodra per andare incontro agli aiuti.Ma inutilmente! Le tribù del nord quasi gli sfuggironodi mano e non vollero sapere di proteggerlo. Il re feceritorno a Scodra e si arrese al termine dell’armistizio,senza alcuna condizione al Pretore Anicius. Sua moglie,la regina Etleva e i suoi due piccoli figli Scerdilaedus ePleuratus, così come suo fratello Caravantis erano statifatti prigionieri senza obiezioni nel castello di Medeon(il Medun di oggi vicino a Podgorica in Montenegro).L’intera famiglia reale venne portata a Roma. Il re, laregina e i principi entrarono in Capitolio prima dellacarrozza vittoriosa del Pretore Lucius Anicius. In seguitoa questa vergogna, la famiglia reale venne trasferitanella città di Iguvium (ai piedi degli Appennini in Umbria),dove il re visse e morì da schiavo. Cosa portò ilre Genthius ad essere catturato così amaramente, non sisa. Forse si arrese con il tradimento, perché il castellodi Scodra e i luoghi montuosi albanesi e montenegrinierano adatti ad una lunga opposizione; evidentemente,gli Ardiani non vollero impegnarsi. Nel 168 a.C. vennesconfitto il re Genthius e nel 167 a.C. il regno ardianofu suddiviso in tre cantoni repubblicani amministrati dasoli ma sotto il continuo controllo di Roma. In questomodo scomparve il più grande e longevo regno Illirico.Lo stato ardiano venne distrutto ma non fu annientatala tribù ardiana, seppure gli eventi volsero al peggio.Dopo poco si ritrovò invaso da una tribù, fino a quelmomento sotto il suo dominio, i Dalmati, che conosceremopiù avanti. In seguito alla liberazione dall’invasionedei Dalmati, gli Ardiani ripresero il brigantaggio inmare. Nel 135 a.C. attaccarono diversi luoghi romani eilliri, uniti alla tribù dei Plerei, abitanti della Narentainferiore in precedenza sotto il dominio degli Ardiani. IRomani tentarono inizialmente attraverso alcune spedizionidi farli serenamente indietreggiare e fermarli nellapirateria. Quando questo non ebbe termine, il consoleServius Fulvius Flaccus fu incaricato di guidare unaspedizione contro di loro. Egli arrivò con 10000 fantie 600 cavalieri nella Narenta inferiore e li vinse e distrusse.Come non ci è dato sapere, ma questa guerraebbe esiti disastrosi: al loro paese imposero pagamentie tasse; con una parte dei guadagni dei beni ottenuti,il console costruì un muro nel rinomato santuario diDiana nel monte Tifata vicino a Capua nell’Italia delSud. Volendo allontanare gli Ardiani dal brigantaggio inmare, li allontanarono dai loro paesi, dal mare e da Narenta,costringendoli all’entroterra di Herzegovina dovefurono obbligati ad occuparsi di agricoltura. Il luogoceduto a loro era montuoso e molto poco produttivo egli Ardiani, una volta padroni dell’Adriatico e del marIonio, non erano abituati ad utilizzare la vanga e l’aratro;per questo ebbero un crollo economico. Nel 45 a.C.si parla sempre di loro, ma solo perché uno schiavo diCicerone, il lettore Dionysius, dopo aver rubato alcunilibri si rifugiò presso di loro per la paura della punizione,e Cicerone si sforzò molto per riaverlo. Semprenella nostra era, gli Ardiani vengono citati sotto il nomeVardaei nella lista delle tribù illiriche, ma non essendopiù di 20 decurie (unità di dieci uomini o soldati), nonavevano grande importanza. Il forte cambiamento tragli Ardiani originari rispetto a quelli arrivati più tardiviene descritto dallo scrittore latino Plinius attraversoqueste parole: Populatores quondam Italiae Vardaei nonamplius quam XX decuriis (I Vardaei, che una volta devastaronol’Italia, non sono più di venti decurie).(traduzione Besiana Polovina)
Change language