rrënjët - Lajme / News Albemigrant

NAttualitàM. Anno 7 . n. 4 . Luglio 2009 . pagina 12Ushtaret austriake, nje shekull pa varrSarande - Te presesh nje shekull per te pasur varrintend. Keshtu ka ndodhur me 56 ushtaret austro-hungarezeqe vdiqen ne Sarande gjate Luftesse Pare Boterore, larg atdheut te tyre. Investitori eshtenje shtetas austriak, i cili nuk ka preferuar te behet publik.Dhjetera qytetare dhe drejtues vendore kane marrepjese ne ceremonine e inaugurimit te memorialit ditene djeshme. Jane pikerisht ushtaret austro-hungareze, tecilet kane projektuar dhe me pas kane hapur rrugen eveshtire nga Vlora ne Llogara, deri ne portat e qytetitte Sarandes. Te pajisur me kulture ndertuese dhe disiplinete hekurt, armata i shtriu veprimet e veta, qe ngaVlora, deri ne qytetin port te Sarandes pas vitit 1912.Nje kompani e kesaj armate u vendos dhe ne fshatinShen Vasil ku ngriti kampin dhe vendosen armatimin,pajisjet e punes dhe tere arsenalin qe zoteronin. Pervecpushkes, ushtaret perdornin edhe mjetet e punes, sikazmen, lopaten apo mistrine.Sipas studiuesit te njohur te historise se bregdetitjugor, Minella Gjoni, “Mesues i Merituar”, ushtaretdhe oficeret austro-hungareze kishin nje mall te madhper vendin e tyre. Por ata ishin po kaq te vemendshemme fshataret dhe nuk krijuan asnje incident me fshatin.“Perkundrazi, jepnim dhe merrnim me ta, duke ikonsideruar si pjese e fshatit dhe Bregut”, thote ai. Porsituata mori tatepjeten ne fund te vitit 1920. Sapo kishtehyre Italia ne Vlore. Zona e bregdetit do te ishtene influencen e Italise. Pas kesaj, ushtaret austro-hungarezedo te ziheshin rober te ushtrise italiane dhe do tembaheshin ne Shen Vasil. Ketu fillojne edhe peripecitee dhimbshme te 56 ushtareve dhe oficereve, te ciletpas nje pune te stermundueshme te hapjes se shkembitnga Llogaraja drejt Sarandes, do te te vuanin per gjithcka.Te trajtuar si rober dhe te privuar nga liria jashtecdo trajtimi njerezor, ushtaret austriak filluan te perkeqesoheshinnga gjendja shendetesore. U mungoninushqimet, ilacet dhe sherbimet e ndryshme, deri edhete buka. “Ata ushqeheshin me te keq, pasi edhe zonae bregdetit ishte e varfer, per sa i perket ushqimit dhebukes. Me teprice ishin vetem frutat, me te cilat ushqeheshinedhe ushtaret e uritur”, tregon Gjoni. Edhe psete zene rober, sic vijne kujtimet e bashkekohesve tetyre, ushtaret cdo dite benin pergatitje dhe asnjeherenuk e humben rregullin dhe disiplinen. Maria Vogli, njee moshuar tek te 80-at, tregon se ushtaret dhe oficeretishin tere diten ne rresht dhe zeri i borise i zgjonte dhei vinte ne gjume. “Ata asnjehere nuk u perzien ne punete fshatit dhe mbanin distance per te mos krijuar asnjeincident. Me kane treguar babai dhe nena, se ushtaretkur nuk kishin buke, zbrisnin tek shtepite e fshatit dhehuanin pak miell. Por me shume se miell, merrnin mevete fruta, se keto kishte fshati”, rrefen Maria per gazeten“KJ”.Gripi spanjollSikur te mos mjaftonte uria dhe te ftohtit, si dhemungesa e lirise, ushtaret u bene preh e nje gripi tepanjohur deri atehere, i cili shfarosi edhe shume banorete zones. Ishte famekeqi, gripi spanjoll. Frika se gripinga Bardhyl Bejkomund te bente kerdine, trembte cilindo qe te afrohejdhe te varroste ushtaret qe vdisnin perdite nga ethete forta. Ata u varrosen si munden nga shoket e tyre,te cilet vdisnin edhe ata te nesermen. Keshtu dite perdite vdiqen te gjithe ushtaret austriake te zene rober.Banoret kujtojne se varrimi i tyre, deri tek ushtari i parafundit,u krye me ceremoni nga shoket. Te fundit evarrosi vete fshati. Asnje varr nuk u dhunua ne 100vjet, ndersa per banoret mbeti edhe si pike referimi pertakime te ndryshme. Ato ishin shume prane varreve tefshatit, por dallonin pasi keto te fundit ishin punuarnga mjeshtra te gurit. Pas viteve 90-te, edhe pse patiinteresime per nje varreze ne nderim te tyre, perpjekjetdeshtuan deri diten e djeshme.Arkitekti qe projektoi varrezen e re ne Shen VasilVetem fshataret e Shen Vasilit dinin me saktesi seku ishin varret e ushtareve austriak. Per te krijuar njevarreze te perbashket, me iniciativen e nje bamiresi austriak,i cili nuk deshiron te publikoje as emrin e vet,komuna e Lukoves dhe vete fshati, ndertuan nje varreze,ku grumbulluan eshtrat e 56 ushtareve te vdekur.Minella Roshi, nje gdhendes i njohur i gurit, ishte i pariqe ideoi nje varreze te pershtatshme per 56 ushtaret.Varreza nuk eshte thjesht nje rrethim, por nje memorial,veper arti. Ai kerkoi te kontaktonte me ambasadenaustriake dhe ia arriti te sensibilizonte opinioninne zone.Dhe nisi nga puna fillimisht me te hollat e veta.Rreth romanit “Shkallët e ferrit” të Reshat KripësMe pas, nje bamires austriak, i cili ka dashur te mbetetanonim, investoi dhe shnderroi varrezen anonime.E konceptuar si nje ndertim artistik monumental, memure te gdhendura me gure te bardhe, nje porte mehark ne te cilen jane stampuar iniciale dhe simbole tendryshme te ushtrise se kohes, futesh brenda nje mjedisiku 56 varre me pllaka te vogla mermeri kane mbikrye nje kryq ne kujtim te jetes se atyre qe prehen neketo varre. Oficere dhe ushtare ne nje varreze te vogel,por simbolike prane varrezave te fshatit. Minella Rroshisqaron se, “mund te zgjidhej nje vend tjeter, por ketatashme jane djem te fshatit, jane shqiptarizuar prej 100vjetesh.Mungojne perfaqesuesit e ambasades austriakeDiten e djeshme, banoret e Bregut u mblodhen perte nderuar ushtaret qe i konsideruan si njerezit e tyre.Vladimir Kumi, kryetari i komunes Lukove, tha se, “sotkjo varreze eshte ne kujtim te ushtareve austriak. Per ne,eshte nje dite dinjiteti”. Nenprefektja e Sarandes, ElsaGjini, e konsideroi diten e djeshme te perurimit te varrezavete ushtareve austriake, si nderim i perfaqesuesvete nje kombi tjeter dhe ku dinjiteti njerezor vendosetne piedestal. Ajo qe edhe pse nuk tha, por u peshperit,ishte fakti se mungonin ne kete ceremoni perfaqesueste Amabasades se Austrise. Ne varreza jane vendosuredhe lule te ndryshme nga banoret. “Bijve te Austrise,ndertues te rruges se Bregdetit, mes nesh perjetesisht”.Ky eshte epitafi i vendosur ne gur, i peruruar dje gjateceremonise per nder te 56 ushtareve austriake, qe vdiqenpas nje epidemie te rene gjate viteve 20-te.Kur dramat ktheheshin ne tragjediEnisa me këto rreshta të nobelistit Klezio për“Letërsia është një mjet në duart e burrave dhe grave të kohësromanin e Reshat Kripës nga një asociacionidesh mes asaj që autori aspironte dhe asaj që sonë që të shprehin identitetin e tyre, të kërkojnë të drejtën e fjalës,është arritur, pra te fitorja e lirisë që duhet të dëshmohetnga arti i fjalës për brezat, të cilët s’kanë për ta njohur të dëgjohet zëri i veçantë i gjithsecilit. Pa këtë zë, pa thirrjen e tyre,mungesën e saj.tani do të jetonim në një botë të heshtur”Reshati këtë roman ua kushton bashkëvuajtësve, metë cilët kapërxeu dallgët goditëse të një diktature tëpamëshirshme në burgjet dhe kampet– shkallë ferri,nga Sazan Golikupor diti të mbijetonte edhe nën persekutimin përbuzësgjatë gjithë jetës me vulën “armiku” mbi shpinë.Ky roman është një aktakuzë tronditëse për këtëdiktaturë, e cila robëroi, fizikisht e shpirtërisht, njëpopull të tërë, e la vendin jashtë kohës dhe hapësirës,jashtë zhvillimeve historike që duhej të kryheshin krahaspopujve të tjerë europianë.Fati i inxhinierit Agron Canaj, protagonistit të romanit,merr përmasa simbolike; është kalvari i të gjithë atyreintelektualëve të ndershëm, të ditur e të ndërgjegjshëmqë për njërin apo tjetrin shkak ranë pre e kthetrave tëregjimit, i cili synonte të gjente edhe shkaqet më absurde,më banale për të goditur në mënyrë sistematikeçdo mendim të lirë, çdo gjykim realist, çdo qëndrim,sado i heshtur, jokonformist. Agron Canaj ishte nga ataintelektualë që kërkonin, brenda atij sistemi, të krijonteçerdhen e vet të lumturisë familjare, por kursesiduke shkelur parimet morale, bindjet dhe dinjitetin.Atë përpiqen ta bëjnë spiun të shokëve të tij. Ai meguxim nuk pranon. Këtu fillon edhe zinxhiri i vuajtjeve.Densiteti i ngjarjeve është konceptuar nga autori për tëngritur në shkallën më të lartë temperaturën dramatikeqë shkallë-shkallë përfundon në tragjedi të vërtetë. Nëntorturat më çnjerëzore Agroni qëndron burrërisht, porpërpara përdhunimit shtazarak të familjes ai dorëzohet.Nënshkruan jo vetëm tradhtinë ndaj shokëve, por edhendaj karakterit, dinjitetit dhe moralit të tij.Romani shtjellon njëkohësisht tri dramaKështu brenda një romani shtjellohen njëkohësishttri drama që autori i përmbyll vetëm me vdekjen. Dramae vet protagonistit, drama e familjes së tij dhe dramae shokëve të tij që i qëndroi si gur i rëndë mëkati mbishpinë deri në fundin e parakohshëm të jetës.Gjatë shtjellimit të subjektit autori ka synuar dhezbulon me vërtetësi mekanizmin djallëzor, të sofistikuar,perfid të regjimit, që krahas helmit ideologjik të lyer mengjyrë trëndafili, nuk harron për asnjë çast demagogjinëpropagandistike për të fshehur gjurmët e krimeve. Përironi të fatit, personazhet si Demiri dhe Ilia, këto figuratë përbindshme, shkojnë në perëndim si shpërblim përkrimet e bëra, çka fatkeqësisht përputhet me realitetine djeshëm dhe të sotëm shqiptar.Në rrjedhën tronditëse të romanit përshkruhentabllo, situata, personazhe, ku shpërfaqen solidaritetinjerëzor e shoqëror, njerëz të mirë që në një mënyrë atjetrën ndihmojnë me sa munden njerëzit në fatkeqësi,një vëlla, që për të ruajtur pozitën, mohon jo vetëm vëllanë,por edhe nënën e tij, të persekutuar që u ishte nxirëtërë jeta, por nuk iu ishte nxirë shpirti, të burgosurtë pamposhtur, por dhe mjeranë, komunistë fanatikë,njerëz të vegjël të indoktrinuar, shpifës ordinerë, veglatë bindura të regjimit, përfaqësues të dhunës shtetëroreqë nuk lenë mjet pa përdorur për të realizuar qëllimetdhe direktivat e partisë. Ky mozaik personazhesh krijonkontraste me ngjyrime bindëse për një realitet që ekemi përjetuar të gjithë. Këtu do përmendur edhe ten-denca e hapur dhe qëndrimi emocional i autorit, çkabën që herë herë romani të tingëlloi si dokumentar dheherë herë si publicistikë.A është pesimist ky roman?Një tematike e gjerë, një gjuhe e reShuhet një familje, por jo jeta. Tronditen strukturatmorale të shoqërisë, por nuk rrëzohet virtyti, ndershmëria,dashuria të mishëruar në karakterin tragjik tëAgronit, të bashkëshortes së tij Lumturisë dhe të nënës.Reshat Kripa, ashtu si në tregimet e mëparshëm,edhe në këtë roman, rrëfen qartë e thjeshtë. Stilin etij e karakterizon rrjedhshmëria e frazës, thjeshtësia eprocedimit letrar, vërtetësia e rrethanave dhe situatave,e çdo komponenti e detaji të romanit.Autori nuk synon të futet e të analizojë në thellësilëvizjet shpirtërore, rrahjet e mendimeve në vetëdijen enënvetëdijen e personazheve, vrundullin e ndjenjave nësituatat e dhimbshme. Të gjitha këto ai i pasqyron melakonizëm nëpërmjet detajeve domethënëse, dialogut tëkursyer dhe funksional, skenave të gjalla e tipike.Dhuna e verbër policore, për qëllime të caktuarapolitike ose ekonomike, në pushtetet ose klanetokulte brenda tij, në kushtet e mungesës së zbatimit tëligjit, kudo qoftë, sjell padrejtësi, bjerrje të dinjitetitdhe personalitetit të njeriut, terror dhe krim shtetëror.Kjo është domethënia e mesazhit të këtij romani tëReshat Kripës, mesazh që ende s’duam ta dëgjojmë eta kuptojmë.Elexova librin poetik të Fatmir Terziut, me titulline bukur, domethënës e kuptimplotë “Mos hesht”.Titull që me sa kuptova ishte inspiruar prej thëniesgjeniale të filozofit dhe shkrimtarit të madh Volter.Thënie të cilën autori e ka vendosur me të drejtë nëkrye të librit. Pastaj lexova vëllimin tjetër të tij “Ecjenë qelq”. Iu riktheva vëllimit tjetër të tij në botim dhepastaj lexova kritikat e tij dhe tregimet në dy vëllimet“Djalli i Argadasit” dhe “Misteriozja”. Nejse, përparase të lexoja librat në fjalë, në të vërtetë, e kisha hasuremrin e Fatmir Terziut, qysh në Shqipëri, në faqe gazetashe revistash letrare. Pastaj, më vonë hasa tre ciklete tua me poezi respektivisht në dy antologjitë poetike“Lermëni pak Atdhe”, që janë botuar vitet e fundit (meautorë shqiptarë) nën kujdesin e shoqatës kulturore“Edith Durham” dhe, posaçërisht të kryetarit të saj, poetitPetrit Kuçana.Thuhej dikur që poeti i mirë njihet edhe me njëpoezi, apo me një cikël. Unë asnjëherë nuk i kam besuardhe nuk i besoj kësaj thënie, pasi po të ishte ashtu,atëherë të gjithë do të stërmundoheshin përgjatë jetës sëtyre deri sa të shkruanin një a disa poezi, me qëllim qëtë bëheshin pjesë, po themi, e klasës së poetëve. Mirëpokëtë titull, nder a privilegj, nuk mund ta fitojnë të gjithë,sado që të mundohen. Kohët e fundit mijëra vetë,sidomos të rinj rreken të shfaqin a promovojnë vetvetennë shume fusha të ndyshme. Dhe mirë bëjnë. Kjo ështëe natyrshme. Fjala vjen, dështojnë në muzikë, pikturë,teatër, kinematografi a gjetkë dhe i përdafen poezisë aprozës letrare me mendimin “ku rafsha mos u vrafsha”me shpresën se mos çajnë e bëhen të njohur. Mirëposhumë syresh harrojnë që së pari duhet talenti, që lindbashkë me njeriun, (predispozitat trashëgohen) pastajshumë punë dhe sakrifica, pasi po s’punove talenti qëështë një shkëndijë, venitet dhe shuhet. Ne i kemi parëdhe vetë se si krekosen nëpër takime e promovime librashpoetike jopoetët, autorët e një të ashtuquajturepoezie apo cikli. A mund të shkruajnë libra ata? Ataqë, shumica e të cilëve, nuk kishin e nuk kanë lexuaras edhe një libër artistik deri në fund!? Le më të flasinpër autorë të shquar shqiptarë dhe të huaj...! Pra, nëkësoj rastesh, kemi të bëjmë me pasinqeritet. Unë sinqerishtgëzohem për të gjithë shqiptarët që kanë talent,që punojnë, lodhen dhe mundësojnë shkrimin e një libritë mirë. Por, nuk mund të pajtohem me shtirantët, mevjedhësit e figuracionit, gjuhës poetike të të tjerëve. Kjoështë marrëzi që s’duhet lejuar të zgjasë.Poezia e Terziut preambulë poetike e Gëtes sëpavdekshëmLibrat e Terziut kanë një tematikë të gjerë. Për mjafttema, si ajo e natyrës, dashurisë, punës, shkollës, mallitpër Atdhe, vendlindje, veseve, virtyteve, e tjerë, kanëshkruar qindra në të shkuarën e largët dhe të afërt sidhe do të shkruajnë mijëra në të ardhmen. Këtu më vjenndërmend një thënie ekzemplare e Gëtes: “Krijuesit mëtë mirë të sotëm nuk janë ata që thonë gjëra të reja,por janë disa të tjerë që gjërat e njohura i thonë në njëmënyrë të tillë që ty të duken sikur po i dëgjon a i lexonpër herë të parë.” Që të jem i sinqertë mua m’u dukënpërgjithësisht poezitë e Terziut në përshtatje me thënienlapidare të Gëtes së pavdekshëm. Unë jam fansi irimës. Më pëlqen që vjershat e Terziut kanë rimë, porjo foljore, siç ndodh me ‘poetucët’, se kjo do të ishtesiç e di vetë, Fatmir Terziu, edhe si kritik i mirëfilltënga Naim Berishadhe bashkëkohor i paaritur që është, vdekje e vjershave.Poezitë e Fatmir Terziut, janë të mbushura me jetë, megjendje poetike. Jo më kot poeti Agim Shehu shprehetper krijimtarinë e tij “Terziu është një Lorka i vërtetë,poet edhe në krijimtari, publicistikë…”. Mendimet dhefigurat vijnë e shfaqen spontanisht dhe jo si diçka tëkërkuara me stërmundime, sic ndodh me disa poetë tëtjerë. Ndoshta jeta e larmishme e Terziut dhe relativishte gjatë si gazetar, mësues, e tjerë, e ka pasuruar poezinëe tij, me kolorit të gjithcfarshëm. Poezite e poetit Terziu,posedojnë figuracion të gjetur e të përdorur me kujdesnë funksion të mendimeve dhe ideve të larmishme.Pastaj, kuptova që përpos prurjeve tematike origjinaleqë sjell, ai di mirë të zotëroj metrin e, sidomos, ritmin.Tek-tuk shpërfaq dëshirën për të prezantuar veten edheme mungesen e rimës, me vargje të lira, të bardha. Porato, më së shumti, me sa pikasa, ka mundur t’i ingranojbrenda poezive ku dominon gjithësesi, mbretëresha epoezisë, rima. Edhe përthyerjen e vargut, mendoj se eka realizuar me vëmendje dhe fantazi, gjithë neë funksiontë idesë, qëllimit dhe mesazhit filozofik që mbartpoezia.Gërshetimi i rimës në poezi me thyerjen e vargutdhe, veçanërisht, me mungesën e rimës, për të cilënfola më lart, mësojmë ne në kursin që po ndjekim përkritikën, po shihet si një mjet i ri i formës a si një dukurie poezisë bashkëkohore kudo në botë dhe kohëte fundit, unë po them se po vihet re edhe në poezinëe disa poetëve të njohur shqiptarë, vend nderi ku kazënë edhe poezia e Terziut. Një gjë e tillë mendohet sethyen monotoninë që krijon rëndomthi rima, por dhendërsjelltazi, kur futet si pykë rima në mes të vargjevetë bardha.Dy qasjetShkrimi i poezisë suaj, mendoj se ka dy qasje. E para,malli dhe nostalgjia për gjithçka ka lënë në vendlindje,në Atdheun e shtrenjtë dhe si qasje të dytë, vëmendjenndaj virtytit duke e përdorur atë si një ndëshkim përvesin, paburrërinë, maskarallëkun, fenomene negativeqë hasen në jetën shoqërore, politike, e tjerë. Këto dypërpjekje të frytshme mendoj se kane çuar shkrimtarinTerziu, drejt një poezie larg abstraktes, të pakapshmes,një poezie të perceptueshme, jo vetëm nga rinia dheintelektualët, por edhe prej adoleshencës e cila priret tëlexojë poezinë për të rritur. Mjaft poezi janë tejet të bukura,të shkruara me shumë frymëzim dhe mjeshtëri artistike.Në vjershat e tij gëlojnë të gjitha llojet e tropevedhe figurave letrare, si epitetet, krahasimet, metonimia,metaforat, simbolet, prozopopete, personifikimet si dhemjete të tjera të formës si asindeti, anaforat, polisindeti,metateza, haplologjia, e të tjera. Një vend të veçantë,që ndihet si një fllad i freskët në libër, zënë vjershat eshkurtra, shkurtimat, ku me penelata të shpejta, brendapak fjalëve shprehen shumë mendime, shpoti dhe alegoriratë ndryshme që të kujtojnë thumbin nën shtrojerënëpër odat shqiptare. Urime dhe lart e më lart zellinpër punë, kompleksit krijues, Terziu, siç e ka pasur dhee ka zakon, gjithë duke zgjeruar kërkimet e tij në atofusha të artit dhe letërsisë, (krijimtari letrare, kritike,kinematografi, fotografi artistike, gazetari, publicistikë,përkthime, e tjerë, të cilat ai prej kohësh po i lëvron mesukses si rrallëkush në gjithë botën shqiptare. Terziu,është krenaria jonë, së paku, këtu në Londër. Dhe nekemi të drejtë të gëzohemi me të dhe arritjet e tij, qës’kanë nevojë për komente.