Davart piuniers/battasendas rg ed auter pli argumentari ... - pro idioms

Davart piuniers/battasendas rg ed auter pli
argumentari per las Pro Idioms S ed E
Surmir ed igl RG
da Alexi Decurtins
Eisi buca da far curvien? Ina regiun sco Surmir, cun in
lungatg profilau, cun cudischs da scola naven da 1857 e
cun ina litteratura da qualitad (Lozza, Spinas, Uffer,
Thöni, Cadotsch etc.) surpren la funcziun da "piuniers"
rg? Han ins buca adina puspei patertgau vi dil surmiran
per anflar ina punt da colligiaziun culs auters idioms? Gia
Leza Uffer veva priu igl idiom sursetter sco fundament per
la versiun digl "Interrumantsch". In dils davos che ha
promoviu l`opziun surmirana ei stau cuss. guv. Donat
Cadruvi. En la la Cumissiun Caluori/Brosi hai jeu mez
presentau a siu temps la schelta surmirana da maniera
detagliada. La proposta leva mussar ch`ìl Surmiran fussi
adattaus sco lungatg-punt. Ella ei vegnida ignorada senza
commentaris e senza far mucs. La devisa fixa "Ei dat
negina alternativa al RG" ha impediu d`insumma
patertgar lundervi.
Gl`ei bein da sminar ch`ils Surmirans, fatschentai cun
difficultads linguisticas en Val d`Alvra, hagien pigliau
tema. Tema da fruntar in bi di denter supias e bauns, ni
silmeins da restar isolai, en ina situaziun da plumatsch
pauc cumadeivla. Aschia il meini da Romano Plaz en la
SO.

Fuss ei schiglioc da capir ch`ins vess fatg aschi
all`ambrosiana in tal pass, senza prender en egl las
consequenzas pusseivlas?
Faust Signorell, redactur responsabel dil Vocabulari da
Surmeir (1999; morts 2010) ei daventaus cunscients da
quei ensacu. En treis artechels ella Quotidiana metta el
leu ses patratgs (Surmiran e rumantsch grischun, LQ 18-
10-04,19; La chasa era chauda... LQ 14-12-04,13; Tge
incumbensa ò l`URS? LQ 24- 05-05,19).
Denter auter scriva el: "Igls Rumantschs
s`identifitgeschan cun igl lour rumantsch regiunal e betg
cun igl rumantsch grischun". Signorell dubeta vi da quei
che Ivo Berther di, numnadamein "tgi la concentraziun
dallas resursas persunalas e finanzialas sen en lungatg
unifitgia pussibilitescha da far en sagl quantitativ e
qualitativ ainten la producziun da texts". El taxescha
l`idea per plitost nunrealista, per buca dir utopica.
Sche "rg ed idioms" secumportan didacticamein buc en
scola in sper l`auter (tenor W. Carigiet, radunonnza dalla
LR a Trun, 2004), stuessi ins la finala bein translatar pils
cudischs da scola/rg valurs relevontas litteraras da mintga
idiom.
Cun la poesia da pader Alexander "Return" fa Signorell
la prova digl exempel. Il resultat fa vegnir matutins
mintga Surmiran cun senn per siu lungatg, per sia
dicziun e per sia melodia tut atgna.

Return
La tgesa era tgoda, scu en nia,
curtg`el bargiond, ò detg adia.
Blers onns passos! - Igl vigls èn ve tar Dia.
El turna. Trest return! Gl`è tot schi freid!
Strousch cratschla l`oura viglia en saleid. Parfign an
steiva, freid e veid.
En ester, tranter esters, stat el cò!
Freids fardagliungs on detg: Ist nò? -
Scu egn, tgi ò fallo cutier, el vo! -
Angal la mamma, or d` smiria portret
muaint`igls lefs, less deir en pled;
cun trest`igleida, suondla igl poret!
Versiun rg
La chasa era chauda, sco in gnieu
Cura ch`el bargind, ha ditg adia.
Blers onns passats! - Ils vegls èn vi tar Dieu.
El turna. Trist return! Igl è tut uschè fraid!
Perfin an stiva, fraid e vid.
Strusch cratschla l`ura veglia in salid.
In ester, tranter esters, stat el qua!
Fraids fragliuns han ditg: Es nà?
Sco in, che ha fallà quartier, el va!

Sulet la mamma ord sblitgi purtret
Muvant` ils lefs, less dir in pled;
Cun trist` egliada, suond`la il paupret.
Ha ei propi valiu la breigia da riscar in tal pass? Ed eisi
buca da temer ch`el fetschi dils Surmirans sezs in di
"jasters denter jasters"? Anzi, ch`el clomi e faciliteschi la
midada vi sin la scola tudestga. Ils exempels da Bergugn,
Vaz, Alvagni, Surava ein serius avunda e dattan
persuenter pér memia raschun.
Prendein il cass da Vaz! Avon onns haveva la
vischnaunca, entras votum dil Cussegl communal,
decidiu da menar en il rg sco emprem lungatg
secundar. Ina votaziun dil pievel persuenter hai buca dau.
Suenter treis onns d`emprova, in si e giu cun resultats
pauc cuntenteivels e confus. Mira igl artechel "Igl sustign
ò laschea siva...". (Experientschas cun igl rumantsch
grischun (rg) an las scolas da Vaz, LQ 28- 08- 02, 2)!
2006 decida la vischnaunca da Vaz cun 60 % encunter 40
% da tscharner naven dalla 4. entochen la 6. classa il
talian sco emprem lungatg jester. 2 uras da rg l`jamna
restan egl urari dalla 1.-2. classa pli che auter sco "acziun
dad alibi per chietar la cunzenztga e betg per bler oter"
(Iniziativa "ea" - votaziun "na", LQ 11- 04- 06, 2).
"Talian nezegia dapli che romontsch" han ins fatg valer a
Vaz, in`opiniun che era las vischnauncas d`Alvagni e
Surava surprendan.

Dil mument ch`il rg ei usssa menaus en dapi zacons onns
en Surmir/Surses, savess ins sedumandar, schebein
l`alfabetisaziun gartegi silmeins cheu. Ils resuns ch`ins
enconuscha ein cuntravers. Tenor La Pagina da Surmeir
datti strusch reacziuns da num. Normalitad fastisescha
era la schurnalista Claudia Cadruvi en scola a Salouf-
Mon-Stierva. Tut para dad ir uliv. Curios ei ch`ina
scolasta d`Engiadin`Aulta fa il laud dils resultats a
Stierva, ina Sursilvana perencunter a Salouf. Che
omisduas magistras han plitost enconuschientschas
restrenschidas digl idiom surmiran, ei da supponer.
Singulas vuschs da geniturs ein criticas, mo buca
negativas. Tut autra ina brev da lecturs da Gianni
Carisch (Savognin) cun reproschas massivas. Empau
semeglionta la critica si dalla Bassa da Carla Lozza
(Untersiggenthal/AG). Novissimamein denton: Savognin
tematisescha il rg. (Blers geniturs vulan puspè surmiran en
scola; LQ 24-03-11,16).
Val Mustair
La Val Mustair, empau giud via, ha sviluppau
linguisticamein atgnadads specificas, per exempel la
retratga digl accent sin la silba tschep dallas fuormas
infinitivas (cun excepziun dils verbs dil tip -iar/-egiar), ed
auter pli. Mo en sesez fa ella da vegl enneu, era dil pugn
da vesta scolastic, part integrala dil vallader d`Engiadina
Bassa.
Ch`igl engaschi pil rg en scola ei naschius e vegnius
nutrius gest en Val Mustair ha bein da far cul giubileum

dils 20 onns rg. Heini Schmid, igl ideatur dil rg, mava en
vacanzas a Santa Maria ed era aschia leu ina persuna
enconuschenta. Mo era il sguard vi sin la vischina Ladinia
Centrala (Dolomitas) cun semeglionts quitaus da lungatg
po haver dau in cert impuls.
Cun il plevon Hans Peter Schreich (Santa Maria;
retscherca da texts vegls; texts religius rg) e cun il senior
Carl Grond Malgiaritta (Mustair) ha la campagna/rg a
mintga cass giu d`entschatta fauturs premurai ed endinai.
Malgiaritta constatescha denter igl jauer (lungatg dalla
Val Mustair) ed il vallader ina pli gronda differenza che
denter vallader e puter. Schorta en sia solida dissertaziun
descriva la situaziun aschia: "Die Mundart von Müstair ist
ein archaisches Unterengadinisch mit nachträglicher
tirolerdeutscher Färbung".
Suenter in temps d`emprova s`annunzian era en Val
Mustair pli e pli dubis e damondas. (Simpel nun esa, LQ
13-07-04, 15; In Val Müstair s`esa gnü plü precaut in
reguard al rg, LQ 09 -12- 04,10; Introdüer il rg be per
tschüffer ün zücherin finanzial? Il Consorzi da scoula VM
disch na al rg in scoula, LQ 07-06-05,9; La sgürezza illa
lingua patischa. Prümas experienzas cul rg in scoula, LQ
31-03-10; Pioniers cunter il rg in scoula? LQ 18-03-11;
ibid. Jauers as dostan cunter il rg in scoula. Persunas
privatas han lantschà ün` iniziativa). Novissimamein ein
451 suttascripziun vegnidas inoltradas al president da
vischnaunca che damondan la reintroducziun dil vallader
en scola.

Daveras! Plinensi ch`ins arriva en scola cul rg e pli
grondas che las difficultads vegnan. Emprender plaids e
novas fuormas ei ina, cultivar igl lungatg e formar
construcziuns, duvrar igl lungatg sco in instrument e
cheutras sviluppar il patratg, enzatgei auter. La segirtad
digl lungatg va a piarder. Artechels en la Quotidiana lain
presumar ch`ins ei era en Val Mustair buca pli aschi
perschuadius sco aunc avon in pèr onns.
Sutselva, Schons
Ed ussa: Co stattan igls fatgs en Sutselva ed en Schons?
Ils onns 70/80 ha G. Gangale, cun ferm sustegn dalla LR,
normalisau il sutsilvan sin ina fuorma da scripziun
cumineivla, la schinummnada "ortografia da manti". El
era dall`idea che la renovaziun dil romontsch periclitau
en Sutselva stoppi vegnir neu dallas ragischs, buca da
surengiu. Perquei la tendenza bunamein fanatica da
proteger e zavrar il sutsilvan dall` umbriva dils idioms
gronds, tenor el memia litterarisai. Dadas la
circumstanzias ei il sforz da G. staus in cert temps ualti
efficients. Ei basta da repassar la retscha da scripturs e da
texts litterars per serender quen ch`el ha giu ina discreta
cuida.
Enstagl dad ir vinavon sin quei binari, vul ins imponer da
cheu naven alla scola romontscha da Schons ina nova
fuorma da lungatg, il rumantsch grischun. Pia, ina fuorma
artificiala, gest il cuntrari da quei che Gangale veva
instradau.

La partenza scolastica cul rg se concentrescha praticamein
sin la suletta vischnaunca cun scola fundamentala
romontscha, sin Donat, vul dir sin la Muntogna da Schons.
Pertgei, aschia san ins sedumandar, fan las autras
vischnauncas, per exempel Ziraun ed Andeer buc il
medem cun rg en scola, silmeins sco secund lungatg e cun
in program reduciu?
Ch`ins ei era en Schons buca promts da bandunar
senz`auter igl agen idiom, muossa la recenta iniziativa da
Radio e Televisiun Rumantscha. Lezza sesprova da
formar giuvens schurnalists indigens, capavels da plidar e
scriver sutsilvan ellas medias, cunzun en La Quotidiana.
Emprender rg en scola e scriver sutsilvan ella gasetta ed
autrora. Tgi perschuada quei?
Surschein per finir il plaid ad in admiratur ed
enconuschider dil sutsilvan ed oravontut dall`ovra dil
scriptur Tumasch Dolf, a plevon Huldrych Blanke+:
"Heute (2003) zeigt sich allerdings dass die damalige
Weichenstellung weitgehend erfolglos geblieben ist; und
man fragt sich, ob der von Dolf vorgesehene Weg (nämlich
eine mittlere Option zwischen sutselvischer und
surselvischer Basis) eher zum Ziele geführt hätte. Dass das
Rumantsch Grischun, das neugeschaffene
Einheitsromanisch, Hilfe bringen kann, muss bezweifelt
werden. Es ist kaum anzunehmen, dass die Sutsilvaner,
denen bereits das Surselvische als Schriftsprache zu fremd
und zu fern war, den Willen aufbringen, neben der Pflege
des eigenen Idioms eine neue rätoromanische
Sprachvariante zu erlernen und zu verwenden" .

Appreziaziuns sin ballontscha
Enzatgei che stuess dar da patertgar en connex cun
l`appreziaziun dil rg ei il suandont. Diversas persunas,
stadas d`entschatta zun positivas, per buca dir
entusiastas, piardan plaunsiu, e per diversas raschuns, la
cardientscha vid la midada radicala.
Entschevein cun treis anteriurs presidents dalla LR.
Toni Cantieni ha fatg da padrin al rg e gidau fermamein
da definir e derasar el. Dacuort ha el fatg alla
Romontschia in regal surprendent cul cudischet "Oir a
cualm ed oters racuints da Vaz". San ins s`imaginar ina
megliera perdetga per la forza d`identificaziun digl agen
lungatg che gest quei sempel matg da regurdientschas?
Cantieni tuorna anavos a sias ragischs. El che ha viu
damaneivel, co ei va cul romontsch e cun ils sforzs per
promover quel en in liug cun ambiziuns turisticas
carschentas. Cura che tut disdi, resta a nus il lungatg
dil cor: "Er neus da Vaz ruschanain anavant igl noss
idiom" di Cantieni. E sche la tschontscha da Vaz
cuntinuass vinavon en scola era a scret cun enzacontas
uras l`jamna, fuss quei bein il meglier che savess capitar.
Dil reminent medemamein a Bergugn, Surava ed Alvagni.
In auter president dalla LR ei Romedi Arquint. El ha
cumbattiu pil rg, mo era viu baul e sco in dils emprems
deputai, che quel mondi en las davosas consequenzas

vias puleinas e ch`ins stoppi definir e sclarir ad uras las
parts idioms ed rg.
Jost Falett, anteriur president da Bever e magister da
scola media a Samedan, sa co la situaziun sepresenta en
Engiadin`Aulta, mo era en sia vischnaunca nativa da
Bergugn. Tier el eisi da capir ch`il rg resta enzatgei sco la
davosa untgida, l`ultima speronza.
Era tier singuls romanists, tradiziunals u moderns,
s`annunzian plaunsiu resalvas.
La professoressa Ricarda Liver qualificava il rg
d`entschatta dètg positiv. Mo cugl ir dil temps e cun la
resistenza che sefa, ei er ella buca pli aschi segira.
Carteivel hagi ins vuliu memia bia enina. Oravontut
sutestimau che la pintga cuminonza romontscha cun siu
ferm tschabergal tudestg seigi buca da cumparegliar cun
autras pli grondas e cun resursas persunalas, finanzialas
e politicas d`autra tempra.
Iso Camartin, adina staus aviarts per tut quei che muenta
ed unescha igls Romontschs, suttascriva la Brev aviarta
alla Regenza (2004). El va il meins ch` ìns sa da dir
d`accord cullas directivas principalas exprimidas lien.
Cla Riatsch, che pren da professiun la litteratura sut la
marella, ei pertscharts ch` ina nova fuorma da lungatg
drova pazienzia e temps da svilup e madironza. "Sparuns
qualitativs", per exempel en connex cun valurs litteraras,
seigien buca da spitgar senz`auter. Mo cun tibas
propagandisticas ei la teissa spunda strusch da

dumignar. Las satiras da Riatsch cuntegnan en moda
lapidara verdads surrientas (Satira finalmain reala, LQ 19-
01-05,9; Stiropor, LQ 09- 02-11).
Il sociolinguist e specialist dalla demografia romontscha,
G.G. Furer, ha adina susteniu ina gesta ballontscha
denter idioms e rg. El promova era ina discussiun
raschuneivla sur da quella materia.
En diversas contribuziuns dapi 2004 plaida Clau Solèr
per ina cultivaziun dil romontsch sin novs binaris, orientai
dapli vid la situaziun reala e vid ils vers basegns dils
plidaders. Senza gronda perschuasiun less el dar in
stausch "revoluziunar". Enviers la funcziun stabilisonta
ed ils fretgs dil rg en quei rom ha el ses dubis.
Renata Coray ha publicau 2008 siu vast studi "Von der
Mumma Romontscha zum Retortenbaby Rumantsch
Grischun". En in tschuppel capetels descriva ella
manedlamein las vias ed igls fatgs che han menau denter
1982-2004 tier il rg e sia applicaziun. La retscherca ei per
part brisanta. Mo ella gida grondamein da veser pli clar
il problem sco tal e cheutras dad anflar vias che savessen
survir dad arrivar tier ina andanta convivenza idioms/rg.
Donn che la retscherca critica da Renata Coray ei
vegnida negligida e cuschentada stinadamein empei ch`ins
havess percepiu ella scosauda.

Co vai vinavon culs idioms?
In`autra caussa che sto dar da panzar allas instituziuns
Pro Idioms en Sursevla e Giadina ei il suandont.
In sguard ella Bibliografia Rumantscha muossa che la LR
ei stada, ensemen cun la Societad Retorumantscha, tochen
ils onns 80 ina fueina editura impurtonta per l`entira
Romontschia. Ei basta da far attent a vocabularis,
grammaticas, cudischs da cant, cudischs da praulas,
Tablas biologicas Brunies etc. sut sia enzenna. Cun dar
ora la parola quasi exclusiva ed insistenta dil rg e cun
decentralisar la lavur (centers a Laax, Savognin e Zernez)
croda quei pensum editorial, decisivs pils idioms, per
gronda part en muschna.
Ha il Cantun surpriu zacu dalla LR ina certa
incumbensa, per exempel en connex cun vocabularis e
grammaticas e cun cudischs idiomatics da referenza, e nua
anfl`ins persuenter ina cunvegna obligonta? Forsa ch`ils
protocols dalla LR relatan enzatgei surlunder? Ha il
Cantun insumma interess da sustener ediziuns
idiomaticas?
La caussa sto tenor miu giudicar vegnir scarplida e
sclarida. Ella stat gnanc tgisà en stretga relaziun cun
l`introducziun dil rg en scola.
El mender cass sto la Pro Idioms sezza prender las hottas
entamaun. Las uniuns regiunalas e la LR ein sco
bloccadas ed han scoi para pauca veglia leutier.

Naturalmein senta mintgin, che ha si tgau, ch`il rg ha
dividiu e divida vinavon ils Romontschs. Pia ston ins
midar la tactica. Buca tschintschar pli dils idioms, mobein
dil "rumantsch" (manegiau rg!). Tut che lavura pil
"rumantsch". Il tun dalla nuorsa da stgella ei
enconuschents. Igl ei bien sche la Pro Idioms fida buca
memia zun allas sirenas rumantschas!
Avrel 16-11
Alexi Decurtins