176El <strong>caballero</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Santiago Salvatore Aymerich y Pietro Cavaro...Alessandra PasoliniFig. 2. Pietro Cavaro, Crocifissione, Vil<strong>la</strong>mar ,1518 (Foto: ArchivioIlisso, Nuoro).Fig.4. Pietro Cavaro, Retablo di S.Giovanni Battista (1518), Vil<strong>la</strong>mar,iglesia parroquial: portal con S. Paolo(Foto: Archivio Ilisso, Nuoro).Fig. 3. Pietro Cavaro, Crocifissione, Vil<strong>la</strong>mar, part.: Ritratto diSalvatore Aymerich, señor <strong>de</strong> Mara, comitente d<strong>el</strong> Retablo diS. Giovanni Battista (Foto: Archivio Ilisso, Nuoro).Fig. 5. Retablo di S. Giovanni Battista en Vil<strong>la</strong>mar. S. Paolo:<strong>de</strong>talle d<strong>el</strong> fondo dorado con motivo <strong>de</strong> granada (Dibujorealizado por Donat<strong>el</strong><strong>la</strong> Pasolini).QUINTANA Nº8 2009. ISSN 1579-7414. pp. 173-211
El <strong>caballero</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Santiago Salvatore Aymerich y Pietro Cavaro... 177XXV mensis maius/ pinsit hoc retabolum/ PetriCavaro pictor minimus Stampacis... 19En <strong>la</strong> Crocifissione <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>mar (Fig. 2), puestaen <strong>el</strong> ápice d<strong>el</strong> retablo como <strong>de</strong> costumbre, sepue<strong>de</strong> divisar por primera vez una tipologíasarda <strong>de</strong> crucifijo, que se basa en <strong>el</strong> gótico Cristo<strong>de</strong> S. Francesco <strong>de</strong> Oristano 20 . Recientementeha sido avanzada <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que <strong>el</strong> taller <strong>de</strong>Pietro Cavaro tuviera también tal<strong>la</strong>dores, especializadosen <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> crucifijos gótico-dolorosos21 <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, motivo que se transforma ensigno i<strong>de</strong>ntificativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> Stampace. Enparticu<strong>la</strong>r, aquí nos interesa seña<strong>la</strong>r que entre lospersonajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> crucifixión <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>mar apareceun hombre joven, que tiene una camisa b<strong>la</strong>ncacerrada al cu<strong>el</strong>lo por medio <strong>de</strong> un broche, ungiuppone negro y una gorra negra con dos protuberancias<strong>la</strong>terales (Fig. 3). Se trata <strong>de</strong> uncaracterístico sombrero <strong>de</strong> paño o fi<strong>el</strong>tro que seutilizaba entre <strong>el</strong> final d<strong>el</strong> siglo XV y <strong>el</strong> principiod<strong>el</strong> siglo XVI en Italia y en España por personasacomodadas y pertenecientes a <strong>la</strong> nobleza 22 . Lospintores renacentistas utilizaban este vestuariopara los retratos <strong>de</strong> sus contemporáneos, véasepor ejemplo <strong>el</strong> Retrato <strong>de</strong> hombre (Frankfurt amMain, Städ<strong>el</strong> Museum ) d<strong>el</strong> pintor <strong>de</strong> BolognaAmigo Aspertini (1474-1552) 23 o bien los retratosque <strong>el</strong> Pintoricchio realiza en los frescos <strong>de</strong>Historias <strong>de</strong> Pio II en <strong>la</strong> Librería Piccolomini <strong>de</strong> <strong>la</strong>catedral <strong>de</strong> Siena (1505-1507), don<strong>de</strong> los personajesllevan unos sombreros negros muy semejantesen su forma al d<strong>el</strong> ejemplo sardo 24 .Sabemos que <strong>el</strong> Retablo <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>mar fueencargado por Salvatore Aymerich (Cagliari1493-1563) señor <strong>de</strong> Mara, que hizo añadir susb<strong>la</strong>sones a <strong>la</strong> extremidad <strong>de</strong> los guardapolvo:¿po<strong>de</strong>mos reconocer en <strong>el</strong> joven retratado porPietro en <strong>la</strong> Crocifissione un “retrato” d<strong>el</strong> noblecomitente? Ofreceremos entretanto algunos<strong>de</strong>talles sobre <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> este ilustre personaje:en <strong>el</strong> año 1486 los Aymerich adquieren <strong>el</strong> feudo.Salvatore, nacido en Cagliari <strong>el</strong> 23 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong>1493, lo hereda a <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> su padre Pietro,que tiene lugar en su infancia; crece, entonces,bajo <strong>la</strong> tut<strong>el</strong>a d<strong>el</strong> tío Giovanni Nicolò 25 . Pronto se<strong>de</strong>muestra tan sabio y maduro que, en <strong>el</strong> año1507, a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> catorce años, obtiene porparte d<strong>el</strong> Rey <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> administrar sus propiosbienes sin tut<strong>el</strong>a alguna. En <strong>el</strong> año 1515 loencontramos empeñado en cuidar <strong>de</strong> los intere-ses <strong>de</strong> <strong>la</strong> Compañía Aymerich, sociedad mercantilcon se<strong>de</strong> en Barc<strong>el</strong>ona; este encargo lo lleva a<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse frecuentemente entre Cataluña yCer<strong>de</strong>ña. Sigue a los soberanos ibéricos en <strong>la</strong>scampañas militares <strong>de</strong> Francia, España, Alemania,Italia y África. Por méritos militares, <strong>el</strong> 20 <strong>de</strong>diciembre <strong>de</strong> 1521 obtiene <strong>de</strong> Carlos V <strong>el</strong> diploma<strong>de</strong> nobleza; en <strong>el</strong> año 1524, enviado aMadrid ante <strong>la</strong> Corte por <strong>el</strong> estamento militar d<strong>el</strong>par<strong>la</strong>mento sardo, consigue obtener <strong>la</strong> exenciónd<strong>el</strong> donativo extraordinario en ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong>boda real 26 . El 25 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1518, cuando PietroCavaro firma <strong>el</strong> retablo <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>mar, don Salvatorehabía cumplido apenas veinticinco años.Es bien sabido que en <strong>el</strong> arte sardo <strong>de</strong> lossiglos XV y XVI tuvo neta prepon<strong>de</strong>rancia <strong>el</strong> retablopictórico, aunque no faltaron raros ejemplosescultóricos. En <strong>la</strong> estructura y <strong>de</strong>coración d<strong>el</strong>retablo trabajaban distintos operadores especializados(carpinteros, tal<strong>la</strong>dores, estucadores,doradores ) que coadyuvaban al pintor 27 . EnVil<strong>la</strong>mar todas <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s pintadas, a excepción<strong>de</strong> <strong>la</strong> Crocifissione que es un nocturno, estánenriquecidas por <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> oro, aplicada con <strong>la</strong>técnica d<strong>el</strong> gouache sobre una preparación <strong>de</strong>base roja; <strong>el</strong> oro, <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> bruñido, para unaperfecta adhesión al soporte leñoso, ha sidoadornado <strong>de</strong> una rica <strong>de</strong>coración grabada apunzón 28 .En <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> oro d<strong>el</strong> retablo <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>mar<strong>de</strong>tectamos <strong>el</strong> motivo <strong>de</strong>corativo más difundidoen <strong>la</strong> tejeduría durante <strong>el</strong> siglo XV, aqu<strong>el</strong>lo “<strong>de</strong> <strong>la</strong>granada”, inserido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> es<strong>la</strong>bones con cuatrospétalos, abiertos en <strong>la</strong> parte inferior y unidosentre <strong>el</strong>los por suntuosos <strong>el</strong>ementos vegetales(ramas, fol<strong>la</strong>je, etc.) enrol<strong>la</strong>dos y entr<strong>el</strong>azados(Figs. 4-5) 29 . La parte ornamental, dispuesta paracubrir toda <strong>la</strong> superficie áurea, está compuestapor una especie <strong>de</strong> “cand<strong>el</strong>abro” vegetal que se<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> verticalmente y con una disposiciónescalonada: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un tallo central, que alternajarrones con bouquet, frutos <strong>de</strong> granada y ramasondu<strong>la</strong>ntes y simétricamente especu<strong>la</strong>res, nacencarnosos flores y hojas <strong>de</strong> acanto.La granada, motivo muy antiguo <strong>de</strong> origenpersa y emblema d<strong>el</strong> renacimiento, asume enámbito cristiano múltiples valencias simbólicas:<strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> tantas semil<strong>la</strong>s en una únicaenvoltura alu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> comunión <strong>de</strong> los santos yentonces a <strong>la</strong> Iglesia, o bien a <strong>la</strong> vida eterna, aAlessandra PasoliniQUINTANA Nº8 2009. ISSN 1579-7414. pp. 173-211