186 El <strong>caballero</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Santiago Salvatore Aymerich y Pietro Cavaro...Alessandra PasoliniÉstos <strong>de</strong>coran también los espacios <strong>de</strong> los es<strong>la</strong>bones,los cuales, yuxtapuestos entre <strong>el</strong>los, estándispuestos en líneas diagonales para cubrir toda<strong>la</strong> superficie superior curva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s (Fig. 14).La comparación más pertinente pue<strong>de</strong> ser i<strong>de</strong>ntificadaen <strong>la</strong>s rejas d<strong>el</strong> renacimiento en hierroforjado y en los terciop<strong>el</strong>os realzados <strong>de</strong>finidos,con un término d<strong>el</strong> siglo XIX, “a reja”. En losmarcos perimetrales <strong>de</strong> <strong>la</strong> aureo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pedrohal<strong>la</strong>mos una sucesión <strong>de</strong> motivos grabados(per<strong>la</strong>s, tornasoles fitomorfos, motivos a ma<strong>de</strong>ja)y a punzón (pequeños triángulos y pequeñosarcos), en <strong>la</strong> aureo<strong>la</strong> <strong>de</strong> S. Pablo están presentesmotivos análogos pero no según <strong>el</strong> mismo or<strong>de</strong>ny alternados a fajas privadas <strong>de</strong> <strong>de</strong>coración.Según un antiguo inventario, a <strong>la</strong> fecha d<strong>el</strong>1 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1659 <strong>el</strong> grandioso retablo <strong>de</strong> S.Giacomo había sido ya <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado <strong>de</strong> su se<strong>de</strong>originaria y modificado:Fig. 13. Pietro Cavaro (atr.), S. Pietro, 1528 ca, Cagliari,Pinacoteca Nazionale (Foto: Archivio Ilisso, Nuoro).Et p° en lo mitg <strong>de</strong> dit cor hi ha un quadrogran <strong>de</strong> retablo antich pintat ab diferentesefigies y en comensant al cap <strong>de</strong> ditquadro li ha pintat un Christo crucificat ablos dos l<strong>la</strong>dres, al peu Sanct Jaume Mayor yMenor, a ma dreta comensant a<strong>de</strong>munt <strong>la</strong>Nativitat <strong>de</strong> Cristo, immediatamen seguexSanta Anna, Nostra Senora ab lo nignoGesus y Santa Catilina che <strong>la</strong> esposa donantlilo an<strong>el</strong>l, abaix Sant Joan Baptista y Evang<strong>el</strong>ista,a ma squerra <strong>la</strong> Circumcisio d<strong>el</strong>Senor en mitg Santa Sesilia y Santa Barbara,al peu Sant Andrea e San F<strong>el</strong>ipe apostols, alscostat que ixin d<strong>el</strong> retaulo en lo entornalgun profetas, al peu d<strong>el</strong> qual retaulo hi aun parastage estr<strong>el</strong><strong>la</strong>t d<strong>el</strong> color d<strong>el</strong> c<strong>el</strong>l en loqual hi esta una image <strong>de</strong> Nostra Senora ablo Nigno Gesus en lo bras esquer tota <strong>de</strong>auradaab una corona <strong>de</strong> <strong>la</strong>utò enargentada, yen <strong>la</strong> ma dreata una camandu<strong>la</strong> <strong>de</strong> ambriamolt colorada y en lo pe<strong>de</strong>stallo una lletrasdoradas EXALTADA EST SANCTA DEI GENE-TRIX SUPER COROS ANGELORU[M], te perinvocatio Nostra Senora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pau 52 .Siguiendo <strong>la</strong>s normas tri<strong>de</strong>ntinas, <strong>el</strong> retablohabía sido sustituido en <strong>el</strong> altar mayor por untabernáculo arquitectónico adornado por estatuas<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra 53 .QUINTANA Nº8 2009. ISSN 1579-7414. pp. 173-211
El <strong>caballero</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Santiago Salvatore Aymerich y Pietro Cavaro...187No es convincente <strong>la</strong> atribución a PietroCavaro, con una datación alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> año1530, avanzada por Giovanni Sarti en <strong>el</strong> catálogoPrimitifs et Manieristes italiens (1370-1570),<strong>de</strong> una interesante Crocifissione que, siendo unprobable <strong>el</strong>emento <strong>de</strong> un retablo <strong>de</strong>smontado,representa <strong>la</strong> escena en <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> un hermosopaisaje natural que escan<strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nos enprofundidad. Basándose en <strong>el</strong> contraste sobre <strong>el</strong>fondo <strong>de</strong> oro <strong>de</strong> los tonos cromáticos azu<strong>la</strong>dos,<strong>la</strong> Crocifissione se confronta con <strong>el</strong> S. GiovanniBattista y <strong>el</strong> Battesimo di Cristo <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>mar ycon <strong>la</strong> Addolorata y <strong>el</strong> Compianto <strong>de</strong> Cagliari. E<strong>la</strong>nticuario <strong>de</strong> París i<strong>de</strong>ntifica como <strong>el</strong>ementostípicamente cagliaritanos <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong> cruzy <strong>la</strong>s nervaduras <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra, trazadas en sentidovertical en <strong>el</strong> montante y con un <strong>de</strong>sarrollohorizontal en <strong>el</strong> brazo oblicuo. En mi opinión,en cambio, <strong>el</strong> manierístico a<strong>la</strong>rgamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>sfiguras <strong>de</strong> <strong>la</strong> Addolorata y d<strong>el</strong> S. Giovanni y <strong>la</strong><strong>de</strong>sproporción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cabezas, <strong>de</strong>masiado diminutascon respecto al cuerpo, recuerdan mayormenteal estilo d<strong>el</strong> maestro <strong>de</strong> Ozieri o <strong>de</strong> unartista cercano a él. La comparacion más pertinentees con <strong>la</strong> Crocifissione d<strong>el</strong> Políptico <strong>de</strong> S.Elena <strong>de</strong> Benetutti, don<strong>de</strong> sin embargo los doloridosestán arrodil<strong>la</strong>dos a los dos <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>cruz. En <strong>el</strong> Crocifisso <strong>de</strong> París, excesivamentepequeño respecto a los otros dos personajes, unbor<strong>de</strong> d<strong>el</strong> taparrabo presenta un movimientoinédito con un <strong>de</strong>corativo ritmo ternario. Lodiferencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras d<strong>el</strong> maestro <strong>de</strong> Ozieri <strong>el</strong>hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o profundo y amenazador,<strong>de</strong>nso <strong>de</strong> nubes y efectos luminosos, es sustituidopor un arcaico fondo <strong>de</strong> oro con grabadosarabescos 54 .En <strong>el</strong> año 1533 Pietro terminó <strong>de</strong> pintar <strong>el</strong>Retablo d<strong>el</strong> Santo Cristo para <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> S.Francesco <strong>de</strong> Oristano 55 . Si se reconoce comoautógrafa <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> con S. Francesco che riceve lestigmate (Fig. 15), que se encuentra hoy en <strong>la</strong>sacristía <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia, en <strong>la</strong>s restantes nuevetab<strong>la</strong>s, conservadas en <strong>el</strong> Antiquarium Arborense,se i<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boradores,entre los cuales tal vez se encuentre <strong>el</strong> hijoMich<strong>el</strong>e. Por <strong>la</strong> iconografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> central hasido i<strong>de</strong>ntificada una precisa referencia en <strong>el</strong>Estigma <strong>de</strong> S. Francesco <strong>de</strong> Pedro Fernán<strong>de</strong>z,obra que se pue<strong>de</strong> datar en <strong>el</strong> año 1515 (Turín,Galería Sabauda). Aunque se encuentra documentada,esta obra d<strong>el</strong> pintor <strong>de</strong> Oristano esuna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más problemáticas d<strong>el</strong> artista, porqueaquí Pietro cumple un viraje neo-cuatrocentistacon <strong>el</strong> ap<strong>la</strong>stamiento <strong>de</strong> los volúmenes y <strong>el</strong> posicionamientotransversal <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura en <strong>el</strong> espacio,<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> una marcada línea <strong>de</strong> contorno y<strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> <strong>de</strong>talles <strong>de</strong>scriptivos y naturalistas<strong>de</strong> gusto f<strong>la</strong>menco 56 . Ha sido avanzada <strong>la</strong>hipótesis <strong>de</strong> que los compartimentos pictóricosconstituyeran los <strong>el</strong>ementos <strong>de</strong> un retablo construidoalre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> venerado simu<strong>la</strong>cro <strong>de</strong>ma<strong>de</strong>ra d<strong>el</strong> Crucifijo l<strong>la</strong>mado <strong>de</strong> Nico<strong>de</strong>mo 57 .Rechazando <strong>el</strong> tradicional fondo <strong>de</strong> oro, Pietroutiliza anchas aberturas <strong>de</strong> paisaje; en <strong>la</strong> aureo<strong>la</strong>d<strong>el</strong> santo, en cambio, en una verda<strong>de</strong>ra exuberanciaornamental, se suce<strong>de</strong>n hasta diezmarcos distintos con motivos, a punzón o grabados,<strong>de</strong>coración con ondas, <strong>de</strong>coración escamadaestilizado, a ondas y volutas con hojas <strong>de</strong>acanto, a c<strong>la</strong>sicistas volutas con pámpanos <strong>de</strong>uva y flor en <strong>el</strong> centro, a pequeños triángulos yarcos (Figs.16-17).Los especialistas siempre han seña<strong>la</strong>do unánimement<strong>el</strong>a presencia conjunta <strong>de</strong> Pietro yMich<strong>el</strong>e en <strong>la</strong> fase d<strong>el</strong> diseño y <strong>de</strong> <strong>la</strong> redaccióncromática d<strong>el</strong> Retablo <strong>de</strong> Su<strong>el</strong>li (1533-35 ca.)(Fig. 18), a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> otrasayudas d<strong>el</strong> taller. Los datos emergidos <strong>de</strong> <strong>la</strong>sinvestigaciones diagnósticas han hecho manifiestoque <strong>el</strong> dibujo preparatorio no pertenece auna única mano. Pietro habría diseñado <strong>el</strong>mayor número <strong>de</strong> tab<strong>la</strong>s, en particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> S.Pedro papa y <strong>el</strong> servidor a su <strong>de</strong>recha que rige <strong>el</strong>libro, <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> S. Pablo, los compartimentoscon <strong>el</strong> ¿Quo Vadis? y <strong>la</strong> Liberación <strong>de</strong> S. Pedro:<strong>el</strong> dibujo, siempre muy preciso y <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do,marca a pinc<strong>el</strong> los contornos <strong>de</strong> los vestidosmientras que marca a esbozo paral<strong>el</strong>o o cruzado<strong>la</strong>s sombras y los matices d<strong>el</strong> encarnado; <strong>el</strong>esparcimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura sigue fi<strong>el</strong>mente <strong>el</strong>dibujo, excepto alguna rara excepción. Es interesanteseña<strong>la</strong>r que con una distancia <strong>de</strong> quinceaños, <strong>el</strong> tiempo que ha transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong>Retablo <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>mar, <strong>la</strong>s características d<strong>el</strong> dibujo<strong>de</strong> Pietro permanecen invariadas.En este retablo Pedro utiliza <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> oropero también los paños <strong>de</strong> honor tendidos<strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras <strong>de</strong> los santos: damascob<strong>la</strong>nco para S. Paolo, ver<strong>de</strong> para S. Giorgio <strong>de</strong>Su<strong>el</strong>li, don<strong>de</strong> reaparece <strong>el</strong> motivo “a granada”Alessandra PasoliniQUINTANA Nº8 2009. ISSN 1579-7414. pp. 173-211