184El <strong>caballero</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Santiago Salvatore Aymerich y Pietro Cavaro...Alessandra Pasoliniap<strong>la</strong>star <strong>la</strong> herejía maniquea (como se <strong>de</strong>duce<strong>de</strong> <strong>la</strong> inscripción en <strong>la</strong> leyenda), representadocomo un viejo barbudo con <strong>la</strong> cabeza cubiertapor un turbante. En <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> oro <strong>de</strong>trás d<strong>el</strong>Santo se i<strong>de</strong>ntifica un enrejado a rombos queincluye flores con cuatro pétalos. Las flores,entr<strong>el</strong>azadas en diagonal con unos palitos, consiguenun motivo semejante a una cruz radiada(Fig. 10); en <strong>la</strong> aureo<strong>la</strong> se encuentran motivos aovillo, arcos, punzones puntiformes y rayos grabados.Ha sido subrayado ya por Renata Serra(1980) que los motivos presentes en <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong>oro son típicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>tería españo<strong>la</strong> y sarda,utilizados en <strong>el</strong> “revestimiento <strong>de</strong> astas <strong>de</strong> bordones,<strong>de</strong> cruces procesionales, <strong>de</strong> pastorales,<strong>de</strong> aspersorios y <strong>de</strong> mazos <strong>de</strong> parada” 38 ; en <strong>la</strong>pintura S. Agustín sujeta un báculo pastoral connudo arquitectónico, bastante parecido al valiosoejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> catedral <strong>de</strong> Iglesias —marcadoCA en caracteres góticos y que se pue<strong>de</strong> dataral comienzo d<strong>el</strong> siglo XVI— <strong>el</strong> cual presenta en<strong>el</strong> tallo un enrejado <strong>de</strong>corativo a rombos conflores cruciformes radiadas bastante simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>d<strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> oro <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> (Fig. 11) 39 .Entre <strong>la</strong> muchedumbre <strong>de</strong> eclesiásticos <strong>de</strong>distintas or<strong>de</strong>nes r<strong>el</strong>igiosas (Agustinianos, Mercedariosy Trinitarios) a los que <strong>el</strong> Santo entrega<strong>la</strong> reg<strong>la</strong>, aparece un <strong>caballero</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>Santiago (Fig. 12): severamente vestido <strong>de</strong>negro, con <strong>la</strong> cruz roja <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n sobre <strong>el</strong>pecho, <strong>de</strong> su cu<strong>el</strong>lo sale <strong>el</strong> d<strong>el</strong>icado encaje b<strong>la</strong>nco<strong>de</strong> <strong>la</strong> camisa. Sobre <strong>la</strong> cabeza lleva una gorra<strong>de</strong> paño negro semejante a <strong>la</strong> que hemos citadopara <strong>el</strong> personaje presente en <strong>la</strong> Crocifissione<strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>mar, en <strong>el</strong> que he propuestoreconocer <strong>el</strong> comitente, don Salvatore Aymerich.Aunque subrayando que Pietro Cavaro eraun pintor más hábil con <strong>la</strong>s historias sagradasque con los retratos, se pue<strong>de</strong> rev<strong>el</strong>ar una ciertasemejanza fisiognómica <strong>de</strong> <strong>la</strong> confrontaciónentre los dos personajes. La semejanza se pued<strong>el</strong>ocalizar en <strong>el</strong> arco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cejas, en los ojospequeños y cercanos, en <strong>la</strong> línea recta <strong>de</strong> <strong>la</strong>nariz a<strong>la</strong>rgada, en <strong>la</strong> forma redon<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> <strong>la</strong>smejil<strong>la</strong>s y en <strong>la</strong> barbil<strong>la</strong> cuadrada, con un indicio<strong>de</strong> barba que crece; en efecto, podría tal veztratarse d<strong>el</strong> mismo personaje, más anciano enalgunos años con respecto al joven <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>mar(1518). Es necesario recordar que <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>Santiago era una or<strong>de</strong>n caballeresca, muy <strong>el</strong>itis-ta, a <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se encontraba <strong>el</strong>mismo emperador Carlos V. Para entrar en <strong>la</strong>Or<strong>de</strong>n eran necesarias tres cosas: legitimidad,limpieza <strong>de</strong> sangre y nobleza <strong>de</strong> alcurnia; paraasegurar tales requisitos venía activada unaencuesta (expediente) sobre los nobles candidatosque venía encargada a otros dos <strong>caballero</strong>s.Una vez recogida <strong>la</strong> información necesaria, seobtenía <strong>el</strong> <strong>de</strong>seado título <strong>de</strong> <strong>caballero</strong> que confería<strong>el</strong> estatus <strong>de</strong> clérigo casado 40 .Enviado en <strong>el</strong> año 1524 a <strong>la</strong> Corte <strong>de</strong>Madrid como alcal<strong>de</strong> d<strong>el</strong> estamento militar, SalvatoreAymerich recibe <strong>el</strong> diploma <strong>de</strong> <strong>caballero</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Santiago en <strong>el</strong> año 1534 41 .Durante <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong> Túnez, fue nombradogobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza <strong>de</strong> La Goletta porCarlos V que en <strong>el</strong> año 1535 le conce<strong>de</strong> adornarsu b<strong>la</strong>són con <strong>el</strong> águi<strong>la</strong> bíceps imperial. Lapresencia d<strong>el</strong> retrato en <strong>la</strong> pintura <strong>de</strong> Cagliariinduce a suponer que también este retrato hasido encargado por <strong>el</strong> Señor <strong>de</strong> Mara, tal vezcon ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> obtención <strong>de</strong> <strong>la</strong> dignidadnobiliaria (1521). Cuando éste regresó a Cagliarien <strong>la</strong> primavera d<strong>el</strong> año 1536, fue acogidotriunfalmente por sus conciudadanos 42 , y quizáshaya querido subrayar <strong>el</strong> importante favorimperial d<strong>el</strong> que gozaba haciendo añadir <strong>la</strong> cruzroja <strong>de</strong> Santiago en su retrato. Sucesivamente,don Salvatore interviene también para ampliar ymo<strong>de</strong>rnizar <strong>la</strong> capil<strong>la</strong> nobiliaria <strong>de</strong> su propiedad,situada en <strong>el</strong> Castillo <strong>de</strong> Cagliari, entre <strong>la</strong> Catedraly <strong>el</strong> Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad, se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> administraciónmunicipal: con <strong>el</strong> consentimiento d<strong>el</strong>vicario general rev. Miqu<strong>el</strong> Arena, en junio d<strong>el</strong>año 1549 los consejeros cívicos confirman a SalvatoreAymerich <strong>la</strong> licencia, ya expedida en <strong>el</strong>año 1545, para ensanchar en seis palmospequeños <strong>el</strong> <strong>la</strong>do hacia <strong>la</strong> capil<strong>la</strong> <strong>de</strong> S. Ana <strong>de</strong> <strong>la</strong>catedral, <strong>la</strong> Cap<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> Nostra Senyora <strong>de</strong> Speranca,y arreg<strong>la</strong>r <strong>la</strong> fachada hacia <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong>Ciutat, pudiendo hacer un portal amplio cuanto<strong>de</strong>seara pero prohibiéndole adosar un porche orealizar más <strong>de</strong> dos scalons 43 .Pero volvamos a seguir <strong>la</strong>s vicisitu<strong>de</strong>s artísticas<strong>de</strong> Pietro Cavaro. En <strong>el</strong> año 1526 los consejeros<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cagliari encargan a Pietroun retablo para <strong>la</strong> capil<strong>la</strong> <strong>de</strong> S. Mich<strong>el</strong>e en <strong>la</strong>catedral <strong>de</strong> Cagliari 44 . Según R. Coroneo <strong>la</strong> obraes i<strong>de</strong>ntificable con <strong>el</strong> Retablo <strong>de</strong> los Consejeros(Cagliari, Ayuntamiento) por <strong>la</strong> posición privile-QUINTANA Nº8 2009. ISSN 1579-7414. pp. 173-211
El <strong>caballero</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Santiago Salvatore Aymerich y Pietro Cavaro...185Fig. 12. Pietro Cavaro (atr.), S. Agostino in cattedra, 1521 ca,Cagliari, Pinacoteca Nazionale: <strong>de</strong>talle con Ritratto di donSalvatore Aymerich, cavaliere di Santiago (Foto: ArchivioIlisso, Nuoro).giada d<strong>el</strong> arcáng<strong>el</strong> en <strong>el</strong> centro d<strong>el</strong> guardapolvoen <strong>la</strong> parte alta, por <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicatoria d<strong>el</strong> polípticoa <strong>la</strong> Virgen titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> catedral y por <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ieveofrecido a <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> S. Cecilia, copatrona d<strong>el</strong>a catedral 45 . Apoya esta tesis <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>capil<strong>la</strong> <strong>de</strong> S. Mich<strong>el</strong>e tuvo otra <strong>de</strong>nominacióncomo Piedad, cuya bonita imagen está presenteen <strong>el</strong> centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> pred<strong>el</strong>a. Las atribuciones <strong>de</strong>esta obra han variado en <strong>el</strong> tiempo, pasando <strong>de</strong>Pietro Cavaro, a su hijo Mich<strong>el</strong>e y al pintor españolPedro Machuca, para volver recientemente aPietro basándose en un recibo <strong>de</strong> pago que <strong>el</strong>29 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1527 Pietro Cavaro firmó alos consejeros cívicos por <strong>el</strong> retablo encargadoprecisamente a él <strong>el</strong> año anterior 46 . De <strong>la</strong> confrontación<strong>de</strong> los dibujos preparatorios d<strong>el</strong> retablo<strong>de</strong> Cagliari con aqu<strong>el</strong>los <strong>de</strong> los retablos <strong>de</strong>Vil<strong>la</strong>mar y Su<strong>el</strong>li, <strong>la</strong> intervención <strong>de</strong> Pietro pue<strong>de</strong>consi<strong>de</strong>rarse casi segura en <strong>el</strong> estrado y en losguardapolvos mientras que los compartimentosprincipales vienen atribuidos a otro artista, talvez napolitano, que conocía <strong>el</strong> repertorio <strong>de</strong>dibujos y <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> Rafa<strong>el</strong> 47 .Por lo que se refiere al Retablo <strong>de</strong>i Beneficiati(Cagliari, Museo d<strong>el</strong> Tesoro d<strong>el</strong> Duomo) <strong>la</strong>spropuestas <strong>de</strong> atribución, extrapo<strong>la</strong>ndo <strong>el</strong> políptico<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> Pietro o <strong>de</strong> Mich<strong>el</strong>e, lohan asignado a un <strong>de</strong>sconocido manieristahuésped d<strong>el</strong> taller <strong>de</strong> Stampace o bien al pintorespañol Pedro Machuca 48 . Se han i<strong>de</strong>ntificadocomo mínimo dos manos distintas <strong>de</strong> pintoresforasteros, siempre basándose en <strong>la</strong>s investigacionesdiagnósticas r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong>s últimasrestauraciones, dos pintores impregnados <strong>de</strong>cultura italiana d<strong>el</strong> Renacimiento maduro, quepudieron haber disfrutado <strong>de</strong> <strong>la</strong> hospitalidad <strong>de</strong>Pietro, así como hace pensar <strong>la</strong> iconografía d<strong>el</strong>Crocifisso, absolutamente típico d<strong>el</strong> taller <strong>de</strong>Stampace.En <strong>el</strong> año 1528 los alcal<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> barrio <strong>de</strong>Vil<strong>la</strong>nova en Cagliari encargan a Pietro un retablo<strong>de</strong>dicado a S. Giacomo mayor y S. Giacomomenor 49 . Se prescribe que <strong>el</strong> artista tendrá quepintar dit retaulo be y perfetament ... <strong>de</strong> bonesy fines colors y a oli y daurar <strong>de</strong> or fi tota <strong>la</strong> massoneriacoes pi<strong>la</strong>rs, tunas, cembranes, corones,c<strong>la</strong>roboyes y qualsevol altre obre <strong>de</strong> tal<strong>la</strong>. En <strong>el</strong>compartimento central, <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Crocifissione,tenían que ser pintados Sant Jaume major ySant Jaume menor cuyas figuras tenían que sergrans y abultats tant quant sera <strong>la</strong> granarja <strong>de</strong>dit quadro; en los compartimientos menores a<strong>la</strong> izquierda Circoncisione, SS. Caterina e Barbara,SS. F<strong>el</strong>ice e Andrea, a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha Natività, SS.Anna e Cecilia, SS. Giovanni Battista e GiovanniEvang<strong>el</strong>ista, en <strong>la</strong> pred<strong>el</strong>a <strong>la</strong> Pietá entre historias<strong>de</strong> S. Giacomo menor y <strong>de</strong> S. Giacomo mayor,en los guardapolvos Profeti y Sibille, en los portalesSS. Pietro y Paolo. Entre los testigos aparece<strong>el</strong> faber lignarius Comida Arcedi, tal vez yaayudante <strong>de</strong> Pietro que seguramente <strong>de</strong>spuésco<strong>la</strong>borará con <strong>el</strong> hijo Mich<strong>el</strong>e y con AntiocoMainas 50 .Basándose en <strong>la</strong>s indicaciones documentales,R. Serra i<strong>de</strong>ntifica dos compartimentos residualesen los portales con <strong>el</strong> SS. Pietro y Paolo(Cagliari, Pinacoteca Nacional) que Spano <strong>de</strong>scribeen <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> S. Domenico (Fig. 13) 51 : <strong>la</strong>s dosfiguras monumentales <strong>de</strong> los apóstoles <strong>de</strong>stacancontra un fondo <strong>de</strong> oro constituido <strong>de</strong> es<strong>la</strong>bones<strong>de</strong> cuatro pétalos, compuestos por cuatro volutasen forma <strong>de</strong> C enfrentadas entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s y queengloban pequeños motivos ornamentales.Alessandra PasoliniQUINTANA Nº8 2009. ISSN 1579-7414. pp. 173-211