istoriisa da eTnologiis institutis Sromebi X-XI
istoriisa da eTnologiis institutis Sromebi X-XI istoriisa da eTnologiis institutis Sromebi X-XI
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti ivane javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis instituti IVANE JAVAKHISHVILI TBILISI STATE UNIVERSITY IVANE JAVAKHISHVILI INSTITUTE OF HISTORY AND ETHNOLOGY ISSN 1987-6564 istoriisa da eTnologiis institutis Sromebi X-XI THE PROCEEDINGS OF THE INSTITUTE OF HISTORY AND ETHNOLOGY X-XI Tbilisi Tbilisi
- Page 2 and 3: 2010/2011 mTavari redaqtori: vaJa k
- Page 4 and 5: wyaroTmcodneoba Temo jojua quTaTeli
- Page 6 and 7: C O N T E N T S Foreword of the Chi
- Page 8 and 9: ETHNOLOGY Giorgi Gotsiridze Settlem
- Page 10 and 11: platon ioseliani _ 200 * caca Cxart
- Page 12 and 13: iT maTematikas. mas seminaria warCi
- Page 14 and 15: espodentad, 1847 wlis oqtomberSi od
- Page 16 and 17: lela saraliZe ivane javaxiSvilis sa
- Page 18 and 19: Seugrovebia, romelTagan 6 pergament
- Page 20 and 21: sankt-peterburgidan gamoemgzavra. k
- Page 22 and 23: 4. T. zarnaZe, mari broses samecnie
- Page 24 and 25: dodo WumburiZe ivane javaxiSvilis s
- Page 26 and 27: a. ai, ra ori mxarea da ra Znelia _
- Page 28 and 29: lis niWi saqarTveloze metad da xSir
- Page 30 and 31: na, rodesac dinastiur mmarTvelobas
- Page 32 and 33: tevadi da konkretulia. platoni wers
- Page 34 and 35: dgomia pirovneba, romlis ganswavlul
- Page 36 and 37: sainteresoa, platonis cnoba solomon
- Page 38 and 39: MZIA TKAVASHVILI Ivane Javakhishvil
- Page 40 and 41: cxena mxares ki, ori ymawvili fexeb
- Page 42 and 43: omaelebic Zveli berZnebis msgavsad
- Page 44 and 45: eka avaliani ivane javaxiSvilis sax
- Page 46 and 47: gamosaxulebiT 1 . erT-erTi urnis ga
- Page 48 and 49: EKA AVALIANI Ivane javakhishvili Tb
- Page 50 and 51: velis Semdegi cnoba: `xolo mcxeTos,
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti<br />
ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />
IVANE JAVAKHISHVILI TBILISI STATE UNIVERSITY<br />
IVANE JAVAKHISHVILI INSTITUTE OF HISTORY AND ETHNOLOGY<br />
ISSN 1987-6564<br />
<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong><br />
<strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong><br />
X-<strong>XI</strong><br />
THE PROCEEDINGS OF THE INSTITUTE<br />
OF HISTORY AND ETHNOLOGY<br />
X-<strong>XI</strong><br />
Tbilisi<br />
Tbilisi
2010/2011<br />
mTavari re<strong>da</strong>qtori:<br />
vaJa kiknaZe<br />
sare<strong>da</strong>qcio kolegia:<br />
goneli araxamia, † Tamaz beraZe, vaxtang goilaZe, SoTa<br />
va<strong>da</strong>Wkoria, hubertus iani (didi britaneTi), xaTuna<br />
ioseliani, eka kvaWantiraZe, seiiCi kitagava (iaponia),<br />
giorgi qavTaraZe (mTavari re<strong>da</strong>qtoris moadgile), xaTuna<br />
qoqraSvili, nino RambaSiZe, dodo WumburiZe, lavrenti<br />
janiaSvili, Temo jojua<br />
krebuli gamosacemad moamzades:<br />
irina arabiZem, Salva glovelma,<br />
nino RambaSiZem <strong>da</strong> Temo jojuam<br />
Editor-in-Chief:<br />
Vazha Kiknadze<br />
Editorial Board:<br />
Goneli Arakhamia, † Tamaz Beradze, Dodo Chumburidze, Nino Gambashidze,<br />
Vakhtang Goiladze, Khatuna Ioseliani, Hubertus F Jahn (Great Britain), Lavrenti<br />
Janiashvili, Temo Jojua, Giorgi Kavtaradze (Deputy Chief editor), Seiichy<br />
Kitagawa (Japan), Khatuna Kokrashvili, Eka Kvachantiradze, Shota Va<strong>da</strong>chkoria<br />
Prepared for publishing by:<br />
Irina Arabidze, Nino Gambashidze, Shalva Gloveli, Temo Jojua<br />
© ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />
ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti, 2010/2011<br />
2
s a r C e v i<br />
winaTqma............................................................................................................................................................................................................ 9<br />
platon ioseliani _ 200<br />
caca CxartiSvili<br />
platon ioseliani _ cxovreba <strong>da</strong> moRvaweoba......................................................................................................... 10<br />
lela saraliZe<br />
platon ioselianisa <strong>da</strong> mari broses samecniero<br />
TanamSromlobis istorii<strong>da</strong>n...................................................................................................................................................... 16<br />
dodo WumburiZe<br />
platon ioseliani giorgi saakaZis Sesaxeb................................................................................................................ 24<br />
mzia tyavaSvili<br />
platon ioseliani qarTl-kaxeTis samefo karze taxtis<br />
memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebuli wes-Cveulebebis Sesaxeb................................................................................... 29<br />
Zveli istoria<br />
nana baxsoliani<br />
qarxemiSis orTostatis erTi siuJetis interpretaciisaTvis ................................................................ 39<br />
eka avaliani<br />
urartus transkavkasiuri samxedro kolonizaciis sakiTxisaTvis.................................................... 44<br />
giorgi qavTaraZe<br />
mcxeTis uZvelesi adgilmdebareobisa <strong>da</strong> saxelwodebis sakiTxisaTvis....................................... 49<br />
Sua saukuneebis istoria<br />
<strong>da</strong>viT merkvilaZe<br />
miTi <strong>da</strong> istoria xalxur TqmulebaSi <strong>da</strong>viT garejelis Sesaxeb........................................................ 61<br />
lado mirianaSvili<br />
kidev erTxel saeklesio mSeneblobis <strong>da</strong>sawyisis Sesaxeb <strong>da</strong>viTgarejSi.................................. 71<br />
el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvili<br />
saqarTvelo-romis eklesiebis urTierToba did ganxeTqilebamde (1054 w.)............................... 83<br />
Vazha Kiknadze<br />
Anonymous Georgian Historian of the 14 th c. about Mongols and Their History............................................................... 90<br />
ciala RvaberiZe<br />
vaxtang III-is gamefebis TariRisaTvis............................................................................................................................... 95<br />
goneli araxamia<br />
sisxlis <strong>da</strong>urvebis sakiTxisaTvis <strong>XI</strong>V-XVIII ss. saqarTveloSi............................................................. 100<br />
Tamaz gogolaZe<br />
kidev erTxel no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis<br />
feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebebis Sesaxeb......................................................................................................................................... 108<br />
Temo jojua<br />
afxazeTis kaTolikosi ilarioni (1657-1658, 1669/1672-1673 ww.)................................................................... 142<br />
3
wyaroTmcodneoba<br />
Temo jojua<br />
quTaTeli mTavarepiskoposis anton II saRirisZis (1183/1184 _ 1190-iani ww.)<br />
<strong>da</strong>kveTiT ga<strong>da</strong>werili oTxTavi (H-325) (anderZebis publikacia,<br />
kodikologiur-wyaroTmcodneobiTi analizi)........................................................................................................... 218<br />
vladimer kekelia<br />
qarTvelebi uflis saflavze sami ierusalimuri xelnaweris<br />
kolofonebis mixedviT (<strong>XI</strong>V saukune).................................................................................................................................239<br />
nikoloz JRenti<br />
kidev erTxel mTis wm. giorgis monastrisadmi gacemul 1465-1467 wlebis<br />
sabuTSi moxseniebuli samoxeleo wodebis `mebarTlome~-s Sesaxeb................................................. 244<br />
<strong>da</strong>li CitunaSvili<br />
axali masala qarTul-somxuri urTierTobisaTvis<br />
(ivane javaxiSvilis pirad arqivSi <strong>da</strong>culi kidev erTi dokumenti)................................................. 261<br />
filologia<br />
lela SaTiriSvili, Tea qarTveliSvili<br />
polemikuri Txzuleba `ÃsenebaÁ sityÂs-gebisaÁ <strong>da</strong> sasjelisaÁ SjulisaTÂs<br />
qristianeTaÁsa <strong>da</strong> sarkinozTa~ (filologiur-istoriuli kvleva)................................................. 266<br />
Tea qarTveliSvili<br />
antimahmadianuri polemikuri Txzuleba `hambavi mahxmadisi Targmansa Sina<br />
fsalmunTasa moyuanili <strong>da</strong> wignsTagan maxmadianTagan gamoRebulni <strong>da</strong><br />
naTesaoba maTi galoba fsalmuni asafisi pb~ (teqstis publikacia)............................................... 289<br />
xelovnebis istoria<br />
ekaterine gedevaniSvili<br />
u<strong>da</strong>bnos monastris satrapezos sawinamZRvro niSis moxatulobisaTvis...................................... 314<br />
axali <strong>da</strong> uaxlesi istoria<br />
mzia tyavaSvili<br />
ruseTis imperiis migraciuli politika Crdilo-aRmosavleT<br />
kavkasiaSi <strong>XI</strong>X saukunis 50-ian wlebSi............................................................................................................................. 321<br />
nato sonRulaSvili<br />
qarTuli identobis istoriis kvlevis wyaroTmcodneobiTi<br />
<strong>da</strong> meTodologiuri problemebi XX saukunis pirveli ocwleulis<br />
memuaruli literaturis magaliTze.................................................................................................................................. 328<br />
irina arabiZe<br />
saqarTvelos eklesiis droebiTi mmarTvelobis delegaciis moRvaweoba<br />
petrogradSi (1917 wlis ivnisi-agvisto) (delegaciis moxsenebis mixedviT)............................. 332<br />
SoTa va<strong>da</strong>Wkoria<br />
Si<strong>da</strong> qarTlis mTis osebis teritoriuli mowyobis sakiTxi<br />
<strong>da</strong> qarTuli politikuri azri 1918-1920 wlebSi..................................................................................................... 344<br />
oTar gogoliSvili<br />
bolSevikuri xelisuflebis pirveli wlebi aWaraSi<br />
4
(`Savi~ <strong>da</strong> `wiTeli~ mejlisi)..................................................................................................................................................... 372<br />
lela saraliZe<br />
ruseT-safrangeTis 1932 wlis Tav<strong>da</strong>usxmelobis paqti <strong>da</strong> qarTuli emigracia..................... 380<br />
Nugzar Papuashvili<br />
Die Neuordnung des Kalenders und die orthodoxe Kirche in Georgien<br />
(Die zweite korrigierte und ergänzte Auflage)..................................................................................................................................... 386<br />
Danko Taboroši<br />
Transplant from the Caucasus: Historical Overview and<br />
the Current Status of Circassians in the Balkans................................................................................................................................ 404<br />
eTnologia<br />
giorgi gociriZe<br />
svanTa <strong>da</strong>saxlebebi qvemo qarTlSi (gar<strong>da</strong>bnisa <strong>da</strong> marneulis raionebi).................................. 408<br />
salome baxia-oqruaSvili<br />
afxazuri rwmena-warmodgenebi eTnikuri istoriis konteqstSi............................................................. 415<br />
nugzar mgelaZe<br />
demonTa samyaro samxreT-<strong>da</strong>savleT saqarTvelos miToreligiaSi<br />
(1. lompapi <strong>da</strong> kudianebi)................................................................................................................................................................. 423<br />
elene gogiaSvili<br />
gveleSapi <strong>da</strong> misi ilustraciebi wm. ioane sinelis `klemaqsis~<br />
<strong>XI</strong>I saukunis garejul xelnawerSi....................................................................................................................................... 436<br />
eTer inwkirveli<br />
boroti sulis <strong>da</strong>tyvevebis motivi xalxur tradiciaSi............................................................................... 444<br />
Targmani<br />
hainrix karl firci<br />
analitikuri fsiqologia <strong>da</strong> sazogadoeba: <strong>da</strong>karguli<br />
simbolo, anu Ziebani masis fsiqozis Sesaxeb<br />
(inglisuri<strong>da</strong>n Targmna <strong>da</strong> boloTqma <strong>da</strong>urTo nino RambaSiZem)........................................................... 450<br />
recenzia<br />
iza CantlaZe, nugzar mgelaZe<br />
sayuradRebo gamokvleva (recenzia eTer beriZis wignze _<br />
`nigali: istoriul-eTnografiuli <strong>da</strong> lingvistur-toponimikuri aspeqtebi).......................... 459<br />
5
C O N T E N T S<br />
Foreword of the Chief Editor................................................................................................................................ 9<br />
PLATON IOSELIANI - 200<br />
Tsatsa Chkhartishvili<br />
Platon Ioseliani - The Life and Activity.................................................................................................................. 10<br />
Lela Saralidze<br />
From the History of the Cooperation of Platon Ioseliani and Marie Brosset........................................................ 16<br />
Dodo Chumburidze<br />
Platon Ioseliani About Giorgi Saakaadze.............................................................................................................. 24<br />
Mzia TkavashvilI<br />
Platon Ioseliani About the Customs Connected with the Heir of the Kartl-Khakheti Thrown.............................. 29<br />
ANCIENT HISTORY<br />
Nana Bakhsoliani<br />
On Interpretation of One Plot of the Carchemish Orthostat.................................................................................. 39<br />
Eka Avaliani<br />
For the Issue of Urartu Military Colonization of the Transcaucasia..................................................................... 44<br />
Giorgi L. Kavtaradze<br />
About the Ancient Location of Mc‟xet‟a and Its Name.......................................................................................... 49<br />
MEDIEVAL HISTORY<br />
David Merkviladze<br />
Myth and History in the Folk Story About Davit Garejeli..................................................................................... 61<br />
Lado Mirianashvili<br />
Once Again About the Onset of Church Construction Activity in Davit-Gareji Wilderness.................................. 71<br />
El<strong>da</strong>r Mamistvalishvili<br />
Relations between the churches of Georgia and Rome before the great division (in 1054).................................. 83<br />
Vazha Kiknadze<br />
Anonymous Georgian Historian of the 14 th c. about Mongols and Their History................................................. 90<br />
Tsiala Gvaberidze<br />
Concerning the Date of Vakhtang III`s Reign........................................................................................................ 95<br />
Goneli Arakhamia<br />
On Weregild Problem in Georgia in 14 th -18 th centuries........................................................................................ 100<br />
Tamaz Gogoladze<br />
Once again about No<strong>da</strong>r Tsitsishvili‟s Revolt and Conspiracy of the Feu<strong>da</strong>l Lords of Qartli.............................. 108<br />
Temo Jojua<br />
Illarion, the Catholicos of Apkhazeti (1657-1658, 1669/1672-1673).................................................................... 142<br />
SOURCE STUDIES<br />
Temo Jojua<br />
6
Tetraevangelion (H-325) Commissioned by Anton Saghirisdze, archbishop of quatisi<br />
(1183/1184-1190s) (publication of “testaments”, codicological and source study analysis)............................... 218<br />
Vladimer Kekelia<br />
Georgians in the holy land according to the colophons of the three Jerusalem manuscripts (14th c.)................. 239<br />
Nikoloz Zhgenti<br />
Once Again About the Position „Mebartlome“ Mentioned in 1465-1467 Years<br />
Deed Granted to „Mtis“ Saint George Monastery................................................................................................ 244<br />
Dali Chitunashvili<br />
New material on the Georgian-Armenian interrelationship<br />
(Another Document Kept in Ivane Javakhishvili`s Private Archive ).................................................................... 261<br />
PHILOLOGY<br />
Lela Shatirishvili, Tea Kartvelishvili<br />
Polemic Work “On Discussion and Judgement about Christians and Saracens”<br />
(Historical-Philological Analysis).......................................................................................................................... 266<br />
Tea Kartvelishvili<br />
Anti-Moslem Polemic Composition “Story of Mohammed in the Translation of the Psalm,<br />
Taken from the Mohammed‟s Books, and Relation Thereof Canticle Psalm of Asaf PB”<br />
(Publication of the Text)......................................................................................................................................... 289<br />
ART HISTORY<br />
Ekaterine Gedevanishvili<br />
The painting of the Abbot‟s niche in the refectory of the Davit Gareji U<strong>da</strong>bno monastery................................. 314<br />
MODERN AND CONTEMPORARY HISTORY<br />
Mzia Tkavashvili<br />
The Migration Policy of Russia in the Caucasus in the 1950es............................................................................. 321<br />
Nato Songulashvili<br />
The problems of methodological and of source the analizisis of the history Georgian identity<br />
the example of memoirs in first and second decades of 20 th century...................................................................... 328<br />
Irina Arabidze<br />
The Activity of the Delegation of Georgian Church Provisional<br />
Administration in Petrograd (Jun-August, 1917)................................................................................................... 332<br />
Shota Va<strong>da</strong>chkoria<br />
Territorial Arraignment Issue of Shi<strong>da</strong> Kartli Mountainous Ossetians<br />
and Georgian Political Thinking in 1918-1920.................................................................................................... 344<br />
Otar Gogolishvili<br />
The First Years of the Bolshevik Power in Ajar (`Black~ and `Red~ Medjlises)................................................... 372<br />
Lela Saralidze<br />
The Franco-Soviet Non-Aggression Pact (1932) and Georgian Emigration......................................................... 380<br />
Nugzar Papuashvili<br />
Die Neuordnung des Kalenders und die orthodoxe Kirche in Georgien<br />
(Die zweite korrigierte und ergänzte Auflage)....................................................................................................... 386<br />
Danko Taboroši<br />
Transplant from the Caucasus: Historical Overview and<br />
the Current Status of Circassians in the Balkans................................................................................................... 404<br />
7
ETHNOLOGY<br />
Giorgi Gotsiridze<br />
Settlement of the Svans in Kvemo Kartli................................................................................................. 408<br />
Salome Bakhia-Oqruashvili<br />
Beliefes of the Abkhazians in the Context of Ethnic History.................................................................................. 415<br />
Nugzar Mgeladze<br />
The World of Demons in the Mythology of South-Western Georgia (1. Lompapi and kudiani)........................... 423<br />
Elene Gogiashvili<br />
The Dragon and its Illustrations in the Saint John Climacus‟ Manuscript........................................................... 436<br />
of the 12 th Century from Gareji<br />
Eter Intskirveli<br />
Motif of Taking Captive of the Evil Soul in Folk Tradition.................................................................................... 444<br />
TRANSLATION<br />
Heinrich Karl Faierz<br />
Analytical psychology and society: The lost symbol, or an inquiry in to the nature of mass psychosis<br />
(Translation and afterword by Nino Gambashidze)............................................................................................. 450<br />
REVIEW<br />
Iza Chantladze, Nugzar Mgeladze<br />
Research of Special Interest (Review on Eter Beridze‟s Book<br />
“Nigali: Historical-Ethnographic and Linguistic-Toponymyc Aspects”).............................................................. 459<br />
8
winaTqma<br />
“verba volent – scripta manent”<br />
(`sityva warmavalia _ naweri mudmivi~)<br />
samecniero sazogadoebis winaSe, sakmao <strong>da</strong>gvianebiT, warmovadgenT `<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong><br />
<strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>s~ X-<strong>XI</strong> krebuls.<br />
iseve, rogorc wina nomrebi, krebuli Zalian mravalferovania. `<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong><br />
<strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> SromebSi~ warmodgenilia, rogorc institutSi gamarTuli<br />
platon ioselianis <strong>da</strong>badebis 200 wlisTavisadmi miZRvnili samecniero konferenciis<br />
masalebi, aseve Zveli <strong>da</strong> Sua saukuneebis istoriis, wyaroTmcodneobis, filologiis,<br />
xelovnebaTmcodneobis, axali <strong>da</strong> uaxlesi istoriis sxva<strong>da</strong>sxva problemebisadmi miZ-<br />
Rvnili originaluri <strong>da</strong> mniSvnelovani gamokvlevebi. krebuli moicavs agreTve rubrikebs:<br />
`eTnologia~, `anTropologia~, `Targmani~ <strong>da</strong> `recenzia~. aqve ibeWdeba serbi avtoris<br />
Danko Taboroši-s publikacia `Tanamedrove balkaneTis CerqezTa problemebi~.<br />
<strong>da</strong>rwmunebuli varT, miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom dRevandel saqarTveloSi mravali krebuli<br />
Tu wigni gamoicema, `<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> Sromebs~ uTuod<br />
gamorCeuli adgili miekuTvneba maT Soris.<br />
vfiqrobT, warmodgenili krebuli saintereso iqneba samecniero wreebisa <strong>da</strong> farTo<br />
sazogadoebisaTvis.<br />
mTavari re<strong>da</strong>qtori <strong>da</strong> sare<strong>da</strong>qcio jgufi<br />
9
platon ioseliani _ 200 *<br />
caca CxartiSvili<br />
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />
ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />
platon ioseliani _ cxovreba <strong>da</strong> moRvaweoba<br />
platon ioselians sruliad gamorCeuli adgili uWiravs <strong>XI</strong>X saukunis qarTuli<br />
mecnieruli <strong>da</strong> sazogadoebrivi azrovnebis istoriaSi. ar <strong>da</strong>rCenila am dros qarTuli<br />
erovnuli mecnierebisa Tu didi kulturuli wamowyebis raime mniSvnelovani faqti, romelSic<br />
platon ioselians monawileoba ar mieRos <strong>da</strong> Tavisi avtoritetuli sityva ar<br />
eTqvas. Teimuraz bagrationi, mari brose <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT CubinaSvili Tu peterburgis qarTvelologiuri<br />
skolis Semqmnelebi iyvnen, solomon do<strong>da</strong>Svili <strong>da</strong> platon ioseliani _<br />
am skolas naziarebi <strong>da</strong> saqarTveloSi cocxal erovnul fesvebze erovnuli mecnieruli<br />
azrovnebisa <strong>da</strong> kulturis pirveli <strong>da</strong>mnergavebi arian.<br />
platon ioselianis cxovreba <strong>da</strong> mravalmxrivi mecnierul-literaturuli moRvaweoba<br />
ara erTi mkvlevaris interesis sagani gamx<strong>da</strong>ra. am mxriv sagangebo aRniSvnis Rirsia<br />
z. WiWinaZis `platon ioselianis werilebi akad. mari brosesadmi~, T. tabliaSvilis<br />
`dokumenturi masalebi platon ioselianis Sesaxeb~, g. SaraZis `platon ioseliani rusTvelologi~<br />
<strong>da</strong> mravali sxva. orasi wlis iubilesTan <strong>da</strong>kavSirebiT saWirod CavTvaleT<br />
kidev erTxel gagvexsenebina sazogadoebisaTvis platon ioselianis cxovrebis <strong>da</strong><br />
moRvaweobis mniSvnelovani etapebi.<br />
mecxramete saukunis pirveli naxevris gamoCenili qarTveli sazogado moRvawe, pe<strong>da</strong>gogi<br />
<strong>da</strong> istorikosi _ Cveni warsulis <strong>da</strong>ucxromeli mkvlevari platon ioseliani<br />
<strong>da</strong>iba<strong>da</strong> 1809 wels 18 (30) noembers TbilisSi, wmi<strong>da</strong> platonis († 306 w.) xsenebis dRes,<br />
ris gamoc axalSobils saqarTveloSi manamde naklebad gavrcelebuli saxeli <strong>da</strong>arqves<br />
1 . platonis mama, egnate onisimes Ze ioseliani, giorgi <strong>XI</strong>I-is karis mRvdeli iyo _<br />
momswre <strong>da</strong> mcodne erekle mefisdroindeli ambebisa, mis karze aRzrdili <strong>da</strong> mamis Tanamdebobaze<br />
<strong>da</strong>winaurebuli, mwerlobasa <strong>da</strong> istoriaSi kargad Caxeduli kaci. de<strong>da</strong> _<br />
barbare, sulxaniSvilis asuli.<br />
Tavisi winaprebis Sesaxeb erTgan platoni gviambobs: `me, mama-papiTa vekuTvnodi mefeTa<br />
sasaxles guarisa gamo... 1560 wli<strong>da</strong>m, viTarca ficisa kacni viyveniT suaneTsa, odiSsa,<br />
imereTsa <strong>da</strong> qarTlsa, viTarca sasaxlis kacni vaxldiT mTavarTa <strong>da</strong> mefeTa imereTisa<br />
<strong>da</strong> qarTlisa <strong>da</strong>srulebamde mefobisa~ 2 . sxvagan platon ioseliani Tavis gvars<br />
italiuri warmoSobisad gvisaxavs, romelnic veneciel <strong>da</strong> genuel vaWrebs Semohyolian<br />
imereTSi <strong>da</strong> Semdeg gavrcelebulan mTel saqarTveloSio. `Род Иосселиани замечателен: во<br />
первых, своей древности, как остаток италианских выходцев в Имеретию влaдни Венециановской и Генуезской<br />
торговли: во вторых по обширности, ибо целое почти племя, под етою фамилиею, живет расеянное в<br />
Грузии, Имеретии, Сванетии, Абхазии и Менгрелии. Она занимала первое место в так называемом `Трехродовом<br />
Союзе~, заключенном в начале XVIII века в Имеретии на защиту трона, коллеблемаго внутренними<br />
раздорами и натиском Турков. Этот Тронний Союз, известный на местном языке под именем Пицис<br />
Кацни (ficis kacni) заключили меж собой три фамильные рода Иоселиани, Лорткипанидзе и Авалиани 3 .<br />
samecniero literaturaSi Seswavlilia `ficis kacis~ instituti, romlis msgavsi<br />
gar<strong>da</strong> imereTisa, `saqarTvelos sxva samefo samTavroebisaTvis ucnobi iyo~ _ gvauwyebs<br />
* am rubrikiT warmodgenili na<strong>Sromebi</strong> moxsenebebis saxiT iyo wakiTxuli 2009 wlis 7-8 noembers ivane javaxiSvilis<br />
<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> institutSi gamarTul platon ioselianis <strong>da</strong>badebis 200 wlisTavisadmi<br />
miZRvnil samecniero konferenciaze.<br />
1 T. tabliaSvili, dokumenturi masalebi platon ioselianis Sesaxeb, saistorio moambe (Tbilisi, 1973), gv. 57.<br />
2 p. ioseliani, cxovreba mefisa giorgi mecametisa, akaki gawerelias Sesavali werilebiT, re<strong>da</strong>qciiTa <strong>da</strong><br />
SeniSvnebiT (Tbilisi, 1936), gv. 284.<br />
3 П. Иоселиани, Описание Марткопского минастыря (Тифлис, 1847), стр. 5.<br />
10
qveli CxataraiSvili Tavis SromaSi `qarTuli feo<strong>da</strong>luri samxedro organizaciis istorii<strong>da</strong>n~<br />
(`Si<strong>da</strong> laSqari~) 1 .<br />
rac Seexeba pl. ioselianis uSualo winaprebs, isini imereli (wyaltuboeli) aznaurebi<br />
yofilan, romlebic Semdeg aRmosavleT saqarTveloSi (gare kaxeTSi) gadmosulan<br />
<strong>da</strong> mamuli martyofs hqoniaT. kerZod, Semonaxulia solomon II-is, imerTa ukanaskneli<br />
mefis, 1804 wlis 1 ianvris sigeli, romliTac igi platonis papas _ `onisime ioselians<br />
(gar<strong>da</strong>icvala 1816 wels) 2 , umtkicebs aznaurobas, ukeT rom vTqvaT, uaxlebs adre solomon<br />
I-is mier gacemul aznaurobis sigels~ 3 .<br />
irkveva, rom egnate ioselianis ojaxi <strong>da</strong>axloebuli yofila meliton baraTaSvilis<br />
_ nikoloz baraTaSvilis mamis ojaxTan. 1841 wli<strong>da</strong>n isini mezoblebic gamx<strong>da</strong>ran:<br />
baraTaSvilebi, romlebic adre `muxranis xids axlos~ cxovrobdnen, 1841 wlis <strong>da</strong>sawyisSi<br />
ga<strong>da</strong>sulan anCisxatis ubanSi _ dRevandeli CaxruxaZis #17-Si, xolo ioselianebi<br />
imave quCis #6-Si cxovrobdnen 4 .<br />
aqve min<strong>da</strong> movitano nino isidores asuli ioseliani-rutkovskaias mier mowodebuli<br />
platon ioselianis sabiografio masala, rasac guram SaraZe wers Tavis naSromSi<br />
`platon ioseliani rusTvelologi~: `Платон Иоселиани родился в 1809 году в доме по ул. Чахрухадзе<br />
№6, который принодлежал царскому духовному деду Платона _ Онисиму.<br />
В последствии Платон и его сестра Мая приобрели на Вознесенский (Ныне Давиташвили) (axlandeli<br />
amaRlebis q. – c. C.) улице дома №1 и №3. Первый принадлежал Платону, а второй _ Мае. Дома<br />
обелись между собой калиткой в разделаемой стене.<br />
В этом доме же умер 15 ноября 1875 года Платон, каторый был похоронен в Вознесенской Церкви.<br />
После смерти Платона, вдова Анна Николаевна Багратиони-мухранская переселилась в маленькой<br />
комнате во дворе, а квартиру сдала доктору Александру Бахуташвили, Впоследствии, продав дом, переселилась<br />
в Мцехский монастыр (женский). В этом доме у Платона был рабочии кабинет и бальшая библиотека,<br />
с которой он никогда не расставался (Дом Платона был одноэтажный и жил только он со своей семьей).<br />
am dokumenti<strong>da</strong>n Cans, rom sinamdviles ar Seefereba CaxruxaZis #6-is saxlze gake-<br />
Tebuli memorialuri <strong>da</strong>fis warwera, TiTqos 1809-1875 wlebSi sikvdilamde am saxlSi<br />
ecxovros platon ioselians. irkveva, rom platon ioselians Tavis sicocxlis bolo<br />
wlebi gautarebia <strong>da</strong> gar<strong>da</strong>icvala amaRlebis (axlandeli <strong>da</strong>viTaSvilis) q. #1 saxlSi.<br />
platon ioseliani izrdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> viTardebo<strong>da</strong> maSindeli sazogadoebis im maRalsa<br />
<strong>da</strong> ganaTlebul wreSi, romelSic trialebdnen qarTveli mefis-Zeni: <strong>da</strong>viTi, ioane,<br />
Teimuraz, bagrat <strong>da</strong> sxva gamoCenili mwerlebi <strong>da</strong> moRvaweni _ grigol, aleqsandre <strong>da</strong><br />
vaxtang orbelianebi, aleqsandre WavWavaZe, solomon do<strong>da</strong>Svili <strong>da</strong> mravali sxva 5 .<br />
1809 wlis 2 dekembers platoni mounaTlavs elenes, abimeliqis asuls, <strong>da</strong>viT batoniSvilis<br />
meuRles, romelic jer kidev ar iyo peterburgs ga<strong>da</strong>saxlebuli <strong>da</strong> 1811 wlamde<br />
TbilisSi cxovrob<strong>da</strong> 6 .<br />
Semdeg, rogorc cnobilia, igi peterburgs ga<strong>da</strong>asaxles <strong>da</strong> platonis sasuliero<br />
akademiaSi swavlis dros (1831-1835) arc iq akleb<strong>da</strong> mzrunvelobas Tavis naTluls 7 .<br />
Tav<strong>da</strong>pirvelad Turme platon ioseliani swavlob<strong>da</strong> Zveli qarTuli mwerlobis<br />
TvalsaCino warmomadgenlebTan <strong>da</strong>viT reqtorTan (aleqsi-mesxiSvilTan) 8 . Semdeg ioane<br />
naTlismcemlis samrevlo saswavlebelSi, mRvdel iese CubinaSvilis (prof. <strong>da</strong>viT CubinaSvilis<br />
mamis) xelmZRvanelobiT, 1819 wels 10 wlis platoni miabares Tbilisis sasuliero<br />
samazro saswavlebelSi, romlis <strong>da</strong>mTavrebis Semdeg 1821 wlis seqtemberSi Sesula<br />
Tbilisis sasuliero seminariaSi, romelic 1817 wels gaxsna Teofilaqte egzarqosma.<br />
seminariaSi platoni swavlob<strong>da</strong> rusul enasa <strong>da</strong> sityvierebas, geografias, samoqalaqo<br />
istorias, filosofiis istorias, RvTismetyvelebas, saeklesio istorias, <strong>da</strong>wye-<br />
1 q. CxataraiSvili, qarTuli feo<strong>da</strong>luri samxedro organizaciis istorii<strong>da</strong>n (`Si<strong>da</strong> laSqari~), macne, istoriis<br />
seria, #4 (Tbilisi, 1971), gv. 135-139.<br />
2 T. tabliaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 57, 224.<br />
3 iqve, gv. 59.<br />
4 i. meunargia, qarTveli mwerlebi, I (Tbilisi, 1954), gv. 192.<br />
5 xelnawerTa erovnuli centri, platon ioselianis arqivi, saqme #5; g. SaraZe, platon ioseliani _ rus-<br />
Tvelologi (Tbilisi, 1980).<br />
6 i. meunargia, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 1.<br />
7 a. abramiSvili, dokumentebi <strong>da</strong> marginalebi, II, platon ioselianis biografiisaTvis (Tbilisi, 1956), gv. 103.<br />
8 z. WiWinaZe, platon ioseliani (tfilisi, 1893), gv. 8.<br />
11
iT maTematikas. mas seminaria warCinebiT <strong>da</strong>umTavrebia 1829 wels 1 . `seminariis <strong>da</strong>mTavrerebisTanave,<br />
1828-1831 wlebSi, platoni samazro-sasuliero saswavleblis maswavleblis,<br />
seminariis sameurneo nawilis, saqmis mwarmoeblis, seminariis gamgeobis Tarjimnis, sasuliero-samazro-samrevlo<br />
saswavleblebis inspeqtorisa <strong>da</strong> bolos, seminariis biblio-<br />
Tekaris Tanamdebobebs asruleb<strong>da</strong>. jer kidev seminariaSi swavlis wlebSi Sesdgomia Wabuki<br />
pl. ioseliani samwerlo-mTargmnelobiT saqmianobas: ga<strong>da</strong>uweria xelnaweri krebuli<br />
(`moTxroba hsjulTa uRmrToTa maxmadianTa~, <strong>da</strong> sxva. 1829 wels rusuli<strong>da</strong>n uTargmnia<br />
filaretis ori sityva 2 .<br />
1831 wlis Semodgomaze pl. ioselianma swavla ganagrZo peterburgis sasuliero<br />
akademiaSi. igi iyo pirveli qarTvelTagani, romelic aRizar<strong>da</strong> ruseTis umaRles sasuliero<br />
saswavlebelSi. akademiaSi swavlis dros platon ioselians rusul enaze Seudgenia<br />
`saqarTvelos eklesiis mokle istoria~.<br />
saqarTveloSi <strong>da</strong>brunebuli axalgazr<strong>da</strong> swavluli, romelsac farTo ganaTleba<br />
hqon<strong>da</strong> miRebuli filosofiaSi, istoriasa <strong>da</strong> RvTismetyvelebaSi, 1835 wels iniSneba fizikisa<br />
<strong>da</strong> filosofiis maswavleblad Tbilisis sasuliero seminariaSi. nayofieri iyo<br />
platonis moRvaweoba am saswavlebelSi, rogorc maswavleblisa <strong>da</strong> saxelmZRvanelos<br />
avtorisa. man am xanebSi Seadgina qarTuli enis gramatika <strong>da</strong> sxva wignebis gamocemasac<br />
mihyo xeli. amave xanebSi man pirvelad gamosca `anbani qarTuli sasargeblod qarTvel-<br />
Ta moswavleTa yrmaTa~, amis gar<strong>da</strong>, sxva<strong>da</strong>sxva dros aswavli<strong>da</strong> keTilSobil qalTa saswavlebelSi,<br />
romelic 1841 wels <strong>da</strong>ars<strong>da</strong>.<br />
TbilisSi <strong>da</strong>brunebuli axalgazr<strong>da</strong> swavluli, bunebrivia, qarTvel inteligencias<br />
<strong>da</strong> Tavis Zvel megobrebs moikiTxav<strong>da</strong>. maT Soris gansakuTrebiT sayuradReboa platon<br />
ioselianis urTierToba nikoloz baraTaSvilTan. TanamedroveTa mogonebebiT n. bara-<br />
TaSvilis binaze <strong>da</strong>axloebiT 1837 wels erTgvari literaturuli wre Camoyalibebula,<br />
romelSic, didi poetis gar<strong>da</strong>, Sediodnen levan meliqiSvili, konstantine mamacaSvili,<br />
mixeil TumaniSvili <strong>da</strong> sxvebi, maT Soris platon ioseliani 3 .<br />
pl. ioselianis mecnieruli <strong>da</strong> qarTvelologiuri muSaobis wamowyeba garkveulad<br />
ukavSirdeba peterburgis mecnierebaTa akademias <strong>da</strong> kerZod, akad. mari broses saxels.<br />
rogorc cnobilia m. brose 1837 wels Cavi<strong>da</strong> peterburgSi, roca platoni iq ukve aRar<br />
swavlob<strong>da</strong>. misi <strong>da</strong>axloeba m. brosesTan iwyeba 1838 wli<strong>da</strong>n.<br />
m. boses peterburgSi Casvlisa <strong>da</strong> qarTvelologiuri moRvaweobis gaSlas p. ioseliani<br />
`axali didi epoqis <strong>da</strong>sabams~ uwodebs, rac mas aRafrTovanebs mSobliuri kulturis<br />
samsaxurisaTvis. axalgazr<strong>da</strong> pl. ioseliani gatacebulia Zveli qarTuli xelnaweri<br />
wignebis SegrovebiT. igi yovelmxriv cdilob<strong>da</strong> xeli Seewyo m. brosesaTvis muSaobaSi.<br />
ugzavni<strong>da</strong> Zveli qarTuli xelnawerebis aslebs, amuSaveb<strong>da</strong> saqarTvelo-imereTis<br />
sino<strong>da</strong>luri kantoris Zvel qarTul sigel-gujrebs, iReb<strong>da</strong> qarTuli eklesia monastrebisa<br />
<strong>da</strong> saflavebis warwerebs, freskul gamosaxulebebs, maT Soris italieli mxatvris<br />
ricis <strong>da</strong>xmarebiT man ga<strong>da</strong>iRo mcxeTis sveticxovlis unikaluri mxatvroba <strong>da</strong><br />
broses gaugzavna peterburgSi 1840 wels.<br />
platons 1837 wels SeurTavs coli elene pavles asuli winamZRvriSvili, magram<br />
igi maleve, 1840 wels, gar<strong>da</strong>cvlila. platonis meore meuRle iyo ana nikolozis asuli<br />
bagration muxranski, romelmac moxucebulobaSi platonis mamuli (duSeTSi) Seswira<br />
mcxeTis de<strong>da</strong>Ta monasters, TviTonac iq <strong>da</strong>saxl<strong>da</strong> <strong>da</strong> 1912 wels gar<strong>da</strong>icvala 4 .<br />
aw gansvenebuli mkvlevari g. SaraZe ki amis Sesaxeb gvauwyebs: Cven sagangebod <strong>da</strong>vinteresdiT<br />
ana nikolozis asul bagration-muxranbatonis saflavis bediT. igi aRmoCn<strong>da</strong> mcxe-<br />
TaSi, samTavros de<strong>da</strong>Ta monastris SigniT, <strong>da</strong>savleTis kedlis ZirSi <strong>da</strong> aseTi warwera aqvs:<br />
`am lodis qveS ganisvenebs molozani anna Tavad nikoloz bagration-muxranskis asuli,<br />
platon ioselianis meuRle, 85 wlis gar<strong>da</strong>icvala 1913 wels 15 dekembers, mxilvelno, locva<br />
yavT CemTvis 5 . am warweri<strong>da</strong>n irkveva, rom ana bagration-muxranbatoni-ioselianisa gar<strong>da</strong>vcvlila<br />
ara 1912 wels, rogorc amas l. qa<strong>da</strong>giSvili gvauwebs, aramed 1913 wlis 15 dekembers,<br />
aqe<strong>da</strong>n <strong>da</strong>skvna _ igi <strong>da</strong>badebula 1928 wels~.<br />
1 g. SaraZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 37.<br />
2 m. kelenjeriZe, rusul-qarTuli xelnaweri leqsikonebi XVIII-<strong>XI</strong>X ss. (Tbilisi, 1961), gv. 8, 9, 16.<br />
3 k. mamacovi, n. baraTaSvili, droeba (Tbilisi, 1881), #206.<br />
4 l. qa<strong>da</strong>giSvili, platon ioseliani duSeTSi, komunizmis gza, #20 (Tbilisi, 1967).<br />
5 g. SaraZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 31.<br />
12
platon ioselianis erTaderTi vaJi pirveli qorwinebi<strong>da</strong>n _ evgeni <strong>da</strong>badebula<br />
1840 wlis 13 dekembers. 1847 wels evgeni qoleriT mZimed avad gax<strong>da</strong> <strong>da</strong> gar<strong>da</strong>icvala. mamas<br />
Svilis saxelze aRTqma <strong>da</strong>udvia eklesias avagebo. marTlac, 1851 wlis 12 marts pl.<br />
ioselians sololakSi (axland. amaRlebis quCis ga<strong>da</strong>sasvleli #1) <strong>da</strong>uwyia amaRlebis<br />
eklesiis mSenebloba, romelic sazeimod ukurTxebiaT 1852 wlis 23 noembers 1 . eklesia<br />
aSenebuli yofila aTenis wm. giorgis eklesiis (Zveli eolis taZris) modelis mixedviT,<br />
romelic pl. ioselians 1849 wels saberZneTSi mogzaurobi<strong>da</strong>n Camoutania. amaRlebis<br />
eklesia <strong>da</strong>ungreviaT meoce saukunis 60-ian wlebis Sua xanebSi. ase rom platoni<br />
uZeod ga<strong>da</strong>ego 2 .<br />
qarTuli siZveleebis Seswavlis mizniT 1841 wlis zafxulSi ioselians umogzauria<br />
imereTSi, afxazeTSi, svaneTSi, leCxumsa <strong>da</strong> guriaSi. 1842 wlis Semodgomi<strong>da</strong>n 1857<br />
wlis ivlisamde igi uwmindesi sinodis uwyebaSia. jer sinodis kancelariaSi Statgare-<br />
Se moxeled msaxurob<strong>da</strong>, Semdeg, 1842 wlis Semodgomi<strong>da</strong>n 1844 wlis zafxulamde peterburgSi<br />
cxovrob<strong>da</strong>. 1844 wli<strong>da</strong>n igi saqarTvelo-imereTis sasinodo kantoraSi pirad saprokuroro<br />
magidis moxeled, xolo Semdeg 1856 wli<strong>da</strong>n prokuroris movaleobasac asruleb<strong>da</strong>.<br />
1857 wels Tavisive TxovniT ga<strong>da</strong>hyavT samoqalaqo uwyebaSi _ kavkasiis mefisnacvalTan,<br />
sa<strong>da</strong>c niSnaven sagangebo <strong>da</strong>valebaTa V klasis moxeled. am Tanamdebobaze<br />
rCeba sicocxlis ukanasknel dRemde. 1859 wels iRebs `deistvitelni statski sovetnikis~<br />
Cins, igi wevria kavkasiis saswavlo olqis mzrunvelTan arsebuli saswavlo gegmebis<br />
programebisa <strong>da</strong> saxelmZRvaneloebis Semqmneli komitetisa, Tavmjdomare _ Tbilisis<br />
sajaro biblioTekis qonebis Semmowmebeli komisiisa <strong>da</strong> samegrelos saeklesio mamulebis<br />
Semosavlis sarevizio komisiisa 3 .<br />
aseTi samsaxurebrivi ga<strong>da</strong>tvirTulobis miuxe<strong>da</strong>vad, pl. ioseliani mTavarmarTebel<br />
a. neidgartis wina<strong>da</strong>debiT, 1845 wlis ianvarSi xels hkidebs `zakavkazskii vestnikis~ re<strong>da</strong>qtorobas.<br />
igi agreTve, re<strong>da</strong>qtorob<strong>da</strong> qarTul gazeTs `kavkasiis mxareTa uwyebani~, romelmac<br />
mxolod weliwadnaxevari iarseba _ 1845 wlis ianvri<strong>da</strong>n 1846 wlis 1 ivlisamde 4 .<br />
axalgazr<strong>da</strong> mkvlevari jer kidev 1838 wels di<strong>da</strong>d iyo <strong>da</strong>interesebuli aTonisa <strong>da</strong><br />
ierusalimis qarTul xelnawerTa bediT. 1849 wels pl. ioselianma Tavad SeZlo aTonis<br />
mTaze mogzauroba. mis arqivSi <strong>da</strong>culia aTonze mogzaurobis cnobebi <strong>da</strong> Canawerebi,<br />
xolo imdroindel rusul presaSi gamoqveynebulia aTonze pl. ioselianis mogzaurobis<br />
dRiurebi 5 .<br />
platon ioselians mniSvnelovani adgili uWiravs qarTuli wignis beWdvis istoriaSi.<br />
man gamoca im droisaTvis mravali mecnieruli wigni: ioseb Tbilelis `didi mouraviani~,<br />
1851; timoTe qarTlis mTavarepiskoposis `mimoxilva~, 1852; iona ruisis mitropolitis<br />
`mimosula~, 1853; arCil mefis `cxovreba mefis Teimuraz pirvelisa, 1853; anton<br />
pirvelis `wyobilsityvaoba~, 1850 wels pl. ioselianis re<strong>da</strong>qciiT gamovi<strong>da</strong> g. erisTavis<br />
`gayra~. aRniSnul gamocemebs <strong>da</strong>rTuli hqon<strong>da</strong> komentarebi <strong>da</strong> gamokvlevebi.<br />
saqarTvelos warsulis SeswavliT gatacebul platon ioselians <strong>da</strong>Rla ar Setyobia,<br />
igi intensiurad zedized wer<strong>da</strong> <strong>da</strong> aqveyneb<strong>da</strong> saintereso <strong>da</strong> mniSvnelovan Sromebs.<br />
mis mier rusul enaze <strong>da</strong>werili <strong>Sromebi</strong><strong>da</strong>n mniSvnelovania: `Tbilisis siZveleni~, `saqarTvelos<br />
eklesiis mokle istoria~, `mcxeTis taZari~, `didi mouravis cxovreba~, `saqarTvelos<br />
Zveli <strong>da</strong> axali qalaqebi~, `mTawmin<strong>da</strong>~, `qalaq duSeTis aRwera~, `mogzauroba<br />
<strong>da</strong>RestanSi~, `SoTa rusTaveli~, `mogzauroba Tbilisi<strong>da</strong>n mcxeTamde~, ~qarTvelebi<br />
<strong>da</strong> maTi Zveli saxelwodebani~, ~qarTuli welTaRricxva~, `kacxis taZari imereTSi~, `mogzauroba<br />
kaxeTSi~, `martyofis monasteri~ <strong>da</strong> sxva <strong>Sromebi</strong>, romelTa gvirgvinad un<strong>da</strong><br />
CaiTvalos `cxovreba mefisa giorgi mecametisa~. es naSromi <strong>da</strong>werilia erudiciiTa <strong>da</strong><br />
istoriis Rrma codniT. SromaSi mocemuli faqtebi, masalebi <strong>da</strong> mTeli rigi mosazrebani<br />
angariSgasawev <strong>da</strong> amouwurav wyarod <strong>da</strong>rCeba saqarTvelos mecxramete saukunis meistorieTaTvis.<br />
platon ioselianis <strong>da</strong>uRalavma mecnierulma Sromam imTaviTve sayovelTao aRiareba<br />
hpova. 1840 wlis dekemberSi irCeven amierkavkasiis statistikuri komitetis wevr-ko-<br />
1 xelnawerTa erovnuli centri, platon ioselianis arqivi, saqme #5, gv. 313, 314.<br />
2 iqve, gv. 26.<br />
3 T. tabliaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 60.<br />
4 iqve.<br />
5 Кавказ, №236 (Тифлисъ, 1850); Закавказский вестник, №22 (Тифлисъ, 1849).<br />
13
espodentad, 1847 wlis oqtomberSi odesis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> siZveleTa sazogadoebis namdvil<br />
wevrad, 1849 wels peterburgis arqeologiisa <strong>da</strong> numizmatikis sazogadoebis wevrkorespodentad,<br />
1852 wels peterburgis saimperatoro rusuli geografiuli sazogadoebis<br />
namdvil wevrad, 1863 wlis 4 noembers aTenis saazio sazogadoebis wevrad 1 .<br />
platon ioseliani sxva<strong>da</strong>sxva dros <strong>da</strong>jildoebuli iyo wm. anas pirveli, meore <strong>da</strong><br />
mesame xarisxis ordenebiT, sxva<strong>da</strong>sxva warCinebis niSnebiT, xolo 1857 wels sparseTis<br />
Sahma igi <strong>da</strong>ajildova varskvlaviani lomisa <strong>da</strong> mzis meore xarisxis ordeniT 2 .<br />
platon ioseliani enis sakiTxSi bolomde <strong>da</strong>rCa arqaistad <strong>da</strong> konservatorad, ramac<br />
is saliteraturo <strong>da</strong> sxva sakiTxebis garSemo atexili e. w. `mamaTa~ <strong>da</strong> `SvilTa~<br />
brZolebis dros `mamaTa~ banakSi moaqcia. is Tavis didebul naSroms _ `cxovreba giorgi<br />
mecametisa~ _ swored am cxare brZolebis periodSi wer<strong>da</strong> <strong>da</strong> ayalibeb<strong>da</strong>, magram mis<br />
literaturul stilze araviTari gavlena `axlisa~ ara Cans, is kvlav Tavis didi mentoris<br />
_ anton kaTalikosis _ literaturuli skolisa <strong>da</strong> enobrivi normebis mona-mor-<br />
Cilad <strong>da</strong>rCa.<br />
marTalia, msoflmxedveloba, romelsac platon ioseliani icav<strong>da</strong> dRes savsebiT<br />
moZvelebuli <strong>da</strong> miuRebelia, igi ganixileba rogorc gavlili etapi, rogorc warsulis<br />
kuTvnileba, romelsac Tavis droze garkveuli roli hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong>kisrebuli. mas mainc<br />
Tavisi mravalricxovani wignebiT, saxelmZRvaneloebiT, werilebiT, gamokvlevebiT <strong>da</strong><br />
praqtikuli pe<strong>da</strong>gogiuri moRvaweobiT garkveuli <strong>da</strong>msaxureba miuZRvis qarTveli xalxis<br />
winaSe.<br />
pl. ioseliani gar<strong>da</strong>icvala 1875 wlis 15 (27) noembers 66 wlis asakSi. <strong>da</strong>krZales<br />
TbilisSi, mis mier agebul amaRlebis taZarSi, mogvianebiT misi neSti ga<strong>da</strong>asvenes didubis<br />
panTeonSi. saflavis qvac iq ga<strong>da</strong>itanes, romelze<strong>da</strong>c qarTul <strong>da</strong> rusul enebze<br />
vkiTxulobT: `deistvitelni statski sovetnik platon egnates Ze ioseliani, mimRebi umaRlesi<br />
ganaTlebisa, iyo ra wevrad ravdenTame samecniero sazogadoebaTa ruseTisa <strong>da</strong><br />
evropis qveynebisaTa, aman ganamdidra samSoblo queyana Tavisi saqarTvelo mravliTa<br />
sxua<strong>da</strong>sxua gvariTa sasargeblo TxzulebiTa <strong>da</strong> <strong>da</strong>sasrul 66 wlisam hpova saukuno sadguri<br />
sarTulsa queSe ama misganve aRmSenebulsa amaRlebis eklesiisasa~.<br />
axali Taobis warmomadgenelma sergi mesxma `droebis~ furclebze gulwrfeli sityvebiT<br />
Seafasa `kavkasiis TiTqmis uZvelesi mwignobris~ Rvawli, romelTanac, `rogorc<br />
Zveli Taobis erT-erT yvelaze TvalsaCino warmomadgenelTan, maT bevri literaturuli<br />
brZola ga<strong>da</strong>ixades, magram qarTuli literaturis siyvarulma ori Taoba Seariga<br />
micvalebulis saflavze~ 3 .<br />
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
1. a. abramiSvili, dokumentebi <strong>da</strong> marginalebi, II, platon ioselianis biografiisaTvis<br />
(Tbilisi, 1956).<br />
2. p. ioseliani, cxovreba mefisa giorgi mecametisa, akaki gawerelias Sesavali<br />
werilebiT, re<strong>da</strong>qciiTa <strong>da</strong> SeniSvnebiT (tfilisi, 1936).<br />
3. m. kelenjeriZe, rusul-qarTuli xelnaweri leqsikonebi XVIII-<strong>XI</strong>X ss. (Tbilisi, 1961).<br />
4. k. mamacovi, n. baraTaSvili, droeba, #206 (tfilisi, 1881).<br />
5. s. mesxi, platon ioseliani, droeba, #26 (tfilisi, 1875).<br />
6. i. meunargia, qarTveli mwerlebi, I (Tbilisi, 1954).<br />
7. T. tabliaSvili, dokumenturi masalebi platon ioselianis Sesaxeb, saistorio moambe,<br />
#27 (Tbilisi, 1973).<br />
8. l. qa<strong>da</strong>giSvili, platon ioseliani duSeTSi, komunizmis gza, #20 (Tbilisi, 1967).<br />
9. g. SaraZe, platon ioseliani _ rusTvelologi (Tbilisi, 1980).<br />
1 a. abramiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 110.<br />
2 T. tabliaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi.<br />
3 s. mesxi, platon ioseliani, droeba, (Tbilisi, 1875).<br />
14
10. q. CxataraiSvili, qarTuli feo<strong>da</strong>luri samxedro organizaciis istorii<strong>da</strong>n (`Si<strong>da</strong><br />
laSqari~), macne, istoriis seria, #4 (Tbilisi, 1971).<br />
11. z. WiWinaZe, platon ioseliani (tfilisi, 1893).<br />
12. xelnawerTa erovnuli centri, platon ioselianis arqivi, saqme #5.<br />
13. П. Иоселиани, Описание Марткопского минастыря (Тифлисъ, 1847).<br />
14. Кавказ, №236 (Тифлисъ, 1850).<br />
15. Закавказский Вестник, №22 (Тифлисъ, 1849).<br />
TSATSA CHKHARTISHVILI<br />
Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />
Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />
PLATON IOSELIANI _ THE LIFE AND ACTIVITY<br />
The life and activity of Platon Ioseliani has a special place in the history of Georgian scientific and social<br />
thinking of the 19 th century. Platon Ioseliani was active participant of each significant national scientific and great<br />
cultural initiative of those <strong>da</strong>ys Georgia; was always expressing his authoritative meaning about these events. If Teimuraz<br />
Bagrationi, Marie Brosse and Davit Chubinashvili were the founders of the Kartvelology school of Petersburg,<br />
Solomon Do<strong>da</strong>shvili and Platon Ioseliani, who were coming from that school, are the founders of European<br />
scientific thinking and culture having national roots.<br />
On the pages of `Droeba~ Sergei Meskhi, the representative of the young generation, heartedly and sincerely<br />
evaluated `the desert of the oldest scholar of the Caucasus with whom, as one of the outstanding representatives of<br />
the old generation, they had a struggle on the issues of literature, but on the graves of the deceased ancestors the<br />
love of Georgian literature united these tow generations~.<br />
15
lela saraliZe<br />
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />
ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />
platon ioselianisa <strong>da</strong> mari broses<br />
samecniero TanamSromlobis istorii<strong>da</strong>n<br />
platon ioseliani (1809-1875 ww.) <strong>XI</strong>X saukunis gamoCenili sazogado moRvawe, saqar-<br />
Tvelos istoriis mkvlevari, Teologi <strong>da</strong> literatori iyo. man waruSleli kvali <strong>da</strong>tova<br />
saqarTvelos siZveleTa Seswavlisa <strong>da</strong> qarTuli kulturis ganviTarebis saqmeSi.<br />
1835 wels platon ioselianma peterburgis sasuliero akademia <strong>da</strong>amTavra RvTismetyvelebis<br />
kandi<strong>da</strong>tis xarisxiT. misma samecniero moRvaweobam Tavi<strong>da</strong>nve didi aRiareba hpova.<br />
1847 wlis oqtomberSi igi q. odesis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> siZveleTa sazogadoebis namdvil<br />
wevrad, 1849 wels peterburgis arqeologiisa <strong>da</strong> numizmatikis sazogadoebis wevr-korespondentad,<br />
1863 wels ki aTenis samefo arqeologiuri sazogadoebis wevrad airCies. ase-<br />
Ti popularuli organizaciebis wevroba qarTveli mecnierisTvis metad sapatio iyo.<br />
igi maRal samecniero tribunas aqtiurad iyeneb<strong>da</strong> saqarTvelos <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> qarTuli<br />
kulturis propagandisTvis.<br />
cnobili frangi qarTvelologis mari broses (1802-1880 ww.) saqarTvelos istoriiT<br />
<strong>da</strong>intereseba arqimandrit evgenis naSromis `saqarTvelos istoriuli suraTi“-s (gamoica<br />
1802 wels, sankt-peterburgSi) kritikuli ganxilviT <strong>da</strong>iwyo, romelic am Txzulebis<br />
vrceli nawyvetebiT, 1819 wels Jurnal `mogzaurobis analebSi“ frangul enaze gamoqveyn<strong>da</strong>.<br />
es interesi mas kidev ufro gauRviv<strong>da</strong> evgeni bolxovitinovis Sromis `Историческое<br />
изображение Грузии в политическом, церковном и учебном ее состоянии“ wakiTxvis Semdeg 1 .<br />
mari brosem Seiswavla somxuri <strong>da</strong> qarTuli enebi. igi ikvlev<strong>da</strong> amierkavkasiaSi mogzaurTa<br />
mier Segrovil saintereso masalebs saqarTvelos Sesaxeb, ecnobo<strong>da</strong> kerZo pirTa<br />
numizmatikur koleqciebs. man gamoaqveyna letelies mier 1826 wels saqarTvelo<strong>da</strong>n Catanili<br />
`qarTuli istoriuli qronika“, romelic saqarTvelos istoriis Sesaxeb erTerTi<br />
pirveli publikaciaa evropaSi 2 .<br />
1836 wlis 14 dekembers mari brose peterburgis mecnierebaTa akademiis wevrad erTxmad<br />
airCies, 30 dekembers amis Sesaxeb man werilobiT miiRo cnoba akademiis mdivnis<br />
pavle fusisgan. 3 1837 wlis 7 aprils misi akademiis wevrad arCeva ruseTis imperatorma<br />
<strong>da</strong>amtkica, xolo 18 ivliss, ojaxTan erTad, mari brose peterburgSi Cavi<strong>da</strong>. igi <strong>da</strong>ukav-<br />
Sir<strong>da</strong> peterburgSi myof Teimuraz batoniSvils, romelTanac mimowera mas safrangeTi<strong>da</strong>nac<br />
hqon<strong>da</strong>. mari brose gaecno peterburgSi arsebul xelnawerebs, istoriul dokumentebs,<br />
kerZo pirTa koleqciebs, aseve Teimuraz batoniSvilis mdi<strong>da</strong>r biblioTekas,<br />
romelic man peterburgis samecniero akademias Seswira. m. brosem gamoaqveyna Teimuraz<br />
batoniSvilis mdi<strong>da</strong>ri qarTuli biblioTekis katalogis sruli Targmani. batoniSvilma<br />
sakuTari xeliT ga<strong>da</strong>wera es katalogi <strong>da</strong> broses ga<strong>da</strong>sca. peterburgis samecniero akademiis<br />
<strong>da</strong>valebiT mari brosem Seadgina amierkavkasiaSi <strong>da</strong>culi saliteraturo Zeglebis<br />
gacnobis gegma, romelic kavkasiaSi administraciuli <strong>da</strong>valebiT mivlinebul saxelmwifo<br />
sabWos wevrs baron hans ga<strong>da</strong>eca. am gegmis SemweobiT akademiam sruliad axali<br />
cnobebi miiRo mravali qarTuli xelnaweris Sesaxeb, romlebic kerZo pirTa sakuTrebas<br />
Seadgen<strong>da</strong>.<br />
peterburgis samecniero akademia saqarTvelos istoriuli warsulis Seswavlis<br />
saqmes sagangebod 1835 wli<strong>da</strong>n Seudga. am mizniT warmoSobiT fineli enaTmecnieri andria<br />
mixeilis Ze Segreni 4 (1794-1855 ww.) ori wliT amierkavkasiaSi miavlina. a. Segreni saqarTvelos<br />
<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> mwerlobis pirvelwyaroebs gaecno. man moinaxula quTaisi, gelaTi,<br />
gori, Tbilisi. Seiswavla qarTuli <strong>da</strong> somxuri enebi. a. Segrenma TbilisSi gaic-<br />
1 r. do<strong>da</strong>Svili, mari brose _ qarTuli mwerlobis mkvlevari (Tbilisi, 1962), gv. 56.<br />
2 S. xanTaZe, mari brose (istoriografiuli narkvevi) (Tbilisi, 1966), gv. 20.<br />
3 E. Khochtaria-Brosset, S. Andrieu, Marie-Felicité Brosset, Bibliographie (frangul <strong>da</strong> qarTul enebze) (Tbilissi, 1999), p. 112.<br />
4 Сто замечательных финов, калейдоскоп биографии, ред. Т. Вихавайнем, пер. с финск. И. М. Соломеща, общества финской<br />
литературы (Хельсинк, 2004).<br />
16
no platon ioseliani <strong>da</strong> nikoloz quTaTelaZe <strong>da</strong> isini aqtiurad Caaba peterburgis samecniero<br />
akademiis muSaobaSi.<br />
Tavis mxriv, mari brosec <strong>da</strong>uaxlov<strong>da</strong> saqarTveloSi myof istorikosebs, romelTa<br />
meSveobiT agroveb<strong>da</strong> saWiro cnobebs saqarTvelos istoriis mniSvnelovan sakiTxebze.<br />
1838 wli<strong>da</strong>n <strong>da</strong>iwyo mari broses uSualo mimowera platon ioseliansa <strong>da</strong> nikoloz qu-<br />
TaTelaZesTan. platon ioseliani istoriul dokumentebs, aseve eklesia-monastrebi<strong>da</strong>n<br />
gadmoweril sigel-gujrebs agroveb<strong>da</strong> <strong>da</strong> peterburgSi myof mari broses ugzavni<strong>da</strong>. am<br />
masalebs didi mniSvneloba eniWebo<strong>da</strong> saqarTvelos istoriis Sesaswavlad. ori didi<br />
mecnieris TanamSromlobaze naTel warmodgenas gviqmnis maTi piradi werilebi.<br />
platon ioselianisa <strong>da</strong> mari broses werilebi gamoaqveynes profesorebma solomon<br />
yubaneiSvilma (1941 wels), 1 xolo 1996 wels gaston buaCiZem parizSi frangul enaze gamocemul<br />
wignSi `mari broses cxovreba“ 2 . am ori mecnieris epistolaruli memkvidreoba,<br />
amJamad, xelnawerTa erovnul centrSia <strong>da</strong>culi 3 . platon ioseliani did mniSvnelobas<br />
aniWeb<strong>da</strong> mari broses Rvawls qarTul siZveleTa Seswavlis saqmeSi, mas evropaSi<br />
saqarTvelos istoriis piruTvnel mkvlevarad miiCnev<strong>da</strong> <strong>da</strong> Zveli qarTuli xelnawerebiT<br />
amarageb<strong>da</strong>. platon ioseliani amisTvis ar zogav<strong>da</strong> arc energias <strong>da</strong> arc finansur<br />
saSualebebs. erT-erT werilSi man m. broses miswera: `di<strong>da</strong>d var meZiebeli qarTulTa<br />
wignTasa, arca viSurvi fulTa mosyiduad maT<strong>da</strong>, mimovlasa Cemsag saqarTvelod, JamTa<br />
TavisufalTa Tanamdebobisagan Cemisa dReTasa Seudgebis mopovna ZvelTa wignTa yovlisa<br />
gvarisaTa...“ 4<br />
platon ioselianis mier Segrovebul xelnawerebs Soris gansakuTrebiT sayurad-<br />
Reboa `cxovreba qarTvelTa mefis Zis petresi“, romlis aslic qarTvelma mecnierma peterburgis<br />
mecnierebaTa akademias ga<strong>da</strong>ugzavna. igi uZvelesi iyo <strong>da</strong> didi mniSvneloba<br />
hqon<strong>da</strong> mecnierebisTvis. xelnaweris Sesaxeb platon ioseliani broses wer<strong>da</strong>: `...me vhgoneb,<br />
uwinares <strong>da</strong> uZveles werilisa amis ara ipoebodes Cven Soris, TviT Stilica werisa<br />
amtkicebs amas“ 5 . platon ioseliani mari brosesadmi gagzavnil werilSi aRniSnavs,<br />
rom man es Zegli sruliad SemTxveviT ipova.<br />
platon ioselianis mier miwodebuli masalis safuZvelze, es Zegli akademikosma n.<br />
marma gamosca saxelwodebiT: `Житие Петра Ивера, царевича-подвижника и епископа Маиюмского“ 6 .<br />
Маиюмского“ 6 . V saukunis gamoCenili qarTveli saeklesio moRvawis, maiumis episkoposis,<br />
qarTuli eklesiis mier wmin<strong>da</strong>nad Seracxuli petre iberis cxovrebis asuruli teqsti<br />
1895 wels germanelma mecnierma rixard raabem gamosca. am versiis qarTuli varianti<br />
ivane lolaSvilma Seasrula 7 .<br />
mari broses misamarTiT gagzavnil werilebs platon ioseliani ase amTavreb<strong>da</strong>:<br />
`Tquen<strong>da</strong> umorCilesi mosamsaxure saqarTvelos aznauriSvili platon ioseliani“, `ufals<br />
eqstra-ordinarnis akademikoss broses“, riTac Tavis pativiscemasa <strong>da</strong> mowiwebas<br />
gamoxatav<strong>da</strong> mari broses Rvawlisadmi. platon ioseliani xelnawerebs awvdi<strong>da</strong>, aseve<br />
cnobil lingvists andria mixeilis Ze Segrens.<br />
platon ioseliani mTel Tavisufal dros uZvelesi xelnawerebis Segrovebas andomeb<strong>da</strong>.<br />
1838 wlis 4 agvistos brosesTvis gagzavnil werilSi sinanuls gamoTqvams:<br />
`axalcixes ivlisis pirvelidgan gaCn<strong>da</strong> Wiri <strong>da</strong> gzebi imereTisa <strong>da</strong> axalcixisa Sehkres<br />
<strong>da</strong> me viTarRa ganvetevebodi gzad <strong>da</strong>miSTa mxolod erTi mxarei saqarTveloisi _<br />
duSeTi anu aragvi, sa<strong>da</strong>ca viyav erTi Tue. kerZo ese kninRa maradis iyo Seuxebel mter-<br />
Tagan <strong>da</strong> maSasa<strong>da</strong>me, wignebiTa <strong>da</strong> werilebiTa un<strong>da</strong> iyos savse. aqa moZieba Cemi ara <strong>da</strong>S-<br />
Ta unayofod...“ 8 am mxareSi platon ioselians, rogorc Tavad aRniSnavs 21 xelnaweri<br />
1 s. yubaneiSvili, platon ioselianis werilebi akademikos mari brosesadmi, SoTa rusTavelis saxelobis<br />
baTumis saxelmwifo samaswavleblo <strong>institutis</strong> samecniero <strong>Sromebi</strong>s krebuli, wigni pirveli (baTumi,<br />
1941). SeniSvna: s. yubaneiSvilma aRniSnuli werilebi saqarTvelos saxelmwifo muzeumis paleografiis ganyofilebis<br />
fondSi moiZia.<br />
2 G. Bouatchidzé, La vie de Marie Brosset, édition du Petit Véhicule (Nantes, 1996).<br />
3 xelnawerTa erovnuli centri, mari broses arqivi, saqme #167.<br />
4 s. yubaneiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 150.<br />
5 iqve, gv. 151.<br />
6 Житие Петра Ивера, царевича _ подвижника и епископа Маиюмского V века, Православный палестинский сборник, XVI (1896).<br />
7 cxovreba petre iberisa, asuruli re<strong>da</strong>qcia germanuli<strong>da</strong>n Targmna <strong>da</strong> ganmartebiTi saZieblebi <strong>da</strong>urTo<br />
i. lolaSvilma (Tbilisi, 1988); saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis enciklopediuri leqsikoni, avtor-Semdgenelni:<br />
e. gabiZaSvili, m. mamacaSvili, a. RambaSiZe (Tbilisi, 2007).<br />
8 xelnawerTa erovnuli centri, mari broses arqivi, saqme #77.<br />
17
Seugrovebia, romelTagan 6 pergamentis qaRaldze iyo Sesrulebuli, xolo <strong>da</strong>narCeni<br />
tyavze Zveli xucuri <strong>da</strong>mwerlobiT, maT Soris iyo Zveli saxareba xatebiTurT.<br />
platon ioseliani 1838 wlis 6 oqtombris weriliT mari broses sTxovs peterburgis<br />
akademias gamoagzavninos Txovna amierkavkasiis maSindeli mTavarmmarTeblis evgeni<br />
golovinisadmi (1837-1842 wlebSi iyo kavkasiis mTavarmmarTebeli), raTa Tanxa gamoeyo<br />
mxatvrisaTvis, romelic mcxeTis unikaluri freskebis aslebis ga<strong>da</strong>Rebas ganaxorcieleb<strong>da</strong>,<br />
radgan droTa ganmavlobaSi freskebi ziandebo<strong>da</strong>, istorias ki aRaraferi SemorCebo<strong>da</strong>.<br />
platon ioselians miaCn<strong>da</strong>, rom es saqme mxolod profesional mxatvars un<strong>da</strong><br />
gaekeTebina, visTvisac saTanado gasamrjelo un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>exa<strong>da</strong>T, radgan misi TqmiT:<br />
`<strong>da</strong>udevneloba mxatuarTa Soris ara aris iSviaTi, metadre maSin, rodesac usasyidlod<br />
aRasruleben ese guarTa mindobilebaTa~ 1 .<br />
platon ioselianma italieli mxatvris rocis <strong>da</strong>xmarebiT 1839-1840 wlebSi mcxeTis<br />
sveticxovlis unikaluri mxatvroba gadmoiRo <strong>da</strong> mari broses peterburgSi gaugzavna.<br />
am unikaluri masalis brosesaTvis ga<strong>da</strong>cemis faqtebi farTod aisaxa ori TvalsaCino<br />
mecnieris mimoweraSi. platon ioseliani brosesadmi gagzavnil araerT werilSi SeniSnavs,<br />
rom masalebis <strong>da</strong>gvianebiT miwodeba italieli mxatvris ugulisyurobis Sedegi<br />
iyo, ris gamoc ara erTxel moubodiSa did qarTvelologs.<br />
peterburgis samecniero akademiis erT-erT sxdomaze mari brosem qarTuli mxedruli<br />
Sriftis ori kompleqtis <strong>da</strong>mzadebis (msxvilis _ teqstebisaTvis <strong>da</strong> wvrilis _ SeniSvnebisTvis)<br />
sakiTxi <strong>da</strong>ayena. Sriftis Camosxma 1838 wlis <strong>da</strong>mdegs <strong>da</strong>srul<strong>da</strong>, manamde<br />
m. brose iZulebuli iyo Zveli, xucuri SriftiT esargebla.<br />
platon ioselianis saxels ukavSirdeba saqarTvelos Zveli qalaqebis kvleva. 1850<br />
wels man am sakiTxs calke wignic ki miuZRvna 2 .<br />
Tavis mxriv, mari brose amuSaveb<strong>da</strong> platon ioselianis mier wargzavnil unikalur<br />
masalas <strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva qarTuli xelnawerebis miseul axsnas uziareb<strong>da</strong> qarTvel mecniers<br />
<strong>da</strong> azrsac ekiTxebo<strong>da</strong>. mari broses xelnawerTa arqivSi aRmoCn<strong>da</strong>, agreTve, platon<br />
ioselianisgan miRebuli `farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis istoria“. mari brose qarTvel mecniers<br />
sTxov<strong>da</strong> Seeqmna maRali mecnieruli Rirebulebis naSromi, romelSic qarTvelTa<br />
mdi<strong>da</strong>ri istoriuli warsuli iqnebo<strong>da</strong> asaxuli. platon ioseliani gaecno berZenTa <strong>da</strong><br />
romaelTa cnobebs saqarTvelos Sesaxeb <strong>da</strong> Seqmna im droisTvis mniSvnelovani <strong>Sromebi</strong><br />
qarTvelTa wamomavlobaze, eklesiis istoriaze, saqarTvelos istoriuli <strong>da</strong> geografiuli<br />
aRwera. 1867 wels gagzavnili werili<strong>da</strong>n Cans, rom platon ioselianma cnobil mecniers<br />
Tavisi naSromi `cxovreba mefisa giorgi mecametisa“ 3 gaugzavna, sTxov<strong>da</strong> am na-<br />
Sroms gascnobo<strong>da</strong> <strong>da</strong> sqolioebi Seevso, xolo Semdeg peterburgSi myofi ioane gruzinskisTvis<br />
ga<strong>da</strong>eca. platon ioselianis TxovniT, mari brosem es naSromi waikiTxa, SeniSvnebi<br />
<strong>da</strong>urTo <strong>da</strong> peterburgis akademias ga<strong>da</strong>sca. 1867 wlis 17 maiss gagzavnili weriliT,<br />
naSromis Sesaxeb man sakuTari azri gauziara qarTvel mecniers: `gmadlob <strong>da</strong>uviwyeblobisaTvis:<br />
Tqveni wigni rom momivi<strong>da</strong>, vTxove muzeumSi xelnaweri Tqveni, `aRwera<br />
Zvelisa saqarTveloisa“ <strong>da</strong> guSin warvadgine akademiis krebaSi. moewona prezidentsa <strong>da</strong><br />
Clenebsa vedreba Tqveni <strong>da</strong> neba misces samaradiso sekretarsa gagzavnad QTqvenTvis<br />
namduili Tqvenisa Sromisa... mixarian di<strong>da</strong>T, rom <strong>da</strong>giweriaT sruli istoria ukanaskneli<br />
mefisa giorgisi. Cven WeSmaritebasa vicnobT ZlivRa naxevramdin, <strong>da</strong> Tqven qarTveli,<br />
TvaliT TvisiT mnaxveli yovlisa SemTxvevisa, un<strong>da</strong> gamoacxadoT saqme, rogorc<br />
iyo...“ 4 platon ioselianis aRniSnuli naSromiT <strong>da</strong>interesdnen peterburgSi myofi batobatoniSvilebic.<br />
misi gamocema ioane grigoris Ze gruzinskim ikisra, Tumca wignis<br />
<strong>da</strong>beWdva <strong>da</strong>gvian<strong>da</strong>. Txzulebis nawyveti pirvelad 1879 wels Jurnal `iveria“-Si<br />
<strong>da</strong>ibeW<strong>da</strong>, romelic Semdeg calke wignad zaqaria WiWinaZem gamosca, xolo 1936 wels<br />
dednis mixedviT, akaki gawerelias mier Sesavali werilebiT, re<strong>da</strong>qciiT <strong>da</strong> SeniSvnebiT<br />
gamoica. naSromSi mocemuli faqtebi <strong>da</strong> mecnieruli mosazrebebi dResac<br />
angariSgasawevia.<br />
1 s. yubaneiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 161.<br />
2 П. Иоселиани, Города сушествовавшие и существующие в Грузии (Тифлис, 1850).<br />
3 p. ioseliani, cxovreba mefisa giorgi mecametisa, a. gawerelias Sesavali werilebiT, re<strong>da</strong>qciiTa <strong>da</strong><br />
SeniSvnebiT (Tbilisi, 1936).<br />
4 s. yubaneiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 201.<br />
18
miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom garkveuli mizezebis gamo, platon ioselianis <strong>Sromebi</strong> cenzuris<br />
qveS eqceo<strong>da</strong>, istoriuli procesebis miseuli xedva dResac aqtualuria. istorias<br />
igi RvTiuri nebis gamovlenad miiCnev<strong>da</strong>. aRsaniSnavia misi <strong>da</strong>intereseba sazRvargareT<br />
<strong>da</strong>culi saeklesio literaturis <strong>da</strong> wyaroebis SeswavliT 1 .<br />
peterburgSi arsebuli masalebis <strong>da</strong>muSavebis Semdeg mari brosem ga<strong>da</strong>wyvita, gacnobo<strong>da</strong><br />
im Zeglebs, romlebic ruseTis Zvel, sataxto qalaq moskovSi inaxebo<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>c<br />
XVIII saukunis <strong>da</strong>mdegi<strong>da</strong>n qarTvelTa ramdenime kolonia arsebob<strong>da</strong>. 1838 wels is samecniero<br />
mivlinebiT moskovSi Cavi<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>c erTi Tve (1838 wlis 25 ivlisi-25 agvisto) <strong>da</strong>hyo.<br />
igi gaecno moskovSi mcxovreb qarTvelTa ojaxebSi aRmoCenil sabuTebs, romelic<br />
SemdegSi peterburgis samecniero akademiam SeiZina. m. brosem <strong>da</strong>aTvaliera qarTvelTa<br />
mier moskovSi aSenebuli sami eklesia, Sekriba cnobebi iqve <strong>da</strong>culi iveriis RvTismSoblis<br />
xatis Sesaxeb <strong>da</strong> qarTvelTa <strong>da</strong> somexTa saflavebi<strong>da</strong>n warwerebi gadmoiRo. moskovSi<br />
yofnisa <strong>da</strong> muSaobis dros mas <strong>da</strong>xmarebas uwev<strong>da</strong> petre qebaZe, romelmac akademias<br />
didi samsaxuri gauwia Zvel xelnawerTa SeZenaSi 2 .<br />
1838 wels moskovSi samecniero mivlinebisas, mari brosem moskovis universitetis<br />
studenti zaqaria falavandiSvili gaicno 3 . peterburgSi <strong>da</strong>brunebis Semdeg mari brosem,<br />
imave wlis 23 agvistos, Tavis axal nacnobs werili miswera, sa<strong>da</strong>c auwyeb<strong>da</strong>, rom<br />
frangul enaze gamosacemad amzadeb<strong>da</strong> vaxuSti batoniSvilis naSroms: `aRwera samefosa<br />
saqarTvelosa“ <strong>da</strong> cnobebis Segroveba sTxova mas. maTi samecniero mimowera xSiri iyo.<br />
moskovis universitetSi swavlis <strong>da</strong>srulebis Semdeg, zaqaria falavandiSvili 1841<br />
wlis ianvarSi TbilisSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. imave wels mari brosem <strong>da</strong>viT CubinaSvilTan <strong>da</strong> z.<br />
falavandiSvilTan erTad `vefxistyaosani“ gamosca, romlis gacnobasa <strong>da</strong> Seswavlaze<br />
jer kidev safrangeTSi yofnisas didi Sroma gaswia.<br />
<strong>XI</strong>X saukunis <strong>da</strong>sawyisSi saqarTvelo ruseTis imperiis Semadgeneli nawili iyo.<br />
qarTuli kulturis propagan<strong>da</strong> evropaSi ZiriTa<strong>da</strong>d rusuli enis meSveobiT xdebo<strong>da</strong>.<br />
saqarTveloSi <strong>da</strong>fuZn<strong>da</strong> araerTi rusulenovani samecniero Tu samecniero-popularuli<br />
organo. platon ioseliani 1844 wels gazeT `zakavkazskii vestnik~-is re<strong>da</strong>qtorad <strong>da</strong>iniSna.<br />
mas savsebiT gacnobierebuli hqon<strong>da</strong> kavkasiaSi rusuli perioduli gamocemis re<strong>da</strong>qtoris<br />
pasuxismgebloba. gazeTis furclebze gamoqveynebuli werilebiT igi rusulenovani<br />
mkiTxvelisTvis saqarTvelos istoriis <strong>da</strong> qarTuli kulturis propagan<strong>da</strong>s<br />
cdilob<strong>da</strong>. platon ioselians axlo urTierToba hqon<strong>da</strong> kavkasiis mefisnacval graf mixeil<br />
simonis Ze voroncovTan. mixeil voroncovis Tanamdebobi<strong>da</strong>n wasvlis Semdeg, misma<br />
Semcvlelma n. muraviovma, 1855 wlis 21 ivliss vasil bebuTovis proeqti <strong>da</strong>amtkica<br />
<strong>da</strong> gazeTi `zakavkazzskii vestnik~-i adgilobrivi mTavrobis oficialur gazeT `kavkaz-<br />
Tan“ miaerTa, romlis re<strong>da</strong>qtori, samoqalaqo kancelariis moxele verderevski gax<strong>da</strong> 4 .<br />
platon ioseliani samsaxuris gareSe <strong>da</strong>rCa. igi mTel Tavis dros istoriuli dokumentebis<br />
Segrovebas uTmob<strong>da</strong>.<br />
platon ioselianisa <strong>da</strong> mari broses interesTa erToblioba, kerZod, qarTuli si-<br />
Zveleebis Seswavla, safuZvlad <strong>da</strong>edo maT Semdgom samecniero saqmianobas. platon ioselianis<br />
mier Segrovilma masalebma <strong>da</strong> qarTulma xelnawerebma, eklesia-monastrebi<strong>da</strong>n<br />
gadmowerilma sigel-gujrebma, didi <strong>da</strong>xmareba gauwia mari broses, romelmac rusul<br />
enaze <strong>da</strong>wera saqarTvelos istoria (Очерк критической историй Грузий). naSromi mari broses<br />
30 wliani <strong>da</strong>uRalavi Sromis Sedegi iyo.<br />
mari brose cdilob<strong>da</strong> amierkavkasiaSi gamgzavrebas, raTa pira<strong>da</strong>d gascnobo<strong>da</strong> qar-<br />
Tul kulturas. am sakiTxTan <strong>da</strong>kavSirebiT man Tavis megobar nikoloz xanikovs werili<br />
gaugzavna, romelic imxanad, TbilisSi, mefisnacvalTan diplomatiur rangSi samuSaod<br />
iyo ganwesebuli 5 . xanikovma mixeil voroncovs auwya m. broses kavkasiaSi mogzaurobis<br />
survili. m. voroncovi <strong>da</strong>interes<strong>da</strong> frangi mecnieris ga<strong>da</strong>wyvetilebiT <strong>da</strong> uzrunvelhyo<br />
misi mogzauroba mTeli erTi wlis ganmavlobaSi. 1847 wlis 1 agvistos m. brose<br />
1 x. qoqraSvili, platon ioseliani _ saeklesio istoriis mkvlevari (zogadi mimoxilva), axali <strong>da</strong> uaxlesi<br />
istoriis sakiTxebi, 1(7) (Tbilisi, 2010), gv. 42.<br />
2 E. Khochtaria-Brosset, S. Andrieu, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv.117.<br />
3 G. Bouatchidzé, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 94.<br />
4 g. saiTiZe, platon ioseliani _ re<strong>da</strong>qtori, publicisti (<strong>da</strong>badebis 200 wlis gamo), axali <strong>da</strong> uaxlesi<br />
istoriis sakiTxebi, 1(7) (Tbilisi, 2010), gv. 29.<br />
5 E. Khochtaria-Brosset, S. Andrieu, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 126.<br />
19
sankt-peterburgi<strong>da</strong>n gamoemgzavra. kavkasiis mefisnacvalma mixeil voroncovma Rirseuli<br />
<strong>da</strong>xvedra mouwyo peterburgi<strong>da</strong>n Camosul saxelganTqmul frang mecniers.<br />
1847 wlis 19 agvistos m. brose TbilisSi Cavi<strong>da</strong> <strong>da</strong> pira<strong>da</strong>d gaicno platon ioseliani,<br />
romelmac gidoba gauwia frang mecniers saqarTvelos kuTxeebis monaxulebisas.<br />
Tavis mxriv, egzarqosma isidoremac miiRo mari brose, romelic egzarqoss Tavisi mogzaurobis<br />
samecniero miznebze esaubra. saqarTvelos sxva<strong>da</strong>sxva kuTxeSi mogzaurobisas<br />
broses agondebo<strong>da</strong> vaxuSti batoniSvilis mier aRwerili adgilebi. 1847 wlis 5 seqtembers<br />
brosem metexis eklesia moinaxula, 7 seqtembers mcxeTa, 9 seqtembers Sio mRvimis<br />
monasters ewvia, 17 seqtembers Telavs, moinaxula alaverdis monasteri, aseve axalcixe.<br />
platon ioseliani mari broses mcxeTis <strong>da</strong>saTvaliereblad gahyva <strong>da</strong> mas epigrafikuli<br />
<strong>da</strong> arqeologiuri xasiaTis uZvirfasesi masala gaacno. mcxeTis monaxuleba platon ioselians<br />
SemTxveviT ar ga<strong>da</strong>uwyvetia. man ico<strong>da</strong>, rom mcxeTaSi mravali Seuswavleli Zegli<br />
iyo 1 . frangma mecnierma moiara imereTi, samegrelo, afxazeTi biWvinTamde, leCxumi,<br />
svaneTi, raWa. sakmaod didi dro moandoma gelaTis siZveleTa Seswavlas. amierkavkasia-<br />
Si igi TerTmeti Tve gaCer<strong>da</strong>. Svidi Tve man saqarTvelos istoriuli kuTxeebis monaxulebas,<br />
<strong>da</strong>narCeni dro ki sxva<strong>da</strong>sxva Zeglebis <strong>da</strong> eklesiebis gacnobas, gansakuTrebiT ki<br />
sino<strong>da</strong>luri kantoris mdi<strong>da</strong>ri siZveleTsacavis Seswavlas moandoma. kavkasiaSi mogzaurobis<br />
dros, mari broses uamravi masala ga<strong>da</strong>sces kerZo pirebma, ramac peterburgis akademiis<br />
qarTuli arqeologiuri koleqciebiT Sevseba-gamdidrebas Seuwyo xeli. saqar-<br />
TveloSi muSaobis dros mari broses didi <strong>da</strong>xmareba aRmouCina m. xanikovma, romelmac<br />
mecniers Tavisi bina <strong>da</strong>uTmo, ga<strong>da</strong>sca TeTri wyaros (aRbulaRis) jvari-patiosanis, wyarosTavis<br />
<strong>da</strong> sxva eklesiebis metad saintereso sabuTebi. frangi mecnierisTvis <strong>da</strong>xmarebis<br />
aRmoCenis mizniT, 1848 wels igi pira<strong>da</strong>d gaemgzavra anisSi, sai<strong>da</strong>nac musulmanur<br />
warweraTa mniSvnelovani koleqcia wamoiRo <strong>da</strong> saTanado ganmartebebiTurT mari broses<br />
ga<strong>da</strong>sca. atensa <strong>da</strong> gorijvarSi mogzaurobisas mari broses megzuroba dimitri meRvineTuxucesma<br />
gauwia 2 . igi Tan axl<strong>da</strong> mecniers mazris Crdilo nawilis xangrZlivi <strong>da</strong>Tvalierebis<br />
dros <strong>da</strong> imdenad gaerkva ruseTis akademiis mier <strong>da</strong>saxul amocanebSi, rom SemdegSi<br />
<strong>da</strong>moukideblad axerxeb<strong>da</strong> im adgilebis gamokvlevas, romelTa naxva m. brosem ver moaswro.<br />
saqarTveloSi mogzaurobis Semdeg, 1847 wels, mari brosem gamoaqveyna werili `saqarTvelos<br />
warsulis ZeglTa Seswavlis aucilebloba <strong>da</strong> saSualebani~ 3 . werilSi mari<br />
brose aRniSnavs im didi <strong>da</strong>xmarebis Sesaxeb, romelic platon ioselianma mas saqarTveloSi<br />
mogzaurobis dros gauwia. am ori mecnieris mosazrebebi zogjer erTmaneTs ar<br />
emTxveo<strong>da</strong>. ase magaliTad, mari broses mier gamocemul `qarTlis cxovrebis“ meeqvse<br />
<strong>da</strong>matebaSi, igi Seexo qarTlSi asurel mamaTa Semosvlis sakiTxs. platon ioselianis<br />
azriT, es V saukuneSi un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo. mari brosem ki es faqti VI saukuniT <strong>da</strong>aTari-<br />
Ra. misi mosazreba swori aRmoCn<strong>da</strong>. asurel mamaTa qarTlSi Semosvla dResac VI saukuniT<br />
TariRdeba 4 .<br />
mari broses samecniero saqmianoba mraval qarTvel moRvawesTan akavSireb<strong>da</strong>, saqar-<br />
TveloSi maTTan kavSirs platon ioselianis meSveobiT axerxeb<strong>da</strong>. didi megobroba akav-<br />
Sireb<strong>da</strong> qarTvel poetTan, samxedro <strong>da</strong> sazogado moRvawesTan aleqsandre WavWavaZesTan<br />
(1786-1846 ww.). Tavis mxriv, maT saerTo nacnoboba akavSireb<strong>da</strong>T frang diplomat leteliesTan,<br />
aseve gambasTan, TbilisSi safrangeTis konsulTan, romelic aris avtori naSromisa:<br />
`mogzauroba saqarTveloSi“. aleqsandre WavWavaZe <strong>da</strong> mari brose <strong>da</strong>uswreblad<br />
icnobdnen erTmaneTs, Sexvedris saSualeba ki maT arasodes hqoniaT, Tumca sakuTar azrebs<br />
uziarebdnen erTmaneTs, maT Soris Suamavloba platon ioselianma ikisra. aleqsandre<br />
WavWavaZes ekuTvnis naSromi: `saqarTvelos mokle istoriuli narkvevi <strong>da</strong> mdgomareoba<br />
1801 wli<strong>da</strong>n 1831 wlamde“. platon ioselianma auwya peterburgSi myof frang mecniers<br />
qarTveli mwerlis gar<strong>da</strong>cvalebis ambavi, romelic tragikulad <strong>da</strong>iRupa TbilisSi 1846<br />
wlis 18 noembers.<br />
1845 wlis 26 ianvars gagzavnil werilSi platon ioseliani broses Tavisi axalgazr<strong>da</strong><br />
megobrisa <strong>da</strong> kolegis zaqaria falavandiSvilis moulodneli gar<strong>da</strong>cvalebis amb-<br />
1 m. broses werili z. WiWinaZisadmi, iveria, #27 (1902), gv. 18.<br />
2 iqve, gv. 128.<br />
3 М. Броссе, О необходимости и способахъ изучать памятники старины Грузии (Тифлис, 1847), стр. 130.<br />
4 T. zarnaZe, mari broses samecniero kontaqtebi qarTvel moRvaweebTan, kavkasiologiis saerTaSoriso samecniero-kvleviTi<br />
<strong>institutis</strong> perioduli organo amirani, #10 (Tbilisi, 2004), gv. 44-45.<br />
20
avs atyobinebs. werili adresatTan ver moxv<strong>da</strong>, radgan brose im periodSi samSobloSi<br />
imyofebo<strong>da</strong> janmrTelobis gauaresebis gamo 1 . peterburgSi <strong>da</strong>brunebisas, 1845 wlis 30 seqseqtembers,<br />
mari brosem werili gaugzavna platon ioselians, sa<strong>da</strong>c gamoTqmuli iyo<br />
sinanuli im tkivilis gamo, rac mas zaqaria falavandiSvilis moulodnelma gar<strong>da</strong>cvalebam<br />
miayena.<br />
platon ioselians sicocxlis bolomde ar Seuwyvetia samecniero TanamSromloba<br />
frang mecnierTan. Tavis mxriv, mari brose mas ruseTis akademiis gamocemebs ugzavni<strong>da</strong>,<br />
aseve recenziebs wer<strong>da</strong> mis Sromebze. mari broses TxovniT <strong>da</strong> uSualo SuamdgomlobiT<br />
platon ioselianma sinodis kantoris arqivSi muSaobis ufleba moipova, sa<strong>da</strong>c man 400-<br />
mde uZvelesi dokumenti gaarCia, Seiswavla <strong>da</strong> or tomad gamosca.<br />
platon ioseliani gar<strong>da</strong>icvala 1875 wlis 15 noembers, sakuTar <strong>da</strong>badebis dReze,<br />
66 wlis asakSi. am samwuxaro faqts er-erTi pirveli gazeTi `droeba“ gamoexmaura 2 .<br />
platon ioselians mari brosesTan erTad didi wvlili miuZRvis Zveli qarTuli<br />
literaturis Zeglebis Seswavlasa <strong>da</strong> gamocemaSi. platon ioseliani Tavisi mecnieruli<br />
kvlevis Sedegebs aqveyneb<strong>da</strong> Semdeg gamocemebSi: saxalxo ganaTlebis saministros<br />
Jurnali, Sinagan saqmeTa saministros Jurnali, JurnalebSi: `kavkasia“ <strong>da</strong> `kavkasiuri<br />
kalen<strong>da</strong>ri“. Tavis mxriv, mari brosem ara erTi naSromi uZRvna saqarTvelos istoriis,<br />
arqeologiis, numizmatikis sakiTxebs. man frangulad Targmna <strong>da</strong> 1849-1958 wlebSi 7 tomad<br />
gamoca `qarTlis cxovreba“ 3 , vaxuSti batoniSvilis `istoriis“ geografiuli nawili,<br />
sexnia CxeiZis, papuna orbelianisa <strong>da</strong> oman xerxeuliZis istoriuli Txzulebebi,<br />
komentarebiT <strong>da</strong> SeniSvnebiT. misi <strong>da</strong>uRalavi Sromis <strong>da</strong>gvirgvineba iyo `saqarTvelos<br />
istoria“, romlis I tomi 1848 wels gamoica. broses am naSromze muSaoba sikvdilamde<br />
ar Seuwyvetia. 1851 wli<strong>da</strong>n mari brose aqtiurad monawileob<strong>da</strong> ruseTis saimperatoro<br />
arqeologiuri sazogadoebis muSaobaSi, romlis wevra<strong>da</strong>c 1852 wli<strong>da</strong>n iricxebo<strong>da</strong>, xolo<br />
1859-1867 wlebSi aRniSnuli sazogadoebis aRmosavleTis seqciis gamge iyo. 1879<br />
wlis 6 ivniss igi ukanasknelad <strong>da</strong>eswro peterburgis akademiis istoriul-filologiuri<br />
ganyofilebis sxdomas. janmrTelobis gauaresebis gamo, mecnieri safrangeTSi gaemgzavra,<br />
sa<strong>da</strong>c sami Tvis Semdeg, 1880 wlis 3 seqtembers, 78 wlis asakSi gar<strong>da</strong>icvala.<br />
platon ioseliani m. brosesadmi gagzavnil werilebSi xSirad ruseTis mecnierebaTa<br />
akademias gulgrilobaSi a<strong>da</strong>naSaulebs. erT-erT werilSi igi wers: `akademias,<br />
etyoba ara aqus survili qarTulisa ambebisa <strong>da</strong> uguloTac aris _ ese sazogado hazria<br />
<strong>da</strong> WeSmariti“ 4 .<br />
mari brose, marTalia, ruseTis mecnierebaTa akademiis <strong>da</strong>kveTiT muSaob<strong>da</strong> <strong>da</strong> bunebrivia,<br />
am qveynis interesebs ver uRalateb<strong>da</strong>, magram mas zogjer seriozuli kamaTi mosdio<strong>da</strong><br />
TviT rus mkvlevrebTan. ase magaliTad, rusma orientalistma, peterburgis universitetis<br />
arabuli enis profesorma senkovskim gamoaqveyna werili: `zogierTi eWvi qarTvelTa<br />
istoriis Sesaxeb“, romlSic man sa<strong>da</strong>vo gaxa<strong>da</strong> qarTvelTa TviTmyofadobac ki<br />
<strong>XI</strong>I saukunemde. mari brosem, istoriul dokumentebze <strong>da</strong>yrdnobiT, sagangebo werilSi<br />
senkovskis mier gamoTqmuli eWvebis usafuZvloba mecnierulad <strong>da</strong>amtkica.<br />
ori TvalsaCino moRvawis _ platon ioselianisa <strong>da</strong> mari broses samecniero Tanam-<br />
Sromlobam didi samsaxuri gauwia, rogorc saqarTvelos istoriis mkvlevarT, aseve qarTuli<br />
kulturis <strong>da</strong> siZveleebis sazRvargareT popularizacias.<br />
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
1. m. broses werili z. WiWinaZisadmi, iveria, #27 (tfilisi, 1902).<br />
2. droeba, 18 noemberi (tfilisi, 1875).<br />
3. r. do<strong>da</strong>Svili, mari brose _ qarTuli mwerlobis mkvlevari (Tbilisi, 1962).<br />
1 G. Bouatchidzé, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 95.<br />
2 droeba, 18 noemberi, (tfilisi, 1875).<br />
3 M. Brosset, Histoire de la Géorgie depuis l‟ antiquité jusqu‟au <strong>XI</strong>X siècle, volume I-VII (Saint-Pétersbourg, 1848-1858).<br />
4 s. yubaneiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 192.<br />
21
4. T. zarnaZe, mari broses samecniero kontaqtebi qarTvel moRvaweebTan, kavkasiologiis<br />
saerTaSoriso samecniero-kvleviTi <strong>institutis</strong> perioduli organo amirani, #10 (2004).<br />
5. p. ioseliani, cxovreba mefisa giorgi mecametisa, akaki gawerelias Sesavali werilebiT,<br />
re<strong>da</strong>qciiTa <strong>da</strong> SeniSvnebiT (Tbilisi, 1936).<br />
6. p. ratiani, epizodebi platon ioselianis moRvaweobi<strong>da</strong>n, sabWoTa qali, #2 (Tbilisi,<br />
1976).<br />
7. g. saiTiZe, platon ioseliani _ re<strong>da</strong>qtori, publicisti (<strong>da</strong>badebis 200 wlis gamo),<br />
axali <strong>da</strong> uaxlesi istoriis sakiTxebi, 1(7) (Tbilisi, 2010).<br />
8. saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis enciklopediuri leqsikoni, avtor-Semdgenelni:<br />
e. gabiZaSvili, m. mamacaSvili, a. RambaSiZe (Tbilisi, 2007).<br />
9. i. tabaRua, mari broses nakvalevze, droSa, #2 (Tbilisi, 1965).<br />
10. x. qoqraSvili, platon ioseliani _ saeklesio istoriis mkvlevari (zogadi mimoxilva),<br />
axali <strong>da</strong> uaxlesi istoriis sakiTxebi, 1(7) (Tbilisi, 2010).<br />
11. s. yubaneiSvili, platon ioselianis werilebi akademikos mari brosesadmi, SoTa<br />
rusTavelis saxelobis baTumis saxelmwifo samaswavleblo <strong>institutis</strong> samecniero<br />
<strong>Sromebi</strong>s krebuli, wigni pirveli (baTumi, 1941).<br />
12. g. SaraZe, evgeni bolxovitinovi _ pirveli rusi rusTvelologi (Tbilisi, 1978).<br />
13. z. WiWinaZe, platon ioseliani (Tbilisi, 1893).<br />
14. S. xanTaZe, mari brose (istoriografiuli narkvevi) (Tbilisi, 1966).<br />
15. xelnawerTa erovnuli centri, mari broses arqivi, saqme #72, 77, 80, 82, 87, 88, 97, 111,<br />
164.<br />
16. e. xoStaria-brose, akademikos mari broses saarqivo memkvidreoba, literaturuli<br />
saqarTvelo (Tbilisi, 2002).<br />
17. cxovreba petre iberisa, asuruli re<strong>da</strong>qcia germanuli<strong>da</strong>n Targmna <strong>da</strong> ganmartebiTi<br />
saZieblebi <strong>da</strong>urTo i. lolaSvilma (Tbilisi, 1988).<br />
18. x. jorbenaZe, dimitri baqraZis <strong>da</strong> mari broses samecniero urTierTobisaTvis, kavkasiologiis<br />
saerTaSoriso samecniero-kvleviTi <strong>institutis</strong> perioduli organo amirani,<br />
#8 (Tbilisi, 2003).<br />
19. А. Барамидзе, Д. Ватейшвили, П. И. Иоселиани, Очерк жизни и научно-общественной деятельности<br />
(Тбилиси, 1978).<br />
20. G. Bouatchidzé, La vie de Marie Brosset, édition du Petit Véhicule (Nantes, 1996).<br />
21. М. Броссе, О необходимости и способахъ изучать памятники старины Грузии (Тифлис, 1847).<br />
22. M. Brosset, Chronique Géorgienne publieé par la Societé royale asiatique de France (Paris, 1830).<br />
23. M. Brosset, Rapport sur un voyage archéologique exécuté <strong>da</strong>ns la Géorgie et <strong>da</strong>ns l‟ Arménie en 1847-1848,<br />
publieé par l‟ Académie impérial des sciences (Saint-Pétersbourg, 1851).<br />
24. M. Brosset, Additions et éclaircissement a l‟Histoire de la Géorgie publieé par l‟ Académie impérial des<br />
sciences (Saint-Pétersbourg, 1851).<br />
25. M. Brosset, Histoire de la Géorgie depuis l‟ antiquité jusqu‟au <strong>XI</strong>X siècle, volume I-VII (Saint-Pétersbourg,<br />
1848-1858).<br />
26. Житие Петра Ивера, царевича-подвижника и епископа Маиюмского V века, Православный<br />
палестинский сборник, XVI (1896).<br />
27. П. Иоселиани, Мцхетский храмъ въ Грузии, журнал министерства народнаго просвъщения, XXXVI (С-<br />
Петербургъ, 1842).<br />
28. П. Иоселиани, Описание древностей города Тифлиса (Тифлис, 1866).<br />
29. П. Иоселиани, Путевые записки от Тифлиса до Ахталы (Тифлис, 1850).<br />
30. П. Иоселиани, Города сушествовавшие и существующие в Грузии (Тифлис, 1850).<br />
31. E. Khochtaria-Brosset, S. Andrieu, Marie-Felicité Brosset, Bibliographie (frangul <strong>da</strong> qarTul<br />
enebze) (Tbilissi, 1999).<br />
32. Н. Махарадзе, Платон Иоселиани В `Закавказском Вестнике“, Вопросы теории и истории журналистики<br />
(Тбилиси, 1974).<br />
33. Сто замечательных финов, калейдоскоп биографии, ред. Тимо Вихавайнем, пер. с финск. И. М.<br />
Соломеща, общества финской литературы (Хельсинк, 2004).<br />
22
LELA SARALIDZE<br />
Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />
Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />
FROM THE HISTORY OF THE COOPERATION<br />
OF PLATON IOSELIANI AND MARIE BROSSET<br />
The given work is about the scientific cooperation of the famous Georgian public figure, theologian and literary<br />
man _ Platon Ioseliani with well-known French scientist- Marie Brosset. Since 1838 Platon Ioseliani and Marie<br />
Brosset were actively exchanging letters on the problems of the history of Georgia. Platon Ioseliani greatly valued<br />
Marie Brosset‟s contribution in the study of Georgian antiquities and was providing him with old manuscripts.<br />
Professor Solomon Kubaneishvili published in 1941 correspondence of Platon Ioseliani and Marie Brosset. Lately,<br />
in his book `The Life of Marie Brosset~ Gaston Buachidze published the same correspondence in French in Paris.<br />
In the given work it is underscored that Marie Brosset studied and worked on the unique materials sent by<br />
Platon Ioseliani. He shared with Georgian scientist his own explanations of the Georgian manuscripts and used to<br />
ask what Platon Ioseliani‟s viewpoints were about them. Platon Ioseliani‟s and Marie Brosset‟s scientific interests,<br />
mainly the study of Georgian antiquities became the basis of their future scientific cooperation. The materials that<br />
were gathered by Platon Ioseliani and Georgian manuscripts, deed charters written from the churches and monasteries<br />
where they were preserved, did a great service to Marie Brosset who wrote a history of Georgia in Russian<br />
(`Reviews of Critical History of Georgia~).<br />
In August 19, in 1847 Marie Brosset arrived in Tbilisi and met Platon Ioseliani for the first time. Platon Ioseliani<br />
was guiding and showing the foreign scientist historical regions of Georgia. On his turn the governor-general<br />
of the Caucasus-Vorontsov met famous French scientist who arrived in Tbilisi from Peters-Burg with honor. Scientific<br />
interests made Marie Brosset to be in touch with many Georgian public figures. It was Platon Ioseliani who connected<br />
Marie Brosset with them. Marie Brosset had a great friendship with Georgian poet, military and public figure<br />
– Aleksandre Chavchavadze (1786-1848). On their turn both of them had friendship with French diplomat Letellier,<br />
with Jaques Francois Gamba, with a consul of France in Tbilisi who is an author of the work: `The Travel in<br />
Georgia~. Aleksandre Chavchavadze and Marie Brosset had never met each other, but were exchanging their opinions<br />
with the help of Platon Ioseliani.<br />
Platon Ioseliani together with Marie Brosset contributed greatly in studding and editing of the old Georgian<br />
liturgical monuments. The cooperation of these two outstanding figures served greatly both the researchers of the<br />
history of Georgia as well as the popularization of the Georgian culture and antiquities abroad.<br />
23
dodo WumburiZe<br />
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />
ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />
platon ioseliani giorgi saakaZis Sesaxeb<br />
Tumca am werilis mTavari mizania giorgi saakaZis pirovnebaze platon ioselianis<br />
Tvalsazrisis gadmocema <strong>da</strong> Sefaseba, oriode sityviT ar SeiZleba ar aRvniSnoT is didi<br />
vnebaTaRelva, rasac es Tema iwvevs ara marto dRes, aramed im droi<strong>da</strong>n, rodesac qarTulma<br />
sazogadoebam gaicno <strong>da</strong> <strong>da</strong>inaxa am a<strong>da</strong>mianis naRvawi. es ki XVII saukuneSive<br />
mox<strong>da</strong>, <strong>da</strong>vac am droi<strong>da</strong>n gaCaR<strong>da</strong>. saakaZe Zul<strong>da</strong>T <strong>da</strong> uyvar<strong>da</strong>T, xan moRalated, xan saqarTvelos<br />
mxsnelad miaCn<strong>da</strong>T, mis pirovnebas, dro<strong>da</strong>dro xan aRazevebdnen, xanac lan-<br />
ZRavdnen, politikuri viTareba am procesebze pir<strong>da</strong>pir moqmedeb<strong>da</strong> <strong>da</strong> saakaZis saxec am<br />
fonze gaiazrebo<strong>da</strong>. ruseTis samsaxurSi erTgulad Camdgar platon ioseliansac mouwia<br />
sakuTari <strong>da</strong>mokidebulebis asaxva saxelganTqmuli qarTveli sardlisadmi im istoriul<br />
narkvevSi, romelsac aseve politikuri <strong>da</strong>tvirTva hqon<strong>da</strong>.<br />
saqarTvelos istoriaSi gamoCenil pirovnebaTa Soris, giorgi saakaZe erTaderTi<br />
a<strong>da</strong>miani ar aris, visi moRvaweobis Sefasebac azrTa sxva<strong>da</strong>sxvaobas iwvevs. platon ioselians<br />
moux<strong>da</strong> sakuTari azris gamoTqma ori iseTi a<strong>da</strong>mianis Sesaxeb, romelTa fenomeni<br />
mravaljer yofila gansjis sagani <strong>da</strong> xSirad qarTvel moRvaweTa mier xotbaSesxmulic<br />
<strong>da</strong> gakicxulic. eseni arian _ Teimuraz pirveli <strong>da</strong> giorgi saakaZe. saakaZisadmi<br />
ioselianis <strong>da</strong>mokidebuleba orive am naSromi<strong>da</strong>n Cans, radganac am ori istoriuli pirovnebis<br />
cxovreba mtkiced <strong>da</strong> sabediswerod ga<strong>da</strong>ejaWva erTmaneTs.<br />
platon ioselianis Sroma, romelsac erqva _ `didi mouravi giorgi saakaZis cxovreba~,<br />
<strong>da</strong>ibeW<strong>da</strong> 1848 wels, TbilisSi, mefisnacvlis kancelariaSi 1 . aqve <strong>da</strong>ibeW<strong>da</strong> platon<br />
ioselianis mier 1853 wels gamocemuli arCilis poema `Teimurazisa <strong>da</strong> rusTvelis gabaaseba~.<br />
mecnierma poemis mxolod nawili gamosca saxelwodebiT _ `cxovreba mefisa Teimuraz<br />
pirvelisa~, rasac sakuTari istoriul-literaturuli xasiaTis SeniSvnebi <strong>da</strong>ur-<br />
To. es gamocemac miZRvnilia mefisnacval mixeil voroncovisadmi 2 . am naSromTa koniunqturiT<br />
<strong>da</strong>R<strong>da</strong>smulobas Tun<strong>da</strong>c es faqtic a<strong>da</strong>sturebs. platon ioselians saakaZeze wignis<br />
<strong>da</strong>wera SeukveTa mouravis STamomavalma _ revaz dimitris-Ze Tarxan-mouravma. istorikosi<br />
SiSiT Sedgomia am <strong>da</strong>valebis Sesrulebas. `Tqven isurveT gqono<strong>da</strong>T Tqveni<br />
winapris, didi mouravis giorgi saakaZis istoria <strong>da</strong> ar SeuSindiT im fiqrs, rom saqar-<br />
Tvelos matianeebSi esoden ganTqmuli misi saxeli <strong>da</strong>kavSirebulia sisxlian saqmeTa<br />
sazarel mogonebebTan~, _ ase iwyeba naSromis Sesavali nawili. is pirobas aZlevs <strong>da</strong>mkveTsa<br />
<strong>da</strong> sazogadoebas, rom utyuari sabuTebiT ityvis simarTles <strong>da</strong> obieqturad Seafasebs<br />
am aviT <strong>da</strong> kargiT gamorCeul istoriul pirovnebas. `<strong>da</strong>e Tqveni winapris bed-iRbalSi<br />
amoikiTxon bedi alkibiadesi, imdenadve didebuli rom iyo Tavisi saqmeebiT, ramdena<strong>da</strong>c<br />
pira<strong>da</strong>d ubeduri <strong>da</strong> cnan diadi saxeli aTeneli mTavarsardlisa, romelic ga-<br />
Wirvebas ganicdi<strong>da</strong> mis mierve amaRlebul <strong>da</strong> didebiT Semosil samSobloSi~. es ganacxadia<br />
im mkvlevrisa, vinc bevri sabuTi ipova saakaZis pirovnebis <strong>da</strong>debiTad Sesafaseblad,<br />
ris gamoc CaTvala igi usamarTlod Cagrulad <strong>da</strong> sakuTari xalxisgan <strong>da</strong>ufaseblad.<br />
<strong>da</strong>mkveTi rusuli samxedro aristokratiis rigebSi iyo, misi winapari didi mouravis<br />
msgavsad, bevr TanamemamulesTan erTad, Tavganwirulad emsaxurebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>mpyrobels<br />
<strong>da</strong> swored aseTi sabuTebis mokrebasa <strong>da</strong> saakaZis reabilitacias iTxov<strong>da</strong> misgan.<br />
avtors gamouyenebia qarTuli <strong>da</strong> ucxouri wyaroebi, kerZod, somxuri, sparsuli,<br />
Turquli, germanuli, franguli <strong>da</strong> sxva, yvelaze metad <strong>da</strong>yrdnobia XVII saukunis gamo-<br />
Cenili poetis _ ioseb Tbilelis istoriul poemas _ `didmouravians~ 3 . am poemis gamomcemelic<br />
Tavad iyo <strong>da</strong> SesavalSi wer<strong>da</strong> kidec, rom Tavisi TxzulebisaTvis `xelT<br />
aqvn<strong>da</strong>~ es nawarmoebi. SromisaTvis mas cota gvian <strong>da</strong>werili farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis is-<br />
1 p. ioseliani, didi mouravi giorgi saakaZis cxovreba, pirveli gamocema, Targmani rusuli<strong>da</strong>n (Tbilisi,<br />
1977), gv. 13-110.<br />
2<br />
q. cxa<strong>da</strong>Ze, platon ioseliani, Zveli qarTuli mwerlobis mkvlevarni (Tbilisi, 1986), gv. 39-57; l.<br />
gvaramaZe, platon ioseliani re<strong>da</strong>qtor-gamomcemeli, teqstologiis sakiTxebi, III (Tbilisi, 1971), gv. 138-<br />
174.<br />
3<br />
ioseb tfileli, `didmouraviani~ (Tbilisi, 1939), gv. 3-64.<br />
24
toria 1 <strong>da</strong> erekle pirvelis asulis _ mariam bagrationis XVII saukunis saqarTvelos<br />
istoriis Sesaxeb <strong>da</strong>werili saistorio Txzulebac gamouyenebia, romelic mis arqivTan<br />
erTad SemdegSi <strong>da</strong>ikarga. Tu XVII saukuneSi giorgi saakaZes xotbiT mosaven ioseb Tbilelis<br />
(1620-1688), farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis (1626-1696) <strong>da</strong> arCilis (1647-1713) Txzulebebi,<br />
XVIII saukuneSi ukve gamouCn<strong>da</strong> opozicia saakaZes imis gamo, rom Teimuraz I-is (1606-1660)<br />
memkvidreebi _ Teimurz II (1744-1760) <strong>da</strong> erekle II (1744-1798) aqtiur saxelmwifoebriv politikas<br />
atareben. amdenad, gaxSir<strong>da</strong> misi kritika <strong>da</strong> ufro metad ganmtkic<strong>da</strong> uaryofi-<br />
Ti sazogadoebrivi azri saakaZeze. es procesi Senel<strong>da</strong> <strong>da</strong> saakaZis reabilitacia <strong>da</strong>iwyo<br />
ruseTis mier saqarTvelos <strong>da</strong>pyrobis Semdeg. saakaZe CaiTvala erovnul gmirad, xolo<br />
qarTveli mefeebi ufro metad sakuTari xelisuflebis ganmadidebel <strong>da</strong> erTguli<br />
Tavadebis interesebis <strong>da</strong>mcvelebad, xalxis bedis arad Camgdeb pirovnebebad. qarTvel<br />
mefeTagan mxolod mcireni iyvnen gulmowyaleni (magaliTad, Tamari), romelTa saqmeebs<br />
axla rusi mwyalobeli imperatorebi <strong>da</strong> moxeleebi agrZelebdnen.<br />
gavixsenoT grigol orbelianis `sadRegrZelo<strong>da</strong>n~ imperatorisadmi miZRvnili sityvebi,<br />
sa<strong>da</strong>c poeti pirsisxlian nikoloz pirvels Tamaris saqmis gamgrZeleblad <strong>da</strong> saqarTvelos<br />
did moamaged miiCnevs... 2 <strong>da</strong> Tun<strong>da</strong>c platon ioselianis azri voroncovis<br />
`sasargeblod qarTvelTa~ moRvaweobis Sesaxeb. saakaZis fenomeni ruseTs Wirdebo<strong>da</strong> saqarTvelos<br />
ukeT <strong>da</strong>samorCileblad, un<strong>da</strong> ganmtkicebuliyo azri: qarTvelebi un<strong>da</strong> Cadgnen<br />
ruseTis samsaxurSi, amiT samSoblosac moemsaxurebian <strong>da</strong> erovnuli gmiris titulsac<br />
moipoveben iseve, rogorc es saakaZis SemTxvevaSi mox<strong>da</strong>.<br />
un<strong>da</strong> aRvniSnoT isic, rom xSirad Cvens istoriografiul mecnierebas ar aqvs sworad<br />
SerCeuli kriteriumi, romliTac un<strong>da</strong> moxdes pirovnebis Rvawlisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>msaxurebis<br />
Sefaseba. amosaval wertilad, albaT, miCneuli un<strong>da</strong> iqnes qarTuli saxelmwifoebriobis<br />
erTguleba, erTguleba im `Cveulebisaebr mamulisa svlisa~, anu qristianobisa <strong>da</strong><br />
im erovnuli tradiciebisa, rac ganamtkiceb<strong>da</strong> qarTul saxelmwifos. mag. xosro mirza,<br />
igive rostom mefe (1632-1658), xSirad xotbaSesxmulia Tavisi gawonasworebuli <strong>da</strong> loialuri<br />
politikis gamo <strong>da</strong> miviwyebulia misi sisxlismRvreli brZolebi qarTvelebis winaaRmdeg<br />
igive saakaZis periodSi, aseve, misi mavne zegavlena qarTveli xalxis erovnul<br />
cnobierebaze, sulier procesebze. es kriteriumi verc platon ioselianma monaxa, man,<br />
zoga<strong>da</strong>d <strong>da</strong>debiTad Seafasa giorgi saakaZe, Tumca misi moRvaweobis uaryofiTi mxareebic<br />
ar <strong>da</strong>umalavs.<br />
miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom istoriuli epoqac <strong>da</strong> uSualod <strong>da</strong>mkveTic (ramaz dimitris-<br />
Ze Tarxan-mouravi) istorikosisgan saakaZis erTmniSvnelovan (<strong>da</strong>debiT) Sefasebas elodnen,<br />
platon ioselianma es ar gaakeTa <strong>da</strong> Tavis istoriaSi ar <strong>da</strong>mala saakaZis mier Cadenili<br />
antierovnuli qmedebani <strong>da</strong> mas uaryofiTi <strong>da</strong>xasiaTebac misca, Tumca es ar aisaxa<br />
am gamoCenili istoriuli gmiris ioselianiseul zogad SefasebaSi.<br />
e. w. gaorebul pirovnebaTa fenomeni imdenad rTulia, imdenad winaaRmdegobrivi,<br />
rom istorikoss uWirs maTi adgilisa <strong>da</strong> rolis obieqturi Sefaseba sazogadoebis ganviTarebis<br />
amaTuim safexurze, ara<strong>da</strong>, rac un<strong>da</strong> didi undobloba <strong>da</strong> kritikuli <strong>da</strong>mokidebuleba<br />
iyos maT mimarT, interesi mainc Seunelebeli <strong>da</strong> ganuzomelia. Tu kvleva amgvari,<br />
anu obieqturi, istoriul faqtebsa <strong>da</strong> procesebis analizze <strong>da</strong>myarebuli ar iqneba,<br />
maSin miudgomeli mkiTxveli Tu msmeneli arc imas <strong>da</strong>ujerebs bolomde, vinc amgvar<br />
pirovnebebs xotbas aRuvlens, <strong>da</strong> arc imaT, vinc maT orpirobasa <strong>da</strong> saqveyno<br />
mtrobaSi gvarwmunebs. miTumetes, argumentebs isini orive mxares sakmaod aZleven. aqac,<br />
giorgi sakaZesTan, aris: ga<strong>da</strong>xdili omebis didi masStabebi <strong>da</strong> samxedro strategiis virtuozuli<br />
floba, kritikuli situacii<strong>da</strong>n gamosavlis monaxvis niWi, masStaburi azrovneba,<br />
rac upirispirdeba: saakaZis sparseTSi gaqcevas, mis did avtoritetsa <strong>da</strong> misadmi<br />
gamoCenil ndobas sparseTis veragiHSahisagan maSin, rodesac saqarTveloSi sparseTi<br />
udides tragediebs atrialeb<strong>da</strong>. istoriuli sabuTebi, rasac platon ioselianic ar malavs,<br />
miuTiTebs saakaZis monawileobaze qarTuli eTnosis masobriv ayrasa <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>saxlebaSi,<br />
mouravis aqtiurobaze sparselTa Camosaxlebisa <strong>da</strong> im patriot qarTvelTa sikvdiliT<br />
<strong>da</strong>sjis procesSi, vinc saakaZis piradi mtrebi iyvnen, yovel SemTxvevaSi, mis<br />
mtrebad gaiazrebodnen. Tu avtors <strong>da</strong>vujerebT, saakaZe xSirad imaT mxareze mdgara,<br />
romelTa mizani iyo qarTuli saxelmwifoebriobis ara marto <strong>da</strong>susteba, aramed <strong>da</strong>mxo-<br />
1<br />
farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, istoria, saistorio moambe, II (Tbilisi, 1925), gv. 198-316.<br />
2<br />
gr. orbeliani, `saRamo gamosalmebisa~, erTtomeuli (Tbilisi, 1989), gv. 189-190.<br />
25
a. ai, ra ori mxarea <strong>da</strong> ra Znelia _ erTs (mis erovnul gmirad Sefasebas) <strong>da</strong>ujero<br />
bolomde <strong>da</strong> meoreSi (RalatSi) eWvic ar Seitano... anu mkiTxvelic <strong>da</strong> mTlianad sazogadoebrivi<br />
azric gaorebuli ar <strong>da</strong>rCes <strong>da</strong> jansaRi koncefcia ar miiCqmalos.<br />
Tu istoriul procesebs <strong>da</strong>vakvirdebiT, <strong>da</strong>pyrobili qveynis bunebriv meqanizmSi<br />
susti rgolebi TavisTavad Cndeba. mSobliur enas erTmeva universaluri funqcia <strong>da</strong> is<br />
mxolod adgilobrivi moxmarebis sagani xdeba. giorgi saakaZis dros es movlena iseTive<br />
mZafri iyo, rogoric yovelTvis <strong>da</strong> yvela <strong>da</strong>pyrobil qveyanaSi. misi Tanamedrove mefe<br />
<strong>da</strong> poeti wer<strong>da</strong>: `sparsuli enis sitkboman masurva musikobanio~ 1 . am naTqvams aqvs gamorCeuli<br />
simZafre marto imiTac, rom mas iseTi a<strong>da</strong>miani warmoTqvams, romelsac yvelaze<br />
metad un<strong>da</strong> esmodes mSobliuri enis uzenaesi <strong>da</strong>niSnuleba <strong>da</strong> ibrZodes misi ganmtkicebisTvis.<br />
saxelmwifo irRveva <strong>da</strong> renegatebi mravldebian enis funqciis <strong>da</strong>kninebisas.<br />
ioane zosimes `qebai <strong>da</strong> didebai...~ qarTuli enis momavals ki ara, qarTuli saxelmwifos<br />
momavals Wirdebo<strong>da</strong>. rodesac sxva ena ucvlis mSobliurs, pirovnebaSi Semodis<br />
am enis patroni erisadmi loialuri ganc<strong>da</strong>. aRar SevCerdebi e. w. gaorebul romantikosebze,<br />
romelTaTvis mSobliur enas mxolod emociuri <strong>da</strong>tvirTva hqon<strong>da</strong>, mas mxolod<br />
poeziaSi iyenebdnen <strong>da</strong> saubarSi, pirad werilebsa Tu yofaSi rusuls irCevdnen, leqsebSi<br />
samSoblos <strong>da</strong>mpyrobeli veSapis <strong>da</strong>marcxebaze ocnebobdnen <strong>da</strong> realobaSi am ve-<br />
Saps TavganwirviT aZlierebdnen. anu es a<strong>da</strong>mianebi, SeiZleba vTqvaT, mxolod virtualur<br />
saqarTvelos asxamdnen xotbas <strong>da</strong> is uyvar<strong>da</strong>T, realurs ki Ralatobdnen 2 .<br />
giorgi saakaZis niWisa <strong>da</strong> gaqanebis a<strong>da</strong>mians samoqmedod samefoebad <strong>da</strong> saTavadoebad<br />
<strong>da</strong>yofili patara qveynis sivrce ver eyofo<strong>da</strong>, mas SeeZlo didi imperia emarTa <strong>da</strong>,<br />
raRac momentebSi sparseTisa <strong>da</strong> osmaleTis imperiebs arapir<strong>da</strong>pir kidec marTav<strong>da</strong> (politikuri<br />
rCevebiTa Tu iaraRiT maT mmarTvelebs exmarebo<strong>da</strong>), zogjer sakuTari samSoblos<br />
Ralatis xarjzec. es ar imalebo<strong>da</strong> mis samSobloSi <strong>da</strong> aq misi qmedebebis Sesaxeb<br />
simarTlesTan erTad legendebic <strong>da</strong>dio<strong>da</strong>. es legendebi ico<strong>da</strong> yvelam, maT Soris platon<br />
ioselianmac, kacma ganswavlulma <strong>da</strong> istoriul-saxelmwifoebrivad moazrovnem.<br />
saakaZis gamarTlebas platon ioseliani cdilobs Tavadebis aRzevebiTa <strong>da</strong> Seurigebeli<br />
bunebiT. maT, ioselianis azriT, ar moswon<strong>da</strong>T, rom saakaZe iyo Tavisi piradi<br />
<strong>da</strong>msaxurebiT <strong>da</strong> ara STamomavlobiTi warmomavlobiT gaTavadebuli <strong>da</strong> <strong>da</strong>winaurebuli<br />
samefo karze. amdroindeli Tavaduri mentaliteti ki sxva rameze iyo <strong>da</strong>fuZnebuli.<br />
saukuneobiT ganmtkicebuli mdgomareoba aristokratias xels uSli<strong>da</strong> gaego erTbaSad<br />
gaTanabreba <strong>da</strong> gverdiT amodgoma vinmesi, Tun<strong>da</strong>c iseTi niWierisa <strong>da</strong> gambe<strong>da</strong>vi a<strong>da</strong>mianisa,<br />
rogoric saakaZe iyo, miTumetes, Tu es kaci maTze aRmatebulic iqnebo<strong>da</strong>. feo<strong>da</strong>lur<br />
instituts Tavisi wesi hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong> gvariSvilobis mixedviT anawileb<strong>da</strong> ama Tu im<br />
pirovnebis adgils feo<strong>da</strong>lur sazogadoebaSi. ivane javaxiSvils kargad aqvs Seswavlili<br />
feo<strong>da</strong>luri ierarqiis sistema, misi azriT, es sistema iyo <strong>da</strong>urRveveli <strong>da</strong> xelSeuxebi.<br />
iseve, rogorc bagrationTa dinastiis Secvla samefo taxtze, arc am ierarqiis<br />
<strong>da</strong>rRveva SeiZlebo<strong>da</strong>. feo<strong>da</strong>luri kibe, cxadia, marto ceremoniis <strong>da</strong><strong>da</strong>stureba ar yofila,<br />
didgvarovnoba maradiul fenomenad ganicdebo<strong>da</strong>. ar gaiazrebo<strong>da</strong> didgvarovnobis<br />
fesvebi: rogor gaxdnen Soreul warsulSi es a<strong>da</strong>mianebi jer aznaurebi, Semdeg Tavadebi,<br />
Semdeg feo<strong>da</strong>lur aRzevebas rogor miaRwies. `RvTiT <strong>da</strong>dgenil~ feo<strong>da</strong>lur wreSi<br />
axal a<strong>da</strong>mianebs, piradi RirsebiT <strong>da</strong>winaurebuls, axlad gadidkacebuls ara<strong>da</strong> ar mii-<br />
Rebdnen. aseTi a<strong>da</strong>miani maT metoqeobas gauwev<strong>da</strong>, advilad <strong>da</strong>Crdilav<strong>da</strong>, ar <strong>da</strong>eqvemdebarebo<strong>da</strong>.<br />
is marto mefes SeiZlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>morCilebo<strong>da</strong>. am faqts saakaZis bevri mkvlevari<br />
aqcevs yuradRebas <strong>da</strong> mas am istoriuli pirovnebis zedmetad gaidealebisa <strong>da</strong> gandidebisaTvis<br />
iyenebs 3 .<br />
platon ioseliani saakaZis yvela antiqarTul qmedebas Tavadebs abralebs, maTi<br />
mxri<strong>da</strong>n mouravis devniT, mis winaaRmdeg mefis amxedrebiTa <strong>da</strong> samSoblo<strong>da</strong>n gaZevebiT<br />
xsnis. is aRfrTovanebulia saakaZis uSiSari xasiaTiT, SeupovrobiT, `gonieri patriotizmiT~.<br />
mTeli misi cxovrebis aRweris momentebSi warmogvidgens mTlian pirovnebas,<br />
situacii<strong>da</strong>n gamosvlisaTvis pragmatuli ga<strong>da</strong>wyvetilebebis mimReb, araordinalur erovnul<br />
gmirs.<br />
1 Teimuraz I, TxzulebaTa sruli krebulis I gamocema (Tbilisi, 1934), gv. 24.<br />
2 axali qarTuli literaturis qrestomaTia (Tbilisi, 1979), gv. 5-112.<br />
3 j. Rvinjilia, giorgi saakaZis pirovneba (Tbilisi, 1980), gv. 46-47.<br />
26
ac Seexeba uaryofiTs: ioseliani, eyrdnoba ra mis xelT arsebul mariam ba -<br />
toniSvilis Txzulebas, aseve mis dros SemorCenil zepir gadmocemebs saakaZis Sesaxeb,<br />
wers, rom saakaZe 1605 wels iyo sparseTSi <strong>da</strong> ivaraudeba, rom am droi<strong>da</strong>n ax -<br />
lo urTierToba <strong>da</strong>amyara Sah-abasTan. xelmwifesTan siaxlove ki mis navSi jdomas<br />
niSnavs, <strong>da</strong> rodesac qarTveli mefeebi aRar ijdnen Sahis navSi, gandidebis JiniT<br />
Sepyrobili didi samxedro <strong>da</strong> politikuri ambiciebis saakaZe advilad <strong>da</strong>iwyeb<strong>da</strong><br />
imaze fiqrs, sad ukeTesad SeZleb<strong>da</strong> am ambiciebis <strong>da</strong>kmayofilebas. ara STamomavlobiTi<br />
uflebebiT, rogorc ioseliani wers, aramed martooden mtkice SegnebiT imisa,<br />
rom mas diadi momavali Tavad un<strong>da</strong> Seeqmna <strong>da</strong> <strong>da</strong>eCrdila Tavadni, is ageb<strong>da</strong> cixesimagreebs<br />
dvaleTis mTebi<strong>da</strong>n Tbilisamde, amiT ejibrebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> aRizianeb<strong>da</strong> sagvareulo<br />
cixe-simagreTa memkvidreobiT mflobelebs. amiT, ioselianis azriT, man mefesTanac<br />
gaifuWa urTierToba, Tumca es male gamoswor<strong>da</strong>, raSic mkvlevari episkopos<br />
domentis Rvawls xe<strong>da</strong>vs <strong>da</strong> mefisa <strong>da</strong> qveynis winaSe did <strong>da</strong>msaxurebad Tvlis<br />
saakaZis mier osmalTa jaris <strong>da</strong>marcxebas taSiskarTan.<br />
sparseTSi colisZmasTan _ nugzar erisTavTan erTad gaqceuli saakaZe Sahs mudmivad<br />
Caagoneb<strong>da</strong> luarsabis moSorebas taxti<strong>da</strong>n, eubnebo<strong>da</strong>, rom qarTveli mefeebi ruse-<br />
TTan awarmoebdnen saidumlo mimoweras. sai<strong>da</strong>n hqon<strong>da</strong> amis sabuTebi mkvlevars, ar viciT,<br />
Tumca saakaZisadmi <strong>da</strong>debiTad ganwyobili mkvlevris amgvari kritika ar iqnebo<strong>da</strong>,<br />
Tu es ambavi maSindel zepirgadmocemaSi mainc ar iyo. is faqti, rom Sah-abass saakaZe<br />
saqarTveloSi laSqrobebis dros axl<strong>da</strong>, sxva istoriuli wyaroebiTac <strong>da</strong>sturdeba,<br />
kerZod, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis `istoriiT~. platon ioseliani wers: `episkoposni sakurTxevlis<br />
win loculobdnen giorgi saakaZis dRegrZelobisaTvis, TiTqos aviwydebo<strong>da</strong>T<br />
is saSineli msxverpli, rac mohyva mis gaufrTxilebel sityvebs, ramdenime wlis<br />
winaT Sah-abasTan rom Tqva: vidre luarsabi cocxalia, qarTlSi mSvidoba ar iqnebao~.<br />
ioseliani arc xonTqris karze wasvlas uwonebs Tavis gmirs:<br />
`mouravi veRar <strong>da</strong>dga, axla xonTqars miaSura, ver kargad hqmna orguloba, ver<br />
omi <strong>da</strong> ver aSura~ _ oRond amas istorikosi mefe Teimurazis cxovrebaSi wers.<br />
platon ioselians xSirad uwodeben romantikos istorikoss. am naSromSic bevri<br />
detalia, poeturi fantaziiT warmosaxuls rom hgavs <strong>da</strong> ara obieqturad momx<strong>da</strong>rs. magram<br />
mkvlevari yvelgan sabuTs iSveliebs. erTi pasaJi _ VI Tavi, aRwers Tbilisis cixe-<br />
Si myof luarsab mefes, mis mxurvale locvas _ RmerTo Cems mtrebs apatieo <strong>da</strong> mefis<br />
winaSe atirebul saakaZes _ me Seni mteri ara varo. ` _ Sen SegeZlo Cemze Suri geZia,<br />
upasuxa mefem, magram ras erCodi xalxs, romelic samu<strong>da</strong>mod <strong>da</strong>iRupa, an eklesias, romelmac<br />
Sen sarwmunoeba <strong>da</strong> cxovreba moganiWa~ monazoni makrine wers, rom am wuTi<strong>da</strong>n<br />
gax<strong>da</strong> saakaZe sparseTis mteri <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>wyvita bolo moeRo saqarTveloSi sparseTis batonobisTviso.<br />
ramdenad Seesabameba sinamdviles platon ioselianis mier <strong>da</strong>xatuli es<br />
scena, ar viciT, magram mkvlevari uTiTebs xelnawers, romelic misTvis goris episkoposs<br />
_ nikifores ga<strong>da</strong>ucia <strong>da</strong> romelSic Sedio<strong>da</strong> monazoni makrines naambobic 1 .<br />
naSromSi aris amgvari sxva adgilebic. SegviZlia vTqvaT, rom platon ioselianma<br />
sca<strong>da</strong> pirvelad qarTul istoriografiaSi saakaZis reabilitacia qarTveli mkiTxvelis<br />
winaSe. platon ioselianis <strong>da</strong>msaxurebad SeiZleba CaiTvalos, rom man ar gaiziara saakaZis<br />
sworxazovnad SemfasebelTa azri, misi avic <strong>da</strong> kargi namoqme<strong>da</strong>ric ar <strong>da</strong>umala<br />
mkiTxvels. magram ver SeZlo misi pirovnebis obieqturi Sefaseba, yvela qmedebis gamar-<br />
Tleba <strong>da</strong>, Cveulebrivad, gaorebuli pirovnebis cxovreba mogvca. amis mizezi iyo is,<br />
rom; 1. ioselianma naSromi gavleniani samxedro pirisa <strong>da</strong> mouravis memkvidris _ revaz<br />
Tarxan-mouravis SekveTiT <strong>da</strong>wera; 2. ruseTis samxedro reJimis pirobebSi myof koloniur<br />
saqarTveloSi xelisufleba saakaZisnair gmirTa ideals amkvidreb<strong>da</strong> <strong>da</strong> platon ioselianic<br />
am koniunqturas emorCilebo<strong>da</strong>. Tu amosaval kriteriumad saxelmwifoebriobisa<br />
<strong>da</strong> erovnul-sarwmunoebrivi tradiciebis erTgulebas aviRebT <strong>da</strong> platon ioselianis<br />
mier motanili faqtebiTa Tu SefasebebiT vimsjelebT, maSin giorgi saakaZe ver iqneba<br />
erovnuli gmiri. is didi niWis sar<strong>da</strong>li, uaRresad gabeduli <strong>da</strong> uSiSari mebrZoli,<br />
magram amave dros didi ambiciebis gamo patara qveynis sivrceSi <strong>da</strong>uteveli kaci iyo, romelsac<br />
pirveloba yvelafris fasad SeeZlo moepovebina <strong>da</strong> romlis ambiciebs uamravi qarTvelis<br />
sicocxle Seewira. gmirebi samSoblosTvis ibrZvian <strong>da</strong> kvdebian, is ki, xan sad<br />
ibrZo<strong>da</strong> <strong>da</strong> xan sad, oRond misi dideba gabrwyinebuliyo, misi mxedruli <strong>da</strong> mTavarsard-<br />
1 p. ioseliani, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 34.<br />
27
lis niWi saqarTveloze metad <strong>da</strong> xSirad sparsul-osmalur omebSi <strong>da</strong>ixarja, es qveynebi<br />
ki Cveni samSoblos <strong>da</strong>uZinebeli mtrebi, misi saxelmwifoebriobis, enisa <strong>da</strong> erovnuli<br />
tradiciebis mospobis momxreni iyvnen. saxarebas Tu <strong>da</strong>vujerebT, a<strong>da</strong>mians ar ZaluZs or<br />
batons emsaxuros: RmerTsa <strong>da</strong> mamonas. es genialuri niWis kaci, samwuxarod, or batons<br />
msaxureb<strong>da</strong>: samSoblosa <strong>da</strong> mis mtrebs. amitomac, `amaod <strong>da</strong>Svra, sawux ars ese~. platon<br />
ioselianis naSromiT kidev erTxel vrwmundebiT am istoriul simarTleSi.<br />
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
1. axali qarTuli literaturis qrestomaTia (Tbilisi, 1979).<br />
2. l. gvaramaZe, platon ioseliani re<strong>da</strong>qtor-gamomcemeli, teqstologiis sakiTxebi, III<br />
(Tbilisi, 1971).<br />
3. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, istoria, saistorio moambe, II (Tbilisi, 1925).<br />
4. Teimuraz I, TxzulebaTa sruli krebulis I gamocema (Tbilisi, 1934).<br />
5. p. ioseliani, didi mouravi giorgi saakaZis cxovreba (Tbilisi, 1977).<br />
6. gr. orbeliani, `saRamo gamosalmebisa~, erTtomeuli (Tbilisi, 1989).<br />
7. ioseb tfileli, `didmouraviani~ (Tbilisi, 1939).<br />
8. j. Rvinjilia, giorgi saakaZis pirovneba (Tbilisi, 1980).<br />
9. q. cxa<strong>da</strong>Ze, platon ioseliani, Zveli qarTuli mwerlobis mkvlevarni (Tbilisi, 1986).<br />
DODO CHUMBURIDZE<br />
Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />
Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />
PLATON IOSELIANI ABOUT GIORGI SAAKAADZE<br />
Platon Ioseliani was the first who tried to rehabilitate Saakadze. The great service that Platon Ioseliani served<br />
was that he did not share straightforward opinion about Giorgi Saakadze and did not keep a secret, revealedhis<br />
good and bad deeds in the face of readers. But he could not manage to evaluate him objectively. Ioseliani gave us a<br />
portrait of a dual personality and justified him in everything. The reasons of these were: 1. The work was ordered to<br />
Ioseliani by Revas Tarkhan-Mouravi, a heir of Giorgi Saakadze, almighty military servant and mouravy<br />
(administrative and military officer). 2. In the conditions of Russian military regime the colonial Georgian state was<br />
trying to inculcate into the society ideal portraits of the heroes like Saakadze. Ioseliani was merely obeying this<br />
state of political affairs.<br />
28
mzia tyavaSvili<br />
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />
ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />
platon ioseliani qarTl-kaxeTis samefo karze<br />
taxtis memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebuli<br />
wes-Cveulebebis Sesaxeb<br />
taxtis memkvidris instituti maSin Cndeba, roca qveyanaSi dinastiuri mmarTvelobaa.<br />
arsebuli wyaroebis safuZvelze, saqarTveloSi taxtis pirvel memkvidred farnavazis<br />
vaJi saurmagi un<strong>da</strong> miviCnioT.<br />
saxelmwifos saTaveSi farnavazis (Zv. w. aR. 328-263 ww.) mosvlis Semdeg qveynis ekonomikuri,<br />
politikuri <strong>da</strong> kulturuli cxovreba Zireul cvlilebebs saWiroeb<strong>da</strong>. es periodi<br />
xelsayreli droc iyo radikaluri gar<strong>da</strong>qmnebisTvis. teritoriul-administraciul,<br />
samxedro, kulturul-saganmanaTleblo sferoebSi ganxorcielebulma reformebma<br />
qarTveli xalxis konsoli<strong>da</strong>cia <strong>da</strong> qveynis centralizacia gamoiwvia. saqarTvelo Zlieri<br />
<strong>da</strong> angariSgasawevi politikuri Zala gax<strong>da</strong>. rac mTavaria, am dros `qveynisa <strong>da</strong> xalxis<br />
istoriaSi udidesi gar<strong>da</strong>texis movlena mox<strong>da</strong>: xelisuflebis erTi sistemi<strong>da</strong>n _<br />
mamasaxlisobi<strong>da</strong>n, meore sistemaze _ mefobaze, ga<strong>da</strong>svla~ 1 .<br />
farnavazis mravalmxriv reformatorul moRvaweobaSi gansakuTrebuli aRniSvnis<br />
Rirsia samefo taxtis mami<strong>da</strong>n Svilze ga<strong>da</strong>cemis <strong>da</strong>kanoneba. am nabijs didgvarovanTa<br />
mxri<strong>da</strong>n imdenad Zlieri winaaRmdegoba mohyva, rom farnavazis sikvdilisa <strong>da</strong> misi vaJis<br />
– saurmagis (Zv. w. 263-230 ww.), samefo taxtze asvlis Semdeg qveyana samoqalaqo omis<br />
qarcecxlSi gaexvia. saurmagi iZulebuli gax<strong>da</strong> deduleTSi _ ZurZukeTSi gaqceuliyo,<br />
sai<strong>da</strong>nac samSobloSi <strong>da</strong>mxmare jariT <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. man cecxliTa <strong>da</strong> maxviliT SeZlo<br />
mamis anderZis <strong>da</strong>cva.<br />
un<strong>da</strong> aRvniSnoT, rom farnavazianTa dinastias (<strong>da</strong> saerTod qarTul dinastiur<br />
mmarTvelobas) swored maSin Caeyara safuZveli, rodesac saurmagma samefo taxtis SenarCuneba<br />
SeZlo. anu farnavazis (mefis) mier SemuSavebuli iuridiuli safuZvlisa <strong>da</strong> saurmagis<br />
(memkvidris) mier ganxorcielebuli praqtikuli qmedebebis erTianobam <strong>da</strong>sabami<br />
<strong>da</strong>udo farnavazianTa dinastias.<br />
vfiqrobT, saqarTvelos istoriaSi momx<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> qarTul saistorio wyaroebSi SemorCenili<br />
es faqti dinastiur mmarTvelobaSi memkvidris udides rolze mianiSnebs.<br />
am droi<strong>da</strong>n saqarTveloSi, mcireodeni gamonaklisis gar<strong>da</strong>, ganuxrelad icavdnen<br />
samefo taxtis mami<strong>da</strong>n Svilze ga<strong>da</strong>svlis wess. igi, rogorc Cans, iyo yvelaze misaRebi<br />
<strong>da</strong> arsebuli sazogadoebriv-ekonomikur wyobilebisTvis yvelaze Sesaferisic.<br />
taxtis memkvidreobiT ga<strong>da</strong>cemis <strong>da</strong>kanoneba qarTveli warCinebulebisTvis miuRebeli<br />
aRmoCn<strong>da</strong>. qarTvelma istorikosma leonti mrovelma ase gadmogvca maTi ukmayofilebis mizezebi:<br />
`ara keTil ars Cven<strong>da</strong>, raTamca vmsaxurebdeT naTesavsa Cvensa, aramed viyoT erTad, <strong>da</strong><br />
movklaT Cven saurmag, <strong>da</strong> viyvneT Tavisufal, viTarca viyveniT pirvel, <strong>da</strong> mivscemdeT xarksa<br />
vincavin gamoCndes mZle, rameTu esreT yofiTa ufro ganvisuenebT~ 2 .<br />
rogorc matiani<strong>da</strong>n Cans, mocemul SemTxvevaSi molaparakebis gzam Sedegi ar gamoiRo,<br />
SesaZloa amisTvis droc arasakmarisi iyo, radganac mmarTvelobis sferoSi farnavazis<br />
mier gatarebul reformas <strong>da</strong> TviT axal mefes saSiSroeba emuqrebo<strong>da</strong>.<br />
saurmagis mier qarTvel warCinebulTa mier mowyobili ajanyebis CaxSobis Semdeg<br />
qarTuli politikuri azrovneba mmarTvelobis axali formisTvis (dinastiuri) myari<br />
ideologiuri safuZvlis Seqmnas <strong>da</strong> misi poziciebis gamyarebas sxva<strong>da</strong>sxva saSualebiT<br />
Seeca<strong>da</strong>. farnavazianTa dinastiis simyarisa <strong>da</strong> legitimaciisTvis, aseve, saWiro iyo, wamoWril<br />
kiTxvebze pasuxis gacema <strong>da</strong> ukmayofilebis gamomwvevi mizezebis mogvareba.<br />
warCinebulebis mier dinastiuri mmarTvelobis winaaRmdeg gamoTqmuli pirveli<br />
problema _ `ara... vmsaxurebdeT naTesavsa Cvensa~, _ dRis wesrigi<strong>da</strong>n mas Semdeg moixs-<br />
1 z. kiknaZe, farnavazis sizmari <strong>da</strong> mefobis legitimaciis tipologia, <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong><br />
<strong>Sromebi</strong>, VIII, eZRvneba gelaTis monastris <strong>da</strong>arsebis 900 wlisTavs (Tbilisi, 2008), gv. 45.<br />
2 leonti mroveli, mefeTa cxovreba, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi<br />
xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955), gv. 26.<br />
29
na, rodesac dinastiur mmarTvelobas ideologiuri safuZveli Seeqmna. faqti, romelmac<br />
farnavazianTa dinastiis legitimacia gansazRvra, matianis mixedviT, saurmagis winaaRmdeg<br />
mowyobili ajanyebis periodSi ukve arsebulia.<br />
es mematianis mierFaRwerili farnavazis sizmaria, romelsac sakraluri <strong>da</strong>tvirTva<br />
aqvs. rogorc istorikosi z. kiknaze aRniSnavs, `mefe~ farnavazis sizmris centraluri<br />
miTologemaa. farnavazis sizmari xom misi patronis gamefebis miTosia. farnavazi miTosurad<br />
<strong>da</strong> istoriula<strong>da</strong>c (is ar iyo mefis Svili), pirveli mefea. is pirvelad qmnis saqarTvelos<br />
qveyanas im saxiT, ra saxiTac is istoriul sinamdvileSi, Tun<strong>da</strong>c, misi Caweris<br />
xanaSi arsebobs~ 1 . xilvam, romelSic farnavazi mzis cvars _ realobaSi radikalurad<br />
sapirispiro <strong>da</strong> erTmaneTTan SeuTavsebeli stiqiebis: wylisa <strong>da</strong> cecxlis (mzis) sinTezs<br />
(rac saswaulis kategorias ganekuTvneba), _ icxebs, igi gaaRvTiura. `sizmarSi<br />
mzis cvaris cxebis ZaliT farnavazze gadmodis mzis wili, mefuri didebis saxiT~ 2 .<br />
albaT, warmoudgenelia RvTis gamovlenis `mzis cvarze~ srulyofili saswauli <strong>da</strong> kacis<br />
(miwieris) gaRvTiurebis (RmerTTan ziarebis) ufro <strong>da</strong>xvewili forma, vidre mzis<br />
(RmerTis) cvris cxebis ritualia, ris Semdegac farnavazi (miwa) RvTisa <strong>da</strong> kacis _ cisa<br />
<strong>da</strong> miwis, sawyisebis matarebeli xdeba. amis Semdeg igi aRar aris sxva miwierTa msgavsi.<br />
qarTlis didebulni aRar arian misi Tanasworni. igi maTze ara marto aRmatebuli,<br />
gamorCeuli <strong>da</strong> amaRlebuli, aramed RvTiurTan wilnayaricaa.<br />
matianis mixedviT, qarTveli didebulebi arc ewinaaRmdegebian farnavazis gamefebas.<br />
ufro metic, isini xelsac uwyoben mis gapirvelebas. rogorc Cans, es qveyanaSi arsebuli<br />
usamarTlobiTa <strong>da</strong> autaneli viTarebiT, ucxo ZalasTan gaigivebuli borotebi-<br />
Tac iyo gamowveuli.<br />
SesaZloa, am dros isini arc fiqrobdnen, rom gamarjvebis SemTxvevaSi mmarTvelobis<br />
formis Secvla mouwev<strong>da</strong>T.<br />
aRsaniSnavia, rom farnavazis gamefeba akmayofilebs am dros qveynis mmarTvelis<br />
arCevis ori ZiriTadi aucilebeli pirobi<strong>da</strong>n mxolod erTs _ upirvelesi piris pirovnuli<br />
TvisebebiT sxvebze aRmatebulobas _ farnavazi aris `mZle~; Tumca arRvevs meores<br />
_ qveynis mmarTveli ar un<strong>da</strong> iyos `naTesavi qarTvelTa~. es niSnavs, rom <strong>da</strong>irRva<br />
mmarTvelis arCevis erTi ZiriTadi aucilebeli piroba.<br />
gamodis, rom qarTveli didebulebi advilad Seeguen farnavazis _ `Tavisianis~ _<br />
gamefebas.<br />
aRsaniSnavia isic, rom maTTvis aucilebelia siuzerenis arseboba. amis saukeTeso<br />
<strong>da</strong><strong>da</strong>sturebaa maTi gamonaTqvami _ `mivscemdeT xarksa, vincavin gamoCndis mZle~. mocemuli<br />
nawyveti<strong>da</strong>n irkveva, rom didebulebi uars ar amboben xarkis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong>ze; piriqiTac<br />
Cans, isini sakuTari nebiT, yovelgvari winaaRmdegobis gareSe mzad arian, miscen xarki<br />
qveynis pirvel pirs.<br />
rogorc aRvniSneT, im periodSi saqarTveloSi miRebuli wesis mixedviT, saxelmwifos<br />
saTaveSi un<strong>da</strong> mdgariyo pirovneba, romelic iqnebo<strong>da</strong> `mZle~. `mZle~, bunebrivia,<br />
ukeTess, Zliers, gamorCeuls, sxvebze ara marto ZaliT, aramed gonebrivi SesaZleblobiTac<br />
aRmatebuls niSnavs. didebulTa mier saurmagis gamefebis (<strong>da</strong> saerTod, dinastiuri<br />
mmarTvelobis) winaaRmdeg gamoTqmul mosazrebebSi mocemulia im safrTxeze miniSneba,<br />
rac Zalauflebis memkvidreobiT ga<strong>da</strong>cemas Tan sdevs, xom SeiZleba regaliebiT pirveli<br />
sulac ar iyos sxvebze aRmatebuli, `mZle~. ufro metic, igi SesaZloa erTob uRirsi<br />
<strong>da</strong> taxtisTvis Seuferebeli pirovnebac aRmoCndes. maSin rogor wava qveynis saqme<br />
ra Tqma un<strong>da</strong>, safuZvliani SiSia 3 . erTi SexedviT iqmneba STabeWdileba, TiTqos didebulebs<br />
Zlieri xelisufali surT. maT namdvil zraxvebs momdevno striqoni akonkretebs.<br />
momdevno striqoni<strong>da</strong>n _ `<strong>da</strong> movklaT Cven saurmag, <strong>da</strong> viyvneT Tavisufal, viTarca<br />
viyveniT pirvel... rameTu esreT yofiTa ufro ganvisuenebT~ 4 _ irkveva, rom adre qveyanas<br />
marTav<strong>da</strong> `mZle~ pirovneba, Tumca susti mmarTveli SezRuduli uflebebiT, romelic<br />
didebulebze iyo <strong>da</strong>mokidebuli. erTianoba ki, romelsac warCinebulebi ase ebRauWebian,<br />
samwuxarod, qveynis ki ara, didebulebis erTad yofnas niSnavs. matiani<strong>da</strong>n irkveva,<br />
1 z. kiknaZe, <strong>da</strong>sax.NnaSromi, gv. 45.<br />
2 iqve, gv. 55.<br />
3<br />
m. tyavaSvili, T. SakiaSvili, CrdilokavkasielTa migracia saqarTveloSi (Zv. w. aR. III saukune),<br />
istoriul-eTnologiuri Ziebani, VIII (Tbilisi, 2006), gv. 362-363.<br />
4 leonti mroveli, mefeTa cxovreba..., gv. 26<br />
30
om didebulebis azriT, kargi iqnebo<strong>da</strong> Tu suzerenic maTTan iqnebo<strong>da</strong>. sxva SemTxveva-<br />
Si mas mravali sirTulisa <strong>da</strong> winaaRmdegobis ga<strong>da</strong>laxva, mmarTvelis postis <strong>da</strong>toveba<br />
<strong>da</strong> uares SemTxvevaSi, sikvdili moelo<strong>da</strong>. maTTvis yvelaze saWiro <strong>da</strong> misaRebi swored<br />
mmarTvelobis aseTi forma iyo. maSin, rodesac qveyanas erTianoba sWirdebo<strong>da</strong> (gansakuTrebiT<br />
omebisa <strong>da</strong> politikuri sirTuleebis dros), siuzereni uzrunvelyof<strong>da</strong> amas.<br />
Tumca saSinao saqmeebSi, anu calkeul samflobeloebSi, didebulebi SeuzRu<strong>da</strong>vni <strong>da</strong><br />
maqsimalurad <strong>da</strong>moukidebelni rCebodnen. rac niSnavs, rom erTi SexedviT `mZle~<br />
mmarTveli, sinamdvileSi marionets warmoadgen<strong>da</strong>.<br />
yovelive zemoT Tqmuli<strong>da</strong>n gamomdinare, didebulebisTvis yvelaze saSiSi mmarTvelobis<br />
dinastiuri forma iyo. amitom isini dinastiuri mmarTvelobis <strong>da</strong>kanonebas ebrZodnen.<br />
aRsaniSnavia, rom dinastiuri mmarTvelobis TavisTvis mavne Sedegebi mTeli sigr-<br />
Ze-siganiT maSinve gauazrebiaT qarTvel didebulebs <strong>da</strong> misi <strong>da</strong>kanonebis Tavi<strong>da</strong>n acilebisAsaSualebad<br />
erTxmad miuCneviaT memkvidris mokvla. im SemTxvevaSi, Tu isini SeZlebdnen<br />
Canafiqris ganxorcielebas, farnavazianTa dinastias wertili <strong>da</strong>esmebo<strong>da</strong>. aqe<strong>da</strong>n<br />
gamomdinare, dinastiur mmarTvelobaSi memkvidris udidesi roli u<strong>da</strong>voa <strong>da</strong> misi<br />
sicocxlisunarianobisa <strong>da</strong> siZlieris erT-erTi ganmsazRvreli ZiriTadi faqtoria.<br />
farnavazianTa dinastiis usafrTxoebisa <strong>da</strong> legitimaciisTvis ga<strong>da</strong>mwyveti mniSvneloba<br />
hqon<strong>da</strong> farnavazianTa RvTiuri warmomavlobis koncefciis argumentirebulad <strong>da</strong>sabuTebas.<br />
aris Tu ara RvTiuri Tvisebebis matarebeli farnavazis vaJi _ saurmagi <strong>da</strong> mTeli misi STamomavloba<br />
_ aris kiTxva, romlisTvisac arsebul ideologias pasuxi saswrafod un<strong>da</strong> gaeca.<br />
dinastiis gagrZelebis, <strong>da</strong> saerTod, memkvidreobis institutTan <strong>da</strong>kavSirebuli sakiTxebi<br />
aqtualobas ar hkargav<strong>da</strong> nebismieri dinastiuri mmarTvelobis dros. mis mogvarebas<br />
saukuneebis ganmavlobaSi sxva<strong>da</strong>sxva saSualebebiT cdilob<strong>da</strong> samefo karic <strong>da</strong><br />
politikuri elitac. droTa ganmavlobaSi ixvewebo<strong>da</strong> is meTodebi <strong>da</strong> wesebi, romlebsac<br />
xeli un<strong>da</strong> Seewyo memkvidris mefed, qveynis pirvel pirad, CamoyalibebisTvis. pirovnuli<br />
TvisebebiT RmerTis mier uxvad <strong>da</strong>jildoebul ufliswulsac sakmaod mravali<br />
ram un<strong>da</strong> SeeTvisebina memkvidred yofnis dros, rom Rirseuli mefe gamx<strong>da</strong>riyo.<br />
Dsamefo kari konservatizmiT gamoirCeva. amave dros igi yovelTvis un<strong>da</strong> iyos mzad<br />
SeiTvisos axali _ saukeTeso anu progresuli. swored tradiciebisa <strong>da</strong> Tanamedroveobis<br />
sinTezi, warsuls, awmyosa <strong>da</strong> momavals Soris erTgvari oqros Sualedis SenarCuneba,<br />
gansazRvravs mis sicocxlisunarianobas. cxovrebis ritmi<strong>da</strong>n amovardna mas aucileblad<br />
ga<strong>da</strong>aqcevs Zveli ritualebis samuzeumo butaforiad. am problemis warmatebiT<br />
ga<strong>da</strong>Wra bevra<strong>da</strong>a <strong>da</strong>mokidebuli momaval taxtis memkvidreze, romelic Sesaferis Cvevebs<br />
samefo karis mier sworad warmarTuli aRzrdis Sedegad Seisisxlxorcebs.<br />
<strong>XI</strong>X saukunis <strong>da</strong>sawyisSi saqarTvelos aneqsiis Semdeg ruseTis saimperatoro karma<br />
qarTuli saxelmwifoebrioba <strong>da</strong> bagrationTa dinastia gaauqma. msoflioSi erT-erTma<br />
uZvelesma <strong>da</strong> asakovanma samefo dinastiam arseboba Sewyvita. cnobilia, im didi siyvarulisa<br />
<strong>da</strong> avtoritetis Sesaxebac, romliTac bagrationTa warmomadgenlebi sargeblobdnen<br />
rogorc adgilobriv mosaxleobaSi, aseve kavkasiel xalxebSi. metad mniSvnelovani<br />
<strong>da</strong> aqtualuria qarTul samefo karze arsebuli wes-Cveulebebis kvleva, romelTa<br />
Soris did interess iwvevs qarTuli taxtis memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebuli tradiciebis<br />
Seswavla. am mxriv metad Rirebulia platon ioselianis naSromi `cxovreba giorgi mecametisa~,<br />
romelSic avtorma am periodis mniSvnelovani movlenebis aRwerasTan erTad<br />
taxtis memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebuli sakiTxebic wamowia wina planze.<br />
platon ioselianis `cxovreba giorgi mecametisa~ istoriuli wyaroa. avtori cdilobs,<br />
obieqturad aRweros imdroindeli viTareba. Tumca igi dro<strong>da</strong>dro arRvevs am wess <strong>da</strong> zogierTi<br />
movlenis Tavisebur xedvas <strong>da</strong> Sefasebasac iZleva.<br />
platon ioseliani Txzulebis pirvelive monakveTSi aRwers taxtis memkvidris _ giorgis<br />
<strong>da</strong>badebas: `giorgi, pirmSo Ze mefisa irakli II-isa, <strong>da</strong>iba<strong>da</strong> qalaqsa Tfilissa 1746<br />
welsa, noembris 10 dResa, romelsaca qarTvelTa eklesia dResaswaulobs wmidisa giorgisa<br />
saswaulsa~ 1 . momavali memkvidrisTvis saxelis SerCevisas samefo ojaxs logikurad<br />
arCevani udidesi qristianuli wmin<strong>da</strong>nis _ wmin<strong>da</strong> giorgis sasargeblod gaukeTebia.<br />
platon ioseliani aRwers im tradicias, romliTac qarTul samefo karze momavali<br />
mefis <strong>da</strong>badebas xvdebodnen. qarTul matianeebSi SemorCenilia memkvidris <strong>da</strong>badebasTan<br />
<strong>da</strong>kavSirebuli cnobebi, Tumca platon ioselianis mier moyvanili faqtebi ufro<br />
1 p. ioseliani, cxovreba giorgi mecametisa (Tbilisi, 1978), gv. 3.<br />
31
tevadi <strong>da</strong> konkretulia. platoni wers: `papaman misman Teimuraz, dRe Sobisa misisa gar<strong>da</strong>ixa<strong>da</strong><br />
dResaswaulobiTa: auwya epistoleebiTa imereTisa mefesa <strong>da</strong> mTavarTa: kaxeTisa<br />
<strong>da</strong> qarTlisa TavadTa, kaTolikosTa <strong>da</strong> mRvdelmTavarTa~ 1 ; epistoleebi <strong>da</strong> ZRveni `waruvlines<br />
oTxTa marTlmadidebelTa patriarqTa, sinasa <strong>da</strong> aTonisa mTaTa winamZRvarTa~ 2 .<br />
arsebuli tradiciis mixedviT, memkvidris <strong>da</strong>badeba `acnobes mezobelTa xanTa <strong>da</strong> waruvlines<br />
sparseTisa yaensa nadir-Sahs despanad TurqistaniSvili <strong>da</strong>viT <strong>da</strong> ibraim-aRa bor-<br />
Caloeli sulTani, erTguli Teimurazisa~ 3 . am dros gar<strong>da</strong>icvala nadir-Sahi, ris gamoc qarqarTul<br />
samefo karze saCuqrebi gamoatana axalma yaenma aliyuli-xan adilSahma.<br />
ufliswulis <strong>da</strong>badebas yovelTvis Tan sdev<strong>da</strong> farTomasStabiani qvelmoqmedeba. qarTul<br />
samefo karze is mxolod mowyalebis gacemiT ar Semoifarglebo<strong>da</strong>: Teimuraz II-m `miani-<br />
Wa saCuqarni mravalni glaxakTa, obolTa <strong>da</strong> qvrivTa~ 4 . memkvidris <strong>da</strong>badebas mravali patimris<br />
Sewyalebac mohyva. `mieca mravalTa pyrobilTa miteveba bralTa~ 5 ; arc Savi samRvdeloeba<br />
<strong>da</strong>viwyebiaT: `meu<strong>da</strong>bnoeTa warugzavnes nugeSinis-cemiTni saZmod boZebani~ 6 ;<br />
srulyofili mxiarulebisTvis `ena xalxisa ganmxiarebulisa Seiqmna sawereli mwignobrisa<br />
xelovnisa. droTa Cveulebisa gamo moleqseni uZRvnidnen leqsTa qebiTa: mecnierni sityvaTa<br />
wyobiTTa kateRoriisamebTa ze<strong>da</strong> aRSenebulTa sxolastikosTa wesiTa; mqa<strong>da</strong>gebelni<br />
qa<strong>da</strong>gebaTa; meu<strong>da</strong>bnoeni locviTa; memxoloeni kurTxeviTa qartaTa~ 7 . platon ioselianis mier<br />
<strong>da</strong>xatuli es suraTi sayovelTao mxiarulebis efeqts qmnis <strong>da</strong> STabeWdilebas gviqmnis,<br />
rom im dReebSi qveyanaSi samefo karis sixaruls sazogadoebis yvela fena iziareb<strong>da</strong>.<br />
samefo ojaxi, am SemTxvevaSi qarTlis mefe Teimuraz II, anu memkvidris papa, <strong>da</strong>badebi<strong>da</strong>nve<br />
iwyebs zrunvas mis mosanaTlad. am SemTxvevaSi arCevani Tavisufalia. igi ar aris winaswar<br />
gansazRvruli <strong>da</strong> <strong>da</strong>kanonebuli samefo karis etiketiT. es mTlianad memkvidris axloblebis<br />
survilzea <strong>da</strong>mokidebuli <strong>da</strong> qarTuli tradiciisamebr xdeba. ufliswuls ojaxis<br />
megobari <strong>da</strong> WeSmariti qristiani naTlavs. Teimuraz II-m `megobari Tvisi di<strong>da</strong>d maxlobeli<br />
saba ninowmindeli mouwo<strong>da</strong> Tfilisad, raTa eqmnas mimqmelad wmindisa embazi<strong>da</strong>m mefisa<br />
yrmasa giorgis~ 8 .<br />
metad sapasuxismgeblo iyo memkvidris naTlobis rituali. es tardebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>badebi<strong>da</strong>n<br />
cxra dRis Semdeg. `Semdeg cxrisa dRisa, am SemTxvevaSi e. i. 19 noembersa, dResa wm.<br />
ilarion qarTvelisa naTel-sca mas kaTolikosman antoni I <strong>da</strong> mimqmelad iyo arqiepiskoposi<br />
saba ninowmindeli~. es ukanaskneli `amave dRes ayvanil iqna mefisagan mitropolitis<br />
xarisxSi~ 9 . `wesi embazi<strong>da</strong>n aRmoSobisa aRsrul<strong>da</strong> ara sasaxlesa Sina, arc saxlis<br />
wmidisa kvarTisa eklesiasa Sina, aramed mciredsa eklesiasa wmidisa giorgissa~ 10 .<br />
am SemTxvevaSic win aris wamoweuli ufliswulis mfarveli wmi<strong>da</strong>nis _ wmi<strong>da</strong> giorgis<br />
pativiscema. platon ioselianis am cnobaSi mocemulia miniSneba imis Sesaxebac, Tu romel<br />
eklesiebSi sruldebo<strong>da</strong> Cveulebrisamebr memkvidris naTloba.<br />
oTx wlamde memkvidre uSualod ZiZebisa <strong>da</strong> mSoblebis meTvalyureobis qveS izrdebo<strong>da</strong>.<br />
oTxi wlis Semdeg mas ukve aRsazrdelad abarebdnen aRmzrdelebs. `cxovrebisa<br />
misisa welsa meoTxesa miuCines mas lalad Tavadi kaxeTisa svimon mayaSvili <strong>da</strong> qarTli<strong>da</strong>m<br />
roin baraTaSvili, romelica male gar<strong>da</strong>icvala <strong>da</strong> gar<strong>da</strong> svimon mayaSvilisa<br />
arRavin <strong>da</strong>uSTa yrmasa jereT giorgis~ 11 . vfiqrobT, aq gaTvaliswinebulia, orive samefos<br />
_ qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis interesebi, romelTa Tanasworuflebianoba am formiT aris<br />
xazgasmuli. samefo kari cdilobs, ukmayofilebis yoveli SesaZlo mizezi gaiTvaliswinos<br />
<strong>da</strong> safuZvelSive aRmofxvras. am JestiT marTalia, arapir<strong>da</strong>pir <strong>da</strong> SefarviT,<br />
magram mainc kidev erTxel aris gacxadebuli giorgi erekles Zis uflebebis Sesaxeb<br />
qarTl-kaxeTis samefo taxtze <strong>da</strong> miniSnebulia isic, rom momavali mefe mTeli qveynis<br />
cxovrebaSi kargad Caxeduli <strong>da</strong> gaTviTcnobierebuli pirovneba un<strong>da</strong> yofiliyo.<br />
1 p. ioseliani, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 4.<br />
2 iqve.<br />
3 iqve.<br />
4 iqve.<br />
5 iqve.<br />
6 iqve.<br />
7 iqve.<br />
8 iqve.<br />
9 iqve,<br />
10 iqve.<br />
11 iqve, gv. 5.<br />
32
ar SeiZleba yuradReba ar mivaqcioT im garemoebas, rom memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebul<br />
ritualur RonisZiebebSi iniciatoris rolSi yovelTvis gvevlineba ara giorgis<br />
mama _ erekle II, aramed papa Teimuraz II. TiTqmis arsad ar axsenebs platon ioseliani<br />
erekles, romelic, mTlad umoqmedod ar iqnebo<strong>da</strong> memkvidris <strong>da</strong>badebisa <strong>da</strong> aRzrdis<br />
dros. ra Tqma un<strong>da</strong>, platoni amas SemTxveviT ar akeTebs. igi gamiznulad gviCvenebs axlo<br />
rakursiT Teimuraz II-es. amiT ioseliani xazs usvams im garemoebas, rom memkvidris<br />
<strong>da</strong>badebis periodSi qveynis politikur cxovrebaSi swored Teimuraz II iyo centraluri<br />
figura. politikuri <strong>da</strong>tvirTvac mis mier ganxorcielebul qmedebebs hqon<strong>da</strong>. mxolod<br />
Teimuraz II-es, rogorc mefes, SeeZlo samefo taxtis realur pretendentad pirveli<br />
SviliSvili _ giorgi eRiarebina.<br />
yoveli samefo dinastiisTvis erT-erTi mTavari sazrunavi memkvidrisTvis drois<br />
moTxovnis Sesabamisi swavla-ganaTlebis micema iyo. qarTul samefo karze udides yuradRebas<br />
aqcevdnen am sakiTxs.<br />
<strong>XI</strong>X saukunis <strong>da</strong>sawyisSi saqarTveloSi Semosuli rusi moxeleebi, erTob <strong>da</strong>mamcireblad<br />
uyurebdnen ara marto adgilobrivi mosaxleobis, aramed qveynis upirvelesi<br />
aristokratiuli wreebis warmomadgenlebis swavla-ganaTlebis donesac. `При самом поступлении<br />
Грузии в подданство России страна эта находилась на весьма низкой степени умственного развития<br />
/Просвешение грузинь в то время простиралось далее знания чтения и письма на своем природном<br />
языке/. Впрочем и этого рода знaния были достоянием лишь немногих; грамотность не было необходимостью<br />
и для первейших сановников государства. Большая часть князей не умела даже читать на своем природном<br />
грузинском языке~ _ wer<strong>da</strong> cicianovi koCubeis 1804 wlis 10 marts 1 .<br />
platon ioseliani ar akonkretebs, Tu ra asakSi Seudga giorgi erekles Ze werakiTxvis<br />
Seswavlas, Tumca es adreul asakSi un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo. Cven moviZieT matianeebSi<br />
am faqtis Sesaxeb informacia. magaliTad, petre iberiels, varaz-bakuris Zes, wera-kiTxvis<br />
Seswavla 3 wlis asaki<strong>da</strong>n <strong>da</strong>uwyia 2 . platon ioselianis aRweriT, `taxtis memkvidres<br />
qarTulisa anbanis maswavleblad hyva isak mwignobari, romelica iyo Semdeg kandelaki<br />
sionisa saufloisa eklesiisa <strong>da</strong> aRmwereli xucurad mravalTa werilTa, mecnieri<br />
<strong>da</strong> mcodne Zvelisa, viTarca ityodnen, filosofiisa~ 3 , e. i. sakmaod ganswavluli pirovneba.<br />
rac niSnavs, rom samefo karze did mniSvnelobas aniWebdnen mSobliuri enis<br />
codnas <strong>da</strong> bavSvis swavla-ganaTlebas swored qarTuli mwignobrobisa <strong>da</strong> marTlweris<br />
SeswavliT iwyebdnen.<br />
mSobliurTan erTad aucilebeli iyo sxva<strong>da</strong>sxva enis codnac, romelTa <strong>da</strong>saufleblad<br />
yvelaze iol <strong>da</strong> Sedegian meTo<strong>da</strong>d miCneuli iyo yoveldRiur cxovrebaSi misi<br />
swavleba. samefo kari warmatebiT iyeneb<strong>da</strong> am saSualebas. im dros kavkasiaSi saurTier-<br />
Tobo enad iTvlebo<strong>da</strong> TaTruli ena. platon ioseliani wer<strong>da</strong>: giorgim `TaTruli ena<br />
iswava karis moxeleTagan <strong>da</strong> somxuri somexTa mRvdlis ter-<strong>da</strong>viTis Svilisagan Saikovisa<br />
<strong>da</strong> yaiTmazaSvilisagan~ 4 . sul sxva viTarebaa berZnulTan <strong>da</strong>kavSirebiT.Aam enis SeswavlisTvis<br />
giorgis specialuri maswavlebeli hyolia. `berZnulisa enisa maswavleblad<br />
iyo Teodore episkoposi berZeni mcxeTas yofili kaTolikosisa karzed~ 5 .<br />
Svid wels sakraluri <strong>da</strong>tvirTva hqon<strong>da</strong> memkvidris cxovrebaSi. am dros mTavrdebo<strong>da</strong><br />
bavSvoba <strong>da</strong> iwyebo<strong>da</strong> axali etapi _ mozrdilobis (ymawvilobis) xana. am periodi<strong>da</strong>nve<br />
adio<strong>da</strong> axal safexurze memkvidris swavla-ganaTleba. `meSvidesa welsa cxovrebasa<br />
misisa maswavleblad qarTulisa enisa miuCines mefis Zesa dekanozi ioane~. p. ioseliani<br />
mis Sesaxeb wer<strong>da</strong>: `1751 welsa movi<strong>da</strong> ierusalimiT, droTa mun warsruli dekanozi<br />
ese ioane, Ze garsevanisa, dekanozisave moZRvriSvilad gvar-wodebuli. ese iyo kaci<br />
ganswavluli, didi mwignobari, mwerali wignTa <strong>da</strong> mcodne droTa maT, filosofiisa <strong>da</strong><br />
RvTismetyvelebisa ZvelaTgan qarTvelTa Soris naqonTa. patriarqisagan ierusalimisa<br />
qebiTisa weriliTa mosruli~ 6 . `ese ioane pirvel sxvaTa iyo moZRvari mefisa iraklisa<br />
II-isa <strong>da</strong> dedoflisa <strong>da</strong>rejanisa~ 7 . e. i. ufliswulis swavla-ganaTlebas saTaveSi Cas-<br />
1 Н. Дубровин, история войны и владычества русских на кавказе, IV (С-Петербург, 188), стр. 493.<br />
2 makari mesxi, petre iberielis cxovreba, qarTuli mwerloba, 5 (Tbilisi, 1988), gv. 290.<br />
3 p. ioseliani, cxovreba giorgi mecametisa..., gv. 5.<br />
4 iqve.<br />
5 iqve.<br />
6 iqve.<br />
7 iqve, gv. 6.<br />
33
dgomia pirovneba, romlis ganswavlulobac sayovelTaod iyo aRiarebuli. man kargad<br />
ico<strong>da</strong>, mecnierebis rogorc Zveli, aseve Tanamedrove tendenciebi.<br />
qarTul samefo karze, rogorc Cans, sasurveli iyo sxva<strong>da</strong>sxva mecnierebebis Seswavla.<br />
memkvidres SeeZlo mecnierebis ama Tu im <strong>da</strong>rgs sakuTari survilis mixedviT <strong>da</strong>uflebo<strong>da</strong>.<br />
giorgi `misruli srulsa hasaksa moisurveb<strong>da</strong> filosofosTa ZvelTa swavlisa<br />
mosmenasa. kaTolikosi antoni, gardmomRebi rusuliT qarTulsa enasa baumeistrisa<br />
filosofiisa, ganumarteb<strong>da</strong> hazrTa <strong>da</strong> leqsTa mniSvnelobasa. D<strong>da</strong>uteva swavla es <strong>da</strong><br />
ityo<strong>da</strong>: `ara mesmis ese: vnayav wyals~ 1 .<br />
swavla-ganaTlebis paralelurad xdebo<strong>da</strong> samefo karze miRebuli sxva saritualo<br />
wesebis Sesrulebac, rac nel-nela momavali mefis qveynis marTvaSi CarTvas <strong>da</strong> mis mier<br />
masze <strong>da</strong>kisrebuli udidesi pasuxismgeblobis gaTavisebas emsaxurebo<strong>da</strong>.<br />
Tan<strong>da</strong>TanobiT xdebo<strong>da</strong> qveynis atributikisadmi memkvidris pativiscemis gamomuSavebac.<br />
am mxriv metad niSandoblivia saxelmwifosTvis aucilebeli simbolos _ droSis<br />
<strong>da</strong>mzadebis rituali. yvela batoniSvils (mamakaci igulisxmeba) hqon<strong>da</strong> sakuTari droSa,<br />
romlis <strong>da</strong>mzadebis Ta<strong>da</strong>rigsac memkvidrisTvis samefo karze droulad iWerdnen. es<br />
iyo saCuqari, romelic ufliswuls Svidi wlis asakSi un<strong>da</strong> mieRo, oRond ara <strong>da</strong>badebis,<br />
aramed dResa `saxelwodebisa misisa~. platon ioseliani wers: `mefeman qarTlisa<br />
Teimuraz meoreman, jereT Svidisa wlisa mefis Zesa giorgis, SviliSvilsa Tvissa 23 aprilisa<br />
dRisaTvis e. i. saxelwodebisa misisa, brZana moumzadon droSa saufliswulo.<br />
misisave brZanebiTa moiRes yviTeli atlasi <strong>da</strong> maszed moqsoves xati metexTa RvTismSobelisa<br />
feradebiTa <strong>da</strong> kilitebiTa. momqsovi misi iyo amirejibisa roinisa asuli <strong>da</strong> qvrivi<br />
rostom ciciSvilisaAnastasia, romelica axl<strong>da</strong> dedofalsa ana-xanums, Teimuraz<br />
mefisa meuRlesa~ 2 . am saxiT memkvidre etapobrivad iTaviseb<strong>da</strong> im pasuxismgeblobas, rasac<br />
mas SemdgomSi cxovreba <strong>da</strong> Tavisi mdgomareoba akisreb<strong>da</strong>. es cnoba sxva mxrivac<br />
aris mniSvnelovani. Svidi wlis taxtis memkvidres uZRvnian ara gasarTob <strong>da</strong> ubralo<br />
Tvalis gasaxarel, aramed iseT saCuqars, romelic misi momavali valdebulebis gaTavisebasa<br />
<strong>da</strong> pasuxismgeblobis srul gaazrebas emsaxureba.<br />
`kaTolikozman ukurTxa droSa ese <strong>da</strong> miarTva mefis Zesa metexisa eklesiasa Sina,<br />
paraklisisa gar<strong>da</strong>xdiTa. dResa amas iyo didi patiJoba stumarTa sasaxlisa palatebSi,<br />
qalTa <strong>da</strong> kacTa.Amasave dResa aRsazrdelad mefis Zisa Seswires metexisa eklesiasa, vi-<br />
Tarca karisa Zvelad say<strong>da</strong>rsa <strong>da</strong> kaTolikosisa metoqsa, Zvirfasi barZim-feSxumi, romelica<br />
<strong>da</strong>ikarga 1795 welsa, sami komli kaci <strong>da</strong> erTi xeli Sesamoseli <strong>da</strong> miuboZes winamZRvarTa<br />
misTa oqmi Sewirulobisa~ 3 .<br />
samefo kari udidesi pasuxismgeblobiT ekidebo<strong>da</strong> memkvidris <strong>da</strong>ojaxebas. vin iqnebo<strong>da</strong><br />
momavali dedofali, ra Tqma un<strong>da</strong>, metad mniSvnelovani sakiTxi iyo. dinastiuri<br />
qorwinebebi didi xania warsuls Cabar<strong>da</strong>. XV saukunis bolo periodi<strong>da</strong>n, saqarTvelos<br />
samefo-samTavroebad <strong>da</strong>Slis Semdeg, samefo sagvareulo ZiriTa<strong>da</strong>d qarTvel didgvarovanTa<br />
ojaxebs umoyvrdebo<strong>da</strong>.<br />
rogorc Cans, qarTuli samefo kari memkvidris qorwinebisas cdilob<strong>da</strong> raRac<br />
formiT Zveli wesi mainc SeenarCunebina. platonis <strong>da</strong>msaxurebad un<strong>da</strong> CaiTvalos is<br />
faqti, rom tradiciis aRwerisas igi yovelTvis mianiSneb<strong>da</strong> misi siZvelis Sesaxeb. platon<br />
ioseliani ase aRwers giorgi erekles Zis pirvel niSnobas: `jereT rvisa wlisa,<br />
ZvelTa droTa Cveulebisa gamo, <strong>da</strong>niSnes Cerqez batonis girei oZisa qalzed, romelica<br />
axl<strong>da</strong> mefes iraklis TvisTan, viTarca megobari. gansaswavlebelad qalisa, waruvlines<br />
mas Tavadi Sari<strong>da</strong>n SalikaSvili, 6 moaxle qali msaxurad <strong>da</strong> aznauriSvilis qvliviZis<br />
qvrivi nino soflisa kavTixevi<strong>da</strong>n, de<strong>da</strong>kaci mwignobari, Zlieri sityviTa <strong>da</strong> brZeni<br />
WkuiTa. didi cxenosani iyoo, brZaneb<strong>da</strong> sadme TviT mefe giorgi, <strong>da</strong> gulovnobisaTvis<br />
misisa di<strong>da</strong>d pativsscemdnen mas sasaxleSiao~ 4 . e. i. am cnobis mixedviT, momavali dedodofali<br />
garkveul dromde samSobloSi rCebo<strong>da</strong>, Tumca igi qarTuli tradiciisamebr<br />
un<strong>da</strong> aRzrdiliyo (rac albaT aucileblad niSnav<strong>da</strong> qarTuli enisa <strong>da</strong> mwignobrobis<br />
Seswavlasac. tyuilad ar usvams platon ioseliani xazs mis aRmzrdelad mivlinebuli<br />
nino qvliviZis mwignobrobasa <strong>da</strong> sibrZnes), raTa saqarTveloSi Camosvlisas arc mas<br />
1 p. ioseliani, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 36-37.<br />
2 iqve, gv. 27.<br />
3 iqve.<br />
4 iqve, gv. 7.<br />
34
egrZno Tavi eulad <strong>da</strong> ucxod <strong>da</strong> qveSevrdomebsac igi Tavisianad mieRoT. amiT Tavi<strong>da</strong>n<br />
iqnebo<strong>da</strong> acilebuli mravali uxerxuloba <strong>da</strong> gaugebroba, rasac SeeZlo <strong>da</strong>eZaba viTareba<br />
samefo karze. dedoflad gaxdomisMSemdeg mas, aseve, gverdSi eyolebodnen mzrunveli<br />
<strong>da</strong> sayvareli a<strong>da</strong>mianebi.<br />
`qali ese CerqezTa, <strong>da</strong>niSnuli giorgized, Semdgomad oTxisa wlisa mzadebisa, jereT<br />
mounaTlavi, mokv<strong>da</strong> yvavilisa seniTa samSoblosa Tvissa saxlsa <strong>da</strong> ukuqceuli nino<br />
Sedga monazvnad~ 1 .<br />
platon ioselianisave aRweriT, cxadi xdeba, rom taxtis memkvidres kargad un<strong>da</strong><br />
scnobo<strong>da</strong> Tavisi samarTavi qveyana, misi sazRvrebi <strong>da</strong> xalxi, misi gasaWiri <strong>da</strong> problemebi,<br />
Rirsebebi <strong>da</strong> naklovanebebi. amisi saukeTeso saSualeba iyo mogzauroba, rasac<br />
memkvidre adreuli asaki<strong>da</strong>n iwyeb<strong>da</strong>. `14 wlisam mimovlo saqarTvelo: qarTli, kaxeTi,<br />
somxiTi, fSavi, xevsureTi, TuSeTi <strong>da</strong> ixila mas dros ganmge somexTa eklesiisa oqevarteri<br />
anu kaTolikosi iakob V (1759-1763)~ 2 . giorgi SemdgomSic xSirad mogzaurob<strong>da</strong> 3 .<br />
mogzaurobis saSualebiT Tavisi samarTavi qveynis gacnoba, misi sazRvrebis moxilva<br />
<strong>da</strong> xalxTan urTierToba, adgilze maTi Wiris <strong>da</strong> lxinis uSualo gaziareba, qar-<br />
Tul samefo karze miRebuli <strong>da</strong> aprobirebuli meTodi Cans. platon ioselians moepoveba<br />
cnoba, rom qveyanaSi mogzaurob<strong>da</strong> giorgi <strong>XI</strong>I-is memkvidre _ <strong>da</strong>viTic. ufro metic,<br />
misTvis (ioane giorgis ZesTan erTad) qveynis aRwera _ metad sapasuxismgeblo <strong>da</strong> mniSvnelovani<br />
saqme _ <strong>da</strong>uvalebiaT 4 .<br />
platon ioseliani qarTl-kaxeTis samefo karze memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebiT kidev erT<br />
tradicias gvamcnobs.<br />
`odes droTa garemoebaTa gamo warvi<strong>da</strong> ruseTad (1760) mefe Teimuraz, maSin mefisa<br />
Zesa giorgis, viTarca SviliSvilsa uboZa skiptra qarTlisa mefobisa, garemosdva mas<br />
Tavisi samefo xmali, <strong>da</strong>hki<strong>da</strong> mas Zali morwmuneTa _ jvari Zel-WeSmaritiTa cmuli, oqrosa<br />
jaWviTa saki<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> Tval-margaritiTa Semkuli mcxeTisa eklesiasa Sina, Tana<br />
<strong>da</strong>swrebiTa ioseb kaTolikosisa <strong>da</strong> episkoposTa, TavadTa, aznaurTa <strong>da</strong> kariskacTa, akurTxa<br />
igi RvTismSoblisa mcirediTa SemkuliTa xatiTa~ 5 .<br />
es aris giorgisTvis qarTlis samefo taxtis realur pretendentad aRiarebis maniSnebeli<br />
faqti. Teimuraz II am SemTxvevaSi win<strong>da</strong>xedulebasac iCens <strong>da</strong> vfiqrobT, savaldebulo<br />
ritualsac asrulebs. igi, rogorc mefe, Tavis taxts uTmobs SviliSvils<br />
giorgis, raTa misi wasvlis Semdeg vinmem ar ganacxados masze pretenzia. amiT Teimurazi<br />
win swevs SviliSvilis legitimurobas. platoni aRniSnavs, kidec, rom am ambavma yvelas<br />
<strong>da</strong>aviwya ruseTSi ga<strong>da</strong>xvewili qarTlis mefis ojaxi, anu taxtis mosalodneli<br />
pretendenti 6 .<br />
platons moepoveba cnoba imis Sesaxeb, rom giorgis legitimuroba ruseTis imperatormac<br />
<strong>da</strong>a<strong>da</strong>stura: `traqtatis ZaliTa Soris imperatricisa Ekaterina II <strong>da</strong> iraklisa, mefis Ze<br />
giorgi <strong>da</strong>mtkic<strong>da</strong> memkvidred saqarTveloisa; miiRoca ordeni aleqsandre nevelisa~ 7 .<br />
sainteresoa, Tu ra droi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> ra doziT iReb<strong>da</strong> taxtis memkvidre monawileobas<br />
saqveyno saqmeebSi. platon ioselians aqvs cnoba, rom `odes iqmna kreba, idumal ganla-<br />
Tinebulisa <strong>da</strong> kaTolikos patriarqisa antonisa, samsjavrod micemulisa, maSin krebisa<br />
ganCinebasa ze<strong>da</strong> <strong>da</strong>sdves beWedica 9 wlis yrmisa mefis Zis giorgisa~ 8 . vfiqrobT, aseT<br />
adreul asakSi saqveyno saqmeebSi memkvidris monawileobas qarTul samefo karze mxolod<br />
gansakuTrebul SemTxvevebSi hqon<strong>da</strong> adgili.<br />
saerTod, qarTul samefo karze srulwlovanebis asakad miiCneo<strong>da</strong> Tvrameti weli. swored<br />
am periodi<strong>da</strong>n taxtis memkvidre aqtiurad ebmebo<strong>da</strong> saqveyno saqmeebSi. platoni wer<strong>da</strong>: `18<br />
wli<strong>da</strong>m cxovrebisa Tana-hyvis mamasa Tvissa, sa<strong>da</strong>ca warvidis, anu saomrad, anu mosaxilvelad<br />
samZRvarTa~ 9 .<br />
1 iqve.<br />
2 iqve, gv. 7-8.<br />
3 iqve, gv. 35-36, 45-48, 82.<br />
4 iqve, gv. 66.<br />
5 iqve, gv. 8.<br />
6 iqve, gv. 13.<br />
7 iqve, gv. 15.<br />
8 iqve, gv. 8.<br />
9 iqve, gv. 9.<br />
35
sainteresoa, platonis cnoba solomon I-is gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg imerlebis survilze<br />
erekle II-is mefobis qveS mTliani saqarTvelos gaerTianebis Sesaxeb. taxtis memkvidre<br />
eswrebo<strong>da</strong> im <strong>da</strong>rbazobas, romelzec qveynis didgvarovnebi am sakiTxs ixilavdnen,<br />
Tumca mas Tavisi azris gamoTqma mxolod meore Sekrebilobisas, isic erekles kiTxvis<br />
Semdeg mieca. am dros warCinebulebi <strong>da</strong>jgufebulebi iyvnen ramdenime partiad, giorgis<br />
mosmenili hqon<strong>da</strong> ama Tu im maTganis Sexeduleba <strong>da</strong> arCevanis gakeTebac SeeZlo 1 .<br />
SeeZlo 1 .<br />
sainteresoa, platonis mier aRwerili qsnis erisTavebisTvis mamulebis CamorTmevisTvis<br />
mowveul <strong>da</strong>rbazobaSi giorgi <strong>XI</strong>I-is monawileoba. platon ioseliani gadmogvcems<br />
im winaaRmdegobas, romelic erekle II-is samefo karze am sakiTxis ganxilvas axl<strong>da</strong>:<br />
`SegrovilTa mefisa sasaxleSi Sina mdivanbegTa ganixiles saqme <strong>da</strong> orguleba, romelTaca<br />
Seswamebdnen erisTavTa. Wabua orbelianman <strong>da</strong> ioseb TumaniSvilman <strong>da</strong> sxvaTa<br />
sZles sxvaTa <strong>da</strong> ganaCines sruliad ukuniTi ukunisamde moeRos maT saerisTao. simtkicisaTvis<br />
<strong>da</strong> SeucvaleblobisaTvis esreTisa ganCinebisa iqmna kreba, <strong>da</strong>iwera Zeglis wera,<br />
<strong>da</strong> moswer<strong>da</strong> xeli <strong>da</strong>esvaT beWedni mefisa <strong>da</strong> sameifosa saxlisa wevrTa, kaTalikosisa<br />
<strong>da</strong> mRvdelmTavarTa rvaTa. kirile mTavarepiskoposman misca xma miematos Zeglis<br />
weras eseca: `iyavn kruli TviT mefeca, romelmanca ganxsnas Sekruleba ese <strong>da</strong> scvalos<br />
ganCineba~ 2 . am sakiTxis irgvliv erTsulovneba ar iyo TviT samefo ojaxSi. batoniSvil<br />
giorgis (SemdgomSi mefe giorgi <strong>XI</strong>I) `ara uneb<strong>da</strong> arc xelis mowera, arca beWdis <strong>da</strong>sma~,<br />
magram erekle II-es ver SeewinaaRmdega <strong>da</strong> `morCil eqmna mamasa, garna gaimegobra eris-<br />
Tavni <strong>da</strong> mTisa mkvidrni, romelTaca sur<strong>da</strong>T erisTavni Tvisni, galaRebulni maTgan~ 3 .<br />
`aqe<strong>da</strong>m scnes pirvelad hazri mefis Zisa, raTa hyvandes Semdeg droTaTvis gandevnilni<br />
erisTavni TanaSemwed pirispir meorisa dedisagan ZmaTa, romelnica sZulobden mas~.<br />
`ese siyvaruli maT Soris <strong>da</strong>scxra <strong>da</strong> ganqar<strong>da</strong> maSin, rodesac erisTavman revaz 1800<br />
welsa SeirTo colad anastasia, qali iraklisa <strong>da</strong> odes farnaoz mefis Zeman idumalve<br />
mamisa miiyvana colad anna qali yularaRasisa erisTavisa~ 4 .<br />
qarTul samefo karze miaCn<strong>da</strong>T, rom qveynis marTvaSi seriozuli adgili ekava pirovnul<br />
faqtors. kerZod ki, momaval mefes axlo urTierToba un<strong>da</strong> hqono<strong>da</strong> mezobeli<br />
qveynebis religiur <strong>da</strong> politikur liderebTan, rac bavSvobi<strong>da</strong>nve, memkvidred yofnis<br />
periodSi, maTTan mis uSualo nacnobobas <strong>da</strong> xSir SemTxvevaSi megobrobas gulisxmob<strong>da</strong>.<br />
es <strong>da</strong>exmarebo<strong>da</strong> mefed yofnis periodSi maTTan urTierTobaSi, pirovnuli Tvisebebis<br />
codna ki saSualebas miscem<strong>da</strong> rTul <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>mwyvet viTarebaSi sasurveli Sedegis<br />
misaRwevad Sesabamisad emoqme<strong>da</strong> <strong>da</strong> yvelaze xelsayreli meTodebi gamoeyenebina.<br />
samefo taxtis memkvidre kargi meomari <strong>da</strong> mxe<strong>da</strong>rTmTavari un<strong>da</strong> yofiliyo. mas amisTvis<br />
bavSvobi<strong>da</strong>nve amzadebdnen. sabrZolo moqmedebebSi uSualod igi Tvrameti wli<strong>da</strong>n<br />
erTvebo<strong>da</strong>. samxedro saqmeSi misi momzadeba ki gulisxmob<strong>da</strong> rogorc sabrZolo operaciebSi<br />
(brZolis velze) uSualo monawileobas, aseve zurgSi saTanado moqmedebasac.<br />
amiT, ra Tqma un<strong>da</strong>, xdebo<strong>da</strong> memkvidris mier imis gaTaviseba, rom gamarjvebisTvis Tanabari<br />
mniSvneloba aqvs brZolis am or ganuyofel komponents. platoni wers: `yaenis mosvlisa<br />
winaT Tfiliss mefis Zesa giorgis miendva qiziyis jaris Seyra~ 5 .<br />
samefo kari marto politikuri cxovrebiT ar iyo <strong>da</strong>kavebuli. masSi mniSvnelovani<br />
adgili ekava <strong>da</strong>svenebas <strong>da</strong> garTobas. samefo karze nadirobiTa <strong>da</strong> jiriTiT iqcevdnen<br />
Tavs. ra Tqma un<strong>da</strong>, masSi taxtis memkvidrec monawileob<strong>da</strong>. platoni aRwers, rom giorgis<br />
ar uyvar<strong>da</strong> arc erTi <strong>da</strong> arc meore: `monadireTa did-kacTa uwodeb<strong>da</strong> kacTa usaqmo-<br />
Ta moclilTa~. misi azriT, `devna mxecTa <strong>da</strong> pirutyvTa SeaCvevs mterobasa <strong>da</strong> mesisxleobasao,<br />
gaaborotebs gulsao. SvilTaca TvisTa ar urCev<strong>da</strong> nadirobisa SeCvevasa <strong>da</strong><br />
marTlad arca erTi maTgani, romelTaca me vicnobdi, ar iyvnen monadireni, gar<strong>da</strong> mefis<br />
Zisa iliasa, <strong>da</strong> eseca SeCveo<strong>da</strong> nadirobasa ruseTSi~. jiriTobas ki igi uwodeb<strong>da</strong> `sagansacdelosa<br />
rasme~ 6 . imis miuxe<strong>da</strong>vad, uyvar<strong>da</strong> Tu ara giorgi erekles Zes nadiroba, samefo<br />
karze aucileblad izrunebdnen imaze, rom igi kargi monadirec yofiliyo <strong>da</strong> mo-<br />
1 iqve, gv. 15-18.<br />
2 iqve, gv. 77-78.<br />
3 iqve, gv. 78.<br />
4 iqve.<br />
5 iqve, gv. 44.<br />
6 iqve, gv. 26.<br />
36
jiriTec. am SemTxvevaSi taxtis memkvidres arCevanis saSualeba ar hqon<strong>da</strong>. mas SeeZlo<br />
monawileoba ar mieRo aRniSnul gasarTobebSi, magram aucileblad un<strong>da</strong> scodno<strong>da</strong> Tavis<br />
Seqcevis es saSualebebi, romelic samefo karis etiketiT iyo gansazRvruli.<br />
XVIII saukunis II naxevarSi qarTuli samefo saxlis mmarTvelobis sistemaSi mniSvnelovani<br />
movlena mox<strong>da</strong>. platon ioseliani wers, rom erekle II-s <strong>da</strong>awerines anderZi,<br />
romliTac taxtis <strong>da</strong>kavebis mami<strong>da</strong>n ufros Svilze ga<strong>da</strong>cemis wesi Secvala <strong>da</strong> Zmi<strong>da</strong>n<br />
Zmaze ga<strong>da</strong>cema <strong>da</strong>akanona. platon ioseliani am anderZs ugvansa <strong>da</strong> qveynis <strong>da</strong>saRupad<br />
Sedgenils uwodeb<strong>da</strong> 1 .<br />
taxtis memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebuli wesebi sxva wes-CveulebebTan erTad qmni<strong>da</strong><br />
qarTul samefo kars, romelsac, platon ioselianis gadmocemiT, Teimuraz batoniSvili<br />
ase axasiaTeb<strong>da</strong>: `rodesac me TviT Semdgomad mefis gar<strong>da</strong>cvalebisa warvedi<br />
sparseTsa,... vnaxe... sparselTa qceva, bilwi azri maTi usafuZvlo ganmgeblobisaTvis <strong>da</strong><br />
saomrad. vscan igini ara raisa mcodneni, yaenisagan <strong>da</strong>Sorebulni, ver gambe<strong>da</strong>vni<br />
sityvisa Tvisisa mefesTan <strong>da</strong> sworisaca sasargebloisa hazrisa ar gamomTqmelni.<br />
di<strong>da</strong>d mikvir<strong>da</strong> mdgomareoba iranisa, mefeTa karisa, <strong>da</strong> movixseniebdi papisa Cemisa<br />
karsa <strong>da</strong> TviT mamisa Cemisa, yovlad mefurisa, didebulisa, gancxromiTisa,<br />
mxiarulebiTisa, samarTlierisa <strong>da</strong> karRia taxtisa mdi<strong>da</strong>rTa, moklebulTa, sneulTa,<br />
mSierTa, obolTa, qvrivTa <strong>da</strong> pyrobilTaTvis. Eexlac vekvirvi, mixedviT sparseTisa <strong>da</strong><br />
sxvaTasa evropiisa mefeTa, Cemgan naxulTa reinisa piramdin, mamisa Cemisa simaRlesa <strong>da</strong><br />
brwyinvalebasa~ 2 .<br />
marTalia, m. dumbaZe wer<strong>da</strong>, rom `iseTi gonieri istorikosic ki, rogoric iyo p.<br />
ioseliani, romelsac mefis cenzuris pirobebSi Tavisuflad ar SeeZlo mosazrebaTa<br />
gamoTqma, giorgi mefis politikis Sefasebisas aSkarad winaaRmdegobriv Sexedulebebs<br />
ayalibeb<strong>da</strong>~ 3 , vfiqrobT, rom qarTul samefo karze taxtis memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebuli<br />
tradiciebis Sesaxeb platon ioselianis mier <strong>da</strong>xatuli suraTi, zedmiwevniT realuria.<br />
platon ioseliani <strong>XI</strong>X saukunis qarTveli istorikosebis im plea<strong>da</strong>s miekuTvneba,<br />
romlebmac mecnierul doneze aiyvanes saqarTvelos istoriis Seswavla <strong>da</strong> safuZveli<br />
Cauyares qarTvelologiur mecnierebas.<br />
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
1. m. dumbaZe, qarTl-kaxeTis saxelmwifos gauqmeba <strong>da</strong> ruseTTan SeerTeba, saqarTvelos<br />
istoriis narkvevebi, IV (Tbilisi, 1973).<br />
2. p. ioseliani, cxovreba giorgi mecametisa, red. ak. gawerelia (Tbilisi, 1978).<br />
3. z. kiknaZe, farnavazis sizmari <strong>da</strong> mefobis legitimaciis tipologia, <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong><br />
<strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, VIII, eZRvneba gelaTis monastris <strong>da</strong>arsebis 900 wlisTavs<br />
(Tbilisi, 2008).<br />
4. leonti mroveli, mefeTa cxovreba, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti <strong>da</strong>dgenili<br />
yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955).<br />
5. l. patariZe, miriani <strong>da</strong> misi mefoba: ideologiuri aspeqti, <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong><br />
<strong>Sromebi</strong>, VIII, eZRvneba gelaTis monastris <strong>da</strong>arsebis 900 wlisTavs (Tbilisi, 2008).<br />
6. m. tyavaSvili, T. SakiaSvili, CrdilokavkasielTa migracia saqarTveloSi (Zv. w. III saukune),<br />
istoriul-eTnografiuli Ziebani, VIII (Tbilisi, 2006).<br />
7. Н. Дубровин, история войны и владычества русских на кавказе, IV (С-Петербург, 1889).<br />
1 iqve, gv. 219.<br />
2 iqve, gv. 175-176.<br />
3 m. dumbaZe, qarTl-kaxeTis saxelmwifos gauqmeba <strong>da</strong> ruseTTan SeerTeba, saqarTvelos istoriis narkvevebi,<br />
IV (Tbilisi, 1973), gv. 807<br />
37
MZIA TKAVASHVILI<br />
Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />
Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />
PLATON IOSELIANI ABOUT THE CUSTOMS CONNECTED WITH<br />
THE HEIR OF THE KARTL-KHAKHETI THROWN<br />
Platon Ioseliani belongs to that generation of the 19 th century Georgian historians who laid the foun<strong>da</strong>tion of<br />
the Georgian historical and Kartvelological studies.<br />
In the historical account `The Life of Giorgi <strong>XI</strong>II~ Platon Ioseliani speaks about the issue connected with the<br />
heir of the Georgian royal court.<br />
The rituals of the birth and baptism of the thrown heir; his education, marriage, including him into the internal<br />
and foreign political affairs, participation in war affaires, the relations with the members of the royal family and<br />
subordinates were the problems of Platon Ioseliani‟s interest. When the rule is of dynastic character the role of a<br />
heir is great. That‟s why the rules and rituals connected with a heir was strictly regulated by Georgian political<br />
elite. The rules connected with the institution of heir together with other traditions of the royal court were creating<br />
the phenomenon that was called Georgian royal court. King Teimuras Bagrationi was characterizing it so: `My<br />
grandfather‟s and my father‟s court was completely royal, great, comfortable, joyful and fair. The door of the royal<br />
court was always open for rich, poor, sick, hungry people, orphans, widows and prisoners. Even now I am amazed<br />
how brilliant and majestic was my father‟s court in comparison with the courts of Persian and other European kings<br />
up to the riverside of Rhine I have seen~.<br />
38
Zveli istoria<br />
nana baxsoliani<br />
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />
ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />
qarxemiSis orTostatis erTi siuJetis<br />
interpretaciisaTvis<br />
ieroglifur-luviuri <strong>da</strong>mwerlobiT Sesrulebuli warwerebi, ZiriTa<strong>da</strong>d, qvis sabe-<br />
W<strong>da</strong>vebze, qvis orTostatebze (simaRleze mdgari qvaTlilebi, lodebi), monumentur stelebze,<br />
kldeSi nakveT reliefebsa <strong>da</strong> tyviis firfitebze <strong>da</strong>sturdeba.<br />
samecniero literaturaSi gamoTqmuli Tvalsazrisis Tanaxmad, ieroglifur-luviuri<br />
<strong>da</strong>mwerloba Tav<strong>da</strong>pirvelad sakulto xasiaTis iyo: igi monumentur religiur <strong>da</strong>mwerlobas<br />
warmoadgen<strong>da</strong>. gvianxeTur xanaSi sekularizacias ganicdis. Cndeba miZRvniTi, samSeneblo warwerebi,<br />
istoriuli Sinaarsis teqstebi 1 . miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom am <strong>da</strong>mwerlobiT Sesrulebuli<br />
teqstebi mokle, trafaretuli <strong>da</strong> xSir SemTxvevaSi bundovani SinaarsiT xasiaTdeba, maTi<br />
mniSvneloba mainc ganuzomlad didia. warwerebs arc Tu iSviaTad Tan reliefuri gamosaxulebani<br />
axlavs. amitom, monumenturi Zeglebi kidev ufro met Rirebulebas iZens ama Tu im<br />
problemuri sakiTxis <strong>da</strong>smis, kvleva-Ziebis Catarebisa <strong>da</strong> Se<strong>da</strong>rebiTi analizisaTvis.<br />
amjerad, Cemi kvlevis sagans CrdiloeT siriaSi, gvianxeTuri xanis qarxemiSis<br />
(dRev. jerablusi) samefo xelisuflebis uzurpatoris _ iaririsis (Zv. w. VIII saukunis<br />
60-40-iani wlebi) warwera warmoadgens. ieroglifur-luviuri warwera cicabo kldezea<br />
amokveTili. Zegli samecniero literaturaSi qarxemiSis samefo sagvareulos ojaxis<br />
reliefur gamosaxuleba<strong>da</strong>a miCneuli. XX saukunis meore naxevarSi am Zeglisadmi miZRvnili<br />
ramdenime saintereso naSromi gamoqveyn<strong>da</strong> 2 .<br />
ieroglifur-luviuri warwera aq gamosaxuli pirebis – mamakacebis Teoforul saxelebs<br />
gvamcnobs, romelTac erT SemTxvevaSi RvTaeba TarxunTis, umTavresad ki RvTaeba<br />
TeSubis saxelwodebebi udevs safuZvlad: `es malia-TeSuf(ia), es asTi Trhu(ia), es<br />
Tarna-TiSfa(a), es asakar-TiSfa(a), es sangara(a), es ahid-TiSfa(a), es halpavara(a), es Tuvarsa(a)<br />
sayvareli meuRle... es gamosaxuleba iaririsisia. es qamana(a), isini umcrosi<br />
Zmebi(a)... me mitacebuli xelisufleba... <strong>da</strong> me taZrebis umaRles msaxurad vaqcie... Tumca<br />
igi u<strong>da</strong>rdeli bavSvi...~ 3 .<br />
ramdena<strong>da</strong>c kvlevis fokusSi qarxemiSis orTostatis erTi siuJeti eqceva, monumenturi<br />
Zeglis aRwerilobaze <strong>da</strong>wvrilebiT SevCerdebi.<br />
reliefuri gamosaxuleba ramdenime nawilisagan Sedgeba: wina, marcxena orTostatze<br />
qamanasi <strong>da</strong> iaririsia gamosaxuli. am ukanasknels marcxena xelSi samefo rwmunebis<br />
sigeli magrad CaubRujavs, marjvena ki qamanasis xelze aqvs <strong>da</strong>debuli. orTostatze<br />
aRbeWdili es scena samecniero literaturaSi gaziarebuli Tvalsazrisis Tanaxmad, iaririsis<br />
mier qamanasis Svilad, memkvidred gamocxadebis ceremonias warmoadgens.<br />
marjvena mxares, profilSi qalbatoni xelSi bavSviTa <strong>da</strong> yelsabamze gamobmuli ZaRliTaa<br />
gamosaxuli. Sua nawili ora<strong>da</strong>a gayofili: zemo <strong>da</strong> qvemo registrebad. zemo registrze<br />
samefos umaRlesi piri – sami ymawvili xelSi Sesabamisi atributebiTaa warmodgenili,<br />
maT ukan `ubralo~ () biWi mohyveba, romelsac xelSi Woki uWiravs. Wokze ki Citi zis. yvelani<br />
marcxena mxares, mTavari personaJebisaken – qamanasisa <strong>da</strong> iaririsiskenaa mimarTuli.<br />
qvemo registrze wyvilad <strong>da</strong>jgufebuli oTxi biWia gamosaxuli. TiToeuli TamaSis<br />
scenaSi warmodgeba. marjvniv ori ymawvili fexze dgas <strong>da</strong> bzrialas atrialebs, mar-<br />
1 n. xazaraZe, nagebobebis aRmniSvneli luviuri ieroglifebi, (masalebi Zv. w. II-I aTaswleulebis mcire aziis qalaqebis<br />
<strong>istoriisa</strong>Tvis), qalaqebi <strong>da</strong> saqalaqo cxovreba Zvel saqarTveloSi (Tbilisi-baTumi, 2000), gv. 32-35.<br />
2 Merrigi P., Manuale Di ETeo Geroglifico, II, Testi I-1a Serie (Roma, 1967), p. 19.; Barnett R. D., Karatepe, the key to the Hittite Hieroglyphs, AnSt, III<br />
(Ankara-London, 1953), p. 91; Mallowan M. E., Carchemish, Reflections on the chronology of the sculptura, AnSt, X<strong>XI</strong>I (Ankara-London, 1972), p.<br />
76; Hawkins J. D., Bulding inscriptions of Carchemish the Long Wall of sculpture and Great Staircase, AnSt, X<strong>XI</strong>I (Ankara-London, 1972), p. 87-114;<br />
Hawkins J. D., Some historical Problems of Hieroglyphic Luwian inscriptions, AnSt, X<strong>XI</strong>X (Ankara-London, 1979), p. 157.<br />
3 Merrigi P., Manuale Di…, p. 20.<br />
39
cxena mxares ki, ori ymawvili fexebmokecil pozaSi `wils yris~, `koWaobs~, savaraudod,<br />
`kamaTlebs~ agorebs.<br />
mravali xalxisaTvis `wilis yra~, `koWaoba~, `kamaTlebi~ TamaSicaa <strong>da</strong> religiuri<br />
qmedebac. im SemTxvevaSi, Tu es ritualia, misi monawileni <strong>da</strong>rwmunebulni arian, rom<br />
maTi qmedeba RvTaebrivi Zalis mieraa nakarnaxevi <strong>da</strong> amdenad, RvTaebis Semotanili wesrigi<br />
Cveulebrivi cxovrebis wesrigze maRla dgas.<br />
TamaSi Cveulebriv cxovrebas Tavisi adgiliTa <strong>da</strong> xangrZlivobiT gamoeyofa, sanam is<br />
mimdinareobs, gamefebulia moZraoba, aRmavloba <strong>da</strong> <strong>da</strong>Rmavloba, <strong>da</strong>kavSireba <strong>da</strong> gaTiSva, cvalebadoba.<br />
mas Tan <strong>da</strong>Zabulobac axlavs. is ganmuxtvisaken miiswrafvis, sa<strong>da</strong>c didi <strong>da</strong>Zabulobaa,<br />
iRbalia saWiro. <strong>da</strong>Zabulobis elementi TavisTavad sikeTisa <strong>da</strong> borotebis miRma<br />
myof TamaSobriv qmedebas garkveul eTikur Sinaarss aZlevs. iRbali RvTis wyalobaa, RvTis<br />
rCeulobaa 1 .<br />
qarxemiSis orTostatze gamosaxuli `wilis yra~, `koWaoba~, `kamaTlebiT~ TamaSis scena,<br />
Cemi azriT, TamaSis formats scildeba. mas sruliad naTeli semantikuri kodi gaaCnia.<br />
saqme samefo xelisuflebis momavali pretendentebis wilis yriT arCevas un<strong>da</strong> exebodes.<br />
orTostatze gamosaxuli scenis de<strong>da</strong>azri swored imaSi mdgomareobs, rom aseT `iRblian~<br />
gamarjvebulad samefo ojaxis wevrebi<strong>da</strong>n qamanasia. is, misi regentis mier ukve xel<strong>da</strong>smulia.<br />
samefo ojaxis <strong>da</strong>narCeni wevrebi, qamanasis Zmebi ki, TavianTi rigiTobis adgils,<br />
Tu ierarqias im taZrebSi ganisazRvraven, romelic maT `wilis yriT~ ergebaT.<br />
amgvari interpretacia, vfiqrob, Tavis adgils uCens `wilis yris~, `koWaobis~, `kamaTlebiT~<br />
TamaSis <strong>da</strong>niSnulebas – gamoavlinos gamarjvebuli <strong>da</strong> pirvelTa Soris rigobiTobis<br />
principi <strong>da</strong>icvas.<br />
sakiTxis <strong>istoriisa</strong>Tvis sayuradRebo informaciis Semcvelia xeTuri werilobiTi<br />
wyaroebi. erT-erTi teqsti amindis RvTaebis gveleSapTan/gvelTan Serkinebis miTs Seexeba.<br />
igi wilis yris ritualur ceremoniaze mogviTxrobs. sailustraciod momyavs nawyveti xe-<br />
Turi teqsti<strong>da</strong>n: $31 (DIV 11-16) `ase (miugebs maT) `kurTxeuli qurumi~ – Taxfurili: `rodesac<br />
Tqven dioritis taxtze <strong>da</strong>brZandebiT <strong>da</strong> `kurTxeuli qurumebi~ wils yrian, is `kurTxeuli<br />
qurumi~, romelsac calianus (gamosaxuleba) eWireba xelSi, wyaroze aRmarTul dioritis<br />
taxtze, (swored) iq <strong>da</strong>jdeba~. $2 (A 14-17) `RvTaebebi, yvelani, modian <strong>da</strong> wils yrian,<br />
yvela (sxva) RvTaebi<strong>da</strong>n qasTamas casxafuna (yvelaze) didi(a)~ 2 .<br />
zemomoyvanilTan erTad sagulisxmoa xeTuri sakulto-sainventaro Janris teqsti KUB<br />
17. 35. masSi xeTuri dResaswaulebis aRwerilobebs vxvdebiT. teqstSi gansaxilveli sakiTxi<br />
EZEN pulaš-is saxelwodebiT warmodgeba <strong>da</strong> `wilis yris dResaswauli~ hqvia. miTiTebuli<br />
warweris mowmobiT: `[rodesac Weqa-quxilis RvTaebas wilis yris dResaswauls] gamarTaven,<br />
<strong>da</strong>ibanen. sanga-qurumi <strong>da</strong>ibans (<strong>da</strong>) RvTaebasac ganbans. [ ] <strong>da</strong>msx<strong>da</strong>rni wils yrian <strong>da</strong> visTanac<br />
kenWi <strong>da</strong>vardeba, is Seitans [mas] [taZarSi] <strong>da</strong> is <strong>da</strong>debs sakurTxevelze~ 3 . wilis yris rituali<br />
axali qurumis asarCevad sruldebo<strong>da</strong>. misi arCeva taZris personali<strong>da</strong>n an qurumTa ojaxi<strong>da</strong>n<br />
xdebo<strong>da</strong>. moyvanili warweris msgavsi konteqsti kidev ramdenime xeTur teqstSi (KUB<br />
60.152, KUB 2. 1, KUB 55. 14) <strong>da</strong>sturdeba. ase, magaliTad, KUB 60. 152 fragmentul warweraSi<br />
axali sanga-qurumi kvlav wilis yris ritualTanaa <strong>da</strong>kavSirebuli. dResaswauli qalaq Zuppara-Si<br />
imarTebo<strong>da</strong>. <strong>da</strong>zianebuli teqsti<strong>da</strong>n mainc naTlad Cans, rom aq Camosuli sanga-qurumi<br />
RvTaebis simbolos Rebulobs. sadResaswaulo procesiaSi gudu-qurumebTan <strong>da</strong> uxucesebTan<br />
erTad momRerali qalebi <strong>da</strong> qalaqis mosaxleobac monawileobs. wilis yra im piris gamosavlenad<br />
tardebo<strong>da</strong>, romelic qurumebs taZarSi mouxmob<strong>da</strong>. a. koenis mosazrebiT, es ritualis<br />
kidev erTi saxeobaa 4 .<br />
moyvanil fragmentSi `wilis yris~ mizani aSkarad ikveTeba – gamoavlinos <strong>da</strong> ganamwesos<br />
upirvelesi qurumi <strong>da</strong>niSnul an gamorCeul adgilze.<br />
KUB 55.14-Si wilis yris dResaswauli sxva sakulto ritualebis CamonaTvalSi figurirebs.<br />
xeTur teqstebSi dResaswaulebis mravlobiT ricxvSi moxsenieba imaze miuTiTebs,<br />
rom rituali erTi wlis ganmavlobaSi ramdenjerme sruldebo<strong>da</strong>. rac Seexeba KUB 2. 1-s,<br />
1 i. haizinga, Homo Ludens kaci moTamaSe (Tbilisi, 2004), gv. 82-84.<br />
2 i. tatiSvili, xeTuri religia (Tbilisi, 2001), gv. 45-50.<br />
3 Taggar-Cohen A., The EZEN pulaš – A Hittite Installation Rite of a New Priest, JANER, 2 (Leiden, 2002), p. 134-136.<br />
4 iqve, gv. 144-145.<br />
40
igi or qalaqSi gamarTul wilis yris ceremoniaze mogviTxrobs 1 . niSandoblivia, rom es<br />
faqti xazgasmiT miuTiTebs am ritualis gavrcelebis arealze.<br />
arqeologiuri masali<strong>da</strong>n aSkarad Cans, rom koWebs, kamaTlebs xeTebis Semdgom xanaSic<br />
gansakuTrebuli mniSvneloba eniWebo<strong>da</strong>. ase, magaliTad, frigiaSi erT-erT yorRanSi Ky (Zv. w.<br />
VII s.) saTamaSo koWebi aRmoCn<strong>da</strong>, rasac aseve SemTxveviTobiT ver avxsniT 2 .<br />
ax. w. I saukunis avtori pomponius mela CvenTvis saintereso sakiTxTan <strong>da</strong>kavSirebiT<br />
metad mniSvnelovan informacias gvawvdis erT-erTi qarTveluri tomis mosinebis<br />
Sesaxeb:…`...mosinebi cxovroben xis koSkebSi, mTel sxeuls niSnebiT iWreleben, sajarod<br />
Wamen, ganurCevlad (aRreulad) iWeren erTmaneTTan sqesobriv kavSirs <strong>da</strong> saqveyno<strong>da</strong>c;<br />
mefeebs kenWis yriT irCeven, inaxaven maT borkilebSi mtkice <strong>da</strong>cvis qveS <strong>da</strong> roca raime<br />
ugvani brZanebis gamocemiT <strong>da</strong>aSaveben, mTeli dRis uWmelobiT sjian~ 3 .<br />
zemomotanili pirvelwyaro<strong>da</strong>n sakmaod kargad xerxdeba koWebis, kenWis yris semantikuri<br />
kodis axsna. naTelia, rom mas, upirveles yovlisa, arCevis (an gamorCevis – n. b.)<br />
<strong>da</strong>niSnuleba hqon<strong>da</strong>. misi saSualebiT wesrigi myardebo<strong>da</strong> ara marto religiur, aramed<br />
politikur cxovrebaSic.<br />
`wilis yris~, `koWaobis~, `kamaTlebiT~ TamaSis ritualuri warmodgenebi sxva, araerT<br />
Zvel aRmosavlur-<strong>da</strong>savlur kulturaSic gvxvdeba. ase, magaliTad, Zvel indur sityvaSi<br />
`diulam~ Serkinebisa <strong>da</strong> kamaTliT TamaSis mniSvneloba urTierTmimarTebaSi ga<strong>da</strong>dis.<br />
TviT samyaro Sivasa <strong>da</strong> mis meuRles Soris gaazrebulia rogorc kamaTlebiT<br />
TamaSis partia. weliwadis droni `rtu~ eqvsi mamakaciTaa warmodgenili, romlebic oqrosa<br />
<strong>da</strong> vercxlis kamaTlebs agoreben. RmerTebis Serkinebas saWadrako <strong>da</strong>fasTan germanuli<br />
miTologiac icnobs. rodesac samyaroSi wesrigi <strong>da</strong>myar<strong>da</strong>, RmerTebi kamaTlis<br />
saTamaSod Seikribnen, siWabukes naziarevi RmerTebi – arebi Tavis adrindel gatacebas<br />
– oqros saTamaSo <strong>da</strong>febsac ibruneben.<br />
g. heldis Tanaxmad, `mahabharatas~ ZiriTadi moqmedeba mefeebis – iudhistirasa <strong>da</strong><br />
kauravas kamaTliT TamaSis garSemo trialebs.<br />
sainteresoa TamaSis gasamarTi adgili. es SeiZleba iyos ubralo wre, `diutman<br />
<strong>da</strong>lam~, romelsac, eWvgareSea magiuri mniSvneloba gaaCnia. igi sagul<strong>da</strong>gulo<strong>da</strong>a SemosazRvruli<br />
<strong>da</strong> TaRliTobis asacilebla<strong>da</strong>c yvelanairi zomaa miRebuli. moTamaSeebs ar<br />
aqvT wri<strong>da</strong>n gamosvlis ufleba, vidre yvela Tavis valdebulebas ar Seasrulebs. zogjer<br />
TamaSisaTvis droebiTi, sagangebod nakurTxi <strong>da</strong>rbazi aigeba. `mahabharataSi~ mTeli<br />
Tavi eZRvneba pandus Svilebisa <strong>da</strong> maTi metoqeebis TamaSisaTvis gankuTvnili <strong>da</strong>rbazis<br />
`sabhas~ mSeneblobas 4 .<br />
`wilis yra~, `koWaoba~, `kamaTlebiT~ TamaSi Zvel saberZneTSi aseve farTod iyo gavrcelebuli.<br />
Aarsebuli monacemebis Tanaxmad, saberZneTSi TamaSis es saxeoba saritualo<br />
funqciis matareblad ki ar gvevlineba, aramed garTobisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>svenebis erT-erT saSualebad.<br />
amiT ara marto mamakacebi, aramed qalebi <strong>da</strong> bavSvebic ki iyvnen <strong>da</strong>kavebulni. ase, magaliTad,<br />
herodes TxzulebaSi `maswavlebeli~ bavSvis de<strong>da</strong> wuxils gamoTqvams imis gamo,<br />
rom man `kamaTlebiT~ TamaSi ukve fulze <strong>da</strong>iwyo. aq saqme exebo<strong>da</strong> `TeTr kamaTlebs~. igi<br />
cxovelis fexis sqeli Zvlisagan iyo gamoWrili. koWis ori mxare swori iyo, mesame – amoburculi,<br />
meoTxe ki Cazneqili. mas yvela mxri<strong>da</strong>n patara fosoebi hqon<strong>da</strong> gakeTebuli: Cazneqil<br />
mxares erTi, amoburculze eqvsi, sworze ki, sami an oTxi. koWs specialur wreSi<br />
isrodnen, Semdeg <strong>da</strong>narCen koWebsac aisrodnen <strong>da</strong> Tvals adevnebdnen koWebs Tu romel<br />
mxareze <strong>da</strong>ecemo<strong>da</strong>. visi koWebic CaRrmavebul mxareze <strong>da</strong>vardebo<strong>da</strong>, gamarjvebula<strong>da</strong>c is<br />
iTvlebo<strong>da</strong>. rodesac oTxive koWi, kamaTeli erTsa <strong>da</strong> imave niSanze <strong>da</strong>jdebo<strong>da</strong>, warumateblad<br />
iTvlebo<strong>da</strong>. mas berZnebi `ZaRls~ uwodebdnen, warmatebis SemTxvevaSi _ `afrodites~.<br />
TamaSSi gamarjvebuls nadimis dros `Tama<strong>da</strong>d~ irCevdnen. Zveli berZnebi `koWebiT~, `kamaTlebiT~<br />
kidev Semdegnairad TamaSobdnen: ramdenime koWs~ `kamaTels~ aagdebdnen ise, rom<br />
yvela koWi, kamaTeli xelisgulze <strong>da</strong>cemuliyo, an mkiTxaobdnen, moTamaSem xelSi ramdeni<br />
`koWi~, `kamaTeli~ <strong>da</strong>mala – luwi Tu kenti.<br />
1 iqve, gv. 154-155.<br />
2 n. xazaraZe, gordionis yorRanuli samarxebi, kavkasiur-axloaRmosavluri krebuli, II (Tbilisi, 1962), gv.<br />
255-264.<br />
3 al. gamyreliZe, pomponius melas cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, qarTuli wyaroTmcodneoba, I (Tbilisi,<br />
1965), gv. 29.<br />
4 i. haizinga, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 82-84.<br />
41
omaelebic Zveli berZnebis msgavsad TamaSobdnen. saTamaSo `koWi~, `kamaTeli~ patara,<br />
eqvswaxnagovani kubikis formisa iyo. romaelebic, iseve rogorc eladis mcxovrebni,<br />
warumatebel nasrols `ZaRls~, xolo saukeTesos _ `veneras~ uwodebdnen.<br />
`koWebiT~, `kamaTlebiT~ TamaSi ukve imperiis xanaSi aikrZala. igi mxolod saturnis<br />
dResaswaulze – saturnaliebze iyo neba<strong>da</strong>rTuli. akrZalvas swored isini arRvevdnen, vinc<br />
igi SemoiRo. amaze iuvenaliusi Tavis `satirebSi~ (<strong>XI</strong>, 176-178) kritikulad wer<strong>da</strong>.<br />
TamaSis am saxeobiT cnobili politikuri moRvaweebi iyvnen gatacebuli (publius<br />
mucius scevola, katon ufrosi cenzori, katon umcrosi, scipion afrikanius umcrosi,<br />
katilina, cezari, pompeusi, oqtaviane avgustusi, tiberiusi, kaligula, klavdiusi, neroni,<br />
viteliusi, vespasiane, domiciane) 1 . am SemTxvevaSi, `koWaoba~, `kamaTlebiT~ TamaSi<br />
saxelmwifos Zneli <strong>da</strong> rTuli saqmeebisagan <strong>da</strong> aseve aranakleb awewili ojaxuri cxovrebisagan<br />
<strong>da</strong>svenebisa <strong>da</strong> garTobis saSualebas iZleo<strong>da</strong>.<br />
amgvarad, moyvanili monacemebi, romlebic, faqtobrivad, pirvela<strong>da</strong>a Tavmoyrili,<br />
simciris miuxe<strong>da</strong>vad, naTlad metyvelebs imaze, rom xeTur <strong>da</strong> gvianxeTur xanaSi, rogorc<br />
es aSkarad Cans xeTuri werilobiTi wyaroebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> qarxemiSis orTostatze gamosaxuli<br />
siuJeti<strong>da</strong>n, `wilis yra~ `koWaoba~, `kamaTlebiT~ TamaSi ritualuri, sakraluri<br />
mniSvnelobis movlena iyo. igi gvianxeTur xanaSi (qarxemiSis magaliTze) politikur<br />
cxovrebaSic ki wesrigis ganmsazRvrelad gvevlineba.<br />
samwuxarod, sadReisod arsebuli werilobiTi pirvelwyaroebi saSualebas ar iZleva<br />
ufro Rrmad CavwvdeT ganxiluli sakiTxis sxva aspeqts. kerZod, jerjerobiT verafers<br />
vityvi imaze, Tu ram gamoiwvia `wilis yris~, `koWaobis~ ritualis transformacia<br />
Zvel saberZneTsa <strong>da</strong> romSi.<br />
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
1. al. gamyreliZe, pomponius melas cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, qarTuli wyaroTmcodneoba,<br />
I (Tbilisi, 1965).<br />
2. i. tatiSvili, xeTuri religia (Tbilisi, 2001).<br />
3. n. xazaraZe, gordionis yorRanuli samarxebi, kavkasiur-axloaRmosavluri krebuli,<br />
II (Tbilisi, 1962).<br />
4. n. xazaraZe, nagebobebis aRmniSvneli luviuri ieroglifebi, (masalebi Zv. w. II-I aTaswleulebis<br />
mcire aziis qalaqebis <strong>istoriisa</strong>Tvis), qalaqebi <strong>da</strong> saqalaqo cxovreba<br />
Zvel saqarTveloSi (Tbilisi-baTumi, 2000).<br />
5. i. haizinga, Homo Ludens kaci moTamaSe (Tbilisi, 2004).<br />
6. Винничук Л., Люди, Нравы и Обычай древней Греции и Рима (Москва, 1988.<br />
7. Barnett R. D., Karatepe, the key to the Hittite Hieroglyphs, AnSt, III (Ankara-London, 1953).<br />
8. Mallowan M. E. L., Carchemish, Reflections on the chronology of the sculptura, AnSt, X<strong>XI</strong>I (Ankara-London,<br />
1972).<br />
9. Hawkins J. D., Bulding inscriptions of Carchemish the Long Wall of sculpture and Great Staircase, AnSt, X<strong>XI</strong>I<br />
(Ankazra-London, 1972).<br />
10. Hawkins J. D., Some historical Problems of Hieroglyphic Luwian inscriptions, AnSt, X<strong>XI</strong>X (Ankara-London,<br />
1979).<br />
11. Merrigi P., Manuale Di ETeo Geroglifico, II, testi I-1a Serie (Roma, 1967).<br />
12. Taggar-Cohen A., The EZEN pulaš – A Hittite Installation Rite of a New Priest, JANER, 2 (Leiden, 2002).<br />
1 Винничук Л., Люди, Нравы и Обычай древней Греции и Рима (Москва, 1988), стр. 288-300.<br />
42
NANA BAKHSOLIANI<br />
Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />
Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />
ON INTERPRETATION OF ONE PLOT OF THE CARCHEMISH ORTHOSTAT<br />
The article focuses on one plot of the Carchemish orthostat _ four boys grouped in pairs, depicted in the<br />
lower register. Each of them appears in a scene of playing. On the right, two youths are shown standing, spinning a<br />
whirligig. To the left, two youths, sitting cross-legged, are “casting lots”, “playing knucklebones”, presumably,<br />
rolling “dice”.<br />
The scene of “casting lots”, “playing knucklebones”, rolling “dice”, represented on the Carchemish orthostat,<br />
in my view, goes beyond the game format. It has a quite clear semantic code. We must be dealing with selection of<br />
future pretenders to the royal power by casting lots.<br />
The basic idea of the scene depicted on the orthostat is exactly that of the members of the royal family such a<br />
“lucky” winner is Kamanas. He is already consecrated by his regent. Other members of the royal family, brothers<br />
of Kamanas, occupy their order or hierarchy in the temples according to the “lot fallen” to them.<br />
Noteworthy information for the history of the question is contained in archaeological <strong>da</strong>ta, Hittite and the<br />
Classical period written sources, in which the purpose of “casting lots” _ identification and appointment of the high<br />
priest or king to his assignation _ is explicitly manifested.<br />
A<br />
43
eka avaliani<br />
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis<br />
saxelmwifo universiteti<br />
Uurartus transkavkasiuri samxedro kolonizaciis sakiTxisaTvis<br />
1. urartus memkvidreobis problema<br />
urartuli civilizacia (termini urartu momdinareobs asuruli teqstebi<strong>da</strong>n,<br />
urartelebi sakuTar Tavs moixseniebdnen terminiT _ Biainili, sai<strong>da</strong>nac momdinareobs vani,<br />
adreul etapze, aseve iyenebdnen meore asurul termins _ nairi) Tanamedrove <strong>da</strong>savlur<br />
samecniero wreebSi vanis samefos istoriasTan igivdeba. berZnuli wayroebis mixedviT,<br />
aRmosavleT anatoliaSi mcxovrebi ori xalxi ukavSirdeba gviani xanis urartelebs: eseni<br />
arian alarodianebi/alarodebi <strong>da</strong> qaldevelebi 1 . qaldevelebis warmomavlobis sakiTxis<br />
kvleva dRes erTgvar CixSia moqceuli; erTis mxriv, maTi saxelis gamo isini ar un<strong>da</strong> iyvnen<br />
gaigivebulni samxreT SuamdinareTis qaldevelebTan, xolo, meores mxriv, iyvnen Tu ara es<br />
qaldevelebi urartelebis memkvidreebi eTnikuri maxasiaTebliT, lingvisturi parametrebiTa<br />
<strong>da</strong> religiuri orienttiriT, kvlav seriozuli samecniero <strong>da</strong>vis sagani xdeba 2 .<br />
alarodianebi/alarodebis sakiTxic bundovnebiT aris moculi, cnobilia maTi gansaxlebis<br />
teritoria, es aris araratis mi<strong>da</strong>moebi, Tumca maTi eTnikuri vinaobis Sesaxeb mxolod hipo-<br />
Teturi versiebi muSavdeba;aqve, gasaTvaliswinebelia, ivane javaxiSvilis mosazreba: “qarTebi<br />
un<strong>da</strong> herodotes mier moxsenebul alarodebs Soris yofiliyvnen, romelnic araratis<br />
mi<strong>da</strong>moebSi binadrobdnen” 3 . didi qarTveli mecnieri Tavis Teoriul kvlevebSi ufro Sors<br />
wavi<strong>da</strong> <strong>da</strong> gamoTqva mosazreba, urartelebisa <strong>da</strong> qarTvelebis memkvidreobis <strong>da</strong> erTgvari na-<br />
Tesauri kavSirebis Sesaxeb, <strong>da</strong> <strong>da</strong>imowma misi Tanamedrove mecnierebs, lenormanis, seisis,<br />
masperos, hommelis <strong>Sromebi</strong> 4 . mogvianebiT, meore didma qarTvelma mecnierma, giorgi<br />
meliqiSvilma gamoaqveyna urartuli wayroebi, romlebic aRweren urartelebisa <strong>da</strong><br />
istoriuli saqarTvelos samxreT-<strong>da</strong>savleT raionebSi mcxovrebi xalxebis urTierTobebs,<br />
dokumentur masalebis doneze 5 . urartelebisa <strong>da</strong> indoevropul enaze molaparake somxebis<br />
kulturuli memkvidreobis sakiTxi dRes <strong>da</strong>savlur samecniero wreebSi aRiarebuli<br />
posterioria. aRmosavleT anatolia iTvleba am ori Zveli xalxis Sexvedris <strong>da</strong> asimilirebis<br />
regionad. urartuli kulturis gavrcelebis <strong>da</strong> gavlenebis sivrce, regionaluri<br />
sistemis doneze, sakmaod faro aris <strong>da</strong> moicavs kavkasias, CrdiloeT siriasa <strong>da</strong> faravs samxreT<br />
erays 6 . am politikuri gavlenebis fonze Cndeba kiTxva, iyo Tu ara urartu militaruli<br />
tipis imperia <strong>da</strong> Tavisi mezobeli asuris <strong>da</strong>rad axorcieleb<strong>da</strong> Tu ara Tanmimdevrul<br />
kolonicaziis politikas misTvis saintereso regionebSi<br />
2. urartuli transkavkasiuri kolonizaciis aspeqtebi<br />
1913-14 wlebSi araratis mTis samxreT misadgomebTan mimdinareob<strong>da</strong> arqeologiuri<br />
gaTxrebi 7 . es geografiuli mxare cnobilia ori toponimiT igdiri (Igdyr) <strong>da</strong> malakliu<br />
(Malaklyu) 8 . arqeologiuri gaTxrebi Catar<strong>da</strong> sofel malakliusTan, marqaris gzaze,<br />
sa<strong>da</strong>c gamovlin<strong>da</strong> urartuli samarovani <strong>da</strong> Soriaxlos mdebare Zveli <strong>da</strong>saxleba,<br />
ga<strong>da</strong>rCenili citadelis nangrevebiT, romelic spilenZis xaniT iyo <strong>da</strong>TariRebuli. 1944<br />
1<br />
Zimansky P., The Kingdom of Urartu in East Anatolia, in Civilization of the Ancient Near East, ed. by J. Sasson, I (Massachusetts,<br />
2000), gv. 1145.<br />
2 Zimansky P., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv.1145-46.<br />
3 iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, 1 (Tbilisi, 1960), gv.437.<br />
4 iv. javaxiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 438.<br />
5 Gg. meliqiSvili, rogor ametyveldnen lursmuli warwerebi (Tbilisi, 2004). gv. 98.<br />
6<br />
Zimansky P., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 1135.<br />
7 gaTxrebis masalebi p. petrovis mier iqna gamoqveynebuli 1917 wels TbilisSi: Отчет по Кавказскому музею за<br />
1914 год (Тифлис, 1917), gv. 1-21. am gaTxrebis masalebiT mogvianebiT <strong>da</strong>interes<strong>da</strong> cnobili arqeologi b.<br />
kuftini <strong>da</strong> gamosca wigni Куфтин Б. А., Урартский колумбарий у подошвы Арарата и куро-аракский энеолит (Тбилиси,<br />
1944).<br />
8 Barnett R. D., The Urartian Cemetery at Igdyr, Anatolian Studies, 13, British Institute at Ankara (Ankara, 1963), gv. 153-198.<br />
44
wels b. kuftinma gamosca wigni `Урартский колумбарий у подошвы Арарата и куро-аракский энеолит~,<br />
romelic eZRvnebo<strong>da</strong> malakliuSi aRmoCenil Zeglebs. avtori axden<strong>da</strong> am Zeglebis<br />
aRweras, stratigrafiul analizs <strong>da</strong> aRmoCenili artefaqtebis sistematizacias 1 .<br />
malakliuSi aRmoCenili samarovani savaraudod urartuli <strong>da</strong>saxlebis mimdebare<br />
teritoriaze iyo ganTavsebuli. artefaqtebis identifikacias Tu gaviTvaliswinebT, es<br />
samarxebi rigiT mosaxleobas ekuTvno<strong>da</strong> <strong>da</strong> adgilobriv nekropolis warmoadgen<strong>da</strong>.<br />
samarxis artefaqtebi Tavsdeba zogad transkavkasiuri qronologiis qargaSi.<br />
malaklius samarovani ganlagebuli iyo mTis ferdobeze <strong>da</strong> aq aRmoCenili samarxebi<br />
SeZleba tipologiurad Semdegnaerad <strong>da</strong>vajgufoT: a) samarxi, ingumaciis praqtikiT<br />
(mxolod erjeradi ingumaciis praqtika, saerTo/saojaxo samarxi) b)koleqtiuri samarxebi,<br />
Tixis urna-samarxebi, kremaciis praqtika. urna-samarxebi moTavsebuli iyo napralebSi<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>faruli iyo ganieri qvebiT, an lambaqis tipis saxuravebiT. am ori<br />
<strong>da</strong>marxvis praqtikis Tanadrouli gamoyeneba erT sivrceSi garkeul interess aRZravs<br />
<strong>da</strong> savaraudod migvaniSnebs an klasobrivi diferenciaciis erTgvar faqtze, an am<br />
<strong>da</strong>saxlebaSi mcxovrebi sxva<strong>da</strong>sxva warmomavlobis xalxis koglomeratis Tanadroul<br />
arsebobaze. ingumaciis praqtika mxolod erT samarxSi Cans; es samarxi savaraudod<br />
erTi ojaxis gansasvenebeli iyo. samarxis <strong>da</strong>svleT nawilSi ganisveneb<strong>da</strong> qali <strong>da</strong> ori<br />
bavSvi 2 . iqve, 50sm-iT <strong>da</strong>cilebiT, imave fenaSi aRmoCn<strong>da</strong> a<strong>da</strong>mianis (savarudod mamakacis)<br />
TavmokveTili ConCxi, brinjaos samklavurebiT. samarxSi ConCxis nawilebi ratomRac<br />
uwesrigod iyo gabneuli <strong>da</strong>, Tu ratom mox<strong>da</strong> Zvlebis amgvari mimobneva, gaurkvevelia.<br />
Tu es ConCxi brZolaSi <strong>da</strong>Rupul meomars ekuTvno<strong>da</strong>, maSin SeiZlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>saxiCrebuli<br />
nawilebi erTad SeegrovebinaT <strong>da</strong> ise <strong>da</strong>ekrZalaT, Tu ConCxi mters, an Serisxul<br />
sociumis wevrs ekuTvno<strong>da</strong>, savaraudod, mas ar miuCendnen adgils saojaxo gansasvenebelSi.<br />
ConCxis gverdiT moTavsebuli iyo ori bavSvis Zvlebi, iqve iyo brinjaosa <strong>da</strong><br />
rkinis samajurebi. gar<strong>da</strong>cvlilebis Tavis qalebTan miwaze mimobneuli iyo 90 sardoniqsis,<br />
pastis, agatis, SuSisa <strong>da</strong> brinjaos mZivi. samarxSi aRmoCn<strong>da</strong> ori cali<br />
brinjaos qinZisTavi, kauris CenCo <strong>da</strong> sabeW<strong>da</strong>vi, romelic orive mxares Citebis<br />
gamosaxulebiT iyo <strong>da</strong>mSvenebuli. sabeWduris aRmoCenis detali migvaniSnebs im faqtze,<br />
rom gar<strong>da</strong>cvlilTa ojaxis erT-erTi wevri, savaraudod es iyo mamakaci, Tavis<br />
sazogadoebaSi socialuri statusiT gansxvavdebo<strong>da</strong> sxva rigiTi wevrebisagan, radganac<br />
es sabeWduri pir<strong>da</strong>pir miuTiTebs mis garkveulwilad privilegirebul socialur<br />
mdgomareobaze. am samarxSive aRmoCenilia cxenis kbilebi 3 . albaT, cxenis Tavis qalis<br />
an ybis samarxSi Catanebis praqtika, erTgvar samxedro TematikasTan asocirdeba.Uurnasamarxebi<br />
jguf-jgufad moTavsebuli iyo mTis napralebSi <strong>da</strong> gafantuli sxva<strong>da</strong>sxva<br />
adgilze. urnebs ga<strong>da</strong>farebuli hqon<strong>da</strong>T Tixis rkaluri formis saxuravebi, an<br />
spilenZis firfitebi. urnebi savse iyo ferfliT, rac kremaciis pir<strong>da</strong>pir praqtikaze<br />
migviTiTebs. aRmoCenili urnebi, rogorc zomebis sididiT, aseve maT garSemo<br />
mimobneuli inventariTac nawilobriv gansxvavdebodnen erTmaneTisagan. am artefaqtebs<br />
Soris Cndeba keramikis nimuSebi 4 , asuruli tipis lomisTaviani brinjaos samklavurebi,<br />
brinjaos, yovelgvari dekoratiuli elementisagan Tavisufali, sa<strong>da</strong> samklavurebi 5 ,<br />
brinjaos konusis formis sakidrebi 6 , rkinis <strong>da</strong>nebi 7 , rkinis culis fragmenti, brinjaos<br />
qinZisTavebi 8 , rkinis Subis Tavis fragmentebi. urna-samarxebis erT<br />
koncentrirebul jgufTan aRmoCn<strong>da</strong> cilindruli formis Tixis sabeWduri, grifonis<br />
1 b. kuftinis wigni gamosca saqarTvelos mecnierebaTa akademiam, seriis `saqarTvelos saxelmwifo muzeumebis<br />
biuletinis~ farglebSi, ix. nawili <strong>XI</strong>II.<br />
2 Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 155.<br />
3 Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 15; aRsaniSnavia, rom urartelebi rkinis xanis adreuli periodi<strong>da</strong>n mihyvebodnen<br />
cxenebis moSenebas. Sdr. Zimansky P., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 1137.<br />
4 adgilobrivi wiTelpriala gamomwvari keramika un<strong>da</strong> ukavSirdebodes transkavkasiaSi aRmoCenil keramikis<br />
nimuSebs, romlebic momdinareoben kizil kala<strong>da</strong>n, walkis samarxebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> agreTve, armaviri<strong>da</strong>n. Barnett R.,<br />
<strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 166.<br />
5 samklavurebis erTi tipi mimarTebas avlens kaxeTSi, veliscixeSi aRmoCenil nimuSTan.<br />
6 Wilke G., Archaologische Parallelen aus dem Kaukasus und den unteren Donaulandern, Zeitschrift für Ethnologie, 36 (Braunschweig, 1904), 71-<br />
72. malaklius konusis sakidrebi msgavsebas avlenen kolxur konusis sakidrebTan, romlebic aRmoCenilia<br />
eSeraSi, agreTve samarxebis konteqstSi. Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 179.<br />
7 Mes <strong>da</strong>nebi msgavsebas avlenen qarxemiSis <strong>da</strong>nebTan. Woolley C. L., Carchemish, II (London,1921). gamosaxuleba: 23, 10, 11.<br />
8 Mmalaklius qinZisTavebis erTi tipi imeorebs yobanur-kolxur <strong>da</strong> gviani xanis yobanur qinZisTavebis formas,<br />
msgavsebas avlens axalcixeSi aRmoCenil qinZisTavTan. R. Barnett, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 179.<br />
45
gamosaxulebiT 1 . erT-erTi urnis gaswvriv, miwis siRrmeSi iyo samxedro iaraRebi:<br />
rkinis farTo <strong>da</strong>Sna, Subis pirebi, isris Tavebi <strong>da</strong> kverTxis tipis sagnebi. urnaTa es<br />
jgufi, Tavisi inventaris specifiki<strong>da</strong>n gamomdinare, meomrebis samarxebi un<strong>da</strong><br />
yofiliyo. mTis napralebSi moTavsebuli urnaTa erTi nawili wiTeli saRebaviT iyo<br />
SeRebili <strong>da</strong> maT wiTeli saRebaviT SeRebili Tavsarqmelebi hqon<strong>da</strong>T. urnebis gverdiT<br />
moTavsebul Savi feris Tixis WurWelSi saWmlis narCenebi inaxebo<strong>da</strong>, iqve iyo<br />
samxedro iaraRebi 2 . erT-erTi miniaturuli zomis urna savaraudod bavSvs ekuTvno<strong>da</strong>.<br />
urnas farav<strong>da</strong> mcire zomis yurebiani fiala. Si<strong>da</strong> platoze ganlagebuli urnebis<br />
inventari TiTqmis imeoreb<strong>da</strong> sxva jgufebis konteqstSi aRmoCenil inventars,<br />
saintereso gamonaklisi iyo brinjaos qamris nawili 3 , brinjaos pincetebi, konusuri<br />
tipis sakidrebi. aRsaniSnavia is garemoeba, rom samarovanis samarxebis nawili<br />
<strong>da</strong>zianebuli iyo cecxlisagan, ramac gamoiwvia artefaqtebis <strong>da</strong>Sla <strong>da</strong> <strong>da</strong>Jangva.<br />
b.Kkuftinma malaklius mTis samarovani Zv. w. I aTaswleulis pirveli naxevris<br />
miwuruliT <strong>da</strong>aTariRa.Bbarneti samarovans aTariReb<strong>da</strong> Zv.w. 650 wliT 4 . Tanamedrove<br />
monacemebiT, urartus saxelmwifos arsebobis qronologiuri qarga moicavs Zv.w. 850-635<br />
ww. 5 . Cveni azriT, malaklius <strong>da</strong>saxlebis gaCena un<strong>da</strong> ukavSirdebodes <strong>da</strong>axloebiT im<br />
periods, roca aRmosavleT anatoliaSi warmatebulma urartus saxelmwofom <strong>da</strong>iwyo<br />
mezobeli regionebis <strong>da</strong>pyroba-kolonizacia; urartelebma samxedro eqspansia ganavrces<br />
CrdiloeTisken <strong>da</strong> TavianTi gavlenebis sistemaSi samxreT kavkasiis regionebic<br />
moaqcies. savaraudod, am periodSi Cndeba urartuli samxedro tipis <strong>da</strong>saxlebebi,<br />
romelic regionis Tanamimdevrul kolonizacias isaxav<strong>da</strong> miznad. es periodi emTxveva<br />
urarteli mefeebis warmatebul samxedro kampaniebs, romlebic xorcieldeba ori<br />
mimarTulebiT, erTis mxriv, <strong>da</strong>savleTiT, malaTiaSi <strong>da</strong> meores mxriv, CrdiloaRmosavleTiT,<br />
araqsis <strong>da</strong>savleT sanapiros mxares. am ukanasknelma eqspansiis talRam<br />
moicva erevnis mi<strong>da</strong>moebi <strong>da</strong> <strong>da</strong>iZra sevanis tbisken 6 . savaraudod, warmatebuli<br />
samxedro politika sardur I-is memkvidreebma ganaxorcieles Zv.w. VIII saukuni<strong>da</strong>n,<br />
xolo Zv.w. VIII saukunis Sua xanebi<strong>da</strong>n, urartelebi ukve erevnis mi<strong>da</strong>moebs akontroleben<br />
7 . vfiqrobT, rom am periodSi, <strong>da</strong>axloebiT Zv.w. 750-700 wlebSi un<strong>da</strong> Cndebodes samxreT<br />
kavkasiaSi urartuli tipis “militaruli <strong>da</strong>saxlebebi”, iseTi rogoric aris<br />
malakliu, araratis mTis samxreT misadgomebTan 8 . malaklius samarxebSi aRmoCenil<br />
piradi nivTebis analizis Tu movaxdenT, naTelia, rom mosaxleobis mamruli nawili<br />
swored samxedro saqmes misdev<strong>da</strong> <strong>da</strong> isini profesionali mebrZolebi un<strong>da</strong> yofiliyvnen.<br />
am artefaqtebze sWarbobs asuruli <strong>da</strong> urartuli motivebi.samarxebSi warmodgenili<br />
sabrZolo arsenalis mravalferovneba mowmobs mosaxleobis sabrZolo <strong>da</strong>xelovnebis<br />
maRal xarisxze; Tumca amave nekropolisSi qalebisa <strong>da</strong> bavSvebis samarxebis<br />
Tanadrouli arseboba mebrZolebis samarxebis gverdiT, migvaniSnebs im garemoebaze,<br />
rom sofluri, permanentuli tipis <strong>da</strong>saxlebasTan gvaqvs saqme, sa<strong>da</strong>c mebrZolebi<br />
cxovrobdnen ojaxebTan erTad <strong>da</strong> ara samxedro banakis tipis <strong>da</strong>saxlebaSi. am faqts<br />
a<strong>da</strong>sturebs samarovnis teritoriaze Sinauri cxovelebis, Txebis naSTebis arsebobac.<br />
Cveni varaudiT, malaklius samarxebis artefaqtebis konteqstualuri analizi migvaniS-<br />
1 Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 157. barneti am sabeWdurebis tips uwodebs “urartul sabeWdurebs”, romlebic<br />
warmodgenilia ori saxiT, cilindruli formiTa <strong>da</strong> Stampis formiT. Zveli wina aziis gliptikaSi iSvia-<br />
Tad Cndeba am tipis sabeWdurebi <strong>da</strong> ukavSirdeba iranSi, AanatoliaSi <strong>da</strong> egei<strong>da</strong>Si aRmoCenil sabeWdurebs.<br />
Sdr. Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 190. piotrovskis azriT, malaklius zoomorfuli sabeWdurebi did<br />
msgavsebas avlenen Tsovenaris, nor-beiezidis, muxanat-tefes, armaviris <strong>da</strong> Tofak kales sabeWdurebTan.<br />
Sdr. Пиотровский Б. Б., Урарту и Закавказье. Краткие сообщения Института истории материальной культуры (Mосква,<br />
1940), gv. 33, gamosaxuleba 9.<br />
2 Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 158.<br />
3 malaklius brinjaos qamaris ornamenti did msgavsebas iCens samTavroSi aRmoCenil sartylis geometriul<br />
ornamentTan, xolo balTaze <strong>da</strong>tanebuli rgolis formiT msgavsebas avlens karmir bluris<br />
qamrebTan.Sdr. Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 177.<br />
4 Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 161, SeniSvna 5.<br />
5 Sdr. Zveli maxlobeli aRmosavleTis saxelmwifoebis qronologiuri sistema, tabula 1, ix. wignSi<br />
Civilization of the Ancient Near East, ed. by J. Sasson, I ( Massachusetts, 2000), gv. 1-6.<br />
6 Zimansky P., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 1139.<br />
7 Zimansky P., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 1139.<br />
8 barneti miiCnevs, rom malakliuSi savaraudod urartelebis samxedro garnizoni idga. Barnett R., <strong>da</strong>sax.<br />
naSromi, gv. 163.<br />
46
nebs socialuri stratigrafiis garkveul xarisxzec, kerZod, xSir SemTxvevaSi<br />
samarxeuli inventaris identuroba <strong>da</strong> ganmeoradoba mowmobs im faqtze, rom mosaxleobis<br />
ZiriTadi nawili erT socialur fenas ekuTvnis <strong>da</strong> erTgvarovani qonebrivi cenzis<br />
qveS moiazreba. Cveni azriT, es xalxi urarteli yofili mebrZolebi, legionerebi<br />
arian, romlebic qmnian kolonias <strong>da</strong>pyrobil teritoriaze <strong>da</strong> erTgvar infiltracias<br />
axdenen adgilobriv, transkavkasiis mosaxleobasTan. kolonizaciis <strong>da</strong> transkolonizaciis<br />
sqema regionSi asuris mier kargad aprobirebuli samxedro – socialuri<br />
praqtika iyo, rodesac imperia ama Tu im <strong>da</strong>pyrobil regionSi asaxleb<strong>da</strong> Tavis agents<br />
<strong>da</strong> axden<strong>da</strong> mSvidobian infiltracias, an piriqiT, adgilobrivi mosaxleobis deportaciis<br />
Semdeg, asaxleb<strong>da</strong> axal mosaxleobas. Cveni azriT, urartelebs martivad SeeZloT<br />
gadmoeRoT <strong>da</strong> <strong>da</strong>energaT es praqtika imperiis mSeneblobis procesSi; malaklius<br />
<strong>da</strong>saxleba tipuri “veteranTa <strong>da</strong>saxleba”aris,is Cndeba tranzitul monakveTze, samxreT<br />
kavkasiaSi, iq sa<strong>da</strong>c urartelebs politikuri-samxedro warmateba aqvT mopovebuli <strong>da</strong><br />
Semdgom ukve poziciebs imyareben. Sesabmisad, aqMveterans mSvi<strong>da</strong>T SeuZlia icxovros<br />
<strong>da</strong>, amave dros, akontrolos tranzituli koridori. es <strong>da</strong>saxleba permanentul xasiaTs<br />
atareb<strong>da</strong> <strong>da</strong> urartelebis erTgvari fortposti un<strong>da</strong> yofiliyo samxreT kavkasiis<br />
misadgomebTan. meore aranakleb sauradRebo problemas warmoadgens malaklius artefaqtebis<br />
tipologia, am artefaqtebis stilisa <strong>da</strong> formebis gavrcelebis areali <strong>da</strong><br />
e. w. “xelovnebis zonebis” <strong>da</strong>dgenis <strong>da</strong> maTi kveTebis sakiTxi. malaklius artefaqtebis<br />
erTi nawili erTmniSvnelovnad “urartul tipologiaSi” eqceva, urartul individualur<br />
stilTan erTad axasiaTebs winaaziuri, gansakuTrebiT ki, asuruli gavlenebi.<br />
meore nawili artefaqtebisa ki, transkavkasiuri gavlenebis zonaSi eqceva, kerZod ki,<br />
kolxur-yobanuri kulturebis gavlenebiT gamoirCeva. malakliu erTgvari marginaluri<br />
regioni un<strong>da</strong> yofiliyo, sa<strong>da</strong>c ikveTebo<strong>da</strong> Zveli wina aziisa <strong>da</strong> taranskavkasiuri<br />
“xelovnebis zonebi”, swored amiT aixsneba am regionSi transkavkasiuri <strong>da</strong> wina aziuri<br />
warmomavlobis artefaqtebis koncetracia <strong>da</strong> Tanadrouli arseboba. adgilobrivi <strong>da</strong><br />
urartuli kulturebis sinTezis faqtze iribad migvaniSnebs malaklius samarovanSi<br />
aRmoCenili <strong>da</strong>saflavebis ori formis Tanadrouli arseboba. marTalia, ingumaciis<br />
praqtika mxolod erTjeradi saxiT gamovlin<strong>da</strong>, magram un<strong>da</strong> migvaniSnebdes, rom <strong>da</strong>saxlebaSi<br />
marto urartelebi ar cxovrobdnen.<br />
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
1. g. meliqiSvili, rogor ametyveldnen lursmuli warwerebi (Tbilisi, 2004).<br />
2. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, 1 (Tbilisi, 1960).<br />
3. Куфтин Б. А., Урартский колумбарий у подошвы Арарата и куро-аракский энеолит (Тбилиси, 1944).<br />
4. Отчет по Кавказскому музею за 1914 год (Тифлис, 1917),<br />
5. Пиотровский Б. Б.. Урарту и Закавказье. Краткие сообщения Института истории материальной<br />
культуры (Mосква,1940).<br />
6. Barnett R. D., The Urartian Cemetery at Igdyr, Anatolian Studies, 13, British Institute at Ankara (Ankara,<br />
1963).<br />
7. Wilke G., Archaologische Parallelen aus dem Kaukasus und den unteren Donaulandern, Zeitschrift für<br />
Ethnologie, 36 (Braunschweig, 1904).<br />
8. Woolley L., Carchemish, II ( London,1921).<br />
9. Zimansky P., The Kingdom of Urartu in East Anatolia, in Civilization of the Ancient Near East, ed. by J.<br />
Sasson, I ( Massachusetts, 2000).<br />
47
EKA AVALIANI<br />
Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />
FOR THE ISSUE OF URARTU MILITARY COLONIZATION OF THE TRANSCAUCASIA<br />
In 1913-1914, archaeological excavations were conducted to the South side of the foot of Mount Ararat. This<br />
geographical region is referred to as two toponymes: Igdir and Malaklyu. Excavations revealed Urartian cemetery<br />
and the nearby ancient village with ruins of the citadel, <strong>da</strong>ted by the Copper Age. The Malaklyu cemetery was in<br />
the territory adjacent to the settlement of Urartian settlement.<br />
The Malaklyu necropolis with its modest material likely belonged to ordinary settlers and allowed to assume<br />
certain social stratification. The Malaklyu cemetery is located at rocky slopes; the discovered burials may be<br />
classified into two types: (a) general (family) inhumation single burial graves; b) collective cremation burials with<br />
clay (earthen) ossuaries.<br />
The ossuaries were placed in rock crevices, covered with large stones or saucer-shaped lids. The coexistence<br />
of the two principles of burial practice (inhumation and cremation), in chronological and spatial ranges brings a<br />
certain interest and suggests an assumption of a model of social differentiation, or the heterogeneity of the<br />
settlement.<br />
B.P. Kuftin <strong>da</strong>ted the Malaklyu cemetery by the end of the first half of the I millennium BC, while Barnett <strong>da</strong>ted<br />
it by 650-635 years, B.C. According to the contemporary <strong>da</strong>ta, the chronological timelines of Urartu Kingdom covers<br />
850-635 years B.C. In our opinion, the emergence of Malaklyu settlement should be connected with the period when<br />
Urartu, after achieving success in Eastern Anatolia conquered the surrounding regions as well.<br />
Urartians military expansion was directed to the North, covering within the system of their influence the<br />
Southern regions of Transcaucasia. During this period, the successful military operations held by Urartian kings<br />
fought on two fronts – to the West, Malatya and the North-East, towards the Western coastline of the Araxes River.<br />
The wave of this latest expansion captured the neighborhood of Yerevan and set out on Lake Sevan. Supposedly the<br />
heirs of the Sardur the First implemented successful military policy during the period from the VIII century B.C. by<br />
the mid- VIII B.C. Urartians had already controlled the area of Yerevan.<br />
We have assumed during this period (approx. 750-700 B.C. ) in the southern Transcaucasia there could be<br />
arisen “military settlements” of Urartian veterans like Malaklyu at the South foot of the Ararat. Analyzing the<br />
personal objects found in burials of Malaklyu, it becomes clear that the male part of the population was engaged in<br />
a war and they were professional warriors. Diversity of the military arsenal found in burials indicates a high level<br />
of ownership of the military ability of Malaklyu settlement.<br />
On the other hand, the existence of women's and children's burials among the men indicates that we are<br />
dealing with the rural, permanent type of a settlement, where the warriors lived with their families. This assumption<br />
is confirmed by discovering of the traces of domestic animals, in particular of goats in the territory of the cemetery.<br />
In our view, a contextual analysis of the Malaklyu cemetery artifacts indicates a certain level of social stratigraphy,<br />
namely the identity of the funereal artifacts – and their frequency of occurrence, shows that most of the inhabitants<br />
of this settlement belonged to the same social strata and is perceived under identical property qualification.<br />
In our view, the Malaklyu settlement-typical "settlement of the war veterans" occurs at the transit point in<br />
the southern Transcaucasia, where the Urartians achieved political success and strengthened their positions. The<br />
settlement probably was some kind of fort for the Urartians to the approach to the South Caucasus. Another<br />
important problem that deserves attention is the issue of typology : the area of the transmission and spreading of<br />
artifacts, “Malaklyu style “ and the theme of the definition of the so-called " Malaklyu zones of art", and their<br />
intersections. One piece of the Malaklyu artifacts clearly contained in the Urartian typology, along with individual<br />
Urartian style is characterized by the Near Eastern, in particular – Assyrian influences; another part of the artifacts<br />
belongs to the area of the Transcaucasia influence, in particular, it is characterized with the different effects of<br />
Colchian-Cobanian culture.<br />
Apparently, Malaklyu was the marginal region where there were crossed the ancient Near Eastern and<br />
Transcaucasian “zones of art», namely this aspect explains and confirms the concentration and the simultaneous<br />
existence of the artifacts of the Near Eastern and Transcaucasian origin in this region. The synthesis of the local<br />
culture with Urartian one is indirectly indicated by the simultaneous co-existence of the two types of funeral<br />
practice at Malaklyu cemetery; although the inhumation burial found was only the one, however, this finding<br />
certainly suggests that this settlement was inhabited not only by the Urartians.<br />
48
giorgi qavTaraZe<br />
ivane javaxiSvilios saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />
ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />
mcxeTis uZvelesi adgilmdebareobisa<br />
<strong>da</strong> saxelwodebis sakiTxisaTvis<br />
1960 wels saqarTvelos istoriuli geografiis pirvel krebulSi gamoqveynebul<br />
Tavis werilSi `erTi furceli istoriul-geografiuli dRiuri<strong>da</strong>n”, romelic moxsenebad<br />
iyo wakiTxuli 1959 wlis 30 ivniss istoriis <strong>institutis</strong> istoriuli geografiis<br />
ganyofilebis pirvel samecniero sesiaze, niko berZeniSvili SeniSnav<strong>da</strong>, rom `wels [igulisxmeba<br />
1959 weli, _ g. q.] mcxeTis arqeologiurma eqspediciam uTuod warmateba moipova.<br />
man wiwamuri aRmoaCina... wiwamuris aRmoCena kargi miRwevaa artags Tavs ga<strong>da</strong>mx<strong>da</strong>ri<br />
ambavi realur-istoriulad cocxldeba. es asea, magram aqamde Cvenma arqeologiam<br />
Zveli mcxeTa ver aRmoaCina” 1 .<br />
sad un<strong>da</strong> iyos saZebari Zveli mcxeTa pasuxi TiTqos TavisTavad cxadia – mcxeTis<br />
miwa-wyalze! magram ras niSnavs <strong>da</strong> ras moicav<strong>da</strong> `mcxeTa”<br />
qarTuli saistorio wyaroebis monacemTa gaTvaliswinebis Sedegad SemuSavebuli<br />
<strong>da</strong> farTod gaziarebulia azri qarTlis Zveli de<strong>da</strong>qalaqis e. w. didi mcxeTis mravalubnianobisa<br />
<strong>da</strong> mtkvrisa <strong>da</strong> aragvis orive napirze did miwa-wyalze gaSlis Sesaxeb. Tu<br />
sakuTriv mcxeTa CrdiloeTisken baiTxevs ar cildebo<strong>da</strong> (romelic mas samTavros teritoriisgan<br />
gamoyof<strong>da</strong>), `didi mcxeTa” samTavro-bebris cixis, cixe-didis, uriaT-ubnis,<br />
moguTas <strong>da</strong> sxva ubnebis gar<strong>da</strong>, muxransac moicav<strong>da</strong>, sarkine-nastakissac <strong>da</strong> wiwamursac.<br />
mtkvris samxreTiT `armaziT kerZi qalaqi” iyo, xolo CrdiloeTiT sakuTriv mcxeTa <strong>da</strong><br />
”muxnariT kerZi qalaqi” 2 .<br />
gasuli saukunis 20-wlebis <strong>da</strong>mlevs s. kakabaZes gamoTqmuli aqvs varaudi, rom<br />
„moqcevaÁ qarTlisaÁs“ „Zueli mcxeTa“ SesaZlebelia yofiliyo moguTas raionSi, e. i.<br />
xidis axlos mtkvris marcxena napiras 3 . ufro gvian, imave avtorma, imis gamo, rom Tbilisis<br />
cixes aleqsandre makedonelis mier nagebad Tvli<strong>da</strong>, aleqsandres mierve qarTlis<br />
mmarTvelad <strong>da</strong>smuli azos rezidenciad – `Zvel mcxeTad” – ukve Tbilisi miiCnia 4 .<br />
l. meliqseT-begi, movses xorenacis teqstze <strong>da</strong>yrdnobiT, Tvli<strong>da</strong>, rom Zveli mcxeTa<br />
(древняя Мцхета) mtkvris marcxena napirze, e.w. pompeusis xidTan mdebare <strong>da</strong> kodmanis saxeliT<br />
cnobil SemaRlebaze un<strong>da</strong> yofiliyo lokalizebuli, armazis qan<strong>da</strong>kebis pir<strong>da</strong>pir,<br />
mdinaris meore napirze 5 . Tavis `somxeTis istoriaSi~ movses xorenaci gvamcnobs: `...Weqaquxilis<br />
[momvlinebeli] aramazdis [armazis – g. q.] qan<strong>da</strong>keba, romelic qalaqisagan<br />
[mcxeTis – g. q.] gancalkevebiT, didi mdinaris meore mxares idga. rogorc wesi, dildilobiT<br />
yvela scem<strong>da</strong> mas Tayvans saxlTa saxuravebi<strong>da</strong>n, sai<strong>da</strong>nac saxiT Can<strong>da</strong> igi...” 6 .<br />
„moqcevaÁ qarTlisaÁs“ qronikaSi moxseniebul `Zuel mcxeTas” a. afaqiZe Satberdiseul<br />
`wm. ninos cxovrebaSi~ naxseneb `Zuel qalaqTan~ aigivebs <strong>da</strong> Tvlis, rom es ori termini er-<br />
Ti <strong>da</strong> igive punqtis gamomxatveli un<strong>da</strong> iyos <strong>da</strong> is qarTlis samefos uZveles de<strong>da</strong>qalaqs –<br />
qarTls un<strong>da</strong> gulisxmobdes 7 ; avtors, misiვე TqmiT, saamiso safuZvels aZlevs leonti mro-<br />
1 n. berZeniSvili, erTi furceli istoriul-geografiuli dRiuri<strong>da</strong>n, _ saqarTvelos istoriuli geografiis<br />
krebuli, I (Tbilisi, 1960), gv. 164-165.<br />
2 Sdr. Северов Н. П., Чубинашвили Г. Н., Мцхета (Москва, 1946), gv. 5-6; a. afaqiZe, armazcixis lokalizaciis sakiTxisaTvis,<br />
iv. javaxiSvilis saxelobis istoriis <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, tomi IV, nakv. I (Tbilisi, 1958), gv.<br />
74, 93; n. berZeniSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 165-167, 174.<br />
3 s. kakabaZe. qal. armazi – qal. mcxeTa, saistorio krebuli, wigni III (tfilisi, 1928), gv. 8.<br />
4 s. kakabaZe. Tbilisi me-5 saukunis meore naxevarSi, mnaTobi, 1958, № 10, gv. 100-101. ix., agreTve, qvemoT, Seni-<br />
Svna 27.<br />
5 Меликсет-Беков Л. М., Армазни, Историко-археологический очерк, Материалы по истории Грузии и Кавказа, Вып. II (Тбилиси,<br />
1938), gv. 51.<br />
6 movses xorenaci, somxeTis istoria, Zveli somxuri<strong>da</strong>n Targmna, Sesavali <strong>da</strong> SeniSvnebi <strong>da</strong>urTo a. abd.a.laZem<br />
(Tbilisi, 1984), gv. 171 (II, 86).<br />
7 a. afaqiZe, qalaqebi <strong>da</strong> saqalaqo cxovreba Zvel saqarTveloSi (Tbilisi, 1963), gv. 215. a. afaqiZis azriT,<br />
de<strong>da</strong>qalaqis uZvelesi saxeli un<strong>da</strong> yofiliyo `qarTli” <strong>da</strong> mis nawilebs Seadgendnen: `pirvel mcxeTa~,<br />
`Zueli mcxeTa”, `Zueli qalaqi”, `armazi”, `armazis cixe~, `armaziT kerZi qalaqi” <strong>da</strong> `muxnariT kerZi qa-<br />
49
velis Semdegi cnoba: `xolo mcxeTos, romeli ugmire iyo ZmaTa misTa, ese <strong>da</strong>rCa sayofelTa<br />
mamisa maTisa qarTlosisaTa, romelsa aw hqÂan armazi. <strong>da</strong> manve aRaSena qalaqi Sesakrebelsa<br />
Soris mtkurisa <strong>da</strong> aragÂsasa, <strong>da</strong> uwo<strong>da</strong> saxeli TÂsi mcxeTa” 1 . a. afaqiZis gancxadebiT, am<br />
cnobaSi mniSvnelovania is, rom saxeli `mcxeTa~ adreul xanaSi gaCenilad aris miCneuli<br />
leonti mrovelis mier. erTi <strong>da</strong> imave de<strong>da</strong>qalaqis or nawilad: `armaziT kerZ qalaqad” <strong>da</strong><br />
`muxnariT kerZ qalaqad” gayofas, `mefeTa cxovreba” mxolod qarTlis mTaze armazis kerpis<br />
aRmarTvis Semdgomi xanis amsaxvelad miiCnevs, xolo `qarTlis~ xanaSi, yuradReba ar maxvildebo<strong>da</strong><br />
qalaqis ZiriTad nawilebze; amis saWiroeba, a. afaqiZis TvalsazrisiT, Cndeba im<br />
drois suraTis warmosadgenad, rodesac `armazis” xana <strong>da</strong>dga, e. i. qalaqoba mkafiod <strong>da</strong>etyo<br />
mtkvris marcxena mxaresac 2 . mis mier `Zueli mcxeTisa” <strong>da</strong> `Zueli qalaqis~ gaigivebis<br />
miuxe<strong>da</strong>vad, a. afaqiZem mainc ar moaxdina `Zueli mcxeTis~ mtkvris marjvena napirze lokalizeba<br />
<strong>da</strong> zoga<strong>da</strong>d Semoifargla am orive terminSi qarTlis samefos uZvelesi de<strong>da</strong>qalaqis<br />
qarTlis <strong>da</strong>naxviT, romelic, misive SexedulebiT, mdinaris orTave napirze un<strong>da</strong> yofiliyo<br />
ga<strong>da</strong>Slili.<br />
`muxnariT kerZi qalaqis” de<strong>da</strong>qalaqis uZveles nawilTa Soris moxsenieba cxadyofs,<br />
rom a. afaqiZe mtkvris marcxena, CrdiloeT mxaresac qarTlis – qarTvelTa uZvelesi<br />
de<strong>da</strong>qalaqis _ Semadgenel nawilad Tvlis. Sesabamisad, Tu erTis mxriv, mas qalaqi<br />
qarTli mtkvris marjvena napirze egulveba, sa<strong>da</strong>c qarTlis (gviani xanebis armazis)<br />
qedi mTavrdeba <strong>da</strong> romlis aRmosavleT kalTebsa <strong>da</strong> bagineTad wodebul samkuTxa zeganze<br />
de<strong>da</strong>qalaqis Si<strong>da</strong> cixe anu akropolisia aRmocenebuli (ufro gvian armazcixed saxeldebuli),<br />
meores mxriv, saxelwodeba `qarTli”, mas qronologiurad saxelwodeba<br />
`mcxeTis” winamorbe<strong>da</strong>d miaCnia 3 . ar aris gamoricxuli, qarTuli <strong>da</strong> ucxouri werilobiTi<br />
wyaroebis xedvis miRma mdebare xanaSi, aragvisa <strong>da</strong> mtkvris orive napirze ga<strong>da</strong>-<br />
Slil mxares marTlac `qarTlis” saxeli etarebina <strong>da</strong> Se<strong>da</strong>rebiT ufro gvian xanebSi<br />
amis Sedegad aRmocenebuliyo qoronimi `qarTli”, magram Cvens xelT arsebuli wyaroebis<br />
monacemebiT, am ukanasknelisagan gansxvavebiT, toponimi `qarTli” erTmniSvnelovnad<br />
gamoiyeneba mdinare mtkvris marjvena, samxreTis napirze mdebare mTisa <strong>da</strong> misi sanaxebis,<br />
anu im teritoriis aRsaniSnavad, romelic armazcixisa Tu armazis saxeliT aris<br />
cnobili.<br />
am sakiTxTan <strong>da</strong>kavSirebiT, albaT, sakmarisia, moviyvanoT erTi amonaridi `mefeTa<br />
cxovrebi<strong>da</strong>n”: `<strong>da</strong> ese qarTlos movi<strong>da</strong> pirvelad adgilsa mas, sa<strong>da</strong> SeerTÂs aragÂ<br />
mtkuarsa, <strong>da</strong> ganvi<strong>da</strong> mTasa mas ze<strong>da</strong>, romelsa ewodebis armazi. <strong>da</strong> pirvelad Seqmna simagreni<br />
mas ze<strong>da</strong>, <strong>da</strong> iSena mun ze<strong>da</strong> saxli, <strong>da</strong> uwo<strong>da</strong> mTasa mas saxeli Tavisa TÂsisa<br />
qarTli. <strong>da</strong> vidre aRmarTebamde mun-ze<strong>da</strong> kerpi armazisi erqua mTasa mas qarTli, <strong>da</strong> mis<br />
gamo ewo<strong>da</strong> yovelsa qarTlsa qarTli, xunaniTgan vidre zRuamde sperisa... moku<strong>da</strong> qarTlos<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>fles igi Tavsa ze<strong>da</strong> qarTlisasa, romelsa aw ewodebis armazi. <strong>da</strong> Semdgomad<br />
amissa colman misman aRaSena de<strong>da</strong>-cixe” 4 . armazi <strong>da</strong> armazcixe tradiciulad mtkvris<br />
marjvena napiriT ganisazRvreba 5 , iq sa<strong>da</strong>c mTa qarTlia lokalizebuli. arqeologiuri<br />
Seswavlis Sedegad swored aq isaxeba Zveli de<strong>da</strong>qalaqis Si<strong>da</strong>cixis rTuli salaqi”<br />
(a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 74; a. afaqiZe, qalaqebi..., gv. 163). s. kakabaZe, Tavis mxriv, SeniSnav<strong>da</strong>, rom<br />
“sabednierod erTs Zvels qarTul nawarmoebs – `mamaTa <strong>da</strong> naTesavTa cxovrebas” _ <strong>da</strong>culi aqvs armazis<br />
uZvelesi saxeli – qarTli”. saxeli armazi, misi azriT, mxolod qarTlSi mazdeizmis <strong>da</strong>myarebis Semdeg<br />
SeiZleba gaCeniliyo (s. kakabaZe. qal. armazi..., gv. 5).<br />
1 leonti mroveli, cxovreba qarTvelTa mefeTa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela Ziri-<br />
Tadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955), gv. 9.<br />
2 a. afaqiZe, qalaqebi..., gv. 215.<br />
3 a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 90, 93.<br />
4 leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 8.<br />
5 ix., mag., a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 78-83. gansakuTrebiT mkafiod aris <strong>da</strong>fiqsirebuli armazisa <strong>da</strong><br />
mcxeTis <strong>da</strong>pirispireba mefe aderkis mier SvilebisaTvis qveynis or nawilad gayofis amsaxvel qarTliscxovrebiseul<br />
striqonebSi: `xolo amas aderkis esxnes orni Zeni, romelTa erqua saxelad erTsa bartom<br />
<strong>da</strong> meoresa qarTam. <strong>da</strong> amaT ganuyo yoveli queyana TÂsi: misca qalaqi mcxeTa <strong>da</strong> queyana mtkuarsa Si<strong>da</strong><br />
qarTli, muxnariT kerZi qalaqi <strong>da</strong> yoveli qarTli mtkuarsa CrdiloeTi, hereTiTgan vidre Tavadmde<br />
qarTlisa <strong>da</strong> egrisisa _ ese yoveli misca bartoms Zesa TÂssa, xolo armaziT kerZi qalaqi, mtkuarsa<br />
samxriT qarTli, xunaniTgan vidre Tavadmde mtkurisa, <strong>da</strong> klarjeTi yoveli misca qarTams Zesa TÂssa~<br />
(leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 43). anu, rogorc zemoTac iTqva, mtkvris samxreTiT `armaziT kerZi<br />
qalaqia”, xolo CrdiloeTiT sakuTriv mcxeTa <strong>da</strong> `muxnariT kerZi qalaqi”.<br />
50
fortifikacio nagebobebis mTeli sistema, aqve un<strong>da</strong> yofiliyo samefo rezidencia <strong>da</strong><br />
misgan moSorebiT mdebare sapitiaxSoc 1 .<br />
TviT zemomoyvanili cnobac: `xolo mcxeTos, romeli ugmire iyo ZmaTa misTa, ese<br />
<strong>da</strong>rCa sayofelTa mamisa maTisa qarTlosisaTa, romelsa aw hqÂan armazi. <strong>da</strong> manve aRaSena<br />
qalaqi Sesakrebelsa Soris mtkurisa <strong>da</strong> aragÂsasa, <strong>da</strong> uwo<strong>da</strong> saxeli TÂsi mcxeTa”<br />
(qc 9: 11-13.), xom aSkarad migvaniSnebs, rom cixe-qalaqi armazi ufro adre iyo <strong>da</strong>arsebuli<br />
<strong>da</strong> Sesabamisad ufro Zvelic un<strong>da</strong> yofiliyo, vidre mcxeTa qalaqi, rasac a. afaqi-<br />
Zec eTanxmeba 2 .<br />
xom ar un<strong>da</strong> vifiqroT, rom swored mtkvris marjvena anu, qarTuli saistorio wyaroebis<br />
monacemTa mixedviT, ufro Zvelad <strong>da</strong>saxlebul napirze <strong>da</strong> ara marcxena, sakuTriv<br />
mcxeTis momcvel, mxareze un<strong>da</strong> iyos saZebari Zveli mcxeTa<br />
amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT mxedvelobaSia misaRebi erTi ram: Tu saxelwodebiT `armazi”<br />
arasodes ar aRiniSnebo<strong>da</strong> mtkvris dinebis marcxena, CrdiloeTiT mdebare adgilebi, saxelwodebiT<br />
`mcxeTa” md. mtkvris samxreTiT mdebare mxarec aRiniSnebo<strong>da</strong> xolme; gavixsenoT<br />
Tun<strong>da</strong>c erTi adgili `mefeTa cxovrebi<strong>da</strong>n”: `xolo aman aderki mefeman umata<br />
simagreTa qarTlisaTa, qalaqTa <strong>da</strong> cixeTa, <strong>da</strong> umetes moamtkicna zRudeni qalaqisa<br />
mcxeTisani, wylisa imier <strong>da</strong> amier” 3 . aSkaraa, rom `wyalSi” mdinare mtkvari igulisxmeba;<br />
asevea xom `moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Sic: `aman [farnavaz] aRmarTa kerpi didi cxÂ[r]sa<br />
ze<strong>da</strong>, <strong>da</strong> <strong>da</strong>sdva saxeli misi armazi. <strong>da</strong> moqmna zRude wyliT kerZo...” 4 .<br />
TavisTava<strong>da</strong>c, toponim `mcxeTaSi” ufro vrceli <strong>da</strong> Se<strong>da</strong>rebiT naklebad konkretuli<br />
miwa-wyali igulisxmebo<strong>da</strong>, vidre adgilis saxelwodeba `armazSi”, <strong>da</strong> ar aris gamoricxuli,<br />
rom misi Semadgeneli zogierTi adgili md. mtkvris marjvena, e. w. armazul<br />
nawilSi yofiliyo ganlagebuli 5 . a. afaqiZec sagangebod SeniSnav<strong>da</strong>, rom specialur<br />
literaturaSi sakmaod fesvgamdgari mosazreba, romlis mixedviT armazi sxva qalaqia<br />
<strong>da</strong> mcxeTa kidev sxva, romelic mtkvris mxolod marcxena napirze ganixileba, xolo armazi<br />
<strong>da</strong> armazcixe am mdinaris marjvena napirze, ar aris marTebuli <strong>da</strong> rom mcxeTa<br />
mdinaris orive napirze iyo gaSlili 6 . magram, rogorc vxe<strong>da</strong>vT, saubari SeiZleba iyos<br />
mdinaris orive napirze mxolod qalaq mcxeTis ganfenis Sesaxeb <strong>da</strong> ara qalaq qarTlisa<br />
Tu armazisa.<br />
Tanamedrove qarTul istoriografiaSi, gansakuTrebiT gasuli saukunis samoc<strong>da</strong>aTiani<br />
wlebi<strong>da</strong>n, fexi moiki<strong>da</strong> mosazrebam, rom samadlo-nastagisis naqalaqari un<strong>da</strong> yofiliyo<br />
„moqcevaÁ qarTlisaÁs“ teqstis „Zueli mcxeTa“, sa<strong>da</strong>c aseve un<strong>da</strong> arsebuliyo Zv.<br />
w. IV-III saukuneTa qarTlis mefeTa rezidencia <strong>da</strong> romlis <strong>da</strong>xanZrebul fenebSi areklili<br />
un<strong>da</strong> iyos im brZolebis nakvalevi, romelnic win uZRodnen farnavazis gamefebas iberiaSi<br />
7 .<br />
`moqcevaÁ qarTlisaÁs” teqstSi Semonaxuli uZvelesi qarTuli cnoba qalaq mcxeTis<br />
Sesaxeb gvamcnobs, rom, rodesac viTom<strong>da</strong> qarTlSi mosulma aleqsandre makedonelma<br />
bun-Turqni <strong>da</strong> honni gaanadgura, Tanxlebul arian-qarTlis mefis Zes azos man: `miuboZa<br />
mcxeTaÁ [xazi Cvenia, – g. q.] sajdomad”, xolo `ese azoÁ warvi<strong>da</strong> ar[i]an-qarTlad, mamisa<br />
TÂsisa <strong>da</strong> warmoiyvana rvaÁ saxli <strong>da</strong> aTni saxlni mama-mZuZeTani, <strong>da</strong> <strong>da</strong>j<strong>da</strong> Zuel mcxe-<br />
Tas [xazi Cvenia, – g. q.] <strong>da</strong> Tana-hyvandes kerpni RmrTad – gaci <strong>da</strong> ga. <strong>da</strong> ese iyo<br />
pirveli mefÀ mcxeTas Sina azoÁ, ZÀ arian-qarTvelTa mefisaÁ” 8 .<br />
1 a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 96-97.<br />
2 ix., mag., a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 72.<br />
3 leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 38.<br />
4 moqcevaÁ qarTlisaÁ, Satberdis krebuli X saukunisa. gamosacemad moamzades b. gigineiSvilma <strong>da</strong> el. giunaSvilma<br />
(Tbilisi, 1979), gv. 320.<br />
5 vaxuStis cnobiT: `iyo qalaqi armazi aqidgan vidre naqulbaqevamde” (batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa<br />
saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT<br />
s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1973), gv. 339), Tumca CrdiloeTis mimarTulebiT mtkvris dinebas es qalaqi<br />
ar gadmocilebula.<br />
6 a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 83, 86-87, 90, 93-94, 98.<br />
7 al. boxoCaZe, nastakisi, sarkine, Zalisi, Zeglis megobari, № 33 (Tbilisi, 1973), gv. 36-37, 100-101; Бохочадзе<br />
Ал., Настакиси, Саркинэ, Дзалиси _ города Иберии античной эпохи (Некоторые результаты полевых исследований), Краткие<br />
сообщения Института археологии (Античные памятники Колхиды и Иберии), Вып. 151 (Москва, 1977), gv. 93-102;<br />
Sdr. i. gagoSiZe, nastagisi, qarTuli sabWoTa enciklopedia, tomi 7 (Tbilisi, 1984), gv. 326; i. gagoSiZe,<br />
samadlo, qarTuli sabWoTa enciklopedia, tomi 8 (Tbilisi, 1984), gv. 697.<br />
8 moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 320.<br />
51
moyvanil teqstSi, erTi SexedviT, TiTqos Seusabamoba SeiniSneba, miuxe<strong>da</strong>vad imisa,<br />
rom aleqsandre didma azos `miuboZa mcxeTa sajdomad”, igi `<strong>da</strong>j<strong>da</strong> Zuel mcxeTas”; ratom<br />
Caanacvla (Tu <strong>da</strong>akonkreta) avtorma azosTvis `sajdomad boZebuli” adgili –<br />
`mcxeTa” terminiT `Zueli mcxeTa” sad un<strong>da</strong> iyos es `Zueli mcxeTa” <strong>da</strong> riT un<strong>da</strong> gansxvavdebodes<br />
(Tuki gansxvavdebo<strong>da</strong>) `Zueli mcxeTa” sakuTriv mcxeTisgan, romelic<br />
aleqsandrem <strong>da</strong>udgina mas sataxtod TviT zemomoyvanili teqstis fragmenti, rom azo<br />
`<strong>da</strong>j<strong>da</strong> Zuel mcxeTas <strong>da</strong> Tana-hyvandes kerpni RmrTad – gaci <strong>da</strong> ga”, savaraudod, un<strong>da</strong><br />
migvaniSnebdes, rom vinai<strong>da</strong>n `Zuel mcxeTaSi” <strong>da</strong>mj<strong>da</strong>r azos Tan hyav<strong>da</strong> `kerpni RmrTad<br />
– gaci <strong>da</strong> ga”, am ukanasknelTa aRmarTvis adgilis <strong>da</strong>dgena un<strong>da</strong> iZleodes `Zueli mcxe-<br />
Tis” mdebareobis gansazRvris SesaZleblobasac. am mxriv gasaTvaliswinebelia `qarTlis<br />
cxovrebis” Semadgeneli nawilis, `wm. ninos mier qarTlis moqcevis” cnoba, rom<br />
`...kualad [armazisa – g. q.] iyo marjueniT missa kaci oqrosi <strong>da</strong> saxeli misi gaci; <strong>da</strong><br />
marcxeniT missa udga kaci vecxlisa, <strong>da</strong> saxeli misi gaim, romelni-igi RmerTad uCndes<br />
ersa mas qarTlisasa” 1 . xolo armazis adgilmdebareobas TviT `moqcevaÁ qarTlisaÁs”<br />
teqstic gvamcnobs: `Semdgomad misa [azosa – g. q.] <strong>da</strong>dga farnavaz. aman aRmarTa kerpi<br />
didi cxÂ[r]sa ze<strong>da</strong>, <strong>da</strong> <strong>da</strong>sdva saxeli misi armazi. <strong>da</strong> moqmna zRude wyliT kerZo, <strong>da</strong><br />
hrqÂan armaz” 2 .<br />
amrigad, uZvelesi qarTuli wyaroebis monacemTa gaTvaliswinebis Sedegad cxadi<br />
xdeba, rom swored es adgili – armazi/armazcixe (igive bagineTi), sa<strong>da</strong>c armazis kerpis<br />
marjvniv <strong>da</strong> marcxniv iyvnen aRmarTulni gaci <strong>da</strong> gaimi (=ga), aris `Zueli mcxeTa”. swored<br />
es garemoeba, farnavazis mier aq armazis kerpis aRmarTvis Semdeg am adgilis `armazis”<br />
saxeliT moxsenieba (`<strong>da</strong> hrqÂan armaz”), un<strong>da</strong> iyos imis mizezi, rom ufro adreuli<br />
movlenis – azos mcxeTaSi ”<strong>da</strong>jdomis” aRwerisas, ”moqcevaÁ qarTlisaÁs” teqstis avtori<br />
am adgils armaz/armazcixis saxeliT ver moixsenieb<strong>da</strong>. amave dros es garemoeba<br />
migvaniSnebs, rom am adgilis ufro Zveli saxelwodeba, armaz/armazcixesTan Se<strong>da</strong>rebiT,<br />
un<strong>da</strong> yofiliyo `mcxeTa~, `moqcevaÁ qarTlisaÁsaSi” `Zuel mcxeTad” moxseniebuli.<br />
gasaTvaliswinebelia isic, rom arqeologiuri Seswavlis Sedegad swored aq, mtkvris<br />
marjvena napiriT SemosazRvrul armaz/armazcixeSia gamovlinebuli Zveli de<strong>da</strong>qalaqis Si<strong>da</strong>cixis<br />
rTuli safortifikacio nagebobebis mTeli sistema; aqve iyo mefis sasaxle <strong>da</strong> misgan<br />
ramdenadme moSorebiT sapitiaxSo rezidencia <strong>da</strong> pitiaxSTa samarovani 3 .<br />
magram, Tuki Cven gaviziarebT samadlo-nastagisis naqalaqarze Zveli mcxeTisa <strong>da</strong><br />
masTan erTad mefeTa rezidenciis lokalizebis SesaZleblobis varauds, maSin, bunebrivia,<br />
mogvixdeba Sesabamisi xanis iberiis samefos RvTaebaTa panTeonis iqve lokalizebac;<br />
imis warmodgena, rom qarTlis mefeTa rezidencia <strong>da</strong>Sorebuli iyo RvTaebaTa samefo<br />
panTeons, Zalze rTulia. rogorc zemoTac SevniSneT, gacisa <strong>da</strong> gas aRmarTvis adgilis<br />
<strong>da</strong>dgena TavisTavad un<strong>da</strong> iZleodes `Zueli mcxeTis” mdebareobis gansazRvris SesaZleblobas,<br />
vinai<strong>da</strong>n `Zuel mcxeTaSi” mj<strong>da</strong>r azos `Tana-hyvandes kerpni RmrTad – gaci<br />
<strong>da</strong> ga”. gar<strong>da</strong> zemomoyvanili qarTuli matianeebis cnobebisa, adgilobrivi qarTuli<br />
tradiciis <strong>da</strong> berZeni <strong>da</strong> romaeli met-naklebad Tanamedrove istorikosebis monacemebisa,<br />
armazcixisa Tu armazis kerpis adgilmdebareobis Taobaze iuwyeba agreTve somexi<br />
mematiane movses xorenacic, romelic gvamcnobs, rom armazis qan<strong>da</strong>keba mcxeTisgan gancalkevebiT,<br />
mdinare mtkvris meore mxares idga..” (ix., zemoT) 4 . rogorc vxe<strong>da</strong>vT, avtoririsaTvis<br />
cnobilia, rom armazis kerpi mcxeTasTan, didi mdinaris anu mtkvris gaRma<br />
iyo aRmarTuli. `wm. ninos mier qarTlis moqcevis” zemomoyvanil cnobaze <strong>da</strong>yrdnobiT,<br />
SegviZlia <strong>da</strong>vZinoT, rom armazTan erTad iqve iqnebodnen misi ganuyreli RvTaebebic –<br />
gaci <strong>da</strong> ga, romlebic `Tana-hyvan<strong>da</strong>” wamoyvanili arian-qarTli<strong>da</strong>n wamosul <strong>da</strong> ”Zuel mcxe-<br />
TaSi” mefed <strong>da</strong>mj<strong>da</strong>r `moqcevaÁ qarTlisaÁseul” azos.<br />
qarTuli matianeebis msgavsad, zogierTi arabuli wyaroc TiTqos iZleva imis sa-<br />
Sualebas, rom armazcixe-bagineTs, aq adre arsebul warmarTul taZarTan erTad, <strong>da</strong>vukavSiroT<br />
aleqsandre makedonelis legen<strong>da</strong>ruli saxeli. mxedvelobaSi maqvs at-tabaris<br />
(gard. 923 w.) cnoba imis Taobaze, rom hijris 110 wels (anu ax. w. 728 wlis 16 aprili<strong>da</strong>n<br />
729 wlis 4 aprilamde drois monakveTSi) <strong>da</strong>rialisaken xazarTa xakanTan sabrZol-<br />
1 leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 89-90.<br />
2 moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 320.<br />
3 a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 78-83, 96-97.<br />
4 movses xorenaci, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 171 (II, 86).<br />
52
velad galaSqrebuli maslama ibn abd al-maliqi (omaiani xalifis abd al-maliq ibn<br />
marvanis Ze) ukan brundeba `aleqsandres taZris” (Masgid Δī'l-Qarnain) gavliT; amis gamo i.<br />
markvarti varaudobs, rom `aleqsandres taZari” aragvis xeobaSi mdebareob<strong>da</strong> 1 . al-masyudis<br />
Tanaxmad `aleqsandres taZari” qarTvelTa (jurzaanis – ) mefis at-tanbaRis<br />
anu i. markvartisave ganmartebiT – adreul bagrationTa dinastiuri titulis (ال طنبغى)<br />
matarebeli piris – mamfalis (`mama uflis”) adgilsamyofelia 2 . i. markvarti SeniSnavs,<br />
rom vahb ibn munabihis `aleqsandres romanSi”, kerZod mis m. liZbarskiseul gamocemaSi,<br />
`aleqsandres taZari” arsad ar gvxvdeba, Tumca ki masSi moxseniebulia `armazis miwa/-<br />
qveyana” – `ard al-hurmuzi” ( ), iseve, rogorc, habib ibn maslamas mier qarTvel-<br />
TaTvis gacemul `<strong>da</strong>cvis sigelis” at-tabariseul variantSi 3 . aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, i. markvarti<br />
<strong>da</strong>askvnis, rom am saxelwodebiT Tbilisis aRma mtkvrisa <strong>da</strong> aragvis SesarTavTan<br />
mdebare qveynis Zveli de<strong>da</strong>qalaqi mcxeTa un<strong>da</strong> aRiniSnebodes 4 . ufro rom <strong>da</strong>vazustoT<br />
i. markvartis mosazreba (<strong>da</strong>, albaT, TavisTavad, amis gareSec), ufro gamarTlebuli iqnebo<strong>da</strong><br />
`aleqsandres taZarSi”, pirvel rigSi, armazcixe-bagineTi gvegulisxma, sa<strong>da</strong>c<br />
Zveli qarTuli werilobiTi wyaroebis monacemebiT, marTlac mdebareob<strong>da</strong> aleqsandre<br />
didis qarTlSi legen<strong>da</strong>ruli laSqrobis movlenebTan <strong>da</strong>kavSirebuli warmarTuli<br />
RvTaebebis panTeoni; `moqcevaÁ qarTlisaÁs” mixedviT, azo, visac `Tana-hyvandes kerpni<br />
RmrTad – gaci <strong>da</strong> ga” xom aleqsandres mier aris moyvanili <strong>da</strong> mefed <strong>da</strong>dgenili.<br />
maslama ibn abd al-maliqis mier swored armazcixe-bagineTis <strong>da</strong>laSqvras, SesaZloa<br />
is garemoebac mowmobdes, rom qarTuli warmarTobis am wmin<strong>da</strong> alagisa <strong>da</strong> qarTlis<br />
uZvelesi saxelmwifoebrivi centris saboloo ganadgurebas sul ramdenime wliT<br />
ufro gviani xaniT (736 w.) aTariReben xolme, rodesac aq TiTqos mervan ibn muhameds<br />
(igive murvan yrus, momaval omaian xalifas mervan II) ulaSqria. es ukanaskneli cnoba<br />
vaxuSti bagrationisagan iRebs saTaves. eWvi ar aris, <strong>da</strong>rialisaken mimaval mervansac<br />
mcxeTaze un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>evlo: iseTi didi safortifikacio <strong>da</strong> strategiuli mniSvnelobis<br />
punqts, rogoric armazcixe-bagineTia, xom verc erTi molaSqre gverds ver auvli<strong>da</strong>.<br />
magram imis gamo, rom arabuli wyaro aq mdebare mniSvnelovani adgilis – `aleqsandres<br />
taZris” saxelwodebas sagangebod mxolod maslama ibn abd al-maliqis laSqrobisas<br />
moixseniebs, SesaZlebelia vivaraudoT, rom swored misi laSqroba un<strong>da</strong> gamx<strong>da</strong>riyo sabediswero<br />
qarTlis uZvelesi de<strong>da</strong>qalaqisaTvis, vinai<strong>da</strong>n im rvawlian drois monakveT-<br />
Si, romelic am laSqrobas mervanis laSqrobisagan aSorebs, bunebrivia, Znelad Tu moxerxdebo<strong>da</strong><br />
am adgilis Tav<strong>da</strong>cviTi funqciis srulfasovani aRdgena. aseTi varaudis<br />
جُرْز ان<br />
ارض الهر مز<br />
1 Marquart J., Osteuropäische und ostasiatische Streifzüge, Ethnologische und historisch-topographische Studien zur Geschichte des 9. und<br />
10. Jahrhunderte (ca. 840-940) (Leipzig, 1903), gv. 175.<br />
2 Marquart J., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 186.<br />
3 marTalia, e. sixaruliZem habib ibn maslamas `<strong>da</strong>cvis sigelis” abu „ubaidis (gard. 838 w.) variantSi <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli<br />
formis ِ ِ ن ِ gamo, `armazis miwa/qveyana” `hirminis miwad” anu `arminiჲas qveynad” Seaswora,<br />
im garemoebis gaTvaliswinebiT, rom arabuli saxalifos administraciuli <strong>da</strong>yofis mixedviT qarTli<br />
(jurzani) somxeTTan <strong>da</strong> arranTan erTad arminiჲaSi erTiandebo<strong>da</strong> (e. sixaruliZe, habib ibn maslamas<br />
`<strong>da</strong>cvis sigelis” abu „ubaidiseuli varianti (Tbilisi, 2001), gv. 9-10), magram vahb ibn munabihis `aleqsandres<br />
romanSi” `armazis qveynis” <strong>da</strong>saxeleba met sandoobas matebs tradiciul Sexedulebas habib ibn maslamas<br />
`<strong>da</strong>cvis sigelSi” am ukanasknelis moxseniebis Sesaxeb. aRsaniSnavia, rom e. sixaruliZe imave naSromSi<br />
<strong>da</strong>sZen<strong>da</strong>, rom forma `al-hirmini” `arminiჲis” magivrad mas sxvagan arsad Sexvedria, vinai<strong>da</strong>n es<br />
رْ<br />
اًرض الهِْرم<br />
ukanaskneli, Cveulebriv, `arman” مَن formiT gadmoicemo<strong>da</strong> xolme <strong>da</strong> man, Sesabamisad, forma `hirmini”<br />
`armanis” dialeqtur formad miiCnia (iqve, gv. 10). gasaTvaliswinebelia isic, rom Tu forma `ard al-hirmini”<br />
ixmarebo<strong>da</strong> sakuTriv `<strong>da</strong>cvis sigelis” teqstSi, abu „ubaidis mier sigelisaTvis wamZRvarebul teqstSi<br />
mocemulia forma `irminiჲa”, rac cxadyofs, rom abu „ubaidi `ard al-hirmins” `irminiჲad” (armeniad)<br />
ganmartavs <strong>da</strong> Tan orive es termini sagangebod erTnairad aqvs gaxmanovebuli; es ki miuTiTebs, rom avtori<br />
teqstiseuli gaugebari sityvis re<strong>da</strong>qtirebas axdens (TviT e. sixaruliZec SeniSnavs, rom `<strong>da</strong>cvis<br />
siglis” arc abu „ubaidiseuli varianti un<strong>da</strong> iyos Tav<strong>da</strong>pirveli saxis, Tumca qronologiurad yvelaze<br />
adrindelia <strong>da</strong> Se<strong>da</strong>rebiT sruli, iqve, gv. 9, 11). aRsaniSnavia e. sixaruliZis <strong>da</strong>kvirveba imis Taobaze,<br />
rom al-balazori Zalian xSirad imowmebs abu „ubaids, Tumca arc erTxel ar ixseniebs mas armeniis <strong>da</strong>pyrobasTan<br />
<strong>da</strong>kavSirebiT (iqve, gv. 4, SeniSvna 1), rogorc Cans, abu „ubaidis konieqtura misTvis miuRebeli<br />
iyo. gasaTvaliswinebelia isic, rom abu „ubaidis wyaro sigelis teqstis gadmocemisas yofila `irminiჲas”<br />
(armeniis) erT-erTi mcxovrebi ahmad ibn al-azraki (iqve, gv. 5), romelsac, advili mosalodnelia,<br />
teqstSi mocemuli gaugebari termini misTvis bevrad ufro gasageb <strong>da</strong> logikurad gamarTlebul `irminiჲad”<br />
waekiTxa.<br />
4 Marquart J., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 187. s. kakabaZis azriT, aleqsandre makedonels cixe TbilisSi un<strong>da</strong> aego, sa<strong>da</strong>c<br />
nariyalas zena-cixe iskanderis saxeliT iyo cnobili (s. kakabaZe. Tbilisi..., gv. 100).<br />
53
gamoTqmis safuZvels gvaZlevs specialistTa mier SeniSnuli is faqti, rom mervanis<br />
laSqrobam imdenad Zlieri STabeWdileba <strong>da</strong>tova TaobaTa mexsierebaSi, rom SemdgomSi<br />
igi miCneul iqna, sazogadod, arabebis pirvel Semosevad saqarTveloSi 1 . miT umetes, advili<br />
iqnebo<strong>da</strong>, rogorc zemoT iTqva, erTi <strong>da</strong> imave regionSi, ori omaiani sardlis<br />
mxolod ramdenime wliT erTmaneTisagan <strong>da</strong>Sorebuli laSqrobebis erTmaneTSi aRreva 2 .<br />
ZiriTadi mizezi, ris gamoc `Zueli mcxeTis” armazcixesTan gaigiveba uZneldebaT,<br />
am ukanasknelis mcxeTisagan gansxvavebuli saxelwodebis arseboba un<strong>da</strong> warmoadgendes<br />
3 , ara<strong>da</strong> am ori uZvelesi adgilis urTierTkavSiri yovelTvis yvelasaTvis cxadi<br />
iyo 4 . amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT sayuradReboa saqarTvelos mefis aleqsandre I didis 1434<br />
wlis gujari, gacemuli kaTolikos-patriarqis Teodore III-is saxelze, sa<strong>da</strong>c vkiTxulobT,<br />
rom `<strong>da</strong>sabamiTgan armazi cixe mcxeTisa [iyo]” 5 . rac Seexeba gansxvavebul saxelwodebas,<br />
amis Taobaze `mefeTa cxovreba” gvamcnobs, rom armaz/armaziscixes Zvelad<br />
`qarTlis mTa” 6 erqva: `vidre aRmarTebamde mun-ze<strong>da</strong> kerpi armazisi erqua mTasa mas<br />
qarTli...” an kidev: ` <strong>da</strong> moku<strong>da</strong> qarTlos <strong>da</strong>fles igi Tavsa ze<strong>da</strong> qarTlisasa, romelsa<br />
aw ewodebis armazi” 7 . rogorc ukve iTqva, toponimi `qarTli”, gansxvavebiT qoronim<br />
`qarTlisagan”, erTmniSvnelovnad gamoiyeneba mdinare mtkvris marjvena napirze mdebare<br />
mTisa <strong>da</strong> misi sanaxebis anu im teritoriis aRsaniSnavad, romelic armazcixisa Tu<br />
armazis saxeliT aris cnobili. am mxriv sainteresoa, rom juanSeris `cxovreba vaxtang<br />
gorgaslisa” erTmaneTisagan ganasxvavebs erTis mxriv, `armaz qarTls”, xolo meores<br />
mxriv, `mcxeTas”: `cnes sparsTa, viTarmed <strong>da</strong>mZim<strong>da</strong> vaxtang wylulebisagan, moaoÃres<br />
tfilisi <strong>da</strong> armazi qarTli, xolo mcxeTa ver <strong>da</strong>ipyres...~ 8 .<br />
`mefeTa cxovrebis” avtori saxelwodeba `qarTlis” Tavisebur etimologiasac<br />
gvTavazobs, rodesac mas qarTvelTa eponim-eTnarqosis, legen<strong>da</strong>ruli qarTlosis saxeli<strong>da</strong>n<br />
momdinared miiCnevs: `...<strong>da</strong> ese qarTlos movi<strong>da</strong> pirvelad adgilsa mas, sa<strong>da</strong> Seer-<br />
TÂs arag mtkuarsa, <strong>da</strong> ganvi<strong>da</strong> mTasa mas ze<strong>da</strong>, romelsa ewodebis armazi. <strong>da</strong> pirvelad<br />
Seqmna simagreni mas ze<strong>da</strong>, <strong>da</strong> iSena mun ze<strong>da</strong> saxli, <strong>da</strong> uwo<strong>da</strong> mTasa mas saxeli Tavisa<br />
TÂsisa qarTli.. <strong>da</strong> mis gamo ewo<strong>da</strong> yovelsa qarTlsa qarTli, xunaniTgan vidre zRuamde<br />
sperisa” 9 . legen<strong>da</strong> legen<strong>da</strong>d <strong>da</strong>rCeba, magram ras un<strong>da</strong> niSnavdes sinamdvileSi saxelwodeba<br />
”qarTli” sityva `qarTli”, mkvlevarTa erTi nawilis azriT, warmomdgari<br />
un<strong>da</strong> iyos indoevropuli substratis niSnad miCneul sityva “karta”-sagan, romelic Tav<strong>da</strong>pirvelad<br />
aRniSnav<strong>da</strong> `SemoRobil adgils”, xolo Semdeg – galavans, nagebobas, cixesimagres<br />
10 .<br />
Tumca arsebobs ufro martivi varaudis gamoTqmis SesaZleblobac: ramdena<strong>da</strong>c `qalaqis”<br />
(Stadt) aRmniSvnel arameul sityvas “kar<strong>da</strong>” warmoadgens 11 , xolo es ena erT-erTi<br />
ZiriTadi saxelmwifo ena iyo aqemenianTa zegavlenis qveS myof armazcixis adreul bina<strong>da</strong>rTaTvis,<br />
vfiqrob, savsebiT <strong>da</strong>saSvebia, swored sityva “kar<strong>da</strong>” <strong>da</strong>sdebo<strong>da</strong> safuZvlad<br />
1 s. janaSia, araboba saqarTveloSi, s. janaSia, <strong>Sromebi</strong>, tomi II (Tbilisi, 1952), gv. 372.<br />
2 rogorc cnobilia, VIII saukunis pirveli naxevari gamoirCeva saqarTvelos teritoriaze arabTa laSqrobebis<br />
gansakuTrebuli sixSiriT (a. bogveraZe, adrefeo<strong>da</strong>luri qarTuli saxelmwifoebi VI-VIII saukuneeb-<br />
Si, saqarTvelos istoriis narkvevebi, tomi II (Tbilisi, 1973), gv. 288-290.<br />
3 Tumca „moqcevaÁ qarTlisaÁs“ qronikaSi <strong>da</strong>sturdeba nastagisis saxelic; kerZod, aleqsandre makedonelis<br />
qarTlSi `laSqrobasTan” <strong>da</strong>kavSirebiT, nauwyebia, rom aleqsandre „sarkinesa qalaqsa ebrZola<br />
aTerTmet TTuÀ <strong>da</strong> <strong>da</strong>dga sarkinesa <strong>da</strong>savaliT kerZo <strong>da</strong> <strong>da</strong>asxa venaÃi <strong>da</strong> ruÁ gamoiRo qaniT, <strong>da</strong> <strong>da</strong>sxna<br />
kacni meruveni <strong>da</strong>stagiTa ruÁsaÁTa; <strong>da</strong> hrqÂan adgilsa mas nastagisi“ (moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 320).<br />
4 calkeul periodebSi, rodesac armazSi armazeli, xolo mcxeTaSi mcxeTeli mefeebi isxdnen, albaT, adgili<br />
un<strong>da</strong> hqonebo<strong>da</strong> garkveul urTierT<strong>da</strong>pirispirebasac.<br />
5 ix. Меликсет-Беков Л. М., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 89.<br />
6 armaziscixis saxeldeba bagineTad mazdeanuri zegavleniT aixsneba; `bagini” xom warmarTebis, araqristianebis<br />
samlocvelos aRmniSvnel sityvad gamoiyenebo<strong>da</strong> (m. andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli<br />
enobrivi urTierTobi<strong>da</strong>n, I (Tbilisi, 1966), gv. 16-17, 225-226.<br />
7 Sdr. leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 8.<br />
8 juanSeri, cxovreba vaxtang gorgaslisa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi<br />
xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955), gv. 202.<br />
9 leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 8.<br />
10 ix. s. kakabaZe. Tbilisi..., gv. 100; g. meliqiSvili, saqarTvelos, kavkasiisa <strong>da</strong> maxlobeli aRmosavleTis<br />
uZvelesi mosaxleobis sakiTxisaTvis (Tbilisi, 1965), gv. 237-240; g. meliqiSvili, qarTli (iberia) Zv. w. VI-<br />
IV saukuneebSi. qarTlis samefos warmoqmna, saqarTvelos istoriis narkvevebi, tomi I (Tbilisi, 1970), gv.<br />
427-429.<br />
11 Brockelmann C., Syrische Grammatik mit Paradigmen, Literatur, Chrestomathie und Glossar, Neunte Auflage (Leipzig, 1962), gv. 176*.<br />
54
termin `qarT-l-s”. `mTa qarTlis” aRmniSvnelad arameuli sityva “kar<strong>da</strong>”-s gamoyeneba aqemenianTa<br />
<strong>da</strong> momdevno xanebSi Camoyalibebuli politikuri koniunqturiT un<strong>da</strong> yofiliyo<br />
ganpirobebuli. gasaTvaliswinebelia, rom iranul samyaroSi farTod gavrcelebul<br />
<strong>da</strong> aseve qalaqis aRmniSvnel -karta, -kerta formas zogierTi mkvlevari iranul enebSi semituri<br />
enebi<strong>da</strong>n nasesxobad miiCnevs 1 .<br />
arameul termins kidev imis gamo un<strong>da</strong> mieniWos gansakuTrebuli mniSvneloba, rom<br />
savaraudoa mcxeTis erT-erTi umniSvnelovanesi simagris, aragvispirTan mdebare `beltis<br />
cixis” saxelic (amJamad cnobili bebris/beris cixed, romelic mcxeTa-armazcixis<br />
saerTo safortifikacio sistemis nawils warmoadgen<strong>da</strong> <strong>da</strong> ketav<strong>da</strong> CrdiloeTis Sesasvlels),<br />
warmomdgari iyos aseve `cixe-simagris” (Burg) aRmniSvneli arameuli sityvi<strong>da</strong>n –<br />
“birta” 2 . iqneb gasaTvaliswinebeli iyos `qarTlis cxovrebis" cnobis, mtkvargamoRma (armazcixis,<br />
igive `mTa qarTlis”) <strong>da</strong> mtkvargaRma (mcxeTis) mxareTa mefeebis – qarTamisa<br />
<strong>da</strong> bartomis saxelTa SesaZlo kavSiric cixe-simagreebis aRmniSvnel arameul sityveb-<br />
Tan – “kar<strong>da</strong>” <strong>da</strong> “birta” <strong>da</strong>, Sesabamisad, am sityvebiT moxseniebul maT rezidenciebTan<br />
Tu umTavres safortifikacio nagebobebTan – armazcixesTan (`mTa qarTli”) <strong>da</strong> mcxeTabebris<br />
(`beltis” Tu `berdis”) cixesTan.<br />
amave dros, ufro ise un<strong>da</strong> Candes, rom TiTqos qarTulenovan samyaroSi adreuli<br />
xanebi<strong>da</strong>nve fexi hqon<strong>da</strong> mokidebuli cixe-simagris aRmniSvnel xuritul termins “ard”-s,<br />
romelmac regionSi aqemenianTa dominirebis xanaSi analogiuri mniSvnelobisa <strong>da</strong> Jreradobis<br />
mqone <strong>da</strong> SesaZloa masTanve <strong>da</strong>kavSirebul arameuli sityvis “kar<strong>da</strong>”-s zegavlenis<br />
Sedegad SeiZina anlautSi velaruli fonema 3 . aseTi varaudis SesaZleblobaze albaT<br />
un<strong>da</strong> migvaniSnebdes qarTul sinamdvileSi <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli araerTi cixe-simagris<br />
aRmniSvneli <strong>da</strong> `arT/art/ard”-Ziriani toponimi: `arTvini/arTvani”, `artaani”, `artanuji”;<br />
Sdr., agreTve, `ardisubani”, `k-ar<strong>da</strong>naxi”, vin icis iqneb martyofic <strong>da</strong> sxv. aqve<br />
un<strong>da</strong> gavixsenoT, ar<strong>da</strong>m erisTavis saxelic, romelmac `warmozRu<strong>da</strong> cxÂri armazisi<br />
vidre mtkuramde”, `mohkide kiri zRude cixesa armazisasa” <strong>da</strong> `mozRu<strong>da</strong> mcxeTa qalaqi<br />
qÂTkiriTa” 4 . aseve yuradsaRebia `varcixis” anu istoriuli `vardcixis” saxelwodeba,<br />
romlis saxelis aRdgenisas gansakuTrebiT mniSvnelovania VI saukunis berZnul<br />
wyaroebSi `rodopolisis” formiT misi moxsenieba. Cemi azriT, toponim `vard-cixeSi”<br />
mocemulia cixis aRmniSvneli xurituli Ziri `ard/uard/vard”-i, romelsac Tan axlavs<br />
qarTulenovani ganmarteba `cixis” saxiT. am garemoebas gansakuTrebuli mniSvneloba<br />
un<strong>da</strong> mieniWos artaanis mxaris Zveli eTnikuri viTarebis garkvevis sakiTxisas, vinai<strong>da</strong>n<br />
qalaq artaanis aRmosavleTiT mdebare <strong>da</strong>saxlebuli punqtis – Camli CaTaqis Zveli<br />
saxelwodebac aseve `vardcixea” <strong>da</strong> igi qronologiurad win uswrebs adgilobrivi<br />
mosaxleobis maxsovrobaSi dRemde Semonaxul amave punqtis somxur saxelwodebas<br />
`gulaberds”, romelic, iseve rogorc berZnuli rodopolisi, aSkarad xuritulqarTuli<br />
kompoziti<strong>da</strong>n `vard-cixi<strong>da</strong>n” (anu uard-cixi<strong>da</strong>n, igive ard-cixi<strong>da</strong>n) aris<br />
naTargmni. “Ard”-Ziriani saxelwodebebis qalaqebi, gar<strong>da</strong> urartuli qalaqis – musasiris<br />
xurituli saxelwodebisa (ardini), cnobilia rusaxinilis maxloblad mdebare<br />
mxari<strong>da</strong>n <strong>da</strong> etiunis qveyni<strong>da</strong>nac 5 .<br />
1<br />
კერძოდ, მიიჩნევენ, რომ ტერმინი -κερηα, -καρηα ქალაქის აღმნიშვნელი ებრაულ-არამეული სიტყვიდან – קרתא ,קרתה – არის<br />
მიღებული (Blau O., Ueber -karta, -kerta in Ortsnamen, Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesellschaft, Bd 31 (Leipsig,<br />
1877), გვ. 495-505. საინტერესოა სპეციალურ ლიტერატურაში გამოთქმულია ვარაუდი, რომ პერსეპოლისის სპარსული<br />
სახელწოდება იყო Pârsakarta. ანაქსიმენესის (ძვ. წ. III ს.) ინტერპრეტაციით Παρζα-γάρδα ნიშნავს „სპარსულ ბანაკს”. ხოლო<br />
აპიანესა და ასინიუს კვადრატუსის თხზულებებში დაცული ცნობებიდან ირკვევა, რომ ტიგრან II-ის დედაქალაქის<br />
სახელწოდება – Τιγρανόκερηα – სპარსულად ნიშნავდა ტიგრანის ქალაქს – Τιγρανόπολις. თუმცა მკვლევრები ამ<br />
სახელწოდებაშიც გამოყოფენ ქალაქის აღმნიშვნელ არამეულ სიტყვას – certa (იქვე, გვ. 495-496).<br />
2 Brockelmann C., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 154*; Sdr. g. qavTaraZe, anatoliaSi qarTvelur tomTa gansaxlebis sakiTxisaTvis<br />
(Tbilisi, 1985), gv. 85, 173, SeniSvna 361. iqneb gasaTvaliswinebeli iyos `qarTlis cxovrebis~ cnobis,<br />
mtkvargamoRma (armazcixis, igive `mTa qarTlis”) <strong>da</strong> mtkvargaRma (mcxeTis) mxareTa mefeebis, qarTamisa<br />
<strong>da</strong> bartomis saxelTa SesaZlo kavSiric cixe-simagreebis aRmniSvnel arameul sityvebTan – “kar<strong>da</strong>” <strong>da</strong><br />
“birta” <strong>da</strong>, Sesabamisad, am sityvebiT moxseniebul maT rezidenciebTan Tu umTavres safortifikacio nagebobebTan<br />
– armazcixesTan (“mTa qarTli”) <strong>da</strong> mcxeTis bebris (“beltis”) cixesTan.<br />
3 arameuli termini “kar<strong>da</strong>”, Tavis mxriv, <strong>da</strong>kavSirebuli un<strong>da</strong> iyos xuritul “ard”-Tan.<br />
4 leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 13.<br />
5 ix. g. qavTaraZe, taoxTa uZvelesi qveyana <strong>da</strong> qarTuli saxelmwifoebriobis sawyisebi, ena <strong>da</strong> kultura, 5<br />
(Tbilisi, 2005), gv. 106, SeniSvna 127.<br />
55
termin `qarTlis” cixe-simagris saxelwodebi<strong>da</strong>n warmomavlobas mxars uWers kasius<br />
dios cnoba, rom qarTlis mTavar qalaqs akropolisi („Ακρόπολις) anu citadeli/de<strong>da</strong>cixe<br />
ewodebo<strong>da</strong>, amdenad kasius dio faqtobrivad am adgilis funqciur mniSvnelobas-<br />
Tan erTad misi saxelwodebis berZnul Targmansac iZleva. kasius dios sityvebiT, de<strong>da</strong>cixe<br />
agebuli iyo im mizniT, rom <strong>da</strong>ecva uviwroesi adgili, sa<strong>da</strong>c erT mxares mtkvari<br />
(Cyrus) moedineba, xolo meore mxares kavkasionia aRmarTuli 1 . am qalaqSi, ra Tqma un<strong>da</strong>,<br />
mxolod qarTli/armazcixe SeiZleba igulisxmebodes. gasaTvaliswinebelia i. rainegsis<br />
cnobac, rom mcxeTis CrdiloeTiT, saqarTveloSi mis Casvlamde (anu 1779 wlamde)<br />
arcTu didi xniT adre, erT-erT maRlobze mkvidrad nageb naxevradmitovebul cixe-simagreSi<br />
(albaT bebris cixes gulisxmobs – g. q.) napovni yofila berZnul enaze Sesrulebuli<br />
warwera, TumcaRa <strong>da</strong>uTariRebeli, romelze<strong>da</strong>c adgilobrivi, erudirebuli<br />
qarTvelebis mier amokiTxuli yofila sityva `akrofTopolisi” (Acroftopolis). i. rainegsi<br />
varaudobs, rom es un<strong>da</strong> yofiliyo mcxeTis Zveli saxelwodeba 2 . magram, rogorc ukve<br />
viciT, kasius dio akropoliss („Ακρόπολις) armazcixes uwodeb<strong>da</strong> <strong>da</strong> ara mcxeTas.<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, savaraudoa, rom mTa qarTli (iqve mdebareob<strong>da</strong> sofeli qarTli<br />
<strong>da</strong> qarTlis xevic) saxeldebuli iyo cixe-simagrisa Tu galavnis aRmniSvneli sityvebiT,<br />
Tumca ki araqarTuliT (xurituliT, arameuliT, berZnuliT). marTalia strabonisa<br />
<strong>da</strong> pliniusis cnobebSi asaxulia qarTuli sityvis `cixis” kvalic, oRond, toponim armazcixis<br />
meore, ganmartebiTi komponentis saxiT; kerZod, igi moxseniebulia, rogorc<br />
„Αρμοζική strabonis mier 3 <strong>da</strong> rogorc „Αρμακτίκα ptolemaiosis mier 4 , xolo pliniusi<br />
mas Harmastus-is saxelwodebiT icnobs 5 . am mxriv, sagulisxmoa, rom qarTul saistorio<br />
wyaroebSi armazcixe moxseniebulia de<strong>da</strong>cixis, Si<strong>da</strong>cixis Tu cixiscixis (mTavari, Tavadi<br />
cixis mniSvnelobiT) saxelwodebiTac. xom ar un<strong>da</strong> vifiqroT, rom armazcixes Zvel-<br />
Taganve, anu jer kidev aq armazis kultis gaCenamde, gaaCn<strong>da</strong> cixis aRmniSvneli Sesabamisi<br />
qarTuli termini <strong>da</strong> xom ar aris <strong>da</strong>kavSirebuli es saxelwodeba mcxeTis saxel-<br />
Tan. aseT SemTxvevaSi `Zueli mcxeTa” aRmoCndebo<strong>da</strong> armazcixe/bagineTis anu mTa qarTlis<br />
aRmniSvneli saxeli, xolo amis sapirispirod sakuTriv mcxeTa – `axali mcxeTis”<br />
anu „muxnariT kerZi qalaqisa“, romelic mtkvris marcxena napirze iyo ganlagebuli <strong>da</strong><br />
xSirad akropolisi<strong>da</strong>n anu mTa qarTli/armazcixe/bagineTi<strong>da</strong>n kontroldebo<strong>da</strong>.<br />
amJamad, TiTqmis ukve sayovelTaod aris gaziarebuli mosazreba, rom saxelwodeba<br />
„mcxeTa“ warmodgeba mesxTa (mosxebi – muSqebi) tomis saxeli<strong>da</strong>n <strong>da</strong> rom am tomis samosaxlo<br />
mcxeTis teritoriaze Zv. w. VIII saukunis Semdeg un<strong>da</strong> gaCeniliyo 6 . iTvaliswineben<br />
agreTve qarTlis samefos uzenaesis RvTaebis armazis saxelwodebis savaraudo kav-<br />
Sirs xeTur-mcireaziul mTvaris RvTaebasTan – armasTan, romlis kultic TiTqos mcire<br />
azii<strong>da</strong>n muSki-mesxebis jer samxreT-<strong>da</strong>savleT saqarTveloSi <strong>da</strong> Semdeg mcxeTaSi, gadmosaxlebasTan<br />
un<strong>da</strong> yofiliyo <strong>da</strong>kavSirebuli 7 . Tumca, ufro savaraudoa, rom RvTaeba<br />
armazi avlens iupiterisadmi (romis imperiis uzenaesi RvTaeba), xolo armazis Tanxmlebi<br />
kerpebi gaci <strong>da</strong> gaimi (ga) – apolonisa <strong>da</strong> dianasaTvis (iupiterisadmi <strong>da</strong>qvemdebarebuli<br />
RvTaebbebi) <strong>da</strong>maxasiaTebel zogierT niSan-Tvisebas. iberiis samefos panTeoni,<br />
rogorc Cans, sinkretuli xasiaTis RvTaebebisagan Sedgebo<strong>da</strong>; igi imTaviTve <strong>da</strong>kavSirebuli<br />
Cans gvianaqemeniduri-adreelinisturi xanis aRmosavleT xmelTaSuazRvispireTis<br />
sinkretuli xasiaTis kulturul samyarosTan <strong>da</strong>, Sesabamisad, armazis kultic Zvelax-<br />
1 Dio 37, 1, 4; ix. Cary E., Dio‟s Roman History. With an English translation by E. Cary on the basis of the version of H. B. Foster, vol. III.<br />
The Loeb Classical Library (London & Cambridge, Massachusetts, 1969), gv. 99.<br />
2 Reineggs J., Allgemeine historisch-topographische Beschreibung des Kaukasus, Aus dessen nachgelassenen Papieren gesammelt und<br />
herausgegeben von F. E. Schröter, Zweiter Theil (Hindelsheim und St. Petersburg, 1797), gv. 86.<br />
3 Strabo 11, 3, 5; ix. Jones, H. L., The Geography of Strabo, with an English translation by Horace Leonard Jones, vol. V. The Loeb<br />
Classical Library (Cambridge, Massachusetts & London, 1961), gv. 221.<br />
4 Cl. Ptol., 5, 10, 2; ix. Nobbe K. F. A. (Ed.), Ptolemy, Claudii Ptolemaei Geographia, Volume 2 (Lipsiae, 1845), gv. 46.<br />
5 Plin., n.h., 6, 29; ix. Mayhoff K. F. T. (Ed.), Pliny the Elder, Naturalis Historia. English translation by Bostock J., Riley H.T. (Lipsiae,<br />
1906).<br />
6 ix., mag., a. afaqiZe, s. kinwuraSvili, l. menabde, mcxeTa, qarTuli sabWoTa enciklopedia, tomi 7 (Tbilisi,<br />
1984), gv. 254.<br />
7 ix., mag., a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 91-93.<br />
56
loaRmosavlur, aqemenidur <strong>da</strong> elinistur epoqebisaTvis <strong>da</strong>maxasiaTebel sinkretizmis<br />
anabeWds atareb<strong>da</strong> 1 .<br />
aRsaniSnavia, rom terminebi `samcxe” <strong>da</strong> `mcxeTa” erTmaneTTan <strong>da</strong>kavSirebuli hqon<strong>da</strong><br />
jer kidev vaxuSti bagrations, Tumca igi saxelwodeba `samcxes” `mcxeTisagan” warmoqmnilad<br />
miiCnev<strong>da</strong> 2 . <strong>XI</strong>X saukuneSi toponim `mcxeTas” mesxebis satomo saxelTan aaxloebdnen<br />
Teimuraz bagrationi, platon ioseliani, a. xaxanaSvili <strong>da</strong> v. sen-marteni 3 . g.<br />
meliqiSvilis SexedulebiTac, saxelwodeba `mcxeTa” u<strong>da</strong>vod warmoqmnilia mesxTa satomo<br />
saxelisagan, es faqti ki un<strong>da</strong> mianiSnebdes mcxeTis mesxuri <strong>da</strong>saxlebis aramesxuri<br />
mosaxleobis wiaRSi warmoqmnis SesaZleblobaze 4 .<br />
miuxe<strong>da</strong>vad im garemoebisa, rom SesaZleblad mimaCnia mtkvris zemo weli<strong>da</strong>n anu<br />
mesxeTi<strong>da</strong>n (Tu e.w. didi mesxeTi<strong>da</strong>n), romelic mtkvris saTaveebis mxares <strong>da</strong> mis iqiT,<br />
kidev ufro samxreTiT mdebare mxareebsac moicav<strong>da</strong>, mosaxleobis erTmaneTis momdevno<br />
talRebis gadmonacvleba, rac sazogadod <strong>da</strong>maxasiaTebeli movlenaa mdinareTa dinebis<br />
mimdebare xeobebisaTvis, ara mgonia mcxeTisa <strong>da</strong> misi sanaxebis ufro adreuli mosaxleoba<br />
imdenad gansxvavebuli yofiliyo axalmosulTagan (Tun<strong>da</strong>c imis gamo, rom maTi<br />
– Zvelisac <strong>da</strong> axlisac – warmomavlobis mxare erTmaneTs emTxveo<strong>da</strong>), rom saWiro gamx<strong>da</strong>riyo<br />
maTi winamosaxleobisagan ganmasxvavebeli saxeliT saxeldeba. savaraudod, aq<br />
adgili eqnebo<strong>da</strong> erTian eTno-kulturul arealSi didi mdinaris dinebis zemo, mTiani<br />
mxareebi<strong>da</strong>n namati mosaxleobis qvemo dinebis, <strong>da</strong>blobi mxareebisaken gadmonacvlebas,<br />
anu mTisa <strong>da</strong> baris mosaxleTa urTierTobis `klasikur” models, rac, ra Tqma un<strong>da</strong>, ar<br />
gamoricxav<strong>da</strong> gansxvavebuli warmomavlobis eTnikuri jgufebis am metad mniSvnelovani<br />
sakvanZo adgilisaken swrafvasa <strong>da</strong> infiltracias, ris Sesaxebac araerTi miniSneba<br />
gvaqvs Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi. Tumca es sakiTxebi Cveni winamdebare werilis<br />
CarCoebs scildeba <strong>da</strong> vimedovnebT, rom maT sxva dros calke SevexebiT.<br />
TavisTava<strong>da</strong>c sakiTxavia, Tu ramdenad aris ucilobeli mcxeTis saxelis etimologiis<br />
axsna mesxTa satomo saxeliT, Tuki <strong>da</strong>vuSvebT, rom `Zueli mcxeTa” lokalizdebo<strong>da</strong><br />
armazcixis teritoriaze, romelsac mkveTrad gamoxatuli funqcia gaaCn<strong>da</strong>: kontrolis<br />
qveS moeqcia strategiulad uaRresad mniSvnelovani sakmaod vrceli areali 5 <strong>da</strong><br />
romlis saxelwodebac, rogorc iTqva, sxva<strong>da</strong>sxva enebze ZiriTa<strong>da</strong>d cixe-galavnis, de<strong>da</strong>cixe-citadelis<br />
aRmniSvneli iyo; nuTu am saxelwodebebs ar un<strong>da</strong> hqono<strong>da</strong>T amave<br />
funqciis gamomxatveli qarTulenovani Sesatyvisi<br />
am mxriv sainteresoa, rom jer kidev i. rainegsi, termin `mcxeTas” `cixis~ qarTuli<br />
saxelwodebis ga<strong>da</strong>sxvaferebis Sedegad warmoqnilad Tvli<strong>da</strong>; amis <strong>da</strong>ma<strong>da</strong>sturebel sabuTad<br />
igi mcxeTis adgilmdebareobis gar<strong>da</strong>, aq cixe-simagreTa nangrevebis siuxves miiCnev<strong>da</strong><br />
6 . termin `mcxeTis” warmomavlobis asaxsnelad gansakuTrebiT mniSvnelovania sakuTriv<br />
enaTmecnierul monacemebze <strong>da</strong>yrdnobiT gamoTqmuli Tvalsazrisi adgilis saxelwodebis<br />
– `mcxeTis” warmomavlobis Taobaze qarTul-zanuri erTobis xanis `cixis”<br />
aRmniSvneli sityvi<strong>da</strong>n – *ӡ1ixe 7 . cnobilia, rom fuZis kumSvadoba sazogadod <strong>da</strong>maxasia-<br />
1 Kavtaradze G. L., Georgian Chronicles and the raison d'ètre of the Iberian Kingdom (Caucasica II), Orbis Terrarum, Journal of Historical<br />
Geography of the Ancient World, 6, 2000 (Stuttgart, 2001), gv. 220-222.<br />
2 batoniSvili vaxuSti, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 657-658.<br />
3 Teimuraz bagrationi, istoria <strong>da</strong>wyebiTgan iveriisa, ese igi giorgiisa, romel ars sruliad saqarTvelo-<br />
Ása (sankt-peterburRi, 1848), gv. 10, 23; Иосселиани Платон, Различные наименования грузинов (Тифлис, 1846), gv. 408;<br />
St.-Martin V., Recherches sur les populations primitives et les plus ancienns traditions du Caucase (Paris, 1847), gv. 50-51; Хаханов А.<br />
С., Древнейшие пределы расселения грузин по Малой Азии (Тифлис, 1903), gv. 37-39.<br />
4 Меликишвили Г. А., К истории древней Грузии (Тбилиси, 1959), gv. 112, 229.<br />
5 jer kidev i. rainegsi, romelic erekle II-is karze ruseTis politikuri miznebis gansaxorcieleblad iyo<br />
Segzavnili <strong>da</strong> romelmac arcTu mcire roli Seasrula qarTl-kaxeTis samefos <strong>da</strong>TanxmebaSi, raTa mas xeli<br />
moewera 1783 wlis georgievskis traqtatisaTvis, Zalze kargad xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong> mcxeTis strategiul mniSvnelobas.<br />
igi SeniSnav<strong>da</strong>, rom mcxeTis uaRresad xelsayreli samxedro-strategiuli mdebareoba somxeT-albaneTze kontrolis<br />
<strong>da</strong>myarebisaTvis, un<strong>da</strong> yofiliyo is mizezi, ris gamoc romaelebma Tu berZnebma aq <strong>da</strong>arses cixesimagre;<br />
mas arc CrdiloeTis momTabare xalxebTan aragvis gziT mcxeTis <strong>da</strong>kavSirebis SesaZlebloba aviwydebo<strong>da</strong><br />
(Reineggs J., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 86-87). romaelTa mier mcxeTaSi cixe-simagris <strong>da</strong>arsebis Sesaxeb mc<strong>da</strong>ri<br />
Sexeduleba, efuZnebo<strong>da</strong> missave uzusto cnobas, rom TiTqos XVIII saukunis mcxeTelebi armazcixes `horumis<br />
cixes~ (Horum Zighe) anu `romaelTa cixes” uwodebdnen (iqve) <strong>da</strong> ara armazis cixes.<br />
6 Reineggs J., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 86.<br />
7 ix. Климов Г. А., Этимологический словарь картвельских языков (Москва, 1964), 239. *Zixe > cixe ganviTareba aixsneba<br />
qarTuli enisaTvis <strong>da</strong>maxasiaTebeli Tavkiduri mJReri Tanxmovnis distanciuri <strong>da</strong>yruebiT momdevno x<br />
57
Tebeli movlenaa qarTuli enisaTvis; rogorc Cans, TavsarT-bolosarTis <strong>da</strong>rTvis SemTxvevaSi<br />
SesaZlebeli xdeba TviT fuZiseuli i-xmovnis SekumSvac ki. am mxriv yuradRebas<br />
ipyrobs saCxeris saxelwodebis kavSiri am qalaqis uSualo siaxloves <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebul<br />
topo/hidronimebTan: mTa `Cixi”, mdinare `Cixura” <strong>da</strong> a.S. 1 rac Seexeba termins `mcxeTa”,<br />
masSi gar<strong>da</strong> Ta-sufiqsisa, SesaZleblad migvaCnia m-prefiqsis gamoyofac: Sdr. toponimebi<br />
`wyn-eTi” (q. TbilisTan) <strong>da</strong> ”m-wyn-eTi” (bolnisis raionSi), orive nawarmoebia<br />
sityva `muxis” Sesatyvisi <strong>da</strong> megruli `Wyonis” paraleluri ZvelqarTuli formi<strong>da</strong>n –<br />
`wyani”.<br />
amrigad, Tuki termini `Zueli mcxeTa” armazcixe/bagineTSi lokalizdeba, xolo<br />
termini `mcxeTa” Tavisi pirvandeli semantiuri mniSvnelobiT cixiscixis anu de<strong>da</strong>cixis<br />
aRmniSvnelia, maSin bevr, mcxeTisa <strong>da</strong> mTlianad iberia/qarTlis uZveles istorias-<br />
Tan <strong>da</strong>kavSirebul, jer kidev arcTu mTlad naTel movlenas axali Suqi moefinebo<strong>da</strong>.<br />
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
1. m. andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi urTierTobi<strong>da</strong>n, I (Tbilisi,<br />
1966).<br />
2. a. afaqiZe, armazcixis lokalizaciis sakiTxisaTvis, iv. javaxiSvilis saxelobis<br />
istoriis <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, tomi IV, nakv. I (Tbilisi, 1958).<br />
3. a. afaqiZe, qalaqebi <strong>da</strong> saqalaqo cxovreba Zvel saqarTveloSi (Tbilisi, 1963).<br />
4. a. afaqiZe, s. kinwuraSvili, l. menabde, mcxeTa, qarTuli sabWoTa enciklopedia, tomi<br />
7 (Tbilisi, 1984).<br />
5. Teimuraz bagrationi, istoria <strong>da</strong>wyebiTgan iveriisa, ese igi giorgiisa, romel ars<br />
sruliad saqarTveloჲsa (sankt-peterburRi, 1848).<br />
6. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV,<br />
teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi,<br />
1973).<br />
7. n. berZeniSvili, erTi furceli istoriul-geografiuli dRiuri<strong>da</strong>n, _ saqarTvelos<br />
istoriuli geografiis krebuli, I (Tbilisi, 1960).<br />
8. a. bogveraZe, adrefeo<strong>da</strong>luri qarTuli saxelmwifoebi VI-VIII saukuneebSi, saqarTvelos<br />
istoriis narkvevebi, tomi II (Tbilisi, 1973).<br />
9. al. boxoCaZe, nastakisi, sarkine, Zalisi, Zeglis megobari, № 33 (Tbilisi, 1973).<br />
10. i. gagoSiZe, nastagisi, qarTuli sabWoTa enciklopedia, tomi 7 (Tbilisi, 1984).<br />
11. i. gagoSiZe, samadlo, qarTuli sabWoTa enciklopedia, tomi 8 (Tbilisi, 1984).<br />
12. T. gamyreliZe, g. maWavariani, sonantTa sistema <strong>da</strong> ablauti qarTvelur enebSi,<br />
saerTo-qarTveluri struqturis tipologia (Tbilisi, 1965);<br />
13. s. kakabaZe. qal. armazi – qal. mcxeTa, saistorio krebuli, wigni III (tfilisi, 1928).<br />
14. s. kakabaZe. Tbilisi me-5 saukunis meore naxevarSi, mnaTobi, 1958, № 10;<br />
15. leonti mroveli, cxovreba qarTvelTa mefeTa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti<br />
<strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955).<br />
16. g. meliqiSvili, saqarTvelos, kavkasiisa <strong>da</strong> maxlobeli aRmosavleTis uZvelesi mosaxleobis<br />
sakiTxisaTvis (Tbilisi, 1965).<br />
17. g. meliqiSvili, qarTli (iberia) Zv. w. VI-IV saukuneebSi. qarTlis samefos warmoqmna,<br />
saqarTvelos istoriis narkvevebi, tomi I (Tbilisi, 1970).<br />
18. movses xorenaci, somxeTis istoria, Zveli somxuri<strong>da</strong>n Targmna, Sesavali <strong>da</strong> SeniSvnebi<br />
<strong>da</strong>urTo a. ab<strong>da</strong>laZem (Tbilisi, 1984).<br />
19. moqcevaÁ qarTlisaÁ, Satberdis krebuli X saukunisa. gamosacemad moamzades b. gigineiSvilma<br />
<strong>da</strong> el. giunaSvilma (Tbilisi, 1979).<br />
spirantis zegavlenis Sedegad (ix. T. gamyreliZe, g. maWavariani, sonantTa sistema <strong>da</strong> ablauti qarTvelur<br />
enebSi, saerTo-qarTveluri struqturis tipologia (Tbilisi, 1965), gv. 119, SeniSvna 4).<br />
1 aRsaniSnavia, rom imerxevSi aris sofeli Cixisxevi (soflis dRevandeli Turquli saxelwodebaa<br />
ianiqli).<br />
58
20. e. sixaruliZe, habib ibn maslamas `<strong>da</strong>cvis sigelis” abu „ubaidiseuli varianti (Tbilisi,<br />
2001).<br />
21. g. qavTaraZe, anatoliaSi qarTvelur tomTa gansaxlebis sakiTxisaTvis (Tbilisi, 1985).<br />
22. g. qavTaraZe, taoxTa uZvelesi qveyana <strong>da</strong> qarTuli saxelmwifoebriobis sawyisebi, ena<br />
<strong>da</strong> kultura, 5 (Tbilisi, 2005).<br />
23. s. janaSia, araboba saqarTveloSi, s. janaSia, <strong>Sromebi</strong>, tomi II (Tbilisi, 1952).<br />
24. juanSeri, cxovreba vaxtang gorgaslisa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti <strong>da</strong>dgenili<br />
yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955).<br />
25. Бохочадзе Ал., Настакиси, Саркинэ, Дзалиси – города Иберии античной эпохи (Некоторые результаты<br />
полевых исследований), Краткие сообщения Института археологии (Античные памятники<br />
Колхиды и Иберии), Вып. 151 (Москва, 1977).<br />
26. Климов Г. А., Этимологический словарь картвельских языков (Москва, 1964).<br />
27. Меликишвили Г. А., К истории древней Грузии (Тбилиси, 1959).<br />
28. Меликсет-Беков Л. М., Армазни, Историко-археологический очерк, Материалы по истории Грузии и<br />
Кавказа, Вып. II (Тбилиси, 1938).<br />
29. Иосселиани Платон, Различные наименования грузинов (Тифлис, 1846).<br />
30. Северов Н. П., Чубинашвили Г. Н., Мцхета (Москва, 1946).<br />
31. Хахановm А. С., Древнейшие пределы расселения грузин по Малой Азии (Тифлис, 1903).<br />
32. Blau O., Ueber -karta, -kerta in Ortsnamen, Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesellschaft, Bd 31<br />
(Leipsig, 1877).<br />
33. Brockelmann C., Syrische Grammatik mit Paradigmen, Literatur, Chrestomathie und Glossar, Neunte Auflage<br />
(Leipzig, 1962).<br />
34. Cary E., Dio‟s Roman History. With an English translation by E. Cary on the basis of the version of H. B.<br />
Foster, vol. III. The Loeb Classical Library (London & Cambridge, Massachusetts, 1969).<br />
35. Jones, H. L., The Geography of Strabo, with an English translation by Horace Leonard Jones, vol. V. The Loeb<br />
Classical Library (Cambridge, Massachusetts & London, 1961);<br />
36. Kavtaradze G. L., Georgian Chronicles and the raison d'ètre of the Iberian Kingdom (Caucasica II), Orbis<br />
Terrarum, Journal of Historical Geography of the Ancient World, 6, 2000 (Stuttgart, 2001).<br />
37. Marquart J., Osteuropäische und ostasiatische Streifzüge, Ethnologische und historisch-topographische<br />
Studien zur Geschichte des 9. und 10. Jahrhunderte (ca. 840-940) (Leipzig, 1903).<br />
38. Mayhoff K. F. T. (Ed.), Pliny the Elder, Naturalis Historia. English translation by Bostock J., Riley H.T.<br />
(Lipsiae, 1906).<br />
39. Nobbe K. F. A. (Ed.), Ptolemy, Claudii Ptolemaei Geographia, Volume 2 (Lipsiae, 1845);<br />
40. Reineggs J., Allgemeine historisch-topographische Beschreibung des Kaukasus, Aus dessen nachgelassenen<br />
Papieren gesammelt und herausgegeben von F. E. Schröter, Zweiter Theil (Hindelsheim und St. Petersburg, 1797).<br />
41. St.-Martin V., Recherches sur les populations primitives et les plus ancienns traditions du Caucase (Paris, 1847).<br />
42. Thomson R. W. (Ed.), Rewriting Caucasian History, The Medieval Armenian A<strong>da</strong>ptation of the Georgian Chronicles,The<br />
Original Georgian Texts and the Armenian A<strong>da</strong>ptation,Translated with Introduction and Commentry by Robert W.<br />
Thomson (Oxford, 1996).<br />
59
GIORGI L. KAVTARADZE<br />
Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />
Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />
ABOUT THE ANCIENT LOCATION OF MC’XET’A AND ITS NAME<br />
About the ancient location of Mtskheta – i.e. “Old Mc‟xet‟a” mentioned in the Chronicle of “the<br />
Conversion of K‟art‟li”(Mok„c„evay k„art„lisay) – quite different opinions are expressed. However, the easiest way<br />
to solve this problem gives the text of the Chronicle itself. As we know from the Chronicle, the legen<strong>da</strong>ry image of<br />
Alexander the Great had bestowed Mc‟xet‟a to Azoy, son of the king of Arian-K‟art‟li, as his royal sit and Azoy<br />
took from his homeland two idols – Gac‟i and Ga as gods and brought with him to “Old Mc‟xet‟a”, therefore the<br />
place of erection of these idols must indicate to us the exact place where “Old Mc‟xet‟a” should be located.<br />
As we know from “the Life of K‟art‟li” (K‟art‟lis c‟xovreba), idols Gac‟i and Ga (Gaim) were erected beside<br />
the idol Armazi: “…to his right was a man of gold whose name was Gac‟i and to his left a man of silver whose<br />
name was Gaim” [Thomson, 1996, 98]. And Armazi was erected “at the entrance to K‟art‟li” [ibid., 36].<br />
Toponym “K‟art‟li” is the old name of Armazi (Armazc‟ixe, Bagineti) which is on the right side of Kura River.<br />
Therefore, it seems quite possible to assume that “Old Mc‟xet‟a” was located on the right side of Kura, which is<br />
different from Mc‟xet‟a‟s present location on the left side of the river. As it seems, this difference was a main<br />
reason why the identification of “Old Mc‟xet‟a” with Armazi/Bagineti was not acceptable for such a long time.<br />
But if we will compare the old name of Armazi/Bagineti – “K‟art‟li” with the Aramaic word “kar<strong>da</strong>” which<br />
means fortress/town and recall the fact that the name Acropolis ('Ακρόπολις) was given by Cassius Dio to<br />
Armazi/Bagineti and, at the same time, we will take into account the opinion of some linguists that the name<br />
“Mc‟xet‟a” is derived from the root of the Georgian-Zan linguistic unity: *ӡ1ixe – with the meaning fortress/stronghold,<br />
the proposed above identification of the name “Old Mc‟xet‟a” with K‟art‟li/Armazi becomes much more<br />
reasonable.<br />
60
Sua saukuneebis istoria<br />
<strong>da</strong>viT merkvilaZe<br />
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />
ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />
miTi <strong>da</strong> istoria xalxur TqmulebaSi<br />
<strong>da</strong>viT garejelis Sesaxeb<br />
wm. <strong>da</strong>viT garejelis Sesaxeb, Cvenamde werilobiTi wyaroebis saxiT moRweuli istoriuli<br />
cnobebis miRma, moipoveba erTi metad sagulisxmo xalxuri gadmocemac. es aris<br />
Tqmuleba <strong>da</strong>viT garejelis Tbilisis maxloblad mTawmin<strong>da</strong>ze moRvaweobis Sesaxeb.<br />
legendis saerTo qarga.<br />
rogorc zoga<strong>da</strong>d xalxuri gadmocemebisaTvis aris <strong>da</strong>maxasiaTebeli, wm. <strong>da</strong>viTis<br />
legen<strong>da</strong>c mravalmxrivi niuansobrivi gansxvavebebiT aris <strong>da</strong>fiqsirebuli. Tumca masSi,<br />
SesaZlebelia, gamoirCes erTiani safuZveli, romelic saerToa yvela CanawerisaTvis.<br />
maS ase, saerTo qargis Sinaarsi, romelzec aigo legen<strong>da</strong> mTeli Tavisi Semdgomi<br />
variaciebiT, aseTia:<br />
wm. ioane ze<strong>da</strong>znelis erT-erTi mowafe, wm. <strong>da</strong>viTi ze<strong>da</strong>znis mTi<strong>da</strong>n Tbilisisaken<br />
gamomarTula <strong>da</strong> mis <strong>da</strong>savleT mxares aRmarTul mTis ferdobze <strong>da</strong>mkvidrebula.<br />
wm. mamas Tavisi umwikvlo cxovrebiTa <strong>da</strong> gulSi Camwvdomi qa<strong>da</strong>gebiT mravali qristianisaTvis<br />
rwmena ganumtkicebia <strong>da</strong> mravali urwmunoc mouqcevia, romelTa Soris yofilan<br />
cecxlTayvanismcemelnic. wm. <strong>da</strong>viTis warmatebul misionerul moRvaweobas sagonebelSi<br />
Caugdia im dros qalaqSi moRvawe cecxlTayvanismcemelTa kultmsaxurni. ganrisxebul<br />
mazdeanebs wm. <strong>da</strong>viTis winaaRmdeg cxa<strong>da</strong>d gamosvla ver gaube<strong>da</strong>vT xalxSi<br />
misi didi avtoritetis gamo. amitom ga<strong>da</strong>uwyvetiaT morwmuneTa TvalSi misTvis saxeli<br />
im<strong>da</strong>gvarad SeebRalad, rom TavianTi mgznebare mowinaaRmdege sabolood moecilebinaT<br />
Tavi<strong>da</strong>n. am mizniT maT Turme erTi qorwinebis gareSe <strong>da</strong>fexmZimebuli de<strong>da</strong>kaci gamoiyenes,<br />
romelsac Caagones, rom Tavis fexmZimobis mizezad saxalxod swored wm. mama<br />
<strong>da</strong>esaxelebina. sulmokle fexmZime asec moqceula.<br />
ufro gavrcelebuli versiiT, <strong>da</strong>viTi sajaro sasamarTloze mouxmiaT simarTlis<br />
<strong>da</strong>sadgenad, romelic qristian sasuliero pirTa moTxovniT <strong>da</strong>uniSnavT. Tumca aris<br />
aseTi erTeuli miTiTebebic, rom bralis wayeneba wm. <strong>da</strong>viTis qalaqSi saqa<strong>da</strong>geblad<br />
yofnisas berisaTvis moulodnelad momx<strong>da</strong>ra, an wm. <strong>da</strong>viTi Tavad misula cilismwameblis<br />
saxlSi. es ukanaskneli versia im SemTxvevas axlavs Tan, TiTqos fexmZime qals<br />
samSobiaro tkivilebi <strong>da</strong>wyebo<strong>da</strong>, Tumca ver mSobiarob<strong>da</strong> <strong>da</strong> saSinlad itanjebo<strong>da</strong>. ai,<br />
am dros cecxlTayvanismcemel qurumebs, romlebic Tan mkiTxaobasac eweodnen, mSobiarisTvis<br />
urCeviaT, droze morCenisa <strong>da</strong> tanjvis <strong>da</strong>sasrulis misaRwevad bavSvis mamad<br />
<strong>da</strong>esaxelebina wm. <strong>da</strong>viTi.<br />
mruSobis braldebiT Secbunebul wm. <strong>da</strong>viTs Tvalebi jer zecisken aRupyria, Semdeg<br />
Tavisi kverTxiT Sehxebia unamuso orsulis mucels <strong>da</strong> jerarSobili bavSvisTvis<br />
ubrZanebia, eRiarebina, iyo Tu ara igi misi mama. ai, swored am dros momx<strong>da</strong>ra saswauli,<br />
romelic Rrmad aRibeW<strong>da</strong> xalxis mexsierebaSi. uamravi mowmis gasagonad Cvilma<br />
dedis wiaRi<strong>da</strong>n amosZaxa: `ara, ara!~ mTxrobelTa nawili imasac umatebs, rom bavSvs<br />
amasTan erTad Tavis mamad <strong>da</strong>usaxelebia vinme adgilobrivi mWedeli.<br />
wm. <strong>da</strong>viTis mtrebi gawbilebulebi <strong>da</strong>rCnen. Rirsi mamis avtoriteti ki xalxSi am<br />
saswaulis Semdeg erTi-aTad amaRl<strong>da</strong>. saswaulis Sedegic orgvari saxiT movi<strong>da</strong> Cvenamde.<br />
erTi versiiT cilismwamebeli qali aRSfoTebul xalxs (meoreTi _ Tavad mogvebs)<br />
qvebiT CauqolavT, wm. <strong>da</strong>viTs aRelvebulTa <strong>da</strong>mSvideba ver mouxerxebia. <strong>da</strong>sjili qvaTa<br />
Sua <strong>da</strong>utovebiaT. amitom aq am ambis aRsaniSnavad am adgilas agebul wm. giorgis ta-<br />
Zars `qaSveTi~ (qvaSoeTi) ewo<strong>da</strong>. meore versiiT, cilismwamebeli wm. <strong>da</strong>viTs <strong>da</strong>uwyevlia,<br />
61
is Semdega<strong>da</strong>c fexmZimes qva uSvia. taZarsac saxelic Sesabamisad amis gamo <strong>da</strong>rqmevia<br />
_ `qvaSveTi~.<br />
marTalia, wm. <strong>da</strong>viTs Tavisi umankoebis <strong>da</strong>mtkiceba ar gasWirvebia <strong>da</strong> es aqamde<br />
jerarsmenili saSualebiTac ki SeZlo, Zvel samyofSi <strong>da</strong>rCena mainc ar isurva: jer<br />
mtkvris marcxena sanapiroze erT gamoqvabulSi <strong>da</strong>ido bina lukianesTan erTad, xolo<br />
Semdeg gezi garejis mravalmTisaken aiRo. manamde wm. <strong>da</strong>viTs, am ambis aRsaniSnavad <strong>da</strong><br />
qalTa unayofobisagan sakurneblad, Tavis sacxovrebelTan uflisagan gamouTxovia wayro,<br />
romelic dRemde gamoedineba kldi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> saamo sasmelia.<br />
literaturis mokle mimoxilva.<br />
legen<strong>da</strong> pirvelad gamoqveyn<strong>da</strong> 1858 wels. naSromSi `Гора Св. Давида (в Тифлисе)~ (wm.<br />
<strong>da</strong>viTis mTa TbilisSi) p. ioseliani mogviTxrobs erT Zvel Tqmulebas wm. <strong>da</strong>viTis<br />
mTawmin<strong>da</strong>ze <strong>da</strong>mkvidrebisa <strong>da</strong> moRvaweobis Sesaxeb. 1<br />
es Txzuleba p. ioselianma ucvlelad Seitana 1866 wels gamocemul naSromSic:<br />
`Описание древностей города Тифлиса~ (qalaq Tbilisis siZveleTa aRweriloba). 2<br />
1871 wels m. sabininis gamocemul `saqarTvelos eklesiis wmin<strong>da</strong>nTa cxovrebaTa<br />
sruli aRwerilobis~ (`Польное жизнеописание святых грузинской церкви~) pirveli nawilSi<br />
Semdgeneli <strong>da</strong>viT garejelis cxovreba-moRvaweobis Sesaxeb saubrisas aRniSnavs netar<br />
mama <strong>da</strong>viTis qalaq Tbilisis maxloblad mTawmindis erT gamoqvabulSi <strong>da</strong>saxlebisa <strong>da</strong><br />
moRvaweobis Sesaxeb. 3 m. sabinini <strong>da</strong>viT garejelis vrceli cxovrebis gamocemaSi 1881 w.<br />
sqolioSi kvlav Segvaxsenebs aRniSnul `uwindel Tqmulebas~. 4<br />
am legen<strong>da</strong>s Seexebo d. baqraZe 1875 wels gamosul naSromSi: `Кавказ в древных памятниках<br />
христианства~ (kavkasia Zvel qristianul ZeglebSi). 5 igi ZiriTa<strong>da</strong>d xalxuri gadmocemis<br />
p. ioselianTan <strong>da</strong>fiqsirebul versiis mokle gadmocemaa.<br />
1893 wels quTaisSi gamoica mRvdel nestor yubaneiSvilis `Rirsi mama <strong>da</strong>viT garesjeli~,<br />
romlis meore TavSi, avtori vrclad <strong>da</strong> xatovnad gadmogvcems CvenTvis saintereso<br />
Tqmulebas. 6<br />
amis Semdeg, <strong>XI</strong>X saukunis miwurulsa <strong>da</strong> XX saukunis <strong>da</strong>mdegs, xalxuri Tqmuleba<br />
Tavis publikaciebSi mohyavT mRvdel n. maWaraSvils, 7 m. janaSvils, 8 episkopos kirions<br />
(saZagliSvils), 9 g. ioselians, 10 k. cincaZes, 11 d. naTievs. 12 un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom xSiria<br />
iseTi SemTxvevebi, roca publikaciis avtori romelime winagamocemas eyrdnoba <strong>da</strong> xan<strong>da</strong>xan<br />
Tqmulebis calkeuli detalebic iqi<strong>da</strong>n aqvs zedmiwevniT gadmoRebuli.<br />
sagulisxmoa, rom jer kidev Tqmulebis pirvel publikaciamde xalxuri gadmocemis<br />
Sesaxeb pir<strong>da</strong>pir Tu irib aRniSvnebs vpoulobT <strong>XI</strong>X s-is pirvel naxevarSic. Tavis<br />
naSromSi `Древные памятники Тифлиса~ (Tbilisis Zveli Zeglebi), p. ioseliani 1844 wels<br />
Tbilisis RirSesaniSnaobaTa Soris mTawmin<strong>da</strong>ze miuTiTebs `wm. <strong>da</strong>viTis monasters~. 13<br />
aseve moipoveba amave wliT <strong>da</strong>TariRebuli ucnobi ucxoeli (savaraudod rusi) mogzauris<br />
`sagzao Canawerebi~, sa<strong>da</strong>c Tbilisis RirSesaniSnaobaTa Soris naxsenebia `didebuli<br />
klde wm. <strong>da</strong>viTisa~. aqve vxdebiT erT-erT pirvel miTiTebas mama<strong>da</strong>viTis mTaze<br />
1 Иоселиани П., Гора св. Давида (в Тифлисе), Кавказский Календарь (Тифлис, 1858), gv. 320-321.<br />
2 Иоселиани П., Описание древностей города Тифлиса (Тифлис, 1866), gv. 41-43.<br />
3 М. Сабинин, Полное Жизнеописание Святых Грузинской Церкви, Жребий Божией матери, ч. 1 (СПб., 1871), gv. 124-125.<br />
4 g. sabinini, saqarTvelos samoTxe (sankt-peterburgi, 1882), gv. 268-269, Sen 2 .<br />
5 Бакрадзе Д., Кавказ в древных памятниках христианства, Записки любителей кавказской археологии, кн. 1, под ред. Ад. Берже и<br />
Дм. Бакрадзе (Тифлис, 1875), gv. 81.<br />
6 n. yubaneiSvili, Rirsi mama <strong>da</strong>viT garejeli (quTaisi, 1893) gv. 6-10.<br />
7 n. maWaraSvili, aRwera mTa-wmidis eklesiisa <strong>da</strong> wm. mama <strong>da</strong>viTis cxovrebisa (tfilisi, 1895) gv. 21, Sen*.<br />
8 m. janaSvili, saqarTvelos de<strong>da</strong>qalaqi tfilisi (quTaisi, 1899). gv. 164.<br />
9 Кирион Еп., Преподобный Давид Гареджели и его Лавра (Тифлис, 1901). gv. 3-4.<br />
10 g. ioseliani, qarTveli wmi<strong>da</strong>nebi (tfilisi, 1901), gv. 95-96.<br />
11 k. cincaZe, ganaxlebuli qvaSveTis taZris kurTxevis gamo, saxalxo gazeTi, #146 (1910)<br />
12 Натиев Д., Обитель Св. Давида в Грузии (Тифлис, 1913), gv. 8-9; misive, Церковь Св. Давида (в г. Тифлисе) (gamocemis dro<br />
<strong>da</strong> adgili miTiTebuli araa).<br />
13 Иоселиани П., Древные памятники Тифлиса, Журналъ Министерства Внутренных Делъ, Январь, кн. 1 (1844), gv. 108.<br />
62
xuTSabaTobiT Tbiliseli qalebis TeTri mandiliT <strong>da</strong> fexSiSvela salocavad asvlis<br />
Cveulebis Sesaxeb, romlis safuZvelic avtorisaTvis ucnobi <strong>da</strong>rCenila. 1<br />
qarTuli siwmindeebis momlocavi rusi mogzauri a. muraviovi samegrelos mTavar<br />
<strong>da</strong>viT <strong>da</strong>dianTan erTad <strong>da</strong>viT aRmaSeneblis xsenebis dRes (26 ianvari Zv. stiliT) <strong>XI</strong>X<br />
s-is 40-iani wlebis SuaxanebSi swvevia, rogorc TviTon uwodebs, `wm. <strong>da</strong>viT garejelis<br />
mTas~. am molocvis Taosnad moCans Tavad <strong>da</strong>viT <strong>da</strong>diani. mama <strong>da</strong>viTis mTaze asvlas a.<br />
muraviovi ukavSirebs samegrelos mTavris `angelozis dRes~ <strong>da</strong> amis mizezad asaxelebs<br />
aseve am ukanasknelis meuRlis sikvdilisagan Tav<strong>da</strong>Rwevasa <strong>da</strong> vaJis, samegrelos memkvidris<br />
<strong>da</strong>badebas. es gvafiqrebinebs, <strong>da</strong>diani <strong>da</strong>viT garejelis salocavSi madlierebis<br />
gamosaxatavad midio<strong>da</strong>. aRsaniSnavia, rom yvelaferTan erTad mTavris saxeli wm. mamis<br />
saxelsac ukavSirdebo<strong>da</strong>. uneblied ibadeba azri: iqneb sikvdilis piras myofi meuRlis,<br />
WavWavaZeTa ulamazesi asulis ga<strong>da</strong>rCena mZime gansacdelSi myofma <strong>da</strong>dianma swored<br />
Tavis mosaxele wm. mamas SesTxova.<br />
mTis rTulad saval cicabo ferdze ganmartoebuli eklesiisaken auCqarebeli aRmasvlisas<br />
(`mTaze asvla rTulia ise, rogorc yoveli gza ga<strong>da</strong>rCenisaken~-o _ wers avtori)<br />
rus mogzaurs <strong>da</strong> samegrelos mTavars gauxsenebiaT `sagmiro saqmeebi garejeli<br />
gandegilisa, romelmac Tav<strong>da</strong>pirvelad aq Tavisi arwivis bude <strong>da</strong>arsa, sanam ciliswamebam<br />
xalxisam ar aRZra igi <strong>da</strong>etovebina umadurni, romelTac ver <strong>da</strong>afases madli maT<br />
Soris wmin<strong>da</strong>nis cxovrebisa~. gza<strong>da</strong>gza xanmokle Sesvenebisas maT Tvali mouvliaT<br />
qalaqis SesaniSnavi xedisaTvis. qaSveTis wmin<strong>da</strong> giorgis eklesiisaTvis zemo<strong>da</strong>n macqerali<br />
avtori ki aRniSnavs, rom es taZari `kvlav aRSen<strong>da</strong> Tavad amilaxvaris mier gandegilisagan<br />
ciliswamebeli de<strong>da</strong>kacis mxilebis adgilas~-o. 2<br />
<strong>da</strong>viT garejelis am adgilas moRvaweobis gar<strong>da</strong>, misi aqaurobis <strong>da</strong>tovebis mizezad<br />
ciliswamebis <strong>da</strong>saxeleba, TviT cilismwamebeli de<strong>da</strong>kacisa <strong>da</strong> misi mxilebis xseneba,<br />
mxilebis adgilad qaSveTis wm. giorgis taZris aRniSvna saeWvos aRar xdis, rom a.<br />
muraviovs mxedvelobaSi aqvs swored Tqmuleba <strong>da</strong>viT garejelis Sesaxeb. Znelia mxolod<br />
<strong>da</strong>namdvilebiT iTqvas, rom am Tqmulebis Taobaze man marTla Tavisi warCinebuli<br />
qarTveli Tanamgzavrisagan Seityo, roca mTis biliks erTad miuyvebodnen, Tu manamde<br />
ukve uwyo<strong>da</strong> amas. mxolod im momentSi rom gaego es istoria, savaraudoa, muraviovi aucileblad<br />
aRniSnav<strong>da</strong>, rogorc amas Cveulebriv iqmo<strong>da</strong> xolme kavkasiaSi Tavisi mogzaurobis<br />
aRmwer dRiurSi. amjerad ki misi Txrobi<strong>da</strong>n rCeba STabeWdileba, rom <strong>da</strong>viT <strong>da</strong>diani<br />
<strong>da</strong> a. muraviovi erTmaneTs Tqmulebis Sesaxeb STabeWdilebebs <strong>da</strong> mosazrebebs<br />
uziarebdnen, rac amyarebs azrs, rom misTvis es legen<strong>da</strong> <strong>da</strong>viT garejelis salocavSi<br />
asvlamde iyo cnobili <strong>da</strong> Cans, sxva wyaro<strong>da</strong>n.<br />
kidev ufro adre, <strong>XI</strong>X s-is I naxevris istorikosi Teimuraz bagrationi (1782-1846<br />
ww.) werilSi `uWeSmaritesi uwyeba tfilisisaTÂs~ akad. m. broses 1838 wels wers: `yovelni<br />
garemoni tfilisisani qarTulisa saxeliTa iwodebian~-o <strong>da</strong> amis <strong>da</strong>sturad mraval<br />
toponimTa Soris asaxelebs `qvaSvoeTsac~, rasac ganmartavs rogorc `qvis mSoblobas~.<br />
iqve ki <strong>da</strong>sZens: `amazed anegdotia Tqmuli, sigrZisaTÂs axla ar aRvwero~. 3 sa<strong>da</strong>vo<br />
ar un<strong>da</strong> iyos, rom `anegdotSi~ amjerad gasarTobad SeTxzuli mokle sasacilo<br />
ambavi ar igulisxmeba. Teimuraz bagrationi am sityvas Tav<strong>da</strong>pirveli mniSvnelobiT un<strong>da</strong><br />
xmarobdes, rac gamoucemel ambavs, moTxrobas gulisxmobs. cxadia, `qvaSvoeTTan~<br />
<strong>da</strong>kavSirebul aseT moTxroba-gadmocemaSi, ramac `qvis mSoblobi<strong>da</strong>n~ gamomdinare misca<br />
taZars saxeli, swored mama <strong>da</strong>viTis Sesaxeb arsebuli Tqmuleba un<strong>da</strong> <strong>da</strong>vinaxoT, romlis<br />
werilSi moyvanisagan swavlulma bagrationma Tavi Seikava mosaTxrobi ambis moculobis<br />
gamo <strong>da</strong> Cans, imis gamoc, rom es misi werilis mizan<strong>da</strong>saxulobis farglebs<br />
scdebo<strong>da</strong>.<br />
1 Воспоминание о Тифлисе (Из дорожных записок 1844 года), Журнал для чтения воспитанникам военно-учебных заведении,<br />
том 67, №266 (1847).<br />
2 Муравьев А., Грузия и Армения, ч. III (Санкт-Петербург, 1848), gv. 54-55.<br />
3 S. mesxia, <strong>XI</strong>X saukunis zogi cnoba Zveli Tbilisis Sesaxeb, ciskari, #10 (Tbilisi, 1978), gv. 158-159.<br />
63
TqmulebaSi aRwerili ambis dro.<br />
erTob sainteresoa, ramdenad arsebobs qronologiuri Sesabamisoba wm. <strong>da</strong>viT garejelis<br />
moRvaweobis cnobil faqtebsa <strong>da</strong> legen<strong>da</strong>Si SemorCenili monacemebs Soris.<br />
Seaqvs Tu ara Tqmulebas am mxriv raime koreqtivebi, an xom ar ewinaaRmdegeba werilobiT<br />
wyaroebSi arsebul monacemebs <strong>da</strong> ramdenad sworad aisaxa gadmocemaSi imdroindeli<br />
istoriuli realiebi. Tavis mxriv, amaSi garkveva Tavis wvlils Seitans Tavad legendis<br />
sarwmunoobis xarisxis <strong>da</strong>dgenaSic.<br />
marTalia, kalistrate cincaZis aRniSvniT, gadmocemaSi moTxrobilia, rom Rirsi<br />
mama <strong>da</strong>viTi mTawmindis gamoqvabulSi `meeqvse saukunis pirveli mesamedis ganmavlobaSi~<br />
moRvaweob<strong>da</strong>. 1 Tumca <strong>da</strong>bejiTebiT SeiZleba iTqvas, rom TviTon gadmocema aranair TariRs<br />
ar asaxelebs <strong>da</strong> es savsebiT bunebrivia. am tipis folkloruli masalisaTvis TariRebis<br />
an qronologiuri periodebis miTiTeba saerTod arc aris <strong>da</strong>maxasiaTebeli.<br />
msgavsi ram Cveni TqmulebisTvisac rom ucxoa, es rasakvirvelia, ucnobi ver iqnebo<strong>da</strong><br />
am avtorisTvisac. aq arc gadmocemisaTvis raimes TviTnebur miwerasTan un<strong>da</strong> gvqondes<br />
saqme. SeiZleba ueWvelad vivaraudoT, rom 1930 wlisaTvis <strong>da</strong>srulebul am naSromSi k.<br />
cincaZes surs Tqvas: <strong>da</strong>viT garejelis Tbilisis mTawmin<strong>da</strong>ze moRvaweobis ambavs, ris<br />
Taobazec moTxrobilia gadmocemaSi, aRniSnul xanebSi hqon<strong>da</strong> adgili. cxadia, rom k.<br />
cincaZes etyoba ueWveli kvali gavlenisa k. kekeliZis im droisaTvis axladgamoqveynebuli<br />
gamokvlevis _ `sakiTxi siriel moRvaweTa qarTlSi mosvlis Sesaxeb~ 2 (aq asurel<br />
mamebTan <strong>da</strong>kavSirebuli sakiTxebi sul sxva istoriul-qronologiur WrilSia ganxiluli<br />
<strong>da</strong> qarTul istoriografiac didi xnis manZilze am debulebaTa Zlier gavlenas ganicdi<strong>da</strong>).<br />
zemoTqmuls isic amyarebs, rom 1910 wels k. cincaZe legendis Tavis pirvel<br />
publikaciebSi wm. <strong>da</strong>viTis Tbilisis mi<strong>da</strong>moebSi moRvaweobas zoga<strong>da</strong>d VI saukuniT gansazRvravs<br />
<strong>da</strong> aq garkveviT Cans, rom es gansazRvrac sakuTriv misia <strong>da</strong> ara gadmocemis. 3<br />
amrigad, Tqmuleba ar asaxelebs arc erT istoriul pirovnebas an movlenas (raime<br />
pir<strong>da</strong>pir qronologiur gansazRvraze laparakic ki zedmetia), rac raime sicxadis Setanas<br />
SeZleb<strong>da</strong> masSi asaxuli ambis qronologiaSi. miuxe<strong>da</strong>vad amisa, saamiso xelmosaWidi<br />
niuansebi aq mainc moipoveba.<br />
1. cecxlTayvanismcemlebi TbilisSi.<br />
wm. mamis warmatebulma qa<strong>da</strong>gebam mas qalaqSi mtrebic SeuZina. es xalxi pirvel<br />
yovlisa qristianobis mtrebi yofilan <strong>da</strong> vinai<strong>da</strong>n gandegili beris moRvaweoba qristianuli<br />
moZRvrebis momZlavrebas emsaxurebo<strong>da</strong>, maT mizanSi misi Zlieri mqa<strong>da</strong>gebeli<br />
amoiRes. qristianobisa <strong>da</strong> wm. <strong>da</strong>viTis mtrebad erTxmad arian <strong>da</strong>saxelebuli Tbiliseli<br />
cecxlTayvanismcemlebi <strong>da</strong>, kerZod, maTi sjul-moZRvarni (es ukanasknelni zogierT<br />
avtorTan mogveba<strong>da</strong>c iwodebian 4 , erTgan ki _ qurumeba<strong>da</strong>c 5 ).<br />
legen<strong>da</strong>Si cecxlTayvanismcemelTa xseneba metad sagulisxmod gveCveneba. saqarTveloSi<br />
cecxlTayvanismcemlobis, igive mazdeanobis gavrcelebis mcdelobebi sasanuri<br />
iranis politikas ukavSirdeba, romelic Tavis <strong>da</strong>qvemdebarebul qveynebSi Tavis religiis<br />
<strong>da</strong>nergvas isaxav<strong>da</strong> miznad. qarTlSi qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadebam<br />
mazdeanobas aq qristianuli moZRvrebis saxiT Zlieri metoqe gauCina. miuxe<strong>da</strong>vad<br />
imisa, rom mogvianebiT irani <strong>da</strong>morCilebul qristianul qveynebSi Tavisi mTavari mowinaaRmdegis,<br />
bizantiis imperiaSi <strong>da</strong>gmobil qristianul mimdinareobaTa (jer nestorianobis,<br />
Semdeg monofizitobis) mfarvelad mogvevlina, amis Tanadroulad kvlav <strong>da</strong>JinebiT<br />
cdilob<strong>da</strong> cecxlis Tayvaniscemis gavrcelebasac. kavkasiaSi aseTi politika, romelmac<br />
saqarTvelos eklesias mowameTa pirveli rigebi Seuvso (raJden pirvelmowame, SuSanik<br />
dedofali, evstaTi mcxeTeli, abibos nekreseli) grZeldebo<strong>da</strong> iranis winaaRmdeg herak-<br />
1 k. cincaZe, qvaSveTis wmidis giorgis eklesia tfilisSi, gamosacemad moamza<strong>da</strong>, bolosityva <strong>da</strong> saZiebeli<br />
<strong>da</strong>urTo m. qavTariam (Tbilisi, 1994), gv. 9.<br />
2 ix. k. kekeliZe, `sakiTxi siriel moRvaweTa qarTlSi mosvlis Sesaxeb~, tfilisis universitetis moambe (Tbilisi,<br />
1926).<br />
3 k. cincaZe, ganaxlebuli qvaSveTis taZris kurTxevis gamo, saxalxo gazeTi, #146 (1910).<br />
4 g. sabinini, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 268, Sen. 2; g. ioseliani, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 95; k. cincaZe, ganaxlebuli qva-<br />
SveTis taZris kurTxevis gamo; k. cincaZe, qvaSveTis wmidis giorgis eklesia..., gv. 9-10.<br />
5 n. yubaneiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 8-10.<br />
64
le keisris Zlevamosil laSqrobamde (VII s-is 20-iani wlebi). xolo amave saukunis 40-<br />
ian wlebSi muslim arabTa mier iranis <strong>da</strong>pyrobis Semdeg am qveyanaSi wamyvan religiad<br />
islami iqca. mazdeanoba ki mxolod aqa-iq mimofantul Zlivs mbJutavi susti naRver<strong>da</strong>lis<br />
saxiT SemorCa, rogorc odesRac mogizgize didi koconis cocxal-mkv<strong>da</strong>ri naSTi.<br />
maSasa<strong>da</strong>me, qarTlSi qristianul <strong>da</strong> mazdeanur religiaTa <strong>da</strong>pirispireba mimdinareob<strong>da</strong><br />
IV-VI ss-Si. aqve un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom qarTlis samefoze iranis politikuri zegavlena<br />
uwyveti ar yofila. Sesabamisad, aRniSnuli religiuri <strong>da</strong>pirispireba periodulad<br />
mZafrdebo<strong>da</strong> aq iranis poziciebis gamyarebasTan erTad. iranis aRniSnuli religiuri<br />
politika qarTlis mimarT gansakuTrebiT gaaqtiur<strong>da</strong> aq samefo xelisuflebis gauqmebasTan<br />
erTad, savaraudod, VI s-is 30-iani wlebis bolo<strong>da</strong>n, 1 vidre erismTavris xelisuflebis<br />
<strong>da</strong>myarebamde <strong>da</strong> iranis batonobis <strong>da</strong>mxobamde (571 w.). swored drois am<br />
Sualedze modis evstaTi mcxeTelisa (541 weli) <strong>da</strong> kidev erTi asureli mamis, abibos<br />
nekreselis mowameobrivi aRsasrulis (560-iani wlebi) 2 magaliTebi. TbilisSi cecxlis<br />
msaxurTa esodeni aqtivobac albaT zemonaxsenebi politikuri viTarebiT un<strong>da</strong> aixsnas.<br />
maSasa<strong>da</strong>me, TqmulebaSi asaxuli ambavi zustad miesa<strong>da</strong>geba VI s-is SuawlebSi qar-<br />
TlSi warmoqmnil politikur viTarebas. legen<strong>da</strong>Si qarTlSi movlinebuli Sahis sagangebo<br />
moxelis, marzpanis xelisuflebis sunic igrZnoba. Tbilisi am dros marzpanis rezidencias<br />
warmoadgen<strong>da</strong> <strong>da</strong> mogvnic, am garemoebiT Segulianebulni, gansakuTrebuli<br />
gulmodginebiT cdiloben maTi crumoZRvrebis mamxilebeli qristiani asketisaTvis saxelis<br />
gatexasa <strong>da</strong> mis aqaurobi<strong>da</strong>n mocilebas.<br />
2. ciliswamebis mizezi wm. <strong>da</strong>viTis winaaRmdeg.<br />
xalxuri Tqmuleba <strong>da</strong>bejiTebiT amtkicebs, rom TbilisSi moqmed cecxlis msaxur-<br />
Ta mier religiaTaSorisi <strong>da</strong>pirispirebis viTarebaSi qristiani asketi mamis gzi<strong>da</strong>n Camocileba<br />
ciliswamebis gziT <strong>da</strong>gegmila.<br />
aq SeiZleba <strong>da</strong>ibados kiTxva: mazdeanobis <strong>da</strong>nergvisa <strong>da</strong> mis propagandistTaTvis<br />
politikurad aseT xelsayrel pirobebSi ratom ver be<strong>da</strong>ven cecxlis msaxurni wm. <strong>da</strong>vi-<br />
Tis winaaRmdeg aSkarad gamosvlas <strong>da</strong> ratom isaxaven miznad xelovnurad Seqmnili cru<br />
sababiT TavianTi ukeTuri wadilis asrulebas <strong>da</strong> es im dros, roca ar indoben <strong>da</strong> Sahis<br />
umaRlesi saxelmwifo moxelis ganaCenis Sesabamisad, sajarod sastikad uswordebian<br />
wm. evstaTisa <strong>da</strong> wm. abiboss gasarkvevia, <strong>da</strong>viT garejelis SemTxvevaSi xom ar aris aq<br />
raime Seusabamoba istoriul realobasTan.<br />
saqme isaa, rom qarTlSi iranelTa uSualo batonobisa <strong>da</strong> aq marzpanis xelisuflebis<br />
drosac qristianoba pir<strong>da</strong>pir devnas ar ganicdi<strong>da</strong>. rogorc ukve vaxseneT, iranis<br />
religiur politikaSi nel-nela upiratesoba mieca <strong>da</strong>pyrobili qristianuli qveynebis<br />
eklesiebis msoflio saeklesio krebebis mier <strong>da</strong>gmobil qristianul aRmsareblobaze<br />
ga<strong>da</strong>yvanas. rac Seexeba zemonaxseneb mowameebs, qarTlSi <strong>da</strong>dginebuli sparsuli<br />
xelisuflebis mier maTi sikvdiliT <strong>da</strong>sja ganpirobebuli iyo sxva<strong>da</strong>sxva konkretuli<br />
garemoebebiT:<br />
I. evstaTi mcxeTeli sparsuli warmoSobis piri iyo, mkvidri `Ãevisa arSakeTisaÁ,<br />
qalaqisa ganZakisaÁ~, yofili cecxlTayvanismcemeli <strong>da</strong> amasTan, `ZÀ mogÂsaÁ~ <strong>da</strong> mas<br />
`warmarTobisas~ gÂroban<strong>da</strong>ki rqmevia. aqe<strong>da</strong>n mosula igi mcxeTaSi, sa<strong>da</strong>c `qristeane iqmna<br />
<strong>da</strong> naTeli moiRo~. wm. evstaTis mier `mamuli rCulis~ <strong>da</strong>gmoba <strong>da</strong> qristes aRiareba<br />
spars mazdeanTa mier mamapapeuli sarwmunoebis Ralatad Seiracxa. wm evstaTisa <strong>da</strong> mas-<br />
Tan erTad stefanes mimarT sparselTa mxri<strong>da</strong>n wayenebuli braldeba ase JRers: `kacni<br />
arian mcxeTas Cuenisa rCulisani <strong>da</strong> gandgomil arian isini Cuengan <strong>da</strong> qristeanoben~.<br />
Zvel sarwmunoebaze <strong>da</strong>brunebisadmi wm. evstaTis mier saboloo uaris Tqma, roca buzmir<br />
marzpanma verc SinebiT <strong>da</strong> verc <strong>da</strong>yvavebiT ver `arwmuna mamuli rCuli pyrobad~,<br />
wm. mowamis Tavis mokveTiT <strong>da</strong>srul<strong>da</strong>. wm. evstatis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis zemoTqmul mizezs<br />
pir<strong>da</strong>pir a<strong>da</strong>sturebs imave braldebiT masTan erTad Sepyrobili stefanes gamar-<br />
1 ix. v. goilaZe, farnavazianTa saxlis qarTlis qristian mefeTa qronologia (Tbilisi, 1990), gv. 157; d.<br />
merkvilaZe, asurel mamaTa qarTlSi mosvlis dro (Tbilisi, 1997), gv. 18; d. merkvilaZe, asureli mamebi<br />
(VI s-is sirieli sasuliero moRvaweni qarTlSi), I (Tbilisi, 2006), gv. 62.<br />
2<br />
abibos nekreselis wamebis TariRTan <strong>da</strong>kavSirebiT <strong>da</strong>wvrilebiT ix. d. merkvilaZe, asurel mamaTa<br />
qarTlSi mosvlis dro..., gv. 33; misive, asureli mamebi..., gv. 91.<br />
65
Tleba. stefanes Tanamemamuleebma <strong>da</strong>amowmes: misi ded-mama <strong>da</strong> <strong>da</strong>-Zmac qristianebi yofilan<br />
<strong>da</strong> stefanec imTaviTve qristes aRiareb<strong>da</strong>, maSasa<strong>da</strong>me, `mamuli rCulisTvisac~ ar<br />
uRalatia, amitom aRarc <strong>da</strong>usjiaT <strong>da</strong> iZulebulni gaxdnen sapatimro<strong>da</strong>n gaeTavisuflebinaT.<br />
1<br />
II. abibos nekreseli episkoposic ar <strong>da</strong>usjiaT sikvdiliT sakuTari aRmsareblobis,<br />
an sasuliero xarisxis <strong>da</strong> Tun<strong>da</strong>c mrevlSi saxarebis aqtiuri qa<strong>da</strong>gebis gamo. wm. abibosma<br />
saocari gambe<strong>da</strong>oba gamoiCina, roca Tavis eparqiaSi moqmed mazdeanur salocavSi<br />
`wmin<strong>da</strong> cecxls~ <strong>da</strong>asxa wyali <strong>da</strong> <strong>da</strong>Srita umal. aseTi nabiji, cxadia, udides <strong>da</strong> upatiebel<br />
<strong>da</strong>naSaulad iqna miCneuli zoroastrizmis mimdevarTa mier: `ese raÁ cnes uSjuloTa<br />
maT sparsTa, friad guemes, kninRa vidremeRa mokles netari igi~. es iyo cecxlis<br />
msaxurTa myisieri bunebrivi reaqcia qristiani mRvdelmTavris mier maTi umTavresi<br />
`siwmidis Sebilwvis~ gamo. amave <strong>da</strong>naSaulisTvis, radganac `uvar-hyo uflebaÁ mefeT<br />
mefisaÁ (iranis Sahis) <strong>da</strong> mohkla RmerTi maTi~, rasac zed <strong>da</strong>erTo marzpanis winaSe<br />
sityvieri paeqrobisas zoroastrizmis mxileba, `Semdgomad mravlisa guemisa <strong>da</strong><br />
sakÂrvelTa satanjvelTaÁsa qviT gantÂnes... netari abibos~. 2<br />
ai, wm. <strong>da</strong>viTis moRvaweoba ki aranairad ar ewinaaRmdegebo<strong>da</strong> TviT <strong>da</strong>mpyroblis kanonmdeblobasac<br />
ki. qristianobisa <strong>da</strong> qristianuli moralis qa<strong>da</strong>gebas iranuli kanoni<br />
ar krZalav<strong>da</strong>. aRsaniSnavia, rom evstaTi mcxeTelis wamebis mixedviT, wm. mowame qristianul<br />
sarwmunoebas jer kidev sparseTSi, arSakeTis mxaris Tavis mSobliur qalaq gan-<br />
ZakSi gaecno, sa<strong>da</strong>c qristianoba Tavisuflad iqa<strong>da</strong>gebo<strong>da</strong>. aq yofila saepiskoposo centric<br />
<strong>da</strong> qristianebic Turme moqalaqeTa umravlesobas warmoadgendnen. 3<br />
amrigad, wm. <strong>da</strong>viTis saqmianoba ar iZleo<strong>da</strong> misTvis bralis wayenebis safuZvels.<br />
mazdeanTa mdgomareobas isic arTuleb<strong>da</strong>, rom mama <strong>da</strong>viTs Tbilisis mkvidrTa TvalSi<br />
didi avtoriteti <strong>da</strong> pativiscema moepovebina <strong>da</strong> amitom, pirvel rigSi, wmin<strong>da</strong> mamis<br />
umanko saxelis SebRalva gax<strong>da</strong> maTTvis saWiro mis qalaqi<strong>da</strong>n gasaZeveblad. amitomac<br />
iyvnen `Sewuxebul qmnilni amisaTÂs warCinebulni mogvni <strong>da</strong> moZRuarni cecxlis msaxurebisani~,<br />
rom `ver Zal edvaT gantevebisa wmidisa tfilisiTgan, viTarmed mkÂdrni qalaqisani<br />
hxedviden mas, viTar angelozsa movlinebulsa maT Tana RuTisa mier~ 4 (Tumca,<br />
rogorc <strong>da</strong>vrwmundiT, es ar un<strong>da</strong> yofiliyo ciliswamebis gamoyenebis mTavari mizezi).<br />
aseT viTarebaSi cxadi xdeba, ratom ver moqmedeben mama <strong>da</strong>viTis mtrebi Riad <strong>da</strong> Tamamad<br />
<strong>da</strong> ratom <strong>da</strong>sWir<strong>da</strong>T cecxlis msaxurT gandegili moZRvris winaaRmdeg amgvari veraguli<br />
saSualebis gamoZebna.<br />
Tqmulebis monacemebis safuZvelze miRebuli zemoaRniSnuli <strong>da</strong>skvna zustad uTavsdeba<br />
Cveni adrindeli gamokvleviT <strong>da</strong>dgenil qronologias, romlis Tanaxmad, <strong>da</strong>viT<br />
garejeli 535 wlisaTvis mobrZanebula qarTlSi <strong>da</strong>narCen asurel mamebTan erTad ioane<br />
ze<strong>da</strong>znelis xelmZRvanelobiT. ze<strong>da</strong>znis savane mas 30-iani wlebis miwuruls un<strong>da</strong> <strong>da</strong>etovebina.<br />
am droi<strong>da</strong>nve, Tqmulebis uwyebiT, wm. <strong>da</strong>viTi Tbilisis maxlobeli mTis gamoqvabulSi<br />
<strong>da</strong>mkvidrebula. cecxlTayvanismcemelTa mxri<strong>da</strong>n misi Seviwroveba <strong>da</strong> cru<br />
bralis wayeneba, un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo qarTlSi samefo xelisuflebis gauqmebisa <strong>da</strong> aq<br />
sparsi marzpanis Zalauflebis <strong>da</strong>myarebis Semdgom, VI s-is 40-ian wlebSi. 5 amis Semdeg<br />
aqaurobaze gulacruebuli wm. mama samu<strong>da</strong>mod tovebs qalaqis mi<strong>da</strong>moebs <strong>da</strong> garejis<br />
mravalmTis u<strong>da</strong>bnoSi hpovebs saboloo navsayudels.<br />
1 martvilobaÁ <strong>da</strong> moTminebaÁ wmidisa evstaTi mcxeTelisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli Zeglebi, I (V-X<br />
ss.), il. abulaZis red. (Tbilisi, 1963), gv. 30-44.<br />
2 moqalaqobaÁ <strong>da</strong> wamebaÁ wmidisa abibos nekresel episkoposisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli Zeglebi, I<br />
(V-X ss.), il. abulaZis red. (Tbilisi, 1963), gv. 242-245.<br />
3 martvilobaÁ <strong>da</strong> moTminebaÁ wmidisa evstaTi mcxeTelisaÁ, gv. 31.<br />
4 g. sabinini, saqarTvelos samoTxe, gv. 269, Sen. 2.<br />
5 Sdr., d. merkvilaZe, garejis samonastro kompleqsis aRmocenebis istorii<strong>da</strong>n, mesxeTi, X (Tbilisiaxalcixe,<br />
2008), gv. 38.<br />
66
miTi <strong>da</strong> istoria.<br />
gamokvleva gvaCvenebs, rom <strong>da</strong>viT garejelis TbilisSi moRvaweobis amsaxvel sagulisxmo<br />
xalxur TqmulebaSi istoriuli realobis Semcveli cnobebi sacnaurdeba.<br />
rogorc ukve mogaxseneT, Txzulebis zogadi siuJeti<strong>da</strong>n Seqmnili STabeWdilebiT, masSi<br />
aRwerili ambavi VI s-is Sua wlebSi viTardeba, roca aRmosavleT saqarTveloSi gauqmebulia<br />
samefo xelisufleba, piks aRwevs iranis politikur-ideologiuri zewola, gansakuTrebiT<br />
aqtiurdebian cecxlmsaxuri mogvebi, qristianul-diofizitur sarwmunoebas<br />
ki mZime Jami udgeba. am periodze modis saqarTvelos eklesiis wmin<strong>da</strong>nebis, evstaTi<br />
mcxeTelisa <strong>da</strong> abibos nekreselis mowameobrivi aRsasrulic. swored amgvari viTarebis<br />
Seqmnas un<strong>da</strong> ganepirobebina asurel mamaTa sxva<strong>da</strong>sxva mimarTulebiT gaSla samoRvaweod.<br />
asurel mamaTagan uyuradRebod arc de<strong>da</strong>qalaqi <strong>da</strong>rCenila _ am mxriv rTuli misia<br />
Tavis Tavze wm. <strong>da</strong>viTs ukisria. asurel mamaTa moRvaweobis aseTi gaaqtiurebac swored<br />
qarTlSi mefobis gauqmebisa <strong>da</strong> sparsuli agresiis gaZlierebas Tanxvdeba. amdenad <strong>da</strong>viT<br />
garejeli Tbilisis maxloblad 539-540 wlebSi un<strong>da</strong> <strong>da</strong>mkvidrebuliyo. aRsaniSnavia,<br />
rom Zvelis-Zveli xalxuri gadmocemis monacemebis safuZvelze <strong>da</strong>dgenili es xana<br />
zedmiwevniT miesa<strong>da</strong>geba asurel mamaTa <strong>da</strong> konkretulad <strong>da</strong>viT garejelis moRvaweobis<br />
qronologias, ris mixedviTac, legen<strong>da</strong>Si aRwerili ambis periodi VI s-is 40-iani wlebiT<br />
un<strong>da</strong> ganisazRvros.<br />
aRsaniSnavia, rom zoroastrizmis gavlena saqarTveloSi VII s-is pirveli meoTxedis<br />
Semdeg ukve aRar SeimCneva, rodi<strong>da</strong>nac es religia TviT iranSic swrafad Tmobs<br />
poziciebs. amis<strong>da</strong> miuxe<strong>da</strong>vad, cameti saukunis Semdegac ki, <strong>XI</strong>X s-Si aRniSnul TqmulebaSi<br />
xalxurma mexsierebam TbilisSi cecxlTayvanismcemelTa arsebobisa <strong>da</strong> maTi (<strong>da</strong><br />
saerTod zoroastrizmis) Semtevi mdgomareobis Sesaxeb xsovna saocrad cocxlad <strong>da</strong><br />
zedmiwevniTi sizustiT Semoinaxa.<br />
<strong>da</strong>viT garejelis TbilisSi moRvaweobis Taobaze arsebuli saxalxo codna marto<br />
folkloriT ar amowurula. man xalxur yofaSic hpova asaxva. yovel weliwads, <strong>da</strong>viT<br />
garejelis xsenebis dRes, amaRlebis swor xuTSabaTs (<strong>da</strong> saerTod xuTSabaTobiT) Tbiliseli<br />
mandilosnebi saukuneTa manZilze, TviT XX s-is <strong>da</strong>sawyisis CaTvliT (saqarTveloSi<br />
bolSevikur-aTeisturi xelisuflebis <strong>da</strong>myarebamde), marto Tu jguf-jgufad miuyvebodnen<br />
mama <strong>da</strong>viTis mTis ferdis viwro xveul biliks, raTa Tayvani ecaT <strong>da</strong> moelocaT<br />
wmin<strong>da</strong> adgilad qceuli <strong>da</strong>viT garejelis odindeli samkvidro <strong>da</strong> salocavi <strong>da</strong>,<br />
rac mTavaria, mieRoT aqauri sakurnebeli wyaros wyali. vinai<strong>da</strong>n amave gadmocemis Tanaxmad,<br />
legen<strong>da</strong>Si aRwerili ambis gamo wmin<strong>da</strong>ns uflisagan gamouTxovia es wyaro, romelsac<br />
unayofo qalTaTvis Svilierebis miniWebis madlic miscemia.<br />
<strong>da</strong>viT garejelis misionerulma moRvaweobam TbilisSi Tavisi kvali <strong>da</strong>tova qalaqis<br />
toponimikaSic: sagulisxmoa, rom mTawmin<strong>da</strong>s, Tbilisis yvelaze RirSesaniSnav mTas<br />
meore saxelad dResac mama<strong>da</strong>viTs uwodeben 1 : wm. <strong>da</strong>viTis saswaulebriv gamarTlebas<br />
ukavSirdeba dRes Tbilisis mTavar gamzirze moqceuli wm. giorgis taZris xalxuri saxelwodebac.<br />
miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom taZari wm. giorgis saxelzea agebuli, yvela qarTvelisaTvis<br />
igi dRemde `qaSveTad~ aris cnobili.<br />
Tqmulebis mTxrobel-gamomqveyneblebi, maT Soris cnobili mkvlevarebi Tu sazogadoebis<br />
cnobili pirovnebani <strong>XI</strong>X s-<strong>da</strong>n, ise msjeloben <strong>da</strong>viT garejelis TbilisSi mo-<br />
Rvaweobis Sesaxeb, rom odnavi eWvic ki ar SeaqvT mis simarTleSi. am avtorebTan xalxur<br />
Tqmulebad mxolod wmin<strong>da</strong>nis ciliswamebis <strong>da</strong> saswaulebrivi gamarTlebis ambavi<br />
moiazreba.<br />
wm. <strong>da</strong>viTis Tbiliseli mrevlis Tvalwin saswaulebrivi gamarTlebis <strong>XI</strong>X s-ze adrindeli<br />
<strong>da</strong> Cvens xelT arsebuli uZvelesi pir<strong>da</strong>piri werilobiTi miniSneba moipoveba<br />
liturgikuli <strong>da</strong>niSnulebis sadResaswauloSi. 2 sadResaswaulos aRniSnuli re<strong>da</strong>qcia<br />
1 gadmocemasTan <strong>da</strong>kavSirebiT amas SeniSnavs m. CxartiSvilic: m. CxartiSvili, <strong>da</strong>viTgarejis qvabovani monastris<br />
istoriis hagiografiuli wyaroebi, ANALECTA IBERICA 1, aRmosavleT <strong>da</strong> samxreT evropis kldis<br />
Zeglebi, T. jojuasa <strong>da</strong> l. mirianaSvilis red. (Tbilisi, 2001), gv. 140; g. abramiSvils Tqmulebis maniSneblad<br />
`mama<strong>da</strong>viTTan~ erTad `mTawmin<strong>da</strong>c~ esaxeba: g. abramiSvili, <strong>da</strong>viT garejelis cikli kedlis mxatvrobaSi<br />
(Tbilisi, 1972), gv. 31. Tumca un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom mTawmin<strong>da</strong> am mTas mxolod XVI s-is bolo<strong>da</strong>n<br />
Seerqva, roca aq Zmebma gabaSvilebma aq RvTismSoblis monasteri aRaSenes niSnad aTonis saxelganTqmul<br />
wmin<strong>da</strong> mTisa.<br />
2 Иоселиани П., Гора св. Давида..., gv. 2, Sen. 5; k. cincaZe, qvaSveTis wmidis giorgis eklesia.., gv. 9.<br />
67
kaTalikos anton I Seqmnili Cans. 1 <strong>da</strong>viT garejelisadmi miZRvnil sagalobelSi (akoloTia)<br />
igalobeba:<br />
`zakuani Txzulni kacTa borotTani, aRhsWren,<br />
sakÂrvelad wuÀriTa kuÀrTxisaTa, saSoT ra<br />
azraxe yrma, wamebad siwmidisa Senisa, mamao.~ 2<br />
Tqmulebis siZveleze metyvelebs kidev erTi Zalzed mniSvnelovani xelovnebaTmcodneobiTi<br />
masala. esaa <strong>da</strong>viT garejis samonastro kompleqsSi u<strong>da</strong>bnos monastris mTavari<br />
eklesiis sadiakvnes moxatuloba. mxatvrobis uZvelesi fena IX s-s ganekuTvneba. 3 es<br />
aris <strong>da</strong>viT garejelis cxovrebis amsaxveli yvelaze adrindeli xanis nawarmoebi 4 <strong>da</strong><br />
masSi Cans am Temis formirebis adreuli etapi. stilisturi <strong>da</strong> ikonografiuli niSnebiT<br />
igi axlos dgas qristianuli aRmosavleTis adrindeli moxatulobis nimuSebTan.<br />
aq asaxulia adreqristianuli xanis xelovnebis tradiciebi. 5<br />
marTalia, <strong>da</strong>savleTis kedelze gamosaxuli pirveli kompozicia, romelic wmin<strong>da</strong>nis<br />
cxovrebis ciklis sawyis Temas warmoadgens, yvelaze <strong>da</strong>zianebulia <strong>da</strong> mxolod ZiriTadi<br />
sqemis garkveva Tu xerxdeba (<strong>XI</strong>II s-Si masze ga<strong>da</strong>uxatavT lazares aRdginebis<br />
scena), 6 mniSvnelovani <strong>da</strong>skvnebis gakeTebis saSualebas mainc iZleva. <strong>da</strong>dgenilia, rom<br />
aq gamosaxulni arian <strong>da</strong>viT garejeli <strong>da</strong> misi mowafe lukiane. maT ukana planze Seim-<br />
Cneva gamoqvabuli <strong>da</strong> gumbaTovani eklesiis silueti. g. abramiSvilma yuradReba gaamaxvila<br />
im garemoebaze, rom mama <strong>da</strong>viTi <strong>da</strong> lukiane gamosaxulni arian garejis mravalmTis<br />
aRmniSvneli mTebis gareT <strong>da</strong> ara mis wiaRSi. ukana planze fonad gamosaxuli momcro<br />
<strong>da</strong>kbiluli mTebi ki mravalmTi<strong>da</strong>n gamijnula<strong>da</strong>a warmodgenili. niSandoblivia,<br />
rom es kompozicia ciklis saerTo zoli<strong>da</strong>n erTgvarad gamoyofilicaa. saerTo moxatulobaSi<br />
ki yoveli siuJeti wm. <strong>da</strong>viTis cxovrebis cikli<strong>da</strong>n mxatvris mier gadmocemulia<br />
ganzogadebulad. am garemoebaTa gaTvaliswinebiT, mkvlevarma mocemul sawyis siu-<br />
JetSi <strong>da</strong>viT garejelis mTawmin<strong>da</strong>ze moRvaweobis amsaxveli legendis anarekli <strong>da</strong>inaxa.<br />
misi <strong>da</strong>skvniT, mama <strong>da</strong>viTis moRvaweobis Tbilisuri periods mianiSnebs kompoziciis aRnagoba<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>viTisa <strong>da</strong> lukianes garejs gareT gamosaxva. 7<br />
gamoricxuli araa, rom mxatvris qmnilebas safuZvlad <strong>da</strong>sdebo<strong>da</strong> werilobiTi wayro<br />
<strong>da</strong> es yofiliyo <strong>da</strong>viT garejelis Tav<strong>da</strong>pirveli Cvenamde mouRweveli cxovreba. 8<br />
Tumca isic SesaZlebelia, es wyaro zepirgadmocemac yofiliyo. asea Tu ise, Tu es<br />
Tvalsazrisi marTebulia,D<strong>da</strong>viT garejelis TbilisSi moRvaweoba ukve IX s-Si wmin<strong>da</strong>nis<br />
cxovrebis amsaxveli uZvelesi freskuli gamosaxulebis saxiTac <strong>da</strong>fiqsirebula.<br />
mocemuli sakiTxis Seswavla myar safuZvels iZleva <strong>da</strong>vaskvnaT, rom ze<strong>da</strong>znis<br />
mTis saerTo savani<strong>da</strong>n wamosul <strong>da</strong>viT garejels garejis mravalmTaSi <strong>da</strong>mkvidrebamde<br />
Tbilisis maxloblad umoRvawia. misi <strong>da</strong>moukidebeli moRvaweobis <strong>da</strong>wyeba saqarTvelo-<br />
Si marTlac TbilisTan aRmarTul mama<strong>da</strong>viTis mTaze anu mTawmin<strong>da</strong>ze aris sagulvebeli.<br />
miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom <strong>da</strong>viT garejelis cxovrebis re<strong>da</strong>qciebSi am asureli mamis<br />
mTawmin<strong>da</strong>ze moRvaweoba ar asaxula, igi mainc realur faqtad un<strong>da</strong> miviCnioT, romelic<br />
mtkiced <strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong> <strong>da</strong>viT garejelis Sesaxeb cnobil xalxur TqmulebaSi <strong>da</strong> ueWvelad<br />
arsebob<strong>da</strong> Zvel qarTul saeklesio tradiciaSic.<br />
1 Sdr., m. qavTaria, Zveli qarTuli poeziis istorii<strong>da</strong>n (XVII-XVIII ss.) (Tbilisi, 1977), gv. 106-107; k. cincaZe,<br />
qvaSveTis wmidis giorgis eklesia.., gv. 118, Sen. 1.<br />
2 sadResaswaulo, (moskovi, 1865), gv. 1056.<br />
3 Амиранашвили Ш., История грузинской монументальной живописи, том 1 (Тбилиси, 1957), gv. 46.<br />
4 g. abramiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 21, 22, 28.<br />
5 iqve, gv. 27-29.<br />
6 iqve, gv. 21, 23.<br />
7 iqve, gv. 31.<br />
8 m. CxartiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 140.<br />
68
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
1. g. abramiSvili, <strong>da</strong>viT garejelis cikli kedlis mxatvrobaSi (Tbilisi, 1972).<br />
2. v. goilaZe, farnavazianTa saxlis qarTlis qristian mefeTa qronologia (Tbilisi,<br />
1990).<br />
3. g. ioseliani, qarTveli wmi<strong>da</strong>nebi (tfilisi, 1901).<br />
4. k. kekeliZe, `sakiTxi siriel moRvaweTa qarTlSi mosvlis Sesaxeb~, tfilisis universitetis<br />
moambe (Tbilisi, 1926).<br />
5. martvilobaÁ <strong>da</strong> moTminebaÁ wmidisa evstaTi mcxeTelisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli<br />
Zeglebi, I (V-X ss.), il. abulaZis red. (Tbilisi, 1963).<br />
6. n. maWaraSvili, aRwera mTa-wmidis eklesiisa <strong>da</strong> wm. mama <strong>da</strong>viTis cxovrebisa (tfilisi,<br />
1895).<br />
7. d. merkvilaZe, asurel mamaTa qarTlSi mosvlis dro (Tbilisi, 1997).<br />
8. d. merkvilaZe, asureli mamebi (VI s-is sirieli sasuliero moRvaweni qarTlSi), I<br />
(Tbilisi, 2006).<br />
9. d. merkvilaZe, garejis samonastro kompleqsis aRmocenebis istorii<strong>da</strong>n, mesxeTi, X<br />
(Tbilisi-axalcixe, 2008).<br />
10. S. mesxia, <strong>XI</strong>X saukunis zogi cnoba Zveli Tbilisis Sesaxeb, ciskari, #10, 1978.<br />
11. moqalaqobaÁ <strong>da</strong> wamebaÁ wmidisa abibos nekresel episkoposisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli<br />
Zeglebi, I (V-X ss.), il. abulaZis red. (Tbilisi, 1963).<br />
12. g. sabinini, saqarTvelos samoTxe (sankt-peterburgi, 1882).<br />
13. sadResaswaulo (moskovi, 1865).<br />
14. m. qavTaria, Zveli qarTuli poeziis istorii<strong>da</strong>n (XVII-XVIII ss.) (Tbilisi, 1977).<br />
15. n. yubaneiSvili, Rirsi mama <strong>da</strong>viT garejeli (quTaisi, 1893).<br />
16. k. cincaZe, ganaxlebuli qvaSveTis taZris kurTxevis gamo, saxalxo gazeTi, #146,<br />
(1910)<br />
17. k. cincaZe, qvaSveTis wmidis giorgis eklesia tfilisSi, gamosacemad moamza<strong>da</strong>, bolosityva<br />
<strong>da</strong> saZiebeli <strong>da</strong>urTo m. qavTariam (Tbilisi, 1994).<br />
18. m. CxartiSvili, <strong>da</strong>viTgarejis qvabovani monastris istoriis hagiografiuli wayroebi,<br />
ANALECTA IBERICA 1, aRmosavleT <strong>da</strong> samxreT evropis kldis Zeglebi, T. jojuasa<br />
<strong>da</strong> l. mirianaSvilis red. (Tbilisi, 2001).<br />
19. m. janaSvili, saqarTvelos de<strong>da</strong>qalaqi tfilisi (quTaisi, 1899).<br />
20. Амиранашвили Ш., История грузинской монументальной живописи, том 1 (Тбилиси, 1957).<br />
21. Бакрадзе Д., Кавказ в древных памятниках христианства, Записки любителей кавказской археологии,<br />
кн. 1, под ред. Ад. Берже и Дм. Бакрадзе (Тифлис, 1875).<br />
22. Воспоминание о Тифлисе (Из дорожных записок 1844 года), Журнал для чтения воспитанникам<br />
военно-учебных заведении, том 67, №266 (1847).<br />
23. Иоселиани П., Гора св. Давида (в Тифлисе), Кавказский Календарь (Тифлис, 1858).<br />
24. Иоселиани П., Древные памятники Тифлиса, Журналъ Министерства Внутренных Делъ, кн. 1, Январь (1844).<br />
25. Иоселиани П., Описание древностей города Тифлиса (Тифлис, 1866).<br />
26. Кирион Еп., Преподобный Давид Гареджели и его Лавра (Тифлис, 1901).<br />
27. Муравьев А., Грузия и Армения, ч. III (С-Петербург, 1848).<br />
28. Натиев Д., Обитель Св. Давида в Грузии (Тифлис, 1913).<br />
29. Натиев Д., Церковь Св. Давида (в г. Тифлисе).<br />
30. Сабинин М., Полное Жизнеописание Святых Грузинской Церкви, Жребий Божией матери, ч. 1 (Санкт-<br />
Петербург, 1871).<br />
69
DAVID MERKVILADZE<br />
Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />
Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />
MYTH AND HISTORY IN THE FOLK STORY<br />
ABOUT DAVIT GAREJELI<br />
In the folk story about Davit Garejeli`s activities in Tbilisi, the information about the historical reality might<br />
be observed. According to the chronology of Davit Garejeli‟s activities, he should have settled near Tbilisi in about<br />
539-540 AD. Therefore, the period described in the folk story should be identified as the 40-ies of the 6th century.<br />
This period corresponds exactly to the situation described in the legend.<br />
This was the time when the local royal authority in Kartli Kingdom (Eastern Georgia) was abolished by Iran<br />
and Zoroastrian magi sent by Persian Shah became especially active and therefore, the times the Christian-<br />
Orthodox church were very hard.<br />
The folk memory about David Garejeli`s activities in Tbilisi was reflected in peoples‟ traditional lives as<br />
well. During the centuries including the beginning of the last century, when Bolshevik _ atheistic authority became<br />
etablished in Georgia, on David Garejeli's Day _ next Thurs<strong>da</strong>y after Ascension (and any other Thurs<strong>da</strong>y as well),<br />
women from Tbilisi, either individually or in groups, went up on Mama-Daviti mountain to worship St. David‟s<br />
inheritance and drank St. Davit`s holy spring water.<br />
St. David's activities in Tbilisi have left its marks on the city's toponymy. The second name of holy<br />
mountain, the most remarkable mountain of Tbilisi, is Mama-Davitis Mta (Father Davit`s Mountain). It is<br />
considered that St. David's miraculous justification, which led to the beginning of the legend, lay foun<strong>da</strong>tion to the<br />
folk name of St. George's church standing to<strong>da</strong>y on the City's main avenue – Kashveti (“Stonebirth”).<br />
The oldest direct reference of the story described in the legend available to us, can be found in the liturgical<br />
work of the 18 th century created by Kathalikos Anthony I.<br />
The antiquity of the legend indicates the painting depicted on the main church of U<strong>da</strong>bno monastery in<br />
Davit-Gareji monastery complex. Specialists conclude that it is the reflection of the legend about St. David on the<br />
9 th century‟s <strong>da</strong>maged composition of the western wall of the church.<br />
This study allows us to conclude that Davit Garejeli in fact lived and worked on the mountain nearby Tbilisi<br />
until he moved to Gareji Desert mountains.<br />
70
lado mirianaSvili<br />
mecnierebis fondi `u<strong>da</strong>bno~<br />
kidev erTxel saeklesio mSeneblobis<br />
<strong>da</strong>sawyisis Sesaxeb <strong>da</strong>viTgarejSi<br />
adre Sua saukuneebis <strong>da</strong>viTgarejSi gaSlil saeklesio mSeneblobas Cven erTxel<br />
ukve SevexeT 1 , Tumca statiis sakmaod didma moculobam ar mogvca SesaZlebloba rig<br />
sakiTxebze msjeloba mTeli sisruliT gagveSala. amjerad, winamdebare statiis farglebSi<br />
SevecdebiT saeklesio mSeneblobis zogierTi arsebiTi sakiTxi ufro <strong>da</strong>wvrilebiT,<br />
axali masalis moxmobiT warmovadginoT. aqcents, ZiriTa<strong>da</strong>d, wm. <strong>da</strong>viTis lavrasa<br />
<strong>da</strong> dodorqaze gavakeTebT, romlebic, naTlismcemelTan erTad, yvelaze adreuli, wm.<br />
<strong>da</strong>viTis sicocxleSive <strong>da</strong>arsebuli monastrebia.<br />
Cvens winmswreb naSromSi, wmin<strong>da</strong> miwisa <strong>da</strong> saqarTvelos monastrebis magaliTze,<br />
vaCveneT, Tu rogori rigiTobiT igebo<strong>da</strong> sakrebulo eklesia, satrapezo <strong>da</strong> senakebi axlad<strong>da</strong>arsebul<br />
monastrebSi. aRmoCn<strong>da</strong>, rom <strong>da</strong>mfuZneblebi, metwilad, jer sakrebulo<br />
eklesias, Semdeg ki satrapezosa <strong>da</strong> senakebs aSenebdnen 2 . am tradiciisagan gankerZoebulad<br />
dgas wm. aTanase aTonelisa <strong>da</strong> saba ganwmendilis lavris magaliTebi: wm. aTanasem<br />
aTonis mTaze xuTi martomyofisaTvis jer senakebi aagebina, Semdeg, maTTvisve, satrapezo,<br />
<strong>da</strong>bolos _ RvTismSoblis xarebis saxelobis sakrebulo eklesia 3 . wm. sabam,<br />
analogiuradve, Semokrebil Zmebs jer mcire senakebi <strong>da</strong> qvabebi misca <strong>da</strong> mxolod amis<br />
Semdeg `aRaSÀna Suva Ãevsa mas mcirÀ eguteri <strong>da</strong> sakurTxeveli <strong>da</strong>dga~ 4 . amgvari midgoma<br />
qarTul realobaSic ganmeor<strong>da</strong>: moRvaweobis sawyis etapze sakrebulo eklesia ar<br />
hqon<strong>da</strong>T SiomRvimis monasterSi. hagiografi gadmogvcems, rom wm. Sios mier wyaros saswaulebrivad<br />
aRmocenebis droisaTvis SiomRvimis monasterSi ukve 25 beri moRvaweob<strong>da</strong>.<br />
amis Semdeg, berebi ganmravldnen, Tumca `uRono iyvnes~, radgan sakrebulo eklesia ar<br />
hqon<strong>da</strong>T: `iwyes ganmravlebad ZmaTa <strong>da</strong> uRono iyvnes, rameTu ara iyo maT<strong>da</strong> eklesia,<br />
romelsamca Sina Sekrebul iyvnes didebulsa dResa _ wmi<strong>da</strong>sa kviriakesa~ 5 . cnoba wm.<br />
<strong>da</strong>viT garejelis mier <strong>da</strong>arsebul lavraSi sakrebulo eklesiis gvian etapze gamokafvis<br />
Sesaxeb, wm. <strong>da</strong>viTis `cxovrebaSic~ moipoveba. bubaqaris mier garejis mravalmTaSi<br />
miyvanili xelosnebis mier wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi sakrebulo eklesiis gamokveTamde, iq<br />
sxva eklesiis arsebobaze wm. <strong>da</strong>viTis `cxovrebis~ kimenur <strong>da</strong> metafrasul re<strong>da</strong>qciebSi<br />
araferia naTqvami. mxolod gviandeli, mitropolit romanoziseuli perifrazuli versia<br />
gvawvdis cnobas, romlis Tanaxmad, wm. <strong>da</strong>viTma Tavis mimdevrebs, sxva <strong>da</strong>niSnulebis<br />
saTavsebTan erTad, eklesiebis gamokveTa <strong>da</strong>avala. wm. <strong>da</strong>viTTan samoRvaweod <strong>da</strong>rCenis<br />
msurvelebma Tav-TavianTi soflebi<strong>da</strong>n kldis saTxreli iaraRebi moitanes <strong>da</strong> `gamohkve-<br />
Tes yovelTa sadgurni <strong>da</strong> senakni, palatni, mcireni eklesiani, samsxuerploni <strong>da</strong> lakvani~<br />
6 . SegviZlia <strong>da</strong>namdvilebiT vTqvaT, rom XVIII saukunis hagiografi `mcire eklesiebs~<br />
uwodebs ara momcro zomis sakrebulo eklesiebs, aramed ramdenimeqvabiani sacxovrebeli<br />
kompleqsebis SemadgenlobaSi Semaval kerZo samlocveloebs, romlebic garejis<br />
1 l. mirianaSvili, garejis adreuli monasticizmi <strong>da</strong> CiCxituris zosime-pimenis kerZo samlocvelos moxatulobis<br />
programa, rogorc beruli cxovrebis arsis anarekli, Analecta Iberica (istoriis, religiisa <strong>da</strong> kulturis sakiTxebi),<br />
I, aRmosavleT <strong>da</strong> samxreT evropis kldis Zeglebi (Tbilisi, 2001), gv. 164-273.<br />
2 l. mirianaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 179-180.<br />
3 Byzantine Monastic Foun<strong>da</strong>tion Documents: a Complete Translation of the Surviving Founder's Typika and Testaments, 1, edited by J.<br />
Thomas and A. Constantinides Hero (Washington, 2000), p. 206.<br />
4 cxorebaÁ¡netarisa mamisa Cuenisa sabaÁsi, mamaTa cxorebani (britaneTis muzeumis qarTuli xelnaweri <strong>XI</strong><br />
saukunisa), teqsti gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvleva <strong>da</strong> leqsikoni <strong>da</strong>urTo v. imnaiSvilma (Tbilisi, 1975),<br />
gv. 65.<br />
5 cxovrebaÁ SioÁsi <strong>da</strong> evagresi, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni III (metafrasuli<br />
re<strong>da</strong>qciebi <strong>XI</strong>-<strong>XI</strong>II ss.), <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d moamzades il. abulaZem, e. gabiZaSvilma <strong>da</strong> sxv. (Tbilisi,<br />
1971), gv. 138.<br />
6 cxovrebaÁ <strong>da</strong>viT garesjelisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni III (metafrasuli<br />
re<strong>da</strong>qciebi <strong>XI</strong>-<strong>XI</strong>II ss.). <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d moamzades il. abulaZem, e. gabiZaSvilma <strong>da</strong> sxv. (Tbilisi,<br />
1971), gv. 299.<br />
71
mravalmTis monastrebSi mravla<strong>da</strong>a. 1 praqtikulad yvela maTganSi aRmarTulia<br />
de<strong>da</strong>qanSive, kldisagan ganucalkeveblad gamokveTili trapezi, rac imis utyuari<br />
niSania, rom trapezi samlocvelos gamokveTis Tanadroulia <strong>da</strong> ara ufro gviandeli,<br />
vTqvaT, qvis wyobiT aSenebuli, an erTiani blokis saxiT <strong>da</strong>dgmuli. es mniSvnelovani<br />
<strong>da</strong>kvirveba odnav qvemoT, Cveni msjelobis dros <strong>da</strong>gvWirdeba. safiqrebelia, rom mitropolitma<br />
romanozma `mcire eklesiebi“ wm. <strong>da</strong>viTis moRvaweobis periods im martivi<br />
logikiT <strong>da</strong>ukavSira, rom maT martivi gegmareba <strong>da</strong> mcire zomebi aqvT, rac, misi azriT,<br />
monastris funqcionirebis sawyisi etapisTvis ufro Sesaferisi un<strong>da</strong> yofiliyo. Cvens<br />
winmswreb naSromSi ukve gamovTqviT mosazreba, rom cnoba wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi, wmin<strong>da</strong>nis<br />
sicocxleSive, `mcire eklesiebis~ gamokveTis Sesaxeb wm. <strong>da</strong>viTis gviandel cxovrebaSi<br />
hagiografis subieqturi mosazrebis wyalobiT moxv<strong>da</strong> <strong>da</strong> rom is istoriul<br />
realobas ar asaxavs 2 . Cveni undobloba mitropolit romanozis cnobisadmi efuZneba<br />
konkretuli msoflio saeklesio krebis mier <strong>da</strong>dgenili kanonis gaTvaliswinebas. Ker-<br />
Zod, laodikiis msoflio saeklesio krebis (364 w.) 58-e kanoniT mRvdlebsa <strong>da</strong> episkoposebs<br />
kerZo samlocveloebSi liturgiis Catareba ekrZalebo<strong>da</strong>T 3 . aRniSnuli akrZalva<br />
ZalaSi 692 wlamde <strong>da</strong>rCa, roca konstantinopolis meeqvse msoflio krebaze miRebuli<br />
31-e kanoniT kerZo samlocveloebSi liturgiis Catareba <strong>da</strong>Svebul iqna im pirobiT, Tu<br />
episkoposis nebarTva iqnebo<strong>da</strong> miRebuli 4 . zemore kanonebis teqstebTan <strong>da</strong>kavSirebiT<br />
un<strong>da</strong> aRvniSnoT, rom maTSi naxsenebi frazebi `saxlTa Sina~ <strong>da</strong> `eguterTa Sina saxlebisaTa~<br />
Tanabrad Seexeba rogorc saero pirTa saxlebs, ise ramdenimesaTavsian samartomyofeloebs,<br />
romlebSic, garejis magaliTiT Tu vimsjelebT, erTi<strong>da</strong>igive qvabi, xSirad,<br />
sacxovrebeli oTaxisa <strong>da</strong> samlocvelos funqciebs iTavsebs. arqiepiskoposi averki<br />
(tauSevi), 1951-53 wlebSi jor<strong>da</strong>nvilis wm. samebis sasuliero seminariaSi liturgiis<br />
kursis kiTxvisas, laodikiis msoflio saeklesio krebis 58-e kanons Semdegnairad ganmartav<strong>da</strong>:<br />
`akrZalulia liturgiis Catareba samlocveloebSi, keliebsa <strong>da</strong> sacxovrebel<br />
saxlebSi. is, aucileblad, nakurTx eklesiaSi un<strong>da</strong> aRevlinos.“ 5 qristianuli aRmosavleTis<br />
saeklesio liturgiis meore TvalsaCino warmomadgeneli robert tafti, zemoT<br />
<strong>da</strong>mowmebul saeklesio kanonebTan <strong>da</strong>kavSirebiT, Semdegs wer<strong>da</strong>: `iustinianes zeobis<br />
dros [(527-565)] saxlebisa Tu monastrebis kerZo samlocveloebi ise gamravl<strong>da</strong>, rom<br />
episkoposis mier maTi sanqcirebis saWiroeba warmoiSva.~ 6 imis gaTvaliswinebiT, rom<br />
qarTuli eklesia yovelTvis mtkiced idga marTlmadideblobis gzaze, naklebad SesaZleblad<br />
migvaCnia, rom VI saukuneSi, konstantinopolis msgavsad, garejSic <strong>da</strong>erRviaT<br />
msoflio saekleso krebis mier miRebuli kanoni. iv. javaxiSvilis <strong>da</strong>kvirvebiT, saqarTvelos<br />
eklesias VI-VII saukuneebSi ukve hqon<strong>da</strong> msoflio krebebis Zeglis weraTa qarTulad<br />
naTargmni wigni 7 . es ki imaze miuTiTebs, rom naxsenebi periodisaTvis saqarTvelo-<br />
Si arsebob<strong>da</strong> msoflio saeklesio krebebis mier <strong>da</strong>wesebul kanonTa zedmiwevniTi codnis<br />
moTxovnileba. raRa Tqma un<strong>da</strong>, am kanonebs, berZnuli teqstebis wyalobiT, manamdec<br />
icnobdnen <strong>da</strong> icavdnen kidec. zemoTqmuli<strong>da</strong>n gamomdinare, SegviZlia <strong>da</strong>bejiTebiT<br />
vTqvaT, rom naklebad savaraudoa wm. <strong>da</strong>viTis moRvaweobis periodSi, <strong>da</strong> Semdgomac, 692<br />
wlamde, wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi, an, Tun<strong>da</strong>c, dodorqasa <strong>da</strong> naTlismcemelSi, trapezian<br />
kerZo samlocveloebs (`mcire eklesiebs~) earseba. rogorc zemoT aRvniSneT, garejis<br />
monastrebis kerZo samlocveloebSi aRmarTuli trapezi, rogorc wesi, de<strong>da</strong>qanSia<br />
nakveTi <strong>da</strong> amitom gviandeli <strong>da</strong>namati ver iqneba. aqe<strong>da</strong>n ki gamomdinareobs <strong>da</strong>skvna, rom<br />
yvela es kerZo samlocvelo (`mcire eklesia~) 692 wlis Semdeg aris gamokveTili.<br />
1 <strong>da</strong>viTgarejSi gavrcelebuli ramdenimesaTavsiani, kerZo samlocveloiani samartomyofeloebis Sesaxeb ix.<br />
l. mirianaSvilis <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 188, 199-200, 204. bolo dros, amgvar samartomyofeloTa tipi garejSi<br />
gamohyo, aRwera <strong>da</strong> Seiswavla mkvlevarTa jgufma, romlis wevrebic arian n. baxtaZe, m. bulia, l.<br />
mirianaSvili, d. CixlaZe <strong>da</strong> T. jojua. garejis kerZo samlocveloian samartomyofeloebs d.<br />
TumaniSvili <strong>da</strong> d. CixlaZe, arauadres, IX s-iT aTariReben. Kvlevis Sedegebi Seva dodorqis<br />
monastrisadmi miZRvnil wignSi, romelzec zemoaRniSnuli jgufis wevrebi erToblivad vmuSaobT.<br />
2 l. mirianaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 181.<br />
3 didi sjuliskanoni, gamosacemad moamzades: e. gabiZaSvilma, e. giunaSvilma, m. dolaqiZem, g. ninuam<br />
(Tbilisi, 1975), gv. 259.<br />
4 iqve, gv. 383-384.<br />
5 Archbishop Averky (Taushev), Liturgics, Ed. by Archbishop Laurus (Jor<strong>da</strong>nville, N.Y., 2000), p. 123.<br />
6 Robert F. Taft, The Decline of Communion in Byzantium and the Distancing of the Congregation from the Liturgical Action: Cause, Effect<br />
or Neither Sh. Gerstel (Ed.), Threshholds of the Survival (Washington, 2006), p. 40 (sqolio 100).<br />
7 iv. javaxiSvili, Txzulebani Tormet tomad, VI (Tbilisi, 1982), gv. 44.<br />
72
vfiqrobT, es <strong>da</strong>skvna mniSvnelovania imis asaxsnelad, Tu ratom ar gvxvdeba garejis<br />
monastrebSi VI-VII saukuneebiT <strong>da</strong>TariRebuli sakurTxevliani samlocvelo qvabebi <strong>da</strong><br />
ratom mozRvav<strong>da</strong> isini ase erTbaSad Semdgom saukuneebSi. 1<br />
Tu gavixsenebT wm. <strong>da</strong>viTis `cxovrebaSi~ <strong>da</strong>cul cnobas, rom bubaqarma feriscvalebis<br />
eklesia garejSi ukve mkvidrad <strong>da</strong>fuZnebul Zmobas gamoukveTa (am dros ukve moqmedia<br />
dodorqis monasteri, romlis <strong>da</strong>fuZnebis saWiroeba wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi samonastro<br />
cxovrebis farTod gaSlam warmoSva. sxvaTa Soris, arc imis cnoba mogvepoveba,<br />
rom Sesabamis periodSi dodorqaSi sakrebulo eklesia arsebob<strong>da</strong>. 2 ) <strong>da</strong> imasac gaviTvaliswinebT,<br />
rom im droisaTvis berebs kerZo samlocveloebSi liturgiis Catareba akr-<br />
Zaluli hqon<strong>da</strong>T, bunebrivad ibadeba kiTxva: sad aRevlinebo<strong>da</strong> wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi evqaristiuli<br />
saidumlo bubaqaris mier sakrebulo eklesiis gamokafvamde sad eziarebodnen<br />
isini wm. <strong>da</strong>viTis `cxovrebi<strong>da</strong>n~ cnobilia, rom am droisaTvis dodorqaSi mRvdeli<br />
namdvilad hyav<strong>da</strong>T: rodesac bubaqarma wm. <strong>da</strong>viTs TavisTvisa <strong>da</strong> ojaxis wevrebisTvis<br />
naTlisRebis saidumlos Catareba sTxova, wmi<strong>da</strong> mamam igi mRvdlis wamosayvanad dodorqaSi<br />
gaagzavna. `xolo Rirsman man mamaman dodo mxiarulebiT Seitkbo bubaqar <strong>da</strong><br />
Zeni misni <strong>da</strong> akurTxa igini <strong>da</strong> brZanebisaebr mamisa <strong>da</strong>viTisa misca maT mRdeli erTi,<br />
romlisa mier miemTxÂa bubaqar <strong>da</strong> yovelni saxleulni misni naTlis-Rebasa saxelisa<br />
mimarT mamisa <strong>da</strong> Zisa <strong>da</strong> wmidisa sulisa“ 3 .<br />
rogorc viciT, wm. dodoc xucesi iyo 4 . Sesabamisad, dodorqaSi ori mRvdeli moRvaweob<strong>da</strong>.<br />
bunebrivia vifiqroT, rom maTi moRvaweobis arealSi wm. <strong>da</strong>viTis lavrac Sedio<strong>da</strong><br />
(samwuxarod, naTlismcemelSi mRvdlis yola-aryolasTan <strong>da</strong>kavSirebiT cnoba ar<br />
gagvaCnia). Teoriulad SesaZlebelia imis <strong>da</strong>Sveba, rom bubaqaris qtitorobiT eklesiis<br />
gamokafvamde, wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi sakrebulo eklesia ukve arsebob<strong>da</strong>. mRvdlis yolis<br />
faqti<strong>da</strong>n gamomdinare, mas, miT ufro, dodorqis monasterSi un<strong>da</strong> earseba. Tumca aqve<br />
Cndeba kiTxva, Tu ratom ar ixilveba am pirveli eklesiis arsebobis raime niSani Cven<br />
vfiqrobT, rom is bunebriv mRvimeSi iyo mowyobili, 5 samonastro cxovrebis garkveul<br />
etapze ki ga<strong>da</strong>akeTes <strong>da</strong> misi kvali waiSala. adre Sua saukuneebis aRmosavleT qristianul<br />
samyaroSi mRvimis eklesiad gamoyenebis mravali magaliTi arsebobs: 1. wm. petres<br />
eklesia, antioqiis uZvelesi taZari. mRvimis eklesiad kurTxeva IV an V saukuneSi ivaraudeba,<br />
ra droiTac misi mozaikuri iataki TariRdeba 6 . mogvianebiT, mcire zomis mRvime-eklesia<br />
gaufarToebiaT 7 , xolo <strong>XI</strong>I an <strong>XI</strong>II saukuneSi jvarosnebs qviT nagebi fasadi<br />
amouyvaniaT <strong>da</strong> interierSi svetebi aRumarTavT 8 ; 2. iudeis u<strong>da</strong>bnos mRvime-eklesia, romemelic,<br />
egerias cnobiT, mwyemsebis mier qristes Sobis ambis Setyobis adgilze mdebareob<strong>da</strong><br />
9 . dReisaTvis is kenisaT er-ruvaTisTanaa gaigivebuli. egerias 384 wlis Canawerisa<br />
<strong>da</strong> mRvime-eklesiis SemorCenili mozaikuri iatakis TariRis gaTvaliswinebiT, mRvime eklesiad<br />
IV s-is meore naxevarSi ukurTxebiaT 10 . V saukuneSi mRvimisTvis kamariT ga<strong>da</strong>xuruli<br />
eklesiis forma miuciaT, Semdgom ki mRvimis safasado mxare moukveTavT <strong>da</strong> aq<br />
qvis bazilika augiaT 11 ; 3. mRvime-eklesia xalaT ed-<strong>da</strong>nabias lavraSi (<strong>da</strong>arsebulia, savaraudod,<br />
IV saukuneSi) 12 , 4. iudeis u<strong>da</strong>bnos eklesia wm. Teoqtistes (<strong>da</strong>ir muqaliqis /<br />
maRara al-muqaliqis) monasterSi 13 (nakurTxia 411 wels). bunebrivi mRvime stru-<br />
1 dReisaTvis <strong>da</strong>mkvidrebuli tradiciiT, am qvabebis gamokveTas wm. ilarion qarTvelis garejSi mo-<br />
Rvaweobis meore periods (855-864 ww.) ukavSireben.<br />
2 l. mirianaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 169.<br />
3 cxovrebaÁ <strong>da</strong>viT garesjelisaÁ..., gv. 196.<br />
4 l. mirianaSvili, werilobiTi wyaroebi wm. dodo garejelis Tav<strong>da</strong>pirveli gansasveneblisa <strong>da</strong> misi wmin<strong>da</strong><br />
nawilebis ga<strong>da</strong>svenebis Sesaxeb, qarTuli wyaroTmcodneoba, <strong>XI</strong>I (Tbilisi, 2010), gv. 113.<br />
5 samonastro cxovrebis adreul etapze wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi mRvimis samlocvelod mowyobis SesaZlebloba<br />
n. baxtaZemac ivarau<strong>da</strong> (n. baxtaZe, kldis xuroTmoZRvrebis genezisi <strong>da</strong> ganviTarebis gzebi saqarTveloSi<br />
(Tbilisi, 2007), gv. 117).<br />
6 Fant C. F., Reddish M. G., A Guide to Biblical Sites in Greece and Turkey (Oxford, 2003), p. 149.<br />
7 Finegar J., The Archaeology of the New Testament, 2, The Mediterranean World of the Early Christian Apostles (1981), p.164.<br />
8 Fant C. F., Reddish M. G., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 149.<br />
9 Egeria, Egeria‟s Travels. Newly translated with supporting documents and notes by J. Wilkinson (London, 1971), p. 186.<br />
10 Pringle D., The Churches of the Crusader Kingdom of Jerusalem. A Corpus, II (Cambridge 1988), p. 315; Murphy-O‟Connor J., The Holy<br />
Land: an Oxford Archaeological Guide from Earliest Times to 1700 (Oxford, 2008), p. 477.<br />
11 Pringle D., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 315.<br />
12 Winter D., Israeli Handbook: with the Palestinian Authority Areas (1999), p. 268.<br />
13 cxovreba mamisa Cuenisa wmidisa evTÂmisa, mamaTa cxorebani, teqsti gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvleva <strong>da</strong><br />
leqsikoni <strong>da</strong>urTo v. imnaiSvilma (Tbilisi, 1975), gv. 147.<br />
73
qturulad <strong>da</strong>anawevres <strong>da</strong> mozaikuri iatakiT gaamSvenes V saukunis pirvel meoTxedSi,<br />
savaraudod, 421 wlis Semdeg 1 ; 5. yovladwmi<strong>da</strong> RmrTismSoblis, SemdgomSi wm. nikolozisad<br />
saxeldebuli `eklesia RmrTisaÁ~ wm. sabas monasterSi 2 (nakurTxia 490 an 491<br />
wels). mogvianebiT, mRvimis uswormasworo formebi <strong>da</strong>uxvewavT 3 .<br />
mRvimis eklesiad gamoyenebis magaliTebi <strong>da</strong>savleTis marTmadidebel qristianul<br />
samyaroSic gvxdeba. moviyvanT or magaliTs: 1. wm. stefanes eklesia pancirSi (makedonia)<br />
(IX s.), oxridis tbis samxreTiT, misgan 5 km-is <strong>da</strong>SorebiT. bunebrivi mRvimis samxreTi<br />
Riobi texili qviT amouSenebiaT. <strong>XI</strong>V <strong>da</strong> XV saukuneebSi eklesia mouxatavT 4 . 2. wm. erazmis<br />
eklesia makedoniis monasterSi, oxridis tbasTan. mRvimis kedlebze SemorCenili<br />
freskebi <strong>XI</strong>II saukunis pirveli aTwleulebiT TariRdeba. Sesabamisad, amave TariRs<br />
miakuTvneben mRvime-eklesiis kurTxevasac 5 , Tumca ar gamovricxavT, rom eklesia ufro<br />
adrindelic iyos.<br />
zemoT moyvanili magaliTebis msgavsad, wm. <strong>da</strong>viTis lavris mRvime-eklesiis interiers,<br />
mogvianebiT, aucileblad swor formebs miscemdnen. amis gaTvaliswinebiT, Tav<strong>da</strong>pirveli<br />
eklesiis amocnoba mxolod xuroTmoZRvrul Taviseburebebze <strong>da</strong>yrdnobiT ver<br />
moxerxdeba.<br />
xom ar SeiZleba bubaqaris mier sakrebulo eklesiis gamokveTa ukve arsebuli mRvimeeklesiisaTvis<br />
swori formebis micemas gulisxmobdes erTi mxriv, es, TiTqos, SesaZlebelia,<br />
radgan wm. <strong>da</strong>viTis `cxovrebis~ metafrasuli re<strong>da</strong>qciis Tanaxmad, bubaqarma `gamokueTa<br />
quabTa maT Sina quabi eklesiad salocvelad ZmaTaTÂs.~ 6 meore mxriv, ar gvgonia, rom axali<br />
li qvabis gamokveTa mRvimis mosworeba-gamSvenebis tolfasi iyos, miT ufro, rom `quabTa<br />
maT Sina quabis~ gamokveTa `cxovrebis~ kimenur re<strong>da</strong>qciaSi naxsenebi araa.<br />
amgvarad, dReisaTvis xelmisawvdomi materialuri masalisa <strong>da</strong> werilobiTi wyaroebis<br />
analizis gaTvaliswinebiT, agreTve zemore msjelobis safuZvelze SegviZlia <strong>da</strong>vaskvnaT,<br />
rom Tu samonastro cxovrebis sawyis etapze <strong>da</strong>viTgarejis monastrebSi sakrebulo<br />
eklesiebi saerTod arsebob<strong>da</strong>, isini bunebriv mRvimeSi iqnebo<strong>da</strong> mowyobili. mRvimis<br />
uswormasworo formebs, mogvianebiT, moasworebdnen, ris gamoc am mRvime-eklesiebis<br />
kvali <strong>da</strong>kargulia.<br />
winare teqsti<strong>da</strong>n Semdegi ZiriTadi <strong>da</strong>skvnebi gamomdinareobs: 1. wm. <strong>da</strong>viTis garej-<br />
Si moRvaweobis dros <strong>da</strong> Semdgomac, VII saukunis bolomde, garejis monastrebSi trapeziani<br />
kerZo qvab-samlocveloebi ar gamoikveTebo<strong>da</strong>, radgan laodikiis msoflio saeklesio<br />
krebis (364 w.) 58-e kanoniT kerZo samlocveloebSi liturgiis Catareba akrZaluli<br />
iyo <strong>da</strong> es akrZalva mxolod 692 wels, konstantinopolis meeqvse msoflio krebaze<br />
31-e kanonis miRebiT moixsna. swored, amiT aixsneba, rom adreuli (VI-VII ss-is) sakurTxevliani<br />
kerZo samlocveloebi (`mcire eklesiebi~) garejSi mikvleuli ar aris; 2. wm.<br />
<strong>da</strong>viTis lavrasa <strong>da</strong> garejis sxva or uZveles monasterSi, funqcionirebis sawyis etapze,<br />
savaraudod, arc klasikuri formis qvabovani sakrebulo eklesiebi gamoukveTavT. 3.<br />
SesaZlebelia, rom garejeli berebi klasikuri formis qvabovani sakrebulo eklesiebis<br />
gamokafvamde Mliturgiis <strong>da</strong>sayeneblad mRvimeebSi mowyobil eklesiebs iyenebdnen, romelTa<br />
formebi minimalurad iyo mosworebuli, ZiriTa<strong>da</strong>d, sakurTxevlis mxares. mogviano<br />
etapze am mRvimeebs ga<strong>da</strong>akeTebdnen, ris gamoc pirvandelma sakrebulo eklesiebma<br />
Cvenamde ver moaRwia.<br />
rogorc ukve aRvniSneT, tradiciuli formis sakrebulo eklesia wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi<br />
misi <strong>da</strong>arsebi<strong>da</strong>n garkveuli xnis Semdeg bubaqaris safasiT gamokveTes. <strong>da</strong>bejiTebiT<br />
Znelia imis Tqma, Tu ra zomisa <strong>da</strong> formis iyo es eklesia, radgan IX saukunis II<br />
naxevarSi is safuZvlianad ga<strong>da</strong>akeTes. 2006 wels gamoqveyn<strong>da</strong> wm. <strong>da</strong>viTis saflavis gaxsnis<br />
aRwera. man dokumenturad <strong>da</strong>a<strong>da</strong>stura Cven mier 2001 wels gamoTqmuli mosazreba,<br />
romelic wm. ilarion qarTvelis cxovrebaSi <strong>da</strong>cul cnobas eyrdnoba <strong>da</strong> SemdegSi<br />
mdgomareobs: wm. <strong>da</strong>viTis samoRvaweo qvabi sakrebulo eklesiasTan mijriT, mis aRmosav-<br />
1 Pringle D., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 269.<br />
2 cxorebaÁ netarisa mamisa Cuenisa sabaÁsi, mamaTa cxorebani, teqsti gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvleva <strong>da</strong><br />
leqsikoni <strong>da</strong>urTo v. imnaiSvilma (Tbilisi, 1975), gv. 66.<br />
3 Pringle D., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 264.<br />
4 Гоце Ангеличин – Жура, Пештерните церкви во Охридско-преспанскиот Регион (Р. Македонија, Р. Албанија, Р. Грција), Ниш и<br />
Византиjа, Fourth Symposium, Niš, 3 – 5. June 2005, The Collection of Scientific Works, IV, Editor Miša Rakocija (Niš, 2006), p. 387.<br />
5 Tomasevic N., Treasures of Yugoslavia: an Encyclopedic Touring Guide (Beograd, 1983), p. 553.<br />
6 cxovrebaÁ <strong>da</strong>viT garesjelisaÁ..., gv. 196.<br />
74
leTiT mdebareob<strong>da</strong>. aRsrulebis Semdeg, wm. <strong>da</strong>viTi missave qvabSi <strong>da</strong>krZales. sami saukunis<br />
Semdeg, wm. ilarion qarTvelma bubaqariseuli eklesia gaafarTova, raTa wm. <strong>da</strong>vi-<br />
Tis samarxo mis sivrceSi moeqcia. Cveni mosazreba wm. ilarion qarTvelis mier<br />
wmi<strong>da</strong>nis samarxosa <strong>da</strong> bubaqaris safasiT Seqmnili sakrebulo eklesiis gaerTianebis<br />
Sesaxeb d. merkvilaZemac gaimeora. man ar gaiziara zaza sxirtlaZis mosazreba, rom wm.<br />
<strong>da</strong>viTi, imTaviTve, bubaqaris TaosnobiT gamokveTil eklesiaSi <strong>da</strong>krZales 1 , oRond Cvengan<br />
gansxvavebiT, d. merkvilaZem wm. <strong>da</strong>viTis samoRvaweo qvabi <strong>da</strong> samarxo qvabi, romelsac<br />
samartviles uwodebs, erTmaneTisagan gamijna: misi azriT, wm. <strong>da</strong>viTi ara Tavis<br />
qvabSi, aramed samartvileSi <strong>da</strong>krZales, Semdgom ki es samartvile sakrebulo eklesiis<br />
sivrceSi CarTes. 2 vfiqrobT, miseuli interpretaciis Sesamagreblad gamoTqmuli azri,<br />
rom `cxovrebebis~ teqstebis mixedviT `asurel mamaTagan mxolod Sio mRvimeli <strong>da</strong>ikr-<br />
Zala mRvimeSi, sa<strong>da</strong>c sikvdilis win sagrob<strong>da</strong>~ 3 , swori ar aris, radgan asurel mamaTagan<br />
wm. ioane ze<strong>da</strong>znelic Tavis qvabSi <strong>da</strong>ikrZala. d. merkvilaZe ki wers: wm. ioane `<strong>da</strong>krZales<br />
kidec mis samoRvaweo adgilas, magram ara mainc<strong>da</strong>mainc mis qvabSi, aramed Ria<br />
adgilas, iq, sa<strong>da</strong>c male mis saflavze ekvderi aigo~ 4 <strong>da</strong> sabuTad Tavissave statias imowmebs.<br />
ze<strong>da</strong>znis naTlismcemlis eklesia, romelSic wm. ioane ze<strong>da</strong>znelis samarxo<br />
egvteria CarTuli, marTlac, gaSlil adgilze mdebareobs, magram xom arsebobs imis<br />
magaliTebic, roca mosworebul adgilze `amozrdil~ didron wamonaqmnSi qvabebs kveTdnen.<br />
erTi aseTi `amonazardi~, masSi gamokveTili samartomyofelo qvabiT, CiCxituris<br />
koSkis siaxloveSi ixilveba (sur. 1). lodis formisave kldis mcire `amonazardebi~<br />
maTSi gamokveTili akl<strong>da</strong>mebiT (sur. 2) gvxvdeba kaspis <strong>da</strong>savleTiT, qalaqi<strong>da</strong>n oriode<br />
kilo-metris moSorebiT. rogorc Cans, d. merkvilaZe ar iziarebs wmi<strong>da</strong>nis cxovrebis<br />
metafrasul re<strong>da</strong>qciaSi <strong>da</strong>cul cnobas, romlis Tanaxmad kaTalikosma, mRvdlebTan <strong>da</strong><br />
diakvnebTan erTad, `aRiyvanes mraval-moRuawe igi guami mis pirvel Ãsenebulsa mas<br />
quabsa Sina <strong>da</strong> mun <strong>da</strong>dves igi [wm. ioane ze<strong>da</strong>zneli] pativis-moyuarebiT.~ 5 . savaraudod,<br />
es qvabi ga<strong>da</strong>Tales, masze egvteri <strong>da</strong>aSenes <strong>da</strong> am saxiT CarTes bazilikaSi. wmi<strong>da</strong>nis<br />
qvab-samartvilis amgvari ga<strong>da</strong>Tlisa <strong>da</strong> mis adgilze qvis egvteris agebis<br />
SesaZleblobas gvi<strong>da</strong>sturebs wm. evTÂmi palestinelis (376/7-473) cxovrebaSi <strong>da</strong>culi<br />
cnoba, romelic kirile skviTepolels ekuTvnis: `xolo bidos mravliTa swrafiTa<br />
aRaSena saflavi quabsa mas Sina, romelsa <strong>da</strong>eyudis wmi<strong>da</strong>ჲ evTÂmi winaჲs, <strong>da</strong> <strong>da</strong>arRÂa<br />
quabi igi <strong>da</strong> Sebera igi qviTa <strong>da</strong> Sovris missa Seqmna saflavi wmidisa evTÂmisi <strong>da</strong><br />
garemo misa Seqmna saflavebi mamasaxlisTaTÂs <strong>da</strong> xucesTa <strong>da</strong> ZmaTaTÂs~ 6 . aqve moviyvanT<br />
moviyvanT berZnuli originalis teqsti<strong>da</strong>n aRebuli amave amonaridis r. fraisiseuli<br />
inglisuri Targmanis Cveneul Targmans, romelic samarxos ga<strong>da</strong>keTebis ramdenime<br />
<strong>da</strong>matebiT detals gvacnobs: `xolo diakonma fidus (sic.) didis mondomebiTa aRaSena<br />
eguteri samarxoჲ adgilsa quabisasa, sa<strong>da</strong> pirvelad <strong>da</strong>eyudis wmi<strong>da</strong>ჲ evTÂmi. man<br />
<strong>da</strong>arRÂa quabi igi <strong>da</strong> sami TÂis umal aRaSena oTaxi kamare<strong>da</strong>d. mis Sua Seqmna saflavi<br />
wmidisa kacisaჲ <strong>da</strong> orTav mxaresa Seqmna saflavni mamasaxlisTaTÂs <strong>da</strong> xucesTa <strong>da</strong><br />
ZmaTaTÂs~ 7 .<br />
rac Seexeba <strong>da</strong>narCeni asureli mamebis <strong>da</strong>krZalvis adgils: maT qvabebSi ar umo-<br />
RvawiaT <strong>da</strong> Sesabamisad, qvabSi arcUun<strong>da</strong> <strong>da</strong>ekrZalaT. am Rirsi mamebis rigSi dgas wm.<br />
anton martmyofelic, romlis qvabSi <strong>da</strong>ukrZalaoba d. merkvilaZes Tavisi mosazrebis<br />
Sesamagreblad mohyavs. 8 wm. anton martmyofeli mesveteob<strong>da</strong>, mesveteoba ki qvabSi moRva-<br />
Rvaweobis sinonimi ver iqneba. amgvarad, Tavisive samoRvaweo qvabSi <strong>da</strong>ikrZalnen wm.<br />
1 z. sxirtlaZe, wm. <strong>da</strong>viT garejelis gansasvenebeli (Tbilisi, 2006), gv. 16.<br />
2 d. merkvilaZe, sataZro mSeneblobis <strong>da</strong>sawyisi <strong>da</strong>viT-garejis samonastro kompleqsSi, <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong><br />
<strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, IX, (Tb., 2009), gv. 68.<br />
3 d. merkvilaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 67.<br />
4 d. merkvilaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 67.<br />
5 cxovrebaÁ iovane ze<strong>da</strong>ZnelisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni III (metafrasuli<br />
re<strong>da</strong>qciebi <strong>XI</strong>-<strong>XI</strong>II ss.), <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d moamzades il. abulaZem, e. gabiZaSvilma <strong>da</strong> sxv. (Tbilisi,<br />
1971), gv. 105.<br />
6 cxoreba mamisa Cuenisa wmidisa evTÂmisa, mamaTa cxorebani (britaneTis muzeumis qarTuli xelnaweri <strong>XI</strong><br />
saukunisa), teqsti gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvleva <strong>da</strong> leqsikoni <strong>da</strong>urTo v. imnaiSvilma (Tbilisi, 1975),<br />
gv. 171.<br />
7 Lives of the Monks of Palestine by Cyril of Scythopolis, translated by R.M. Price, Kalamazoo, Mich. (1991).<br />
8 iqve, gv. 67.<br />
75
ioane ze<strong>da</strong>zneli, wm. Sio mRvimeli, wm. <strong>da</strong>viT garejeli <strong>da</strong> wm. dodo garejeli. es Sem-<br />
TxveviT ar momx<strong>da</strong>ra: kargad aris cnobili, rom qvabebSi moRvawe, monastris <strong>da</strong>maarsebeli<br />
mamebi, tradiciisamebr, maTsave samoRvaweo qvabSi ikrZalebodnen, romlebsac, mogvianebiT,<br />
gaamSvenebdnen, xSir SemTxvevaSi ki eklesiad ga<strong>da</strong>akeTebdnen.<br />
rogorc ukve aRvniSneT, d. merkvilaZe ar iziarebs Cveni mosazrebis erT nawils wm.<br />
<strong>da</strong>viTis missave samoRvaweo qvabSi <strong>da</strong>krZalvis Sesaxeb, Tumca meore nawilSi gveTanxmeba<br />
<strong>da</strong> ambobs, rom sakrebulo eklesiis ga<strong>da</strong>keTebisas wm. <strong>da</strong>viTis gansasvenebeli qvabi-samartvile<br />
mis sivrceSi CarTes. anu, d. merkvilaZis varaudobs, rom wm. <strong>da</strong>viTis lavris sakrebulo<br />
eklesiis ga<strong>da</strong>keTeba gulisxmobs `wmi<strong>da</strong>nis samartviles eklesiasTan SeerTebas, eklesiis<br />
nawilad ga<strong>da</strong>qcevas~ 1 , ris Semdgom ganavrcobs Cvens mier gamoTqmul mosazrebas<br />
ga<strong>da</strong>keTebis procesSi bubaqariseuli eklesiis yvela mimarTulebiT gafarToebis Sesaxeb 2 ,<br />
oRond ise, rom am varaudis avtors ar asaxelebs; samagirod, eklesiis gafarToebisadmi<br />
miZRvnil miseul nawilSi xSirad imowmebs Cvens mosazrebebs eklesiis xelaxali kurTxevis<br />
mizezTan, sabawmin<strong>da</strong>Si wm. ilarionis mier miRebuli gamocdilebis garejSi gadmotanasTan<br />
<strong>da</strong> eklesiis CrdiloeTisaken gafarToebisaTvis xelisSemSleli mizezis ararsebobasTan<br />
<strong>da</strong>kavSirebiT 3 . anu igi Cveni naSromi<strong>da</strong>n mxolod Sualeduri msjelobis pasaJebs imimeorebs<br />
<strong>da</strong> imowmebs, xolo saboloo <strong>da</strong>skvnis <strong>da</strong>mowmeba ki `aviwydeba~.<br />
feriscvalebis eklesiis dReisaTvis arsebuli gegmis IX saukuneSi formirebis sasargeblod<br />
migvaniSnebs 10 0 -iani gansxvaveba (gamoqveynebuli gegmis mixedviT) wm. <strong>da</strong>viT<br />
garejelis samarxosa <strong>da</strong> eklesiis <strong>da</strong>mxrobebs Soris. z. sxirtlaZis varaudiT, `rogorc<br />
Cans, es Seusabamoba imiT un<strong>da</strong> yofiliyo ganpirobebuli, rom wm. ilarionis mier<br />
taZris ganaxleba-ganvrcobisas misi <strong>da</strong>mxroba garkveulwilad Seicvala~ 4 . d. merkvilaZe<br />
merkvilaZe sworad SeniSnavs, rom wm. <strong>da</strong>viTi ukve gamokaful sakrebulo eklesiaSi rom<br />
<strong>da</strong>ekrZalaT, saflavis gaWrisas eklesiis <strong>da</strong>mxrobas aucileblad gaiTvaliswinebdnen 5 .<br />
Cveni mxriv <strong>da</strong>vamatebT, rom wm. <strong>da</strong>viTis samarxos eklesiis sivrceSi mogvianebiT<br />
CarTvaze mianiSnebs, agreTve, <strong>da</strong>sakrZalav ubeSi samarxis <strong>da</strong>savleTiT mdebare 100 sm-is<br />
sigrZis (gamoqveynebuli gegmis mixedviT), safexurad SemaRlebuli Tavisufali are,<br />
maSin roca wm. <strong>da</strong>viTis luskuma ubis aRmosavleTi kedlis qveS 25 sm-iT aris SeWrili 6 .<br />
SeWrili 6 . wmi<strong>da</strong>nis samarxs ukve arsebul ubeSi simetriulad CaWridnen, magram radgan<br />
amgvari ram ar mox<strong>da</strong>, wm. <strong>da</strong>viTis samoRvaweo qvabi sakrebulo eklesiis sivrceSi<br />
mogvianebiT aris CarTuli. amazeve mianiSnebs mniSvnelovani sxvaoba eklesiis iatakisa<br />
<strong>da</strong> samarxis piris doneebs Soris <strong>da</strong>, rac mTavaria, is faqti, rom samarxo ubis<br />
samxreTi kedlis Sua nawili, Tavis droze, ezos mimarTulebiT RiobiT yofila<br />
gaxsnili (aq de<strong>da</strong>qani, naxazis mixedviT, 109 sm-is siganezea CaWrili). mogvianebiT, es<br />
Riobi qviTa <strong>da</strong> aguriT amouSenebiaT. z. sxirtlaZe fiqrobs, rom wm. <strong>da</strong>viTis<br />
<strong>da</strong>sakrZalavi samxreTisken morwmuneTa miaxlebis uzrunvelsayofad specialurad<br />
gaxsnes 7 . Cven ki migvaCnia, rom es wm. <strong>da</strong>viTis samoRvaweo qvabis Sesasvleli Riobis<br />
naSTia.<br />
zemoT vaxseneT wm. <strong>da</strong>viTis samarxosa <strong>da</strong> uSualod sakrebulo eklesiis gansxvavebuli<br />
orientacia. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT Cndeba kiTxva: ramdenad mkacrad icavdnen<br />
kldis xuroebi eklesiebis E-W orientacias eklesiebis kveTis dros garejSi arsebul<br />
qedTa umetesobis ganeduri ganvrcobis gamo, maTi ferdobebi CrdiloeTisa <strong>da</strong> samxre-<br />
Tis <strong>da</strong>mxrobisaa. samonastro qvabebs garejeli berebi, upiratesad, samxreT ferdobebSi<br />
kveTdnen, radgan am mxares gaxsnili RiobebiT qvabTa maqsimaluri insolacia xdeba. gamonaklisia<br />
wm. <strong>da</strong>viTis lavris ubiseburad formirebuli kldovani sivrce: aq aRmar-<br />
Tul ferdobebs aRmosavleTisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTis <strong>da</strong>qaneba aqvs. arsebobs, kidev, ori gamonaklisi<br />
CiCxituris <strong>da</strong>rbazuli eklesiisa <strong>da</strong> naTlismcemlis mcire eklesiis saxiT, romlebic<br />
mTis qedis ara samxreT, aramed CrdiloeT ferdobSia gamokveTili. mTis masivis,<br />
upiratesad, aRmosavleT-<strong>da</strong>savleTi mimarTulebiT ganvrcobis gamo, maTSi gamokve-<br />
Tili eklesiebis sakurTxevelze gamavali RerZebi, bunebrivia, ferdobis paraleluri<br />
1 iqve, gv. 68.<br />
2 l. mirianaSvili, garejis adreuli monasticizmi..., gv. 185.<br />
3 d. merkvilaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 68-69.<br />
4 z. sxirtlaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 8 (sqolio), gv. 20.<br />
5 d. merkvilaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 65.<br />
6 z. sxirtlaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 8<br />
7 z. sxirtlaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 13, 16.<br />
76
iqneba. amitom, no<strong>da</strong>r baxtaZis mosazreba, rom `<strong>da</strong>wyebuli IX-X ss-<strong>da</strong>n, eklesiebis Rer-<br />
Zis kldis ze<strong>da</strong>piris mimarT paraleluroba TiTqmis kanonikuri xdeba~ 1 gaumarTleblad<br />
ga<strong>da</strong>anacvlebs aqcents regionis geomorfologiuri Taviseburebebi<strong>da</strong>n kldis sivrcis<br />
miznobriv <strong>da</strong>gegmarebaze. amis gamo, xelovnurad Semodis samonastro cxovrebis<br />
sxva<strong>da</strong>sxva etapze qvab-eklesiis gansxvavebuli orientaciis Tema. avtoris mier moyvanil<br />
or gamonakliss, romlebic `ufro xSirad <strong>da</strong>maxasiaTebelia samonastro moZraobis<br />
adreuli etapis u<strong>da</strong>bnoebisaTvis~ 2 martivi axsna moepoveba: e.w. `ilarion qarTvelis filialis~<br />
eklesia <strong>da</strong>savleTisaken <strong>da</strong>mxrobil ferdobSia gamokveTili, amitom eklesiis<br />
aRmosavleT-<strong>da</strong>savleTi RerZi, bunebrivia, kldis ze<strong>da</strong>piris paraleluri ver iqneba.<br />
sxvaTa Soris, ferdobis perpendikularulad dgas amave ferdobSi gamokveTili, `filialis~<br />
eklesiaze gviandeli RvTismSoblis miZinebisa <strong>da</strong> wm. marines eklesiebi. analogiuri<br />
SemTxveva gvaqvs n. baxtaZis mier moxmobil meore gamonaklisis, `berebis seris~ eklesiasTan<br />
<strong>da</strong>kavSirebiTac. es eklesia, amave jgufis sxva qvabebisagan gansxvavebiT, qedis<br />
samxreT ferdobSi ki ara, mTis <strong>da</strong>savleT <strong>da</strong>boloebaSia gamokveTili.<br />
garejis qvab-eklesiebis gegmebis Seswavlam gviCvena, rom isini aRmosavleT-<strong>da</strong>savleTi<br />
RerZis gaswvriv mkacrad orientirebuli ar aris. ga<strong>da</strong>xra, saSualod, 20-30 0 -ia, erT<br />
gamonaklis SemTxvevaSi ki 45 0 -sac ki aRwevs. xelovnebaTmcodne <strong>da</strong>viT CixlaZis azriT, rig<br />
SemTxvevebSi, qvabTa xuroni eklesiis RerZs E-W mimarTulebi<strong>da</strong>n NE-SW-saken gamiznulad<br />
atrialebdnen, raTa samxreTiT gaWrili farTo Riobebi<strong>da</strong>n sakurTxevlis ukeTesi ganaTeba<br />
uzrunveleyoT 3 . amgvari axsna logikuria, magram winaaRmdegobas awydeba, roca qvabovani<br />
eklesiis RerZi SE-NW-sakenaa Sebrunebuli <strong>da</strong> miT ufro, rodesac nageb eklesiebTan<br />
gvaqvs saqme: eklesiis RerZis E-W mimarTulebi<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>xra xom adre Sua saukuneebiT <strong>da</strong>-<br />
TariRebul araerT nageb eklesiaSic <strong>da</strong>sturdeba. Cveni azriT, eklesiis RerZis E-W mimar-<br />
Tulebi<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>xris ZiriTadi mizezi is aris, rom adre Sua saukuneebSi eklesiis orientireba<br />
xdebo<strong>da</strong> ara realuri aRmosavleTis, aramed qvabis gamokafvisa Tu qvis eklesiis<br />
balavris <strong>da</strong>debis droisTvis vizualurad <strong>da</strong>nakvirvebi mzis amosvlis azimutis mimarT,<br />
romelic, rogorc cnobilia, droSi icvleba. Sesabamisad, gansxvavebulia sxva<strong>da</strong>sxva dros<br />
gamokaful <strong>da</strong> agebul eklesiaTa orientaciac. magaliTad SegviZlia moviyvanoT mcxeTis<br />
jvris ori taZari (mcire eklesia, zoga<strong>da</strong>d, VI saukunis II naxevarSia agebuli, xolo didi<br />
taZari _ 586/87-604 wels), romlebic gverdigverd dgas <strong>da</strong> miuxe<strong>da</strong>vad amisa, erTmaneTisagan<br />
gansxvavebula<strong>da</strong>a orientirebuli. Tu eklesiis orientaciasTan <strong>da</strong>kavSirebiT Cvens mier gamoTqmuli<br />
mosazreba sworia, maSin eklesiaTa mSeneblobis TariRebis ga<strong>da</strong>mowmebis SesaZlebloba<br />
gveZleva. amisaTvis, astronomiuli gamoTvlebis meSveobiT un<strong>da</strong> ganisazRvros<br />
mzis amosvlis azimutis mniSvneloba mSeneblobis savaraudo periodisaTvis (magaliTad,<br />
jvris didi taZris SemTxvevaSi 586-604 wlebisaTvis). azimutis sezonuri cvalebadobis nivelireba<br />
un<strong>da</strong> moxdes gviani Semodgomis, zamTrisa <strong>da</strong> adre gazafxulis gamoricxviT, roca<br />
klimaturi pirobebis gamo mSeneblobis <strong>da</strong>wyeba savaraudo araa. 4 aseTive gamoTvlebiT<br />
SesaZlebelia eklesiis <strong>da</strong>TariRebis farTo qronologiuri Sualedis <strong>da</strong>viwroebac. astronomiuli<br />
gamoTvlebi umniSvnelo xarjebs moiTxovs, samagierod mniSvnelovani Sedegebis<br />
mocema SeuZlia.<br />
wm. <strong>da</strong>viTis lavris liturgiuli sivrcis formireba, rogorc Cans, karga xans gagrZel<strong>da</strong>.<br />
qristianuli samonastro tradiciis Sesabamisad, Zmobas ramdenime sakrebulo<br />
eklesia un<strong>da</strong> hqono<strong>da</strong>. maT raodenobasa <strong>da</strong> saxelobas adgilobrivi tradicia gansazRvrav<strong>da</strong>.<br />
wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi xuTi sakrebulo eklesiaa: uflis feriscvalebis, ioane<br />
RvTismetyvelis, RvTismSoblis miZinebis, wm. marinesa <strong>da</strong> wm. nikolozis. dodorqaSi _<br />
savaraudod, xuTi an eqvsi eklesiaa (mTavari taZari yovladwmi<strong>da</strong> RvTismSoblis saxelobisaa.<br />
<strong>da</strong>narCen eklesiaTa saxelebi ucnobia). dReisaTvis naTlismcemelSi sami sakrebulo<br />
eklesia ixilveba: wm. ioane naTlismcemlis Sobis, ioane mamasaxlisis (macxovris<br />
mirqmis gamosaxulebiT) <strong>da</strong> usaxelo. xuTi sakrebulo eklesiaa u<strong>da</strong>bnos monaster-<br />
1 n. baxtaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 109, sqolio.<br />
2 iqve.<br />
3 es azri d. CixlaZem dodorqis monasterze wignis momzadebasTan <strong>da</strong>kavSirebuli samuSao Sexvedrebis dros<br />
gamoTqva.<br />
4 samwuxarod, amgvari gamoricxva ar gamogvadgeba qvabovan struqturebTan mimarTebaSi: haeris temperatura<br />
qvabis sivrceSi mTeli wlis ganmavlobaSi 16 0 -s Seadgens, amitom qvabis gamokveTaze muSaoba zamTris<br />
TveebSic aris SesaZlebeli.<br />
77
Si: macxovris aRdgomis, yovladwmi<strong>da</strong> RvTismSoblis, wm. nikolozis, amaRlebisa <strong>da</strong> xarebis<br />
(bolo sami saxeli pirobiTia). rac Seexeba ormoci sebastieli mowamis saxeliT<br />
cnobil struqturas, is ucnob garejel mowameTa samartvilea, romelic XVII saukuneSi<br />
mefe arCil II mcdelobiT eklesiis formaze ga<strong>da</strong>akeTes: samartvile qvabs wini<strong>da</strong>n naosi<br />
miaSenes, ris Sedegad Tavad samartvile sakurTxevlad ga<strong>da</strong>iqca. kidev erTi, wm. elias<br />
eklesiis saxeliT cnobili nageboba, sinamdvileSi, aRdgomis Rames wamebul garejel<br />
berTa samartvilea, romelic eklesiis formis kidobnis saxed aris Seqmnili 1 . es samartvile<br />
XVII saukuneSi mefeebis aleqsandre II an Teimuraz I zeobis dros aages. sakrebulo<br />
eklesiaTa zRvruli raodenoba xuTiT ar Semoifargleba. sakrebulo taZrebis raodenobiT<br />
egviptis monasteri „al-yusair al-hakami~ gamoirCeo<strong>da</strong>. <strong>XI</strong>II saukunis sasuliero<br />
piris cnobiT <strong>XI</strong>I saukuneSi am monasterSi aTi sakrebulo eklesia yofila. esenia: 1.<br />
wm. arsenis, 2. yovladwmi<strong>da</strong> RvTismSoblis, 3. Tormeti mociqulis, 4. wm. stefane pirvelmowamis,<br />
5. wm. giorgis, 6. wm. sabas, 7. wm. barbares, 8. wm. Tomas, 9. wm. kozmasa <strong>da</strong> wm. <strong>da</strong>mianes,<br />
maTi Zmebisa <strong>da</strong> dedis, <strong>da</strong> 10. wm. ioane winamorbedis eklesiebi 2 .<br />
sakrebulo eklesiebi<strong>da</strong>n yvelaze didi, rogorc wesi, mTavari taZris funqcias asruleb<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> masSi did saeklesio dResaswaulebTan <strong>da</strong>kavSirebuli RvTismsaxureba imarTebo<strong>da</strong>.<br />
rac Seexeba monastris rigiT (anu aramTavar) sakrebulo eklesiebs, SesaZlebelia<br />
maTSi wirva periodulad <strong>da</strong> ara sistematiurad tardebodes. magaliTad, egvipte-<br />
Si, wm. pavle Tebeselis monastris wm. merkuris eklesiaSi weliwadSi mxolod erTxel,<br />
didmarxvis wina kviras swiravdnen 3 .<br />
monastris liturgiuli sivrcis formirebis erT-erT <strong>da</strong>magvirgvinebel etapad miviCnevT<br />
u<strong>da</strong>bnos mTaze, lavris zemoT, mcire <strong>da</strong>rbazuli eklesiis agebasa <strong>da</strong> qristes<br />
aRdgomis saxelze kurTxevas, ramac is ierusalimis uflis saflavis eklesiis simbolur<br />
xatad aqcia. ierusalimis hierotopuli modelis garejSi Seqmna, rasac wm. <strong>da</strong>viT<br />
garejelis mier ieruslimi<strong>da</strong>n garejSi madlis qvis Camotanam <strong>da</strong> aq ierusalimis madlis<br />
mesamedis <strong>da</strong>vanebam 4 Seuwyo xeli, TavisTavad, sayuradRebo movlenaa, magram, amjerad,<br />
am sakiTxis ganxilvaze ar SevCerdebiT <strong>da</strong> yuradRebas im faqtze gavamaxvilebT,<br />
rom aRdgomis eklesia qristes saflavis <strong>da</strong>rad <strong>da</strong> garejuli tradiciis Sesabamisad<br />
kldeSi ki ar gamokveTes, aramed qviT aages 5 . cnobilia, rom garejSi ar gvxvdeba adre<br />
Sua saukuneebiT <strong>da</strong>TariRebuli nagebi eklesiis arcerTi sxva nimuSi, Tun<strong>da</strong>c naSTis<br />
saxiT 6 . amis mizezi ki srulebiTac ar aris is, rom isini dro-Jamis msvlelobam aRgava<br />
pirisagan miwisa. `cxovreba~ araorazrovnad migviTiTebs, rom garejis monastrebis yvela<br />
struqtura kldeSi ikveTebo<strong>da</strong>. aba, ram ganapiroba aRdgomis eklesiis gamorCeulad<br />
gansxvavebuli ga<strong>da</strong>wyveta <strong>da</strong>bejiTebiT SeiZleba iTqvas, rom aRdgomis eklesia kldeSi<br />
gamokveTis nacvlad qviT imitom aages, rom berebi litaniobis tradiciul wess <strong>da</strong>brunebodnen,<br />
anu eklesiis ezos farglebSi nagebobis garSemovlis wesis Sesruleba Ses-<br />
Zlebo<strong>da</strong>T. salitanio msvleloba aRdgomis dResaswaulis erT-erTi umTavresi Semadgeneli<br />
nawilia, rac kldeSi nakveTi erTi konkretuli eklesiis irgvliv, misi terasis<br />
farglebSi, ver ganxorcieldeba. amitomac aRniSnavdnen aRdgomas garejis mravalmTis<br />
1 l. mirianaSvili, aRdgomas wamebul garejel berTa ucnobi tipis samartvile (wm. elia winaswarmetyvelis<br />
eklesiad cnobili nagebobis realuri funqciis <strong>da</strong>dgenisaTvis), <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong><br />
<strong>Sromebi</strong>, VIII, eZRvneba gelaTis monastris <strong>da</strong>arsebis 900 wlisTavs (Tbilisi, 2008), gv. 131-147.<br />
2 Abu Salih, The Churches and Monasteries of Egypt and some Neighbouring Countries, Transl. by B. Evetts. Oxford at the Clarendon Press<br />
(1895), p. 147. egviptis eklesiebisa <strong>da</strong> monastrebis am aRweris abu salis saxelTan <strong>da</strong>kavSireba, Tavis droze,<br />
xelnaweris erT-erT gverdze <strong>da</strong>culi im minaweris gamo mox<strong>da</strong>, romelSic aRniSnulia, rom xelnaweri<br />
abu salis sakuTrebaa. rogorc bolodroindeli gamokvlevebi gviCvenebs (ix. The Coptic Encyclopedia, 1. Ed.<br />
Aziz Suryal Atiy, MacMillan Publishers (1991), am konkretuli aRweris avtori aris ara abu sali, aramed abu almaqarimi<br />
(<strong>XI</strong>II s-is moRvawe).<br />
3 Meinardus, Otto F.A., Two Thousand Years of Coptic Christianity, The American University in Cairo Press (2002), p. 263.<br />
4 Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni I (V-X ss.). <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d moamzades il.<br />
abulaZem <strong>da</strong> sxv. il. abulaZis xelmZRvanelobiTa <strong>da</strong> re<strong>da</strong>qciiT (Tbilisi, 1964), gv. 238.<br />
5 aRdgomis eklesia VIII-IX saukuneebiT TariRdeba (v. doliZe, <strong>da</strong>viT-garejis erTi xuroTmoZRvruli Zeglis <strong>da</strong>-<br />
TariRebis sakiTxisaTvis, saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis moambe, <strong>XI</strong>, #9 (Tbilis, 1950), gv. 607-611).<br />
6 wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi mdebare wm. nikolozis eklesia XVI saukunemdea agebuli <strong>da</strong> <strong>XI</strong>X saukuneSi ganaxlebuli<br />
(l. mirianaSvili, <strong>XI</strong>X s-is samSeneblo saqmianoba garejis wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi, logosi (Tbilisi,<br />
2004), gv. 71), xolo wm. elias eklesiad cnobili nageboba, rogorc Cvens mier Catarebuli kvlevis Sedegad<br />
<strong>da</strong>vadgineT, XVII saukuneSi agebuli garejel mowameTa samartvilea (l. mirianaSvili, aRdgomas wamebul<br />
garejel berTa ucnobi tipis samartvile..., gv. 131-147).<br />
78
yvela monastris berebi erTad, garejis erTaderT nageb, aRdgomis eklesiaSi, rogorc<br />
amas anton kaTalikosis TxzulebaSi <strong>da</strong>culi cnoba gvamcnobs 1 .<br />
Usur. 1 _ kldis `amonazardSi~ gamokveTili senaki. CiCxituris monasteri<br />
Usur. 2 _ kldis `amonazardSi~ gamokveTili akl<strong>da</strong>mebi. kaspi (n. baxtaZis foto)<br />
1 anton kaTalikosi, wigni martirika _ Sesxma <strong>da</strong> istoria qristesTÂs vnebulTa mowameTa qarTvelTa <strong>da</strong><br />
sxuaTa, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, VI, teqsti gamosacemad moamzades, gamokvleva,<br />
leqsikoni <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTes e. gabiZaSvilma <strong>da</strong> m. qavTariam (Tbilisi, 1980), gv. 200-201.<br />
79
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
1. anton kaTalikosi, wigni martirika _ Sesxma <strong>da</strong> istoria qristesTÂs vnebulTa mowameTa<br />
qarTvelTa <strong>da</strong> sxuaTa, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi,<br />
tomi VI, teqsti gamosacemad moamzades, gamokvleva, leqsikoni <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTes<br />
e. gabiZaSvilma <strong>da</strong> m. qavTariam (Tbilisi, 1980).<br />
2. n. baxtaZe, kldis xuroTmoZRvrebis genezisi <strong>da</strong> ganviTarebis gzebi saqarTveloSi<br />
(Tbilisi, 2007).<br />
3. didi sjuliskanoni, gamosacemad moamzades: e. gabiZaSvilma, e. giunaSvilma, m. dolaqiZem,<br />
g. ninuam (Tbilisi, 1975).<br />
4. v. doliZe, <strong>da</strong>viT-garejis erTi xuroTmoZRvruli Zeglis <strong>da</strong>TariRebis sakiTxisaTvis,<br />
saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis moambe, tomi <strong>XI</strong>, #9 (Tbilisi, 1950).<br />
5. mamaTa cxorebani, teqsti gamosacemad moamza<strong>da</strong>, v. imnaiSvilma (Tbilisi, 1975).<br />
6. d. merkvilaZe, sataZro mSeneblobis <strong>da</strong>sawyisi <strong>da</strong>viT-garejis samonastro kompleqsSi,<br />
<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, IX (Tbilisi, 2009).<br />
7. l. mirianaSvili, garejis adreuli monasticizmi <strong>da</strong> CiCxituris zosime-pimenis kerZo<br />
samlocvelos moxatulobis programa, rogorc beruli cxovrebis arsis anarekli,<br />
Analecta Iberica (istoriis, religiisa <strong>da</strong> kulturis sakiTxebi), I _ aRmosavleT <strong>da</strong><br />
samxreT evropis kldis Zeglebi (Tbilisi, 2001).<br />
8. l. mirianaSvili, <strong>XI</strong>X s-is samSeneblo saqmianoba garejis wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi,<br />
logosi (Tbilisi, 2004).<br />
9. l. mirianaSvili, aRdgomas wamebul garejel berTa ucnobi tipis samartvile (wm.<br />
elia winaswarmetyvelis eklesiad cnobili nagebobis realuri funqciis <strong>da</strong>dgenisaTvis),<br />
<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, VIII, eZRvneba gelaTis monastris<br />
<strong>da</strong>arsebis 900 wlisTavs (Tbilisi, 2008).<br />
10. l. mirianaSvili, werilobiTi wyaroebi wm. dodo garejelis Tav<strong>da</strong>pirveli gansasveneblisa<br />
<strong>da</strong> misi wmin<strong>da</strong> nawilebis ga<strong>da</strong>svenebis Sesaxeb, qarTuli wyaroTmcodneoba,<br />
<strong>XI</strong>I (Tbilisi, 2010).<br />
11. z. sxirtlaZe, wm. <strong>da</strong>viT garejelis gansasvenebeli (Tbilisi, 2006).<br />
12. mamaTa cxorebani (britaneTis muzeumis qarTuli xelnaweri <strong>XI</strong> saukunisa), teqsti<br />
gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvleva <strong>da</strong> leqsikoni <strong>da</strong>urTo v. imnaiSvilma (Tbilisi,<br />
1975).<br />
13. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni I (V-X ss.), <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d<br />
moamzades il. abulaZem <strong>da</strong> sxv. il. abulaZis xelmZRvanelobiTa <strong>da</strong> re<strong>da</strong>qciiT<br />
(Tbilisi, 1964).<br />
14. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni III (metafrasuli re<strong>da</strong>qciebi<br />
<strong>XI</strong>-<strong>XI</strong>II ss.), <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d moamzades il. abulaZem, e. gabiZaSvilma <strong>da</strong> sxv.<br />
(Tbilisi, 1971).<br />
15. iv. javaxiSvili, Txzulebani Tormet tomad, tomi VI (Tbilisi, 1982).<br />
16. Archbishop Averky (Taushev), Liturgics, Ed. by Archbishop Laurus (Jor<strong>da</strong>nville, N.Y., 2000).<br />
17. Byzantine Monastic Foun<strong>da</strong>tion Documents: a Complete Translation of the Surviving Founder's Typika and<br />
Testaments, vol. 1, edited by J. Thomas and A. Constantinides Hero (Dumbarton Oaks, 2000).<br />
18. Egeria, Egeria‟s Travels, Newly translated with supporting documents and notes by J. Wilkinson (London,<br />
1971)<br />
19. Finegar J., The Archaeology of the New Testament, Vol. 2: The Mediterranean World of the Early Christian<br />
Apostles (1981).<br />
20. Fant C. F., Reddish M. G., A Guide to Biblical Sites in Greece and Turkey (Oxford, 2003).<br />
21. Lives of the Monks of Palestine by Cyril of Scythopolis, translated by R.M. Price (Michigan, 1991).<br />
22. Meinardus Otto F.A., Two Thousand Years of Coptic Christianity (2002).<br />
23. Murphy-O‟Connor J., The Holy Land: An Oxford Archaeological Guide from Earliest Times to 1700 (Oxford,<br />
2008).<br />
24. Pringle D., The Churches of the Crusader Kingdom of Jerusalem. A Corpus, Vol. II (Cambridge, 1988).<br />
25. Salih Abu, The Churches and Monasteries of Egypt and some Neighbouring Countries, Transl. by B. Evetts<br />
(Oxford, 1895).<br />
26. Taft Robert F., The Decline of Communion in Byzantium and the Distancing of the Congregation from the<br />
Liturgical Action: Cause, Effect or Neither Gerstel Sh. (Ed.), Threshholds of the Survival (Washington, 2006).<br />
80
27. The Coptic Encyclopedia, vol. 1. Ed. Aziz Suryal Atiy (1991).<br />
28. Tomasevic N., Treasures of Yugoslavia: an Encyclopedic Touring Guide (Beograd, 1983).<br />
29. Winter D., Israeli Handbook: with the Palestinian Authority Areas (1999).<br />
30. Ангеличин-Жура Г., Пештерните цркви во Охридско-преспанскиот Регион (Р. Македонија, Р. Албанија,<br />
Р. Грција), Ниш и Византиjа, Fourth Symposium, Niš, 3 – 5. JUNE 2005, The Collection of Scientific Works,<br />
IV, Editor Miša Rakocija (Niš, 2006).<br />
LADO MIRIANASHVILI<br />
Fund of Science “U<strong>da</strong>bno”<br />
ONCE AGAIN ABOUT THE ONSET OF CHURCH CONSTRUCTION<br />
ACTIVITY IN DAVIT-GAREJI WILDERNESS<br />
The article deals with origination and architectural design of the first churches in Davit-Gareji wilderness.<br />
Three cave monasteries – Lavra of St. Davit, Dodorka and Natlismtsemeli were founded as early as in the 6th<br />
century. We lack early typika, as well as other written sources, except of the local saint‟s lives, based on which one<br />
could judge about existence of communal churches in these early monasteries. Tradition varied from place to place;<br />
e.g. from lives of St. Serapion of Zarzma and St. Grigol of Khandzta, the Georgian saints, we know that they first<br />
built a communal church in their monasteries, and later on cells and other premises. The same order was followed<br />
in many monasteries of the Orthodox World, though with certain exceptions: St. Athanasius the Great and St. Sabas<br />
first constructed cells and next communal churches. According to the Life of St. Davit, the latter option was<br />
realized in Lavra of St. Davit as well. In this connection the following questions arise: Where was held the liturgy<br />
before that Did a monastery has its own hieromonks or a village priest was invited from elsewhere The newer<br />
re<strong>da</strong>ction of the Life of St. Davit mentions that several small churches were rock-cut at an initial stage of monastic<br />
life. And indeed, “small churches” with Altar Table in the apse are available in the monasteries; but it is to be noted<br />
that on the one hand, according to the existing architectural knowledge these “small churches” have originated not<br />
earlier than the 9th century, and on the other hand all of them are actually private oratories, a constituent part of<br />
multi-cave hermitages. Based on decisions of the Laodecia and Constantinople (VI) Church Synods I decided to<br />
establish the earliest <strong>da</strong>te of oratories‟ emergence in Davit-Gareji. According to the Canon 58 of the Synod of<br />
Laodecia (held in 364) “The Oblation must not be made by bishops or presbyters in any private houses”. The<br />
private oratories at monasteries fall under this category (Robert F. Taft, 2006 and Archbishop Averky, 2000).<br />
Taking into consideration that the Altar Tables in all oratories of Davit Gareji monasteries are rock cut in the<br />
mother rock, i.e. they are timed with carving of the oratory, I assume that these oratories could not have emerged<br />
earlier than 692, when the above restriction was abolished by Canon 31 of the VI Synod of Constantinople, with a<br />
condition that the permission was granted by a bishop. From the history of the Georgian Orthodox Church we<br />
know that the church laws in Georgia were always strictly enforced, therefore I assume that the Laodecian Canon<br />
was strictly followed as well. My consideration about the time of onset of rock-cut oratories in Davit-Gareji<br />
wilderness is in partial consistence with their architectural <strong>da</strong>ting. I assume possibility that the most ancient ones<br />
might <strong>da</strong>te to the 8th century instead of the 9th c.<br />
Based on the analysis of early rock-cut communal churches throughout the Eastern Christendom, I assume<br />
that in the beginning of their monastic activities the monks of Davit-Gareji probably a<strong>da</strong>pted a natural grotto under<br />
a communal church, which at a later stage was remodeled.<br />
Results of archaeological excavations within Transfiguration church at Lavra of St. David are analyzed in the<br />
light of my earlier considerations about St. David‟s grave. The excavations have revealed that the tomb was<br />
equipped with an entrance from outside, blocked at a later stage. Discrepancy between East-West orientations of<br />
the grave pit and nave was also noted. I assume that my considerations about St. David‟s burial within his cave and<br />
its later incorporation into the main church, based on the analysis of a hagiographic text, have been confirmed in a<br />
course of archaeological excavations.<br />
A special attention is given to arbitrary East-West orientation of the rock-cut churches in Davit-Gareji<br />
wilderness and elsewhere. A certain art historian of the architecture links this feature with the need to better<br />
illuminate altar apses. Based on the study of a number of cave and stone churches, I have assumed that the<br />
discrepancy might also have resulted due to the fact that the churches were oriented according to the visual sunrise<br />
81
azimuth which changes with season and in a course of centuries. If this proves true, we will manage to <strong>da</strong>te<br />
churches more precisely.<br />
Finally I give explanation to rise of a tradition noted in a hagiographic text concerning celebration of the<br />
Easter together by all monks from all twelve monasteries of Davit-Gareji at the sole throughout Gareji wilderness<br />
masonry church (8th-9th cc.). In my opinion, in difference from the similar tradition maintained by St. Pachomius,<br />
Garejian fathers have revived an ancient rule of circling church proper (and not the territory) with lighted candles<br />
that was an unfulfilled task in their cave-monasteries, because the cave-churches were rock-cut within steep slopes<br />
of mountain ridges which extended at least 2 km.<br />
82
el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvili<br />
goris saswavlo universiteti<br />
saqarTvelo-romis eklesiebis urTierToba<br />
did ganxeTqilebamde (1054 w.)<br />
saqarTvelos eklesiis romis eklesiasTan adreuli urTierTobis Sesaxeb SemorCenilia<br />
fragmentuli cnobebi, romlebic mxolod pozitiuri kuTxiT warmoaCens am urTierTobas<br />
<strong>da</strong> raime mniSvnelovani <strong>da</strong>skvnis gamotanis saSualebas ar iZleva.<br />
marTalia, saqarTveloSi qristianobis gamarjveba romis imperiis sagareo politikis<br />
gamarjveba iyo 1 . magram es ar niSnav<strong>da</strong> saqarTvelos eklesiis romis episkoposze <strong>da</strong>mokidebulebas.<br />
saqarTvelos eklesia Tavi<strong>da</strong>nve <strong>da</strong>kavSirebuli iyo konstantinopolis<br />
sapatriarqosTan, rasac gvamcnobs `moqcevaÁ qarTlisaÁ”. Tumca Zveli istorikosebi<br />
(`moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s avtorebi, gelasi kesarieli, rufinusi), romlebic qarTlSi<br />
qristianobis gamarjvebasa <strong>da</strong> mefis mier konstantine keisarTan elCebis gagzavnaze<br />
gadmogvcemen Aar asaxeleben im qalaqs, sa<strong>da</strong>c isini keisarma miiRo.<br />
dReisaTvis <strong>da</strong>dgenilia, rom qarTlis gaqristianeba mox<strong>da</strong> IV s. 20-ian wlebis Sua<br />
xanebSi. am udidesi mniSvnelobis istoriul movlenas Tan axl<strong>da</strong> mcxeTis sxva<strong>da</strong>sxva<br />
religiur Temebs Soris seriozuli <strong>da</strong>pirispireba, rac aisaxa `moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si.<br />
cnobili ar aris ramden xans gagrZel<strong>da</strong> religiur nia<strong>da</strong>gze atexili SfoTi. yovel<br />
SemTxvevaSi, Tu gaviTvaliswinebT amave mizeziT sxva qveynebSi momx<strong>da</strong>r ambebs, maSin sakmao<br />
dro un<strong>da</strong> gasuliyo mcxeTaSi <strong>da</strong> saerTod qarTlSi viTarebis mowesrigebamde <strong>da</strong><br />
rodesac imperiis de<strong>da</strong>qalaqad konstantinopoli gamocxad<strong>da</strong> (330 wlis 11 maisi), qarTlis<br />
mefis elCebi am qalaqSi un<strong>da</strong> swvevodnen imperators. albaT, imitom, rom am dros<br />
konstantinopolis qristianuli eklesia herakliis mitropolitis iurisdiqcaSi iyo,<br />
keisarma qarTvelebis eklesiis mowyobaSi <strong>da</strong>xmareba antioqiis patriarqs <strong>da</strong>avala 2 .<br />
amgvarad, konstantine keisarTan urTierTobis zemoTmoTxrobili epizodi ar iZleva<br />
imis Tqmis saSualebas, rom qarTlis gaqristianebasTan erTad iwyeba saeklesio kav-<br />
Siri romis eklesiasTan, `radgan imdroindeli saqarTvelo mWidrod iyo <strong>da</strong>kavSirebuli<br />
romTan” 3 .<br />
romTan `mWidro” kavSiris arsebobis <strong>da</strong>matkiceblad ver gamogvadgeba VI saukunis<br />
90-ian wlebSi, qarTlSi qristianobis gamarjvebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>axloebiT orsaukunenaxevris Semdeg,<br />
qarTlis kaTalikosis kiron I-is (596-610) mier romis papis grigol I didisadmi<br />
(590-604) werilis gagzavna. jer erTi, rogorc iTqva, qarTlis eklesiis mowyobasa <strong>da</strong><br />
ganmtkicebaSi romis eklesiis xeli ar eria. meorec, orsaukunenaxevris ganmavlobaSi<br />
ramdenma qariSxalma ga<strong>da</strong>uara rogorc saqarTvelos, ise romis imperias <strong>da</strong> sakuTriv<br />
roms, ramdenjer Seicvlebo<strong>da</strong> rogorc konfesiur-eklesiuri, ise politikuri orientacia,<br />
rogorc erTi ise meore saxelmwifosi. amdenad, SeuZlebelia erTmaneTisagan saukuneebiT<br />
<strong>da</strong>Sorebuli fragmentuli cnobebiT raRac politikuri xasiaTis kanonzomirebis<br />
<strong>da</strong>dgena.<br />
grigol didis werili, TavisTavad, sainteresoa. aqe<strong>da</strong>n Cans, rom qarTveli piligrimebi<br />
<strong>da</strong> gansakuTrebuli <strong>da</strong>valebiT wargzavnilebi, yovelgvari sarwmunoebrivi an politikuri<br />
mosazrebiT SezRvudvis gareSe, <strong>da</strong>iarebodnen sapatriarqo qalaqebSi, maTTvis raime<br />
gansakuTrebuli upiratesobis an mniSvnelobis miuniWeblad. werili<strong>da</strong>n vigebT, rom kaTalikos<br />
kironis wargzavnili jer ierusalimSi yofila, sai<strong>da</strong>nac roms gaemgzavra. savaraudoa,<br />
rom igi ierusalimis maSindel patriarqTan amosTan (594-601) imave sakiTxebis garkvevas<br />
cdilob<strong>da</strong>, ris Sesaxebac man paps grigol I-s moaxsena. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT m. Tamara-<br />
Svili sruliad sxvagvarad fiqrob<strong>da</strong>: `es wigni imiTac SesaniSnavia, rom saqarTvelos<br />
kaTalikoss sasuliero kiTxvebis gansamarteblad romis papisaTvis miumarTavs <strong>da</strong> ara aR-<br />
1 a. bogveraZe, qarTlis politikuri <strong>da</strong> social-ekonomikuri ganviTareba IV-VIII saukuneebSi (Tbilisi, 1979),<br />
gv. 13.<br />
2 iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, tomi I (Tbilisi, 1960), gv. 224<br />
3 S. lomsaZe, mixeil TamaraSvili <strong>da</strong> qarTveli kaTolikeni (Tbilisi, 1984), gv. 48; m. papaSvili, saqarTveloromis<br />
urTierToba VI-XX ss. (Tbilisi, 1995), gv. 61.<br />
83
mosavleTis patriarqebisaTvis. esec sakmao sabuTia imisi, rom saqarTvelos sarwmunoebis<br />
kiTxvebSi romasTan ufro kavSiri hqonia, vidre berZnebTan” 1 .<br />
vfiqrob, nestorianoba aRmosavleTis eklesiisa <strong>da</strong>, rogorc Cans, saqarTvelos eklesiisTvisac<br />
imdenad saxifaTo iyo, rom misma warmomadgenelma, WeSmarit marTlmadideblobis<br />
wiaRSi <strong>da</strong>brunebuli seqtis wevrebisadmi mopyrobaze, savaraudoa, sxva<strong>da</strong>sxva<br />
sapatriarqoTa mosazrebaTa gacnobisa <strong>da</strong> Sejerebis mizniT, imave mogzaurobis dros<br />
sxva (antioqiis, aleqsandriis, konstantinopolis) patriarqebic moinaxula. qarTulma<br />
eklesiam, amgvarad, yvela sapatriarqosa <strong>da</strong> romis papisadmi Tanabari yuradReba <strong>da</strong> pativiscema<br />
gamoxata im dros, rodesac qarTuli eklesiis somxur eklesiasTan <strong>da</strong>pirispireba<br />
ukve saxeze iyo. qarTuli eklesiis meTauris qristianuli eklesiis saWeTmpyrobelTa<br />
mimarT yuradRebisa <strong>da</strong> pativiscemis gamomJRavneba politikuri mosazrebiTac gamarTlebuli<br />
Cans. saWiro iyo maTTvis Cveneba imisa, rom e. w. aRmosavleTis eklesiis<br />
(nestorianelTa seqtis) winaaRmdeg brZola orTodoqsaluri qristianuli eklesiis saerTo<br />
saqme iyo. amgvari poziciis gamoxatvis survilma miiyvana qarTveli mociquli ierusalimSi<br />
(<strong>da</strong> sxva sapatriarqo qalaqebSi). misi bolo viziti un<strong>da</strong> yofiliyo romSi<br />
papTan. gasaTvaliswinebelia, rom papis werilSi mxolod ierusalimi imitomaa naxsenebi,<br />
rom am qalaqSi elCma, sxva nivTebTan erTad, kviron episkoposis mier papisaTvis<br />
gagzavnili werili <strong>da</strong>karga, magram miuxe<strong>da</strong>vad amisa papma mociquls mainc mousmina, gaigo<br />
qarTveli kaTalikosis Txovna <strong>da</strong> pasuxi werilobiT gaugzavna kidec. masSi msjeloba<br />
mxolod Teologiur sakiTxebzea 2 .<br />
`856 weli... Zveli Cveulebis mimdevarma imperatorma miqaelma 3 romSi axal papTan 4<br />
elCoba gagzavna saCuqrebiT, xolo lazebis mefemac im RvTismosaobis gamo, romelic<br />
mociqulebriv sazRvramde aRwev<strong>da</strong>, saucxoo saCuqrebi gagzavna wm. petres saxelze” 5 . amonaridi<br />
sainteresoa imdenad ramdena<strong>da</strong>c bizantiis keisarTan erTad, afxazTa samefos<br />
(<strong>da</strong>savleT saqarTvelos) mefe demetre II, leon II-is Ze, marTalia keisris elCis xeliT<br />
(amitom ar aris aRniSnuli demetre mefis elCis Sesaxeb), magram mainc, saCuqrebs ugzavnis<br />
axla<strong>da</strong>rCeul romis paps. misi aseTi moqmedeba maCvenebelia im brZolis warmatebiT<br />
<strong>da</strong>srulebisa, romelsac igi didi xnis ganmavlobaSi awarmoeb<strong>da</strong> bizantiis winaaRmdeg.<br />
imave dros isic Cans, rom demetre II-m Tavisi samefos <strong>da</strong>moukideblobisaTvis brZolaSi<br />
<strong>da</strong>marcxebul bizantielebTan imdenad kargi urTierToba aRadgina, rom keisari <strong>da</strong> qar-<br />
Tveli mefe erTad agzavnian saCuqrebs romSi. ar SemiZlia raime vTqva demetre II-is gansakuTrebul<br />
rwmenasa <strong>da</strong> pativiscemaze romis papisa <strong>da</strong> eklesiis mimarT, magram cxadia,<br />
rom igi romSi saCuqrebis gagzavniT Tavisi samefos <strong>da</strong>moukideblobis demonstrirebasac<br />
axden<strong>da</strong> saerTaSoriso asparezze. albaT, axlad xel<strong>da</strong>sxmuli papebisa <strong>da</strong> patriarqebisaTvis<br />
milocva <strong>da</strong> saCuqrebis gagzavna, maT<strong>da</strong>mi Cveulebrivi yuradRebis gamovlineba<br />
iyo. mefeebi <strong>da</strong> didebulebi zogjer gamefebas ulocavdnen <strong>da</strong> saCuqrebsac ugzavnidnen<br />
maTTvis arasasurvel mefe-mTavrebsac ki.<br />
zemoTqmulis (saqarTvelos eklesia rom erTnair, miukerZoebel urTierTobaSi iyo<br />
yvela qristianul eklsiasTan) <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebad SeiZleba CaiTvalos IX saukunis didi qarTveli<br />
sasuliero moRvawis ilarion qarTvelis momlocveloba misi drois wmin<strong>da</strong> adgileb-<br />
Si. ilarionis mier molocvili adgilebi erTmaneTisagan gansxvavdebodnen TavianTi ganumeorebeli<br />
siwmindeebiT, magram igi arc erT maTgans ar aniWebs upiratesobas.<br />
ilarionma pirvelad ierusalimi <strong>da</strong> palestinis siwmindeebi moiloca, sa<strong>da</strong>c Svidi<br />
weli <strong>da</strong>yo. igi palestini<strong>da</strong>n samSobloSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. Semdeg xuTi weli konstantinopo-<br />
1 m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris (tfilisi, 1902), gv. 26.<br />
2 iqve, gv. 24-26.<br />
3 bizantiis keisari miqael III (842-867).<br />
4 papi benediqte III (855-858).<br />
5 i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa <strong>da</strong> wignsacavebSi, (<strong>XI</strong>II-XVI ss.) (Tbilisi, 1984), gv. 70. i. tabaRuas mier<br />
saeklesio analebi<strong>da</strong>n amoRebuli es cnoba m. papaSvilma ratomRac ga<strong>da</strong>akeTa: imperator miqaelis mier<br />
papTan elCis gagzavna gamostova <strong>da</strong> elCisa <strong>da</strong> saCuqrebis romSi gagzavna <strong>da</strong>savleT saqarTvelos mefe<br />
demetre II-s (825-861) miawera <strong>da</strong> igive cnoba Semdegnairad gadmosca: `856 wels lazebis mefem... saucxoo<br />
saCuqrebiT elCoba gaagzavna wmin<strong>da</strong> petres saxelze romis papTan”. amgvarad ga<strong>da</strong>keTebuli wyaro<strong>da</strong>n Sesabamisi<br />
<strong>da</strong>skvnac SemogvTavaza: `im RvTismosaobis gamo, romelsac maSindel iberiasa <strong>da</strong> egrisSi iCendnen<br />
romis papisadmi, qristianobisaTvis <strong>da</strong>ucxromlad mzrunvelma demetre II-m mokiTxvis mizniT saucxoo saCuqrebi<br />
gaugzavna romis pirvel mRvdelmTavars”. m. papaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 65-66.<br />
84
lis <strong>da</strong> ori weli romis siwmindeebSi gaatara. ilarioni romi<strong>da</strong>n bizantiaSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> qalaq TesalonikSi gar<strong>da</strong>icvala. misi neSTi konstantinopolSi <strong>da</strong>krZales 1 .<br />
ilarionis momlocvelobi<strong>da</strong>n Cans IX saukunis qarTvelis pativiscema <strong>da</strong> mowiweba<br />
aRmosavleTis (siria-palestinis) siwmindeebisadmi, qarTvelTaTvis kargad cnobili Zveli<br />
<strong>da</strong> axali aRTqmis samyarosadmi. imave dros gamokveTilia ltolva axlad Camoyalibebuli<br />
religiuri <strong>da</strong> politikuri centrebisaken _ konstantinopolisa <strong>da</strong> romisaken.<br />
rogorc k. kekeliZe aRniSnav<strong>da</strong>, `ilarioni TiTqmis pirveli qarTveli iyo, romelmac<br />
Tavis Tanamemamuleebs, maT Soris eqvTimesac (mTawmindeli _ e. m.), gza gaukafa <strong>da</strong>savle-<br />
Tisaken. ilarions ver akmayofileb<strong>da</strong> verc samSoblo <strong>da</strong> verc aRmosavleTi, amitom man<br />
ulumbo-konstantinopoli-Tesalonike-romiT <strong>da</strong>savleTs mimarTa, swored ase moiqca eqv-<br />
Timec: ulumbo-konstantinopol-aTonis gziT mas undo<strong>da</strong> romsac gascilebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> TviT<br />
ispaniaSi <strong>da</strong>mkvidrebuliyo” 2 .<br />
qarTveli saeklesio moRvaweni xe<strong>da</strong>vdnen, rom saqme ganxeTqilebisaken midio<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
isini yovelTvis mianiSnebdnen, rom saqristianos <strong>da</strong> eklesiebis erTobis momxreni iyvnen.<br />
isini yvela eklesiisadmi pativiscemas a<strong>da</strong>sturebdnen. saqarTveloSi Tav<strong>da</strong>pirvelad<br />
ar iziarebdnen berZnebis mier or eklesias Soris arsebul ritualuri gansxvavebebis<br />
gazviadebas. sakiTxisadmi amgvar midgomas vxe<strong>da</strong>vT ganxeTqilebamde ramdenime<br />
wlis win, eqvTime grZeli ierusalimelisa <strong>da</strong> somxuri monastris SarmaSenis winamZ-<br />
Rvris paeqrobisas Rrtilas anu artanujis krebaze 1046 wels. rodesac sosTenma eqvTimes<br />
niSnis mogebiT hkiTxa: nuTu CemTan sapaeqrod ierusalimi<strong>da</strong>n moxvedio, eqvTimem miugo:<br />
`me ukuÀ piruÀlad moval wmidiT qalaqiT rusalimiT aRsadgomeliT uflisaT... <strong>da</strong><br />
mier antioqiiT <strong>da</strong> hromiT saydriT wmidisa petre mociqulTa TavisaT <strong>da</strong> merme aleqsandriiT...<br />
<strong>da</strong> merme konstantinopoliT... xolo Sen vina moxval ara uwyi, arganaÁT <strong>da</strong> SarmaSeniT<br />
moxuala <strong>da</strong> mogaqu wualeba nestorisa <strong>da</strong> severizisi” 3 .<br />
<strong>XI</strong> saukune gar<strong>da</strong>texis periodia <strong>da</strong>savleTis <strong>da</strong> aRmosavleTis imperiebis urTier-<br />
TobaSi. politikurma <strong>da</strong>pirispirebam Tavisi asaxva hpova qristianuli samyaros Sua saukuneebisaTvis<br />
<strong>da</strong>maxasiaTebel religiur-ideologiur brZolaSi. am didi <strong>da</strong>pirispirebis<br />
paralelurad aRmosavleTis eklesiaSi iyo `Si<strong>da</strong>” winaaRmdegobebi, romlebic saerTo<br />
suraTis aRqmas arTuleb<strong>da</strong>.<br />
vidre saekleso ganxeTqilebas <strong>da</strong> mis mimarT qarTvelTa <strong>da</strong>mokidebulebas SevexebodeT,<br />
manamde mokled mainc un<strong>da</strong> iTqvas saqarTvelo-bizantiis politikur urTierTobaze<br />
<strong>XI</strong> s. pirvel naxevarSi. am periodSi seriozulad Seicvala ZalTa Tanafardoba maxlobel<br />
aRmosavleTSi. arabTa saxalofos nangrevebze aRmocenebuli muslimanuri saamiroebi<br />
bizantiisaTvis seriozul mowinaaRmdeges aRar warmoadgendnen. Secvlil viTarebaSi<br />
bizantiisaTvis saWiro aRar iyo Zlieri mokavSireebi saqarTvelosa <strong>da</strong> somxeTis<br />
saxiT <strong>da</strong> maTi <strong>da</strong>susteba imperatoris karisaTvis sruliad misaRebi iyo. bizantiis xelisufleba<br />
mxars uWers saqarTveloSi arsebul separatistul Zalebs. es gax<strong>da</strong> mizezi<br />
gaZlierebis gzaze <strong>da</strong>mdgari saqarTvelos bizantiasTan <strong>da</strong>pirispirebisa, rac SemdegSi<br />
imperiis pir<strong>da</strong>pir agresiaSi ga<strong>da</strong>izar<strong>da</strong>.<br />
e. w. didi saeklesio ganxeTqilebis win, saqarTvelo-bizantiis <strong>da</strong>pirispirebis um-<br />
Tavresi mizezi un<strong>da</strong> yofiliyo qarTuli samefo karisa <strong>da</strong> eklesiis <strong>da</strong>moukidebeli sagareo<br />
politika, mxaris ar <strong>da</strong>Wera antiromauli politikisadmi, romelsac erToblivad<br />
anxorcielebnen keisari <strong>da</strong> misi gavlenis qveS myofi sapatriarqoebi. am periodSi qar-<br />
Tuli eklesiis mtkice pozicias qalkedonuri mrwamsis <strong>da</strong> qristianuli eklesiis erTianobis,<br />
romlis burji romis eklesia un<strong>da</strong> yofiliyo, <strong>da</strong>cva warmoadgen<strong>da</strong>. is, rom romis<br />
eklesia TviTon gamodio<strong>da</strong> qristianuli eklesiis gamaerTianeblis pretenziiT <strong>da</strong><br />
nabij-nabij cdilob<strong>da</strong> amis miRwevas, axali ar iyo. am pretenzias kvebav<strong>da</strong> odindeli<br />
romis imperiis aRmosavleTisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTis istoriuli ganviTarebis Taviseburebebi,<br />
ramac V-VI saukuneebSi, rogorc al. Smemani aRniSnav<strong>da</strong>, gamoiwvia `faqtobrivad urTierTgamomricxveli<br />
`eklesiologia~ _ ori swavleba eklesiis Sesaxeb. aq xazi un<strong>da</strong> ga-<br />
1 cxovrebaÁ <strong>da</strong> moqalaqeobaÁ wmidisa <strong>da</strong> netarisa mamisa Cuenisa ilarion qarTvelisaÁ, Zveli qarTuli<br />
agiografiuli literaturis Zeglebi, II (<strong>XI</strong>-XV ss.), i. abulaZis re<strong>da</strong>qciiT (Tbilisi, 1967), gv. 9-37.<br />
2 k. kekeliZe, nawyveti qarTuli agiografiis istorii<strong>da</strong>n (cxovreba ilarion qarTvelisa), etiudebi Zveli<br />
qarTuli literaturis istorii<strong>da</strong>n, IV (Tbilisi, 1957), gv. 135.<br />
3 sakiTxavi suetisa cxovelisa, kuarTisa saufloÁsa <strong>da</strong> kaTolike eklesiisaÁ, m. sabinini, saqarTvelos<br />
samoTxe (sankt-peterburgi, 1882), gv. 95.<br />
85
vusvaT imas, rac aRmosavleTis bralis arss warmoadgens eklesiaTa ganyofaSi. kerZod,<br />
aRmosavleTis eklesiurma azrovnebam TiTqmis sruli ugrZnobloba gamoiCina am eklesiologiuri<br />
winaaRmdegobis mimarT, <strong>da</strong> papizmis zr<strong>da</strong>s ar mohyolia raime Tanmimdevruli<br />
reaqcia. msoflio krebebis periodSi romi Riad aRiarebs Teorias, romis episkoposis<br />
msoflio eklesiaze `Zalauflebis~ (Potestas) Sesaxeb... maSin, rodesac <strong>da</strong>savleTi gamokve-<br />
Tilad aviTareb<strong>da</strong> Tavis mimarTulebas, aRmosavleTs (<strong>XI</strong> saukunemde) arc erTxel ar<br />
gamouxatavs Tavisi uTanxmoeba raime cxad formebSi, <strong>da</strong> yovelTvis cdilob<strong>da</strong> mieCqmala<br />
problema bundovani <strong>da</strong> orazrovani frazebiT... efesosa <strong>da</strong> qalkedonis istorii<strong>da</strong>n<br />
marTlac SeiZleba im <strong>da</strong>skvnis gamotana, rom berZeni episkopati namdvilad aRiareb<strong>da</strong><br />
romis episkoposis gansakuTrebul prerogativebs... roca aRmosavleTis eklesias mTlianobaSi<br />
ganvixilavT, maSin, Cven <strong>da</strong>vinaxavT, rom es simarTle ar aris~ 1 . al. Smemans moyavs<br />
a. kartaSevis sityvebi, rom aRmosavleTis eklesia ara mxolod droulad ar ewinaaRmdegebo<strong>da</strong><br />
`papobis dogmatis mzard mistikas~ <strong>da</strong> usityvod eTanxmebodnen papebis formularebs,<br />
romisadmi Tavisi `iuridiulad gauazrebeli apelaciebiT <strong>da</strong> gulubryvilo<br />
romofilobiT” xels uwyobdnen romaelTa Soris iluziis Camoyalibebas, `TiTqos berZnebi<br />
marTlac iziarebdnen papobis mistikis romaul gagebas~ 2 . aRmosavleTSi papizmis<br />
amgvari gagebis mizezi Zevs aRmosavleTis eklesiis romis imperiasTan gansakuTrebul<br />
kavSirSi, im imperiasTan, romelic konstantine didma qristianuli imperiis saxiT Seqmna<br />
<strong>da</strong> amis gamo, `romauli idea” gaziarebuli iqna, rogorc aRmosavleTSi ise <strong>da</strong>savle-<br />
TSi. <strong>da</strong>savleTis imperiis <strong>da</strong>ngrevis Semdeg `romaulma ideam” forma Seicvala <strong>da</strong> xeli<br />
Seuwyo papizmis ideis zr<strong>da</strong>s. rodesac aRmosavleTi faqtobrivad gamoeyo <strong>da</strong>savleTs,<br />
aRmosavleTSi ukve aRar esmo<strong>da</strong>T is dogmaturi azri, rasac papebi Tavis iurisdiqciul<br />
pretenziebSi debdnen, <strong>da</strong> `maT gulubryvilod egonaT, rom saqme hqon<strong>da</strong>T ubralo administraciul<br />
pirvelobasa <strong>da</strong> pativmoyvareobasTan... magram aRmosavleTis gagebiT, amgvari<br />
administraciuli sakiTxebi exebo<strong>da</strong> ara imdenad saeklesio, aramed saeklesio-saxelmwifo<br />
sferos” 3 .<br />
aRmosavleTi <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTi erTmaneTs <strong>da</strong>Sordnen rogorc saxelmwifoebrivad ise<br />
eklesiurad. Camoyalib<strong>da</strong> ori samyaro, ori tradicia, ori saeklesio fsiqologia. saqme<br />
mivi<strong>da</strong> am gancalkevebis formalurad gaformebisaken. aRmosavleTs <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTs erTmaneTisaTvis<br />
ar ecalaT. maT TavianT gavlenis sferoebSi mravali mosagvarebeli problema<br />
hqon<strong>da</strong>T. `Tu adreul eklesiaSi erToba moiazrebo<strong>da</strong>, uwinares yovlisa, rogorc<br />
erToba rwmenisa, siyvarulisa <strong>da</strong> cxovrebisa, <strong>da</strong>savleTisaTvis axla ukve mTeli problema<br />
erTaderT punqtamde <strong>da</strong>iyvanebo<strong>da</strong>: romisadmi morCileba, misi absoluturi primatis<br />
garegnuli aRiareba. bizantiis yovel Txovnas <strong>da</strong>xmarebis Sesaxeb romi pasuxob<strong>da</strong>:<br />
aRiareT papis Zalaufleba <strong>da</strong> mTeli <strong>da</strong>savleTis samyaro Tqveni mokavSire gaxdeba. magram<br />
swored imis gamo, rom <strong>da</strong>savleTis sulieri centri romi gax<strong>da</strong>, amieri<strong>da</strong>n yovelTvis,<br />
roca bizantia islamis sul ufro magrad moWeril marwuxebSi ixrCoba, mas erTaderTi<br />
gza <strong>da</strong>rCenia _ mimarTos roms. <strong>da</strong> ai, axal-axali rgolebi emateba <strong>da</strong>usrulebeli<br />
molaparakebebis, kinklaobis, <strong>da</strong>pirebebis, tyuilebis samarcxvino jaWvs, romelSic<br />
aris yvelaferi, gar<strong>da</strong> umTavresisa: ar aris survili erTianobisa, qristes eklesiis<br />
WeSmariti aRvsebisa” 4 .<br />
is rac aRmosavleTis eklesiaze zoga<strong>da</strong>d iTqva, bunebrivia, qarTul eklesiazec<br />
vrceldebo<strong>da</strong>. papobisa Tu papizmisadmi mimarTebaSi tradicias didi mniSvneloba hqon<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> igi garkveul istoriul viTarebaSi Tavs iCen<strong>da</strong> kidec, <strong>da</strong> misi interpretacia,<br />
qarTvelebis mxri<strong>da</strong>n, xdebo<strong>da</strong> mxolod <strong>da</strong> mxolod sqizmamdeli pentarqiis (xuTi sapatriarqos<br />
erToba) saxiT, romelSic romis epikoposi iyo mxolod `pirveli TanasworTa<br />
Soris”.<br />
ra Tqma un<strong>da</strong>, monoliTuri ar iyo aRmosavleTis eklesia <strong>da</strong> xSirad winaaRmdegoba<br />
politikur-eklesiur interesTa sxva<strong>da</strong>sxvaobaSi vlindebo<strong>da</strong>.<br />
saqarTvelo-bizantiis politikurma <strong>da</strong>pirispirebam gamoiwvia saeklesio urTierTobis<br />
garTulebac: <strong>da</strong>pirispirebulni aRmoCndnen qarTveli <strong>da</strong> bizantieli samRvdelonic. am ukanasknelT<br />
ganizraxes qarTvelTa gaZeveba imperiis teritoriaze arsebuli saxelganTqmuli<br />
1 al. Smemani, ganyofa, dialogi, #1(2) (Tbilisi, 2005), gv. 48.<br />
2 iqve, gv. 50.<br />
3 iqve, gv, 51.<br />
4 iqve, gv. 61-62.<br />
86
savaneebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> maTi qonebis <strong>da</strong>ufleba. <strong>da</strong>pirispirebam gansakuTrebiT axdilad iCina Tavi<br />
sazRvargareT arsebul iseT mniSvnelovan religiur-kulturuli centrebSi, rogoric iyo:<br />
iveriis monasteri aTonis mTaze (egeosis zRvis piras, qalkedonis naxevarkunZulze), Savi<br />
mTa (antioqiis maxloblad). berZnebma pivel rigSi ioane mTawmindelis <strong>da</strong> Tornike erisTavis<br />
mier <strong>da</strong>arsebul saxelganTqmul aTonis monasters Seuties 1019-1029 wlebSi <strong>da</strong> imas miaRwies,<br />
rom monastris winamZRvari giorgi varazvaCe ga<strong>da</strong>saxlebaSi gar<strong>da</strong>icvala (1029).<br />
berZnebma monasteri samjer gaZarcves, sapyrobileSi Casves imave monastris sxva winamZRvari<br />
arseni. imave dros Sav mTaze <strong>da</strong>iwyes qarTveli berebis Seviwroeba <strong>da</strong> cilis <strong>da</strong>wameba,<br />
TiTqos isini mwvaleblebi iyvnen. am ambebis momswre <strong>da</strong> mowame girgi mcire giorgi<br />
mTawmindelis biografiaSi wers, SuriT aRvsili svimeon-wmindis monastris berebi rogor<br />
upirebdnen qrTvelebs gaZevebas. am mizniT maT ganizraxes, `raÁTa wmi<strong>da</strong>sa amas <strong>da</strong> marTalsa<br />
sarwmunoebasa Cuensa biwi raÁme <strong>da</strong>swamon” 1 . qarTvelebisaTvis mwvaleblobis <strong>da</strong>bralebam<br />
imdenad seriozuli saxe miiRo, rom antioqiis axla<strong>da</strong>rCeulma patriarqma Tevdosius<br />
II-m (1075-1084) gamoZieba <strong>da</strong>niSna <strong>da</strong> berZnuli enisa <strong>da</strong> mwerlobis mcodne qarTvelis Tavis-<br />
Tan miyvana brZana. patriarqis winaSe warsdga giorgi aToneli (mTawmindeli), romelmac<br />
`iwyo warmoTqumad marTlisa sarwmunoebisa esreT, romel ganakÂrvna msmenelni, rameTu<br />
suli wmi<strong>da</strong>Á ityo<strong>da</strong> piriT misiT” 2 .<br />
berZenma berebma, <strong>da</strong>rwmundnen ra qarTvelebisaTvis mwvaleblobaSi bralis <strong>da</strong>debis<br />
ususurobaSi, axla Seteva sxva mxri<strong>da</strong>n wamoiwyes. maT eWvqveS <strong>da</strong>ayenes qarTuli eklesiis<br />
avtokefaluroba <strong>da</strong> antioqiis sapatriarqosadmi misi <strong>da</strong>qvemdebareba ganizraxes,<br />
magram giorgi aTonelma amjera<strong>da</strong>c brwyinvaled <strong>da</strong>icva qarTuli eklesiis <strong>da</strong>moukidebloba.<br />
es mox<strong>da</strong> konstantinopolisa <strong>da</strong> romis eklesiebis ganxeTqilebi<strong>da</strong>n (1054) mcire<br />
xnis Semdeg, konkretulad ki – 1057 wels. rogorc Cans, aRmosavleTis sxva sapatriarqoebs<br />
(yovel SemTxvevaSi antioqiis sapatriarqos mainc) jer kidev ar aqvT gaziarebuli<br />
konstantinopolis pozicia (isini xom imperiis SemadgenlebaSi imyofebodnen) <strong>da</strong> isini<br />
jer kidev ar arian romTan gaTiSulni. aseTi mdgomareoba naTlad gamoCn<strong>da</strong>, maSin,<br />
rodesac antioqiis sapatriarqoSi SeimuSaves qarTuli eklesiaze antioqiis patriarqis<br />
gavlenis gavrcelebის programa 3 . Tu am ga<strong>da</strong>wyvetilebas SeewinaaRmdegebo<strong>da</strong> saqarTvelos<br />
saero <strong>da</strong> saeklesio xelisufleba, maSin `miuwero oTxTave patreaqTa saydris-modgmaTa<br />
CvenTa <strong>da</strong> vauwyoT TviTrCulobaÁ 4 <strong>da</strong> qedficxelobaÁ 5 naTesavisa TqvenisaÁ” 6 _ <strong>da</strong>emuqra<br />
patriarqi giorgi mTawmindels.<br />
sainteresoa, rom giorgi mTawmindelis antioqiis patriarqTan paeqrobisas <strong>da</strong> Semdeg<br />
konstantinopolSi konstantine X-sTan vizitis dros gamokveTilad Cans misi kritikuli<br />
<strong>da</strong>mokidebuleba aRmosavleTis eklesiebis mimarT <strong>da</strong> upiratesobas aniWebs qar-<br />
Tul <strong>da</strong> romaul eklesiebs. sagulisxmoa, rom giorgi saqarTvelos saero <strong>da</strong> sasuliero<br />
xelisuflebis saerTo azris gamomxatveli iyo. man yuradReba gaamaxvila im garemoebaze,<br />
rom berZnul-bizantiurma eklesiam ga<strong>da</strong>uxvia Tav<strong>da</strong>pirvel qristologiur principebs,<br />
rac gamowveuli iyo am eklesiis wiaRSi sxva<strong>da</strong>sxva dros sxva<strong>da</strong>sxva mwvalebluri<br />
moZRvrebisa <strong>da</strong> moZraobis arsebobiT. Cven qarTvelebs ki _ ganucxa<strong>da</strong> man antioqiis<br />
patriarqs _ `vinaÁTgan erTi RmerTi gvicnobies, arRara uargviyofies. <strong>da</strong> arca odes<br />
wvalebisa mimarT midrekil ars naTesavi Cveni, <strong>da</strong> yovelTa uarismyofelTa <strong>da</strong> mwvalebelTa<br />
SevaCvenebT <strong>da</strong> <strong>da</strong>vswyevT” 7 . mogvianebiT, amgvaradve Seafasa giorgi mTawmindelma<br />
romis eklesia konstantinopolSi, roca mas imperatorma sTxova or eklesias Soris arsebuli<br />
gansxvaveba <strong>da</strong> upiratesoba warmoeCina: `hoi mefeo, vinaÁTgan berZenTa Soris<br />
1 giorgi mcire, cxorebaÁ <strong>da</strong> moqalaqeobaÁ wmidisa <strong>da</strong> netarisa mamisa Cuenisa giorgi mTawmindelisaÁ,<br />
Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II (<strong>XI</strong>-XV ss.), i. abulaZis re<strong>da</strong>qciiT (Tbilisi,<br />
1967), gv. 149.<br />
2 iqve, gv. 150-151.<br />
3 e. mamisTvaliSvili, saqarTvelos <strong>da</strong> antioqiis eklesiebis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, istoriani,<br />
samecniero krebuli miZRvnili roin metrevelis <strong>da</strong>badebis 70 wlisTavisadmi (Tbilisi, 2009), gv. 251-272.<br />
4 Tavneboba.<br />
5 <strong>da</strong>umorCilebloba.<br />
6 Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II (<strong>XI</strong>-XV ss.), i. abulaZis re<strong>da</strong>qciiT (Tbilisi, 1967),<br />
gv. 153.<br />
7 iqve, 154<br />
87
mravali wvalebaÁ <strong>da</strong> mravalgzis midrkes... xolo hromTa vinaÁTgan erTgzis icnes RmerTi,<br />
arRaraodes midrekil arian <strong>da</strong> arca odes wvalebaÁ Semosrul ars maT Soris” 1 .<br />
amgvarad, saqarTvelo-romis urTierTobis pirveli periodis amsaxveli werilobi-<br />
Ti wyaroebi gviCvenebs, rom qarTuli eklesia ibrZvis TviT<strong>da</strong>mkvidrebisaTvis, cdilobs<br />
<strong>da</strong>icvas Tavisi erTguleba <strong>da</strong> siwminde qristianuli idealebisa <strong>da</strong> saeklesio ritualisadmi,<br />
iyos obieqturi Semfasebeli aRmosavleTis eklesiebSi arsebuli viTarebisa<br />
<strong>da</strong> warmoaCinos Tavisi upiratesoba bizantiis imperiaSi arsebuli sxva eklesiebis mimarT.<br />
ar Cans marTlmadideblobisagan gandgomis survili; ar Cans, rom qarTuli eklesia<br />
aRiareb<strong>da</strong> romis eklesiaSi <strong>da</strong>mkvidrebul filioque-s, romis papis RvTis moadgileobas<br />
de<strong>da</strong>miwaze <strong>da</strong> mis ucodvelobas, an imas, rom qarTuli eklesia romis eklesiisadmi<br />
morCilebas <strong>da</strong> papis upiratesobas aRiareb<strong>da</strong>. qarTuli eklesia mxolod xazs usvam<strong>da</strong><br />
Tavis <strong>da</strong>moukideblobas, rac pirvel rigSi romisa <strong>da</strong> bizantiis eklesiebSi arsebuli<br />
viTarebis obieqturi SefasebiT gamoxata.<br />
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
1. a. bogveraZe, qarTlis politikuri <strong>da</strong> social-ekonomikuri ganviTareba IV-VIII saukuneebSi<br />
(Tbilisi, 1979)<br />
2. giorgi mcire, cxorebaÁ <strong>da</strong> moqalaqeobaÁ wmidisa <strong>da</strong> netarisa mamisa Cuenisa giorgi<br />
mTawmindelisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II (<strong>XI</strong>-XV ss.),<br />
i. abulaZis re<strong>da</strong>qciiT (Tbilisi, 1967).<br />
3. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris (tfilisi, 1902).<br />
4. k. kekeliZe, nawyveti qarTuli agiografiis istorii<strong>da</strong>n (cxovreba ilarion qarTvelisa),<br />
etiudebi Zveli qarTuli literaturis istorii<strong>da</strong>n, IV (Tbilisi, 1957)<br />
5. S. lomsaZe, mixeil TamaraSvili <strong>da</strong> qarTveli kaTolikeni (Tbilisi, 1984)<br />
6. e. mamisTvaliSvili, saqarTvelos <strong>da</strong> antioqiis eklesiebis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n,<br />
istoriani, samecniero krebuli miZRvnili roin metrevelis <strong>da</strong>badebis 70 wlis-<br />
Tavisadmi (Tbilisi, 2009)<br />
7. m. papaSvili, saqarTvelo-romis urTierToba VI-XX ss. (Tbilisi, 1995).<br />
8. sakiTxavi suetisa cxovelisa, kuarTisa saufloÁsa <strong>da</strong> kaTolike eklesiisaÁ, m. sabinini,<br />
saqarTvelos samoTxe (sankt-peterburgi, 1882)<br />
9. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa <strong>da</strong> wignsacavebSi (<strong>XI</strong>II-XVI ss.) (Tbilisi,<br />
1984)<br />
10. al. Smemani, ganyofa, dialogi, #1 (2) (Tbilisi, 2005)<br />
11. cxovrebaÁ <strong>da</strong> moqalaqeobaÁ wmidisa <strong>da</strong> netarisa mamisa Cuenisa ilarion qarTvelisaÁ,<br />
Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II (<strong>XI</strong>-XV ss.). i. abulaZis<br />
re<strong>da</strong>qciiT (Tbilisi, 1967)<br />
12. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, tomi I (Tbilisi, 1960).<br />
1 iqve, gv, 179.<br />
88
ELDAR MAMISTVALISHVILI<br />
Gori University<br />
RELATIONS BETWEEN THE CHURCHES OF GEORGIA AND ROME<br />
BEFORE THE GREAT DIVISION (IN 1054)<br />
Written resources represented the relationship of Georgia and Rome belonging to the first period prove that<br />
the Georgian church used to fight for its self_estabilshment, tried to defend its devotion and eternity towards<br />
Christian ideals and church services. Its aim was to be an objective valuer of the processes at the churches of East<br />
and to show its advantages comparing with the other churches united in Byzantian Empire. There is no sign of<br />
aparting from orthodoxy. Besides this they do not show that the Georgian church recognized filioqve which was set<br />
up in the church of Rome, sinless of Pope and his role as a deputy of God on the earth. There is no indication of<br />
the fact that the Georgian church either shared obedience of the Romanian church or recognized advantage of Pope;<br />
The Georgian church emphasized its independence towards other churches and this was expressed in the objective<br />
evaluation of those events existed at the church of Rome and Biyzantium.<br />
89
VAZHA KIKNADZE<br />
Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />
Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />
ANONYMOUS GEORGIAN HISTORIAN OF<br />
THE 14 TH C. ABOUT MONGOLS AND THEIR HISTORY<br />
The Georgian anonymous historian of the 14 th c. covers the events of 100 years, from the beginning of Lasha<br />
Giorgi's reign (13 th c.) to Giorgi V the Brilliant (14 th c.).<br />
The historian's style of narration is dynamic and exciting. While the authorship of the annals remains<br />
unknown, we believe the writer unveils himself when he describes execution of Demetrius II the Sacrificer in 1289.<br />
We assume the author must be Mose – priest 1 , mentioned in this narrative.<br />
The priest Mose or the author of “History” lived from about 1280s to 1330s. The Georgian annalist is a welleducated<br />
writer. Apart from his profound knowledge of the Bible, he shows familiarity with Greek and Roman<br />
literature and authors by quoting details from the story of Alexander the Great and etc. 2 Furthermore, he also uses<br />
Persian historical materials, such as History of the World Conqueror by Ata al-Mulk Juvayni and Collection of<br />
Annals by Rashid-ad-Din 3 .<br />
Georgian scholars believe that the annalist must also been familiar with Grigor Aknertsi`s work 4 . However,<br />
we think the coincidence between the texts is minimal, as in the case with History of Armenia authored by Kirakos<br />
of Gandzak 5 .<br />
The Georgian historian was not only well acquainted with the history of Mongols, but also spoke their<br />
language. Thus, he enumerates names of the 12 months in the Mongolian calen<strong>da</strong>r (Mouse, Cow, Cheetah, Rabbit,<br />
etc) 6 and quotes Mongolian phrases written down in Georgian alphabet, such as “Tengri metu kuarkurba, bugar<br />
metu builgaji” interpreting it as “roaring as god and fierce as a fighting camel”. 7 The writer was also familiar with<br />
the Mongol system of writing, saying: “The Mongols created a writing with few letters. They write using sixteen<br />
letters, which makes it easy to learn and comprehend” 8 .<br />
The historian describes in detail appearance, faith and traditions of the Mongol people. He enumerates twelve<br />
main Mongolian tribe the majority of which can be identified with certainty: Shakhir or Shakhair, Kind, Kiati,<br />
Jarair, Oirad, Shuldus, Nighim, Khongard, Manguth, Tanguth, Khiat, Uighur 9 .<br />
The Mongolian tribes corresponding to the list given by the Georgian writer must be as follows: first tribe<br />
must correspond with the tribe of Shakhirs or Shakiats – a branch of the Kereits. 10 Kind must correspond with the<br />
tribe of Khatakins, Khats – with Khati, Nighim – with Naimans, Khongards – with Khareits, Manguths – with<br />
Mangutrs, Tanguths – with Tarkhuds, Khiats – with Kiats. The remaining tribe names, such as Jalairs, Oirats,<br />
Suldus, Uighurs are clear and require no further interpretation.<br />
According to the Georgian historian Uighurs were pagan and worshipped an idol named Kujina. 11 This must<br />
represent the word denoting a 'shaman' – Kokechu in the Uighur language.<br />
It seems that the Georgian annalist describes appearance and behavior of the Mongols from his personal<br />
observations. He says that “a queer people appeared from the country of the rising sun, the country called Chin-<br />
Machin and place called Karakorum.” 12 These people are completely different from the others. According to the<br />
author, they do not know what bread is, but instead their main food is meat and milk of various animals.<br />
Description of their appearance by the Georgian historian is also peculiar: “Their eyes are slightly squinting and<br />
1 Kiknadze V., Georgia in the 14 th century (Tbilisi, 1989), 162-170 (In Georgian).<br />
2 Khaukhchishvili S., “Pirestell Oreste”, Studies on Bizantine Literature, vol.2 (Tbilisi, 1944), p. 159-165 (In Georgian).<br />
3 Kiknadze R., The Persian sources of Georgian Anonymous Historian, Caucasian-Oriental Essays, vol.2 (Tbilisi, 1962), p. 131 (In<br />
Georgian).<br />
4 Aknerci Gr., The History of Archer tribe, The Armenian text with Georgian translation and commentaries edited N. Shaishmelashvili<br />
(Tbilisi, 1961), p. 77.<br />
5 It should be mentioned that as Kirakos and Georgian Historian quotes, after the capturing Bag<strong>da</strong>d, caliph was murdered by Hulagu Khan<br />
and his son was murdered by Hulagu‟s son. See, Georgian Historian of 14 th century, History of Kartly, vol. 2 (Tbilisi, 1959), p. 232-234<br />
and Kirakos Gandzakeci, History of Armenia, Translated from Armenian into Russian and edited by L. Ckhanlarian (Moscow, 1976), p.<br />
229.<br />
6 Names of these animals sounds like: “Khalghandjil, Uqurjil, Farsindjil, Taglaindjil” and so on. See, Iv. Javakhishvili, The Ancient<br />
Georgian Literature, Selected works, vol. 8 (Tbilisi, 1977), p. 258-259, (In Georgian).<br />
7 Georgian Anonymous Historian of 14 th century, 100 years history, edited by Revaz Kiknadze (Tbilisi, 1987), p. 45 (In Georgian).<br />
8 Ibid, p. 44.<br />
9 Ibid, P. 46.<br />
10 Kiknadze R., The Persian sources, p. 140, Footnote #41.<br />
11 Ibid, p. 44, 46.<br />
12 Author means North China and Mongolia itself.<br />
90
gray, long extending and fairly narrow. Their head is big, covered with thick and black hair. They have flat<br />
foreheads and low noses so that their cheekbones are higher than the latter. They have small nostrils and similarly<br />
small lips. Their teeth are well-lined and white. They do not have hair on their bodies” 1 .<br />
Apart from the appearance the historian also describes their character and skills. He mentions that the<br />
Mongols are wonderful bowmen and that no armor could stand their arrows. They were also excellent riders as they<br />
were raised on horses as children. “These [the Mongols, V.K.] are surprising people. As you look at them you<br />
might think they are foolish, but in fact they are wise and reasonable. Moreover, they speak little, but there is no lie<br />
among them. They are not trying to cheat anyone, either an adult or a child” 2 .<br />
The annalist's story of how Genghis Khan came to the rule is also interesting and logically arranged and<br />
relates of Temuchin's career in a basically correct manner. He writes: “There was a man among their [the Mongols,<br />
V.K.] relatives [i.e. kin, V.K.], in the family of Khiat, called Temuchi 3 , who is same as Genghis Khan”; and gives a<br />
a very positive, to some – even superlative description of his character. Apart from general phrases we come across<br />
an interesting detail: the historian speaks about the color of Temuchin's hair and says they were reddish. Afterwards<br />
a brief story of Temuchin's career is related. He writes that Temuchin paid a visit to the person who was<br />
outstanding among the Mongols of that <strong>da</strong>y, referred to with the title of Khan. According to the Georgian historian,<br />
this person was Ong Khan 4 . It is indeed known that Temuchin's career start at the court of Vang Khan (same as<br />
Toghrul). Van (or Vang) Khan had received the Chinese title from the ruler of the Cin Dynasty. Temuchin was at<br />
first received with special attention and conferred special honors by becoming head of Ong Khan's army. However,<br />
he soon acquired enemies who persuaded Ong Khan to kill Temuchin who wanted to succeed him and receive the<br />
title of Khan. According to the Georgian historian, Temuchin only survived because Ong Khan's two servants,<br />
Kalek and Bad 5 informed him of the scheme. Temuchin and his family took all their possessions and fled. The<br />
historian further tells us that Ong Khan overtook them and a battle took place at a river called Baljun. According to<br />
a Persian historian, the battle indeed took place at the Baljune river 6 .<br />
The author then summarizes Genghis Khan's further successes and his victory of the Uighur King Sarchuk 7<br />
whose title, according to him, was Edikut. The historian says that the Uighurs' history is full of unbelievable and<br />
miraculous stories whose description he does not seem reasonable. 8 Then, he says, Temuchin became Genghis<br />
Khan, “conquered many Tatars (tribes) and Karkit” (which should probably be understood as the Kara-Khitai<br />
Kingdom in Central Asia).<br />
The Georgian text also contains the names of Genghis Khan's sons, saying that the father divided his land<br />
between them. According to the historian, the eldest son's name was Tushi (Tubi), but Georgians referred to him as<br />
Jochi 9 .<br />
It is quite peculiar that the Christian Georgian historian attempts to associate Genghis Khan's successes with<br />
the faith of Christ. He says that Genghis Khan had a vision of a miraculous man, Tesh-Tengri 10 who prophesied the<br />
rule of the Khan over the world. He also told him that he had to go to a high mountain called Balik. 11 Genghis Khan<br />
did go to the top of the mountain where he had a vision of Jesus Christ who gave him the law, the truth, or<strong>da</strong>ined<br />
him to prohibit lies and theft, etc 12 .<br />
There are several details in the episode that attract our attention. A certain Tesh-Tengri is also mentioned by<br />
Juvayni, Rashid-ad-Din and the s.c. “Secret History of the Mongols”. The name used by the Georgian author is<br />
closest to the name mentioned in the Mongolian text. It is also peculiar that the name of the mountain does not<br />
appear in the latter either, as well as association of Genghis Khan with Christ. It is certainly true that Armenian<br />
Grigor Aknertsi also tells us Genghis Khan was conveyed god's will through 'an angel with golden forehead 13 .<br />
However, the Georgian narrative is still quite different.<br />
Thus, we may conclude that in this particular case the Georgian author is familiar not only with Juvainy and<br />
Grigor Aknertsi, but also with the Secret History of Mongols, but his story contains exclusively original details.<br />
1 Georgian Anonymous Historian (Tbilisi, 1987), p. 44.<br />
2 Ibid, p. 44.<br />
3 Georgian Historiography shows that different form of name Themuchin “Themurchi” is named by Juvein, whos work is widely used by<br />
Georgian Historian. See, Kiknadze R., The Persian sourc… (Tbilisi, 1962), p. 139-140 (in Geogian).<br />
4 The Georgian Anonymous Historian (Tbilisi, 1987), p. 46-47.<br />
5 They are named as “Kishlik” and “Ba<strong>da</strong>i” or “Bade” in Oriental sources.<br />
6 Kiknadze R., The Persian source… p. 141.<br />
7 The name is little bit disfigured, it should be “Barchuk”.<br />
8 The Georgian Anonymous… (Tbilisi, 1987), p. 47.<br />
9 Ibid, p. 49.<br />
10 Georgian text disfigures this name: “Tebtun // Tegtun” “Guani-Guari” – it seems that it was transfigured from the sound of Georgian<br />
word, like “Tengri”, “Tegtun-Guari”. “Teb-Tengri” was the title of Mongolian shaman. See, Vladimirtzov B., “Teb-Tengri” in Mongolian<br />
writings, The References of Academy of Science of Russia (Moscow, 1924), p. 116-117 (In Russian).<br />
11 “Biliq” means city in Turkish.<br />
12 The Georgian Anonymous… p. 48.<br />
13 Gr. Aknerci, The History of Archer tribe… (Tbilisi, 1961), p. 6-7.<br />
91
The author's narrative of the Caucasian campaign of Genghis's two noyans, Jebe and Subutai is quite<br />
detailed. The name used for Jebe by the historian is the Turkish form Jama, however he also explains that<br />
Georgians called them Jebe and Subu<strong>da</strong>i 1 .<br />
Further the author describes conquest of Georgia and Southern Caucasus in the 1230`s by Chormaghan,<br />
Chaghata, Josur and Bicho Noyans, and informs us that Genghis Khan was succeeded in Karakorum first by Okotai<br />
(Oktai), then by Kuk (Guyuk) and lastly by Mangu (Mengu) 2 .<br />
The Georgian historian describes how the Mongols held the first census of the conquered people and<br />
imposed taxes, and then tells how the new Mongolian Kingdom – Hulagu Khan's Ulus was founded.<br />
The analyst mistakenly believes that Kubilai and Hulagu were Mangu Khan's sons. In fact all the three were<br />
brothers. According to the historian, Hulagu and Kublai first received the lands by division, which they wanted to<br />
conquer, namely Larger India went to Hulagu and the western area to Bagh<strong>da</strong>d and further to Egypt went to<br />
Kubilai. He then says that they later exchanged the lands to conquer, and that was how Hulagu (referred to as “Ulo”<br />
by the historian) 3 received Southern Caucasus. Hulagu appointed Elga Noyan of the Jalairs tribe at the head of his<br />
army. According to the historian, at that time the position was called Ulus Noyan, and in his times (i.e. in the 14 th<br />
c.) was referred to as Beglar-Beg 4 .<br />
Hulagu collected an army of 60,000 and arrived in Azerbaijan (current Southern Azerbaijan). Here he was<br />
met by Mongol Noyans (Ghormaghan, Josur, etc) and Georgian nobles. Hulagu conferred honorable titles and<br />
positions to all of them. The author mentions these positions in the Mongolian language and also gives the<br />
Georgian translation. E.g. Hulagu made some nobles “Ul<strong>da</strong>ch”, or the Khan's honorary guard or swordsman, others<br />
received the position of “Sukurch”, or an honorary bearer of an umbrella for the Khan. Some others became<br />
“Kubchachs”, meaning guards of the Khan's and other noblemen's clothes and shoes, etc. 5<br />
The historian further tells the history of Ilkhanate or the Mongolian Kingdom, describes the policy<br />
undertaken by each Ilkhan regarding Georgia and assesses actions of particular Noyans and military leaders.<br />
His severest assessments go to Arghun Khan as it was him who had Georgian King Demetrius II (1270-1289)<br />
executed. The same fate went to the Georgian King's relative Bugha Noyan whose son was married to the Georgian<br />
King's <strong>da</strong>ughter. 6 The historian further emphasizes that god punished Arghun Khan who became ill with a severe<br />
and untreatable disease. According to him, he was killed by the Noyans to relieve him from suffering on the same<br />
<strong>da</strong>te as Demetrius was executed (i.e. 12 March), while in fact Arghun died on 10 March and was buried on 12<br />
March (1291) 7 .<br />
Another Ilkhan that also stands out in the historian's assessments is Kazan (Gazan) Khan (1295-1304). He<br />
believes that in spite of Kazan becoming muslim he was a reasonable and fair ruler. 8 The analyst ascribes all the<br />
evils of the time and persecution of Christians to Kazan's Noyan Navruz: “This Navruz achieved great power and<br />
ruled the business (of the Khanate) neglecting the Khan's [i.e. Kazan's] opinion. He haited Christians and was ready<br />
to annihilate them and destroed all the churches in Tabriz and other cities” 9 .<br />
This is the context underlying the author's narrative of a Nestorian bishop's (in fact, he was a Patriarch) story.<br />
This interesting episode has not received adequate attention in Georgian and world historiography up-to-<strong>da</strong>te. The<br />
Georgian annalist writes: “[Navruz, V.K.] called the Bishop of Maragheh, Nestorian (there is a mistake in the text<br />
saying he was “Nasran”, V.K.) by origin and faith, who was a kind, virtuous and gracious man, honored by first<br />
Khans and recognized as the father of Khans. He was arrested (by Navruz), and gravely tortured and abused to<br />
make him reject his faith. But he opposed greatly and would patiently endure all that Mahmad (i.e. Muslims, V. K.)<br />
followers (would inflict on him). This is why he was punished by banishment as he was very old by age” 10 .<br />
This little episode contains very interesting information. It is clear that the Georgian historian tells us the<br />
story of Nestorian Patriarch Mar Yaballaha III (1245-1317). There is a Syrian source called the “Chronicle of mar<br />
Yaballaha the Third and rabban Sauma” that describes in detail to what the Georgian historian devotes one<br />
paragraph.<br />
The Syrian source tells that a Chinese Nestorian young man Markos travelled to the east with his companian<br />
Sauma and settled in the Ilkhanate's Iran. As already an old man he became a Patriarch of Nestorians in the city<br />
called Maragheh. The source also mentions that the Khans prior to Kazan, such as Abagha (1264-1282), Arghun<br />
(1284-1291) and Keghatu (1291-1295) honored him greatly and would often bestow rich gifts. Arghun who was<br />
1 The Georgian Anonymous… p. 50-51.<br />
2 Ibid, p. 79.<br />
3 The Georgian Anonymous… (Tbilisi, 1961), p. 102-103.<br />
4 Ibid, 103.<br />
5 Ibid, 104.<br />
6 Ibid, 179-183.<br />
7 Rashid ad Din, Collection of Annals, vol. III Translated in to Russian by A. Arends (Baku 1957), p. 127 (Russian and Persion text).<br />
8 The Georgian Anonymous… p. 50-51.<br />
9 Ibid, 193.<br />
10 Ibid, 193.<br />
92
much hated by the Georgian author even had Yahballaha baptized his child. This is how it becomes clear why the<br />
historian refers to him as the “father of Khans”. The Syrian text also tells that indeed “Navruz who was not afraid<br />
of God decided to destroy all churches. Patriarch Yahballaha was also arrested in his own cell and made to endure<br />
many sufferings. He was hung upside down, his mouth was filled with ash and he was forced to reject his faith.<br />
However, he endured all the tortures” 1 . The Patriarch ultimately had to survive by changing residence from house<br />
to house among his parish. This is what is meant by the Georgian historian mentioning exile of Maragheh‟s Bishop<br />
due to his old age.<br />
As for the referral of Yahballaha with the title of “Bishop” by the Georgian annalist, it is easy to explain: he,<br />
as an Orthodox priest, regarded Nestorians to be a sect, and did not recognize their leader as Patriarch.<br />
Thus, along with other foreign sources, the Georgian author is familiar with Syrian manuscript created in<br />
1317. We can even assume that he started to work on his chronicles after 131. 2 .<br />
Unfortunately, the Georgian text abruptly stops upon enthronement of George V the Brilliant in 1318.<br />
However, the remains of the text show that he intended to give a detailed narrative of George V's reign and end of<br />
the Mongolian yoke in Georgia.<br />
We can regard the work by the Georgian historian of the 14 th c. as one of the best Georgian pieces of<br />
Christian historical literature of the medieval age. The information it contains about the history of Mongols<br />
enriches and diversifies our knowledge of the nation and the epoch.<br />
LITERATURE<br />
1. Aknerci Gr. The History of Archer tribe, the Armenian text with Georgian transtation and commentaries edited<br />
by N. Shaismelashvili, Tbilisi 1961 (In Georgian).<br />
2. Gandzakeci Kirckas, History of Armenia, Translated from Armenian into Russian and edited by L. Khanlarian,<br />
Moskow 1976.<br />
3. Georgian Anonimous Historian of 14 th century, 100 years history, edited by Revaz Kiknadze Tbilisi, 1987 (In<br />
Georgian).<br />
4. Javakhishvili Iv. The Ancient Georgian literature, Selected works vol. 8 Tbilisi 1977 (In Georgian).<br />
5. Kiknadze R., The Persian sources of Georgian Anonimous Historian, Caucasian – Oriental Essays, vol. 2,<br />
Tbilisi 1962 (In Georgian).<br />
6. Kiknadze V., Georgia in the 14 th century, Tbilisi, 1989 (In Georgian).<br />
7. Kiknadze V., The Syrian Source of the Georgian Anonymous Historian of the 14 th century, Bulletin of the<br />
Academy of Sciences of the Georgian SSR, 118 N3, Tbilisi 1985. (In Georgian).<br />
8. Khaukhchishvili S., “Pireste -Oreste” Studies on Bizantine literature, vol.2, Tbilisi 1944. (In Georgian).<br />
9. History of mar Iabalakha and rabban Sauma, translatet from old Syrian and edited by N. Pigulevskaia, Moskow<br />
1958 (In Russian).<br />
10. Rashid ad Din, Collection of annals, vol. III, Translated into Russian by a. Arends, Baku 1957.<br />
11. Vladimirtzov B., “Teb-Tengri” in Mongolian writings, The References of Academy of Science of Russia,<br />
Moskow 1924 (In Russian).<br />
1 History of Mar Iabalakha and rabban Sauma, Translated from old Syrian and edited by N. Pigulevskaya (Moscow, 1958), p. 58<br />
2 Kiknadze V., The Syrian source of the Georgian Anonymous Historian of the 14 th Century, Bulletin of the Academy of Sciences of the<br />
Georgian SSR, 118 #3 (Tbilisi, 1985), p. 650-652<br />
93
vaJa kiknaZe<br />
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />
ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />
<strong>XI</strong>V saukunis qarTveli anonimi istorikosi<br />
monRolebisa <strong>da</strong> maTi istoriis Sesaxeb<br />
naSromSi ganxilulia <strong>XI</strong>V s-is qarTveli mematianis e.w. JamTaaRmwerlis cnobebi<br />
monRolebisa <strong>da</strong> maTi istoriis Sesaxeb.<br />
e.w. `aswlovani istorii<strong>da</strong>n~ aSkarad Cans, rom matianis qarTveli avtori monRolTa<br />
batonobis momswrea. man ara marto icis monRolTa istoria, aramed flobs<br />
monRolur enasac. igi monRolur enaze CamoTvlis maTi kalendris 12 Tves. TiToeuli<br />
maTgani romelime cxovelis saxels atareb<strong>da</strong>, amitom, qarTveli mematiane asaxelebs am<br />
cxovelTa saxelebs monRolur enaze. mematiane, aseve icnobs monRolTa <strong>da</strong>mwerlobas.<br />
mas aRniSnuli aqvs, rom monRolebi (TaTrebi) <strong>da</strong>mwerlobisaTvis 16 uiRurul aso-ni-<br />
Sans iyenebdnen, rac aadvilebs am <strong>da</strong>mwerlobis aTvisebas.<br />
qarTveli mematiane <strong>da</strong>wvrilebiT aRwers monRolTa garegnobas, zne-Cveulebebs. igi<br />
asaxelebs agreTve, monRolTa ZiriTad tomebs; miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom tomebis saxelebi<br />
xSirad, `qarTlis cxovrebis~ gviandeli (XVII-XVIII s.s.) ga<strong>da</strong>mwerlebis mier, <strong>da</strong>maxinjebulia,<br />
mainc SesaZlebelia umravlesi maTganis identificireba. magaliTad: jalairebi,<br />
oiratebi, uiRurebi, yiatebi, qereitebi, sulduzebi <strong>da</strong> a.S.<br />
savaraudoa, rom JamTaaRmwereli icnobs monRolTa ZiriTad saistorio Tzxulebas<br />
`saidumlo istorias~, aseve, somxur (gr. aknerci, kirakos ganZakeci), sparsul (juveini,<br />
raSid ad dini) <strong>da</strong> rac gansakuTrebiT sainteresoa, siriul wyaros (`mar iabalaxasa <strong>da</strong><br />
raban saumas istoria~). aRsaniSnavia, rom es ukanaskneli mxolod Cvens mier iqna gamovlenili,<br />
rogorc JamTaaRmwerlis ucnobi wyaro.<br />
JamTaaRmwereli sando <strong>da</strong> originaluri, Rrmad ganswavluli <strong>da</strong> morwmune mematianea.<br />
igi mtris <strong>da</strong>xasiaTebis drosac ki icavs zomierebasa <strong>da</strong> obieqturobas. misi cnobebi<br />
monRolebis Sesaxeb unikaluria <strong>da</strong> avsebs Cvens warmodgenas Cingis xanisa <strong>da</strong> hulagu<br />
xanis imperiebis Sesaxeb.<br />
94
ciala RvaberiZe<br />
saqarTvelos erovnuli muzeumi<br />
vaxtang III-is gamefebis TariRisaTvis<br />
vaxtang III-is gamefebis TariRis Sesaxeb qarTul istoriografiaSi azrTa sxva<strong>da</strong>sxvaobaa.<br />
vaxuSti batoniSvili vaxtang III-is gamefebis TariRad 1301 wels asaxelebs 1 .<br />
JamTaaRmwerlis istoriaSi TariRebi ar aris, magram, rogorc Cans, am saistorio Txzulebis<br />
Txrobis Tanmimdevrobi<strong>da</strong>n gamomdinare, iv. javaxiSvilma vaxtang III-is gamefebis<br />
TariRad 1302 weli miiRo 2 . a. cagareli misi mefobis TariRad sdebs 1301-1307 ww. 3 b. silagaZis<br />
azriT, vaxtang III-is gamefeba 1299 wels un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo, radgan cnobilia,<br />
rom misi gamefebiT Sewy<strong>da</strong> giorgi V-is mefobis I periodi 4 .<br />
jer kidev eqvsi aTeuli wlis winaT, numizmatikur monacemebze <strong>da</strong>yrdnobiT, T.<br />
lomourma vaxtang III-is gamefeba oTxi wliT ukan ga<strong>da</strong>swia. mkvlevaris azriT, vaxtang<br />
III-is gamefebis TariRad miRebuli 1302 weli, ewinaaRmdegebo<strong>da</strong> misi saxeliT moWril<br />
vercxlis fuls, romelic h. 698 wliT, anu 1298-1299 wlebiTaa <strong>da</strong>TariRebuli 5 . T. lomouris<br />
mtkicebiT, numizmatikuri masalis monacemebs qarTuli saistorio wyaroebic a<strong>da</strong>sturebs.<br />
avtori gulisxmobs JamTaaRmwerlis cnobas vaxtang III-is monawileobis Sesaxeb<br />
yazan yaenis (1295-1304) mier egviptis winaaRmdeg laSqrobebSi 1299-1303 ww. 6<br />
j. odiSelma gaiziara T. lomouris es mosazreba vaxtang III-is 1298-1299 ww. gamefebis<br />
Sesaxeb. misi azriT, giorgi V brwyinvalis TbilisSi gamefebis TariRi 1299 w. zustad<br />
ver CaiTvleba <strong>da</strong> vaxtang III-is gamefebis TariRze win un<strong>da</strong> iqnas ga<strong>da</strong>tanili. j.<br />
odiSeli am varauds gamoTqvams JamTaaRmwerlis Txzulebis gviani Canamatis safuZvelze,<br />
romlis mixedviTac, yazan yaenma giorgi V-es mefoba, vaxtang III-ze uwin misca 7 . i.<br />
sixaruliZis azriT, vaxtang III-is gamefeba 1297 wlis miwurulSi un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo 8 .<br />
mkvlevari eyrdnoba JamTaaRmwerlis Txrobas 9 <strong>da</strong> raSid ad-dinis saistorio Txzulebas,<br />
`istoriaTa krebuli~. 10 d. niniZis azriT, savsebiT sarwmuno Cans vaxtang III-is gamefebis<br />
aRniSvna 1297/1298 ww. mijnaze. 11<br />
miuxe<strong>da</strong>vad azrTa aseTi sxvaobisa, dReisaTvis vaxtang III-is gamefebis TariRi 1302<br />
weli <strong>da</strong>mkvidrebulia samecniero Tu saswavlo literaturaSi. Cven faqtobrivi numizmatikuri<br />
masalisa <strong>da</strong> saistorio wyaroebis urTierTSejerebis safuZvelze migvaCnia, rom<br />
vaxtang III aRmosavleT saqarTvelos mefea 1297 wels.<br />
vaxtang III-is gamefebis TariRis zustad <strong>da</strong>dgenaSi <strong>da</strong>gvexmareba am drois numizmatikuri<br />
masalis analizi.<br />
vidre uSualod vaxtang III-is saxeliT gamoSvebul fuls SevexebodeT, saWirod migvaCnia<br />
mokled mimovixiloT am periodSi saqarTveloSi arsebuli samoneto emisiis sakiTxi.<br />
<strong>XI</strong>II s-is pirvel naxevarSi monRolebma msoflioSi udidesi saxelmwifo Seqmnes. am<br />
saukunis 30-iani wlebis miwuruls maT saqarTvelo <strong>da</strong>ipyres <strong>da</strong> xangrZlivad gabatondnen<br />
aq. <strong>XI</strong>II s-is I naxevarSi erTiani monRolTa imperia <strong>da</strong>iSala. <strong>XI</strong>II s-is 60-ian ww-Si<br />
ki, hulagu xanma (1256-1265) Seqmna monRolTa imperiis V ulusi, e. w. ilxanTa saxelmwifo.<br />
igi moicav<strong>da</strong> mTels iransa <strong>da</strong> dRevandeli avRaneTis teritorias, azerbaijans, er-<br />
1 batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV, teqsti <strong>da</strong>dgenili<br />
yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1973), gv. 244.<br />
2 Джалагания И., Из истории монетного дела в Грузии <strong>XI</strong>II века (Тбилиси, 1958), стр. 255-256.<br />
3 Цагарели А., Памятники грузинской старины на св. Земле и на Синае, IV, вып. I (Тбилиси, 1888), стр. 53.<br />
4 b. silagaZe, masalebi saqarTvelo-egviptis urTierTobis <strong>istoriisa</strong>Tvis, qarTuli wyaroTmcodneoba, II (Tbilisi,<br />
1968), gv. 92.<br />
5 T. lomouri, <strong>da</strong>viT VIII-is <strong>da</strong> vaxtang III-is fulebi, saqarTvelos sax. muzeumis moambe, XV- BB(Tbilisi, 1948), gv. 75.<br />
6 iqve, gv. 77.<br />
7 j. odiSeli, aRmosavleT saqarTvelos politikuri istorii<strong>da</strong>n (<strong>XI</strong>V-XVI ss), istoriul-publicisturi narkvevebi<br />
(Tbilisi, 2010), gv. 166.<br />
8 i. sixaruliZe, qarTveli xalxis brZola <strong>da</strong>moukideblobisaTvis <strong>XI</strong>II-<strong>XI</strong>V ss. (Tbilisi, 1967), gv. 161.<br />
9 JamTaaRmwereli, qarTlis cxovreba, tomi II, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s.<br />
yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1959), gv. 302.<br />
10 Рашид-ад-дин, Сборник летописей, III (Москва-Ленинград, 1956), стр. 178.<br />
11 d. niniZe, `provinciis mefeebi~ <strong>XI</strong>V-XV ss. saqarTveloSi (bagrationTa sagvareulo istorii<strong>da</strong>n) (Tbilisi,<br />
1995), gv. 31.<br />
95
ays, aransa <strong>da</strong> Sirvans, qurTistans, jezires <strong>da</strong> mcire aziis <strong>da</strong>svleT nawils. ilxanebis<br />
vasalebad iTvlebodnen: saqarTvelo, trapizonis samefo, koniis _ rumis selCukTa sasulTno,<br />
kilikia <strong>da</strong> kviprosis samefo. samxreTSi iranis teritoriaze axlad Camoyalibebulma<br />
ilxanTa saxelmwifom, azerbaijani (dRevandeli samxreT azerbaijani) Tavis<br />
politikur-administraciul centrad aqcia.<br />
saqarTvelos <strong>da</strong>pyrobis Semdeg, monRolebma sakuTar samoneto sistemas, aq arsebuli<br />
fuladi-woniTi sistemiT <strong>da</strong>dgenili dirhemis wona <strong>da</strong>udes safuZvlad, romelic <strong>XI</strong>II<br />
s-Si oTxi <strong>da</strong>ngis 1 wonis Semcveli erTeuli iyo. ilxanTa saxelmwifos warmoqmnis Semdeg<br />
monRolebma miiRes ra igi, amave sistemiT agrZeleben samoneto emisias maT qveSevrdom<br />
saxelmwifoebSi. e. i. erTi dirhemi, igive drama iwoni<strong>da</strong> 4 <strong>da</strong>ngs.<br />
Tbilisis zarafxanaSi gamoSvebul fulze <strong>XI</strong>II s-is 80-iani wlebi<strong>da</strong>n pirvalad<br />
Cndeba iranis ilxanis saxeli. monetis Subli Seicavs uiRurul zedwerils, zurgze ki<br />
moTavsebulia qristianuli locva arabulad <strong>da</strong> jvris gamosaxuleba. muslimur sarwmunoebriv<br />
simbolos qarTvelebi upirispireben qristianul locvas, romelic mkafiod ganirCeva<br />
monRolebis mier gamoSvebul sinqronuli ucxo sxva monetebisagan. am monetebs<br />
qarTul-hulaguidur dramebs uwodeben, romelic, rogorc aRvniSneT, iWrebo<strong>da</strong> arabuli<br />
fuladi-woniTi sistemiT. aseTi saxis gamodio<strong>da</strong> qarTul-hulaguiduri dramebi vaxtang<br />
II-is mefobisa (1289-1292) <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT VIII-is (1293-1311) mefobis <strong>da</strong>sawyisSi.<br />
1296 wels ilxanTa iranSi ganxorciel<strong>da</strong> samoneto reforma, romelic yazan yaenis<br />
reformis saxeliTaa cobili. SemoRebul iqna axali samoneto sistema, romelsac safuZvlad<br />
<strong>da</strong>edo varcxlis dirhemi. dirhemis woniTi stan<strong>da</strong>rti ganisaxRvra naxevari misxliT<br />
<strong>da</strong> udri<strong>da</strong> sam <strong>da</strong>ngs _ e. i. Semcir<strong>da</strong> erTi <strong>da</strong>ngiT (1/4-iT). am ZiriTad erTeulze <strong>da</strong>myarebiT<br />
ilxanTa samflobeloSi uSvebdnen vercxlis monetebis sxva<strong>da</strong>sxva nominals: naxevar<br />
dirhems, dirhems, orian dirhems <strong>da</strong> eqvsian dirhems anu dinars. yazan yaenis mier gatarebuli<br />
fuladi reforma savaldebulo iyo ilxanTa iranSi Semavali yvela qveynisaTvis<br />
<strong>da</strong>, maT Soris, saqarTvelos samefosaTvis, romelic ilxanTa vasalad iTvlebo<strong>da</strong>.<br />
yazan yaenis fuladi reformiT <strong>da</strong>kanonebuli dirhemis wona <strong>da</strong>edo safuZvlad saqarTvelos<br />
zarafxanebSi (Tbilisi, axalcixe, yaraRaji, anisi) moWril vercxlis monetebsac,<br />
romlis emisia Tbilisis zarafxanaSi <strong>da</strong>iwyo mxolod 1298 wli<strong>da</strong>n, cnobilia,<br />
rom monetebi yvelaze kargad asaxaven qveyanaSi Seqmnil socialur-ekonomikursa <strong>da</strong> politikur<br />
viTarebas. miuxe<strong>da</strong>vad 1296 wlis yazanis fulis reformisa, am wels Cndeba<br />
sruliad axali tipis (saxis) dirhemebi aRmosavleT saqarTvelos mefeebis saxeliTa <strong>da</strong><br />
qarTuli legendebiT. 1296 wli<strong>da</strong>n <strong>da</strong>viT VIII-is (1293-1311), xolo Semdeg 1297 wels vaxtang<br />
III-is (1297-1308) saxeliT. es fuli saqarTveloSi yazan yaenis samoneto reformamde<br />
arsebuli fuladi-woniTi sistemiT moWrili monetebia (e. i. 4 <strong>da</strong>ngis wonis).<br />
vaxtang III-is dirhemebze moTavsebulia qristianuli locva arabulad: `saxeliTa<br />
mamisa, Zisa <strong>da</strong> sulisa wmidisa, RmerTisa erTisa.~ Semoklebuli asomTavruli warwera<br />
monograma, romelic gvauwyebs mefis saxelsa <strong>da</strong> tituls: `vaxtang mefe~, qristianuli<br />
emblema _ jvari, TariRi hijriT 697 weli (1297/98).<br />
imisaTvis, rom gairkves sakiTxi, saWirod migvaCnia mokled mimovixiloT is istoriuli<br />
garemo, ramac gamoiwvia yazan yaenis fuladi reformis Semdeg (1296 w.), reformiT<br />
gaTvaliswinebuli unificirebuli dirhemis nacvlad, qarTvel mefeTa saxeliT <strong>da</strong>qaragmebuli<br />
<strong>da</strong> adre arsebuli samoneto sistemiT monetebis emisia Tbilisis zarafxanaSi<br />
jer h. 696 w (1296/97) <strong>da</strong>viT VIII-is saxeliT, xilo Semdeg h. 697 (1297/98) vaxtang IIIis<br />
sxeliT.<br />
<strong>XI</strong>II s-is <strong>da</strong>mlevs sqarTveloSi mdgomareoba ukiduresad <strong>da</strong>iZaba. 1293 w. qeiRaTu xanma<br />
(1291-1295) saqarTvelos aRmosavleT nawilSi mefed <strong>da</strong>amtkica <strong>da</strong>viT demetres-Ze. 1295<br />
w. sailxanoSi <strong>da</strong>wyebuli anarqia <strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong> <strong>da</strong> ilxanis taxti brZoliT <strong>da</strong>imkvidra yazan<br />
yaenma, romelic eWvob<strong>da</strong>, rom <strong>da</strong>viT mefe mis mowinaaRmdegeebs TanaugrZnob<strong>da</strong>. yazan<br />
yaensa <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT VIII-es Soris <strong>da</strong>mokidebuleba gamwvav<strong>da</strong>. yazanma <strong>da</strong>viTi urdoSi ixmo,<br />
mefe ar eaxla yaens, feo<strong>da</strong>lTaA erT nawilTan erTad aujany<strong>da</strong> mas, mTaSi gaixizna, JinvanSi<br />
siba Sekra <strong>da</strong> molaparakeba <strong>da</strong>iwyo monRolTa CrdiloeTis ulusis, oqros urdos<br />
yaenTan. ajanyebuli mefe ilxanTa yaenisaTvis mravalmxriv saSiSi gax<strong>da</strong>.<br />
1 <strong>da</strong>ngi _ fulisa <strong>da</strong> wonis erTeuli iyo axlo <strong>da</strong> Sua aRmosavleTis qveynebsa <strong>da</strong> saqarTveloSi, Sua saukuneebSi.<br />
qarTul woniT sistemaSi <strong>da</strong>ngi udri<strong>da</strong> dramis, igive dirhemis meoTxeds an misxlis 1/6 nawils<br />
<strong>da</strong> iwoni<strong>da</strong> <strong>da</strong>axloebiT 0,71 grams.<br />
96
yazan yaeni, iTvaliswineb<strong>da</strong> ra saqarTvelos strategiul mniSvnelobas iranisaTvis,<br />
<strong>da</strong>viT VIII-is winaSe garkveul <strong>da</strong>Tmobaze wavi<strong>da</strong>. kompromisis maCvenebelia is, rom<br />
mas misca ufleba samoneto emisiisa sakuTari saxeliT h. 696 wels. miuxe<strong>da</strong>vad yazan yaenis<br />
fuladi reformisa, Tbilisis zarafxana <strong>da</strong>viT VIII-is saxeliT h. 696 w. agrZelebs<br />
qarTul-hulaguiduri sistemiT vercxlis monetebis emisias qarTuli legendebiT. <strong>da</strong>viT<br />
VIII-is saxeliT fuli gamodis mxolod h. 696 wels. 1<br />
<strong>da</strong>viT VIII-sa <strong>da</strong> yazan yaens Soris isev gamwvav<strong>da</strong> urTierToba. yazanma cnoba mii-<br />
Ro, rom <strong>da</strong>viT mefe oqros urdosTan kvlav abams kavSirs <strong>da</strong> ilxanebis winaaRmdeg omisken<br />
mouwodebs. <strong>da</strong>viTi `ukudga Jinvans.~ 2 amas SinaaSlilobac mohyva. rogorc es <strong>da</strong>dgenili<br />
aqvs iv. javaxiSvils, <strong>da</strong>viT mefis `ukudgomam~ yazan yaenisagan gamoiwvia vaxtangis<br />
gamefeba. 3 mecnieris gamokvleviT, am ambavis TariRi Cvens istorikoss (`JamTaaRmwerels~,<br />
c. R.) <strong>da</strong>saxelebuli ara aqvs, magram navrozis sikvdilis, anu 1297 wlis 24 maisis<br />
Semdgom aqvs nagulisxmevi. moTxrobis mimdinareobis mixedviT <strong>da</strong> sparsuli wyaroebiTac<br />
<strong>da</strong>viT mefis ukudgoma marTlac 7 noembers, 1297 wels momx<strong>da</strong>ra. 4<br />
<strong>da</strong>viT VIII-is gandgoma yaenisagan <strong>da</strong>culia agreTve yazan yaenis pirveli veziris<br />
fazullah raSid-ad-dinis saistorio TxzulebaSi (`istoriaTa krebuli~). raSid-ad-dinis<br />
cnobiT, gandgoma yaenisagan 1297 wlis noembris axlo xanebSi mox<strong>da</strong>. <strong>da</strong>viTis gandgoma<br />
baqos sazamTro rezidenciisaken mimaval ilxans gzaSi Seutyvia. ajanyebis aRmosafxvrelad<br />
yazan yaenma maSinve afrina saqarTvelosken xutluSa noini, romelic ufliswul<br />
vaxtangis TanxlebiT maleve <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. rogorc Cans, noinma ufliswulTan gamonaxa<br />
saerTo ena <strong>da</strong> gamefebis <strong>da</strong>pirebiT ilxanTan miiyvana. yazanma mefobac uboZa vaxtangs<br />
<strong>da</strong> uxva<strong>da</strong>c <strong>da</strong>asaCuqra. didi wyaloba miago xutluSasac <strong>da</strong> orive swrafad gamoistumra<br />
saqarTveloSi. 5<br />
igive ambavs JamTaaaRmwerelic mogviTxrobs, yazan yaenma gasamefeblad warmogzavnil<br />
vaxtang III saqarTveloSi `...warmoatana xutlubuRa noini spiTa uZlieresiTa <strong>da</strong> movi<strong>da</strong><br />
tfiliss <strong>da</strong> mun Semoipirnes yovelni TaTarni <strong>da</strong> qarTvelni, <strong>da</strong> samcxis batonis<br />
beqas Svili sargis spasalari, taoelni, Torelni, Tmoguelni <strong>da</strong> somxiTarni.~ 6<br />
bunebrivia, amasTan erTad Sewy<strong>da</strong> <strong>da</strong>viT VIII-is vercxlis fulis gamoSveba, romlis<br />
emisiac cnobilia mxolod erTi TariRiT hijris 696 weli.<br />
imis gaTvaliswinebiT, romelic sparsul <strong>da</strong> qarTul wyaroebs SemounaxavT, vaxtangis<br />
mefed kurTxeva imave wlis (e. i. 1297) miwurulamde un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo. amas a<strong>da</strong>sturebs<br />
vaxtang III-is h. 697 w. moWrili vercxlis fuli. Tbilisis zarafxana h. 697 w.<br />
kvlav agrZelebs qarTul-hulaguiduri sistemiT (4 <strong>da</strong>ngis wonis) vercxlis monetebis<br />
emisias, vaxtang III-is saxeliT <strong>da</strong> qartuli legendebiT. Tbilisur dirhemebze isev qristianuli<br />
locvaa arabul enaze amotvifruli.<br />
aRsaniSnavia is faqti, rom T. lomouri vaxtang III-is vercxlis monetebis moWris<br />
TariRad miiCnevs h. 698 <strong>da</strong> h. 699 (1298-1300 ww.). cnobilia, rom h. 698 w. Tbilisis zarafxana<br />
iwyebs yazan yaenis fuladi reformiT <strong>da</strong>dgenili unificirebuli dirhemebis gamo-<br />
Svebas. T. lomouris azriT, h. 699 w. aRmosavleT saqarTveloSi kvlav gamodis vaxtang<br />
III-is saxeliT qarTul-hulaguiduri sistemiT moWrili dirhemebi. Tbilisis zarafxana<br />
ki, amave wels agrZelebs yazan yaenis unificirebuli dirhemebis emisias. gamodis, rom<br />
h. 698-699 ww. Tbilisis zarafxana ori gansxvavebuli fuladi-woniTi sistemiT awarmoebs<br />
samoneto emisias (4 <strong>da</strong>ngis <strong>da</strong> 3 <strong>da</strong>ngis wonis dirhemebs). es ki yazan yaenis fuladi<br />
reformis uxeSi <strong>da</strong>rRvevaa, rac mkacrad ikrZalebo<strong>da</strong> kanonmdeblobiT ilxanTa iranSi<br />
Semaval saxelmwifoebSi.<br />
vfiqrobT, rom ilxanTa iranSi Cataebul fuladi reformis <strong>da</strong>rRveva saqarTvelo-<br />
Si ar momx<strong>da</strong>ra. am Seusabamobas ki, Semdegi garemoebiT vxsniT. vaxtang III-is dirhemebze<br />
arabuli <strong>da</strong>mwerlobiT Sesrulebuli TariRis h. 699 wlis Semadgeneli erTeulis aRmni-<br />
Svneli ricxvebis cxrisa <strong>da</strong> Svidis gamomxatveli sityvebis grafikuli moxazuloba gaxmovanebis<br />
gareSe arabulad erTnairia. radgan monetaze gaxmovanebis niSnebi ar <strong>da</strong>is-<br />
1 Джалагания И., <strong>da</strong>sax. naSromi.<br />
2 JamTaaRmwereli, aswlovani istoria .., gv. 302.<br />
3 iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, wigni III (Tbilisi, 1949), gv. 248.<br />
4 iqve, gv. 248.<br />
5 Рашид-ад-дин, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 178.<br />
6 JamTaaRmwereli, aswlovani istoria .., gv. 308.<br />
97
mis, amokiTxva SeiZleba moxdes orivenairad. arabuli <strong>da</strong>mwerlobiT Sesrulebuli TariRis<br />
h. 699 wlis Semadgeneli erTeulis aRmniSvneli sityva `cxras~ arabulad Semdegi<br />
moxazuloba aqvs _ " ". msgavsia agreTve arabuli <strong>da</strong>mwerlobiT Sesrulebuli sityva<br />
`Svidis~ grafikuli moxazuloba _ " ." amrigad, Svidi <strong>da</strong> cxra ricxvebis gamomxatveli<br />
sityvebis grafikuli moxazuloba gaxmovanebis gareSe erTnairia <strong>da</strong> maTi amokiTxva<br />
SeiZleba moxdes orivenairad 697 <strong>da</strong> 699 ww.<br />
rodesac T. lomourma vaxtang III-is monetaze h. 699 weli amoikiTxa, mecnierebisaTvis<br />
ar iyo cnobili axali TariRebi. Tbilisis xarafxanaSi gamoSvebuli yaxan yaenis unificirebuli<br />
dirhemis uadres TariRad h. 699 w. iyo miRebuli. 1 amdenad, vaxtang III-is h. 697 wels<br />
wels gamoSvebuli dirhemis h. 699 wliT amokiTxva Secdomad ar CaiTvlebo<strong>da</strong>. momdevno<br />
wlebSi axali aRmoCenebis saSualebiT <strong>da</strong>zust<strong>da</strong> TariRebi. yazan yaenis saxeliT Tbilisis<br />
zarafxanaSi gamoSvebuli unificirebuli dirhemebis uadresi TariRia h. 698 weli.<br />
faqtobriv masalaze muSaobis dros Tbilisur monetebze h. 698 welze adreuli TariRi ar<br />
aRmoCn<strong>da</strong>. migvaCnia, rom T. lomouris mier vaxtang III-is dirhemebis TariRis h. 699 wliT<br />
wakiTxvaSi koreqtivi un<strong>da</strong> iqnes Setanili. Seusabamoa is faqti, rom Tbilisis zarafxanas<br />
erTdroulad ewarmoebina h. 699 w. vaxtang III-is qarTul-hulaguiduri sistemiT gamo-<br />
Svebuli 4 <strong>da</strong>ngis wonis, xolo yazan yaenis unificirebuli 3 <strong>da</strong>ngis wonis dirhemi. es<br />
monetebi ganekuTvnebian ori gansxvavebuli samoneto sistemiT gamoSvebul fuls, rac<br />
SeuZlebels xdis maT erTdroul emisias Tbilisis zarafxanaSi.<br />
vaxtang III-is saxeliT qarTul-hulaguiduri sistemiT moWrili vercxlis fuli gamodio<strong>da</strong><br />
h. 697 w. (1297/1298). monetaze aRbeWdili TariRis mixedviT, vaxtang III taxtze<br />
Cans 1297 wels <strong>da</strong> igi am droi<strong>da</strong>n axorcielebs samoneto regalias. vaxtang III-is dramebiT<br />
mTavrdeba mcire periodi erovnuli fulis Wedvisa saqarTveloSi <strong>da</strong> 1298 wli<strong>da</strong>n<br />
Tbilisis zarafxana iwyebs axali samoneto sistemiT, muslimuri religiuri zedwerilebiT<br />
unificirebuli dirhemebis gamoSvebas.<br />
amrigad, numizmatikuri masalis analizi gvaZlevs saSualebas, rom myarad vivaraudoT<br />
_ vaxtang III 1297 wels ukve saqarTvelos mefea.<br />
سبع<br />
تسع<br />
1 Пахомов Е., Монеты Грузии (Тбилиси, 1950), стр. 117.<br />
98
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
1. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV,<br />
teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi,<br />
1973).<br />
2. b. silagaZe, masalebi saqarTvelo-egviptis urTierTobis <strong>istoriisa</strong>Tvis, qarTuli<br />
wyaroTmcodneoba, II (Tbilisi, 1968).<br />
3. d. kapanaZe, qarTuli numizmatika (Tbilisi, 1969).<br />
4. d. niniZe, `provinciis mefeebi~ <strong>XI</strong>V-XV ss. saqarTveloSi (bagrationTa sagvareulo<br />
istorii<strong>da</strong>n) (Tbilisi, 1995).<br />
5. T. lomouri, <strong>da</strong>viT VIII-is <strong>da</strong> vaxtang III-is fulebi, saqarTvelos sax. muzeumis moambe,<br />
XV-B (Tbilisi, 1948).<br />
6. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, wigni III (Tbilisi, 1949).<br />
7. i. sixaruliZe, qarTveli xalxis brZola <strong>da</strong>moukideblobisaTvis <strong>XI</strong>II-<strong>XI</strong>V ss. (Tbilisi, 1967).<br />
8. JamTaaRmwereli, qarTlis cxovreba, tomi II, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi<br />
xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1959).<br />
9. c. RvaberiZe, saqarTvelos urTierToba ilxanTa iranTan <strong>da</strong> jelairTa saxelmwifos-<br />
Tan (Tbilisi, 1986).<br />
10. j. odiSeli, aRmosavleT saqarTvelos politikuri istorii<strong>da</strong>n (<strong>XI</strong>V-XVI ss), istoriul-publicisturi<br />
narkvevebi (Tbilisi, 2010).<br />
11. Джалагания И., Из истории монетного дела в Грузии <strong>XI</strong>II века (Тбилиси, 1958).<br />
12. Пахомов Е., Монеты Грузии (Тбилиси, 1950).<br />
13. Рашид-ад-дин, Сборник летописей, III (Москва-Ленинград, 1956).<br />
14. Цагарели А., Памятники грузинской старины на св. Земле и на Синае, IV, вып. I (Тбилиси, 1888).<br />
TSIALA GVABERIDZE<br />
National Museum of Georgia<br />
CONCERNING THE DATE OF VAKHTANG III`S REIGN<br />
There are different opinions about Vakhtang III`s reign <strong>da</strong>te in Georgian historical sources. The following<br />
<strong>da</strong>tes are known: 1297, 1298, 1299, 1301 and 1302. Inspite of different point of views, 1302 year is believed to be<br />
this king`s accertion year in Georgian scientific literature.<br />
After examining several historical-chronological and numismatic evidences we came to the conclusion that<br />
Vakhtang III was krowned as king in 1297/98 year (Hijra 697). He started minting his silver coins according to<br />
Georgian-Hullaguid system in the above mentoined year.<br />
Thus, it is obvious that Vakhtang III`s reign <strong>da</strong>te is 1297 year.<br />
99
goneli araxamia<br />
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />
ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />
sisxlis <strong>da</strong>urvebis sakiTxisaTvis<br />
<strong>XI</strong>V-XVIII ss. saqarTveloSi<br />
sisxlis <strong>da</strong>urveba (vergeldi, kompozicia) anu <strong>da</strong>naSaulisaTvis fuladi (qonebrivi)<br />
sazRauris <strong>da</strong>weseba <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>xdevineba qarTuli feo<strong>da</strong>luri kanonSemoqmedebis <strong>da</strong> marTlmsajulebis<br />
erT-erTi mniSvnelovani sferoa, romlis Seswavlaze istorikosebisa <strong>da</strong><br />
iuristebis Taobebma iRvawes (n. urbneli, i. javaxiSvili, a. vaCeiSvili, i. doliZe, i. surgulaZe,<br />
d. furcelaZe, g. na<strong>da</strong>reiSvili <strong>da</strong> sxv.).<br />
winamdebare statiaSi ganixileba am mravalwaxnagovani problemis erTi konkretuli<br />
sakiTxi, kerZod, Tanafardoba sruli sisxlis fasis (sazRauris odenobis) Teoriul, kanoniT<br />
<strong>da</strong>dgenil normasa <strong>da</strong> sasamarTlo praqtikiT ga<strong>da</strong>saxdelad ga<strong>da</strong>kveTil normas Soris<br />
<strong>XI</strong>V-XVIII ss. qarTul sinamdvileSi.<br />
sisxlis fasi (vergeldi) feo<strong>da</strong>lur sazogadoebaSi ganisazRvrebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>naSaulis saxeobiT<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>zaralebulis socialuri statusiT ierarqiul kibeze, agreTve, qonebrivi <strong>da</strong><br />
Tanamdebobrivi mdgomareobiT. yvelaze maRali sazRauri mkvlelobaze iyo <strong>da</strong>wesebuli,<br />
rasac sruli sisxli (agreTve, marTali an Tavi sisxli) ewodebo<strong>da</strong>. am ukanasknelis<br />
safuZvelze, proporciuli Sefardebis wesiT, ganisazRvrebo<strong>da</strong> sxva <strong>da</strong>naSaulTa sazRauri 1 .<br />
sruli sisxlis fasis odenobis Sesaxeb cnobebs Seicaven samarTlis wignebi, sasisxlo<br />
saqmis gar<strong>da</strong>wyvedilobis sigelebi, sasamarTlo ganCinebebi, wyalobis sigelebi,<br />
naratuli Zeglebi 2 .<br />
feo<strong>da</strong>luri sazogadoebis maRali socialuri fenebis warmomadgenlebis (didebuli,<br />
Tavadi, aznauri, maRali saeklesio ierarqebi) sisxlis fasi, rogorc wesi, ZiriTa<strong>da</strong>d<br />
fuliT ganisazRvrebo<strong>da</strong>, zogjer yma-glexebiTac 3 ; <strong>da</strong>bali socialuri kategoriisa<br />
(msaxuri, glexi, <strong>da</strong>bali samRvdeloeba, Tavisufali meTeme mTaSi) _ umeteswilad xvastagiT,<br />
zogjer fuliTac 4 .<br />
wyaroTa monacemebze <strong>da</strong>kvirveba uCvenebs, rom sisxlis fasi, roca is fulad gamoxatulebaSi<br />
gveZleva, rogorc wesi, gansazRvrulia mocemul momentSi mimoqcevaSi arsebuli<br />
kanonieri wonis anu srulfasovani monetiT. aqve un<strong>da</strong> iTqvas, rom am wess axlavs gamonaklisic,<br />
rac mdgomareobs SemdegSi: sisxlis fasis gamomxatvelad zogjer iseTi monetac<br />
<strong>da</strong>sturdeba, romulic vergeldis <strong>da</strong>dgenis momentSi ukve aRar iWrebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> cxadia,<br />
aRarc ga<strong>da</strong>xdis saSualebas warmoadgen<strong>da</strong>. sisxlis <strong>da</strong>saurveblad aseTi monetis <strong>da</strong>saxelebas<br />
Tavisi konkretuli mizezebi hqon<strong>da</strong>. magram amjerad CemTvis mTavaria imis konstatacia,<br />
rom yvela SemTxvevaSi sisxlis fasi ganisazRvrebo<strong>da</strong> mxolod <strong>da</strong> mxolod srulfasovani,<br />
kanonieri wonis monetiT. vinai<strong>da</strong>n monetis kanonieri wona dro<strong>da</strong>dro icvlebo<strong>da</strong>,<br />
suraTic adeqvaturia: <strong>XI</strong>V-XVIII saukuneebis saqarTveloSi sisxlis fasi sxva<strong>da</strong>sxva woniTi<br />
stan<strong>da</strong>rtisa <strong>da</strong>, Sesabamisad, Rirebulebis fuliTaa warmodgenili.<br />
beqa man<strong>da</strong>turTuxucesi Tavis samarTlis wignSi, romelic 1296-1304 wlebSia Sedgenili,<br />
sisxlis fass adgens mis dros mimoqcevaSi arsebuli e.w. `yazanuri TeTriT~ 5 . misi<br />
kanonieri wona ilxanTa saxelmwifos mbrZaneblis, yazan yaenis mier 1296 w. Catarebu-<br />
1 iv. javaxiSvili, qarTuli samarTlis istoria, Txzulebani 12 tomad, VII (Tbilisi, 1984), gv. 358-361;<br />
i. doliZe, Zveli qarTuli samarTali (Tbilisi, 1953), gv. 188-199.<br />
2 amave rigis cnobebi <strong>da</strong>culia sasisxlo sigelebSic, romelTa monacemebis ganxilvas amjerad Segnebulad<br />
gverds vuvli, vinai<strong>da</strong>n maTi sandooba sisxlis fasebis odenobis sakiTxSi calke, sagangebo msjelobas<br />
moiTxovs.<br />
3 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, teqstebi gamosca, gamokvleva <strong>da</strong> leqsikoni <strong>da</strong>urTo i. doliZem<br />
(Tbilisi, 1963), gv. 405, 407, 418, 426-427, 470, 486-491; qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, teqstebi gamosca,<br />
SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo i. doliZem (Tbilisi, 1972), gv. 106, 125, 126, 140, 166, 167; s. kakabaZe,<br />
<strong>da</strong>savleT saqarTvelos saeklesio sabuTebi, I (tfilisi, 1921), gv. 2, 98.<br />
4 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 211, 212; r. xaraZe, xevsuruli rjuli, analebi, iv. javaxiSvilis<br />
sax. istoriis <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, I (Tbilisi, 1947), gv. 163-195.<br />
5 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, gv. 425.<br />
100
li finansuri reformiT, romlis savaldebulo Zala saqarTvelozec vrceldebo<strong>da</strong>, Seadgen<strong>da</strong><br />
3 <strong>da</strong>ngs anu 2,13 gram vercxls 1 .<br />
aRsaniSnavia, rom beqa man<strong>da</strong>turTuxucesis samarTlis Sedgenis droisaTvis yazanuri<br />
TeTris kanonieri <strong>da</strong> faqtiuri wona jer kidev emTxveo<strong>da</strong> erTmaneTs. es is iSviaTi<br />
SemTxvevaa, rodesac sisxlis sazRaurad miRebuli nominali Tavisi kanonieri woniT amave<br />
dros aris ga<strong>da</strong>xdis saSualebac.<br />
giorgi V brwyinvalis samarTlis wigni (`Zeglis <strong>da</strong>deba~), romelic 1334-1335 wleb-<br />
Sia Sedgenili 2 , sisxlis fasebs gansazRvravs ilxan abu-saidis mmarTvelobis pirvel<br />
xanebSi (1313-1325 ww.) moWrili TeTriT, romlis kanonieri wona abu-saidis gankargulebiT<br />
naxevari <strong>da</strong>ngiT Semcir<strong>da</strong> yazan-yaenis mier <strong>da</strong>kanonebul stan<strong>da</strong>rtTan Se<strong>da</strong>rebiT<br />
<strong>da</strong> 2,5 <strong>da</strong>ngi (1,775 grami) Seadgina 3 . aRniSnuli samarTlis wignis Sedgenis droisaTvis<br />
TeTris faqtiuri wona kanoniT <strong>da</strong>dgenil wonasTan Se<strong>da</strong>rebiT Semcirebuli iyo <strong>da</strong> Seadgen<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>ngnaxevarze naklebs, <strong>da</strong>axloebiT 1,21 grams 4 . ase rom, giorgi brwyinvalis<br />
`Zeglis <strong>da</strong>debaSi~ TeTri mxolod saangariSo erTeulia.<br />
gansakuTrebuli viTareba gvaqvs aRbuRa aTabagis ganCinebaSi. man sisxlis fasebi gansazRvra<br />
ara Tavisi Tanadrouli kanonieri wonis (2,5 <strong>da</strong>ngi) erTnominaliani TeTriT, aramed<br />
`mefis giorgis Jamis... oriani xuTi <strong>da</strong>ngis~ vercxlis fuliT 5 anu giorgi brwyinvalis mefofobis<br />
xanaSi ilxanTa saxelmwifoSi (<strong>da</strong> saqarTveloSic) moWrili ordirhemianiT (oriani<br />
TeTriT), romlis kanonieri wona, gamomdinare erTnominaliani TeTris woniTi stan<strong>da</strong>rti<strong>da</strong>n<br />
(2,5 <strong>da</strong>ngi), Seadgen<strong>da</strong> 5 <strong>da</strong>ngs anu 3,55 grams 6 . am ga<strong>da</strong>wyvetilebis mizezi mdgomareobs SemdegdegSi:<br />
beqa man<strong>da</strong>turTuxucesis dros TeTris (dirhemis) kanonieri wona 3 <strong>da</strong>ngi iyo, magram<br />
ilxan abu-saidis (1316-1333 ww.) mier TeTris (dirhemis) kanonieri wona jer naxevari <strong>da</strong>ngiT,<br />
Semdeg 1 <strong>da</strong>ngiT Semcir<strong>da</strong> <strong>da</strong> 2 <strong>da</strong>ngi gax<strong>da</strong> 7 , amis Semdgom TeTris (dirhemis) kanonieri wona<br />
ar gazrdila <strong>da</strong> aRbuRa aTabagis drosac TeTris kanonier wonad 2 <strong>da</strong>ngi rCebo<strong>da</strong>. vinai<strong>da</strong>n,<br />
rogorc aRbuRa aTabagi iuwyeba, beqas mier sisxlis sazRaurad <strong>da</strong>wesebuli TeTris kanonieri<br />
wona mis dros ukve Semcirebuli iyo (`yazanuroba aR-sadme-moklebuliyo~) <strong>da</strong> yazanur-<br />
Tan e.i. beqa man<strong>da</strong>turTuxucesis samarTlis wignSi sazRaurad miRebul TeTrTan Se<strong>da</strong>rebiT<br />
erTi <strong>da</strong>ngiT naklebi iyo, aRbuRa aTabagma Tavisi drois kanonieri (2 <strong>da</strong>ngis) wonis fuliT<br />
sisxlis safasuris gansazRvra `avi saqmis gaadvilebad~ (sasjelis Semsubuqebad) miiCnia 8 .<br />
aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, aRbuRa aTabagi Tavisi drois kanonieri wonis erTnominalian<br />
TeTrsac ver miiReb<strong>da</strong> sisxlis <strong>da</strong>urvebis safasurad, radgan is erTi <strong>da</strong>ngiT naklebi<br />
iyo beqas samarTlis wignSi <strong>da</strong>urvebis safasurad miRebul yazanur TeTrze. vinai<strong>da</strong>n<br />
aRbuRas samarTlis wignis Sedgenis dros yazanuri TeTris eqvivalenturi kanonieri<br />
wonis nominali faqtobrivad ar arsebob<strong>da</strong>, is iZulebuli gax<strong>da</strong> sisxlis safasurad mieRo<br />
erTnominalian yazanur TeTrze 2 <strong>da</strong>ngiT metis wonis ordirhemiani anu 5 <strong>da</strong>ngis<br />
wonis oriani TeTri, romelic swored giorgi V brwyinvalis mefobis xanaSi ilxan abusaidis<br />
saxeliT iWrebo<strong>da</strong> 1316-1325 wlebSi sailxanosa <strong>da</strong> misi gavlenis sferoSi Semaval<br />
qveynebSi, maT Soris, saqarTveloSi. ramdena<strong>da</strong>c aRbuRa aTabags papis, beqas mier<br />
<strong>da</strong>wesebuli sasjelis zomis Semcireba <strong>da</strong>uSveblad miaCn<strong>da</strong>, amdenad kanonieri wonis<br />
nominalebs Soris oriani TeTris gar<strong>da</strong> sxva arCevani samoneto bazarze mas ar hqon<strong>da</strong>.<br />
aRbuRa aTabagis mier sisxlis sazRaurad miRebuli nominalis (oriani TeTris) kanonieri<br />
wona karga xnis <strong>da</strong>Sorebuli iyo imave nominalis faqtiur wonas. am drois numizmatikuri<br />
faqtebi erTxmad mowmoben, rom saqarTvelosa <strong>da</strong> mezobel saxelmwifoebSi<br />
oriani TeTris (ordirhemianis) faqtiuri wona, iseve, rogorc erTnominaliani TeTrisa,<br />
stan<strong>da</strong>rtTan Se<strong>da</strong>rebiT mniSvnelovnad iyo Semcirebuli 9 . cxadia, rom aRbuRa aTabagis<br />
1 c. RvaberiZe, saqarTvelos urTierToba ilxanTa iranTan <strong>da</strong> jelairianTa saxelmwifosTan (Tbilisi, 1986),<br />
gv. 21, 101-102.<br />
2 i. doliZe, giorgi brwyinvalis samarTali (Tbilisi, 1957), gv. 15.<br />
3 c. RvaberiZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 21, 101-102.<br />
4 iqve, gv. 34-41.<br />
5 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, gv. 425.<br />
6 g. dundua, samoneto mimoqcevis sakiTxisaTvis XV saukunis saqarTveloSi (Tbilisi, 1964), gv. 45, 47, 54;<br />
s. kakabaZe, safasis <strong>istoriisa</strong>Tvis saqarTveloSi, saistorio moambe, I, 1925, gv. 88-89; c. RvaberiZe, <strong>da</strong>sax.<br />
naSromi, gv. 103-104.<br />
7 c. RvaberiZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 28-32, 104-105.<br />
8 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, gv. 425.<br />
9 ix. c. RvaberiZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 48-56, 104.<br />
101
mier sisxlis safasurad miRebuli 5 <strong>da</strong>ngis wonis oriani TeTri saangariSo erTeulia<br />
<strong>da</strong> ara ga<strong>da</strong>xdis saSualeba.<br />
igive woniTi stan<strong>da</strong>rti igulisxmeba e.w. `bagrat kurapalatis samarTlis~ TeTrisaTvis.<br />
aRniSnuli samarTali warmoadgens beqa-aRbuRas samarTlis wignis <strong>da</strong>narTs (is<br />
calke saxiT ar moipoveba), romelic imereTis mefes bagrat III-s ekuTvnis <strong>da</strong> 1535-1545<br />
wlebiT TariRdeba 1 . numizmatikuri faqtebi mowmoben, rom am droisaTvis saqarTveloSi<br />
mbrunavi rogorc adgilze moWrili, ise gare<strong>da</strong>n Semosuli vercxlis fulis realuri<br />
wona <strong>da</strong>ngis mesame<strong>da</strong>mde <strong>da</strong> ufro <strong>da</strong>blaa CamoqveiTebuli 2 . ase rom, e.w. `bagrat kurapalatis<br />
samarTlis~ Semdgenlis mier sisxlis sazRaurad gaziarebuli aRbuRa aTabagiseuli<br />
xuT<strong>da</strong>ngiani vercxlis fuli martooden saangariSo erTeulia.<br />
<strong>XI</strong>V-XVI ss. ramdenime dokumentSi, kerZod, sasisxlo saqmis gar<strong>da</strong>wyvedilobis sigelebSi,<br />
wyalobis wignebsa <strong>da</strong> `biWvintis iadgarSi~ sisxlis fasebi gansazRvrulia iseTi nominalebiT,<br />
rogoricaa `kirmaneuli TeTri~, `Zveli kirmaneuli TeTri~, `Zveli TeTri~ 3 .<br />
<strong>XI</strong>II s. miwurulamde <strong>da</strong>savleT saqarTvelos sinamdvileSi `kirmaneuli TeTriT~ an<br />
ubralod `TeTriT~ aRiniSnebo<strong>da</strong> vercxlis fuli, romelic iWrebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> mimoiqceo<strong>da</strong><br />
trapizonis imperiasa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleT saqarTveloSi <strong>da</strong> romlis kanonieri wona Seadgen<strong>da</strong><br />
oTx <strong>da</strong>ngs (2,84 grams). sailxanos mbrZaneblis yazan-yaenis zemoT aRniSnuli samoneto<br />
reformiT vercxlis fulis kanonieri wona erTi <strong>da</strong>ngiT Semcir<strong>da</strong> <strong>da</strong> 3 <strong>da</strong>ngi gax<strong>da</strong> 4 .<br />
amave woniT stan<strong>da</strong>rts <strong>da</strong>eqvemdebara vercxlis fulis (kirmanaulis) emisia trapizonis<br />
imperiasa <strong>da</strong> saqarTveloSic 5 . am droi<strong>da</strong>n 4 <strong>da</strong>ngiani kirmaneulis <strong>da</strong> zoga<strong>da</strong>d am wonis<br />
vercxlis fulis 3 <strong>da</strong>ngianisgan gansasxvaveblad nominalis gverdiT gaCn<strong>da</strong> replika<br />
`Zveli~. <strong>XI</strong>V-XVI saukuneebSi, rodesac zemoT aRniSnuli Zeglebi <strong>da</strong>iwera, 4 <strong>da</strong>ngiani<br />
vercxlis fuli aRar iWrebo<strong>da</strong>. amitom, cxadia, `Zveli kirmaneuli TeTri~, `Zveli TeTri~<br />
ar SeiZlebo<strong>da</strong> am Zeglebis SemdgenelT ga<strong>da</strong>xdis saSualebad egulisxmaT. ganxilul<br />
SemTxvevaSi es nominalebi mxolod saangariSo erTeulis metrologiuri<br />
Sinaarsis Semcvelia.<br />
XVI saukuneSi sisxlis fasis oqros monetiT gansazRvris ori faqti <strong>da</strong>sturdeba.<br />
rostom gurielis (1534-1560) mier gacemuli wyalobis sigelis mixedviT aznaur iaSvilis,<br />
agreTve, beri egnataSvilis (XVIII s. <strong>da</strong>sawyisi) TxzulebaSi <strong>da</strong>culi cnobis Tanaxmad,<br />
xelmwife <strong>da</strong>dianis sisxlis fasi gansazRvrulia fluriT 6 . numizmatikuri literaturi<strong>da</strong>n<br />
cnobilia, rom fluri Tav<strong>da</strong>pirvelad erqva saqarTveloSi <strong>XI</strong>V s. <strong>da</strong>sasruli<strong>da</strong>n<br />
gavrcelebul veneciur oqros dukats, romlis wona 3,559 gr. Seadgen<strong>da</strong>. XV s. <strong>da</strong>sasruli<strong>da</strong>n<br />
flurma, rogorc veneciuri oqros dukatis aRmniSvnelma terminma <strong>da</strong>karga<br />
Tavisi pirvandeli mniSvneloba, SeinarCuna mxolod metrologiuri Sinaarsi <strong>da</strong> dukatis<br />
wonis yvela oqros monetis (osmaluris, holandiuris) aRmniSvnel zogad terminad<br />
iqca. flurma aseTi (metrologiuri) Sinaarsi XVIII s. Sua xanebamde SeinarCuna 7 . oqros<br />
fuli qarTul samoneto bazarze misi iSviaTobis gamo, cxadia, ga<strong>da</strong>xdis saSualeba ar<br />
iyo, amitom iaSvilisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>dianis sisxlis fasebis gansazRvrisas fluri saangariSo<br />
erTeulis funqciiT gamoiyeneba.<br />
1 ix. c. RvaberiZe, bagrat kurapalatis samarTlis Zeglis <strong>da</strong>TariRebisaTvis, valerian gabaSvili 90<br />
(Tbilisi, 2003), gv. 455-456, aRniSnuli samarTlis wignis <strong>da</strong>TariRebis sakiTxze arsebuli literaturis<br />
mimoxilva ix. iqve.<br />
2 d. kapanaZe, qarTuli numizmatika (Tbilisi, 1969), gv. 122 <strong>da</strong> Semd.; m. anTaZe, saqarTvelosa <strong>da</strong> TurqeTis<br />
urTierToba XV-XVIII ss. numizmatikuri masalis mixedviT (Tbilisi, 1982), gv. 40-63.<br />
3 e. TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, II (tfilisi, 1909), gv. 33-35; s. kakabaZe, vaxtang-ucnobi XV saukunis<br />
afxaz-imereTis mefeTagani <strong>da</strong> misi memkvidre mefe giorgi (tfilisi, 1912), gv. 9-11; s. kakabaZe, patara<br />
werilebi <strong>da</strong> SeniSvnebi, saistorio moambe, II (tfilisi, 1924), gv. 247-251; g. araxamia, `biWvintis iadgari~<br />
(Tbilisi, 2009), gv. 71.<br />
4 T. abramiSvili, <strong>XI</strong>II-<strong>XI</strong>V ss. <strong>da</strong>savlur-qarTuli fuli (Tbilisi, 1959), gv. 33-34; Берадзе Т., Мореплавание и<br />
морская торговля в средневековой Грузии (Тбилиси, 1989), с. 111-115; c. RvaberiZe, saqarTvelos urTierToba ilxanTa<br />
iranTan.... gv. 11, 110-113.<br />
5 m. gabaSvili, qarTuli numizmatikis istorii<strong>da</strong>n, axlo aRmosavleTi <strong>da</strong> saqarTvelo (Tbilisi, 1991), 219-<br />
229; m. gabaSvili, saqarTvelos saxelmwifo samoneto politikis istorii<strong>da</strong>n, axlo aRmosavleTi <strong>da</strong><br />
saqarTvelo, IV (Tbilisi, 2005), gv. 156-158.<br />
6 ix. d. baqraZe, arqeologiuri mogzauroba guriasa <strong>da</strong> aWaraSi (baTumi, 1987), gv. 237; qarTlis cxovreba,<br />
tomi II, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1959), gv.<br />
362, 503.<br />
7 r. qebulaZe, evropuli monetebis mimoqceva saqarTveloSi XV-XVIII saukuneebSi (Tbilisi, 1971), gv. 7, 17, 35,<br />
36; c. RvaberiZe, saqarTvelos urTierToba ilxanTa iranTan..., gv. 110.<br />
102
gansaxilveli periodis zogierTi wyaro (cxmaris xevis <strong>da</strong>werili labsyel<strong>da</strong>Sisadmi,<br />
Sedgenili 1445-1452 wlebSi; `biWvintis iadgaris~ sasisxlo ganCinebaTa erTi nawili, sasamarTlos<br />
ganaCeni elia maWavarianis saqmeze, Sedgenili 1565-1583 wlebSi) ramdenadme Tavisebur<br />
viTarebas warmogvidgens _ maTi cnobebiT, sisxlis fasi gansazRvrulia TeTriT yovelgvari<br />
replikis an raime sxva miniSnebis gareSe woniT stan<strong>da</strong>rtze 1 . magram am cnobeb-<br />
Sic `Zveli TeTris~ kursi anu 4 <strong>da</strong>ngis wonis fuli igulisxmeba saangariSo erTeulis<br />
mniSvnelobiT. amaze metyvelebs is garemoeba, `TeTriT~ <strong>da</strong> `Zveli TeTriT~ gansazRvrul<br />
sisxlis fasebis odenoba erTsa <strong>da</strong> imave tipis <strong>da</strong>naSaulze arsebiTad identuria 2 .<br />
XVII saukunis ramdenime istoriul sabuTSi sisxlis safasuri gamoxatulia iseTi<br />
nominaliTac, rogoricaa marCili 3 . qarTul sinamdvileSi marCilad iwodebo<strong>da</strong> evropis<br />
qveynebi<strong>da</strong>n Semosuli fulis erTeuli taleri, romlis kanonieri wona Seadgen<strong>da</strong> 24,4<br />
grams 4 , rac odnav naklebi iyo mis praqtikul (faqtiur) wonaze aRniSnul xanaSi 5 . ase<br />
rom, am SemTxvevaSi sisxlis sazRaurad miRebuli fuli gvevlineba rogorc saangariSo<br />
erTeulad, ise ga<strong>da</strong>xdis saSualebad.<br />
vaxtang VI-is samarTlis wignSi (1705-1708), sa<strong>da</strong>c sasisxlo ganCinebebs sagangebo<br />
Tavi eZRvneba, sisxlis fasebi gansazRvrulia TumniT 6 , romelic msxvil saangariSo er-<br />
Teuls warmoadgen<strong>da</strong> <strong>da</strong> sparsuli woniTi sistemis misxlis bazaze moWril 200 Saurs<br />
(50 abazs) moicav<strong>da</strong> 7 . misi kanonieri wona 390 grami gamodis (50 abazi 7,8 gr). abazis<br />
praqtikuli wona aRniSnuli samarTlis wignis Sedgenis dros saSualod Seadgen<strong>da</strong> 7,29<br />
grams 8 , anu Tumnis faqtiuri wona <strong>da</strong>axloebiT 360, 450 grams utoldebo<strong>da</strong> (50 abazi <br />
7,29 gr). aqac sisxlis safasurad miRebuli nominalis (Tumnis) rogorc saangariSo er-<br />
Teulis Rirebuleba praqtikulad emTxveva ga<strong>da</strong>xdis saSualebis faqtiur Rirebulebas.<br />
Cveni miznebisaTvis gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs imas, Tu ra moculobiT xorcieldebo<strong>da</strong><br />
praqtikaSi sruli sisxlis fasis odenobis Teoriuli norma. saTanado<br />
wyaroebis simwiris gamo SeuZlebelia Tvali gavadevnoT Tu rogor, ra moculobiT realizdebo<strong>da</strong><br />
cxovrebaSi beqa man<strong>da</strong>rtuxucesis, giorgi brwyinvalis, aRbuRa aTabagis<br />
samarTlis wignebiT, agreTve, `biWvintis iadgaris~ ganCinebebiT <strong>da</strong>dgenili sruli sisxlis<br />
sazRauris normebi 9 , magram SemorCenili mcireodeni monacemebiTac, sasamarTlo<br />
ganCinebebma rom Semogvinaxes, zogadi suraTis warmodgena mainc SesaZlebelia.<br />
sruli sisxlis zRveva, rogorc wesi, sasamarTlos gziT xdebo<strong>da</strong>. sasamarTlo nebismieri<br />
sasisxlo saqmis, maT Soris mkvlelobis sarCelis ganxilvas sruli sisxlis<br />
fasis odenobis gamorkveviT iwyeb<strong>da</strong> <strong>da</strong> am ukanasknelis safuZvelze ga<strong>da</strong>kveT<strong>da</strong> mkvlelobis<br />
Tu sxva saxis <strong>da</strong>naSaulis sazRauris odenobas. sasamarTlo ganaCenis gamotanisas<br />
iTvaliswineb<strong>da</strong> <strong>da</strong>zaralebulis (moklulis) mxri<strong>da</strong>n braldebulis (mkvlelis) mimarT<br />
Cadenili qmedebis Sedegad miyenebuli zaralis an zianis (Tu aseTs adgili hqon<strong>da</strong>)<br />
sazRaurs <strong>da</strong> am ukanasknels gamoakleb<strong>da</strong> sruli sisxlis safasuris Teoriuli<br />
normiT <strong>da</strong>dgenil odenobas, rasac wyaroebi `Sefardebas~ <strong>da</strong> `Caroninebas~ an `gaSvebas~<br />
uwodeben 10 . sasamarTlo praqtikaSi farTod gamoiyenebo<strong>da</strong> `pativebis~ wesi, rac gamoixatebo<strong>da</strong><br />
imaSi, rom <strong>da</strong>mnaSaveze <strong>da</strong>kisrebuli sruli sisxlis sazRauris nawils<br />
`ipativeb<strong>da</strong>~ jvar-xati, mefe-dedofali, bWeebi <strong>da</strong> sasamarTlos wevri <strong>da</strong>rbaiselni. es<br />
1<br />
ix. svaneTis werilobiTi Zeglebi, I, teqstebi gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvlevebi <strong>da</strong> samecnierosacnobaro<br />
aparati <strong>da</strong>urTo v. silogavam (Tbilisi, 1986), gv. 104; g. araxamia, `biWvintis iadgari~, gv. 70-71;<br />
qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 46-50.<br />
2 Sea<strong>da</strong>re `biWvintis iadgaris~ sasisxlo ganCinebebis 8-17 muxlebi <strong>da</strong> mTis wm. giorgis sigelis sasisxlo<br />
ganCinebebi (ix. s.kakabaZe, saistorio momabe, II (tfilisi, 1924), gv. 250-251).<br />
3 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 59-64, 77, 80, 139.<br />
4 s. kakabaZe, safases <strong>istoriisa</strong>Tvis saqarTveloSi, saistorio moambe, I (tfilisi, 1925), gv. 25; r. qebulaZe,<br />
<strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 107. taleri (marCili) udri<strong>da</strong> sam abazs. abazis Teoriuli wona iyo 7,8 grami (ix. g.<br />
jafariZe, narkvevi qarTuli metrologii<strong>da</strong>n (Tbilisi, 1973), gv. 45). sami abazis kanonieri wonis jami (24,4<br />
grami) ki erTi marCilis kanonieri wonis tolia.<br />
5 g. jafariZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 45.<br />
6 qarTuli samarTlis Zeglebi, I, gv. 486-490.<br />
7 g. jafariZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 41-48.<br />
8 g. jafariZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 45.<br />
9 es ar vrceldeba vaxtang VI-is samarTlis wignis sasisxlo normebze, romelTa praqtikaSi gamoyenebis<br />
Sesaxeb mravali dokumenti SemogvrCa (ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 309, 331, 333, 345, 355, 412, 438,<br />
456, 508, 591, 600, 602, 620, 667, 683).<br />
10 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 125, 126, 140, 141, 166, 211, 212.<br />
103
`napatiebi sisxlic~ gamoiqviTebo<strong>da</strong> sruli sisxlis sazRauri<strong>da</strong>n. sasamarTlo<br />
mxedvelobaSi iReb<strong>da</strong>, agreTve, <strong>da</strong>mnaSavis ekonomikur mdgomareobasac. Tu <strong>da</strong>mnaSave<br />
Tavisi ekonomikuri SesaZleblobiT `Sefardeba-Caroninebisa~ <strong>da</strong> `pativebis~ Semdeg<br />
ga<strong>da</strong>saxdelad ga<strong>da</strong>kveTil sazRaursac ver `amouvido<strong>da</strong>~, maSin am ukanasknelsac<br />
garkveul nawils Camoaklebdnen 1 . am procedurebis Semdeg sasamarTlo adgen<strong>da</strong><br />
ga<strong>da</strong>saxdeli sazRauris saboloo odenobas, rasac `nabWobi (nabrWobi) sisxli~ erqva 2 .<br />
Tu <strong>da</strong>mnaSave `nabWobi sisxlis~ ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong>s Tavs aarideb<strong>da</strong>, mas kanoni jarimas akisreb<strong>da</strong>,<br />
magram Tu ekonomikuri xelmokleobis gamo ver ga<strong>da</strong>ixdi<strong>da</strong>, maSin is mTeli Tavisi<br />
uZrav-moZravi qonebiT `xelT miecemo<strong>da</strong>~ <strong>da</strong>zaralebul mxares <strong>da</strong> am ukanasknelis sakuTrebaSi<br />
(Tu glexi an msaxuri iyo) an vasalobaSi (Tu aznauri iyo) ga<strong>da</strong>dio<strong>da</strong> 3 .<br />
zemoTqmuli<strong>da</strong>n cxadia, rom `nabWobi sisxli~ gacilebiT naklebi iyo, vidre Teoriuli<br />
normiT <strong>da</strong>dgenili sazRauri. aRsaniSnavia isic, rom `nabWobi sisxlis~ <strong>da</strong>urveba<br />
mTlianad fuliT anu, rogorc maSin ityodnen, `mSrali TeTriT~ savaldebulo ar iyo.<br />
sisxlis sazRaurSi `aiRebo<strong>da</strong>~ nawilobriv fuli, nawilobriv yma-glexi, agreTve, uZrav-moZravi<br />
qoneba, umetes SemTxvevaSi, mxolod es ukanaskneli.<br />
ganvixiloT sruli sisxlisa <strong>da</strong> `nabWobi sisxlis~ Tanafardobis konkretuli magaliTebi.<br />
1326 w. imerTa mefis miqaelis karze mowveulma sasamarTlom aznaur mangasar miqela-<br />
Zis mkvlelobis saqme gaarCia. mosamarTleebma `sisxlis mokiTxuli qnes~ <strong>da</strong> gamoarkvies,<br />
rom moklulis sruli sisxlis fasi, misi winaprebisaTvis mefis mier boZebuli sigelis<br />
mixedviT, 80000 Zveli kirmaneuli TeTri yofila. sasamarTlos mier ga<strong>da</strong>kveTilma `nab-<br />
Wobma sisxlma~ Seadgina: 7 glexi, 8 tani abjari, xvastagis garkveuli raodenoba 4 .<br />
gelaZisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>vlaZis sasisxlo saqmis gar<strong>da</strong>wyvedilobis sigeli, gacemuli <strong>da</strong>savleT<br />
saqarTvelos mefisnacvlis, <strong>da</strong>viTis mier 1330-1346 wlebSi 5 , mogviTxrobs, rom mokluli<br />
<strong>da</strong>vlaZis sruli sisxlis fasi 80000 kirmaneuli TeTri aRmoCn<strong>da</strong>. sabuTis cnobiT,<br />
<strong>da</strong>mnaSave gelaZe am sazRaurs ver `amouvi<strong>da</strong>~, magram `riTac ver amouvi<strong>da</strong>, apativa<br />
(<strong>da</strong>vlaZis Wirisufalma _ g.a.) say<strong>da</strong>rsa <strong>da</strong> mefesa <strong>da</strong> <strong>da</strong>rbaiselTa, saydrisSvilTa~. sasamarTlos<br />
saboloo ganaCeniT <strong>da</strong>mnaSavem <strong>da</strong>zaralebuli mxaris sasargeblod gaiRo: 12<br />
glexi, agreTve, abjris, naqsovis <strong>da</strong> xvastagis garkveuli `simravle~ 6 .<br />
kotriZeebisa <strong>da</strong> WareliZeebis sasisxlo saqmis gar<strong>da</strong>wyvedilobis siglis (1432 w.)<br />
mixedviT, mefis sasamarTlom saxaso aznauris, abesalom kotriZis mkvlelobisaTvis ra-<br />
Wis erisTavs, cici WareliZes <strong>da</strong>akisra sazRauris ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong> 120000 Zveli TeTris odenobiT,<br />
rogorc amas iTvaliswineb<strong>da</strong> kotriZeTa sasisxlo sigeli. sasamarTlos ganCinebiT,<br />
WareliZem kotriZeebs `nabWobi sisxlis~ <strong>da</strong>saurveblad misca: Svidi komli glexi;<br />
eklesia sofel Run<strong>da</strong>Si; jaWvi; rkinis qalamani; saZroxe qvabi; WorRaTo; oTxTavi; ori<br />
jori; xuTi cxeni; Tormeti xari; sami orxua naqsovi <strong>da</strong> ori sinjafis tyavi 7 .<br />
1652 w. mefis sasamarTlom avTandil zedgeniZe <strong>da</strong>mnaSaved cno imarindo zedgeniZis<br />
mkvlelobaSi. sasamarTlom `mokiTxuli qna~ <strong>da</strong> gamoarkvia moklulis sruli sisxlis<br />
safasuri: 30 komli glexi, 12 Tumani TeTri, erTi guTani xari, 5 cxeni, 300 kodi puri<br />
<strong>da</strong> `samarxod~ (<strong>da</strong>krZalvis xarji) 200 koka tkbili. sasamarTlos gamarTvis dros<br />
mkvleli cocxali aRar iyo, amitom sazRauris <strong>da</strong>urveba mis Svils <strong>da</strong>ekisra. sasamarTlom<br />
gaiTvaliswina is garemoeba, rom mopasuxe mxare qonebrivi xelmokleobis gamo<br />
srul sisxls ver auvido<strong>da</strong>. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT mosamarTleebi aRniSnaven, rom `zogi<br />
vapatieT jvar-xatTa, zogi mefesa <strong>da</strong> dedofalsa, zogi pWeTa <strong>da</strong> mosamarTleTa~ <strong>da</strong> `nabWobi<br />
sisxli~ mxolod 6 komli glexiT ganisazRvra 8 .<br />
1701-1703 wlebs Soris erekle I-is mier mowveulma sasamarTlom vinme duSias mamis<br />
mkvlelobis saqme ganixila. aRmoCn<strong>da</strong>, rom moklulis sruli sisxlis fasi Seadgen<strong>da</strong><br />
240 Tumans. aqe<strong>da</strong>n `zogi Cven, zogi <strong>da</strong>rbaiselT vapativeT <strong>da</strong> zogi iqiT Wrilobisa <strong>da</strong><br />
1 iqve, gv. 166.<br />
2 qarTuli samarTlis Zeglebi, I, gv. 468; qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 107, 108.<br />
3 s. kakabaZe, <strong>da</strong>savleT saqarTvelos saeklesio sabuTebi, I, gv. 86; qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 140-141.<br />
4 ix. e. TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, II, gv. 33-34.<br />
5 ix. k. kaxaZe, <strong>da</strong>savleT saqarTvelos ucnobi mefeebi, klio, #11 (Tbilisi, 2001), gv. 48.<br />
6 ix. e.TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, II, gv. 34-35.<br />
7 ix. s. kakabaZe, vaxtang-ucnobi afxaz-imereTis mefeTagani..., gv. 9-11.<br />
8 qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 93.<br />
104
miÃdomisaTvin gavaSvebineTo~, aRniSnaven mosamarTleebi. saboloo jamSi `nabWobma sisxlma~<br />
Seadgina 60 Tumani, 3 komli glexi <strong>da</strong> 20 dRiuri miwis nakveTi 1 .<br />
yovelive zemoTqmuli safuZvels gvaZlevs ganvacxadoT, rom fulis kursis (wona,<br />
sinji) xSiri cvalebadobis <strong>da</strong>, Sesabamisad, msyidvelobiTi unaris arastabilurobis<br />
gamo rom sasjelis profanacia ar momx<strong>da</strong>riyo, qarTul sinamdvileSi sisxlis fasi gamoixatebo<strong>da</strong><br />
mxolod kanonieri wonis monetiT <strong>da</strong> araviTari angariSi ar eweo<strong>da</strong> mocemul<br />
momentSi mimoqcevaSi arsebuli fulis faqtiur wonas, romelic SeiZleba <strong>da</strong>mTxveo<strong>da</strong><br />
an ar <strong>da</strong>mTxveo<strong>da</strong> kanonier wonas. zemoT vnaxeT, rom sisxlis <strong>da</strong>saurveblad miRebuli<br />
monetis kanonieri <strong>da</strong> praqtikuli wona zogjer emTxveo<strong>da</strong> an uaxlovdebo<strong>da</strong> kidec<br />
erTmaneTs (beqa man<strong>da</strong>rtuxucesis samarTlis oriani TeTri, XVII s. istoriuli dokumentebis<br />
marCili, vaxtang VI-is samarTlis wignis Tumani), magram es gamowveuli iyo<br />
ara imiT, rom sisxlis fasis <strong>da</strong>dgenisas amosaval safuZvlad aRebuli iyo Tanadrouli<br />
monetis faqtiuri wona, aramed imiT, rom mocemul momentSi fuli iWrebo<strong>da</strong> kanonieri<br />
woniTi stan<strong>da</strong>rtiT. magram aseTi <strong>da</strong>mTxveva droebiTi, warmavali movlena iyo. fulis<br />
wonis <strong>da</strong>qveiTebisTanave, rasac xSirad hqon<strong>da</strong> adgili, aRniSnuli Tanxvedra qrebo<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> sazRaurad miRebuli nominali aRar iyo ga<strong>da</strong>xdis saSualeba <strong>da</strong> is martooden<br />
saangariSo erTeulad rCebo<strong>da</strong>. es xvedri ergo beqas samarTlis `yazanur TeTrs~, romelmac<br />
samarTlis Sedgeni<strong>da</strong>n mokle xanSi ganica<strong>da</strong> faqtiuri, mogvianebiT ki kanonieri<br />
wonis Semcirebac. igive bedi gaiziara kirmaneulma TeTrmac: jer misi kanonieri wona<br />
Semcir<strong>da</strong> <strong>XI</strong>II s. bolos, Semdeg Tan<strong>da</strong>TanobiT faqtiuri wonac, kanonieri wonis kirmaneulma<br />
ki saangariSo erTeulis funqciiT ganagrZo arseboba.<br />
ase rom kanonieri wonis fuls, romliTac ganisazRvrebo<strong>da</strong> sisxlis fasis odenobis<br />
Teoriuli norma, imTaviTve saangariSo erTeulis funqcia hqon<strong>da</strong>. mis bazaze xdebo<strong>da</strong><br />
`nabWobi sisxlis~ <strong>da</strong>saurveblad `<strong>da</strong>debuli~ yma-glexis Tu uZrav-moZravi qonebis<br />
Rirebulebis gansazRvrac. rac Seexeba sazRauris fuliT ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong>s, es xdebo<strong>da</strong> yvelanairi<br />
tipis <strong>da</strong> wonis monetiT, romelic mocemul momentSi iyo mimoqcevaSi, oRond er-<br />
Ti aucilebeli pirobiT: sisxlis <strong>da</strong>saurveblad ga<strong>da</strong>xdili monetebis jamuri wona toli<br />
un<strong>da</strong> yofiliyo saangariSo erTeuliT gansazRvruli odenobis jamuri wonisa. amas<br />
moiTxov<strong>da</strong>, zoga<strong>da</strong>d, angariSsworebis, kerZod, sasisxlo sazRauris ga<strong>da</strong>xdis marTebuloba.<br />
amis uSualo gamoxatulebaa angariSsworebis dros fulis woniT ga<strong>da</strong>xdis faqtebi<br />
<strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli am periodis werilobiT wyaroebSi.<br />
vfiqrob, amiT aixsneba sisxlis fasis sazRaurad e.w. `mkv<strong>da</strong>ri~ fulis erTeulebis <strong>da</strong>saxeleba<br />
<strong>XI</strong>V-XVII ss. zogierT werilobiT ZeglSi. ase magaliTad, xobis taZris Zvel iadgarSi<br />
<strong>XI</strong>I-<strong>XI</strong>II ss. Cawerili sisxlis safasuris gamomxatveli fulis nominali, botinati aseve<br />
xeluxleblad ga<strong>da</strong>tanil iqna Sama<strong>da</strong>vla <strong>da</strong>dian-gurielis mier (1470-1475) imave iadgaris<br />
ganaxlebis sigelSi <strong>da</strong> am ukanaskneli<strong>da</strong>n levan II <strong>da</strong>dianis wyalobis sigelSi (1639-1657) 2 ,<br />
Tumca botinati am droisaTvis ukve karga xania aRar iyo ga<strong>da</strong>xdis saSualeba, magram is<br />
rCebo<strong>da</strong> saangariSo erTeulad. amitomac ar Seucvlia is Tanadrouli monetiT arc Sama<strong>da</strong>vlas<br />
<strong>da</strong> arc levan II-s. kidev erTi faqti, imerTa mefem, bagrat III-m Tavis samarTlis ganCinebebSi,<br />
romlebic beqa-aRbuRas samarTlis wigns <strong>da</strong>urTo (1535-1545 ww.), sisxlis sazRauris<br />
gamomxatveli aRbuRaseuli oriani TeTri ZalaSi <strong>da</strong>tova. es imitom, rom mimoqcevi<strong>da</strong>n<br />
gasuli Zveli, magram srulfasovani fulis saangariSo erTeulad miRebis SemTxvevaSic<br />
sasjelis marTlzomiereba <strong>da</strong> angariSsworebis marTebuloba uzrunvelyofili rCebo<strong>da</strong>.<br />
amiT iyo ganpirobebuli is garemoeba, rom samarTlis wignebis Tu maTTan gaTanabrebuli<br />
iuridiuli aqtebis sasisxlo ganCinebebis praqtikaSi gamoyenebas sulac ar uSli<strong>da</strong> xels<br />
sisxlis <strong>da</strong>saurveblad <strong>da</strong>saxelebuli nominalis siZvele _ es im ubralo mizeziT, rom<br />
saangariSo erTeulis siZvele samarTlis aRsrulebas aranairad ar uqmni<strong>da</strong> <strong>da</strong>brkolebas.<br />
sisxlis fasis Teoriuli normisa <strong>da</strong> `nabWobi sisxlis~ Tanafardoba misTvis <strong>da</strong>maxasiaTebeli<br />
niuansebiT TavisTavad <strong>da</strong>moukidebeli sakiTxia, magram mas sxva mniSvnelobac<br />
eniWeba, kerZod, misi gaTvaliswinebiT SesaZlebeli Cans sasisxlo sigelebSi fiqsirebuli<br />
vergeldis, erTi SexedviT, uzomo sididis axsna, rac calke msjelobis sagania.<br />
1 iqve, gv. 166.<br />
2 g. araxamia, saqarTvelos <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> wyaroTmcodneobis sakiTxebi (Tbilisi, 2009), gv. 132, 143, 146;<br />
qarTuli samarTlis Zeglebi, II, teqstebi gamosaSvebad moamza<strong>da</strong>, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo<br />
i.doliZem (Tbilisi, 1965), gv. 208-211.<br />
105
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
1. T. abramiSvili, <strong>XI</strong>II-<strong>XI</strong>V ss. <strong>da</strong>savlur-qarTuli fuli (Tbilisi, 1959).<br />
2. g. anTaZe, saqarTvelosa <strong>da</strong> TurqeTis urTierToba XV-XVIII ss. numizmatikuri<br />
masalis mixedviT (Tbilisi, 1982).<br />
3. g. araxamia, `biWvintis iadgari~ (Tbilisi, 2009).<br />
4. g. araxamia, saqarTvelos <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> wyaroTmcodneobis sakiTxebi (Tbilisi, 2009).<br />
5. d. baqraZe, arqeologiuri mogzauroba guriasa <strong>da</strong> aWaraSi (baTumi, 1987).<br />
6. m. gabaSvili, saqarTvelos saxelmwifo samoneto politikis istorii<strong>da</strong>n, axlo aRmosavleTi<br />
<strong>da</strong> saqarTvelo, IV (Tbilisi, 2005).<br />
7. m. gabaSvili, qarTuli numizmatikis istorii<strong>da</strong>n, axlo aRmosavleTi <strong>da</strong> saqarTvelo<br />
(Tbilisi, 1991).<br />
8. g. dundua, samoneto mimoqcevis sakiTxisaTvis XV saukunis saqarTveloSi (Tbilisi, 1964).<br />
9. i. doliZe, giorgi brwyinvalis samarTali (Tbilisi, 1957).<br />
10. i. doliZe, Zveli qarTuli samarTali (Tbilisi, 1953).<br />
11. e. TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, II (tfilisi, 1909).<br />
12. s. kakabaZe, <strong>da</strong>savleT saqarTvelos saeklesio sabuTebi, I (tfilisi, 1921).<br />
13. s. kakabaZe, vaxtang-ucnobi afxazeT-imereTis mefeTagani <strong>da</strong> misi memkvidre mefe<br />
giorgi (tfilisi, 1912).<br />
14. s. kakabaZe, patara werilebi <strong>da</strong> SeniSvnebi, saistorio moambe, II (tfilisi, 1924).<br />
15. s. kakabaZe. safases <strong>istoriisa</strong>Tvis saqarTveloSi, saistorio moambe, I (tfilisi, 1925).<br />
16. d. kapanaZe, qarTuli numizmatika (Tbilisi, 1969).<br />
17. k. kaxaZe, <strong>da</strong>savleT saqarTvelos `ucnobi mefeebi~, klio, 11 (Tbilisi, 2001).<br />
18. svaneTis werilobiTi Zeglebi, I, gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvlevebi <strong>da</strong> samecnierosacnobari<br />
aparatura <strong>da</strong>urTo v. silogavam (Tbilisi, 1986).<br />
19. qarTlis cxovreba, tomi II, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT<br />
s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1959).<br />
20. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, teqstebi gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvleva <strong>da</strong><br />
leqsikoni <strong>da</strong>urTo i. doliZem (Tbilisi, 1963).<br />
21. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, teqstebi gamosacemad moamza<strong>da</strong>, SeniSvnebi <strong>da</strong><br />
saZieblebi <strong>da</strong>urTo i. doliZem (Tbilisi, 1965).<br />
22. qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, teqsti gamosca, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo<br />
i. doliZem (Tbilisi, 1972).<br />
23. r. qebulaZe, evropuli monetebis mimoqceva saqarTveloSi XV-XVIII saukuneebSi (Tbilisi,<br />
1971).<br />
24. c. RvaberiZe, saqarTvelos urTierToba ilxanTa iranTan <strong>da</strong> jelairianTa saxelmwifosTan<br />
(Tbilisi, 1986).<br />
25. c. RvaberiZe, bagrat kurapalatis samarTlis Zeglis <strong>da</strong>TariRebisaTvis, valerian gabaSvili<br />
_ 90 (Tbilisi, 2003).<br />
26. r. xaraZe, xevsuruli rjuli, analebi, iv. javaxiSvilis sax. istoriis <strong>institutis</strong><br />
<strong>Sromebi</strong>, I (Tbilisi, 1947).<br />
27. iv. javaxiSvili, qarTuli samarTlis istoria, Txzulebani 12 tomad, tomi VII (Tbilisi,<br />
1984).<br />
28. g. jafariZe, narkvevi qarTuli metrologii<strong>da</strong>n (Tbilisi, 1973).<br />
29. Берадзе Т., Мореплавание и морская торговля в средневековой Грузии (Тбилиси, 1989).<br />
106
GONELI ARAKHAMIA<br />
Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />
Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />
ON WEREGILD PROBLEM IN GEORGIA IN 14 TH -18 TH CENTURIES<br />
In the article, a question is considered of ratio of a weregild theoretical size and amount of real<br />
payment in Georgia in the 14 th -18 th centuries. Corresponding written sources show that at that period in<br />
Georgia weregild was conditioned by legal weight of coins only, and the payment was realized with any<br />
money, existing in turnover at the given moment and was accessible for a payer. It was important and<br />
necessary the reimbursement coin of the legal weight to be equal to the total weight of coins to pay.<br />
According to the court practice an actual amount of weregild was significantly less than the amount<br />
established by the theoretical rate.<br />
107
Tamaz gogolaZe<br />
xelnawerTa erovnuli centri<br />
kidev erTxel no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa<br />
<strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebebis Sesaxeb<br />
XVII saukunis 40-iani wlebi saqarTvelos istoriis erT-erT yvelaze ufro rTul<br />
periods warmoadgens. am droisaTvis qarTlis samefos bagrationTa saxlis gamahmadianebuli<br />
warmomadgeneli rostomi (1632-1658 ww.) ganageb<strong>da</strong>, romelic iranis Sahis sefi I-<br />
is (1629-1642 ww.) mier iyo <strong>da</strong>dgenili. rostomis oc<strong>da</strong>eqvswliani mmarTvelobis dros<br />
centraluri xelisuflebis winaaRmdeg qarTveli feo<strong>da</strong>lebis ramdenime gamosvlasa Tu<br />
SeTqmulebas hqon<strong>da</strong> adgili. swored am permanentul gamosvla-SeTqmulebebs exeba Cveni<br />
winamdebare naSromic, sa<strong>da</strong>c sagangebod gveqneba Seswavlili am sakmaod xangrZlivi<br />
procesis ori konkretuli epizodi: 1. gavleniani qarTleli feo<strong>da</strong>lis no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />
gamosvla; <strong>da</strong> 2. qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba, romelic samecniero literaturaSi<br />
qarTlis kaTolikosis evdemoz I diasamiZisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvlis saxeliTac<br />
aris cnobili.<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebis Sesaxeb araerTi<br />
qarTuli <strong>da</strong> sparsuli werilobiTi wyaro gvawvdis cnobebs. Tav<strong>da</strong>pirvelad saTanado<br />
sisruliT movitanT qarTuli werilobiTi wyaroebis Sesabamis fragmentebs <strong>da</strong> mokled<br />
mimovixilavT TiToeul am ZeglSi <strong>da</strong>cul cnobebs CvenTvis saintereso movlenebis<br />
qronologiis Sesaxeb.<br />
<strong>da</strong>viwyoT no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebis<br />
uSualo TviTmxilvelis, mefe rostomis Tanamo<strong>da</strong>sis, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis (1626-1696<br />
ww.) mier 1656-1696 wlebSi Sedgenili `istoriiT~, sa<strong>da</strong>c CvenTvis saintereso ambebi detalura<strong>da</strong>a<br />
aRwerili. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe 1642-1644 wlebs Soris momx<strong>da</strong>ri movlenebis<br />
gadmocemisas mogviTxrobs:<br />
`aw sxva eSmakoba <strong>da</strong> saqarTvelos areva moindomes <strong>da</strong> Tavadebi Seificnes <strong>da</strong> batons<br />
Teimurazs saficrebi gaugzavnes, rom TviTan laSqriT cxeTas mobZandes <strong>da</strong> gaRmiT<br />
erisTavi <strong>da</strong> amilaxori laSqriT movidnen <strong>da</strong> gaRmarTi mÃris laSqari no<strong>da</strong>r Semoiyaros,<br />
CxeiZenic Tan iaxlos <strong>da</strong> rostom mefes mtroba gaucxadon <strong>da</strong> ZalaT batonoba<br />
warTvan.<br />
xovleTsa sajavaxianoSi ciciSvili no<strong>da</strong>r Tavis batons mefes rostoms Seeba <strong>da</strong><br />
gaiqca.<br />
cicisSvilman no<strong>da</strong>r samartoT gamarjveba moindoma, arc batoni Teimurazi moica<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> arc erisTavi <strong>da</strong> arc amilaxori. viTac CxeiZen(i) <strong>da</strong> sxva imereTis sabatios kacis<br />
Svilebi masTan iyvnen <strong>da</strong> yvelani omnacadni kacni iyvnes <strong>da</strong> sacicianos mÃrisaken<br />
Tavisi <strong>da</strong> sxvis laSqari Semohyro<strong>da</strong>. movi<strong>da</strong>, xovleTs CamoÃ<strong>da</strong>. Tavisis kerZos laSqari<br />
vinc ar Semoeyara, mamulebi (<strong>da</strong>urbiva) <strong>da</strong> es anbavi ioram movravisSvils mefisaTvis<br />
moewera: male wamobZandio, Toara<strong>da</strong> gaRma mÃris laSqari Semoeyrebiso <strong>da</strong> saqme gaWirdebiso.<br />
SvadRisas es anbavi qalaqSi mefes mouvi<strong>da</strong>, imave wames isiv kaci <strong>da</strong>abruna <strong>da</strong><br />
iorams asre miswera, rom rasac wames es wingni mogivideso, ficxlav gzebi Seukvrevineo,<br />
rom aqiTgniv mimavali kaci iqiT ar gauSvano <strong>da</strong> mR˜̃Tisa SewevniT amaRam erdgan<br />
SeviyrebiTo <strong>da</strong> im misuls kacs asre ubrZana: Cafrad wadio, xval amaves drosao aqav<br />
un<strong>da</strong> anbavi mamitanoo. kacman madli gardixa<strong>da</strong> <strong>da</strong> wavi<strong>da</strong>. mefem qalaqis movravs ubrZana:<br />
jarCi <strong>da</strong>aZaxeo, vinca vin qalaqSi mzas iyvneno TaTarni, qarTvelni <strong>da</strong> somexni, visac<br />
cxeni hyvandeso, Sesxdeno <strong>da</strong> ra qaranis Ãma gaigonono, swrafad wavidneno <strong>da</strong> cxe-<br />
Tis sabaJosTan mzaT <strong>da</strong>gvxvdeno, iq aRlums vnaxavo. magra esec vinca vin cxenis myolebelio<br />
ar wavideso, Tavi mohkveTeTo <strong>da</strong> Tavisive cxeniT ukan mamwiveTo. saRamos Jams<br />
qanarebi <strong>da</strong>aZaxes <strong>da</strong> jarm(a) saCqaroT iara <strong>da</strong> mefe cxens Sej<strong>da</strong> <strong>da</strong> saCqaroT wabZan<strong>da</strong>.<br />
mefis misvlamdisin ufrosierTi jari misruliyvnen, mefem ubZana: Rame ariso <strong>da</strong> ukana<br />
jaric ar mogvweviano <strong>da</strong> isinic movidneno, Tqvenc CqaraT iareTo <strong>da</strong> gaTenebisas xansa<br />
vnaxavo. iara <strong>da</strong> SvaRamisas kavTisÃevs mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> movravisSvili ioram im gareSemos<br />
laSqriT karg gvaraT win moegeba. mefem elizbar boqaulTuxuces ubrZana: laSqars ukan<br />
Camoudeqo <strong>da</strong> visic cxenT SeZleba hqondeso, CqaraT wamoasxio, rom mR˜Tisa Sewevni-<br />
108
To dilas no<strong>da</strong>rsTan gaviTenebo. mijris Jams dilisasa mefe xovleTis bolos mivi<strong>da</strong>,<br />
marqafa gamoicvala <strong>da</strong> jarsac ubrZana: cxenebs mosarTaveb(i) unaxeT <strong>da</strong> gaukeTeTo <strong>da</strong><br />
iaraRni moivargeTo. razmi gawyves <strong>da</strong> qanarebi <strong>da</strong>aZaxes <strong>da</strong> mefes asre moaxsenes: SeutyoblaT<br />
Tavs <strong>da</strong>vesxaTo. mefem Tavs<strong>da</strong>sxma ar ikadra <strong>da</strong> asre brZana: qarTvelT (sic)<br />
samarTlis qnis gamarTlebisTviso erTmanerTs Seebmiano, mec Cems ymas samarTalszed<br />
Sevebmio. Tu imazed memtyuvnebinos, gamarjveba imasao. bedniers yaens gamoeparao <strong>da</strong><br />
mTxova <strong>da</strong> ar miveco, farsa<strong>da</strong>n mamaman mismano mravali maZliao, rom saciciano misis<br />
SvilisSvilis papuna yorCibaSisaTvis mTxovao <strong>da</strong> ar miveco <strong>da</strong> magas uqrTamoT miveco<br />
<strong>da</strong> axla amdenis sikeTis magieraTo CemTvis umuxanaTebiao <strong>da</strong> sxvas batons hbirebia.<br />
amazed min<strong>da</strong> mR˜̃Tis samarTali gavSinjo, Tu romeli vstyuiT. <strong>da</strong>Zaxebina qanarebi.<br />
amdeni xani razms moacdevina, rom imaTac Seityves <strong>da</strong> saomraT Seikazmnen <strong>da</strong> cxens Sesxdes<br />
<strong>da</strong> razmi gairiges <strong>da</strong> saomraT win wamodgnen <strong>da</strong> Seiqna srola, kiklaoba. iqi<strong>da</strong>men<br />
CxeiZeni <strong>da</strong> sxvani imereli wamodgnen. Seiqna SubTa Zgereba <strong>da</strong> ÃmalTa elvarvba, laxtebis<br />
jaxajuxa, muzaraTTa xeTqineba. dids xanobamdisin CxeiZebman ZalmicemiT omi gardixades<br />
<strong>da</strong> saqmec gauWires, laSqaric <strong>da</strong>abaliTes <strong>da</strong> karga<strong>da</strong>c iyvnen, magra no<strong>da</strong>r oms<br />
ar mosruliyo <strong>da</strong> uwinve veris cixisaken wasuliyo <strong>da</strong> CxeiZebs zurgi ar moaba <strong>da</strong> kidec<br />
<strong>da</strong>iWrnes, <strong>da</strong>iRalnes. mefemanc TviTan cxens <strong>da</strong>uZra <strong>da</strong> erTpirad qarTvelni miet(e)-<br />
vnes <strong>da</strong> wauSines. beJia CxeiZe movravis Svilman ioram <strong>da</strong>irCina <strong>da</strong> zogni baraTianT <strong>da</strong>irCines,<br />
zogni elizbar boqaulTuxucis ymebman <strong>da</strong>irCines. yvelani orgniTve kargad iyvnen<br />
<strong>da</strong> ZalmicemiT omi gardixades <strong>da</strong> mefem gaimarjva, no<strong>da</strong>r veris cixeSi Seixvewa <strong>da</strong><br />
CxeiZeni <strong>da</strong>Wrilni <strong>da</strong> <strong>da</strong>rCenilni mefes win moasxes mÃarwakrulni <strong>da</strong> gamarjveba mouloces.<br />
mefem bZana, CxeiZebs mklavni gauxsnes <strong>da</strong> gors gagzavnes, rom tanisamosi gamoucvalon<br />
<strong>da</strong> qveSsagebi <strong>da</strong> zedsafeni gaukeTon <strong>da</strong> kargis pativiT Ãeli Seuwyon <strong>da</strong> visac<br />
mamacoba eqna, yvelakas xalaTi <strong>da</strong> sajildoT mamulebi uboZa. ufrosierTT saciciano<br />
<strong>da</strong>uyves <strong>da</strong> kacebi uCines, rom gaqceulT kacT ukan nurvin aedevnebis <strong>da</strong> visac sacicianos<br />
kaci <strong>da</strong>eWiros, gauSvano. im Rames iqiv naomarzed <strong>da</strong>dga <strong>da</strong> meores dRes gors mib-<br />
Zan<strong>da</strong> <strong>da</strong> meores dRes gori<strong>da</strong>men qalaqs Cafari gagzavnes <strong>da</strong> qaixosrov baraTasSvili,<br />
dedoflis saxlTuxucesi, <strong>da</strong>iWires <strong>da</strong> cixeSi aiyvanes <strong>da</strong> RamiT koSki<strong>da</strong>men gardmoagdes<br />
<strong>da</strong> Tqves _ <strong>da</strong>mTvrala <strong>da</strong> TviTan gardmovardnilao <strong>da</strong> amisi Svilebi <strong>da</strong>aWirvines<br />
<strong>da</strong> goris cixeSi <strong>da</strong>atyves <strong>da</strong> misi siZe baxuta husein begisSvili bagratoani iyo <strong>da</strong> batonobac<br />
undo<strong>da</strong>, is gardixvewa <strong>da</strong> kaxeTs mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> ioTam amilaxori jalabobriv saer(i)sToSi<br />
mivi<strong>da</strong>. TviTan batons TeimurazsTan mividnes <strong>da</strong> zamTarmanc moatana. no<strong>da</strong>r<br />
zovreTis cixeSi gamagr<strong>da</strong>. mefem gori<strong>da</strong>m laSqari gauZaxa <strong>da</strong> skras zeiTi saciciano<br />
<strong>da</strong>rbevina <strong>da</strong> CxeiZeni elizbar boqaulTuxucis elizbaris xeliT yaenTan gagzavna <strong>da</strong><br />
arza miswera: qarTvelni Cemis uSvilobisaTvis <strong>da</strong> unaTesaobisaTvin urCoben <strong>da</strong> avkacobeno,<br />
rom Cems sabolos vera Ãedveno, Cems biZasSvils Teimuraz mirzas samni Svilni<br />
hyvanano <strong>da</strong> romelsac papis Cemis lvarsabi saÃeli hqviano, is SvilaT gviboZeTo, rom<br />
Cvens ukan qarTvelT sabatonoT egulebodes. eseni yaenTan gaistumra <strong>da</strong> TviTan goris<br />
cixi<strong>da</strong>m zarbaznebi Camoitana <strong>da</strong> zovreTis cixes Semoadga. zarbaznebiT <strong>da</strong>uSin(a), magra<br />
qvitkirs vera avno ra. male male Ãmas <strong>da</strong>gdebdes, rom batoni Teimuraz moeSvelebiso.Mmefes<br />
aSinebdes, magra mefem asre brZana _ xonTqaric moeSveliso, si<strong>da</strong>mdisin no<strong>da</strong>rs<br />
cixi<strong>da</strong>men ar gamoviyvano, aqiTgan ar <strong>da</strong>viZvrio. wyalkurTxevamdisin srul qarTvelT<br />
laSqari zovreTis cixes adgnen <strong>da</strong> ver aiRes <strong>da</strong> arc mSveli gauCn<strong>da</strong> <strong>da</strong> cixes<br />
SigniT ymaT umuxanaTes <strong>da</strong> hgmes batoni <strong>da</strong> gauorguldnes <strong>da</strong> cixis gacemas Seudgnes.<br />
es no<strong>da</strong>r Seutyo, rom ymani Ralats upireben, CaTreuls Cayolili ajobina <strong>da</strong> Tavisi<br />
de<strong>da</strong> kaxeTis batonisSvili rostom mefesTan saxvewaraT gamogzavna. ra movi<strong>da</strong>, nametnavad<br />
mefem didi pativi <strong>da</strong>sdva <strong>da</strong> saxvewari <strong>da</strong>ujera. gaclis gza sTxova. viTac naTesavi<br />
iyo mefisa <strong>da</strong> merme de<strong>da</strong>Ta Sigan sikeTezed naqebi iyo <strong>da</strong> saqarTveloSi ZveliT wesaT<br />
iyo, rom visac gasWirebia Sesaxvewrad, an de<strong>da</strong>sa <strong>da</strong> an jalabs gaugzavnides, mefeni <strong>da</strong><br />
Tavadni pativs <strong>da</strong>sdebdian. mefemac gaaTava Zveli wesi, batonisSvils feSqaSi miarTva<br />
<strong>da</strong> uvneblobis saficari misca, rom saca un<strong>da</strong> wavides Tavisi mxleblebiTa <strong>da</strong> qonebiT<br />
ara uSavdesra <strong>da</strong> amdeni cxeni, jori aTxoes zovreTi<strong>da</strong>men, rome TavianT qonebiT axalcixemdisin<br />
miasxan. magra bevrs Semoixvewnes, rom no<strong>da</strong>r inaxvinos. ar inaxvina, magra<br />
uzianoT samcxes mividnes <strong>da</strong> erisTavi zaal <strong>da</strong> amilaÃori ioTam batons TeimurazsTan<br />
iyvian. magra gzebzed iwyinebodes <strong>da</strong> napiris alagebs erTi meores urbevdes. vinc imaT<br />
Semoswyrebodes, amaT mouvidis. vinc amaT Semoswyris, imaT miuvidis <strong>da</strong> amaTis saqmiT<br />
109
qarTli <strong>da</strong> kaxeTi mousvenebeli <strong>da</strong> areul aoÃrebuli iyo.<br />
aqa mefis rostomis ilRari qalaqiT, mzis Casvlisas cxens Sej<strong>da</strong>, gaTenebisas<br />
Sobis dRisas axalgors erisTvebs Tavs <strong>da</strong>esxa <strong>da</strong> gaimarjva mR ~ TiTa.<br />
qalaqs Sig mjdoms mefes rostoms anbavi mouvi<strong>da</strong>, rom xval Sobas orniv erisTvebi<br />
<strong>da</strong> ioTam amilaxori axalgors Sobas erTgan iqmoneno <strong>da</strong> iq laSqars Seiyriano <strong>da</strong><br />
batons Teimurazs safurcles Semoeyrebiano, iqi<strong>da</strong>men cxeTas movleno <strong>da</strong> visac maTTan<br />
piroba aqvTo, iq Seeyarebian <strong>da</strong> Sehficven. ra es mefes moaxsenes, ficxlav muÃranis batons<br />
bax(u)tas, rom ukanas dros Tavisis batonis adgilszed gamef<strong>da</strong>, wingni miswera _<br />
Senis laSqriTo mzas <strong>da</strong>mxvdio, rome mR ~ Tisa SewevniTao amaRam mand movalo. kaci rom<br />
gaistumra, jarCi <strong>da</strong>aZaxes: vai imasao, romelsac cxeni hyvandeso, mzis Casvlisas cxeTas<br />
ar <strong>da</strong>mxvdeno, avad mivepyrobio. viTac axlo iyo, yvelani mefes uwin mividnen. ra mefem<br />
amdeni jari naxa, diaR iama <strong>da</strong> mravali saimedo sityvebi jars ubrZana <strong>da</strong> muÃranis batons<br />
Cafari gaugzavna, rom Cvenc kargis jariT movdivarTo <strong>da</strong> Tqvenc Tqvenis jariT<br />
mzaT <strong>da</strong>gvxvdiTo, rom mR ~ Tis SewevniTao gauTenebliv Tavs <strong>da</strong>vesxmiTo. ra mefe muxrans<br />
mivi<strong>da</strong>, muxranis batoni kargis jariT Semoeyara <strong>da</strong> mefes iama <strong>da</strong> aRar Seisvena <strong>da</strong><br />
CqaraT iares, Sobas dilas axalgors locvaze<strong>da</strong>n mdgomT Tavs <strong>da</strong>esxnes <strong>da</strong> im dRes muxranis<br />
batonis mamacobis qeba Tqves <strong>da</strong> isini Seutyobarni iyvnes <strong>da</strong> Tavs<strong>da</strong>sxmis eWvic<br />
ara hqon<strong>da</strong>(T). ra Zaxili Seiqna, cxeni <strong>da</strong> iaraRi veRar moiswvres <strong>da</strong> arc amaT <strong>da</strong>acales.<br />
anazdeuli moulodineli saqme mouvi<strong>da</strong>. isini zogni cxeniT gardixvewa <strong>da</strong> zogni<br />
qveiTaT, aqeT iqiT gardixvewnes <strong>da</strong> imaTi maspinZlobis saWmeli mefis laSqarman SeWama.<br />
mefemanc sadil vaxSami imaTs sadgoms Wama <strong>da</strong> meores dRes, visac <strong>da</strong>rCenili kacni hyvan<strong>da</strong>,<br />
mefes win mousxes. mefem yvelakani gaaSvebina <strong>da</strong> TviTan gorisaken wabZan<strong>da</strong> <strong>da</strong> im<br />
zamTars iq <strong>da</strong>dga. elizbar <strong>da</strong>viTisSvili yaeni<strong>da</strong>m movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> xalaTi <strong>da</strong> batonisSvili<br />
lvarsab moiyvana.<br />
aqa batonisSvilis lvarsabis gamogzavna yaenisagan rostom mefis Svilad.<br />
gors yaenis xalaTi Caicva <strong>da</strong> rayami waikiTxes. moewera: Senis biZasSvilis Teimuraz<br />
mirzis Svili lvarsab SenTvis Svilad geTxovnao, gamogvigzavniao <strong>da</strong> qarTvelTa-<br />
Tvis gvibZanebiao, rom ufliswulaT <strong>da</strong> Tqvenad Svilad miaCndeso <strong>da</strong> Tqvens ukan qar-<br />
Tlis mefoba magisTvis migvicemiao. es anbavi goCaSvils giorgis ewyina, amisTvis rom<br />
batonobas TviTan moelo<strong>da</strong> <strong>da</strong> lvarsabis moyvanisaTvis gavgul<strong>da</strong>. es anbavi batons<br />
Teimurazsac ewyina. amazed kaxman batonman calke <strong>da</strong> erisTavman calke <strong>da</strong>uwyes goCa-<br />
Svils laparaki, rom Sen gagabatonebTo. <strong>da</strong>tyues <strong>da</strong> qarTvelTa <strong>da</strong> baraTianT wingni<br />
hsweres, <strong>da</strong>uwyes bireba. diasamiZe qaTalikozi <strong>da</strong> revaz baraTaSvili <strong>da</strong> somxiTis meliqi<br />
yorxmazbeg mravlis qadebiTa <strong>da</strong>tyuebuliyvnen <strong>da</strong> es samni saqmobden. maTi rCeva <strong>da</strong><br />
sawadeli amaTTan umalavi iyo <strong>da</strong> goCasSvils atyuebden, Tora<strong>da</strong> yvelas mefoba batonis<br />
TeimurazisaTvis undo<strong>da</strong>. asre piroba Sehkres rom rostom mefe cotas kaciT cxireTs<br />
ariso <strong>da</strong> batoni Teimuraz cxenkeTilis jariT anaz<strong>da</strong>T metexs movideso. ra mefe<br />
misi jaris sicotaves naxavso, saomrad movao <strong>da</strong> omSi movhklaTo, rom samartoT arvis<br />
<strong>da</strong>ebraloso. somxiTis meliqs yaenisagan SeSin<strong>da</strong> <strong>da</strong> maTi sawadeli <strong>da</strong> monaweri wingnebi<br />
mefes moarTva, ficis gatexisa <strong>da</strong> saficris micemmocemisa aRara inaRvla ra <strong>da</strong> im<br />
Rames, rom batoni Teimuraz metexs movi<strong>da</strong>, mefe gors mivi<strong>da</strong>. amaTma rCevam cu<strong>da</strong>T Caiara<br />
<strong>da</strong> batoni Teimuraz isreve kaxeTs Cavi<strong>da</strong>. qarTvelni gors mividnes uSiSraT. asre<br />
egonaT, imaTi qniloba mefem ar iciso. mefem kaTalikozi <strong>da</strong> goCasSvili giorgi <strong>da</strong><br />
erisTvisSvili largveli <strong>da</strong>Wirvina. goCasSvils Tvalebi <strong>da</strong>sTxara, largveli goris<br />
cixiT gaepara, saakaZe ivane kaxeTs gardixvewa <strong>da</strong> mis Zmas zurabs Tvalebi <strong>da</strong>sTxares.<br />
kaTalikozi qalaqis cixeSi tyveT iyo TaTrebSi <strong>da</strong> isic <strong>da</strong>rCves <strong>da</strong> cixi<strong>da</strong>m gardmoagdes.<br />
baraTaSvili revaz kaxeTs gardixvewa <strong>da</strong> mefe gori<strong>da</strong>m qalaqs Cavi<strong>da</strong> <strong>da</strong> es anbvebi<br />
yaens miswera~ 1 .<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe marTlac vrclad <strong>da</strong> detalurad mogviTxrobs<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa ori SeTqmulebis ambavs.<br />
amasTan, farsa<strong>da</strong>ni aRniSnuli ambebis gadmocemisas mxolod or zogad qronologiur<br />
miTiTebas gvawvdis. misi TqmiT: 1. rostomis laSqars mZovreTis cixeSi gamagrebuli no<strong>da</strong>r<br />
ciciSvilisaTvis alya wyalkurTxevamde anu naTlisRebamde hqon<strong>da</strong> Semortymuli;<br />
1 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, saqarTvelos istoria, s. kakabaZis gamocema, saistorio moambe, II (Tbilisi, 1925),<br />
gv. 247-250.<br />
110
<strong>da</strong> 2. rostomma amboxebuli aragvisa <strong>da</strong> qsnis erisTavebi, ioTam amilaxorTan erTad, axalgorSi<br />
Sobis dilas <strong>da</strong>amarcxa.<br />
es aris <strong>da</strong> es. Tu aRwerili ambebis zogad qronologiur CarCos anu 1642-1644 wlebs ar<br />
miviRebT mxedvelobaSi, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe aranair konkretul TariRs ar gvTavazobs<br />
CvenTvis saintereso movlenebis Sesaxeb.<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis Sesaxeb, farsa<strong>da</strong>n<br />
gorgijaniZis gar<strong>da</strong>, saintereso cnobebs gvawvdian kaxeTis mefe arCil II (1664-1675<br />
ww.) <strong>da</strong> XVII-XVIII saukuneebis qarTveli istorikosebi: beri egnataSvili (gard. <strong>da</strong>axl.<br />
1760-iani ww-is <strong>da</strong>saw.) <strong>da</strong> vaxuSti bagrationi (1696-1757 ww).<br />
Tav<strong>da</strong>pirvelad movitanT fragments arCil II-is mier 1681-1682 wlebSi Sedgenili istoriuli<br />
poemi<strong>da</strong>n `gabaaseba Teimurazisa <strong>da</strong> rusTavelisa~. am literaturul nawarmoebSi<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavi, erTi mxriv, Teimuraz I-is didoeTSi laSqrobis,<br />
xolo, meore mxriv, maRaros brZolis ambebs Sorisaa gadmocemuli. poemis avtori<br />
Teimuraz I-is piriT mogviTxrobs:<br />
`amilaxori ioTam <strong>da</strong> zaal maSinc me maxlden,<br />
kaTalikozi evdemoz <strong>da</strong> goCaSvili gaaxlden,<br />
kvlav cicisSvili no<strong>da</strong>r <strong>da</strong> sxva qarTvelebi vTqva ramden _<br />
<strong>da</strong> mimixmes, laSqriT ra wavel, Cemad misvlamdis gacudden.<br />
no<strong>da</strong>r ficeTs Seiyara, CxeiZenic masTan iyvnen,<br />
rostoms uTxres: `ese asre no<strong>da</strong>rzed mal waiyvanen,<br />
nu SevhyriTo, mivaSuroT, Torem bolos Seinanen,<br />
<strong>da</strong> vin muxransa hpatronobdi, cud-madebi moixmarnen.<br />
mividen ficeTs no<strong>da</strong>rzed uvicad, Seutyobarad,<br />
mas yarauli ar hyvan<strong>da</strong>, netaa zvarTa sabarad<br />
CxeiZeebma ra naxes eseni marT saSubarad,<br />
<strong>da</strong> moviden, moiqnivesca, zogTa hkres mwve gasamwarad.<br />
mec muxrans mivel, mimaswro <strong>da</strong> gaemarjva no<strong>da</strong>rzed,<br />
beJia <strong>da</strong>rCa iorams, mouravis-Svils, im omzed;<br />
otia TviTan otias ratiSvils uj<strong>da</strong> gavazed;<br />
<strong>da</strong> saciciano kacebi cxens sxe<strong>da</strong>n maTs kvicianzed~ 1 .<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, arCil II pir<strong>da</strong>pir arafers ambobs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis<br />
qronologiis Sesaxeb, Tumca ki, mis mier gadmocemuli ambebis Tanamimdevrobi<strong>da</strong>n naTlad<br />
Cans, rom mefe-poeti CvenTvis saintereso movlenas Teimuraz I-is didoeTSi laSqrobis<br />
Semdgomi <strong>da</strong> maRaros brZolis winare periodiT aTariRebs.<br />
srulebiT identuri suraTi gvaqvs beri egnataSvilis mier 1721 wlamde Sedgenil<br />
TxzulebaSi `axali qarTlis cxovreba~. aq no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis<br />
feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambebi, iseve rogorc arCil II-is poemaSi, erTi mxriv, Teimuraz<br />
I-is didoeTSi laSqrobis, xolo, meore mxriv, maRaros brZolis peripetiebs Sorisaa<br />
gadmocemuli. beri egnataSvili mogviTxrobs:<br />
`Sekres piroba [zaal] erisTavman, ioTam amilaxorman, no<strong>da</strong>r ciciSvilman, kaTalikozman<br />
diasamiZeman evdemoz, goCaSvilman giorgi <strong>da</strong> zogman romelmanme qarTvelmanca,<br />
amaT inebes gandgoma rostom mefisa. <strong>da</strong> ufrosRa cdilob<strong>da</strong> kaTalikozi evdemoz imis-<br />
TÂs, rome amisi Zmis asuli <strong>da</strong>Tuna[s], batoni Teimurazis Svils, colad esua. amaT gaugzavnes<br />
batons Teimurazs kaci <strong>da</strong> misces saficrebi <strong>da</strong> piroba didi <strong>da</strong> iÃmes: `kualad<br />
modi qarTlSi <strong>da</strong> gagabatonebTo~. amaSi no<strong>da</strong>r Semoiyara jari <strong>da</strong> warvi<strong>da</strong>.<br />
ra scna saqme ese rostom mefeman, Semoiyara jari <strong>da</strong> warmoemarTa igica no<strong>da</strong>rze<strong>da</strong>,<br />
movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>dga sajavaxianos. viTarca esma no<strong>da</strong>rs warmosvla rostom mefisa, gaiqca<br />
<strong>da</strong> wavi<strong>da</strong>, devna uyo rostom mefeman ukana. maSin axl<strong>da</strong> no<strong>da</strong>rs orni Zmani CxeiZeni<br />
gardmovardnilni <strong>da</strong> iyvnen no<strong>da</strong>rTana. ra miewiva rostom mefe no<strong>da</strong>rs, gamoubrunden<br />
orniv Zmani CxeiZeni, Semoebnen, iomes <strong>da</strong> <strong>da</strong>Ãocnes iginica. xolo no<strong>da</strong>r ivlto<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
Sevi<strong>da</strong> cixesa atenisasa. mivi<strong>da</strong> rostom mefe <strong>da</strong> Semoadga gars <strong>da</strong> vercaRa mun gamagr<strong>da</strong><br />
no<strong>da</strong>r <strong>da</strong> warvi<strong>da</strong> zemo qarTlad, romel ars saaTabago.<br />
xolo rostom mefeman aRiRo cixe, <strong>da</strong>amtvriva <strong>da</strong> warmovi<strong>da</strong> muniTgan, <strong>da</strong> <strong>da</strong>dga<br />
cxireTs, <strong>da</strong> mun iÃmo dedofali mariam <strong>da</strong> iyofoden mun. xolo kaTalikozi evdemoz<br />
1 arCiliani (TxzulebaTa sruli krebuli), al. baramiZisa <strong>da</strong> n. berZeniSvilis re<strong>da</strong>qciiT, II (Tbilisi, 1937),<br />
1937), gv. 89.<br />
111
iyo munve rostom mefes Tana. kualad SeuTvala batons Teimurazs kaTalikozman viTarmed:<br />
`no<strong>da</strong>r rom wasuliyos, magisTÂs saqmes ratom waaÃden <strong>da</strong> an ratom gabrundi~ ma-<br />
Sin batons Teimurazs Seeyara zaal erisTavi, moviden <strong>da</strong> <strong>da</strong>dgnen muxrans. kualad gaugzavna<br />
kaTalikozman kaci: `nuRar hyovniTo, modiTo, <strong>da</strong> rac gin<strong>da</strong> gaqnevinebo~.<br />
maSin, scna ra saqme ese muxranis batonman vaxtang, warmoavlina kaci mswrafl <strong>da</strong><br />
amcno saqme ese rostom mefesa. maSin dedofali waravlina goris cixeSia <strong>da</strong> TÂTca ukan<br />
moudga <strong>da</strong> mividnen goris cixeSia <strong>da</strong> mun gamagrden.<br />
xolo batoni Teimuraz mivi<strong>da</strong> ufliscixesa <strong>da</strong> verRara gaawyo ra, gamobrun<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
warmovi<strong>da</strong>. <strong>da</strong> <strong>da</strong>xu<strong>da</strong> wina vaxtang muxranis batoni <strong>da</strong> uyo mravali ziani. <strong>da</strong> warvi<strong>da</strong><br />
kaxeTs.<br />
xolo Seipyra kaTalikozi evdemoz rostom mefeman <strong>da</strong> waravlina qalaqis cixeSia<br />
<strong>da</strong> tyue-yo <strong>da</strong>, xansa raodensame ukana, munve cixeSi moaSTobina. xolo goCaSvili giorgi<br />
Seipyra <strong>da</strong> <strong>da</strong>sTxara Tualebi, <strong>da</strong> sxuani, romelnica iyvnen rostom mefis orgulni,<br />
romelnime gaaxeibra <strong>da</strong> romelnime mamuliT gaaRariba <strong>da</strong> ganaZo TÂsisa queyni<strong>da</strong>me,<br />
TÂnier zaal erisTvisa <strong>da</strong> ioTam amilaxorisa. xolo ioTam amilaxori xan moudgebo<strong>da</strong><br />
rostom mefesa <strong>da</strong> xan baton Teimurazs <strong>da</strong> siTkenac dro <strong>da</strong>aÃelis, iqiTken iyvis~ 1 .<br />
amrigad, beri egnataSvili, ise rogorc arCil II, pir<strong>da</strong>pir arafers ambobs no<strong>da</strong>r<br />
ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis qronologiis Sesaxeb,<br />
Tumca ki misi Txrobis Tanamimdevrobi<strong>da</strong>n naTlad Cans, rom istorikosi aRniSnul<br />
movlenebs, arCil II-is msgavsad, agreTve, Teimuraz I-is didoeTSi laSqrobis Semdgomi<br />
<strong>da</strong> maRaros brZolis winare periodis ambebad miiCnevs.<br />
gansaxilavi movlenebis qronologiis TvalsazrisiT, Se<strong>da</strong>rebiT ukeTesi suraTi<br />
gvaqvs vaxuSti bagrationis mier 1742-1745 wlebSi Sedgenil TxzulebaSi `aRwera samefosa<br />
saqarTvelosa~. swavluli batoniSvili no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis<br />
feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambebs 1638-1642 wlebs Soris momx<strong>da</strong>ri movlenebis gadmocemisas<br />
mogviTxrobs:<br />
`Semdgomad amisa mouwodes batons Teimurazs zaal erisTavman, ioTam amilaxorman,<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilman, giorgi goCasSvilman <strong>da</strong> kaTalikozman evdemos diasamiZeman gamefebad<br />
qarTls. <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r movi<strong>da</strong> spiTa doess <strong>da</strong> moelo<strong>da</strong> maTca. mcnobeli rostom mefe<br />
warmovi<strong>da</strong>. misman mxilvelman no<strong>da</strong>r verRara ikadra brZola, aramed ivlto<strong>da</strong>. garna<br />
orTa ZmaTa CxeiZeTa, no<strong>da</strong>risa Tana myofTa, moyurobiT ara inebes ltolva, moiqcen <strong>da</strong><br />
Camohyarnes mÃe<strong>da</strong>rni. xolo ioram mouravisSvilman Camohyarna igini, Seipyrna <strong>da</strong> moar-<br />
Tua rostom mefesa (ese ioram moiyvana rostom mefeman azrumi<strong>da</strong>n keTilisyofisaTÂs,<br />
romeli | uqmna mouravman mas, <strong>da</strong> miscna mamulni TÂsni yovelni, xolo no<strong>da</strong>r ltolvili<br />
Sevi<strong>da</strong> veris-cixesa Sina <strong>da</strong> moadga rostom, ver gamagr<strong>da</strong> no<strong>da</strong>r, ganivlto <strong>da</strong> mivi<strong>da</strong><br />
samcxes. xolo mefeman rostom aRiRo cixe <strong>da</strong> Semusra. muni<strong>da</strong>m moiqca <strong>da</strong> <strong>da</strong>dga<br />
cxireTs. ese acnoba kaTalikozman evdemos batons Teimurazs: `raÁ hqmen, sivltolisaTÂs<br />
no<strong>da</strong>risa ukun-iqec, aw moved / <strong>da</strong> <strong>da</strong>esxi rostoms, rameTu ÃelTa SenTa Sina ars<br />
(am kaTalikozis Zmiswuli colad hyva batonis Teimurazis Zesa <strong>da</strong>viTs <strong>da</strong> amisTÂs hyof<strong>da</strong><br />
kaTalikozi amas~).<br />
amisi msmeneli Teimuraz ra warmoemarTa, ese auwya rostom mefesa vaxtang muxranis<br />
batonman <strong>da</strong> mswrafl Sevi<strong>da</strong> rostom goris cixesa Sina. esma ese Teimu/razs <strong>da</strong><br />
ukun-iqca. amas vaxtang muxranis batoni moewia <strong>da</strong> avno didi vidre sivltolad, <strong>da</strong> moswrafed<br />
mivi<strong>da</strong> Teimuraz kaxeTsve. amisTÂs Seipyra rostom mefeman kaTalikozi evdemoz<br />
<strong>da</strong> patimar-hyo tfiliss cixesa Sina. Semdgomad gardmoagdo ganjis-karis koSki<strong>da</strong>m; kualad<br />
Seipyra goCasSvili giorgi <strong>da</strong> aRmoÃadna Tualni, <strong>da</strong>esxa ioTam amilaxorsa, hguema<br />
igi <strong>da</strong> ganuteva ficiT, <strong>da</strong> Semusra cixe cxÂlosi <strong>da</strong> sxuani vieTnime ganaZo <strong>da</strong> zogni<br />
umkÂdro hyvna~ 2 .<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis<br />
zust TariRs arc vaxuSti bagrationi gvTavazobs, Tumca ki, igi am movlenebs, ar-<br />
Cil II-isa <strong>da</strong> beri egnataSvilisagan gansxvavebiT, Se<strong>da</strong>rebiT ufro mokle <strong>da</strong> konkretuli<br />
qronologiuri monakveTiT, 1638-1642 wlebiT gansazRvravs.<br />
1 beri egnataSvili, axali qarTlis cxovreba, pirveli teqsti, qarTlis cxovreba, tomi II, teqsti <strong>da</strong>dgenili<br />
yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1959), gv. 420-422.<br />
2 batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV, teqsti <strong>da</strong>dgenili<br />
yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1973), gv. 441-442.<br />
112
mas Semdeg, rac srulad mimovixileT qarTuli werilobiTi wyaroebis cnobebi no<strong>da</strong>r<br />
ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis Sesaxeb, sagangebod<br />
SevexebiT iranis Sahis abas II-is (1642-1666 ww.) karis istorikosis mohamed Taheris (gard.<br />
XVII s-is miwur.) mier XVII saukunis II naxevarSi Sedgenil Txzulebas `Sah abas II-is istorias~.<br />
mohamed Tahers CvenTvis saintereso movlenebi XVII-XVIII saukuneebis qarTveli avtorebisagan<br />
gansxvavebuli TanamimdevrobiT aqvs moTxrobili. mis TxzulebaSi jer<br />
qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebisa <strong>da</strong> maTi <strong>da</strong>marcxebis ambebia moTxrobili, xolo Semdeg<br />
_ no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis peripetiebi, romelsac, Tavis mxriv, cota ufro<br />
qvemoT, paata amilaxoris mier iase qsnis erisTavis mokvlis ambavi mosdevs. amasTan, sagulisxmoa,<br />
rom mohamed Tahers <strong>da</strong>saxelebuli movlenebi abas II-is mmarTvelobis dros<br />
momx<strong>da</strong>r ambebad miaCnia. TxzulebaSi vkiTxulobT:<br />
mefe Teimuraz I-ma `gaaRviva SfoTis cecxli <strong>da</strong> zaal erisTavTan, no<strong>da</strong>rTan <strong>da</strong><br />
qarTlis kaTalikozTan erTad, romelic im urwmunoTa sruluflebiani piri <strong>da</strong> winamZ-<br />
Rvaria, ga<strong>da</strong>swyvita, rom rostom-xani moeklaT. maT am saqmeSi mokavSired gaiCines meliqi<br />
yorxamasi, somxiTis meliq aTabegis Svili.<br />
radganac xsenebuli meliqi saxalifo sasaxlis (e.i. Sahis) erTgulTa ricxvs ekuTvnis,<br />
amitom man Seatyobina rostom-xans im urwmunoTa borotebis Sesaxeb. rostom-xanma<br />
amis Sesaxeb moxseneba <strong>da</strong>wera <strong>da</strong> xsenebuli meliqis saSualebiT umaRles karzed gagzavna.<br />
am ambavma xelmwife metad ganarisxa <strong>da</strong> gamovi<strong>da</strong> uavgustoesi firmani, rom<br />
`mmarTvelobis safarveli~ a<strong>da</strong>m-sultani, sufis mmarTveli, romelic rostomis disSvilia<br />
<strong>da</strong> cnobilia rogorc gamocdili kaci, azerbaijanis, Sirvanis, yarabaRisa <strong>da</strong> erevnis<br />
beglarbegebTan erTad <strong>da</strong> iuzbaSebis, yorCebis, Rulamebis <strong>da</strong> meTofeebis razmis<br />
TanxlebiT, romelTa samyofeli adgili azerbaijani <strong>da</strong> Sirvania, gaemarTos im urwmunoTa<br />
asaklebad, <strong>da</strong>saxocad <strong>da</strong> <strong>da</strong>sarbevad, romelTac Tavis uRmerToebas <strong>da</strong> uwmindurobas<br />
kidev urCoba <strong>da</strong>umateso. is `mmarTvelobis safarveli~ bednier saaTSi [Sahis]<br />
fexTa kocnis pativiT iqna amaRlebuli <strong>da</strong> saqarTvelosaken gaemarTa. vidre is saqar-<br />
TveloSi Cavido<strong>da</strong>, rostom-xanma brZana kaTalikosis elami Tvalis gugebis maTi budi<strong>da</strong>n<br />
amogdeba (<strong>da</strong>Txrevineba) <strong>da</strong> Tbilisis cixis satusaRoSi misi <strong>da</strong>tyveveba, xolo razmiT<br />
Tavadebisa <strong>da</strong> aznaurebisa, romelnic Semkulni iyvnen gulwrfeli erTgulebiT, no<strong>da</strong>ris<br />
cixis <strong>da</strong>sapyrobad gaemarTa.<br />
[am cixis] simtkice <strong>da</strong> simagre, [misi misasvleli] gzebis siZnele <strong>da</strong> tyeebis sixSire<br />
iqaur xalxSi an<strong>da</strong>zad aris ga<strong>da</strong>qceuli. mokle xanSi, misi udidebulesobis `RvTis<br />
Crdilis~ (Sahis) bednieri iRblis ZaliT, is fuZemagari cixe Sav miwasTan gaaswores <strong>da</strong><br />
im <strong>da</strong>kargulis col-Svili <strong>da</strong>iWires. is borotganazraxveli, usazRvro sinanulSi Cavardnili<br />
(no<strong>da</strong>ri), gaiqca <strong>da</strong> axalcixes mivi<strong>da</strong>. am cxadi gamarjvebisa <strong>da</strong> Zlieri cixis<br />
aRebis Semdeg, a<strong>da</strong>m-sultani Zlevamosili laSqriT kaxeTSi Sevi<strong>da</strong>~ 1 .<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, mohamed Taheri pir<strong>da</strong>pir ar aTariRebs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa<br />
<strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambebs, Tumca ki am movlenebis qronologias<br />
abas II-is Sahis taxtze asvlis Semdgomi <strong>da</strong> iase qsnis erisTavis mokvlis winare periodiT<br />
gansazRvravs.<br />
amrigad, qarTuli (farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, arCil II, beri egnataSvili, vaxuSti batoni-<br />
Svili) <strong>da</strong> sparsuli (mohamed Taheri) werilobiTi wyaroebi detalurad aRweren no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />
gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebis ambebs. marTalia, am ZeglebSi<br />
CvenTvis saintereso movlenebi pir<strong>da</strong>pir <strong>da</strong>TariRebuli ar aris, magram garkveul qronologiur<br />
miTiTebas xuTive avtorTan vxvdebiT. es qronologiuri miTiTebebia:<br />
1. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe _ 1642-1644 wlebi.<br />
2. mohamed Taheri _ abas II-is aRsaydrebi<strong>da</strong>n iase qsnis erisTavis mokvlamde periodi.<br />
3. arCil II _ Teimuraz I-is didoeTSi laSqrobi<strong>da</strong>n maRaros brZolamde periodi.<br />
4. beri egnataSvili _ Teimuraz I-is didoeTSi laSqrobi<strong>da</strong>n maRaros brZolamde<br />
periodi.<br />
5. vaxuSti bagrationi _ 1638-1642 wlebi.<br />
amiT no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebasTan <strong>da</strong>kavSirebul<br />
werilobiTi wyaroebis mimoxilvas vasrulebT <strong>da</strong> am movlenebis Sesaxeb sa-<br />
1 mohamed Taheris cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, v. fuTuriZis gamocema, masalebi saqarTvelosa <strong>da</strong> kavkasiis<br />
<strong>istoriisa</strong>Tvis, nakveTi 30 (Tbilisi, 1954), gv. 381-382.<br />
113
mecniero literaturaSi gamoTqmuli mosazrebebis ganxilvaze ga<strong>da</strong>vdivarT.<br />
qarTul istoriografiaSi no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavi pirvelad ganxilulia<br />
anton furcelaZis mier 1892 wels gamoqveynebul naSromSi `saqarTvelos mosaspobelad<br />
<strong>da</strong> saqarTvelos SesaerTeblad anu giorgi saakaZe <strong>da</strong> misi dro~.<br />
avtori aRniSnul naSromSi no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs or adgilas exeba.<br />
mkvlevari CvenTvis saintereso sakiTxs pirvelad rostom mefis qarTlSi Semosvlis,<br />
Teimuraz I-is imereTSi ga<strong>da</strong>svlisa <strong>da</strong> selim xanis kaxeTis mmarTvelad <strong>da</strong>niSvnis Semdeg<br />
ganixilavs: `Teimurazs hyav<strong>da</strong> kidev bevri momxre qarTlSi: zaal erisTavi, no<strong>da</strong>r<br />
cicisSvili, ioTam amilaxvari, giorgi bagrationi, goCasSvili, kaTalikozi evdemos<br />
diasamiZe, romelnic ar udebdnen rostoms Tavs. imaT moixmes Teimuraz imereTi<strong>da</strong>m, ae-<br />
Salnen rostoms, <strong>da</strong> gamoacxades mefed Teimuraz. is gadmovi<strong>da</strong> imerTa jariT. D<strong>da</strong>wyobiloba<br />
iyo, rom Teimuraz un<strong>da</strong> Tavisi jarebiT miSvelebo<strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvils. no<strong>da</strong>r<br />
oroli Zma CxeiZiT, <strong>da</strong>imedebuli, rom Teimuraz mieSveleba amas, wavi<strong>da</strong> rostom mefezed.<br />
rostom mefe TviTonve <strong>da</strong>esxa no<strong>da</strong>rs Tavsa. Teimuraz jarebiT ar mieSvela no<strong>da</strong>rs.<br />
no<strong>da</strong>rma ra naxa esa, gaeri<strong>da</strong> oms. CxeiZeebma ar indomes brZolis gacla. Seiqna<br />
brZola, CxeiZeni ibrZodnen vaJkacurad. magram oriveni Camoyara cxeni<strong>da</strong>m ioram saaka-<br />
Zem, giorgi mouravis Svilma, romelic <strong>da</strong>abruna col-SviliT saosmalo<strong>da</strong>m rostom mefem<br />
<strong>da</strong> Teimurazisagan CamorTmeuli mamulebi <strong>da</strong>ubruna ukan. ioramma orive CxeiZeni miarTva<br />
rostoms. <strong>da</strong>naSTeni jari no<strong>da</strong>risa gaaqcies. Teimuraz iZulebuli iyo gavardiliyo<br />
isev imereTSi~ 1 .<br />
anton furcelaZe Tavisi naSromis meore adgilas jer rostom mefis Svilobilis,<br />
imereTis mefis aleqsandre III-is (1639-1660 ww.) vaJis, mamuka batoniSvilis mier rostomisaTvis<br />
mkvlelebis migzavnasa <strong>da</strong> am mcdelobis marcxiT <strong>da</strong>srulebis ambavs aRwers,<br />
amis Semdeg ki kvlav no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas ubrundeba: `amave gorgijaniZisa <strong>da</strong><br />
pariJis biblioTekis xel-naweri qarTl. cxovr. avtoris sityviT, no<strong>da</strong>r ciciSvili ae-<br />
Sala rostoms Teimurazis sasargebloT. rodesac rostomisa <strong>da</strong> no<strong>da</strong>ris jarebi SeibrZolnen,<br />
no<strong>da</strong>ris jarebSi yvelazed TavgametebiT <strong>da</strong> vaJkacaT ibrZodnen ori Zma Cxei-<br />
Ze. bolos isini Seipyra saosmalo<strong>da</strong>m <strong>da</strong>brunebulma giorgi saakaZis Svilma, ioramma.<br />
isini mohgvares rostoms xeleb Sekruli. rostomma ubrZana, <strong>da</strong>uxsnan imaT xelebi, waiyvanon<br />
gorSi, gamoucvalon sacvali <strong>da</strong> tanisamosi; miscen sufTa <strong>da</strong> rbili qveSsagebi,<br />
miapyran didi pativi <strong>da</strong> moeqcnen, rogorc imaTs gvaris Svilobas ekadreba. amave no<strong>da</strong>rTan<br />
omis Sesaxeb, mogviTxroben igive avtorni Semdegs. `mefes moaxsenes: SeutyobraT<br />
Tavs <strong>da</strong>vesxaTo. mefem es ar ikadra <strong>da</strong> asre brZana: `qarTvelT samarTlis qnis gamarTlebisTvis<br />
erTmanerTs Seebmiano, mec Cems ymas samarTalszed Sevebmio. Tu me imazed<br />
vtyui gamarjveba imas <strong>da</strong>rCeba, eg bedniers yaens gamoeparao. yeenma mTxova <strong>da</strong> ar mivecio.<br />
magis mamas farsa<strong>da</strong>ns undo<strong>da</strong> mTeli sacicisSvilo Tavisi Svili papuna yorCiba-<br />
SisTvis mieca <strong>da</strong> me vinebe, magas uqrTamoT mivecio, <strong>da</strong> axla eg amdeni sikeTis magieraT<br />
me mmuxanaTobso. amazed min<strong>da</strong> RvTis samarTali gavsinjo, Tu romeli vtyuiTo~... `<strong>da</strong>aZaxebina<br />
qananebi, imodeni xani acdevina razmTa, minam imaTac ar Seityes <strong>da</strong> ar gaemzadnen<br />
saomraT~ 2 .<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, anton furcelaZe no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs farsa<strong>da</strong>n<br />
gorgijaniZis Txzulebasa <strong>da</strong> `pariJis biblioTekis xelnawer qarTlis cxovrebaze~ anu<br />
e. w. `parizis qronikaze~ (XVIII s.) <strong>da</strong>yrdnobiT ganixilavs 3 .<br />
amasTan, anton furcelaZe no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambis TariRis Sesaxeb arafers<br />
ambobs. ufro metic, mkvlevari rostomis mmarTvelobis dros momx<strong>da</strong>r arc erT<br />
sxva movlenas ar aTariRebs <strong>da</strong> mxolod imas aRniSnavs, rom rostomi 1632 wels avi<strong>da</strong><br />
qarTlis samefo taxtze.<br />
amrigad, yovelive aRniSnuli<strong>da</strong>n gamomdinare, irkveva, rom anton furcelaZe no<strong>da</strong>r<br />
ciciSvilis gamosvlis ambavs 1632 wlis Semdgomi periodis movlenad miiCnev<strong>da</strong>.<br />
anton furcelaZis Semdeg no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa<br />
1 an. furcelaZe, brZola saqarTvelos mosaspobelad <strong>da</strong> saqarTvelos SesaerTeblad anu giorgi saakaZe <strong>da</strong><br />
misi dro (tfilisi, 1892), gv. 365-366.<br />
2 iqve, gv. 369-370.<br />
3 Cven sagangebod gavecaniT `parizis qronikas~ <strong>da</strong> <strong>da</strong>bejiTebiT SegviZlia vTqvaT, rom am qronikis teqsti<br />
aranair cnobas ar Seicavs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis Sesaxeb. Sesabamisad, sruliad gaugebaria, ris safuZvelze<br />
aRniSnav<strong>da</strong> anton furcelaZe, rom no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlaze saubrisas, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis<br />
Txzulebis paralelurad, `parizis qronikasac~ eyrdnobo<strong>da</strong>.<br />
114
SeTqmulebis ambebs Seexo sargis kakabaZe Tavis 1922 wels gamoqveynebul naSromSi `saqarTvelos<br />
istoria, axali saukuneebis epoqa (1500-1810)~.<br />
marTalia, mkvlevari Tavis naSromSi CvenTvis saintereso movlenebs pir<strong>da</strong>pir ar<br />
aTariRebs, magram mis msjelobaze <strong>da</strong>kvirveba garkveuli <strong>da</strong>skvnebis gamotanis saSualebas<br />
mainc iZleva. kerZod, sargis kakabaZe CvenTvis saintereso periodis ambebs Semdegi<br />
TanamimdevrobiT gadmogvcems:<br />
a) <strong>da</strong>Tuna aragvis erisTavis mier rostomisaTvis <strong>da</strong>umorCileblobis gamocxadeba;<br />
rostomisagan migzavnili gabaSvilisa <strong>da</strong> TurqistaniSvilis mier <strong>da</strong>Tunas mokvla.<br />
b) aragvis saerisTavoSi <strong>da</strong>Tunas Zmis, zaalis gabatoneba; zaalis mier duSeTisaken<br />
<strong>da</strong>Zruli rostomisaTvis samxedro winaaRmdegobis gaweva <strong>da</strong> qarTlis mefis ukan,<br />
TbilisSi gabruneba.<br />
g) zaal aragvis erisTavis mier iase qsnis erisTavTan <strong>da</strong> rostomis mowinaaRmdege<br />
sxva qarTlel feo<strong>da</strong>lebTan kavSiris Sekvra; Teimuraz I-is imereTi<strong>da</strong>n duSeTs misvla<br />
<strong>da</strong> misi qarTlSi gamefebisaTvis mzadeba.<br />
d) rostomis mier sapasuxo zomebis gatareba, qarTlis feo<strong>da</strong>lTa meore nawilis<br />
ga<strong>da</strong>bireba <strong>da</strong> iranisa <strong>da</strong> kavkasiis mahmadianur gaerTianebaTa laSqris <strong>da</strong>xmarebiT, poziciebis<br />
gaZliereba.<br />
e) no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla rostomis winaaRmdeg <strong>da</strong> misi xovles brZolaSi <strong>da</strong>marcxeba;<br />
rostomis brZanebiT, qaixosro baraTaSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sja; rostomis mier<br />
mZovreTis cixisaTvis alyis Semortyma, no<strong>da</strong>r ciciSvilis <strong>da</strong>nebeba <strong>da</strong> axalcixis<br />
safaSoSi ga<strong>da</strong>svla.<br />
v) Teimuraz I-is, aragvisa <strong>da</strong> qsnis erisTavebis qarTli<strong>da</strong>n kaxeTs ga<strong>da</strong>svla <strong>da</strong> iranis<br />
Sahis mier kaxeTis gamgeblad <strong>da</strong>dgenili selim-xanis gaZeveba; Teimuraz I-is kaxeT-<br />
Si gamefeba.<br />
z) Teimuraz I-is mier nikifore ColoyaSvilis ruseTSi, diplomatiuri misiiT<br />
gagzavna; Tavadi volkonskis elCobis saqarTveloSi Camosvla <strong>da</strong> kaxeTis umaRlesi xelisuflebis<br />
mier ruseTis mefis erTgulebaze ficis <strong>da</strong>deba.<br />
T) Teimuraz I-is, kaTolikos evdemoz I-is, giorgi goCaSvilisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa<br />
mier rostomis winaaRmdeg SeTqmulebis mowyoba <strong>da</strong> somxiTis meliqis yorxmaz-begis<br />
mier SeTqmulebis gacema; rostomis mier sapasuxo RonisZiebebis gatareba, SeTqmul-<br />
Ta erTi nawilis Sepyroba <strong>da</strong> <strong>da</strong>sja; zaal aragvis erisTavisa <strong>da</strong> ioTam amilaxoris<br />
rostomTan misvla <strong>da</strong> maTi iranSi gagzavna.<br />
i) Teimuraz I-sa <strong>da</strong> rostoms Soris urTierTobebis gamwvaveba; kaxeTis laSqris<br />
TianeTTan brZolaSi <strong>da</strong>marcxeba <strong>da</strong> Teimuraz I-is vaJis, <strong>da</strong>viTis maRaros brZolaSi<br />
mokvla; Teimuraz I-is mier marcxis aRiareba, rostomTan molaparakebis gamarTva <strong>da</strong> kaxeTi<strong>da</strong>n<br />
imereTs ga<strong>da</strong>svla 1 .<br />
CamoTvlili movlenebi<strong>da</strong>n sargis kakabaZe pir<strong>da</strong>pir mxolod oTx ambavs aTariRebs.<br />
es ambebia:<br />
1. <strong>da</strong>Tuna aragvis erisTavis mokvla _ 1635 weli.<br />
2. Teimuraz I-is kaxeTSi gamefeba _ 1636 weli.<br />
3. Tavadi volkonskis elCoba _ 1637 weli.<br />
4. Teimuraz I-is imereTs ga<strong>da</strong>svla _ 1648 weli.<br />
aqe<strong>da</strong>n, sargis kakabaZe no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs <strong>da</strong>Tuna aragvis eris-<br />
Tavis mokvlis (1635 w.) Semdeg <strong>da</strong> Teimuraz I-is kaxeTSi gamefebamde (1636 w.) gadmogvcems,<br />
xolo qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebis ambavs Tavadi volkonskis elCobis Semdeg<br />
(1637 w.) <strong>da</strong> Teimuraz I-is imereTSi ga<strong>da</strong>svlamde (1648 w.) mogviTxrobs.<br />
aRniSnuli<strong>da</strong>n gamomdinare, vfiqrobT, ar SevcdebiT, Tuki <strong>da</strong>vaskvniT, rom sargis<br />
kakabaZe no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs 1635-1636 wlebiT aTariReb<strong>da</strong>, qarTlis feo<strong>da</strong>lebis<br />
SeTqmulebis qronologias ki 1637-1648 wlebiT gansazRvrav<strong>da</strong>.<br />
aqve, xazgasmiT SevniSnavT im faqts, rom sargis kakabaZis ganxiluli naSromi sakmaod<br />
specifiuri xasiaTis publikacias warmoadgens <strong>da</strong> bibliografiul miTiTebebsa Tu<br />
samecniero argumentacias, praqtikulad, ar Seicavs. Sesabamisad, TiTqmis SeuZlebelia,<br />
zustad ganisazRvros, konkretulad, romel werilobiT wyaros, samecniero gamokvlevasa<br />
Tu originalur mosazrebas emyareba avtori mis mier aRwerili movlenebis gadmocema-<strong>da</strong>TariRebisas.<br />
am mxriv, gamonakliss arc no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis<br />
1 s. kakabaZe, saqarTvelos istoria, axali saukuneebis epoqa (1500-1810) (Tbilisi, 1922), gv. 64-67.<br />
115
feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambebi warmoadgens, romelTa sargis kakabaZiseuli interpretaciac<br />
naSromSi, agreTve, bibliografiuli miTiTebebisa Tu samecniero argumentaciis<br />
gareSea warmodgenili.<br />
sargis kakabaZis Semdeg no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs sagangebod Seexo<br />
korneli kekeliZe 1930 wels <strong>da</strong>beWdil wignSi `Svidi mTiebi (baram-guri)~.<br />
vinai<strong>da</strong>n `baram-guri~ sparsuli<strong>da</strong>n qarTulad swored CvenTvis saintereso no<strong>da</strong>r<br />
ciciSvilis mier iyo naTargmni, korneli kekeliZem misi cxovreba-moRvaweobis Seswavlas<br />
sakmaod vrceli narkvevi miuZRvna, sa<strong>da</strong>c, sxva sakiTxebTan erTad, no<strong>da</strong>ris mier<br />
rostomis winaaRmdeg mowyobili gamosvlis ambavic ganixila.<br />
mkvlevris TqmiT, `1640 wels didgvarianma Tavadebma, no<strong>da</strong>ris monawileobiT, ganizraxes<br />
rostomis mokvla <strong>da</strong> mis magier imereTis batoniSvilis mamukas gamefeba; es rom<br />
ver moaxerxes, 1641 wels maT mouwodes Teimuraz pirvels <strong>da</strong> masTan erTad moindomes<br />
omiT gaZeveba misi saqarTvelo<strong>da</strong>n <strong>da</strong> Teimurazis gamefeba. rostomi Seupovrad gaemarTa<br />
SeTqmulebis winaaRmdeg. no<strong>da</strong>rma Sebma veRar gabe<strong>da</strong>, gaiqca <strong>da</strong> jer veris cixes Seafara<br />
Tavi, xolo Semdeg zovreTis cixeSi gamagr<strong>da</strong>, rostomma cixes Semoartya alya, romelic<br />
1642 wlis 6 ianvramde gagrZel<strong>da</strong>; no<strong>da</strong>ris mxleblebs moswyin<strong>da</strong>T cixeSi jdoma<br />
<strong>da</strong> moindomes misi gacema. es rom no<strong>da</strong>rma gaigo, CaTreuls Cayolili amjobina; man<br />
rostomTan migzavna Tavisi de<strong>da</strong> <strong>da</strong> sTxova mas nebarTva <strong>da</strong> gza samcxeSi wasasvlelad.<br />
rostomma Txovna Seiwynara, aTxova mas cxenebi <strong>da</strong> kacebi bargis ga<strong>da</strong>sazi<strong>da</strong>d <strong>da</strong> amalis<br />
ga<strong>da</strong>sayvanad~ 1 .<br />
aRniSnuli msjelobisas korneli kekeliZe mTlianad farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis Txzulebas<br />
emyareba, rasac uTiTebs kidec sqolioSi. amitomac mkvlevars CvenTvis saintereso<br />
ambebi zustad im TanamimdevrobiT aqvs gadmocemuli, ra TanamimdevrobiTac es movlenebi<br />
farsa<strong>da</strong>nis TxzulebaSia moTxrobili.<br />
aRniSnuli<strong>da</strong>n gamomdinare, bunebrivad ibadeba kiTxva: ra mosazrebaze <strong>da</strong>yrdnobiT<br />
aTariRebs korneli kekeliZe no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs mainca<strong>da</strong>mainc 1641<br />
wlis miwuruliTa <strong>da</strong> 1642 wlis <strong>da</strong>sawyisiT, maSin, roca farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZes es ambavi<br />
1642-1644 wlebis movlenebs Soris aqvs moTxrobili samwuxarod, am sakiTxis Sesaxeb<br />
gansaxilavi publikacia aranair miTiTebas ar gvawvdis.<br />
miuxe<strong>da</strong>vad amisa, erTi ram faqtia: korneli kekeliZes no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla<br />
1641 wlis miwuruliTa <strong>da</strong> 1642 wlis 6 ianvramde periodiT hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong>TariRebuli.<br />
korneli kekeliZis Semdeg no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis sakiTxs iribad Seexo givi<br />
jamburia Tavis 1955 wels <strong>da</strong>beWdil monografiaSi `qarTuli feo<strong>da</strong>luri urTierTobebis<br />
istorii<strong>da</strong>n~.<br />
naSromSi avtori sagangebod <strong>da</strong>interes<strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis biografiiT<br />
<strong>da</strong> yuradReba gaamaxvila vaxuSti bagrationis erT cnobaze, romlis Tanaxma<strong>da</strong>c<br />
mefe rostomma qaixosro moakvlevina 1636 wels, didi xniT adre momx<strong>da</strong>ri ambis _<br />
birTvisis cixeSi mdgomi 500 iranelis amoJletis (1625 w.) gamo: `kualad rostom moi-<br />
Ãsena Suri yizilbaSTaTÂs, romeli moswyÂdna mouravman birTÂss, <strong>da</strong> Seipyra qaixosro<br />
baraTasSvili sisxlTa maTaTÂs <strong>da</strong> gar<strong>da</strong>moagdo cixi<strong>da</strong>m ganjis karisaken maRlis godli<strong>da</strong>m~<br />
2 . imavdroulad, givi jamburiam sarwmunod ar miiCnia vaxuSti bagrationis aRni-<br />
Snuli cnoba <strong>da</strong> masTan Se<strong>da</strong>rebiT, upiratesoba farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis Txzulebas misca,<br />
sa<strong>da</strong>c qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis ambavi no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />
gamosvlasTan aris <strong>da</strong>kavSirebuli.<br />
mkvlevris TqmiT, `500 yizilbaSis ambavi namdvili mizezi ver iqnebo<strong>da</strong> qaixosros<br />
<strong>da</strong>Rupvisa (winaaRmdeg SemTxvevaSi, rostoms Suri adreve un<strong>da</strong> eZia. is ukve 4 wlis mosuli<br />
iyo qarTlSi). marTlac, f. gorgijaniZe sul sxva mizezs asaxelebs qaixosros<br />
<strong>da</strong>Rupvisas. aRwers ra no<strong>da</strong>r ciciSvilis winaaRmdeg rostomis galaSqrebas <strong>da</strong> gamarjvebas,<br />
wers: `meores dRes gori<strong>da</strong>men qalaqs Cafari gagzavnes <strong>da</strong> qaixosro baraTasSvili,<br />
dedoflis saxlTuxucesi <strong>da</strong>iWires <strong>da</strong> cixeSi aiyvanes <strong>da</strong> RamiT koSki<strong>da</strong>men gardmoagdes<br />
<strong>da</strong> Tqves: `<strong>da</strong>mTvrala <strong>da</strong> TviTan gardmovardnilao <strong>da</strong> amisi Svilebi <strong>da</strong>aWirvines<br />
<strong>da</strong> goris cixeSi <strong>da</strong>atyveves <strong>da</strong> misi siZe baxuta husein begisSvili bagratoani iyo <strong>da</strong><br />
batonobac undo<strong>da</strong>, is gar<strong>da</strong>ixvewa <strong>da</strong> kaxeTs mivi<strong>da</strong>~. aq ukve garkveviTaa naTqvami, rom<br />
qaixosros kavSiri hqonia no<strong>da</strong>r ciciSvilis ajanyebasTan <strong>da</strong> etyoba sakuTari gegmebic<br />
1 Svidi mTiebi (baram guri), prof. k. kekeliZis re<strong>da</strong>qciiT, gamokvleviTa <strong>da</strong> leqsikoniT (tfilisi, 1930), gv. 10.<br />
2 vaxuSti batoniSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 440.<br />
116
hqonia. misi siZe baxuta huseinbegis Svili `bagratoani iyo~ <strong>da</strong> romelsac `batonobac<br />
undo<strong>da</strong>~, mxolod qaixosros <strong>da</strong>xmarebiT miaRwev<strong>da</strong> raimes. rogorc Cans, es saqme gam-<br />
JRavnebula. es iyo swored mizezi qaixosros sikvdiliT <strong>da</strong>sjisa. rogorc Cans, qaixosro<br />
TavadTa im wreebs kuTvnebia, `romelTac ara erTi SeTqmuleba CaeSalaT, ara erTi<br />
SeTqmuleba waages rostomis winaaRmdeg~. erT-erTi wagebuli SeTqmulebis Sedegia qaixosros<br />
<strong>da</strong>Rupvac~ 1 .<br />
amrigad, givi jamburia qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis mokvlis ambavs vaxuSti bagrationze<br />
<strong>da</strong>yrdnobiT, 1636 wliT aTariRebs 2 . amasTan, mkvlevari qaixosros mokvlis mizez-<br />
Tan <strong>da</strong>kavSirebiT, upiratesobas farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis monaTxrobs aZlevs <strong>da</strong> miiCnevs, rom<br />
qaixosro sikvdiliT no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlasTan kavSiris gamo <strong>da</strong>sajes.<br />
aqe<strong>da</strong>n, ukve logikurad gamomdinareobs <strong>da</strong>skvna, rom givi jamburias azriT, no<strong>da</strong>r<br />
ciciSvilis gamosvlas qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis paralelurad<br />
anu 1636 wels hqon<strong>da</strong> adgili.<br />
givi jamburias Semdeg no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs vrclad Seexo <strong>da</strong>viT<br />
gvritiSvili Tavis 1955 wels gamoqveynebul monografiaSi `feo<strong>da</strong>luri saqarTvelos<br />
socialuri urTierTobebis istorii<strong>da</strong>n~.<br />
Tav<strong>da</strong>pirvelad <strong>da</strong>viT gvritiSvili xazgasmiT aRniSnavs, rom `XVII saukunis 40-ian<br />
wlebSi sacicianos ufrosad no<strong>da</strong>r ciciSvili~ iyo, amis Semdeg ki, detalurad mogviTxrobs<br />
mis mier rostomis winaaRmdeg mowyobili gamosvlis ambavs. mkvlevars CvenTvis<br />
saintereso movlenis calkeuli etapebi Semdegi TanamimdevrobiT aqvs gadmocemuli:<br />
_ imereli Tavadi CxeiZeebis qarTlSi gadmosvla <strong>da</strong> adgilobrivi feo<strong>da</strong>lebis waqezeba<br />
rostomis winaaRmdeg gamosvlisaken.<br />
_ no<strong>da</strong>r ciciSvilis, amilaxorisa <strong>da</strong> qsnis erisTavis mier kavSiris gabma CxeiZeeb-<br />
Tan; erToblivi samzadisis <strong>da</strong>wyeba rostomis winaaRmdeg gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlSi Teimuraz<br />
I-is gamefebisaTvis.<br />
_ no<strong>da</strong>r ciciSvilis mier `samartod gamarjvebis~ mondomeba <strong>da</strong> gamosvlis <strong>da</strong>wyeba<br />
Teimuraz I-Tan, qsnis erisTavTan <strong>da</strong> amilaxorTan SeTanxmebis gareSe, sacicianos laSqris<br />
Sekreba <strong>da</strong> imerel didebulebTan erTad xovleSi <strong>da</strong>banakeba.<br />
_ rostomis mier ioram saakaZisagan no<strong>da</strong>ris gamosvlis ambis gageba, Tbilisisaken<br />
mimavali gzebis Sekvra <strong>da</strong> de<strong>da</strong>qalaqSi myofi samxedro Zalebis mobilizeba; imave RamiT<br />
rostomis laSqris kavTisxevs misvla, ioram saakaZis razmebTan gaerTianeba <strong>da</strong> gam-<br />
Teniisas xovlesTan <strong>da</strong>banakeba.<br />
_ no<strong>da</strong>r ciciSvilis mier xovlesTan CxeiZeebis mitoveba <strong>da</strong> win<strong>da</strong>win veris cixeSi gamagreba;<br />
xovles brZolis <strong>da</strong>wyeba <strong>da</strong> rostomis mier zurgmoubmeli CxeiZeebis <strong>da</strong>marcxeba.<br />
_ rostomis mier Tbiliss Cafaris gagzavna, de<strong>da</strong>qalaqSi myofi qaixosro baraTa-<br />
Svilis Sepyroba <strong>da</strong> sikvdliT <strong>da</strong>sja; qaixosros Svilebis goris cixeSi <strong>da</strong>tyveveba <strong>da</strong><br />
qaixosros siZis, qarTlis samefo taxtis erT-erTi pretendentis kaxeTs ga<strong>da</strong>xvewa.<br />
_ rostomis mier sacacianos <strong>da</strong>kaveba <strong>da</strong> misi teritoriis erTguli molaSqreebisaTvis<br />
<strong>da</strong>nawileba; no<strong>da</strong>r ciciSvilis mier veris cixis <strong>da</strong>kargva <strong>da</strong> mZovreTis cixeSi<br />
gaqceva.<br />
_ rostomis gors <strong>da</strong>banakeba, skras zemoT mdebare sacicianos <strong>da</strong>rbeva, goris cixi<strong>da</strong>n<br />
zarbaznebis waReba <strong>da</strong> mZovreTis cixisaTvis alyis Semortyma;<br />
_ mZovreTis alyis gaWianureba <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvilis ymebis mxri<strong>da</strong>n Ralatis<br />
mcdeloba; no<strong>da</strong>ris mier dedis, kaxeli batoniSvilis rostomTan gagzavna <strong>da</strong> `gaclis<br />
gzis~ Txovna.<br />
_ rostomis mier no<strong>da</strong>risaTvis uvneblobis ficis micema <strong>da</strong> samgzavro pirutyvis<br />
Txoveba; no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla mZovreTis cixi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> sakuTari qonebiT axalcixes<br />
wasvla 3 .<br />
amrigad, <strong>da</strong>viT gvritiSvili aramxolod <strong>da</strong>wvrilebiT aRwers no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />
gamosvlis ambavs, aramed <strong>da</strong>axloebiT aTariRebs kidec am movlenas. mkvlevris TqmiT,<br />
CvenTvis saintereso movlenas adgili un<strong>da</strong> hqono<strong>da</strong> XVII saukunis 40-ian wlebSi anu ma-<br />
1 g. jamburia, qarTuli feo<strong>da</strong>luri urTierTobebis istorii<strong>da</strong>n (somxiT-sabaraTianos saTavadoebi)<br />
(Tbilisi, 1955), gv. 28.<br />
2 g. jamburia, qaixosro baraTaSvili, qarTuli sabWoTa enciklopedia, IV (Tbilisi, 1979), gv. 200.<br />
3 d. gvritiSvili, feo<strong>da</strong>luri saqarTvelos socialuri urTierTobis istorii<strong>da</strong>n (qarTlis saTavadoebi)<br />
(Tbilisi, 1955), gv. 442-444, 452-453.<br />
117
Sin, roca sacicianos ufrosi no<strong>da</strong>r ciciSvili iyo.<br />
amasTan, <strong>da</strong>viT gvritiSvils Tavis naSromSi ganmartebuli ar aqvs, Tu, konkretulad,<br />
ra mosazrebebze <strong>da</strong>yrdnobiT <strong>da</strong>aTariRa no<strong>da</strong>ris sacicianoSi ufrosobis faqti<br />
mainca<strong>da</strong>mainc XVII saukunis 40-iani wlebiT. aqve, aRvniSnavT imasac, rom mkvlevari no<strong>da</strong>r<br />
ciciSvilis gamosvlaze saubrisas, ZiriTa<strong>da</strong>d, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis monaTxrobs<br />
emyarebo<strong>da</strong>, ramdenime adgilas ki beri egnataSvilisa <strong>da</strong> vaxuSti bagrationis cnobebsac<br />
iTvaliswineb<strong>da</strong>.<br />
<strong>da</strong>viT gvritiSvilis Semdeg qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebas iribad Seexo babilina<br />
lominaZe Tavis 1966 wels gamoqveynebul statiaSi `masalebi saqarTvelos XVII-<br />
XVIII s-Ta istoriis qronologiisaTvis~.<br />
mecniers aRniSnul naSromSi <strong>da</strong>dgenili aqvs am periodis qarTlis kaTolikosTa<br />
moRvaweobis qronologia, maT Soris ki, XVII saukunis I naxevris qarTlis kaTolikosis<br />
evdemoz I diasamiZis moRvaweobis wlebi. avtori evdemoz I-is kaTolikosobas, qarTul<br />
saistorio sabuTebze <strong>da</strong>yrdnobiT, 1630-1638 wlebiT gansazRvravs, amis Semdeg aRniSnavs,<br />
rom `evdemozi, rogorc vaxuSti batoniSvili gvamcnobs, rostom mefes ga<strong>da</strong>uyenebia ka-<br />
Talikosobi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> <strong>da</strong>upatimrebia, bolos cixi<strong>da</strong>n gadmogdebiT sikvdiliT <strong>da</strong>usjia. ikorTis<br />
qronika evdemozis mkvlelobas 1643 wliT uCvenebs~ 1 .<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, babilina lominaZes qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambavi metad<br />
mSralad aqvs gadmocemuli, Tumca, amavdroulad, igi pirveli qarTveli mkvlevaria,<br />
romelmac am ambavTan <strong>da</strong>kavSirebiT, yuradReba gaamaxvila ikorTis qronikaze 2 , sa<strong>da</strong>c,<br />
Tavis mxriv, pir<strong>da</strong>pir aris miTiTebuli qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis erT-erTi<br />
moTavis kaTolikosi evdemoz I-is mokvlis TariRi _ 1643 weli: `qks tla: aqa kaTalikozi<br />
evdemos mokles~ 3 .<br />
Tu evdemoz I-is mokvlis ikorTis qronikaSi <strong>da</strong>cul TariRs (1643 w.) SeujerebT zemoT<br />
ganxiluli qarTuli <strong>da</strong> sparsuli wyaroebis cnobebs evdemoz kaTolikosis qarTlis<br />
feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebaSi monawileobisa <strong>da</strong> rostomis mier misi sikvdili <strong>da</strong>sjis<br />
Sesaxeb, maSin calsaxad SegviZlia ganvacxadoT, rom babilina lominaZe kaTolikos evdemoz<br />
diasamiZis mokvlasa <strong>da</strong> Sesabamisad, qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebas 1643 wliT<br />
gansazRvrav<strong>da</strong>.<br />
babilina lominaZis Semdeg CvenTvis saintereso sakiTxebs kidev erTxel miubrun<strong>da</strong><br />
givi jamburia. mkvlevarma 1973 wels <strong>da</strong>beWdili `saqarTvelos istoriis narkvevebis~ IV<br />
1 b. lominaZe, masalebi saqarTvelos XVII-XVIII ss-Ta istoriis qronologiisaTvis, masalebi saqarTvelosa<br />
<strong>da</strong> kavkasiis <strong>istoriisa</strong>Tvis, nakveTi 29 (Tbilisi, 1951), gv. 68.<br />
2 ikorTis qronikis kinklosuri minawerebi 1912 wels gamosca sargis kakabaZem Tavis naSromSi `qronika<br />
ikorTis #6 Jamn-gulanisa~, sa<strong>da</strong>c mecniers detalurad aqvs mocemuli aRniSnuli xelnaweris arqeografiuli<br />
aRweriloba, ga<strong>da</strong>mweris <strong>da</strong> myidvelis anderZebi, amis Semdeg moyvanili aqvs ikorTis qronikis<br />
cxrilebi, romelTa qronologia 1431-1729 wlebiT ganisazRvreba (s. kakabaZe, qronika ikorTis #6 Jamngulanisa<br />
(tfilisi, 1912), gv. 1-8). am minawerebis Semdeg mohyavs cxrilebisa <strong>da</strong> xelnaweris sxva gverdis<br />
aSiebze XVIII saukunis xeliT Sesrulebuli minaweri sabuTis teqstebi. sargis kakabaZis kinklosur minawerebSi<br />
aRniSnulia evdemoz kaTalikosis mokvlis ambavi, Tumca Cven did gakvirvebas iwvevs is faqti,<br />
rom aRniSnuli kinklosi mis gar<strong>da</strong>cvalebas 1642 wliT gansazRvravs, meti sicxadisaTvis mogvyavs ikor-<br />
Tis qronikis teqsti: `tl (1642 w.) aqa kzi evdemoz mokles:~, amis paralelurad kidev erTxel movitanT<br />
Tedo Jor<strong>da</strong>nias qronikebis II tomSi mocemul ikorTis qronikis teqsts: `qks tla: aqa kaTalikozi evdemos<br />
mokles (Zilispiri ikorTisa)~. rogorc vxe<strong>da</strong>vT, sargis kakabaZisa <strong>da</strong> Tedo Jor<strong>da</strong>nias mier gamoqveynebul<br />
ikorTis qronikaSi CvenTvis saintereso kinklosi kaTalikos evdemozis mokvlis Sesaxeb sxva<strong>da</strong>sxva<br />
TariRiT, sargis kakabaZesTan 1642 wliT, xolo Tedo Jor<strong>da</strong>niasTan ki 1643 wliT aris gansazRvruli.<br />
Tu mxedvelobas gavamaxvilebT am ori avtoris mier gamoqveynebul kinklosis teqtis Sinaarsze, mcire<br />
gansxvavebas <strong>da</strong>vinaxavT, rac mdgomareobs SemdgomSi, Tu, sargis kakabaZesTan TariRis aRmniSvneli<br />
ori grafemis `tl~-s win ar uzis qoronikonis aRmniSvneli sami grafema `qks~, amis sapirispirod Tedo<br />
Jor<strong>da</strong>niasTan es sami grafema aris mocemuli. sargis kakabaZes kinklosSi naxsenebi sityva `kaTalikozi~<br />
qaragmis gaxsnis gareSe sami grafemiT `kzi~-T aqvs gadmocemuli, roca Jor<strong>da</strong>niasTan es sityva yovelgvari<br />
qaragmis gareSe gxvdeba <strong>da</strong> bolos, Tu, pirvel SemTxvevaSi aRniSnul kinklosSi <strong>da</strong>saxelebuli kaTalikozis<br />
saxeli evdemozia, meore SemTxvevaSi es saxeli evdemosia. aRniSvnis Rirsia erTiU friad mniSvnelovani<br />
garemoeba, rom sargis kakabaZisa <strong>da</strong> Tedo Jor<strong>da</strong>nias mier moyvanili orive kinklosi #6^ xelnawerze<br />
yofila Sesrulebuli. CvenTvis saintereso kinklosuri minaweris TariRis sxva<strong>da</strong>sxvaobam Cvens<br />
winaSe <strong>da</strong>sva erTi metad mniSvnelovani sakiTxi _ sargeblob<strong>da</strong> Tu ara sargis kakabaZe <strong>da</strong> Tedo Jor<strong>da</strong>nia<br />
erTi <strong>da</strong> imave xelnaweriT am kiTxvaze pasuxis gacemis mizniT gavecaniT xelnawerTa erovnuli centrisa<br />
<strong>da</strong> saqarTvelos erovnuli arqivis xelnawerTa aRwerilobebs, Tumca Cven<strong>da</strong> samwuxardod ver mivakvlieT<br />
CvenTvis saintereso Jamn-gulans. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, Cvens mier zemoT<strong>da</strong>smul kiTxvas Riad vtovebT.<br />
3 qronikebi <strong>da</strong> sxva masala saqarTvelos <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> mwerlobisa, Sekrebili, qronologiurad <strong>da</strong>wyobili <strong>da</strong><br />
axsnili T. Jor<strong>da</strong>nias mier, wigni meore (1213 wli<strong>da</strong>n 1700 wlamde) (Tfilisi, 1897), gv. 456.<br />
118
tomisaTvis moamza<strong>da</strong> erT-erTi qveTavi saxelwodebiT `saqarTvelos politikuri viTareba<br />
XVII saukunis 30-90 wlebSi~, sa<strong>da</strong>c vrclad aris ganxiluli rostom mefis winaaRmdeg<br />
mowyobil gamosvla-SeTqmulebebTan <strong>da</strong>kavSirebuli sakiTxebi.<br />
givi jamburias rostomis qarTlSi gamefebis Semdegdroindeli ambebi aseTi TanamimdevrobiT<br />
aqvs moTxrobili:<br />
_ rostomis gamefeba qarTlSi, Tbilisis, gorisa <strong>da</strong> suramis cixeebis gamagreba <strong>da</strong><br />
aq iranuli garnizonebis Cayeneba; qarTlis feo<strong>da</strong>lTa <strong>da</strong>morCileba rostomisadmi, Teimuraz<br />
I-is momxre saxelmwifo moxeleebis ga<strong>da</strong>yeneba <strong>da</strong> rostomis erTgul pirTa <strong>da</strong>winaureba;<br />
rostomis pirveli qorwineba qeTevan abaSiSvilze <strong>da</strong> meore qorwineba mariam<br />
<strong>da</strong>dianze.<br />
_ <strong>da</strong>Tuna aragvis erisTavis ajanyeba, misi RalatiT mokvla rostomis mier <strong>da</strong> qar-<br />
Tlis mefis SeWra aragvis saerisTavoSi; zaalis gaerisTaveba <strong>da</strong> misi mowveviT Teimuraz<br />
I-is mosvla ananurs; Teimuraz I-is, zaal aragvis erisTavis, iase qsnis erisTavisa<br />
<strong>da</strong> kaxeli feo<strong>da</strong>lebis galaSqreba rostomis winaaRmdeg; Teimuraz I-is <strong>da</strong>marcxeba <strong>da</strong><br />
misi kaxeTs ga<strong>da</strong>svla; kaxeTis iraneli mmarTvelis selim-xanis gaZeveba <strong>da</strong> Teimuraz I-<br />
is gamefeba kaxeTSi.<br />
_ rostomis gaZliereba azerbaijani<strong>da</strong>n mosuli laSqriT <strong>da</strong> misi kaxeTSi SeWra;<br />
Teimurazis mier Suamavlebis gagzavna rostomTan <strong>da</strong> <strong>da</strong>pirispirebuli mxareebis Serigeba;<br />
Teimuraz I-is asulis TinaTinis gagzavna iranSi <strong>da</strong> Sah sefi I-ze qorwineba; Sahis<br />
mier Teimuraz I-is kaxeTis mefed aRiareba 1 .<br />
CamoTvlili ambebis gadmocemis Semdeg givi jamburia mokled aRniSnavs: `erTxans<br />
marTlac mSvidobianoba Camovar<strong>da</strong> Teimurazsa <strong>da</strong> rostoms Soris. rostomma Seiriga qarTlis<br />
Tavadebi: orive erisTavi, ioTam amilaxori <strong>da</strong> sxvebi. magram, mSvidoba male <strong>da</strong>irRva.<br />
Teimurazi kvlav didi mondomebiT cdilob<strong>da</strong> rostomis gaZevebasa <strong>da</strong> qarTlis<br />
taxtis <strong>da</strong>Weras. am saqmeSi mas mxars uWer<strong>da</strong> qarTlis TavadTa erTi jgufi no<strong>da</strong>r cici-<br />
Svilisa <strong>da</strong> zaal erisTavis meTaurobiT. maT ramdenjerme moawyves gamosvla rostomis<br />
winaaRmdeg (1636, 1638, 1642 wlebSi), magram isini marcxiT <strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong>~ 2 .<br />
amis Semdeg givi jamburia rostomis winaaRmdeg mowyobili <strong>da</strong> mis mier naxsenebi<br />
1636, 1638, 1642 wlebis gamosvla-SeTqmulebebi<strong>da</strong>n mxolod bolo gamosvlaze amaxvilebis<br />
yuradRebas <strong>da</strong> vrclad gadmogvcems am ambavs: `1642 wels didi SeTqmuleba moewyo rostomis<br />
winaaRmdeg. SeTqmulebaSi monawileobdnen: zaal erisTavi, ioTam amilaxori, no<strong>da</strong>r<br />
ciciSvili, kaTalikosi evdemon diasamiZe (misi siZe iyo Teimurazis vaJi <strong>da</strong>viTi),<br />
giorgi goCaSvili, revaz baraTaSvili, somxiTis meliqi yorxmazbeg <strong>da</strong> sxva. SeTqmulebis<br />
mizani iyo rostomis (romelic `cotas kaciT cxireTs~ iyo) mokvla <strong>da</strong> Teimurazis<br />
qarTlSi gamefeba.<br />
ga<strong>da</strong>mwyvet momentSi SeTqmuleba gasca somxiTis meliqma. rostomi goris cixeSi<br />
gamagr<strong>da</strong>. Teimurazma, romelic ukve metexs misuliyo, gaigo SeTqmulebis gacema <strong>da</strong> kaxeTs<br />
gabrun<strong>da</strong>. qarTleli SeTqmulebi<strong>da</strong>n zogi _ revaz baraTaSvili, ivane saakaZe _ ga<strong>da</strong>ixvewa,<br />
zogi goCaSvili, kaTalikosi, zurab saakaZe, erisTvisSvili largveli rostomma<br />
Seipyro, goCaSvilsa <strong>da</strong> z. saakaZes Tvalebi <strong>da</strong>sTxares, kTalikosi jer Tbilisis<br />
cixeSi <strong>da</strong>atyveves, mere `<strong>da</strong>[a]rCves <strong>da</strong> cixi<strong>da</strong>m gadmoagdes~. ase sastikad gauswor<strong>da</strong><br />
SeTqmulebs rostomi.<br />
farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis sityviT, rostoms iranis SahisaTvis miuweria Teimurazisa<br />
<strong>da</strong> qarTlis TavadTa axali ajanyebis Sesaxeb. moTminebi<strong>da</strong>n gamosulma Sahma didi jari<br />
Sehyara, `a<strong>da</strong>m sulTan andronikaSvili, rostom mefis diswuli~ sardlad <strong>da</strong>niSna <strong>da</strong><br />
saqarTveloSi gamogzavna, rostoms ki SemouTvala: batoni Teimuraz gaagdon <strong>da</strong> mis<br />
alagzed kaxeTSi a<strong>da</strong>m sulTan andronikaSvili gaabatonono. am faqts Sah-abas II-is istorikosi<br />
mohamed Taheric a<strong>da</strong>sturebs.<br />
yizilbaSTa didi jari kaxeTSi Semovi<strong>da</strong>. rogorc Cans, Teimurazi <strong>da</strong> misi momxre<br />
Tavadebi: no<strong>da</strong>r ciciSvili (romelic rostomis mier samcxeSi iyo gagdebuli) <strong>da</strong> zaal<br />
erisTavi SeSfoTebulan <strong>da</strong> rostomTan no<strong>da</strong>ris <strong>da</strong>Á <strong>da</strong> zaalis sidedri `batoni anaxanum~<br />
miugzavniaT <strong>da</strong> Serigeba uTxoviaT. rostomi zaals Seurig<strong>da</strong> im pirobiT, rom igi<br />
iranSi wavido<strong>da</strong>. zaali <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong>. zaali <strong>da</strong> no<strong>da</strong>ri mefesTan mividnen <strong>da</strong> `fexs ako-<br />
1 g. jamburia, saqarTvelos politikuri viTareba XVII saukunis 30-90 wlebSi, saqarTvelos istoriis<br />
narkvevebi, IV (Tbilisi, 1973), gv. 315-320.<br />
2 iqve, gv. 320.<br />
119
ces~. man no<strong>da</strong>rs saciciano <strong>da</strong>ubruna. zaali ki cota mogvianebiT iranSi wavi<strong>da</strong>. mas<br />
Tan gahyva xelaxla Semorigebuli ioTam amilaxvaric. rac Seexeba Teimurazs, rogorc<br />
Cans, rostoms igic `Seundvia~, radgan kaxeTSi laSqroba 1644 wels moSales <strong>da</strong> `a<strong>da</strong>m<br />
sulTan eranis laSqriT isrev <strong>da</strong>abrunes~ ukan~ 1 .<br />
zemoT CamoTvlili mravalricxovani movlenebi<strong>da</strong>n givi jamburias pir<strong>da</strong>pir mxolod<br />
ramdenime ambavi aqvs <strong>da</strong>TariRebuli:<br />
_ rostomis gamefeba qarTlSi _ 1632 w.<br />
_ rostomis erTgul moxeleTa <strong>da</strong>winaureba qarTlSi _ 1633-1634 ww.<br />
_ rostomis pirveli qorwineba _ 1632-1633 ww.<br />
_ rostomis meore qorwineba _ 1633 w.<br />
_ Teimuraz I-is gamefeba kaxeTSi _ 1634 w.<br />
_ Teimuraz I-isa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa gamosvlebi rostomis winaaRmdeg _ 1636<br />
<strong>da</strong> 1638 wlebi.<br />
_ Teimuraz I-is, kaTolikos evdemozis, giorgi goCaSvilisa <strong>da</strong> sxva feo<strong>da</strong>lTa<br />
SeTqmuleba rostomis winaaRmdeg _ 1642 weli.<br />
aRniSnuli TariRebi<strong>da</strong>n amjerad CvenTvis sainteresoa mxolod rostomis winaaRmdeg<br />
mowyobili sami gamosvlis TariRi _ 1636, 1638 <strong>da</strong> 1642 wlebi. samwuxarod, givi jamburias<br />
naSromSi ganmartebuli ar aqvs, rostomis winaaRmdeg mowyobili <strong>da</strong> istoriuli<br />
wyaroebiT <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli ramdenime gamosvli<strong>da</strong>n konkretulad romel or gamosvlas<br />
aTariRebs 1636 <strong>da</strong> 1638 wlebiT. SegviZlia mxolod vivaraudoT, rom mkvlevars 1636<br />
wliT <strong>da</strong>TariRebuli aqvs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavi, romelic missave 1955<br />
wlis naSromSi swored 1636 wliT aris gansazRvruli (ix. zemoT). rac Seexeba 1642<br />
wliT <strong>da</strong>TariRebul gamosvlas, amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT givi jamburia pir<strong>da</strong>pir aRniSnavs,<br />
rom xsenebul faqtSi gulisxmobs gamosvlas, romelSic monawileobas iRebdnen kaTolikosi<br />
evdemozi <strong>da</strong> giorgi goCaSvili.<br />
samwuxarod, naSromi<strong>da</strong>n pir<strong>da</strong>pir arc is Cans, saxeldobr ra argumentaciaze <strong>da</strong>yrdnobiT<br />
aTariRebs givi jamburia aRniSnul gamosvlebs mainca<strong>da</strong>mainc 1636, 1638 <strong>da</strong> 1642<br />
wlebiT. viciT mxolod, rom mkvlevari rostomis winaaRmdeg mowyobil gamosvlebze saubrisas<br />
mTlianad eyrdnoba zemoT ukve citirebuli avtorebis: farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis,<br />
mohamed Taheris, arCil II-is, beri egnataSvilisa <strong>da</strong> vaxuSti bagrationis Txzulebebs.<br />
givi jamburias paralelurad, no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs kidev erTi qar-<br />
Tveli istorikosi, olRa soseliac Seexo. mkvlevari Tavis 1973 wels <strong>da</strong>beWdil monografiaSi<br />
_ `narkvevebi feo<strong>da</strong>luri xanis saqarTvelos socialur-politikuri istorii<strong>da</strong>n~,<br />
<strong>da</strong>wvrilebiT Seiswavlis CxeiZeebis feo<strong>da</strong>luri saxlis istorias <strong>da</strong> sxva sakiTxebTan<br />
erTad, mokled ganixilavs am sagvareulos warmomadgenelTa monawileobis faqts<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlaSi.<br />
misi TqmiT, `CxeiZeebma aqtiuri monawileoba miiRes im SeTqmulebaSi, romelic<br />
rostom mefis winaaRmdeg moewyo no<strong>da</strong>r ciciSvilisa <strong>da</strong> sxvaTa TaosnobiT. SeTqmulebis<br />
monawileebs qarTlSi imereTis batoniSvilis mamukas gamefeba undo<strong>da</strong>T. SeiZleba<br />
es azri axalcixeSi SemuSav<strong>da</strong> safar faSas monawileobiT. qarTlSi sulTnis xeldebulis,<br />
imereTis ufliswulis gamefebis idea osmalTa interesebs Seesabamebo<strong>da</strong>, radgan<br />
am ideis ganxorcieleba iranis poziciebs amierkavkasiaSi di<strong>da</strong>d Seasusteb<strong>da</strong>. magram Se-<br />
Tqmuleba gamomJRavn<strong>da</strong>. mamuka batoniSvili iZulebuli gax<strong>da</strong> isev axalcixeSi ga<strong>da</strong>suliyo.<br />
misi momxre CxeiZeebi ki qarTlSi <strong>da</strong>rCnen <strong>da</strong> axla Teimurazis sasargeblod `ZalmicemiT~<br />
ibrZodnen. magram Teimurazis momxreTa jgufi <strong>da</strong>marcx<strong>da</strong>. CxeiZeebi mefes<br />
tyved Cauvardnen <strong>da</strong> irans gagzavnes. ramdenime xnis Semdeg rostomma giorgi <strong>da</strong> otia<br />
CxeiZeebi irani<strong>da</strong>n `moayvanina~, xolo beJia <strong>da</strong> xucia `yaenis kars <strong>da</strong>rCnes~ 2 .<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, olRa soselia saerTod arafers ambobs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis<br />
TariRis Sesaxeb <strong>da</strong> mxolod imaze amaxvilebs yuradRebas, rom am gamosvlaSi monawileobas<br />
iRebdnen beJia, otia, giorgi <strong>da</strong> xucia CxeiZeebi. aqve, SevniSnavT imasac, rom<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlaze saubrisas olRa soselia, ZiriTa<strong>da</strong>d, eyrdnoba farsa<strong>da</strong>n<br />
gorgijaniZis Txzulebas, agreTve, erT qarTul-sparsul istoriul sabuTs, sa<strong>da</strong>c<br />
iranSi gagzavnili CxeiZeebis ambebia aRwerili.<br />
1 iqve, gv. 321-322.<br />
2 o. soselia, narkvevebi feo<strong>da</strong>luri xanis saqarTvelos socialur-politikuri istorii<strong>da</strong>n (Tbilisi, 1973),<br />
gv. 40.<br />
120
olRa soselias Semdeg no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebebis<br />
ambebs Seexo no<strong>da</strong>r nakaSiZe Tavis 1977 wels gamoqveynebul monografiaSi<br />
`wiwamuri<strong>da</strong>n baxtrionamde~.<br />
mkvlevari CvenTvis saintereso movlenebis ganxilvamde mokled aRniSnavs, rom<br />
`1635-1639 wlebSi adgili hqon<strong>da</strong> mTeli qarTlis ajanyebas rostomis winaaRmdeg~ 1 .<br />
amis Semdgom avtori rostomis winaaRmdeg mowyobil gamosvla-SeTqmulebebs Semdegi<br />
TanmimdevrobiT gadmogvcems:<br />
_ Teimuraz I-is gamosvla qarTlel (zaal aragvis erisTavi, iase qsnis erisTavi,<br />
muxranis batoni, ioTam amilaxori) <strong>da</strong> kaxel didebulebTan erTad rostom mefis winaaRmdeg.<br />
rostomis mier qarTlSi myofi iranelebisa <strong>da</strong> somxiT-sabariTianos laSqris<br />
meSveobiT Teimurazis <strong>da</strong>marcxeba. <strong>da</strong>marcxebuli Teimurazis ga<strong>da</strong>svla kaxeTs.<br />
_ Sah-sefis mier rostomisaTvis qarTlis samefoSi mdgomareobis ganmtkicebis mizniT,<br />
azerbaijanis jaris gamomgzavna. rostomis galaSqreba kaxeTs Teimurazis winaaRmdeg.<br />
Teimuraz I-is mier qarTlis mefisaTvis `saxvewris wignebis~ gagzavna <strong>da</strong> <strong>da</strong>pirispirebuli<br />
mxareebis morigeba. Teimurazis iniciativiT Tavisi qaliSvilis TinaTinis irans<br />
gagzavna <strong>da</strong> Sahis mier misi colad SerTva. iranis mmarTvelis mier TeimurazisaTvis<br />
rayamis gagzavna <strong>da</strong> kaxeTis mefed misi xelmeored aRiareba.<br />
_ qarTlis msxvili feo<strong>da</strong>lebis _ no<strong>da</strong>r ciciSvilis, zaal argvis erisTavis, aise<br />
qsnis erisTavisa <strong>da</strong> ioTam amilaxoris TaosnobiT rostomis winaaRmdeg ajanyebis ganaxleba.<br />
_ no<strong>da</strong>r ciciSvilis aCqareba, mis mier mokavSireebisaTvis ar moc<strong>da</strong> <strong>da</strong> imerel didebulebTan<br />
_ CxeiZeebTan erTad rostomis winaaRmdeg gamosvla. qarTlis mefis mier<br />
xovleSi ajanyebulebTan Sebma <strong>da</strong> mis mier amboxebulTa <strong>da</strong>marcxeba.<br />
_ qarTlis TavadTa mier mowyobili kidev erTi mkvlelobis mcdeloba rostom mefisa<br />
sasaxlis abanoSi. SemTxvevis wyalobiT qarTlis mefis sikvdilisagan ga<strong>da</strong>rCena<br />
<strong>da</strong> SeTqmulTa mcdelobis Cavardna.<br />
_ qarTlis feo<strong>da</strong>lebis (kaTolikosi evdemoz diasamiZe, giorgi goCaSvili, eris-<br />
TvisSvili largveli, revaz baraTaSvili, ivane saakaZe, zurab saakaZe) maStaburi SeTqmuleba<br />
rostomis winaaRmdeg. qarTlis mefis mier qarTul-yizilbaSuri laSqarTan er-<br />
Tad maRarosTan martod myof Teimurazze Tav<strong>da</strong>sxma. kaxeTis mefis mxri<strong>da</strong>n rostomisa-<br />
Tvis winaaRmdegobis gaweva <strong>da</strong> qarTlis mefis ukan <strong>da</strong>xeva.<br />
_ Sah-sefis sapasuxo reaqcia. misi brZanebiT, rostom mefis disSvilis _ a<strong>da</strong>m-sul-<br />
Tan andronikaSvilis meTaurobiT qarTlSi yizilbaSTa <strong>da</strong>mxmare laSqris gamogzavna.<br />
Sahis gankarguleba gacemuli rostomisadmi Teimurazis kaxeTi<strong>da</strong>n gaZevebisa <strong>da</strong> mis adgilze<br />
a<strong>da</strong>m-sulTan andronikaSvilis gamefebis Sesaxeb.<br />
_ iranis <strong>da</strong>mxmare jariT gaZlierebuli qarTlis mefis kaxeTs laSqroba <strong>da</strong> mis<br />
mier Teimurazis <strong>da</strong>marcxeba. rostomis ganmeorebiTi `kompromisi~ kaxeTis mefis mimarT,<br />
misive brZanebiT, laSqrobis moSla <strong>da</strong> TeimurazisaTvis kaxeTis taxtis SenarCuneba.<br />
_ rostomis mier sikvdiliT <strong>da</strong>sjil kaTolikos evdemoz diasamiZis nacvlad qarTlis<br />
kaTolikosad qristefore urdubegaSvilis <strong>da</strong>niSvna 2 .<br />
mecnieri zemoTCamoTvlili movlenebi<strong>da</strong>n mxolod erT _ no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas<br />
aTariRebs <strong>da</strong> am faqts 1636 wliT gansazRvravs. igi <strong>da</strong>narCeni movlenebis <strong>da</strong> maT<br />
Soris qarTlis feo<strong>da</strong>lTa masStaburi SeTqmulebis Sesaxeb raime konkretul TariRs<br />
ar iZleva. Tumca Tu gaviTvaliswinebT, mkvlevris mier aRniSnuli movlenebis win gake-<br />
Tebul SeniSvnas 1635-1639 wlebSi rostomis winaaRmdeg mTeli qarTlis gamosvlis Sesaxeb,<br />
amasTan erTad Tu mxedvelobaSi miviRebT im faqtsac, rom no<strong>da</strong>r nakaSiZes<br />
qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis Semdeg aqvs mocemuli,<br />
maSin ar SevcdebiT Tu vityviT, rom igi qarTlis feo<strong>da</strong>lTa masStabur SeTqmulebas<br />
zogadi qronologiuri monakveTiT _ 1636-1639 wlebiT gansazRvrav<strong>da</strong>. avtori am ambebis<br />
gadmocemisas qarTul (farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, beri egnataSvili, vaxuSti batoniSvili)<br />
<strong>da</strong> sparsul (mohamed Taheri) wyaroebs eyrdnoba 3 .<br />
1 n. nakaSiZe, wiwamuri<strong>da</strong>n baxtrionamde (Tbilisi, 1977), gv. 158.<br />
2 iqve, gv. 156-163.<br />
3 no<strong>da</strong>r nakaSiZes aRniSnuli naSromis sqolioSi miTiTebuli ar aqvs mis mier gamoyenebuli qarTuli <strong>da</strong><br />
sparsuli werilobiTi wyaroebi, Tumca mkvlevari naSromis winasityvaobaSi aRniSnavs, rom `gamoyenebul<br />
pirvelwyaroebsa <strong>da</strong> specialur literaturas <strong>da</strong>interesebuli mkiTxveli wignis bolos gaecnoba~ n. nakaSiZe,<br />
<strong>da</strong>saxelebuli naSromi, gv. 6.<br />
121
no<strong>da</strong>r nakaSiZis Semdeg qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba xelmeored ganixila babilina<br />
lominaZem. avtori qarTuli sabWoTa enciklopediis IV tomisaTvis momzadebul<br />
erT-erT statiaSi aRmosavleT saqarTvelos kaTolikosis evdemoz I-is Sesaxeb ambobs,<br />
rom `evdemoz I (diasamiZe) (g. 1643) aRm. saqarTvelos kaTalikos-patriarqi 1630-1638 ww. e.<br />
I monawileob<strong>da</strong> qarTlis mefis rostomis (1632-1658 ww.) winaaRmdeg SeTqmulebaSi. SeTqmulebis<br />
mizani iyo rostomis ga<strong>da</strong>yeneba <strong>da</strong> gaerT. qarTl-kaxeTis taxtze kaxeTis mefis<br />
Teimuraz I-is mowveva. SeTqmulebis <strong>da</strong>marcxebis Semdeg e. i. sxvebTan erTad <strong>da</strong>apatimres<br />
<strong>da</strong> rostomis brZanebiT sikvdiliT <strong>da</strong>sajes~ 1 .<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, mecnieri CvenTvis saintereso movlenas wina naSromisagan gansxvavebiT<br />
ufro detalurad aRwers. aq ukve mkvlevari garkveviT ambobs, rom evdemoz<br />
kaTolikosisa <strong>da</strong> Sesabamisad, qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebas 1643 wels hqon<strong>da</strong> adgili.<br />
rogorc zemoT avRniSneT, aRniSnuli ambis <strong>da</strong>TariRebisas mecnieri eyrdnoba ikor-<br />
Tis qronikaSi <strong>da</strong>cul evdemoz kaTolikosis mokvlis mocemul TariRs _ qoronikons<br />
tla-s (1643 w.).<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambebi vrclad<br />
ganixila gulqan JorJolianma Tavis 1987 wels <strong>da</strong>beWdil monografiaSi _ `aRmosavleT<br />
saqarTvelo XVII saukunis 30-50 wlebSi~.<br />
mkvlevris azriT, rostomis winaaRmdeg adgili hqon<strong>da</strong> Teimuraz I-isa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa<br />
sam gamosvlas. gulqan JorJoliani cal-calke ganixilavs TiToeul gamosvlas.<br />
I gamosvla: `rostomTan Teimurazis momxre Tavadebis Semorigeba (igulisxmeba<br />
farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis mier 1637 wliT <strong>da</strong>TariRebuli ambavi rostomis mier amboxebuli<br />
qarTleli feo<strong>da</strong>lebis _ iase qsnis erisTavisa <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvilis Sewyalebis Sesaxeb<br />
_ T. g.) xanmokle aRmoCn<strong>da</strong>. Sinafeo<strong>da</strong>luri omi kvlav mZvinvareb<strong>da</strong>. 1637 wels man<br />
seriozuli xasiaTi miiRo. no<strong>da</strong>r ciciSvilma rostom mefeze `samartoT~ gamarjveba moindoma.<br />
arc Teimurazi, arc aragvis erisTavi <strong>da</strong> arc amilaxori am saqmeSi ar Caria. imereTis<br />
`sabatios kacis Svilebi CxeiZeni~, romlebic `omnacadni kacni iyvnen gverds<br />
iaxla~, sacicianos laSqriT sajavaxianoSi SeiWra. `xovleTs CamoÃ<strong>da</strong>~ <strong>da</strong> vinc laSqriT<br />
ar Semoeyara yvelas mamulebi <strong>da</strong>urbia. rostomis erTgulma ioram mouravisSvilma<br />
(giorgis saakaZis Svilma) ajanyebis <strong>da</strong>wyeba <strong>da</strong>uyovnebliv mefes acnoba. mefis mkacri<br />
brZanebiT, qalaqis mouravma, Tbilisis mcxovrebTa sruli mobilizacia gamoacxa<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
`TaTarTa, qarTvelTa <strong>da</strong> somexTa~ didi laSqari Sehyara. rostomis gankargulebis Sesabamisad<br />
vinc cxeniT ar gamovido<strong>da</strong>, Tavs mohkveTdnen. SuaRamisas, kavTisxevs misul<br />
rostom mefes ioram mouravisSvili `gareSemos laSqriT~ win moegeba. elizbar boqaul-<br />
Tuxucesma yvela, visac `cxenT SeiZleba hqon<strong>da</strong>~ salaSqrod gamoiyvana. rostom mefe<br />
sabaraTianosa <strong>da</strong> yizilbaSTa laSqris moSveliebiT no<strong>da</strong>rs xovleSi Seeba. no<strong>da</strong>r ciciSvilma<br />
CxeiZeebs `zurgi ar moaba~, Tavi<strong>da</strong>nve veris cixeSi gamagr<strong>da</strong> <strong>da</strong> saomrad ar<br />
gamovi<strong>da</strong>. CxeiZeebi mamacurad ibrZodnen: zogi mokles <strong>da</strong> bevric <strong>da</strong>atyveves: beJia CxeiZe<br />
ioram mouravisSvilma igdo xelT. xucia CxeiZe fareSTuxuces paata javaxiSvils xv<strong>da</strong><br />
wilad, `zogni baraTianT <strong>da</strong>irCines <strong>da</strong> zogi elizbar boqaulTuxucesis ymebTan <strong>da</strong>atyveves~.<br />
mefis brZanebiT, <strong>da</strong>tyvevebul, `mxarwakrul~ CxeiZeebs pativiT moeqcnen. vinc mamacoba<br />
gamoiCina, yvelas `ÃalaTi~ <strong>da</strong> jildod mamulebi uboZes. male CxeiZeebi, boqaulTuxucesis<br />
elizbar <strong>da</strong>viTisSvilis xeliT rostomma yaenTan gagzavna <strong>da</strong> arza<br />
miswera: `qarTvelni Cemis uSvilobisaTvis <strong>da</strong> unaTesaobisaTvin urCoben~... `radgan Cems<br />
sabolos vera Ãedveno~. mefe qarTlis taxtis memkvidred gamocxadebis mizniT Sahs Tavisi<br />
biZaSvilis, Teimuraz mirzas sami Svili<strong>da</strong>n erT-erTis (mas papis _ luarsabis saxeli<br />
erqva) Svilad boZebas Txov<strong>da</strong>.<br />
gamarjvebul rostoms no<strong>da</strong>r ciciSvili <strong>da</strong>neb<strong>da</strong>. man patiebis saTxovnelad mefes-<br />
Tan Tavisi de<strong>da</strong>, kaxeTis batoniSvili migzavna. mefem `uvneblobis ficiT~ no<strong>da</strong>rs <strong>da</strong>na-<br />
Sauli apatia. `cxen-jori aTxova~ <strong>da</strong> zovreTi<strong>da</strong>n axalcixeSi ga<strong>da</strong>svlis neba <strong>da</strong>rTo.<br />
ajanyebulTa <strong>da</strong>sasjelad <strong>da</strong> urCi feo<strong>da</strong>lebis <strong>da</strong>saTrgunavad rostom mefem saTanado<br />
zomebi miiRo. dedoflis saxlTuxucesi baraTaSvili mefis RalatisaTvis <strong>da</strong>iWires,<br />
jer cixeSi <strong>da</strong>amwyvdies, xolo Semdeg, RamiT koSki<strong>da</strong>n gadmoagdes. Tqves _ `<strong>da</strong>m-<br />
Tvrala <strong>da</strong> TviTon gadmovardnilao~. male misi Svilebic <strong>da</strong>atyveves <strong>da</strong> goris cixeSi<br />
moaTavses. zogma Tavadma gaqceviT uSvela Tavs. ase magaliTad, saxlTuxuces qaixosro<br />
1 b. lominaZe, evdemoz I (diasamiZe), qarTuli sabWoTa enciklopedia, IV (Tbilisi, 1979), gv. 31.<br />
122
araTaSvilis siZe, baxuta husein begisSvili, romelic bagrationTa gvaris warmomadgeneli<br />
iyo <strong>da</strong> pretenzia hqon<strong>da</strong> samefo gvirgvinze, kaxeTSi ga<strong>da</strong>ixvewa. ioTam amilaxormac<br />
Tavisi jalabiT kaxeTs Seafara Tavi~ 1 .<br />
II gamosvla: `1638 wels rostomis winaaRmdeg kvlav SeTqmuleba moewyo. SeTqmulebis<br />
monawileni SeTanxmdnen, rom Soba dRes axalgorSi ioTam amilaxori <strong>da</strong> `orniv<br />
erisTavi~ erTmaneTs Sexvdebodnen <strong>da</strong> safurcleSi Teimurazs SeuerTdebodnen. Semdeg<br />
mcxeTaSi misulebi pirobas <strong>da</strong>sdebdnen, rom rostomis winaaRmdeg moqmedebas sisrule-<br />
Si moiyvandnen. rostom mefem Teimurazisa <strong>da</strong> TavadTa SeTqmulebis SetyobinebisTanave<br />
kontrzomebi saswrafod miiRo. mravalricxovani laSqriT mefe muxranSi mivi<strong>da</strong>. iq<br />
`kargi jariT baxuta (vaxtang muxranbatoni) Semoeyara. axalgorSi ganlagebul SeTqmulebs<br />
Soba dilas moulodnelad Tavs <strong>da</strong>esxnen <strong>da</strong> <strong>da</strong>amarcxes. vaxtang muxranbatonma<br />
mamacobiT gamoiCina Tavi. cxireTs myofi rostom mefe xifaTisagan ixsna. mefe saswrafod<br />
<strong>da</strong>brun<strong>da</strong> goris cixeSi. Teimuraz mefem ukan <strong>da</strong>ixia. vaxtang muxranbatoni `miewia<br />
<strong>da</strong> avno didi~.<br />
Sahis nebarTviT, isfahani<strong>da</strong>n qarTlis taxtis memkvidred mahmadiani luarsab bagrationis<br />
Camoyvanam Teimurazisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis ganawyeneba gamoiwvia~ 2 .<br />
III gamosvla: `1642 wels rostom mefis winaaRmdeg kvlav didi SeTqmuleba moawyves.<br />
Sah-abas II-is istorikosis mohamed Taheris informaciiT, `Teimurazi SeuTanxm<strong>da</strong> zaal<br />
erisTavs _ yara-yalxans, no<strong>da</strong>r <strong>da</strong> ioTam amilaxvrebs... raTa rogorme mospon mefobis<br />
safarveli rostom mefe~. rostomis winaaRmdeg mowyobil am axal SeTqmulebaSi monawileobdnen:<br />
zaal erisTavi, ioTam amilaxori, no<strong>da</strong>r ciciSvili, kaTalikosi evdemon diasamiZe,<br />
giorgi goCaSvili (romelic mefobas TviTonve moelo<strong>da</strong>). somxiTis meliqi yorxmazbeg<br />
aTabegisSvili <strong>da</strong> sxva qarTvelni. SeTqmulTa Soris yvelaze aqtiurad qarTlis<br />
kaTalikosi evdemon diasamiZe moqmedeb<strong>da</strong>. (misi Zmis asuli Teimurazis Svilis, <strong>da</strong>viT<br />
batoniSvilis coli iyo). <strong>da</strong>debuli pirobis Tanaxmad, SeTqmulTa mizans `cotas kaciT~<br />
cxireTs myofi rostom mefis mokvla <strong>da</strong> mis adgilze Teimurazis gabatoneba warmoadgen<strong>da</strong>.<br />
SeTqmulebma gadmosabireblad `qarTvelTa <strong>da</strong> baraTianT wignebi miweres~.<br />
somxiTis meliqma, romelic `saxalifos sasaxlis erTgulTa ricxvs ekuTvno<strong>da</strong>~,<br />
`Sahis SiSiT fici gatexa, maTi (SeTqmulTa _ g.J.) sawadeli <strong>da</strong> minaweri wignebi mefes<br />
miarTva~. SeTqmulebis gamomJRavnebisTanave rostomi gorSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>, Teimurazi ki kaxeTSi<br />
Cavi<strong>da</strong>.<br />
zedized mowyobilma SeTqmuleba-ajanyebebma rostoms radikaluri zomebis miReba<br />
ga<strong>da</strong>awyvetina. mefis brZanebiT SeTqmulebis monawileni: kaTalikosi evdemon diasamiZe,<br />
giorgi goCaSvili, erisTviSvili largveli <strong>da</strong>atyveves. giorgi goCaSvilsa <strong>da</strong> zurab<br />
saakaZes Tvalebi <strong>da</strong>sTxares. kaTalikosi qalaqis cixeSi <strong>da</strong>amwyvdies, Semdeg `<strong>da</strong>(a)rCves<br />
<strong>da</strong> cixi<strong>da</strong>n gardmoagdes~. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis monaTxrobis Tanaxmad, `orgulni zogni<br />
gaaxeibra, zogni umkv(i)dro hyvna, zogi mamuliT gaaRariba <strong>da</strong> ganaZo Tvisisa qveyni<strong>da</strong>me,<br />
Tvinier zaal erisTvisa <strong>da</strong> ioTam amilaxorisa~ 3 .<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, gulqan JorJoliani pir<strong>da</strong>pir aTariRebs rostomis winaaRmdeg<br />
mowyobili samive gamosvla-SeTqmulebas. mkvlevris TqmiT, I anu no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas<br />
adgili hqon<strong>da</strong> 1637 wels, II anu axalgoris SeTqmulebas _ 1638 wels, xolo III<br />
anu kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvlas _ 1642 wels.<br />
gulqan JorJolianis Semdeg CvenTvis saintereso movlenas Seexo guliko mWedliZe<br />
Tavis erT-erT statiaSi `XVII s-is I naxevris saqarTvelos istoriis qronologii<strong>da</strong>n~.<br />
mecnieri aRniSnul statiSi cdilobs XVII saukunis I naxevris qarTlis kaTolikosebis:<br />
qristefore I-is, zaqaria jorjaZisa <strong>da</strong> evdemoz diasamiZis mwyemsmTavrobis wlebis<br />
<strong>da</strong>dgenas. mkvlevari evdemoz diasamiZis mamaTmTavrobis ze<strong>da</strong> qronologiuri zRvaris<br />
<strong>da</strong>dgenisas acxadebs, rom: `Cven gansakuTrebiT gvainteresebs 1638 wels evdemon ka-<br />
Talikosis mier gacemuli wyalobis wigni gedevaniSvil-elioziSvilebisadmi. sabuTs<br />
uzis evdemon diasamiZis xelrTva: `kaTalikosi evdemon~.<br />
cnobilia kaTalikos evdemon diasamiZis <strong>da</strong>Rupvis ori versia: igi rostom mefem<br />
sxva didebulebTan erTad (zaal erisTavi, ioTam amilaxvari, no<strong>da</strong>r ciciSvili <strong>da</strong> sxv.)<br />
1 g. JorJoliani, aRmosavleT saqarTvelo XVII saukunis 30-50 wlebSi (Tbilisi, 1987), 69-70.<br />
2 iqve, gv. 71.<br />
3 iqve.<br />
123
Teimurazis qarTlSi gamefebis mcdelobisaTvis moakvlevina~ 1 . amis Semdgom mas mohyavs<br />
beri egnataSvilisa <strong>da</strong> vaxuSti batoniSvilis TxzulebaTa is nawili, sa<strong>da</strong>c aRwerilia<br />
rostomis mier qarTlis kaTalikosis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis ambavi. amis Semdgom ki avtori<br />
<strong>da</strong>sZens: `evdemon diasamiZis mokvlis Semdeg rostom mefem kaTalikosoba misca urdubegaSvil<br />
qristefores. es ki 1638 wels mox<strong>da</strong>. e. i. evdemoni 1633-1638 ww. ganageb<strong>da</strong> qarTlis<br />
sakaTalikosos~ 2 .<br />
rogorc Cans, mecnieri eyrdnoba ra 1638 wlis evdemoz I-is mier gacemul wyalobis<br />
sigels <strong>da</strong> masze <strong>da</strong>yrdnobiT evdemoz diasamiZis mwyemsmTavrobis ze<strong>da</strong> qronologiur<br />
zRvrad <strong>da</strong> Sesabamisad, misi sikvdiliT <strong>da</strong>sjis TariRad 1638 wels miaCnevs <strong>da</strong> aqe<strong>da</strong>n<br />
gamomdinare qarTlis feo<strong>da</strong>lTa maStabur SeTqmulebas amave 1638 wliT gansazRvravs.<br />
guliko mWedliZis Semdeg CvenTvis saintereso sakiTxs Seeexo zurab mWedliSvili<br />
Tavis sadisertacio naSromSi `iran-saqarTvelos urTierTobaTa istorii<strong>da</strong>n (XVII s-is I<br />
naxevari)~.<br />
mkvlevari Tavis sadisertacio naSromis me-3 TavSi, sa<strong>da</strong>c saubrobs qarTuli eklesiis<br />
brZolaze iranis winaaRmdeg, aRniSnavs: `qarTuli eklesiis yvelaze cnobili<br />
demarSi rostom-xanis (igive iranis) politikis winaaRmdeg iyo 1643 wlis SeTqmulebaSi<br />
kaTolikos-patriarqis evdemon I diasamiZis (1630-1643) monawileoba. SeTqmulni miznad<br />
isaxavdnen taxti<strong>da</strong>n iranis agentis ga<strong>da</strong>gdebas <strong>da</strong> masze legitimuri, qristiani mefis<br />
aRdgenas. rogorc qarTuli wyaroebi gvamcnoben, patriarqi evdemon I arc manamde malav<strong>da</strong><br />
simpaTiebs Teimuraz I-sadmi <strong>da</strong> sajarod amxel<strong>da</strong> rostom-xanis promuslimur politikas.<br />
patriarqis mxecuri mokvliT rostomma kidev erTxel gamoamJRavna Tavisi namdvili<br />
saxe~ 3 .<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, istorikosi babilina lominaZis msgavsad rostom mefis winaaRmdeg<br />
mimarTul qarTlis feo<strong>da</strong>lTa masSatabur SeTqmulebas 1643 wliT gansazRvravs.<br />
Tumca mas babilina lominaZisagan gansxvavebiT aranairi argumenti ar mohyavs, Tu ris<br />
safuZvelze aTariRebs CvenTvis saintereso movlenas mainc<strong>da</strong>mainc 1643 wliT.<br />
zurab mWedliSvilis Semdeg qarTlis feo<strong>da</strong>lTa masStabur SeTqmulebas Seexo<br />
el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvilic Tavis 1996 wels gamoqveynebul monografiaSi _ `amilaxvrebi~.<br />
mkvlevars aRniSnul naSromSi Seswavlili aqvs amilaxorTa feo<strong>da</strong>luri sagvareulos<br />
erT-erTi cnobili warmomadgenlis _ ioTam amilaxoris politikuri moRvaweobis<br />
sakiTxebi <strong>da</strong> maT Soris, ioTamis monawileobis faqti rostomis winaaRmdeg mimarTul<br />
erT-erT gamosvlaSi.<br />
el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvilis TqmiT, `1636 wels didi SeTqmuleba moewyo rostomis winaaRmdeg.<br />
masSi monawileobdnen qarTlis udidesi Tavadebi: no<strong>da</strong>r ciciSvili, kaTalikosi<br />
evdemon diasamiZe (misi siZe iyo Teimuraz I-is vaJi <strong>da</strong>viTi), giorgi goCaSvili, revaz<br />
baraTaSvili, somxiTis meliqi yorxmazbeg <strong>da</strong> sxvebi. zogierTi cnobis mixedviT<br />
SeTqmulebis monawile iyo ioTam amilaxvaric. SeTqmulebs ganzraxuli hqon<strong>da</strong>T rostomis<br />
mokvla <strong>da</strong> Teimurazis gamefeba qarTlSic. SeTqmuleba yorxmazbegma gasca, rostomi<br />
yvelas mkacrad gauswor<strong>da</strong> vinc moixelTa. Tavadebi mainc ar isvenebdnen. sapasuxod<br />
rostomma iase erisTavis <strong>da</strong> ioTam amilaxvris col-Svili goris cixeSi Seiyvana <strong>da</strong><br />
TviT iases <strong>da</strong> ioTamis Sepyrobas lamob<strong>da</strong>, magram Tavadebma gaiges rostomis ganzraxva<br />
<strong>da</strong> axalgors Seefarnen. rostomma ioTami amilaxorobi<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>ayena <strong>da</strong> mis magier misi<br />
Zma beJani <strong>da</strong>niSna, xolo amilaxvarTa mTavari rezidencia _ sxvilos cixe <strong>da</strong>aqcia. iase<br />
<strong>da</strong> ioTami kaxeTs TeimurazTan ga<strong>da</strong>vidnen <strong>da</strong> iqi<strong>da</strong>n dedofal mariams <strong>da</strong>uwyes xvewna<br />
mefem Cveni colSvili gamouSvaso. rostomma marTlac gaanTavisufla ieses <strong>da</strong> ioTamis<br />
jalabi~ 4 .<br />
amrigad, el<strong>da</strong>r mamisTavliSvili miiCnevs, rom rostomis winaaRmdeg mowyobil gamosvlas,<br />
romelSic monawileobas erTdroulad iRebdnen: no<strong>da</strong>r ciciSvili, kaTolikosi<br />
evdemozi, giorgi goCaSvili, revaz baraTaSvili, somxiTis meliqi yorxmazbegi <strong>da</strong><br />
sxvebi, adgili hqon<strong>da</strong> 1636 wels.<br />
1 g. mWedliZe, XVII s-is I naxevris saqarTvelos istoriis qronologii<strong>da</strong>n (qarTlis kaTalikosebis qristefore<br />
I-is, zaqaria jorjaZisa <strong>da</strong> evdemon diasamiZis zeobis wlebis <strong>da</strong>zustebisaTvis), macne, #4 (Tbilisi,<br />
1988), gv. 70.<br />
2 iqve<br />
3 z. mWedliSvili, iran-saqarTvelos urTierTobaTa istorii<strong>da</strong>n (XVII s-is I naxevari), sadisertacio<br />
naSromi (Tbilisi, 1995), gv. 92.<br />
4 e. mamisTvaliSvili, amilaxvrebi (gori, 1996), gv. 16-17.<br />
124
amave 1996 wels anania jafariZe Tavis monografiuli xasiaTis naSromSi `qarTuli<br />
eklesia XVII saukuneSi~ rostomisa <strong>da</strong> Teimuraz I-is <strong>da</strong>pirispirebis ganxilvisas exeba<br />
qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis sakiTxs. avtoris mixedviT, `1642 wels rostomis winaaRmdeg<br />
SeTqmuleba moewyo. SeTqmulebaSi: zaal erisTavi, ioTam amilaxvari, no<strong>da</strong>r ciciSvili,<br />
kaTalikosi evdemon diasamiZe <strong>da</strong> sxvani monawileobdnen. SeTqmuleba somxiTis<br />
meliqma gasca. amis Semdeg kaTalikosi ar gaty<strong>da</strong> <strong>da</strong> SeTqmulebs rostomis winaaRmdeg<br />
sabrZolvelad mouwo<strong>da</strong>, magram rostomma isini <strong>da</strong>amarcxa. `xolo Seipyra kaTalikozi<br />
evdemon rostom mefeman <strong>da</strong> waravlina qalaqis cixeSia <strong>da</strong> tyve-yo <strong>da</strong> xansa raodensadme<br />
ukana, munve cixeSi moaSTobina...~ (q. cx., II, gv. 420), Semdgomad gardmoagdo ganjis karis<br />
koSki<strong>da</strong>m (q. c., IV, gv. 442)~ 1 .<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, avtori qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis gadmocemisas mxolod<br />
beri egnataSvilisa <strong>da</strong> vaxuSti batoniSvilis TxzulebebiT sargeblobs <strong>da</strong> CvenTvis saintereso<br />
movlenas 1642 wliT aTariRebs. Tumca aRniSnuli naSromi<strong>da</strong>n ar Cans, Tu raze<br />
<strong>da</strong>yrdnobiT gansazRvravs mecnieri am faqts mainc<strong>da</strong>mainc 1642 wliT.<br />
anania jafariZis Semdeg qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambavi avtorTa jgufis<br />
_ mixeil <strong>da</strong> nugzar rexviaSvilTa ganxilvis sagani gax<strong>da</strong>. istorikosebi TavianT 2000<br />
wels gamoqveynebul saxelmZRvanelo tipis naSromSi `saqarTvelos istoria (uZvelesi<br />
droi<strong>da</strong>n XX saukunis 30-ian wlebamde)~ sakmaod vrclad exebian CvenTvis saintereso<br />
movlenas. mkvlevarTa jgufi aRniSnul movlenas Semdegi TanmimdevrobiT gadmogvcemen:<br />
_ qarTlis feo<strong>da</strong>lTa (zaal erisTavi, giorgi goCaSvili, ivane <strong>da</strong> zurab saakaZeebi,<br />
ioTam amilaxori, no<strong>da</strong>r ciciSvili, kaTolikosi evdemoz diasamiZe, revaz baraTa-<br />
Svili, somxiTis meliqi yorxmazbegi <strong>da</strong> sxv.) mier SeTqmulebis organizeba rostom mefis<br />
winaaRmdeg.<br />
_ ioram mouraviSvilis mier rostomisaTvis aRniSnuli SeTqmulebis Sesaxeb informaciis<br />
miwodeba <strong>da</strong> qarTlis mefis sapasuxo reaqcia. rostomis Tav<strong>da</strong>sxma xovleSi<br />
Sekrebil SeTqmulebze <strong>da</strong> maTi <strong>da</strong>marcxeba.<br />
_ SeTqmulTa kidev erTi mcdeloba rostom mefis mokvlisa <strong>da</strong> mis magivrad qarTlis<br />
taxtze Teimurazis gamefebisa. SeTqmulebis gamJRavneba. rostomis mier SeTqmulTa<br />
wevrebze (nawilisaTvis Tvalebis <strong>da</strong>Txra <strong>da</strong> nawilisaTvis ki sikvdiliT <strong>da</strong>sja. mag. ka-<br />
Tolikos evdemoz diasamiZis nariyalas cixeSi <strong>da</strong>xrCoba,) sastiki RonisZiebebis gatareba.<br />
qarTlSi mosul Teimurazis mier SeTqmulebis gacemis gageba <strong>da</strong> kaxTa mefis ukan<br />
<strong>da</strong>xeva Tavis samefoSi. kaxeTSi mimaval Teimurazze vaxtang muxranbatonis mier Tav<strong>da</strong>sxmis<br />
mowyoba <strong>da</strong> kaxeTis mefisaTvis didi zianis miyeneba 2 .<br />
mecnierTa jgufi qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebas 1642 wliT gansazRvraven. imis<br />
gaTvaliswinebiT, rom avtorTa naSromi aranair bibliografiul miTiTebas ar Seicavs,<br />
aqe<strong>da</strong>n gamomdinare Znelia raimes Tqma, Tu raze <strong>da</strong>yrdnobiT aTariReben avtorebi Cven-<br />
Tvis saintereso movlenas _ 1642 wliT.<br />
sul bolos, CvenTvis saintereso movlenebi ganxiluli aqvs <strong>da</strong>viT niniZes Tavis<br />
2004 wlis monografiuli xasiaTis naSromSi `bagrationTa samefo saxlis ganStoebaTa<br />
istoria~.<br />
istorikosi aRniSnul monografiaSi gadmogvcems bagrationTa samefo saxlis gverdiTi<br />
Stoebis istorias <strong>XI</strong>II-XVIII saukuneebSi. rogorc CvenTvis cnobilia, no<strong>da</strong>r cici-<br />
Svilis gamosvlasa <strong>da</strong> qarTlis masStabur SeTqmulebaSi bagrationTa samefo saxlis<br />
ganStoebis warmomadgenlebi (goCaSvilebi, <strong>da</strong>viTiSilebi, husein begiSvilebi) aqtiurad<br />
monawileobdnen. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare mkvlevari sakmaod vrclad mogviTxrobs zemoTaRniSnul<br />
ambebs <strong>da</strong> Tavis naSromSi ramdenime adgilas aqvs mocemuli.<br />
pirvelad, igi no<strong>da</strong>r ciciSvilis cnobil gamosvlas rostomis winaRmdeg XVII saukunis<br />
I naxevris <strong>da</strong>viTiSvilebis feo<strong>da</strong>luri saxlis erT-erTi aqtiuri warmomadgenlis<br />
_ boqaulTuxucess elizbar <strong>da</strong>viTiSvilis cxovreba-moRvaweobis mimoxilvisas Seexo.<br />
misi TqmiT, `XVII s. 30-iani wlebis sxva sabuTebiT, sagvareulo ganStoebis meTauri ukve<br />
<strong>da</strong>viTis Svili elizbar boqaulTuxuces <strong>da</strong>viTiSvilia. igi rostom mefis winaaRmdeg<br />
1637 w. ajanyebisas, mefis erT-erTi aqtiuri mxar<strong>da</strong>mWeria: no<strong>da</strong>r cicisSvils gverds<br />
1 a. jafariZe, qarTuli eklesia XVII saukuneSi (Tbilisi, 1996), gv. 58.<br />
2 m. rexviaSvili, n. rexviaSvili, saqarTvelos istoria (uZvelesi droi<strong>da</strong>n XX saukunis 30-ian wlebamde)<br />
(quTaisi, 2000), gv. 559-560.<br />
125
umagrebdnen `CxeiZeni <strong>da</strong> sxva imereTis sabatios kacis Svilebi~; rostom mefem laSqris<br />
Sekreba brZana <strong>da</strong> sabrZolvelad gaemarTa, xolo elizbar boqaulTuxucess (<strong>da</strong>viTiSvils)<br />
ubrZana: `laSqars ukan Caudeqo <strong>da</strong> visac cxeniT SeZleba hqondeso, CqaraT wamoasxio,<br />
rom mR˜Tisa SewevniTo dilas no<strong>da</strong>rsTan gaviTenebo~. xovlesTan brZolaSi ajanyebulebi<br />
<strong>da</strong>marcxdnen <strong>da</strong> `zogni baraTianT <strong>da</strong>irCines, zogni elizbar boqaulTuxucis<br />
ymebman <strong>da</strong>irCines~; `CxeiZeni <strong>da</strong>Wrilni <strong>da</strong> <strong>da</strong>rCenilni mefes win moasxes~, ris Semdegac<br />
mefem CxeiZeebi, `boqaulTuxucesis elizbaris xeliT yaenTan gagzavna~ <strong>da</strong> `arza~ miswera<br />
luarsab batoniSvilis mefis Svilad boZebis Taobaze (amis Sesaxeb vrclad ix. savaxtangosTan<br />
<strong>da</strong>kavSirebul nawilSi). aseTi xasiaTis sakiTxze rostomis mier iranSi<br />
elizbar <strong>da</strong>viTiSvilis gagzavna laparakobs am pirovnebis maRal rangsa <strong>da</strong> saerTod,<br />
<strong>da</strong>viTiSvilebis saxlis mniSvnelobaze XVII s-is qarTlis samefoSi.<br />
ajanyebulTa winaaRmdeg rostom mefem saTanado zomebi miiRo: mag., `qaixosrov baraTasSvili,<br />
dedoflis saxlTuxucesi, <strong>da</strong>iWires <strong>da</strong> cixeSi aiyvanes <strong>da</strong> RamiT koSki<strong>da</strong>men<br />
gardmoagdes <strong>da</strong> Tqves _ <strong>da</strong>mTvrala <strong>da</strong> TviTan gardmovardnilao...~. aqve saintereso<br />
faqtia <strong>da</strong>culi bagrationTa saxlis ganStoebaTa istoriasTan <strong>da</strong>kavSirebiT: qaixosros<br />
`siZe baxuta husein begisSvili bagrationi iyo <strong>da</strong> batonobac undo<strong>da</strong>, is gardixvewa<br />
kaxeTs mivi<strong>da</strong>...~. amdenad, am faqts 1637 w. hqonia adgili.<br />
rac Seexeba elizbar boqaulTuxuces <strong>da</strong>viTiSvils, man mefis <strong>da</strong>valeba warmatebiT<br />
Seasrula, elizbari `yaeni<strong>da</strong>m movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> xalaTi <strong>da</strong> batoniSvili lvarsab moiyvana~.<br />
swored am faqtis gamo aRniSnavs farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, rom `es anbavi goCaSvils giorgis<br />
ewyina~ (amis Sesaxeb ix. qveviT).<br />
1637 w. rostom mefem wyalobis wigniT elizbar boqaulTuxuces <strong>da</strong>viTiSvils <strong>da</strong>umtkica<br />
_ `dRes risac mamulis mqonebeli <strong>da</strong> anu saÃelosi iyuneT, imisgan ar <strong>da</strong>gamciroT<br />
<strong>da</strong> arca ra mogiSaloT~ 1 .<br />
meored, avtori no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs am movlenis erT-erTi aqtiuri<br />
monawilis _ baxuta husein begisSvilis biografiis ganxilvisas Seexo. misi TqmiT, `baxutas<br />
Zvel <strong>da</strong>naSauls ukvalod ar Cauvlia. <strong>da</strong>viTiSvilebis saxlis istoriaSi rostom<br />
mefis winaaRmdeg mowyobil 1637 w. ajanyebaze vrclad visaubreT, sa<strong>da</strong>c aRiniSna misi<br />
erT-erTi aqtiuri monawilis qaixosro baraTaSvilis bedis Sesaxeb _ `...RamiT koSki<strong>da</strong>men<br />
gardmoagdes <strong>da</strong> Tqves _ <strong>da</strong>mTvrala <strong>da</strong> TviTan gardmovardnilao~; swored misi<br />
siZe iyo baxuta husein begisSvili, romelsac Tavisi bagrationobis _ `naTesavobiT bagratovanTa~<br />
Camomavlobis gamo `batonobac undo<strong>da</strong>~. 1637 w. ajanyebis <strong>da</strong>marcxebis Semdeg<br />
igi iZulebuli gax<strong>da</strong> kaxeTisaTvis Seefarebina Tavi~ 2 .<br />
rac Seexeba qarTlis feo<strong>da</strong>lTa masStabur gamosvlas rostom mefis winaaRmdeg,<br />
mkvlevari am movlenis Sesaxeb goCaSvilTa feo<strong>da</strong>luri ojaxis istoriis gadmocemisas<br />
vrclad mogviTxrobs <strong>da</strong> <strong>da</strong>sZens, rom `rostomma Tavisi poziciebis gasamagreblad savaxtangos<br />
patronis _ vaxtang batoniSvilis SviliSvili luarsab Teimurazis Ze iSvila<br />
<strong>da</strong> taxtis memkvidred gamoacxa<strong>da</strong>; Sahs ubrZanebia: rostomis `ukan qarTlis mefoba<br />
magisaTvis migvicemiao~, rasac goCa batoniSvilisa Svilis _ giorgi goCaSvilis mxri<strong>da</strong>n<br />
mwvave reaqcia mohyva: `es ambavi goCaSvils giorgis ewyina, amisTvis rom batonobas<br />
TviTon moelo<strong>da</strong> <strong>da</strong> lvarsabis moyvanisTvis gavgul<strong>da</strong>~. giorgi goCaSvilis poziciiT<br />
isargebles rostomis mowinaaRmdegeebma _ `kaxman batonman calke <strong>da</strong> erisTavman calke<br />
<strong>da</strong>uwyes goCaSvils laparaki, rom Sen gagabatonebTo~. ase Tan<strong>da</strong>TanobiT mzaddeba rostomis<br />
winaaRmdeg mimarTuli cnobili SeTqmuleba, romlis erT-erTi aqtiuri organizatori<br />
giorgi goCaSvilicaa. giorgi goCaSvilis gamosvla batoniSvilobis sakiTxis<br />
klasiluri gamovlinebaa. mis ga<strong>da</strong>birebaSi gansakuTrebuli mondomeba kaTalikos evdemon<br />
diasamiZes, revaz baraTaSvilsa <strong>da</strong> somxiTis meliqs gamouCeniaT, `es samni saqmobdnen~,<br />
_ aRniSnavs farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe. vaxuStic, SeTqmulTa Soris, zaal erisTavis,<br />
ioTam amilaxvaris, no<strong>da</strong>r ciciSvilisa <strong>da</strong> kaTalikos evdemon diasamiZis gar<strong>da</strong> giorgi<br />
goCaSvilsac asaxelebs; sinamdvileSi SeTqmulebi giorgis _ `goCaSvils atyuebdnen~ <strong>da</strong><br />
qarTlis taxtze realurad Teimuraz kaxTa mefis ayvana hqon<strong>da</strong>T ga<strong>da</strong>wyvetili. somxi-<br />
Tis meliqis saSualebiT rostom mefisaTvis SeTqmulTa ganzraxva gamJRavn<strong>da</strong>, ris Semdegac<br />
samefo kari sxvebTan erTad goCaSvilsac gauswor<strong>da</strong>: giorgis Tvalebi <strong>da</strong>Txares<br />
1 d. niniZe, bagrationTa samefo saxlis ganStoebaTa istoria (<strong>XI</strong>II-XVIII saukuneebi) (Tbilisi, 2004), gv. 222-223.<br />
2 iqve, gv. 276.<br />
126
<strong>da</strong> `mokles gors~ 1 .<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, <strong>da</strong>viT niniZe gulqan JorJolianis msgavsad, no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />
gamosvlisa <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis faqts 1637 wliT<br />
gansazRvravs. Tumca man pirvelad qarTul istoriografiaSi, gulqan Jorjolianisagan<br />
gansxvavebiT am movlenis <strong>da</strong>TariRebisas farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis Txzulebis gar<strong>da</strong> yuradReba<br />
gaamaxvila 1637 wlis rostom mefis mier elizbar <strong>da</strong>viTiSvilisadmi gacemul<br />
wyalobis sabuTze, rac <strong>da</strong>matebiT argumentad CaTvala imisaTvis, rom no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />
gamosvlisa <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis ambavi 1637 wliT ganesazRvra.<br />
rac Seexeba qarTlis feo<strong>da</strong>lTa masStabur SeTqmulebas, marTalia mkvlevari<br />
mis Sesaxeb vrclad mogviTxrobs, Tumca am movlenasTan <strong>da</strong>kavSirebiT TariRs ar iZleva.<br />
avtori am ambebis gadmocemisas ZiriTa<strong>da</strong>d farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZisa <strong>da</strong> vaxuSti batoniSvilis<br />
Txzulebebs eyrdnoba.<br />
amrigad, dReisaTvis no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis<br />
ambebi sxva<strong>da</strong>sxva kuTxiT aris Seswavlili qarTveli mkvlevrebis: anton furcelaZis,<br />
sargis kakabaZis, korneli kekeliZis, givi jamburias, <strong>da</strong>viT gvritiSvilis, babilina<br />
lominaZis, olRa soselias, no<strong>da</strong>r nakaSiZis, gulqan JorJolianis, guliko<br />
mWedliZis, el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvilis, anania jafariZis, avtorTa jgufisa (mixeil <strong>da</strong><br />
nugzar rexviaSvilebi) <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT niniZis mier. amasTan, TiToeul <strong>da</strong>saxelebul mkvlevars<br />
CvenTvis saintereso movlenebis Tanamimdevrobisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>TariRebis Sesaxeb erTmaneTisagan<br />
sakmaod gansxvavebuli mosazrebebi aqvs gamoTqmuli. warmovadgenT yvela am<br />
mosazrebas:<br />
1. anton furcelaZe: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ zogadi qronologiuri TariRi,<br />
rostomis gamefebis (1632 w.) Semdgomi periodi.<br />
2. sargis kakabaZe: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis<br />
sikvdiliT <strong>da</strong>sja _ 1635-1636 wlebi; qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba (igive kaTolikosi<br />
evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1637-1648 wlebi.<br />
3. korneli kekeliZe: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ 1641 wlis miwuruli<strong>da</strong>n, vidre<br />
1642 wlis 6 ianvramde periodi.<br />
4. givi jamburia: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis<br />
sikvdiliT <strong>da</strong>sja _ 1636 weli; qarTlis feo<strong>da</strong>lTa erT-erTi SeTqmuleba _ 1638 weli;<br />
qarTlis feo<strong>da</strong>lTa morigi SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi<br />
goCaSvilis gamosvla) _ 1642 weli.<br />
5. <strong>da</strong>viT gvritiSvili: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSi-<br />
Svilis sikvdiliT <strong>da</strong>sja _ 1640-iani wlebi.<br />
6. babilina lominaZe: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba _ 1643 weli.<br />
7. olRa soselia: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ TariRis gareSe.<br />
8. no<strong>da</strong>r nakaSiZe: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis<br />
sikvdiliT <strong>da</strong>sja _ 1636 weli; qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba (kaTolikosi evdemozisa<br />
<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1636-1639 wlebi.<br />
9. gulqan JorJoliani: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-aba-<br />
SiSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sja _ 1637 weli; axalgoris SeTqmuleba _ 1638 weli 2 ; qarTlis<br />
feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla)<br />
_ 1642 weli.<br />
10. guliko mWedliZe: qarTlis feodvlTa SeTqmuleba _ 1638 weli.<br />
11. el<strong>da</strong>r mamisTavaliSvili: qarTlis feo<strong>da</strong>lebis (no<strong>da</strong>r ciciSvilis, kaTolikosi<br />
evdemozis, giorgi goCaSvilis, revaz baraTaSvilis, somxiTis meliqis yorxmazbegisa<br />
<strong>da</strong> sxv.) SeTqmuleba _ 1636 weli.<br />
12. anania jafariZe: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba _ 1642 weli.<br />
13. mixeil <strong>da</strong> nugzar rexviaSvilebi: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba _ 1642 weli.<br />
14. <strong>da</strong>viT niniZe: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> saxlTuxucess qaixosro baraTa-<br />
Svilis sikvdiliT <strong>da</strong>sja _ 1637 weli, qarTlis feo<strong>da</strong>lTa maStaburi SeTqmuleba _ TariRis<br />
gareSe.<br />
mas Semdeg, rac detalurad mimovixileT qarTul istoriografiaSi gamoTqmuli mo-<br />
1 iqve, gv. 263.<br />
2 axalgoris gamosvla amave 1638 wliT aqvs gansazRvruli vladimer RunaSvilsac (vl. RunaSvili, qsnis<br />
saerisTavos politikuri istoria (Tbilisi, 2005), gv. 160-161).<br />
127
sazrebebi rostomis winaaRmdeg mowyobili gamosvlebis Tanamimdevrobisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>TariRebis<br />
Taobaze, aucileblad un<strong>da</strong> <strong>da</strong>isvas kiTxva _ ramdenad Seesabameba qarTvel mkvlevarTa mier<br />
SemoTavazebuli TariRebi qarTul-sparsuli werilobiTi wyaroebis Cvenebebs<br />
aRniSnul kiTxvaze pasuxis gacemis mizniT, aq kidev erTxel movitanT qarTulsparsuli<br />
werilobiTi wyaroebis monacemebs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis<br />
feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebebis Sesaxeb:<br />
1. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla, qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis<br />
sikvdiliT <strong>da</strong>sja, axalgoris SeTqmuleba <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa momdevno SeTqmuleba<br />
(igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1642-1644 wlebi.<br />
2. mohamed Taheri: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />
<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ qronologiuri monakveTi<br />
abas II-is aRsaydrebasa <strong>da</strong> iase qsnis erisTavis mokvlas Soris.<br />
3. arCil II: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ qronologiuri monakveTi Teimuraz I-is<br />
didoeTSi laSqrobasa <strong>da</strong> maRaros brZolas Soris.<br />
4. beri egnataSvili: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba<br />
(igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ qronologiuri<br />
monakveTi Teimuraz I-is didoeTSi laSqrobasa <strong>da</strong> maRaros brZolas Soris.<br />
5. vaxuSti bagrationi: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba<br />
(igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1638-1642 wlebi.<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, mohamed Taheri, arCil II <strong>da</strong> beri egnataSvili CvenTvis saintereso<br />
movlenebs pir<strong>da</strong>pir ar aTariReben <strong>da</strong> mxolod imiT ifarglebian, rom am ambebs<br />
sxva<strong>da</strong>sxva istoriul faqtebs Soris aTavseben. es faqtebia: abas II-is asvla Sahis taxtze<br />
<strong>da</strong> iase qsnis erisTavis mokvla yazvinSi (mohamed Taheri); Teimuraz I-is laSqroba<br />
didoeTSi <strong>da</strong> maRaros brZola (arCil II <strong>da</strong> beri egnataSvili).<br />
dReisaTvis yvela es faqti, sxva<strong>da</strong>sxva saistorio masalaze <strong>da</strong>yrdnobiT, myarad<br />
aris <strong>da</strong>TariRebuli. kerZod, ki <strong>da</strong>dgenilia, rom: abas II Sahis taxtze avi<strong>da</strong> 1642 wels;<br />
paata amilaxorma iase qsnis erisTavi mokla amave 1642 wels 1 ; Teimuraz I-ma didoeTSi<br />
ilaSqra 1636 wels 2 ; xolo maRaros brZolas adgili hqon<strong>da</strong> 1648 wels 3 .<br />
maSasa<strong>da</strong>me, aRniSnuli <strong>da</strong>zustebebis gaTvaliswinebiT, SegviZlia, kidev ufro <strong>da</strong>vakonkretoT<br />
mohamed Taheris, arCil II-isa <strong>da</strong> beri egnataSvilis qronologiuri monacemebi<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>vaskvnaT, rom isini CvenTvis saintereso movlenebs Semdegi saxiT aTariReben:<br />
_ mohamed Taheri: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />
<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ 1642 weli.<br />
_ arCil II: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ 1636-1648 wlebi.<br />
_ beri egnataSvili: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba<br />
(igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1636-1648 wlebi.<br />
aRniSnuli sakiTxebis garkvevis Semdeg kidev erTxel ismis kiTxva<br />
_ ramdenad Seesabameba rostomis winaaRmdeg mowyobili gamosvla-SeTqmulebebis<br />
<strong>da</strong>TariRebis Taobaze qarTul istoriografiaSi gamoTqmuli mosazrebebi qarTul-sparsuli<br />
werilobiTi wyaroebis Cvenebebs<br />
<strong>da</strong>smul kiTxvaze amomwuravi pasuxis gacemis mizniT, Tav<strong>da</strong>pirvelad SevexebiT no<strong>da</strong>r<br />
ciciSvilis gamosvlis ambavs, romelic, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis, beri egnataSvilisa<br />
<strong>da</strong> vaxuSti bagrationis Tanaxmad, qronologiurad win uswreb<strong>da</strong> rostomis winaaRmdeg<br />
mowyobil or sxva SeTqmulebas _ axalgoris gamosvlasa <strong>da</strong> qarTvel feo<strong>da</strong>lTa<br />
SeTqmulebas (igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvlas) 4 .<br />
Cven zemoT aRvniSneT, rom no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavi farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis<br />
mier gansazRvrulia 1642-1644 wlebiT, mohamed Taheris mier _ 1642 wliT, arCil IIisa<br />
<strong>da</strong> beri egnataSvilis mier _ 1636-1648 wlebiT, xolo vaxuSti bagrationis mier _<br />
1638-1642 wlebiT.<br />
CamoTvlili werilobiTi wyaroebis erTmaneTTan Sejereba calsaxad aCvenebs, rom<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas adgili SeiZleba hqono<strong>da</strong> mxolod 1642 wels. marTlac,<br />
1 iqve, gv. 160.<br />
2 batoniSvili vaxuSti, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 440.<br />
3 g. JorJoliani, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 76.<br />
4 mohamed Taherisa <strong>da</strong> arCil II-is mixedviT, jer adgili hqon<strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebas, xolo<br />
Semdeg no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas.<br />
128
<strong>da</strong>saxelebuli qarTul-sparsuli werilobiTi wyaroebis Cvenebebi mxolod am SemTxveva-<br />
Si Seesabameba erTimeores. aRniSnuli <strong>da</strong>skvnis gamotanisas CvenTvis gansakuTrebiT didi<br />
mniSvneloba aqvs farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZisa <strong>da</strong> mohamed Taheris cnobebs, romlebic aRwerili<br />
movlenebis Tanamedroveni arian <strong>da</strong> metad sando avtorebad iTvlebian.<br />
amrigad, Cvenamde moRweul qarTul-sparsul werilobiT wyaroebze, pirvel rigSi<br />
ki, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZisa <strong>da</strong> mohamed Taheris Txzulebebze <strong>da</strong>kvirveba aCvenebs, rom<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla mox<strong>da</strong>, ufro zustad ki, <strong>da</strong>iwyo ara 1635, 1636, 1637 an 1641<br />
wlebSi, rogorc es aqamde iyo miCneuli, aramed _ 1642 wels.<br />
miRebuli <strong>da</strong>skvnis Semdeg bunebrivad Cndeba kidev erTi kiTxva _ Tu qarTul-sparsuli<br />
werilobiTi wyaroebis Sejerebis Sedegad irkveva, rom no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas<br />
adgili hqon<strong>da</strong> 1642 wels, maSin ratom aTariReben qarTveli mkvlevarebi am faqts<br />
1635, 1636, 1637 an 1641 wlebiT<br />
Cven zemoT sagangebod ganvixileT qarTul istoriografiaSi gamoTqmuli mosazrebebi<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis qronologiis Taobaze <strong>da</strong> vaCveneT, rom arc erTi es<br />
mosazreba, gar<strong>da</strong> givi jamburias mier SemoTavazebuli TariRisa (1636 w.), romlis Sesaxebac<br />
vrclad qvemoT gveqneba saubari, Semagrebuli ar aris raime konkretuli argumentiT<br />
<strong>da</strong> martooden ama Tu im mkvlevris subieqturi <strong>da</strong>kvirvebis Sedegs warmoadgens. Sesabamisad,<br />
Cven verafers vityviT, Tu ratom ar emTxveva qarTvel mkvlevarTa mosazrebebi<br />
qarTul-sparsuli werilobiTi wyaroebis monacemebs, Tumca am mosazrebebsa <strong>da</strong> werilobiTi<br />
wyaroebis Cvenebebs Soris rom aSkarad arsebobs Seusabamoba, amaSi, vfiqrobT,<br />
sa<strong>da</strong>vo araferia.<br />
werilobiTi wyaroebis Cvenebebisagan gansakuTrebiT <strong>da</strong>cilebulia sargis kakabaZis<br />
(1635-1636 ww.), no<strong>da</strong>r nakaSiZis (1636 w.), gulqan JorJolianisa (1637 w.), el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvilisa<br />
(1636 w.) <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT niniZis (1637 w.) mier SemoTavazebuli TariRebi. rac Seexeba<br />
korneli kekeliZis (1641-1642 ww.) <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT gvritiSvilis (1640-iani ww.) <strong>da</strong>TariRebebes,<br />
isini Se<strong>da</strong>rebiT ufro axlos dganan werilobiTi wyaroebis monacemebTan, Tumca bolomde<br />
arc es <strong>da</strong>TariRebebi Seesabameba realobas.<br />
<strong>da</strong>vubrundeT no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis TariRs <strong>da</strong> ganvixiloT kidev erTi mniSvnelovani<br />
garemoeba, romelic mTlianad mxars uWers qarTul-sparsuli werilobiTi wayroebis<br />
monacemebs <strong>da</strong> calsaxad aCvenebs, rom aRniSnuli gamosvlis <strong>da</strong>wyebas namdvilad 1642<br />
wels hqon<strong>da</strong> adgili.<br />
farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis Tanaxmad, no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlasTan organulad iyo<br />
<strong>da</strong>kavSirebuli dedoflis saxlTuxucess qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis sikvdiliT<br />
<strong>da</strong>sja. istorikosis TqmiT, Tbiliss myofi qaixosro rostomis brZanebiT tyved Seipyres<br />
<strong>da</strong> sikvdiliT <strong>da</strong>sajes (qalaqis cixi<strong>da</strong>n gadmoagdes) xovles brZolis momdevno<br />
dRes: `meores dRes gori<strong>da</strong>men qalaqs Cafari gagzavnes <strong>da</strong> qaixosrov baraTasSvili, dedoflis<br />
saxlTuxucesi, <strong>da</strong>iWires <strong>da</strong> cixeSi aiyvanes <strong>da</strong> RamiT koSki<strong>da</strong>men gardmoagdes<br />
<strong>da</strong> Tqves _ <strong>da</strong>mTvrala <strong>da</strong> TviTan gardmovardnilao~.<br />
qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis dro <strong>da</strong> mizezi gansxvavebulad<br />
aqvs aRwerili vaxuSti bagrations. misi TqmiT, qaixosros sikvdiliT <strong>da</strong>sja qronologiurad<br />
sakmaod win uswreb<strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas <strong>da</strong> misi mokvlis mizezic<br />
ara no<strong>da</strong>ris gamosvlasTan kavSiri, aramed bevrad ufro adre, 1625 wels momx<strong>da</strong>ri<br />
ambavi iyo, roca qaixosrom birTvisis cixeSi mdgomi 500 iraneli amoaJletina amboxebul<br />
qarTvelebs: 1636 wels`rostom moiÃsena Suri yizilbaSTaTÂs, romeli moswyÂdna<br />
mouravman birTÂss, <strong>da</strong> Seipyra qaixosro baraTasSvili sisxlTa maTaTÂs <strong>da</strong> gar<strong>da</strong>moagdo<br />
cixi<strong>da</strong>m ganjis karisaken maRlis godli<strong>da</strong>m~ 1 .<br />
aRniSnul sakiTxze msjelobisas, jer kidev 1955 wels givi jamburiam samarTlianad<br />
mianiWa upiratesoba farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis monaTxrobs <strong>da</strong> savsebiT argumentirebulad<br />
aCvena, rom vaxuSti bagrationis cnoba qaixosros sikvdiliT <strong>da</strong>sjis mizezis Sesaxeb<br />
ar Seesabamebo<strong>da</strong> realobas 2 .<br />
mogvianebiT, givi jamburias es mosazreba farTod iqna gaziarebuli qarTul istoriografiaSi<br />
(<strong>da</strong>viT gvritiSvili, gulqan JorJoliani, no<strong>da</strong>r nakaSiZe, <strong>da</strong>viT niniZe) <strong>da</strong><br />
sxv. Sdr. (sargis kakabaZe). Cvenc, Cvenis mxriv, srulad viziarebT givi jamburias am mosazrebas<br />
<strong>da</strong> migvaCnia, rom qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili sikvdiliT <strong>da</strong>sajes xov-<br />
1 batoniSvili vaxuSti, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 440.<br />
2 g. jamburia, qarTuli feo<strong>da</strong>luri urTierTobebis..., gv. 28.<br />
129
les brZolis momdevno dRes, no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlasTan kavSiris gamo.<br />
<strong>da</strong>vuSvaT, rom aRniSnuli mosazreba sworia, <strong>da</strong> es namdvilad ase Cans, maSin logikurad<br />
ibadeba kiTxva _ rodis <strong>da</strong>sajes sikvdiliT qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili<br />
<strong>da</strong>smul kiTxvaze swori pasuxis gacemas mxolod qaixosros mokvlis qronologiisaTvis<br />
ar aqvs mniSvneloba. piriqiT, qaixosros sikvdiliT <strong>da</strong>sjis TariRis mixedviT, SesaZlebeli<br />
xdeba, zustad ganisazRvros no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis qronologiac.<br />
aRniSnuli garemoeba imTaviTve sworad gaiTvaliswina givi jamburiam <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r<br />
ciciSvilis gamosvlis <strong>da</strong>TariReba zustad am logikiT sca<strong>da</strong>. oRond, man 1955 wlis<br />
naSromSi ndoba gamoucxa<strong>da</strong> qaixosris sikvdiliT <strong>da</strong>sjis vaxuSti bagrationiseul TariRs<br />
_ 1636 wels <strong>da</strong> amave 1636 wliT <strong>da</strong>aTariRa no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlac 1 .<br />
givi jamburias mier SemoTavazebuli logikuri msjeloba savsebiT misaRebia Cven-<br />
Tvis, magram ramdenad marTebulia vaxuSti bagrationis cnoba, romlis Tanaxma<strong>da</strong>c qaixosros<br />
sikvdiliT <strong>da</strong>sjas 1636 wels hqon<strong>da</strong> adgili iqneb, swavluli batoniSvili TariRis<br />
SemTxvevaSic iseve cdeba, rogorc is Sec<strong>da</strong> qaixosros sikvdiliT <strong>da</strong>sjis mizezebis<br />
gadmocemisas<br />
am metad mniSvnelovan kiTxvaze saboloo pasuxs gvaZlevs pirRebulis monastris<br />
1642 wlis saflavis qvis warwera. aRniSnuli warwera qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis<br />
epitafias warmoadgens <strong>da</strong> Semdegi saxiT ikiTxeba:<br />
`w. ese ars s(a)mkvid|r{e}beli C(em)i, r(ameTu) m|Tn(a)vs. <strong>da</strong> am(a)s | S(i)na md(e)bare |<br />
ars gvami | d(i)dis ab(a)S(i)s|Sv(i)l(i)si, avT{a}nd|il(i)s Zis qai|xosrosi. | vinc aRmo|ik-<br />
(i)TxevdeT, | Sendob(a)s | ubZ(a)nebdeT. | q(roni)k(on)s tl (1312+330=1642 w.)~ 2 .<br />
amrigad, pirRebulis monastris 1642 wlis saflavis qvis warwera pir<strong>da</strong>pir gvamcnobs,<br />
rom qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili sikvdiliT <strong>da</strong>sajes ara 1636 wels, rogorc<br />
amas gvauwyebs vaxuSti bagrationi, aramed _ 1642 wels, rogorc es aris miTiTebuli<br />
Tavad qaixosros epitafiis teqstSi 3 .<br />
is faqti, rom qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili 1642 wels jer kidev cocxali iyo,<br />
naTlad Cans xelnawerTa erovnul centrSi <strong>da</strong>culi 1642 wlis erTi sigeli<strong>da</strong>nac. am<br />
dokumentiT rostomma qaixosrosa <strong>da</strong> mis vaJs baraTas uwyaloba sofeli buJRuleTi<br />
(`buJRulaSvilebi~) <strong>da</strong> misi mosaxleoba (`srulad buJRulani~), agreTve, sofel elfia-<br />
Si mosaxle manukaSvili. aRniSnul 1642 wlis sigelSi vkiTxulobT:<br />
`q. nebiTa <strong>da</strong> SewevniTa R(mr)TisaTa.<br />
Cven, mefeTmefeman, patronman rostom <strong>da</strong> Tanamecxedrema{n} Cvenma{n}, dedofalTdedofalma{n},<br />
patronma{n} mariam, ese sabolood gasaTa{v}ebeli, mtkice <strong>da</strong> Seucvalebeli<br />
wyalobis wigni <strong>da</strong> sigeli SegiwyaleT <strong>da</strong> giboZeT Tqven, CvenTa erTgulTa <strong>da</strong> mravalferad<br />
Tav<strong>da</strong>debiT namsaxursa ymaTa: baraTaSvils, saxlis uxucess, batons qaixosros<br />
<strong>da</strong> Svilsa Tquensa baraTasa <strong>da</strong> momavalTa saxlisa TqvenisaTa yovelTave.<br />
mas Jamsa, odes Tumin{s} Tavisave nebiTa misi Tavi TquenTvis moebarebina, Tquenca<br />
mogvideqiT karsa, Tuminisa mobarebisa <strong>da</strong> imisi mamulis: buJRulaSvilebisa <strong>da</strong> srulad<br />
buJRulanisa <strong>da</strong> elfias _ manukaSvilis wyalobasa <strong>da</strong>gviajeniT.<br />
vismineT aja <strong>da</strong> moxseneba Tqueni, Tum{i}nic Tqven mogabareT <strong>da</strong> misi mamuli:<br />
buJRulani <strong>da</strong> elfias _ manukaSvili, SegiwyaleT <strong>da</strong> giboZeT misiTa mTiTa, bariTa, wisqviliTa,<br />
veliTa, venaxiTa, WaliTa, saTibiTa, eklesiiTa, sasaflaoTi, tyiTa, sanadiro-<br />
Ta, yovlisa misis samarTlianis SesavliTa <strong>da</strong> gasavliTa, samZRvriTa <strong>da</strong> fu{Z}iTa...<br />
<strong>da</strong>iwera b{r}Zaneba <strong>da</strong> sigeli ese q(oroni)k(on)s tl (1312+330=1642 w.), ÃeliTa karisa<br />
Cvenisa mdivan-mwignobrisa martiruzaSvili SalvasiTa~ (teqstis wakiTxva, qaragmis<br />
gaxsna <strong>da</strong> punqtuacia Cvenia _ T. g.) 4 .<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT, citirebuli sabuTi<strong>da</strong>n naTlad Cans, rom qaixosro baraTaSvilabaSiSvili,<br />
1642 wels, vaxuSti bagrationis cnobis sapirispirod, aramxolod cocxalia,<br />
aramed kvlavindeburad flobs saxlTuxucesis maRal samoxeleo wodebas <strong>da</strong> rostomis<br />
keTilganwyobiTac sargeblobs.<br />
pirRebulis monastris 1642 wlis epitafiisa <strong>da</strong> rostomis mier gacemuli 1642<br />
1 g. jamburia, iqve, gv. 27.<br />
2 n. baxtaZe, k. zenderi, n. kupraSvili, l.mirianaSvili, T.jojua, pirRebulis monasteri 1989 <strong>da</strong> 2002-2003 ww.,<br />
kompleqsuri samecniero eqspediciis Sedegebi, mecnierebis fondi `u<strong>da</strong>bno~ (Tbilisi, 2005), gv. 195.<br />
3 T. gogolaZe, qarTlis dedoflis saxlTuxucesis qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis (<strong>XI</strong>I s-is I nax.) sikvdiliT<br />
<strong>da</strong>sjis TariRisaTvis, <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, IX (Tbilisi, 2009), gv. 11-116.<br />
4 xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli istoriuli dokumentebis Hd koleqcia, sabuTi #14694.<br />
130
wlis wyalobis wignis cnobebs, erTi mxriv, mTlianad a<strong>da</strong>sturebs, xolo meore mxriv,<br />
kidev ufro azustebs rostomis mier amave 1642 wlis 2 dekembers gacemuli kidev erTi<br />
wyalobis wigni. aRniSnuli dokumenti qarTlis mefes micemuli aqvs qaixosro baraTa-<br />
Svil-abaSiSvilis Zmiswulis _ xosia baraTaSvilisa <strong>da</strong> misi SvilebisaTvis, sa<strong>da</strong>c<br />
rostom mefe xosia baraTaSvilsa <strong>da</strong> mis Svilebs oTars, berukas, saams uboZebs nostis<br />
oZiss. aRniSnul sabuTSi kargad Cans, rom no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla axali<br />
momx<strong>da</strong>ria, radganac rostom mefe aRniSnavs: `axla kideve no<strong>da</strong>r <strong>da</strong> aragvis erisTavi<br />
ukuguidgnes, imerelni <strong>da</strong>rbaiselni guerc axldes, mouÃediT qalaqi<strong>da</strong>me <strong>da</strong> Tquen<br />
mowinaved moguiZeRiT <strong>da</strong> Cuens uRurzed Tavi ar <strong>da</strong>iwyalobeT, gaaqcieT <strong>da</strong> mravali<br />
saxeli hqeniT. aw amisad [sa]muqfo <strong>da</strong> sajil<strong>da</strong>od, rac naZaladevad biZa Tquens<br />
qaixosros... oZi[s] hqon<strong>da</strong>: hqon<strong>da</strong> ulumbexaSvilianad, esebi isrev Tquen SegiwyaleT <strong>da</strong><br />
giboZeT” 1 .<br />
aRniSnul sabuTSi moTxrobili ambavi kidev met simtkices sZens farsa<strong>da</strong>n gorgijani-<br />
Zis cnobas no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlasTan <strong>da</strong>kavSirebiT, ufro metic aqe<strong>da</strong>n vgebulobT,<br />
rom xosia baraTaSvili warmoadgen<strong>da</strong> qarTlis erT-erT im feo<strong>da</strong>lTagans, romelmac rostom<br />
mefes uerTgula <strong>da</strong> ioram mouraviSvilTan erTad no<strong>da</strong>r ciciSvilis winaaaRmdeg <strong>da</strong>Zrul<br />
rostom mefes win miegeba. am sabuTSi naxsenebi qaixosro, rom namdvilad saxlTuxucesi<br />
_ qaixosro baraTaSvilia, es naTlad Cans Teimuraz mefis 1629 wlis wyalobis sigeli<strong>da</strong>n<br />
qaixosrosadmi, risi meSveobiTac Teimurazma qaixosros uwyaloba nostis oZisi ulumbexa-<br />
SviliTurT. am wyalobis sigelma qarTul-sparsuli hoqmis saxiT moaRwia Cvenamde, romelic<br />
xelnawerTa erovnul centrSi, Ad-1138 fondSi inaxeba. marTalia qarTul sabuTs mxolod<br />
qoronikoni tl uzis, rac 1642 wels Seesabameba. sparsul nawili saSualebas gvaZlevs zustad<br />
ganvsazRvroT aRniSnuli wyalobis wignis gacemis TariRi kerZod, 1642 wlis 2 dekemberiT.<br />
ase, rom 1642 wlis zemoT<strong>da</strong>saxelebuli rostomis orenovani (qarTul-sparsuli) sabu-<br />
Ti farsa<strong>da</strong>nis istorias ufro amdidrebs <strong>da</strong> kidev erTxel amtkicebs, rom no<strong>da</strong>ris gamosvla<br />
1642 wlis gvian Semodgomaze moewyo. gar<strong>da</strong> amisa, sabuTi gvisaxelebs rostomis momxre<br />
erT-erT qarTlel feo<strong>da</strong>ls, saxlTuxucess qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis Zmis<br />
wuls _ xosia baraTaSvils.<br />
amrigad, pirRebulis monastris 1642 wlis saflavis qvis warweri<strong>da</strong>n <strong>da</strong> rostomis mier<br />
gacemuli 1642 wlis ori wyalobis wigni<strong>da</strong>n irkveva, rom vaxuSti bagrationis cnoba,<br />
romlis Tanaxma<strong>da</strong>c qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili sikvdiliT <strong>da</strong>sajes 1636 wels, realobas<br />
ar Seesabameba. metic, <strong>da</strong>saxelebuli sabuTebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> gansakuTrebiT, epitafii<strong>da</strong>n na-<br />
Tlad Cans, rom qaixosro sikvdiliT <strong>da</strong>sajes gacilebiT ufro gvian _ 1642 wels.<br />
mas Semdeg, rac <strong>da</strong>namdvilebiT gavarkvieT qaixosros sikvdiliT <strong>da</strong>sjis TariRi, SesaZlebeli<br />
xdeba, zustad ganvsazRvroT no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis qronologiac. am Sem-<br />
TxvevaSi, Cveni msjeloba, praqtikulad, imave logikas <strong>da</strong>emyareba, ra logikiTac xelmZRvanelob<strong>da</strong><br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis <strong>da</strong>TariRebisas givi jamburia. logika ki aseTia:<br />
1. qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili sikvdiliT <strong>da</strong>sajes 1642 wels.<br />
2. vinai<strong>da</strong>n qaixosro sikvdiliT <strong>da</strong>sajes xovles brZolis meore dRes, cxadia, rom<br />
xovles brZolas adgili hqon<strong>da</strong> imave 1642 wels.<br />
3. radgan xovles brZolas adgili hqon<strong>da</strong> 1642 wels, irkveva, rom no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />
gamosvla <strong>da</strong>wyebula agreTve 1642 wels.<br />
amrigad, yovelive zemoTqmuli<strong>da</strong>n gamomdinare, srulad veyrdnobiT pirRebulis<br />
monastris 1642 wlis epitafias, rostomis mier gacemul 1642 wlis wyalobis wigns, farsa<strong>da</strong>n<br />
gorgijaniZisa <strong>da</strong> mohamed Taheris Txzulebebs, agreTve, arCil II-is, beri egnata-<br />
Svilisa <strong>da</strong> vaxuSti bagrationis calkeul cnobebs <strong>da</strong> gamovTqvamT mosazrebas, rom no<strong>da</strong>r<br />
ciciSvilis gamosvlis <strong>da</strong>wyebas, xovles brZolasa <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSi-<br />
Svilis sikvdiliT <strong>da</strong>sjas adgili hqon<strong>da</strong> ara 1636, 1637 an 1641 wlebSi, rogorc es aqamde<br />
iyo miRebuli qarTul istoriografiaSi, aramed _ 1642 wels.<br />
am zemoT mocemul argumentebs emateba 1642-1643 ww. rostomis mier gacemuli wyalobis<br />
sabuTebi, romlebic erTi mxriv saSualebas gvaZleven ufro meti argumentaciiT<br />
ganvamtkicoT Cvens mier SemoTavazebuli no<strong>da</strong>ris gamosvlis TariRi 1642 weli, xolo<br />
meore mxriv gavamdidroT farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis Txzuleba. gTavazobT rostomis mier<br />
1 qarTul-sparsuli istoriuli sabuTebi, teqsti <strong>da</strong>adgina, Targmna <strong>da</strong> SeniSvnebi <strong>da</strong>urTo v. fuTuriZem<br />
(Tbilisi, 1955), gv. 227.<br />
131
1642-1643 wlebSi gacemul wyalobis sigelebs qronologiri principiT.<br />
am ambebs kidev ufro azustebs rostom mefis 1643 wlis wyalobis sigeli paata<br />
javaxiSvilisadmi, romlis safuZvelze paata javaxiSvils, mis Zmas qaixosros <strong>da</strong> mis<br />
Svilebs zurabsa <strong>da</strong> javaxs uboZebs soflebs avkeTsa <strong>da</strong> iiscixes, radgan rogorc sabuTi<strong>da</strong>n<br />
irkveva didi wvlili Seutania mis winaaRmdeg mowyobil erT-erTi SeTqmulebis<br />
gamovlinebaSi, kerZod no<strong>da</strong>r ciciSvilisa <strong>da</strong> zurab aragvis erisTavis mier organizebuli<br />
gamosvlis gamomJRavnebaSi. sabuTSi paata javaxiSvilis <strong>da</strong>msaxureba aRniSnul<br />
movlenebSi <strong>da</strong>wvrilebiT aris moTxrobili: `mas Jamsa, odes moguidegiT karsa <strong>da</strong> mamulis<br />
wyalobas guiajeniT, viTac araguis erisTavi za[a]al <strong>da</strong> ciciSvili no<strong>da</strong>r ukuguidgnes,<br />
kaxs batons esaqmnes, Seiyarnes <strong>da</strong> araguzed migebeba gabedes <strong>da</strong> kaxi batoni undo<strong>da</strong>[T]<br />
qarTlSi Semoeyuana[T] <strong>da</strong> gaebatonebinaT. no<strong>da</strong>r mosuliyo <strong>da</strong> Tavisi mosamar-<br />
Tleni CxeiZe[e]bi guerc iaxla <strong>da</strong> xovles Tquens mamulebSi CamomÃ<strong>da</strong>riyunes <strong>da</strong> Tquen-<br />
Tuinac saqmoba <strong>da</strong>ewyoT, rome batons Teimurazs gabatonebas upirebT <strong>da</strong> Semogveyareni-<br />
To. awe Cuen qalaqi<strong>da</strong>me Sinas ymis jariT wamovediT, Tquen win moguegebeniT, mogviZe-<br />
RuiT. gagvemarjua <strong>da</strong> SevarcxuineT <strong>da</strong> CxeiZe xucia Camogegdo, ÃelT <strong>da</strong>genarCuna <strong>da</strong><br />
yovlis kacisagan uwin moguagebeT” 1 .<br />
es wyalobis sigeli saSualebas gvaZlevs am ambebSi SemoviyvanoT kidev erTi<br />
rostom mefis momxre _ paata javaxiSvilis, mis Zmis qaixosrosa <strong>da</strong> misi Svilebis zurabisa<br />
<strong>da</strong> javaxis saxiT. paata javaxiSvili zemoTnaxsenebi cixeebi miuRia rostom mefis<br />
winaaRmdeg mowyobili SeTqmulebis gamovlinebisaTvis, kerZod igi, roca no<strong>da</strong>r cici-<br />
Svili CxeiZebiTurT mis mamulSi xovleSi gaCer<strong>da</strong> <strong>da</strong> mouwo<strong>da</strong> javaxiSvilebs SeerTebodnen<br />
rostom mefis winaaRmdeg mowyobil SeTqmulebas, ar ayva maT mowodebebs <strong>da</strong><br />
rostom mefes mxare <strong>da</strong>iWira. mas no<strong>da</strong>r ciciSvilisa <strong>da</strong> CxeiZeebis winaaRmdeg gamar-<br />
Tul brZolaSic miuRia monawileba <strong>da</strong> CxeiZeTagan erT-erTi _ xucia CxeiZe tyved Caugdia<br />
<strong>da</strong> miugvria rostomisaTvis. swored am yovelives sanacvlod qarTlis mefisagan avkeTisa<br />
<strong>da</strong> iiscixeebi miiRo 2 .<br />
Cven SemogTavazebT am ambebis kidev erT monawiles, rostomis momxre farsa<strong>da</strong>n baraTaSvils,<br />
romlis <strong>da</strong>msaxureba no<strong>da</strong>r ciciSvlis gamosvlasTan <strong>da</strong>kavSirebiT rostom<br />
mefes aRniSnuli aqvs mis mier 1643 wlis <strong>da</strong>sawyisSi gacemul wyalobis sabuTSi farsa<strong>da</strong>n<br />
baraTaSvilisadmi, sai<strong>da</strong>nac vgebulobT, rom farsa<strong>da</strong>ns beJia CxeiZis Svili otia<br />
tyved Caugdia <strong>da</strong> rostom mefisaTvis miugvria, ris sanacvlod qarTlis mefem mas enageTs<br />
xuciSvili <strong>da</strong> firuaSvilebi mamulebiT uboZa 3 .<br />
amgvarad, 1642 wlis no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavSi SemoviyvaneT xosia bara-<br />
TaSvilTan <strong>da</strong> paata javaxiSvilTan erTad am movlenis kidev erTi aqtiuri monawile<br />
<strong>da</strong> rostom mefis mxar<strong>da</strong>mWeri feo<strong>da</strong>li _ farsa<strong>da</strong>n baraTaSvili.<br />
1642 wlis no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs informaciuli TvalsazrisiT, kidev<br />
ufro amdidrebs rostom mefis mier gacemuli erT-erTi uTariRo sabuTis fragmenti,<br />
sa<strong>da</strong>c rostomi dirbis mcxovreblebs mimarTavs Semdegi sityvebiT: `... dirbelno<br />
merme ficxlav elizbars SemoeyareniT laSqrad, Torem rac avi aris imas gizamT,<br />
icod{e}T Temi <strong>da</strong> qveyana aq aris <strong>da</strong> Tqven Sin wamojdomilxarT, rac sxuis mouravisaTuis<br />
gemsaxuro{T} ms[a]xureT <strong>da</strong> amisi nacvalic asaqmeT samarTlianis saqmiTa<br />
zenar~ (punqtuacia _ T. g.) 4 .<br />
zemoTmoyvanili sabuTi<strong>da</strong>n naTlad Cans, Tu rogor emzadebo<strong>da</strong> rostom mefe amboxebuli<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilis winaaRmdeg brZolisaTvis. marTalia aRniSnul sabuTs Tari-<br />
Ri ar uzis, Tumca Tu am sigels SevujerebT farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis cnobas _ elizbar<br />
boqaulTuxucesis mier Tavis ymebTan erTad no<strong>da</strong>r ciciSvilis winaaRmdeg brZolaSi<br />
monawileobisa <strong>da</strong> maT mier no<strong>da</strong>ris momxre imereli didebulebis nawilis <strong>da</strong>tyvevebis<br />
Sesaxeb. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, calsaxad SegviZlia ganvacxadoT, rom aRniSnuli sabuTi<br />
rostomis mier gacemul iqna xovles brZolis win anu 1642 wels.<br />
1642 wels no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs kidev ufro avsebs rostom mefis<br />
mier gacemuli uTariRo sigeli mestumre don<strong>da</strong>ra ejibisSvilisadmi. aRniSnul sabuT-<br />
Si rostom mefe aRniSnavs, rom `ese ukunisamde JamTa gasaTavebeli wyalobisa wigni <strong>da</strong><br />
1 iqve, gv. 173-174.<br />
2 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 248.<br />
3 qarTul-sparsuli..., gv. 175-176.<br />
4 xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli istoriuli dokumentebis Hd koleqcia, sabuTi #14429.<br />
132
sigeli SegiwyaleT <strong>da</strong> giboZeT Tquen, CuenTa erTgulTa <strong>da</strong> wesisaebr namsaxurTa<br />
ymaTa, karisa Cuenisa mestumres ejibisSvilsa don<strong>da</strong>rs, Zmasa Sensa zurabs, Svilsa TquenTa<br />
Saverdis <strong>da</strong> gamriks, SvilTa <strong>da</strong> momavalTa yovelTave saxlisa TquenisaTa.<br />
mas Jamsa, odes qalaqs faTerakis saqmiTa ZveliTganc Tqvenis naqonis <strong>da</strong> meored<br />
Cuenganc nawyalobevisa <strong>da</strong> jildod naboZebisa talavrisa Tavs soflis maStar{a}Snisa<br />
<strong>da</strong> kideve Cuengan jildod boZebulis talavers Cuenis saxasos mebadurisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>rbazelTagan<br />
Tqueni nasyidis savenaÃisa wignebi <strong>da</strong> siglebi <strong>da</strong>gw{v}o<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>mwvari wignebica<br />
Cuens wina moitaneT <strong>da</strong> wignebisa ga{a}xlebasa (sic) <strong>da</strong>gueajeniT, Cven vismineT aja<br />
<strong>da</strong> moxseneba Tqueni, SegiwyaleT <strong>da</strong> sigliTa amiT gagiaxleT <strong>da</strong> giboZeT ZvelTagan<br />
<strong>da</strong> no<strong>da</strong>rzed rom gavimarjveT <strong>da</strong> Tquen kaci <strong>da</strong>grCa <strong>da</strong> mogvarTviT, xelaxlad amisad<br />
jildod Cvengan naboZebi sofeli maStaraSeni...~ 1 .<br />
aRniSnuli wyalobis wigni<strong>da</strong>n vigebT, rom 1642 wels no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis<br />
winaaRmdeg rostomis momxreTa Soris mestumre don<strong>da</strong>ra ejibisSvilic iricxebo<strong>da</strong>.<br />
gar<strong>da</strong> amisa, mas aRniSnul brZolaSi Tavi gamouCenia <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvilis momxreTagan<br />
erT-erTi <strong>da</strong>utyvevebia. qarTlis mefem es <strong>da</strong>msaxureba <strong>da</strong>ufasa erTgul feo<strong>da</strong>ls <strong>da</strong><br />
swored yovelive amis sanacvlod uboZa mas sofeli maStaraSeni.<br />
mas Semdeg, rac no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla myar argumentebze <strong>da</strong>yrdnobiT 1636,<br />
1637 <strong>da</strong> 1641 wlebi<strong>da</strong>n 1642 wlis gvian SemodgomiT ga<strong>da</strong>vaTiriReT <strong>da</strong> detalurad gavarkvieT<br />
brZolis detalebi, sainteresoa amis Semdeg ra procesebs aqvs adgili qarTlSi<br />
rostom mefis winaaRmdeg <strong>da</strong> ramdenad Seesabameba realobas qarTul istoriografiaSi<br />
<strong>da</strong>mkvidrebuli <strong>da</strong>TariRebebi aRniSnuli movlenebis Sesaxeb<br />
am kiTxvebze pasuxis gacemis mizniT kidev erTxel movitanT farsa<strong>da</strong>n gorgijani-<br />
Zis TxzulebaSi <strong>da</strong>cul cnobebs no<strong>da</strong>ris gamosvlis Semdeg qarTlSi mimdinare ambebis<br />
Sesaxeb. mematianis TxzulebaSi vkiTxulobT, rom xovlesTan brZolaSi <strong>da</strong>marcxebis<br />
Semdeg rostomma skras zeviT mdebare sacicianos mamulebi <strong>da</strong>arbia. amasobaSi zamTarmac<br />
moatana, <strong>da</strong>marcxebuli no<strong>da</strong>r ciciSvili ki gaiqca veris cixeSi, xolo Semdeg mZovreTis<br />
cixes Seafara Tavi. am cixes rostomma alya Semoartya. aRniSnuli cixeze rostomis<br />
alya wyalkurTxevamdis anu naTlisRebamdis gagrZel<strong>da</strong>. no<strong>da</strong>r ciciSvilma <strong>da</strong>xmareba<br />
versai<strong>da</strong>n ver miiRo, imavdroulad Seityo informacia cixis RalatiT <strong>da</strong>nebebis<br />
Sesaxeb, CaTrevas Cayola amjobina <strong>da</strong> rostoms Tavisi de<strong>da</strong> (farsa<strong>da</strong>nis TqmiT kaxeTis<br />
batoniSvili) miugzavna <strong>da</strong> gza sTxova. mefem uvneblobis fici misca no<strong>da</strong>ris de<strong>da</strong>s,<br />
riTac no<strong>da</strong>rs samcxeSi ga<strong>da</strong>svlis saSualeba misca. rogorc zemoT avRniSneT, farsa<strong>da</strong>n<br />
gorgijaniZe am ambis qronologias 1642-1644 wlebs Soris aTavsebs.<br />
Cvens mier zemoT<strong>da</strong>saxelebuli avtorebi<strong>da</strong>n CvenTvis saintereso ambavis ganxilvas<br />
mxolod sargis kakabaZis, korneli kekeliZisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT gvritiSvilis naSromebSi vxvdebiT.<br />
qarTveli istorikosebi aRniSnuli movlenas sxva<strong>da</strong>sxva droiT aTariReben. kidev erTxel<br />
gTavazobT maT mier SemoTavazebul TariRebs:<br />
1. sargis kakabaZe _ 1635-1636 wlebi.<br />
2. korneli kekeliZe _ 1641 wlis miwuruli<strong>da</strong>n, vidre 1642 wlis 6 ianvramde periodi.<br />
3. <strong>da</strong>viT gvritiSvili _ 1640-iani wlebi.<br />
aRniSnul mkvlevarTagan, mxolod korneli kekeliZem miaqcia yuradReba farsa<strong>da</strong>n<br />
gorgijaniZis zogar qronologiur TariRs wyalkurTxevamdis mZovreTis cixis alyis<br />
gagrZelebis Sesaxeb <strong>da</strong> Sesabamisad am ambis ze<strong>da</strong> qronologiur zRvrad aiRo naTlis-<br />
Rebis dResaswauli. erTi SexedviT mecniers swori logikiT mihyavs Tavisi msjeloba,<br />
mxedvelobaSi gvaqvs is faqti, rom avtori mihyveba no<strong>da</strong>ris gamosvlis Semdgomi movlenebis<br />
gadmocemisas farsa<strong>da</strong>nis Txzulebas, Tumca mis mier SemoTavazebuli TariRi<br />
(1642 wlis 6 ianvramde alyis gagrZelebis Sesaxeb) mainc ar Seesabameba sinamdviles <strong>da</strong><br />
igi Cveni mxri<strong>da</strong>n qronologiis TvalsazrisiT koreqtivis Setanas moiTxovs. mkvlevris<br />
Secdoma mdgomareobs imaSi, rom igi msgavsad sxva mecnierebisa no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis<br />
<strong>da</strong>TariRebisas subieqturia <strong>da</strong> yovelgvari argumentaciis gareSe no<strong>da</strong>ris gamosvlis<br />
<strong>da</strong>wyebis TariRad ratomRac 1641 wels asaxelebs. iqi<strong>da</strong>n gamomdinare, rom <strong>da</strong>narCeni<br />
ori mkvlevarTa (sargis kakabaZisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT gvritiSvilis) mier aRniSnuli ambis<br />
<strong>da</strong>TariRebebi ufro zogadi xasiaTisaa, aq aRar SeudgebiT maT ganxilvas. samive<br />
avtori am ambis gadmocemisas farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis Txzulebas eyrdnoba.<br />
1 xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli istoriuli dokumentebis Qd koleqcia, sabuTi #9585.<br />
133
Tu gaviTvaliswinebT Cvens mier <strong>da</strong>dgenil no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis TariRs<br />
1642 wels, amis paralelurad mxedvelobaSi miviRebT viRebT farsa<strong>da</strong>nis Txzulebis<br />
mier mowodebul zogad qronologiur TariRs _ mZovreTis cixis alyis wyalkurTxevamde<br />
gagrZelebis Sesaxeb, Tamamad SegviZlia ganvacxadoT, rom mZovreTis cixis alya<br />
ara 1642 wlis 6 ianvramde, aramed 1643 wlis 6 ianvramde gagrZel<strong>da</strong>.<br />
farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis TxzulebaSi mZovreTis cixis alyis <strong>da</strong>srulebis (1643 wlis<br />
6 ianvari) Semdeg moTxrobilia orive erisTavisa (igul. qsnisa <strong>da</strong> aragvis erisTavebi _<br />
T.g.) <strong>da</strong> ioTam amilaxoris mier axalgorSi <strong>da</strong>gegmili SeTqmuleba rostom mefis winaaRmdeg.<br />
mematianis mixedviT, qristeSobis wina dRes, TbilisSi myof rostom mefes baxuta<br />
muxranbatonma Seatyobina ioTam amilaxorisa <strong>da</strong> qsan-aragvis erisTavTa gegma axalgors<br />
Sekrebis Sesaxeb.<br />
axali ambiT SeSfoTebulma rostomma baxutas muxranbatons werili miswera <strong>da</strong> ubr-<br />
Zana, Tavisi jariT mzad <strong>da</strong>xvedro<strong>da</strong>, Tavad ki TbilisSi Sekrebili laSqari mcxeTaSi gagzavna.<br />
mefe odnav mogvianebiT Cavi<strong>da</strong> mcxeTas <strong>da</strong> jaris simravliT gulmocemulma baxuta<br />
muxranbatons samoqmedo gegma acnoba, romlis Tanaxma<strong>da</strong>c maT samxedro Zalebi un<strong>da</strong> gaeer-<br />
TianebinaT <strong>da</strong> Sobis gamTeniisas amboxebulebs <strong>da</strong>sxmodnen Tavs. rostomi <strong>da</strong> baxuta erTmaneTs<br />
muxranTan Sexvdnen, gza Seusveneblad gaagrZeles axalgorisaken <strong>da</strong> Sobis dilas, anazdeulad<br />
miitanes ieriSi locvaze myof SeTqmulebze. moulodneli Tav<strong>da</strong>sxmis gamo amboxebulebma<br />
winaaRmdgobis gaweva ver moaxerxes <strong>da</strong> gaqceviT uSveles Tavs.<br />
farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis aRniSnuli naambobi<strong>da</strong>n gamovyofT am movlenis or zogad<br />
qronologiur miTiTebas:<br />
1. Sobis wina dRes baxuta muxranbatonis mier rostomisaTvis axalgorSi <strong>da</strong>gegmili<br />
SeTqmulebis Setyobineba.<br />
2. rostomma amboxebuli aragvisa <strong>da</strong> qsnis erisTavebi ioTam amilaxorTan erTad,<br />
axalgorSi Sobis dilas <strong>da</strong>amarcxa.<br />
amis Semdeg ki kidev erTxel movitanT qarTvel istorikosTa <strong>da</strong>TariRebebs axalgorSi<br />
<strong>da</strong>gegmili SeTqmulebis Sesaxeb.<br />
rogorc zemoT vaCveneT, dRemde qarTul samecniero literaturaSi axalgorSi <strong>da</strong>gegmil<br />
`orniv erisTvebi~-sa <strong>da</strong> ioTam amilaxoris SeTqmulebas rostom mefis winaaRmdeg 1638<br />
wliT gansazRvravdnen. pirvelad aRniSnuli faqti qarTul istoriografiaSi gulqan Jor-<br />
Jolianma <strong>da</strong>aTariRa. igi no<strong>da</strong>r gamosvlis <strong>da</strong>mTavrebis Semdeg mogviTxrobs qsnisa <strong>da</strong> aragvis<br />
erisTavebisa <strong>da</strong> ioTam amilaxoris SeTqmulebis Sesaxeb <strong>da</strong> ambobs, rom `1638 wels rostomis<br />
winaaRmdeg kvlav SeTqmuleba moewyo. SeTqmulebis monawileni SeTanxmdnen, rom Soba<br />
dRes axalgorSi ioTam amilaxori <strong>da</strong> `orniv erisTavi~ erTmaneTs Sexvdebodnen <strong>da</strong> safurcleSi<br />
Teimurazs SeuerTdebodnen. Semdeg mcxeTaSi misulebi pirobas <strong>da</strong>sdebdnen, rom rostomis<br />
winaaRmdeg moqmedebas sisruleSi moiyvandnen~ 1 .<br />
mkvlevari am ambis gadmocemisas sargeblobs farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis istoriiT,<br />
Tumca aRniSnul mematianesTan, no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavis msgavsad, qarTlis<br />
feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebac <strong>da</strong>TariRebuli ar aris. igi, rogorc wina SemTxvevaSi, mxedvelobaSi<br />
gvaqvs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla rostom mefis winaaRmdeg, Tavis naSromSi<br />
ar uTiTebs Tu raze <strong>da</strong>yrdnobiT aTariRebs qarTlis mefis winaaRmdeg mimarTul qarTlis<br />
feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebas. maSin, rodesac farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis istoriaSi am<br />
faqtis 1638 wliT gansazRvrisaTvis veranair miniSnebasac ki ver vxvdebiT, sainteresoa<br />
Tu raze <strong>da</strong>yrdnobiT gansazRvravs g. JorJoliani mainc<strong>da</strong>mainc 1638 wliT qarTlis feo<strong>da</strong>lebis<br />
aRniSnul SeTqmulebas. Cveni <strong>da</strong>kvirvebiT, marTalia misi Txroba am faqtis<br />
gadmocemisas farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis cnobas efuZneba, Tumca igi am movlenis <strong>da</strong>TariRebisas<br />
vaxuSti batoniSvilis wyaros eyrdnoba. XVIII saukunis qarTveli istorikosi sanam<br />
uSualod rostom mefis winaaRmdeg mowyobili gamosvla-SeTqmulebebis Sesaxeb mogviTxrobs,<br />
manam aRniSnavs rostom mefisa <strong>da</strong> levan <strong>da</strong>dianis faqts <strong>da</strong> am movlenas 1638<br />
wliT aTariRebs. Semdeg aris mocemuli rostom mefis winaaRmdeg mimarTuli qarTlis<br />
feo<strong>da</strong>lebis gamosvla-SeTqmulebebi, kerZod no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qarTlis<br />
feo<strong>da</strong>lebis masStaburi SeTqmuleba. vaxuStis aRniSnuli movlenebi <strong>da</strong>TariRebuli ar<br />
aqvs. aRniSvnis Rirsia isic, rom am gamosvla-SeTqmulebebis gadmocemisas swavluli batoniSvili<br />
qsnisa <strong>da</strong> aragvis erisTavebisa <strong>da</strong> ioTam amilaxoris SeTqmulebis Sesaxeb<br />
arafers ar ambobs. Mmiuxe<strong>da</strong>vad amisa, mkvlevarma rostomisa <strong>da</strong> levan <strong>da</strong>dianis <strong>da</strong>moy-<br />
1 g. JorJoliani, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 71.<br />
134
vrebis TariRi _ 1638 weli sakmaris argumentad miiCnia imisaTvis, rom qarTlis feo<strong>da</strong>lebis<br />
SeTqmulebac amave 1638 wliT <strong>da</strong>eTariRebina. dRemde qarTul istoriografiaSi<br />
gulqan JorJolianis mier SemoTavazebuli qsnis <strong>da</strong> aragvis erisTavebisa <strong>da</strong> ioTam amilaxoris<br />
mier axalgorSi <strong>da</strong>gegmili SeTqmulebis TariRi _ 1638 weli yovelgvari kritikis<br />
gareSe mTlianad iqna gaziarebuli.<br />
sruliad aSkaraa, rom qarTveli istorikosebi cdebian axalgorSi <strong>da</strong>gegmilis<br />
SeTqmulebis <strong>da</strong>TariRebisas <strong>da</strong> am faqts SecdomiT 1638 wliT gansazRvraven. Tu qar-<br />
Tul istoriografiaSi <strong>da</strong>mkvidrebuli TariRi 1638 weli ar Seesabameba realobas, ma-<br />
Sin Cndeba logikuri kiTxva _ rodis SeiZleba hqono<strong>da</strong> adgili am SeTqmulebas<br />
am kiTxvaze pasuxis gacemis mizniT, saWiroa kidev erTxel sruli ndoba gamoucxadoT<br />
am ambis Tanamedrovis farsa<strong>da</strong>nis Txrobis Tanmimdevrobas, sa<strong>da</strong>c axalgorSi <strong>da</strong>gegmili<br />
SeTqmuleba mZovreTis cixis alyis <strong>da</strong>mTavrebis Semdeg aris moTxrobili. erTi<br />
SexedviT, SeiZleba <strong>da</strong>gvrCes iseTi STabeWdileba, rom rostomis mier mZovreTis cixeze<br />
alyis moxsnis (1643 wlis 6 ianvari) Semdeg hqon<strong>da</strong> adgili aRniSnul SeTqmulebas. Tumca<br />
es erTi SexedviT, Tu kargad CaukvirdebiT Txzulebis CvenTvis saintereso movlenas,<br />
<strong>da</strong>vrwmundebiT, rom axalgoris SeTqmuleba mox<strong>da</strong> ara 1638 wels, aramed mZovreTis<br />
alyis paralelurad anu 1642 wels. amis naTeli <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebaa is, rom aRniSnuli gamosvlis<br />
mcdelobis ambebTan <strong>da</strong>kavSirebiT farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe rostom mefis erT-erT<br />
umTavres mowinaaRmdeges no<strong>da</strong>r ciciSvils ar moixseniebs. es bunebrivicaa, igi no<strong>da</strong>r<br />
ciciSvils ver moixsenieb<strong>da</strong> aRniSnul ambavTan <strong>da</strong>kavSirebiT, radgan igi mZovreTis cixeSi<br />
alyaSemortymul mdgomareobaSi imyofebo<strong>da</strong>. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare ar SevcdebiT Tu<br />
vityviT, rom axalgorSi <strong>da</strong>gegmili SeTqmuleba 1638 wli<strong>da</strong>n 1642 wliT un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>TariRdes.<br />
ufro metic, axalgoris SeTqmulebasTan <strong>da</strong>kavSirebiT farsa<strong>da</strong>nis mier mowodebuli<br />
ori zogadi qronologiuri TariRi _ Sobis wina dRes baxuta muxranbatonis mier<br />
rostomisaTvis axalgorSi <strong>da</strong>gegmili SeTqmulebis Setyobineba <strong>da</strong> rostomis mier amboxebuli<br />
aragvisa <strong>da</strong> qsnis erisTavebis ioTam amilaxorTan erTad, axalgorSi Sobis dilas<br />
<strong>da</strong>marcxeba, saSualebas gvaZlevs kidev ufro <strong>da</strong>vaviwrovoT aRniSnuli ambis qronologia<br />
<strong>da</strong> es ambavi amave 1642 wlis 24-25 dekembriT ganvsazRvroT.<br />
CvenTvis saintereso movlenebi<strong>da</strong>n, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe qronologiuri TvalsazrisiT<br />
sul bolos qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambavs mogviTxrobs. kidev erTxel<br />
gTavazobT qarTuli wyaroebis qronologiur miTiTebebs CvenTvis saintereso movlenis<br />
Sesaxeb:<br />
1. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />
<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1642-1644 wlebi.<br />
2. mohamed Taheri: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />
<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ qronologiuri monakveTi abas II-is aRsaydrebasa <strong>da</strong><br />
iase qsnis erisTavis mokvlas Soris.<br />
3. beri egnataSvili: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />
<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ qronologiuri monakveTi Teimuraz I-is didoeTSi<br />
laSqrobasa <strong>da</strong> maRaros brZolas Soris.<br />
4. vaxuSti bagrationi: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />
<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1638-1642 wlebi.<br />
rac Seexeba qarTul istoriografias, pirvelad qarTvel feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis<br />
konkretul TariRs givi jamburia gvawvdis <strong>da</strong> am faqts yovelgvari argumentaciis gareSe<br />
1642 wliT gansazRvra, rac SemdgomSi qarTvel mkvlevarTa umravlesobis (gulqan JorJoliani,<br />
anania jafariZe, mixeil <strong>da</strong> nugzar rexviaSvilebi) mier yovelgvari kritikis gareSe gaziarebul<br />
iqna. Tumca sapirispirod am mosazrebisa qarTul specialur literaturaSi<br />
vxvdebiT gansxvavebul mosazrebebsac, romlis avtornic rogorc zemoT mogaxseneT babilina<br />
lominaZe, guliko mWedliZe <strong>da</strong> zurab mWedliSvili gaxlavT. <strong>da</strong>viwyoT babilina lomina-<br />
ZiT: igi givi jamburiasagan gansxvavebiT, qarTlel feo<strong>da</strong>lTa maStaburs SeTqmulebis <strong>da</strong>TariRebisas<br />
sargeblobs ikorTis qrinikaSi <strong>da</strong>culi evdemoz kaTolikosis mokvlis TariRiT<br />
_ qoronikoni tla-Ti <strong>da</strong> yovelive amis safuZvelze am ambavs 1643 wliT aTariRebs. babilina<br />
lominaZis msgavsad zurab mWedliSvilic am faqts amave 1643 wliT gansazRvras, Tumca, rogorc<br />
zemoT aRvniSneT, misi naSromi<strong>da</strong>n ar Cans Tu raze <strong>da</strong>yrdobiT aTariRebs avtori am<br />
movlenas main<strong>da</strong>mainc 1643 wliT. rac Seexeba guliko mWedliZes, igi 1638 wlis evdemoz ka-<br />
Tolikosis mier gedevaniSvil-elioziSvilebisadmi gacemuli wyalobis wignze <strong>da</strong>yrdnobiT,<br />
evdemoz I-is sikvdiliT <strong>da</strong>sjas 1638 wliT aTariRebs <strong>da</strong> aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, mkvlevars qar-<br />
135
Tlis feo<strong>da</strong>lTa masStaburi SeTqmulebac amave 1638 wlis momx<strong>da</strong>r movlenad miaCnia. am mosazrebebis<br />
gar<strong>da</strong>, CvenTvis saintereso ambis <strong>da</strong>TariRebis garSemo arsebobs kidev ori gansxvavebuli<br />
Sexeduleba:<br />
1. sargis kakabaZe: qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />
<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1637-1648 wlebi.<br />
2. no<strong>da</strong>r nakaSiZe: qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba (kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong><br />
giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1636-1639 wlebi.<br />
rogorc vxe<strong>da</strong>vT aRniSnuli avtorebi givi jamburiasa <strong>da</strong> babilina lominaZisagan<br />
gansxvavebiT, am ambavTan <strong>da</strong>kavSirebiT konkretul TariRs ar iZlevian <strong>da</strong> zogadi qronologiuri<br />
monakveTiT aTariReben.<br />
yovelive amis Semdeg gviCndeba logikuri kiTxva _ ramdenad Seesabameba istoriul<br />
sinamdviles qarTvel mkvlevarTa mier SemoTavazebuli TariRebi qarTlel feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis<br />
garSemo<br />
am kiTxvaze pasuxis gacemis mizniT, <strong>da</strong>vsvamT kidev erT kiTxvas am movlenis givi<br />
jamburiaseul TariRTan <strong>da</strong>kavSirebiT, romelic SemdgomSi mdgomareobs _ Tu mkvlevars<br />
aranairi mkicebuleba ar hqon<strong>da</strong> am movlenis <strong>da</strong>saTariReblad, maS ratomRa gansazRvra<br />
es faqti mainc<strong>da</strong>mainc 1642 wliT<br />
marTalia, mecnieri ar asaxelebs Tavis naSromSi aranair miTiTebas raze <strong>da</strong>yrdnobiTac<br />
SeiZleba ganesazRvra qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba 1642 wliT, Tumca miuxe<strong>da</strong>vad<br />
amisa Cveni <strong>da</strong>kvirvebiT igi am ambis <strong>da</strong>TariRebisas mohamed Taheris Txzulebas eyrdnoba.<br />
rogorc CvenTvis cnobilia, mohamed Taheri iranis Sahis abas II-is karis istorikosi<br />
iyo. mis mier Sedgenili matianec swored Sah abasis mefobis ambebs eZRvneba. aseve<br />
sayovelTaod cnobilia, Sah abas II taxtze aRsaydrebis TariRi _ 1642 weli. Cveni azriT,<br />
es yovelive ki givi jamburiam sakmaris mtkicebulebad miiCnia, raTa qarTlis feo<strong>da</strong>lTa<br />
SeTqmuleba 1642 wliT ganesazRvra.<br />
rogorc zemoT vnaxeT, givi jamburiasagan gansxvavebiT babilina lominaZe am<br />
movlenis <strong>da</strong>TariRebisas eyrdnoba ikorTis qronikaSi <strong>da</strong>cul evdemoz kaTolikosis<br />
mokvlis TariRs qoronikons _ tla-s. iqi<strong>da</strong>n gamomdinare, rom evdemoz kaTolikosi am<br />
SeTqmulebis EerT-erTi organizatori iyo, Sesabamisad SegviZlia vifiqroT rom avtori<br />
qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebasac amave 1643 wliT gansazRvrav<strong>da</strong>. miuxe<strong>da</strong>vad imisa,<br />
rom mecniers mohyavs konkretuli argumenti am ambis <strong>da</strong>TariRebisas, mainc ar iqna qar-<br />
Tul istoriografiaSi misi mosazreba gaziarebuli.<br />
yovelive amis Semdeg Cven gviCndeba logikuri kiTxva _ ramdenad Seesabameba ikorTis<br />
qronikaSi <strong>da</strong>culi evdemoz kaTolikosis mokvlis TariRi qoronikoni tla realobas<br />
am kiTxvaze amomwuravi <strong>da</strong> argumentirebuli pasuxis gacemis mizniT gTavazobT 1642-1643<br />
wlebis rostom mefis mier boZebul wyalobis sabuTebs germanoz baraTaSvilisadmi.<br />
1642 wlis sigeliT rostom mefem germanoz baraTaSvils samkvidro sofeli covre-<br />
Ti gamoarTva <strong>da</strong> giorgi batoniSvils ga<strong>da</strong>sca. baraTaSvilebi aRniSnuli soflis sanacvlod<br />
wyalobas iTxoven <strong>da</strong> rostom mefisagan somxiTSi sofel`didi weraquis” Rebuloben.<br />
momdevno, 1643 wlis sigelis safuZvelze ki rostomi germanoz baraTaSvils 1642<br />
wels gamorTmeul sof. covreTs umtkicebs, amave dros gu<strong>da</strong>rexis monastersac aZlevs.<br />
1643 wlis sigelSi rostom mefe aseve saubrobs aRniSnuli wyalobis boZebis winapirobebze<br />
<strong>da</strong> ambobs: `<strong>da</strong> viTarca no<strong>da</strong>rzedi gavimarjveT <strong>da</strong> covreTi gamovarTuiT <strong>da</strong> batonisSuilsa<br />
giorgis miveciT Tqueni samkuidro, masukan giorgi Cuens sikudilsa <strong>da</strong><br />
RalatSi gaeriva, imas yazbi uyaviT <strong>da</strong> Tquenis mamisa <strong>da</strong> papis samkuidro covreTi isreve<br />
Tquen <strong>da</strong>gimkvidreT”. pirvelad, 1643 wlis rostomis wyalobis sigelis qarTuli<br />
nawili 1899 wels e.TayaiSvilma `saqarTvelos siZveleni~-is I tomSi gamosca 1 . meored,<br />
rostom mefis 1643 wlis qarTul-sparsuli sabuTi n. dunduam Tavis erT-erT statiaSi<br />
`rostom mefis orenovani (qarTul-sparsuli) hoqmebi~ gamosca. statias avtori am sabu-<br />
Tis erT-erT frazas `viTarca no<strong>da</strong>rzedi gavimarjveT~ 2 calke gamohyofs SeniSvnis saxiT<br />
<strong>da</strong> fiqrobs, rom am frazaSi `igulisxmeba 1642 w. SeTqmuleba, romelic moewyo<br />
rostom mefis winaaRmdeg. SeTqmulebaSi monawileobdnen zaal erisTavi, ioTam amilaxori,<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvili, giorgi goCaSvili <strong>da</strong> sxv. rostomma CaaxSo es SeTqmuleba <strong>da</strong><br />
1 saqarTvelos siZveleni, I, e. TayaiSvilis re<strong>da</strong>qtorobiT (Tbilisi, 1899), gv. 484-485.<br />
2 n. dundua, rostom mefis orenovani (qarTul-sparsuli) hoqmebi, macne, istoriis seria, #2 (Tbilisi, 1980), gv. 129.<br />
136
sastikad gauswor<strong>da</strong> masSi monawile Tavadebs~ 1 . Cven ver gaviziarebT n. dunduas mier<br />
SemoTavazebul mosazrebas, radgan zemoTnaxseneb mecniers or sxva<strong>da</strong>sxva movlena, ker-<br />
Zod, no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba ereva erTmaneT-<br />
Si. mas Semdeg, rac Cven rostom mefis winaaRmdeg mimarTuli no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla<br />
1636, 1637. 1641 wlebi<strong>da</strong>n 1642 wliT ga<strong>da</strong>vaTariReT, SegviZlia ga<strong>da</strong>WriT vTqvaT,<br />
rom zemoTaRniSnul frazaSi `viTarca no<strong>da</strong>rzedi gavimarjveT~ rostom mefe gulisxmobs<br />
ara qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebas, rogorc es hgonia n.dunduas, aramed 1642<br />
wlis no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas. 1643 wlis sabuTSi garkveviT aris naTqvami, rom<br />
jer, 1642 wels no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla mox<strong>da</strong>, romlis drosac rogorc Cans, giorgi<br />
goCaSvili rostom mefis Tanamo<strong>da</strong>sea, ufro konkretulad savaraudoa, rom man<br />
garkveuli wvlili Seitana no<strong>da</strong>r ciciSvilisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis organizebul<br />
ajanyebis CaxSobaSi <strong>da</strong> albaT amitomac uwyaloba rostomma mas sof. covreTi. amis<br />
Semdgom is amave sabuTis mixedviT rostomi ambobs, rom `masukan giorgi Cuens sikudilsa<br />
<strong>da</strong> RalatSi gaeriva, imas yazbi uyaviT” e. i. 1642 wlis Semdeg giorgi goCaSvili<br />
rostomis RalatSi gaeria, ris gamoc gaRaribebul iqna <strong>da</strong> aRniSnuli sofeli covreTi<br />
CamoerTva, igi <strong>da</strong>ubrun<strong>da</strong> Zvel mflobel germanoz baraTaSvils gu<strong>da</strong>rexis monastriTurT.<br />
am dokuments Tu SevujerebT farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis cnobas am ambebTan <strong>da</strong>kavSirebiT,<br />
miviRebT Semdgom suraTs, rom<br />
a) 1642 wels giorgi goCaSvili amave wlis no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis dros<br />
rostom mefis momxreTa banakSia <strong>da</strong> savaraudod, rogorc Cans, garkveuli <strong>da</strong>xmarebac<br />
aRmouCina qarTlis mefes am ajanyebis CaxSobaSi. swored amis sanacvlod giorgi goCa-<br />
Svilma rostomisagan sof. covreTi miiRo.<br />
b) `masukan” anu 1643 wels man, romelic farsa<strong>da</strong>nis TqmiT qarTlis taxtze acxadeb<strong>da</strong><br />
pretenzias <strong>da</strong> rostomisagan mefobas elo<strong>da</strong>, rostom mefis winaaRmdeg zemoTnaxseneb<br />
qarTlis TavadTa masStabur SeTqmulebaSi monawileoba miiRo, ris Semdegac iqna<br />
gaRaribebuli, ufro metic mas rostom mefis brZanebiT, Tvalebi <strong>da</strong>sTxares.<br />
<strong>da</strong>viT niniZe Cvens mier zemoTganxilul monografiaSi `bagrationTa saxlis gan-<br />
StoebaTa istoria XVI-XVIII ss.~ bagrationTa saxlis gverdiTi Stos _ goCaSvilTa istoriis<br />
ganxilvisas, Seexo rostom mefis mier 1643 wels germanoz baraTaSvilisadmi<br />
boZebul sabuTs. igi samarTlianad am sabuTSi naxseneb giorgi batoniSvilSi giorgi<br />
goCaSvils moiazrebs, rasac 1643 wlis rostomis wyalobis sigelisa germanoz baraTa-<br />
Svilisadmi <strong>da</strong> farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis wyaroTa Sejereba naTlad metyvelebs. Tumca <strong>da</strong>viT<br />
niniZe nugzar dunduas msgavsad, 1643 wlis rostomis mier gacemul germanoz bara-<br />
TaSvilisadmi wyalobis sigels araswor interpretacias aZlevs <strong>da</strong> ambobs Semdgoms,<br />
rom `aq marTalia aRniSnulia, rom giorgi batoniSvils baraTaSvilTa samkvidro mamuli<br />
_ covreTi ga<strong>da</strong>eca, magram rostomis sityvebiT, roca `no<strong>da</strong>rzedi gavimarjveT” <strong>da</strong><br />
es giorgi mefis `sikudilsa <strong>da</strong> RalatSi gaeriva”, batoniSvils igi CamoerTva <strong>da</strong> bara-<br />
TaSvilebs <strong>da</strong>ubrun<strong>da</strong>T. aq pir<strong>da</strong>pir aris miTiTebulia rostom mefis winaaRmdeg mowyobili<br />
cnobili SeTqmulebis Sesaxeb, romelic `batonobas TviTon moelo<strong>da</strong>”, sxva TavadebTan<br />
erTad `gaRaribebul” iqna; miTiTebuli sabuTiT, konkretulad mas sof. covre-<br />
Ti CamoerTva” 2 .<br />
amrigad, 1642-1643 ww rostom mefis mier germanoz baraTaSvilisadmi gacemuli wyalobis<br />
sabuTebze <strong>da</strong>yrdnobiT gavarkvieT qarTlis taxtis erT-erTi pretendentis _ giorgi<br />
goCaSvilis pozicia 1642-1643 ww. qarTlis mefis winaaRmdeg mimarTuli moqmedebebis<br />
mimarT.<br />
gar<strong>da</strong> amisa, aRniSnul wyalobis sigelebi saSualebas gvaZlevs kidev erTxel dokumenturad<br />
<strong>da</strong>vamtkicoT, ikorTis qronikaSi <strong>da</strong>culi evdemoz kaTolikosis mokvlis<br />
TariRis (1643 w.) marTebuloba <strong>da</strong> babilina lominaZis msgavsad, qarTlis feo<strong>da</strong>lTa<br />
maStaburi SeTqmuleba 1642 wlis nacvlad, 1643 wliT gansazRvroT.<br />
amrigad, 1642 wlis qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis epitafiis Sejereba farsa<strong>da</strong>n<br />
gorgijaniZis istoriasa <strong>da</strong> rostom mefis mier 1642-1643 wlebis gacemuli wyalobis sigelebTan<br />
saSualebas gvaZlevs ga<strong>da</strong>WriT vTqvaT, rom 1642 wels rostomis mmarTvelobiT<br />
ukmayofilo qarTveli feo<strong>da</strong>lebi kaxeTis mefe Teimuraz I-s (1606-1648 ww.) <strong>da</strong>ukav-<br />
1 iqve, gv. 129.<br />
2 d. niniZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 265.<br />
137
Sirdnen <strong>da</strong> qarTlSi gamefeba SesTavazes. meamboxe feo<strong>da</strong>lebma Teimuraz I-s gaerTianebuli<br />
laSqris Sekrebis adgilad mcxeTa <strong>da</strong>uTqves. mcxeTas un<strong>da</strong> misuliyvnen qarTlis<br />
didi feo<strong>da</strong>lebic _ aragvis erisTavi, amilaxori <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvili TavianTi laSqriT,<br />
agreTve, no<strong>da</strong>rTan myofi imereli Tavadebi _ Zmebi CxeiZeebi. amboxebulTa mizans<br />
rostomis taxti<strong>da</strong>n Camogdeba <strong>da</strong> qarTlSi Teimuraz I-is gamefeba warmoadgen<strong>da</strong>.<br />
marTalia, gegma winaswar iyo SeTanxmebuli, magram no<strong>da</strong>r ciciSvili Teimuraz I-sa <strong>da</strong><br />
sxva amboxebulebs ar <strong>da</strong>elo<strong>da</strong>, Tan mxolod imereli warCinebulebi iaxla, sacicianoSi<br />
Sekrebili laSqriT xovleSi <strong>da</strong>banak<strong>da</strong>, mTeli gaRmamxris jaris Tavmoyras Seudga <strong>da</strong> im<br />
feo<strong>da</strong>lTa mamulebis rbevas mihyo xeli, romlebmac laSqris miSvelebaze uari uTxres.<br />
no<strong>da</strong>ris gamosvlis Sesaxeb rostoms giorgi saakaZis vaJma _ ioram mouravisSvilma acnoba<br />
<strong>da</strong> aCqareba urCia. rostomma, Tavis mxriv, iorams gzebis Sekvra <strong>da</strong>avala <strong>da</strong> Tbilisis<br />
mouravs qalaqSi myofi iranelebis, qarTvelebisa <strong>da</strong> somxebis salaSqrod Seyra ubrZana.<br />
saRamos jarCi <strong>da</strong>Zaxeba, jaris mcxeTaSi Casvla, rostomis Semdeg wasvla <strong>da</strong> aRlumis naxva!<br />
imave Rames rostomi jarTan erTad kavTisxevs mivi<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>c mas iorami <strong>da</strong> misi laSqari<br />
SeuerT<strong>da</strong>. mefem svla swrafad ganagrZo <strong>da</strong> gamTeniisas xovles bolos SeCer<strong>da</strong>.<br />
rostoms TanamolaSqreebma mowinaaRmdegeze moulodneli Tav<strong>da</strong>sxma SesTavazes,<br />
Tumca mefem sxva gza airCia <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvils saSualeba misca, sabrZolvelad momzadebuliyo.<br />
ieriSze ga<strong>da</strong>sul rostomis laSqars CxeiZeebi <strong>da</strong> sxva imerlebi miegebnen.<br />
Tav<strong>da</strong>pirvelad upiratesoba amboxebulTa mxares iyo, Tumca no<strong>da</strong>r ciciSvili brZola-<br />
Si aRar Caeba, xovle miatova <strong>da</strong> veris cixeSi gamagr<strong>da</strong>. qarTlis laSqarma zurgmoubmeli<br />
CxeiZeebi iolad <strong>da</strong>amarcxa.<br />
imereli molaSqreebi rostomis momxre baraTaSvilebma: xosia baraTaSvilma, farsa<strong>da</strong>n<br />
baraTaSvilma, boqaulTuxuces elizbaris ymebma <strong>da</strong> don<strong>da</strong>ra ejibisSvilma Seipyres,<br />
maTi erT-erTi meTauri _ beJia CxeiZe ki ioram mouravisSvilma Caigdo tyved, xucia<br />
CxeiZe paata javaxiSvilma <strong>da</strong>atyveva, xolo farsa<strong>da</strong>n baraTaSvilma beJias CxeiZis<br />
vaJi _ otia. <strong>da</strong>tyvevebuli CxeiZeebi rostoms mihgvares. mefem isini brZolaSi<br />
gamoCenili mamacobisaTvis jerovani pativiT miiRo <strong>da</strong> gors gagzavna.<br />
gamarjvebulma rostomma TanamebrZolebs mamulebi <strong>da</strong> xalaTebi uboZa, laSqris<br />
meTaurebs ki saciciano <strong>da</strong>unawila. manve gasca brZaneba, rom laSqars sacicianos mosaxleobis<br />
devna Seewyvita <strong>da</strong> <strong>da</strong>tyvevebulebi gaeTavisuflebina.<br />
rostomma Rame naomar adgilas gaaTena, meore dRes ki gors mivi<strong>da</strong>.<br />
amave dRes mefem gori<strong>da</strong>n TbilisSi Cafari gaagzavna, romlis mier Catanili brZanebiTac,<br />
qalaqSi myofi dedoflis saxlTuxucesi _ qaixosro baraTaSvili tyved Seipyres,<br />
cixeSi aiyvanes <strong>da</strong> RamiT koSki<strong>da</strong>n gadmoagdes, Tan xma <strong>da</strong>yares, <strong>da</strong>Tvra <strong>da</strong> Tavad<br />
gadmovar<strong>da</strong>o. rostomi amiT ar <strong>da</strong>kmayofil<strong>da</strong>, qaixosros Svilebi Seipyro <strong>da</strong> goris cixeSi<br />
<strong>da</strong>atyveva. qaixosros siZem, bagrationTa saxlis erT-erT warmomadgenelma _ baxuta<br />
husein begisSvilma, romelic qarTlis samefo taxtze acxadeb<strong>da</strong> pretenzias, gaqceviT<br />
uSvela Tavs <strong>da</strong> kaxeTs ga<strong>da</strong>ixvewa.<br />
qarTls gaeri<strong>da</strong> kidev erTi meamboxe feo<strong>da</strong>li _ ioTam amilaxoric. man sakuTari<br />
ojaxi aragvis () saerisTavoSi gaxizna, Tavad ki aragvis () erisTavTan erTad, kaxeTSi<br />
ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> <strong>da</strong> Teimuraz I-s eaxla.<br />
amasobaSi zamTarmac moatana. no<strong>da</strong>r ciciSvili mZovreTis cixeSi gamagr<strong>da</strong>, rostomma<br />
ki gorSi mdgom laSqars skras zemoTa saciciano <strong>da</strong>rbevina.<br />
amave xanebSi, rostomma tyved Cagdebuli CxeiZeebi elizbar boqaulTuxucesis xeliT<br />
iranSi gagzavna, Tan Sahs arza miswera _ Cemi uSvilobis gamo qarTvelebi SfoTs<br />
ar iSlian <strong>da</strong> amitom Cemi biZaSvilis _ Teimuraz mirzas erT-erTi vaJi, papiCemis sexnia<br />
_ luarsabi Svilad <strong>da</strong>mimtkiceTo.<br />
elizbar boqaulTuxucesis iranSi gagzavnis Semdeg rostomma goris cixi<strong>da</strong>n zarbaznebi<br />
gaitana <strong>da</strong> mZovreTis cixes alya Semoartya. moalyeebma no<strong>da</strong>r ciciSvilis Tav-<br />
Sesafars zarbaznebi <strong>da</strong>uSines, Tumca qviTkiriT nageb cixes veraferi <strong>da</strong>aakles. am uSedego<br />
ieriSebis dros xma gavrcel<strong>da</strong>, rom alyaSemortymulebis saSvelad Teimuraz I<br />
moemarTebo<strong>da</strong>. marTalia, movlenebis aseTi ganviTareba moalyeebs safrTxes uqmni<strong>da</strong>,<br />
magram rostomi Tavis ga<strong>da</strong>wyvetilebaze mtkiced idga <strong>da</strong> ambob<strong>da</strong>, osmaleTis sulTanic<br />
rom mieSvelos, sanam no<strong>da</strong>rs xelT ar vigdeb, adgili<strong>da</strong>n ar <strong>da</strong>viZvrebio.<br />
mZovreTis cixis alya 1643 wlis 6 ianvramde anu wyalkurTxevamde gagrZel<strong>da</strong>.<br />
alyaSemortymulebis mdgomareoba Tan<strong>da</strong>TanobiT <strong>da</strong>mZim<strong>da</strong>. maT Teimuraz I-isagan <strong>da</strong>xmareba<br />
ver miiRes. amas isic <strong>da</strong>emata, rom no<strong>da</strong>rs sakuTarma ymebmac uRalates <strong>da</strong> cixis<br />
138
gacema ga<strong>da</strong>wyvites. roca no<strong>da</strong>rma Ralatis ambavi Seityo, CaTrevas Cayola amjobina <strong>da</strong><br />
rostoms Suamavlad sakuTari de<strong>da</strong> _ kaxTa mefis asuli miugzavna. rostomma Suamavali<br />
didi pativiT miiRo. kaxTa mefis asulma no<strong>da</strong>risaTvis cixi<strong>da</strong>n uvneblad gasvlis piroba<br />
iTxova. rostomma Zvel qarTul tradicias ar uRalata, mefis asuls saCuqrebi miar-<br />
Tva <strong>da</strong> no<strong>da</strong>risaTvis uvneblobis fici misca _ saiTac un<strong>da</strong>, iqiT wavides Tavisi mxleblebiTa<br />
<strong>da</strong> saqonebeliTo. gar<strong>da</strong> amisa, rostomma no<strong>da</strong>rs cxenebi <strong>da</strong> jorebic aTxova,<br />
raTa am ukanasknels Tavisi qoneba axalcixemde mietana. no<strong>da</strong>ri bevrs eca<strong>da</strong>, rostoms<br />
pira<strong>da</strong>d xlebo<strong>da</strong>, magram mefem meamboxe feo<strong>da</strong>lis naxva ar isurva <strong>da</strong> no<strong>da</strong>ric samcxe-<br />
Si ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong>.<br />
am droisaTvis sxva meamboxe feo<strong>da</strong>lebi _ zaal aragvis erisTavi <strong>da</strong> ioTam amilaxori<br />
kaxeTSi, Teimuraz I-Tan imyofebodnen.<br />
no<strong>da</strong>r ciciSvilis <strong>da</strong>marcxebis miuxe<strong>da</strong>vad, aRmosavleT saqarTveloSi kvlavindeburad<br />
grZeldebo<strong>da</strong> rostomisa <strong>da</strong> Teimuraz I-is momxreTa <strong>da</strong>pirispireba. qarTveli feo<strong>da</strong>lebi,<br />
romlebic iolad icvlidnen politikur orientacias, gauTaveblad arbevdnen erTmaneTis<br />
mamulebs.<br />
qristeSobis wina dRes, 1642 wlis 24 dekembers TbilisSi myof rostom mefes Seatyobines,<br />
rom aragvisa <strong>da</strong> qsnis erisTavebi ioTam amilaxorTan erTad, axalgors Sekrebas<br />
gegmavdnen, Sobas erTad idResaswaulebdnen, laSqars Sekrebdnen, safurclesTan<br />
Teimuraz I-s SeuerTdebodnen, gaerTianebuli mxedrobiT mcxeTas mividodnen, sxva momxreebsac<br />
Tavs mouyridnen <strong>da</strong> erTmaneTs erTgulebis fics miscemdnen.<br />
axali ambiT SeSfoTebulma rostomma baxuta muxranbatons, SemdgomSi qarTlis mefe<br />
vaxtang V-s (1658-1675 ww.) werili miswera <strong>da</strong> ubrZana, Tavisi jariT mzad <strong>da</strong>xvedro<strong>da</strong>, Tavad<br />
ki TbilisSi Sekrebili laSqari mcxeTaSi gagzavna. mefe odnav mogvianebiT Cavi<strong>da</strong> mcxeTas<br />
<strong>da</strong> jaris simravliT gulmocemulma baxuta muxranbatons samoqmedo gegma acnoba, romlis<br />
Tanaxma<strong>da</strong>c maT samxedro Zalebi un<strong>da</strong> gaeerTianebinaT <strong>da</strong> Sobis gamTeniisas amboxebulebs<br />
<strong>da</strong>sxmodnen Tavs. rostomi <strong>da</strong> baxuta erTmaneTs muxranTan Sexvdnen, gza Seusveneblad gaagrZeles<br />
axalgorisaken <strong>da</strong> Sobis dilas, 1642 wlis 25 dekembers anazdeulad miitanes ieriSi<br />
locvaze myof SeTqmulebze. moulodneli Tav<strong>da</strong>sxmis gamo amboxebulebma winaaRmdgobis gaweva<br />
ver moaxerxes <strong>da</strong> gaqceviT uSveles Tavs, sadResaswaulod gamzadebuli sadil-vaxSami<br />
ki xeluxlebeli <strong>da</strong>utoves rostomis laSqars.<br />
Sobis meore dRes amboxebulTagan tyved Cavardnili molaSqreebi rostoms warudgines.<br />
mefem tyveebi gaaTavisufla <strong>da</strong> gors wavi<strong>da</strong>.<br />
rostomma mTeli zamTari gorSi gaatara.<br />
1643 wels rostomis mier iranSi gagzavnili elizbar <strong>da</strong>viTiSvili luarsab batoniSvilTan<br />
erTad qarTlSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> <strong>da</strong> Tan Sahis werili Camoitana. mefes werili<br />
gorSi aaxles. Sahma <strong>da</strong>akmayofila rostomis Txovna <strong>da</strong> mis Svilobilad <strong>da</strong> qarTlis<br />
samefo taxtis memkvidred luarsabi <strong>da</strong>amtkica.<br />
am ambavma Zalzed gaanawyena giorgi goCaSvili, romelsac qarTlis mefoba Tavad<br />
sur<strong>da</strong>. axalma ambavma Teimuraz I-ic aRaSfoTa. man <strong>da</strong> aragvis () erisTavma kargad isargebles<br />
giorgi goCaSvilis ganawyenebiT <strong>da</strong> qarTlSi gamefeba SesTavazes. 1643 wels<br />
Teimuraz I-ma <strong>da</strong> aragvis () erisTavma sxva qarTleli feo<strong>da</strong>lebis mimxrobac scades,<br />
didi mimowera gaaCaRes <strong>da</strong> ramdenime maTgani _ qarTlis kaTolikosi evdemoz I diasami-<br />
Ze (1630-1643 ww.), revaz baraTaSvili <strong>da</strong> somxiTis meliqi yorxmazbegi ga<strong>da</strong>ibires kidec.<br />
SeTqmulebma gaiTvaliswines is faqti, rom rostomi arcTu didi laSqriT cxireTs<br />
imyofebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> Semdegi samoqmedo gegma SeimuSaves: Teimuraz I rCeuli cxenosani<br />
razmiT moulodnelad mivido<strong>da</strong> metexs, misi mcirericxovanobiT gulmocemuli rostomi<br />
mowinaaRmdegisaken <strong>da</strong>iZvrebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> SeTqmulebic brZolis velze moklavdnen mas. am Sem-<br />
TxvevaSi, qarTlis mefis sikvdili konkretulad aravis <strong>da</strong>braldebo<strong>da</strong>. rostomis mokvlis<br />
Semdeg SeTqmulebs ga<strong>da</strong>wyvetili hqon<strong>da</strong>T, qarTlSi Teimuraz I gaemefebinaT,<br />
Tumca amas giorgi goCaSvils ar umxeldnen.<br />
SeTqmulebs <strong>da</strong>saxuli gegmis ganxorcieleba ar <strong>da</strong>scal<strong>da</strong>T. maTi ganzraxva SeTqmulebis<br />
erT-erTma aqtiurma monawilem _ somxiTis meliqma yorxmazbegma gasca, romelsac<br />
Sahis risxvis SeeSin<strong>da</strong> <strong>da</strong> rostoms SeTqmulTa mier gamogzavnili werilebi uCvena.<br />
rostomma <strong>da</strong>uyovnebliv miiRo sapasuxo zomebi <strong>da</strong> sanam Teimuraz I metexs mivido<strong>da</strong>,<br />
manam gorSi Seaswro <strong>da</strong> iq gamagr<strong>da</strong>. SeTqmulTa mier SemuSavebuli gegma CaiSala<br />
<strong>da</strong> Teimuraz I ukan, kaxeTs gabrun<strong>da</strong>.<br />
SeTqmuli qarTleli feo<strong>da</strong>lebi, romlebmac jer kidev ar icodnen somxiTis meli-<br />
139
qisagan gacemis ambavi, uSiSrad mividnen gors <strong>da</strong> xifaTs ga<strong>da</strong>rCenil rostoms eaxlnen.<br />
mefem kaTolikosi evdemozi <strong>da</strong> giorgi goCaSvili jer <strong>da</strong>aWerina, xolo Semdeg ki sastikad<br />
<strong>da</strong>saja: giorgi goCaSvils Tvalebi <strong>da</strong>sTxara, kaTolikosi evdemozi ki Tbiliss<br />
gagzavna <strong>da</strong> iq, qalaqis cixeSi, iranelebs moaSTobina. gorSi myof rostoms sxva SeTqmulebTan<br />
erTad erisTvisSvili largvelic eaxla. mefem isic <strong>da</strong>aWerina, Tumca largvelma<br />
goris cixi<strong>da</strong>n gaparva moaxerxa. kidev orma SeTqmulma _ revaz baraTaSvilma<br />
<strong>da</strong> ivane saakaZem gaqceviT uSveles Tavs <strong>da</strong> kaxeTs ga<strong>da</strong>ixvewnen. samagierod, rostomma<br />
ivane saakaZis Zma _ zurabi Seipyro tyved <strong>da</strong> masac Tvalebi <strong>da</strong>sTxara.<br />
SeTqmulTa <strong>da</strong>sjis Semdeg rostomi gori<strong>da</strong>n Tbiliss mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> momx<strong>da</strong>ris Sesaxeb<br />
iranis Sahs acnoba. Sahma qarTlis mefes saCuqrebi gamougzavna <strong>da</strong> Tan rostomis diswulis<br />
_ a<strong>da</strong>m sulTan endronikaSvilis meTaurobiT, iranelTa laSqari moaSvela. SeTqmuleba<br />
sabolood <strong>da</strong>marcx<strong>da</strong> 1 .<br />
<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />
1. arCiliani (TxzulebaTa sruli krebuli), al. baramiZisa <strong>da</strong> n. berZeniSvilis re<strong>da</strong>qciiT,<br />
II (Tbilisi, 1937).<br />
2. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV,<br />
teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier<br />
(Tbilisi, 1973).<br />
3. n. baxtaZe, k. zenderi, n. kupraSvili, l. mirianaSvili, T. jojua, pirRebulis monasteri,<br />
1989 <strong>da</strong> 2002-2003 ww. kompleqsuri samecniero eqspediciis Sedegebi (Tbilisi, 2005).<br />
4. beri egnataSvili, axali qarTlis cxovreba, pirveli teqsti, qarTlis cxovreba,<br />
tomi II, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier<br />
(Tbilisi, 1959).<br />
5. d. gvritiSvili, feo<strong>da</strong>luri saqarTvelos socialuri urTierTobis istorii<strong>da</strong>n<br />
(qarTlis saTavadoebi) (Tbilisi, 1955).<br />
6. T. gogolaZe, qarTlis dedoflis saxlTuxucesis qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis<br />
(<strong>XI</strong>I s-is I nax.) sikvdiliT <strong>da</strong>sjis TariRisaTvis, <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong><br />
<strong>Sromebi</strong>, IX (Tbilisi, 2009).<br />
7. n. dundua, rostom mefis orenovani (qarTul-sparsuli) hoqmebi, macne, istoriis<br />
seria, #2 (Tbilisi, 1980).<br />
8. s. kakabaZe, saqarTvelos istoria, axali saukuneebis epoqa (1500-1810) (Tbilisi, 1922).<br />
9. b. lominaZe, masalebi saqarTvelos XVII-XVIII s-Ta istoriis qronologiisaTvis,<br />
masalebi saqarTvelosa <strong>da</strong> kavkasiis <strong>istoriisa</strong>Tvis, nakveTi 29 (Tbilisi, 1951).<br />
10. e. mamisTvaliSvili, amilaxvrebi (gori, 1996).<br />
11. mohamed Taheris cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, v. fuTuriZis gamocema, masalebi saqarTvelosa<br />
<strong>da</strong> kavkasiis <strong>istoriisa</strong>Tvis, nakveTi 30 (Tbilisi, 1954).<br />
12. z. mWedliSvili, iran-saqarTvelos urTierTobaTa istorii<strong>da</strong>n (XVII s-is I naxevari),<br />
sadisertacio naSromi (Tbilisi, 1995).<br />
13. g. mWedliZe, XVII s-is I naxevris saqarTvelos istoriis qronologii<strong>da</strong>n (qarTlis kaTalikosebis<br />
qristefore I-is, zaqaria jorjaZisa <strong>da</strong> evdemon diasamiZis zeobis wlebis<br />
<strong>da</strong>zustebisaTvis), macne, istoriis seria, #4 (Tbilisi, 1988).<br />
14. n. nakaSiZe, wiwamuri<strong>da</strong>n baxtrionamde (Tbilisi, 1977).<br />
15. d. niniZe, bagrationTa samefo saxlis ganStoebaTa istoria (<strong>XI</strong>II-XVIII saukuneebi)<br />
(Tbilisi, 2004).<br />
16. g. JorJoliani, aRmosavleT saqarTvelo XVII saukunis 30-50 wlebSi (Tbilisi, 1987).<br />
17. m. rexviaSvili, n. rexviaSvili, saqarTvelos istoria (uZvelesi droi<strong>da</strong>n XX saukunis<br />
30-ian wlebamde) (quTaisi, 2000).<br />
18. saqarTvelos siZveleni, I, e. TayaiSvilis re<strong>da</strong>qtorobiT (tfilisi, 1899).<br />
1 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 247-250.<br />
140
19. o. soselia, narkvevebi feo<strong>da</strong>luri xanis saqarTvelos socialur-politikuri<br />
istorii<strong>da</strong>n (Tbilisi, 1973).<br />
20. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, saqarTvelos istoria, s. kakabaZis gamocema, saistorio moambe,<br />
II (Tbilisi, 1925).<br />
21. an. furcelaZe, brZola saqarTvelos mosaspobelad <strong>da</strong> saqarTvelos SesaerTeblad<br />
anu giorgi saakaZe <strong>da</strong> misi dro (Tfilisi, 1892).<br />
22. qarTul-sparsuli istoriuli sabuTebi, teqsti <strong>da</strong>adgina, Targmna <strong>da</strong> SeniSvnebi<br />
<strong>da</strong>urTo v. fuTuriZem (Tbilisi, 1955).<br />
23. qarTuli sabWoTa enciklopedia, IV (Tbilisi, 1979).<br />
24. qronikebi <strong>da</strong> sxva masala saqarTvelos <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> mwerlobisa, Sekrebili, qronologiurad<br />
<strong>da</strong>wyobili <strong>da</strong> axsnili T. Jor<strong>da</strong>nias mier, wigni meore (1213 wli<strong>da</strong>n 1700 wlamde<br />
(Tfilisi, 1897).<br />
25. vl. RunaSvili, qsnis saerisTavos politikuri istoria (Tbilisi, 2005).<br />
26. Svidi mTiebi (baram guri), prof. k. kekeliZis re<strong>da</strong>qciiT, gamokvleviTa <strong>da</strong> leqsikoniT<br />
(Tfilisi, 1930).<br />
27. xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli storiuli dokumentebis Hd koleqcia, sabuTi<br />
#14429.<br />
28. xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli istoriuli dokumentebis Hd koleqcia, sabuTi<br />
#14694.<br />
29. xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli istoriuli dokumentebis Qd koleqcia, sabuTi<br />
#9585.<br />
30. g. jamburia, saqarTvelos politikuri viTareba XVII saukunis 30-90 wlebSi, saqar-<br />
Tvelos istoriis narkvevebi, IV (Tbilisi, 1973).<br />
31. g. jamburia, qarTuli feo<strong>da</strong>luri urTierTobebis istorii<strong>da</strong>n (somxiT-sabaraTianos<br />
saTavadoebi) (Tbilisi, 1955).<br />
32. a. jafariZe, qarTuli eklesia XVII saukuneSi (Tbilisi, 1996).<br />
TAMAZ GOGOLADZE<br />
National Center of Manuscripts<br />
ONCE AGAIN ABOUT NODAR TSITSISHVILI’S REVOLT AND<br />
CONSPIRACY OF THE FEUDAL LORDS OF QARTLI<br />
The present article considers chronology and certain issues of the history of No<strong>da</strong>r Tsitsishvili‟s revolt and of<br />
conspiracy of the feu<strong>da</strong>l lords of Qartli against Rostom, King of Qartli (1633-1658). I have re-<strong>da</strong>ted the above<br />
events and enriched existing knowledge based on comparative analysis of the following written sources: a) an<br />
epitaph of Qaikhosro Abashishvili from the Monastery of Pirghebuli, <strong>da</strong>ted to 1642, b) Georgian and Persian<br />
narrative sources by Parsa<strong>da</strong>n Gorgijanidze, Archil, Muhammad ibn Jarir al-Tahari, monk Egnatashvili, and Prince<br />
Vakhushti, and c) Georgian diplomatic monuments of the contemporary period. As a result, I furnish evidence that<br />
No<strong>da</strong>r Tsitsishili‟s uprising occurred in late autumn 1642, and not in 1636-1637 as was accepted in the Georgian<br />
historiography (Givi Jamburia, Gulkan Zhorzholiani). I also re-<strong>da</strong>ted the conspiracy of the Eristavies of Qsani and<br />
Aragvi against King Rostom to December 24-25, 1642, instead of 1638 as accepted by Georgian researchers<br />
(Gulkan Zhorzholiani, Vladimer Ghunashvili). I don‟t consider reliable occurrence of the large-scale conspiracy of<br />
the feu<strong>da</strong>l lords of Qartli in 1642, as suggested by certain scholars (Givi Jamburia, Anania Japaridze and others),<br />
and re-<strong>da</strong>ted the event to 1643 in consistence with the <strong>da</strong>te earlier proposed by Babilina Lominadze.<br />
141