istoriisa da eTnologiis institutis Sromebi X-XI

istoriisa da eTnologiis institutis Sromebi X-XI istoriisa da eTnologiis institutis Sromebi X-XI

ijhei.files.wordpress.com
from ijhei.files.wordpress.com More from this publisher
25.01.2015 Views

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti ivane javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis instituti IVANE JAVAKHISHVILI TBILISI STATE UNIVERSITY IVANE JAVAKHISHVILI INSTITUTE OF HISTORY AND ETHNOLOGY ISSN 1987-6564 istoriisa da eTnologiis institutis Sromebi X-XI THE PROCEEDINGS OF THE INSTITUTE OF HISTORY AND ETHNOLOGY X-XI Tbilisi Tbilisi

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti<br />

ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />

IVANE JAVAKHISHVILI TBILISI STATE UNIVERSITY<br />

IVANE JAVAKHISHVILI INSTITUTE OF HISTORY AND ETHNOLOGY<br />

ISSN 1987-6564<br />

<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong><br />

<strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong><br />

X-<strong>XI</strong><br />

THE PROCEEDINGS OF THE INSTITUTE<br />

OF HISTORY AND ETHNOLOGY<br />

X-<strong>XI</strong><br />

Tbilisi<br />

Tbilisi


2010/2011<br />

mTavari re<strong>da</strong>qtori:<br />

vaJa kiknaZe<br />

sare<strong>da</strong>qcio kolegia:<br />

goneli araxamia, † Tamaz beraZe, vaxtang goilaZe, SoTa<br />

va<strong>da</strong>Wkoria, hubertus iani (didi britaneTi), xaTuna<br />

ioseliani, eka kvaWantiraZe, seiiCi kitagava (iaponia),<br />

giorgi qavTaraZe (mTavari re<strong>da</strong>qtoris moadgile), xaTuna<br />

qoqraSvili, nino RambaSiZe, dodo WumburiZe, lavrenti<br />

janiaSvili, Temo jojua<br />

krebuli gamosacemad moamzades:<br />

irina arabiZem, Salva glovelma,<br />

nino RambaSiZem <strong>da</strong> Temo jojuam<br />

Editor-in-Chief:<br />

Vazha Kiknadze<br />

Editorial Board:<br />

Goneli Arakhamia, † Tamaz Beradze, Dodo Chumburidze, Nino Gambashidze,<br />

Vakhtang Goiladze, Khatuna Ioseliani, Hubertus F Jahn (Great Britain), Lavrenti<br />

Janiashvili, Temo Jojua, Giorgi Kavtaradze (Deputy Chief editor), Seiichy<br />

Kitagawa (Japan), Khatuna Kokrashvili, Eka Kvachantiradze, Shota Va<strong>da</strong>chkoria<br />

Prepared for publishing by:<br />

Irina Arabidze, Nino Gambashidze, Shalva Gloveli, Temo Jojua<br />

© ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti, 2010/2011<br />

2


s a r C e v i<br />

winaTqma............................................................................................................................................................................................................ 9<br />

platon ioseliani _ 200<br />

caca CxartiSvili<br />

platon ioseliani _ cxovreba <strong>da</strong> moRvaweoba......................................................................................................... 10<br />

lela saraliZe<br />

platon ioselianisa <strong>da</strong> mari broses samecniero<br />

TanamSromlobis istorii<strong>da</strong>n...................................................................................................................................................... 16<br />

dodo WumburiZe<br />

platon ioseliani giorgi saakaZis Sesaxeb................................................................................................................ 24<br />

mzia tyavaSvili<br />

platon ioseliani qarTl-kaxeTis samefo karze taxtis<br />

memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebuli wes-Cveulebebis Sesaxeb................................................................................... 29<br />

Zveli istoria<br />

nana baxsoliani<br />

qarxemiSis orTostatis erTi siuJetis interpretaciisaTvis ................................................................ 39<br />

eka avaliani<br />

urartus transkavkasiuri samxedro kolonizaciis sakiTxisaTvis.................................................... 44<br />

giorgi qavTaraZe<br />

mcxeTis uZvelesi adgilmdebareobisa <strong>da</strong> saxelwodebis sakiTxisaTvis....................................... 49<br />

Sua saukuneebis istoria<br />

<strong>da</strong>viT merkvilaZe<br />

miTi <strong>da</strong> istoria xalxur TqmulebaSi <strong>da</strong>viT garejelis Sesaxeb........................................................ 61<br />

lado mirianaSvili<br />

kidev erTxel saeklesio mSeneblobis <strong>da</strong>sawyisis Sesaxeb <strong>da</strong>viTgarejSi.................................. 71<br />

el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvili<br />

saqarTvelo-romis eklesiebis urTierToba did ganxeTqilebamde (1054 w.)............................... 83<br />

Vazha Kiknadze<br />

Anonymous Georgian Historian of the 14 th c. about Mongols and Their History............................................................... 90<br />

ciala RvaberiZe<br />

vaxtang III-is gamefebis TariRisaTvis............................................................................................................................... 95<br />

goneli araxamia<br />

sisxlis <strong>da</strong>urvebis sakiTxisaTvis <strong>XI</strong>V-XVIII ss. saqarTveloSi............................................................. 100<br />

Tamaz gogolaZe<br />

kidev erTxel no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis<br />

feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebebis Sesaxeb......................................................................................................................................... 108<br />

Temo jojua<br />

afxazeTis kaTolikosi ilarioni (1657-1658, 1669/1672-1673 ww.)................................................................... 142<br />

3


wyaroTmcodneoba<br />

Temo jojua<br />

quTaTeli mTavarepiskoposis anton II saRirisZis (1183/1184 _ 1190-iani ww.)<br />

<strong>da</strong>kveTiT ga<strong>da</strong>werili oTxTavi (H-325) (anderZebis publikacia,<br />

kodikologiur-wyaroTmcodneobiTi analizi)........................................................................................................... 218<br />

vladimer kekelia<br />

qarTvelebi uflis saflavze sami ierusalimuri xelnaweris<br />

kolofonebis mixedviT (<strong>XI</strong>V saukune).................................................................................................................................239<br />

nikoloz JRenti<br />

kidev erTxel mTis wm. giorgis monastrisadmi gacemul 1465-1467 wlebis<br />

sabuTSi moxseniebuli samoxeleo wodebis `mebarTlome~-s Sesaxeb................................................. 244<br />

<strong>da</strong>li CitunaSvili<br />

axali masala qarTul-somxuri urTierTobisaTvis<br />

(ivane javaxiSvilis pirad arqivSi <strong>da</strong>culi kidev erTi dokumenti)................................................. 261<br />

filologia<br />

lela SaTiriSvili, Tea qarTveliSvili<br />

polemikuri Txzuleba `ÃsenebaÁ sityÂs-gebisaÁ <strong>da</strong> sasjelisaÁ SjulisaTÂs<br />

qristianeTaÁsa <strong>da</strong> sarkinozTa~ (filologiur-istoriuli kvleva)................................................. 266<br />

Tea qarTveliSvili<br />

antimahmadianuri polemikuri Txzuleba `hambavi mahxmadisi Targmansa Sina<br />

fsalmunTasa moyuanili <strong>da</strong> wignsTagan maxmadianTagan gamoRebulni <strong>da</strong><br />

naTesaoba maTi galoba fsalmuni asafisi pb~ (teqstis publikacia)............................................... 289<br />

xelovnebis istoria<br />

ekaterine gedevaniSvili<br />

u<strong>da</strong>bnos monastris satrapezos sawinamZRvro niSis moxatulobisaTvis...................................... 314<br />

axali <strong>da</strong> uaxlesi istoria<br />

mzia tyavaSvili<br />

ruseTis imperiis migraciuli politika Crdilo-aRmosavleT<br />

kavkasiaSi <strong>XI</strong>X saukunis 50-ian wlebSi............................................................................................................................. 321<br />

nato sonRulaSvili<br />

qarTuli identobis istoriis kvlevis wyaroTmcodneobiTi<br />

<strong>da</strong> meTodologiuri problemebi XX saukunis pirveli ocwleulis<br />

memuaruli literaturis magaliTze.................................................................................................................................. 328<br />

irina arabiZe<br />

saqarTvelos eklesiis droebiTi mmarTvelobis delegaciis moRvaweoba<br />

petrogradSi (1917 wlis ivnisi-agvisto) (delegaciis moxsenebis mixedviT)............................. 332<br />

SoTa va<strong>da</strong>Wkoria<br />

Si<strong>da</strong> qarTlis mTis osebis teritoriuli mowyobis sakiTxi<br />

<strong>da</strong> qarTuli politikuri azri 1918-1920 wlebSi..................................................................................................... 344<br />

oTar gogoliSvili<br />

bolSevikuri xelisuflebis pirveli wlebi aWaraSi<br />

4


(`Savi~ <strong>da</strong> `wiTeli~ mejlisi)..................................................................................................................................................... 372<br />

lela saraliZe<br />

ruseT-safrangeTis 1932 wlis Tav<strong>da</strong>usxmelobis paqti <strong>da</strong> qarTuli emigracia..................... 380<br />

Nugzar Papuashvili<br />

Die Neuordnung des Kalenders und die orthodoxe Kirche in Georgien<br />

(Die zweite korrigierte und ergänzte Auflage)..................................................................................................................................... 386<br />

Danko Taboroši<br />

Transplant from the Caucasus: Historical Overview and<br />

the Current Status of Circassians in the Balkans................................................................................................................................ 404<br />

eTnologia<br />

giorgi gociriZe<br />

svanTa <strong>da</strong>saxlebebi qvemo qarTlSi (gar<strong>da</strong>bnisa <strong>da</strong> marneulis raionebi).................................. 408<br />

salome baxia-oqruaSvili<br />

afxazuri rwmena-warmodgenebi eTnikuri istoriis konteqstSi............................................................. 415<br />

nugzar mgelaZe<br />

demonTa samyaro samxreT-<strong>da</strong>savleT saqarTvelos miToreligiaSi<br />

(1. lompapi <strong>da</strong> kudianebi)................................................................................................................................................................. 423<br />

elene gogiaSvili<br />

gveleSapi <strong>da</strong> misi ilustraciebi wm. ioane sinelis `klemaqsis~<br />

<strong>XI</strong>I saukunis garejul xelnawerSi....................................................................................................................................... 436<br />

eTer inwkirveli<br />

boroti sulis <strong>da</strong>tyvevebis motivi xalxur tradiciaSi............................................................................... 444<br />

Targmani<br />

hainrix karl firci<br />

analitikuri fsiqologia <strong>da</strong> sazogadoeba: <strong>da</strong>karguli<br />

simbolo, anu Ziebani masis fsiqozis Sesaxeb<br />

(inglisuri<strong>da</strong>n Targmna <strong>da</strong> boloTqma <strong>da</strong>urTo nino RambaSiZem)........................................................... 450<br />

recenzia<br />

iza CantlaZe, nugzar mgelaZe<br />

sayuradRebo gamokvleva (recenzia eTer beriZis wignze _<br />

`nigali: istoriul-eTnografiuli <strong>da</strong> lingvistur-toponimikuri aspeqtebi).......................... 459<br />

5


C O N T E N T S<br />

Foreword of the Chief Editor................................................................................................................................ 9<br />

PLATON IOSELIANI - 200<br />

Tsatsa Chkhartishvili<br />

Platon Ioseliani - The Life and Activity.................................................................................................................. 10<br />

Lela Saralidze<br />

From the History of the Cooperation of Platon Ioseliani and Marie Brosset........................................................ 16<br />

Dodo Chumburidze<br />

Platon Ioseliani About Giorgi Saakaadze.............................................................................................................. 24<br />

Mzia TkavashvilI<br />

Platon Ioseliani About the Customs Connected with the Heir of the Kartl-Khakheti Thrown.............................. 29<br />

ANCIENT HISTORY<br />

Nana Bakhsoliani<br />

On Interpretation of One Plot of the Carchemish Orthostat.................................................................................. 39<br />

Eka Avaliani<br />

For the Issue of Urartu Military Colonization of the Transcaucasia..................................................................... 44<br />

Giorgi L. Kavtaradze<br />

About the Ancient Location of Mc‟xet‟a and Its Name.......................................................................................... 49<br />

MEDIEVAL HISTORY<br />

David Merkviladze<br />

Myth and History in the Folk Story About Davit Garejeli..................................................................................... 61<br />

Lado Mirianashvili<br />

Once Again About the Onset of Church Construction Activity in Davit-Gareji Wilderness.................................. 71<br />

El<strong>da</strong>r Mamistvalishvili<br />

Relations between the churches of Georgia and Rome before the great division (in 1054).................................. 83<br />

Vazha Kiknadze<br />

Anonymous Georgian Historian of the 14 th c. about Mongols and Their History................................................. 90<br />

Tsiala Gvaberidze<br />

Concerning the Date of Vakhtang III`s Reign........................................................................................................ 95<br />

Goneli Arakhamia<br />

On Weregild Problem in Georgia in 14 th -18 th centuries........................................................................................ 100<br />

Tamaz Gogoladze<br />

Once again about No<strong>da</strong>r Tsitsishvili‟s Revolt and Conspiracy of the Feu<strong>da</strong>l Lords of Qartli.............................. 108<br />

Temo Jojua<br />

Illarion, the Catholicos of Apkhazeti (1657-1658, 1669/1672-1673).................................................................... 142<br />

SOURCE STUDIES<br />

Temo Jojua<br />

6


Tetraevangelion (H-325) Commissioned by Anton Saghirisdze, archbishop of quatisi<br />

(1183/1184-1190s) (publication of “testaments”, codicological and source study analysis)............................... 218<br />

Vladimer Kekelia<br />

Georgians in the holy land according to the colophons of the three Jerusalem manuscripts (14th c.)................. 239<br />

Nikoloz Zhgenti<br />

Once Again About the Position „Mebartlome“ Mentioned in 1465-1467 Years<br />

Deed Granted to „Mtis“ Saint George Monastery................................................................................................ 244<br />

Dali Chitunashvili<br />

New material on the Georgian-Armenian interrelationship<br />

(Another Document Kept in Ivane Javakhishvili`s Private Archive ).................................................................... 261<br />

PHILOLOGY<br />

Lela Shatirishvili, Tea Kartvelishvili<br />

Polemic Work “On Discussion and Judgement about Christians and Saracens”<br />

(Historical-Philological Analysis).......................................................................................................................... 266<br />

Tea Kartvelishvili<br />

Anti-Moslem Polemic Composition “Story of Mohammed in the Translation of the Psalm,<br />

Taken from the Mohammed‟s Books, and Relation Thereof Canticle Psalm of Asaf PB”<br />

(Publication of the Text)......................................................................................................................................... 289<br />

ART HISTORY<br />

Ekaterine Gedevanishvili<br />

The painting of the Abbot‟s niche in the refectory of the Davit Gareji U<strong>da</strong>bno monastery................................. 314<br />

MODERN AND CONTEMPORARY HISTORY<br />

Mzia Tkavashvili<br />

The Migration Policy of Russia in the Caucasus in the 1950es............................................................................. 321<br />

Nato Songulashvili<br />

The problems of methodological and of source the analizisis of the history Georgian identity<br />

the example of memoirs in first and second decades of 20 th century...................................................................... 328<br />

Irina Arabidze<br />

The Activity of the Delegation of Georgian Church Provisional<br />

Administration in Petrograd (Jun-August, 1917)................................................................................................... 332<br />

Shota Va<strong>da</strong>chkoria<br />

Territorial Arraignment Issue of Shi<strong>da</strong> Kartli Mountainous Ossetians<br />

and Georgian Political Thinking in 1918-1920.................................................................................................... 344<br />

Otar Gogolishvili<br />

The First Years of the Bolshevik Power in Ajar (`Black~ and `Red~ Medjlises)................................................... 372<br />

Lela Saralidze<br />

The Franco-Soviet Non-Aggression Pact (1932) and Georgian Emigration......................................................... 380<br />

Nugzar Papuashvili<br />

Die Neuordnung des Kalenders und die orthodoxe Kirche in Georgien<br />

(Die zweite korrigierte und ergänzte Auflage)....................................................................................................... 386<br />

Danko Taboroši<br />

Transplant from the Caucasus: Historical Overview and<br />

the Current Status of Circassians in the Balkans................................................................................................... 404<br />

7


ETHNOLOGY<br />

Giorgi Gotsiridze<br />

Settlement of the Svans in Kvemo Kartli................................................................................................. 408<br />

Salome Bakhia-Oqruashvili<br />

Beliefes of the Abkhazians in the Context of Ethnic History.................................................................................. 415<br />

Nugzar Mgeladze<br />

The World of Demons in the Mythology of South-Western Georgia (1. Lompapi and kudiani)........................... 423<br />

Elene Gogiashvili<br />

The Dragon and its Illustrations in the Saint John Climacus‟ Manuscript........................................................... 436<br />

of the 12 th Century from Gareji<br />

Eter Intskirveli<br />

Motif of Taking Captive of the Evil Soul in Folk Tradition.................................................................................... 444<br />

TRANSLATION<br />

Heinrich Karl Faierz<br />

Analytical psychology and society: The lost symbol, or an inquiry in to the nature of mass psychosis<br />

(Translation and afterword by Nino Gambashidze)............................................................................................. 450<br />

REVIEW<br />

Iza Chantladze, Nugzar Mgeladze<br />

Research of Special Interest (Review on Eter Beridze‟s Book<br />

“Nigali: Historical-Ethnographic and Linguistic-Toponymyc Aspects”).............................................................. 459<br />

8


winaTqma<br />

“verba volent – scripta manent”<br />

(`sityva warmavalia _ naweri mudmivi~)<br />

samecniero sazogadoebis winaSe, sakmao <strong>da</strong>gvianebiT, warmovadgenT `<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong><br />

<strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>s~ X-<strong>XI</strong> krebuls.<br />

iseve, rogorc wina nomrebi, krebuli Zalian mravalferovania. `<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong><br />

<strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> SromebSi~ warmodgenilia, rogorc institutSi gamarTuli<br />

platon ioselianis <strong>da</strong>badebis 200 wlisTavisadmi miZRvnili samecniero konferenciis<br />

masalebi, aseve Zveli <strong>da</strong> Sua saukuneebis istoriis, wyaroTmcodneobis, filologiis,<br />

xelovnebaTmcodneobis, axali <strong>da</strong> uaxlesi istoriis sxva<strong>da</strong>sxva problemebisadmi miZ-<br />

Rvnili originaluri <strong>da</strong> mniSvnelovani gamokvlevebi. krebuli moicavs agreTve rubrikebs:<br />

`eTnologia~, `anTropologia~, `Targmani~ <strong>da</strong> `recenzia~. aqve ibeWdeba serbi avtoris<br />

Danko Taboroši-s publikacia `Tanamedrove balkaneTis CerqezTa problemebi~.<br />

<strong>da</strong>rwmunebuli varT, miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom dRevandel saqarTveloSi mravali krebuli<br />

Tu wigni gamoicema, `<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> Sromebs~ uTuod<br />

gamorCeuli adgili miekuTvneba maT Soris.<br />

vfiqrobT, warmodgenili krebuli saintereso iqneba samecniero wreebisa <strong>da</strong> farTo<br />

sazogadoebisaTvis.<br />

mTavari re<strong>da</strong>qtori <strong>da</strong> sare<strong>da</strong>qcio jgufi<br />

9


platon ioseliani _ 200 *<br />

caca CxartiSvili<br />

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />

platon ioseliani _ cxovreba <strong>da</strong> moRvaweoba<br />

platon ioselians sruliad gamorCeuli adgili uWiravs <strong>XI</strong>X saukunis qarTuli<br />

mecnieruli <strong>da</strong> sazogadoebrivi azrovnebis istoriaSi. ar <strong>da</strong>rCenila am dros qarTuli<br />

erovnuli mecnierebisa Tu didi kulturuli wamowyebis raime mniSvnelovani faqti, romelSic<br />

platon ioselians monawileoba ar mieRos <strong>da</strong> Tavisi avtoritetuli sityva ar<br />

eTqvas. Teimuraz bagrationi, mari brose <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT CubinaSvili Tu peterburgis qarTvelologiuri<br />

skolis Semqmnelebi iyvnen, solomon do<strong>da</strong>Svili <strong>da</strong> platon ioseliani _<br />

am skolas naziarebi <strong>da</strong> saqarTveloSi cocxal erovnul fesvebze erovnuli mecnieruli<br />

azrovnebisa <strong>da</strong> kulturis pirveli <strong>da</strong>mnergavebi arian.<br />

platon ioselianis cxovreba <strong>da</strong> mravalmxrivi mecnierul-literaturuli moRvaweoba<br />

ara erTi mkvlevaris interesis sagani gamx<strong>da</strong>ra. am mxriv sagangebo aRniSvnis Rirsia<br />

z. WiWinaZis `platon ioselianis werilebi akad. mari brosesadmi~, T. tabliaSvilis<br />

`dokumenturi masalebi platon ioselianis Sesaxeb~, g. SaraZis `platon ioseliani rusTvelologi~<br />

<strong>da</strong> mravali sxva. orasi wlis iubilesTan <strong>da</strong>kavSirebiT saWirod CavTvaleT<br />

kidev erTxel gagvexsenebina sazogadoebisaTvis platon ioselianis cxovrebis <strong>da</strong><br />

moRvaweobis mniSvnelovani etapebi.<br />

mecxramete saukunis pirveli naxevris gamoCenili qarTveli sazogado moRvawe, pe<strong>da</strong>gogi<br />

<strong>da</strong> istorikosi _ Cveni warsulis <strong>da</strong>ucxromeli mkvlevari platon ioseliani<br />

<strong>da</strong>iba<strong>da</strong> 1809 wels 18 (30) noembers TbilisSi, wmi<strong>da</strong> platonis († 306 w.) xsenebis dRes,<br />

ris gamoc axalSobils saqarTveloSi manamde naklebad gavrcelebuli saxeli <strong>da</strong>arqves<br />

1 . platonis mama, egnate onisimes Ze ioseliani, giorgi <strong>XI</strong>I-is karis mRvdeli iyo _<br />

momswre <strong>da</strong> mcodne erekle mefisdroindeli ambebisa, mis karze aRzrdili <strong>da</strong> mamis Tanamdebobaze<br />

<strong>da</strong>winaurebuli, mwerlobasa <strong>da</strong> istoriaSi kargad Caxeduli kaci. de<strong>da</strong> _<br />

barbare, sulxaniSvilis asuli.<br />

Tavisi winaprebis Sesaxeb erTgan platoni gviambobs: `me, mama-papiTa vekuTvnodi mefeTa<br />

sasaxles guarisa gamo... 1560 wli<strong>da</strong>m, viTarca ficisa kacni viyveniT suaneTsa, odiSsa,<br />

imereTsa <strong>da</strong> qarTlsa, viTarca sasaxlis kacni vaxldiT mTavarTa <strong>da</strong> mefeTa imereTisa<br />

<strong>da</strong> qarTlisa <strong>da</strong>srulebamde mefobisa~ 2 . sxvagan platon ioseliani Tavis gvars<br />

italiuri warmoSobisad gvisaxavs, romelnic veneciel <strong>da</strong> genuel vaWrebs Semohyolian<br />

imereTSi <strong>da</strong> Semdeg gavrcelebulan mTel saqarTveloSio. `Род Иосселиани замечателен: во<br />

первых, своей древности, как остаток италианских выходцев в Имеретию влaдни Венециановской и Генуезской<br />

торговли: во вторых по обширности, ибо целое почти племя, под етою фамилиею, живет расеянное в<br />

Грузии, Имеретии, Сванетии, Абхазии и Менгрелии. Она занимала первое место в так называемом `Трехродовом<br />

Союзе~, заключенном в начале XVIII века в Имеретии на защиту трона, коллеблемаго внутренними<br />

раздорами и натиском Турков. Этот Тронний Союз, известный на местном языке под именем Пицис<br />

Кацни (ficis kacni) заключили меж собой три фамильные рода Иоселиани, Лорткипанидзе и Авалиани 3 .<br />

samecniero literaturaSi Seswavlilia `ficis kacis~ instituti, romlis msgavsi<br />

gar<strong>da</strong> imereTisa, `saqarTvelos sxva samefo samTavroebisaTvis ucnobi iyo~ _ gvauwyebs<br />

* am rubrikiT warmodgenili na<strong>Sromebi</strong> moxsenebebis saxiT iyo wakiTxuli 2009 wlis 7-8 noembers ivane javaxiSvilis<br />

<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> institutSi gamarTul platon ioselianis <strong>da</strong>badebis 200 wlisTavisadmi<br />

miZRvnil samecniero konferenciaze.<br />

1 T. tabliaSvili, dokumenturi masalebi platon ioselianis Sesaxeb, saistorio moambe (Tbilisi, 1973), gv. 57.<br />

2 p. ioseliani, cxovreba mefisa giorgi mecametisa, akaki gawerelias Sesavali werilebiT, re<strong>da</strong>qciiTa <strong>da</strong><br />

SeniSvnebiT (Tbilisi, 1936), gv. 284.<br />

3 П. Иоселиани, Описание Марткопского минастыря (Тифлис, 1847), стр. 5.<br />

10


qveli CxataraiSvili Tavis SromaSi `qarTuli feo<strong>da</strong>luri samxedro organizaciis istorii<strong>da</strong>n~<br />

(`Si<strong>da</strong> laSqari~) 1 .<br />

rac Seexeba pl. ioselianis uSualo winaprebs, isini imereli (wyaltuboeli) aznaurebi<br />

yofilan, romlebic Semdeg aRmosavleT saqarTveloSi (gare kaxeTSi) gadmosulan<br />

<strong>da</strong> mamuli martyofs hqoniaT. kerZod, Semonaxulia solomon II-is, imerTa ukanaskneli<br />

mefis, 1804 wlis 1 ianvris sigeli, romliTac igi platonis papas _ `onisime ioselians<br />

(gar<strong>da</strong>icvala 1816 wels) 2 , umtkicebs aznaurobas, ukeT rom vTqvaT, uaxlebs adre solomon<br />

I-is mier gacemul aznaurobis sigels~ 3 .<br />

irkveva, rom egnate ioselianis ojaxi <strong>da</strong>axloebuli yofila meliton baraTaSvilis<br />

_ nikoloz baraTaSvilis mamis ojaxTan. 1841 wli<strong>da</strong>n isini mezoblebic gamx<strong>da</strong>ran:<br />

baraTaSvilebi, romlebic adre `muxranis xids axlos~ cxovrobdnen, 1841 wlis <strong>da</strong>sawyisSi<br />

ga<strong>da</strong>sulan anCisxatis ubanSi _ dRevandeli CaxruxaZis #17-Si, xolo ioselianebi<br />

imave quCis #6-Si cxovrobdnen 4 .<br />

aqve min<strong>da</strong> movitano nino isidores asuli ioseliani-rutkovskaias mier mowodebuli<br />

platon ioselianis sabiografio masala, rasac guram SaraZe wers Tavis naSromSi<br />

`platon ioseliani rusTvelologi~: `Платон Иоселиани родился в 1809 году в доме по ул. Чахрухадзе<br />

№6, который принодлежал царскому духовному деду Платона _ Онисиму.<br />

В последствии Платон и его сестра Мая приобрели на Вознесенский (Ныне Давиташвили) (axlandeli<br />

amaRlebis q. – c. C.) улице дома №1 и №3. Первый принадлежал Платону, а второй _ Мае. Дома<br />

обелись между собой калиткой в разделаемой стене.<br />

В этом доме же умер 15 ноября 1875 года Платон, каторый был похоронен в Вознесенской Церкви.<br />

После смерти Платона, вдова Анна Николаевна Багратиони-мухранская переселилась в маленькой<br />

комнате во дворе, а квартиру сдала доктору Александру Бахуташвили, Впоследствии, продав дом, переселилась<br />

в Мцехский монастыр (женский). В этом доме у Платона был рабочии кабинет и бальшая библиотека,<br />

с которой он никогда не расставался (Дом Платона был одноэтажный и жил только он со своей семьей).<br />

am dokumenti<strong>da</strong>n Cans, rom sinamdviles ar Seefereba CaxruxaZis #6-is saxlze gake-<br />

Tebuli memorialuri <strong>da</strong>fis warwera, TiTqos 1809-1875 wlebSi sikvdilamde am saxlSi<br />

ecxovros platon ioselians. irkveva, rom platon ioselians Tavis sicocxlis bolo<br />

wlebi gautarebia <strong>da</strong> gar<strong>da</strong>icvala amaRlebis (axlandeli <strong>da</strong>viTaSvilis) q. #1 saxlSi.<br />

platon ioseliani izrdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> viTardebo<strong>da</strong> maSindeli sazogadoebis im maRalsa<br />

<strong>da</strong> ganaTlebul wreSi, romelSic trialebdnen qarTveli mefis-Zeni: <strong>da</strong>viTi, ioane,<br />

Teimuraz, bagrat <strong>da</strong> sxva gamoCenili mwerlebi <strong>da</strong> moRvaweni _ grigol, aleqsandre <strong>da</strong><br />

vaxtang orbelianebi, aleqsandre WavWavaZe, solomon do<strong>da</strong>Svili <strong>da</strong> mravali sxva 5 .<br />

1809 wlis 2 dekembers platoni mounaTlavs elenes, abimeliqis asuls, <strong>da</strong>viT batoniSvilis<br />

meuRles, romelic jer kidev ar iyo peterburgs ga<strong>da</strong>saxlebuli <strong>da</strong> 1811 wlamde<br />

TbilisSi cxovrob<strong>da</strong> 6 .<br />

Semdeg, rogorc cnobilia, igi peterburgs ga<strong>da</strong>asaxles <strong>da</strong> platonis sasuliero<br />

akademiaSi swavlis dros (1831-1835) arc iq akleb<strong>da</strong> mzrunvelobas Tavis naTluls 7 .<br />

Tav<strong>da</strong>pirvelad Turme platon ioseliani swavlob<strong>da</strong> Zveli qarTuli mwerlobis<br />

TvalsaCino warmomadgenlebTan <strong>da</strong>viT reqtorTan (aleqsi-mesxiSvilTan) 8 . Semdeg ioane<br />

naTlismcemlis samrevlo saswavlebelSi, mRvdel iese CubinaSvilis (prof. <strong>da</strong>viT CubinaSvilis<br />

mamis) xelmZRvanelobiT, 1819 wels 10 wlis platoni miabares Tbilisis sasuliero<br />

samazro saswavlebelSi, romlis <strong>da</strong>mTavrebis Semdeg 1821 wlis seqtemberSi Sesula<br />

Tbilisis sasuliero seminariaSi, romelic 1817 wels gaxsna Teofilaqte egzarqosma.<br />

seminariaSi platoni swavlob<strong>da</strong> rusul enasa <strong>da</strong> sityvierebas, geografias, samoqalaqo<br />

istorias, filosofiis istorias, RvTismetyvelebas, saeklesio istorias, <strong>da</strong>wye-<br />

1 q. CxataraiSvili, qarTuli feo<strong>da</strong>luri samxedro organizaciis istorii<strong>da</strong>n (`Si<strong>da</strong> laSqari~), macne, istoriis<br />

seria, #4 (Tbilisi, 1971), gv. 135-139.<br />

2 T. tabliaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 57, 224.<br />

3 iqve, gv. 59.<br />

4 i. meunargia, qarTveli mwerlebi, I (Tbilisi, 1954), gv. 192.<br />

5 xelnawerTa erovnuli centri, platon ioselianis arqivi, saqme #5; g. SaraZe, platon ioseliani _ rus-<br />

Tvelologi (Tbilisi, 1980).<br />

6 i. meunargia, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 1.<br />

7 a. abramiSvili, dokumentebi <strong>da</strong> marginalebi, II, platon ioselianis biografiisaTvis (Tbilisi, 1956), gv. 103.<br />

8 z. WiWinaZe, platon ioseliani (tfilisi, 1893), gv. 8.<br />

11


iT maTematikas. mas seminaria warCinebiT <strong>da</strong>umTavrebia 1829 wels 1 . `seminariis <strong>da</strong>mTavrerebisTanave,<br />

1828-1831 wlebSi, platoni samazro-sasuliero saswavleblis maswavleblis,<br />

seminariis sameurneo nawilis, saqmis mwarmoeblis, seminariis gamgeobis Tarjimnis, sasuliero-samazro-samrevlo<br />

saswavleblebis inspeqtorisa <strong>da</strong> bolos, seminariis biblio-<br />

Tekaris Tanamdebobebs asruleb<strong>da</strong>. jer kidev seminariaSi swavlis wlebSi Sesdgomia Wabuki<br />

pl. ioseliani samwerlo-mTargmnelobiT saqmianobas: ga<strong>da</strong>uweria xelnaweri krebuli<br />

(`moTxroba hsjulTa uRmrToTa maxmadianTa~, <strong>da</strong> sxva. 1829 wels rusuli<strong>da</strong>n uTargmnia<br />

filaretis ori sityva 2 .<br />

1831 wlis Semodgomaze pl. ioselianma swavla ganagrZo peterburgis sasuliero<br />

akademiaSi. igi iyo pirveli qarTvelTagani, romelic aRizar<strong>da</strong> ruseTis umaRles sasuliero<br />

saswavlebelSi. akademiaSi swavlis dros platon ioselians rusul enaze Seudgenia<br />

`saqarTvelos eklesiis mokle istoria~.<br />

saqarTveloSi <strong>da</strong>brunebuli axalgazr<strong>da</strong> swavluli, romelsac farTo ganaTleba<br />

hqon<strong>da</strong> miRebuli filosofiaSi, istoriasa <strong>da</strong> RvTismetyvelebaSi, 1835 wels iniSneba fizikisa<br />

<strong>da</strong> filosofiis maswavleblad Tbilisis sasuliero seminariaSi. nayofieri iyo<br />

platonis moRvaweoba am saswavlebelSi, rogorc maswavleblisa <strong>da</strong> saxelmZRvanelos<br />

avtorisa. man am xanebSi Seadgina qarTuli enis gramatika <strong>da</strong> sxva wignebis gamocemasac<br />

mihyo xeli. amave xanebSi man pirvelad gamosca `anbani qarTuli sasargeblod qarTvel-<br />

Ta moswavleTa yrmaTa~, amis gar<strong>da</strong>, sxva<strong>da</strong>sxva dros aswavli<strong>da</strong> keTilSobil qalTa saswavlebelSi,<br />

romelic 1841 wels <strong>da</strong>ars<strong>da</strong>.<br />

TbilisSi <strong>da</strong>brunebuli axalgazr<strong>da</strong> swavluli, bunebrivia, qarTvel inteligencias<br />

<strong>da</strong> Tavis Zvel megobrebs moikiTxav<strong>da</strong>. maT Soris gansakuTrebiT sayuradReboa platon<br />

ioselianis urTierToba nikoloz baraTaSvilTan. TanamedroveTa mogonebebiT n. bara-<br />

TaSvilis binaze <strong>da</strong>axloebiT 1837 wels erTgvari literaturuli wre Camoyalibebula,<br />

romelSic, didi poetis gar<strong>da</strong>, Sediodnen levan meliqiSvili, konstantine mamacaSvili,<br />

mixeil TumaniSvili <strong>da</strong> sxvebi, maT Soris platon ioseliani 3 .<br />

pl. ioselianis mecnieruli <strong>da</strong> qarTvelologiuri muSaobis wamowyeba garkveulad<br />

ukavSirdeba peterburgis mecnierebaTa akademias <strong>da</strong> kerZod, akad. mari broses saxels.<br />

rogorc cnobilia m. brose 1837 wels Cavi<strong>da</strong> peterburgSi, roca platoni iq ukve aRar<br />

swavlob<strong>da</strong>. misi <strong>da</strong>axloeba m. brosesTan iwyeba 1838 wli<strong>da</strong>n.<br />

m. boses peterburgSi Casvlisa <strong>da</strong> qarTvelologiuri moRvaweobis gaSlas p. ioseliani<br />

`axali didi epoqis <strong>da</strong>sabams~ uwodebs, rac mas aRafrTovanebs mSobliuri kulturis<br />

samsaxurisaTvis. axalgazr<strong>da</strong> pl. ioseliani gatacebulia Zveli qarTuli xelnaweri<br />

wignebis SegrovebiT. igi yovelmxriv cdilob<strong>da</strong> xeli Seewyo m. brosesaTvis muSaobaSi.<br />

ugzavni<strong>da</strong> Zveli qarTuli xelnawerebis aslebs, amuSaveb<strong>da</strong> saqarTvelo-imereTis<br />

sino<strong>da</strong>luri kantoris Zvel qarTul sigel-gujrebs, iReb<strong>da</strong> qarTuli eklesia monastrebisa<br />

<strong>da</strong> saflavebis warwerebs, freskul gamosaxulebebs, maT Soris italieli mxatvris<br />

ricis <strong>da</strong>xmarebiT man ga<strong>da</strong>iRo mcxeTis sveticxovlis unikaluri mxatvroba <strong>da</strong><br />

broses gaugzavna peterburgSi 1840 wels.<br />

platons 1837 wels SeurTavs coli elene pavles asuli winamZRvriSvili, magram<br />

igi maleve, 1840 wels, gar<strong>da</strong>cvlila. platonis meore meuRle iyo ana nikolozis asuli<br />

bagration muxranski, romelmac moxucebulobaSi platonis mamuli (duSeTSi) Seswira<br />

mcxeTis de<strong>da</strong>Ta monasters, TviTonac iq <strong>da</strong>saxl<strong>da</strong> <strong>da</strong> 1912 wels gar<strong>da</strong>icvala 4 .<br />

aw gansvenebuli mkvlevari g. SaraZe ki amis Sesaxeb gvauwyebs: Cven sagangebod <strong>da</strong>vinteresdiT<br />

ana nikolozis asul bagration-muxranbatonis saflavis bediT. igi aRmoCn<strong>da</strong> mcxe-<br />

TaSi, samTavros de<strong>da</strong>Ta monastris SigniT, <strong>da</strong>savleTis kedlis ZirSi <strong>da</strong> aseTi warwera aqvs:<br />

`am lodis qveS ganisvenebs molozani anna Tavad nikoloz bagration-muxranskis asuli,<br />

platon ioselianis meuRle, 85 wlis gar<strong>da</strong>icvala 1913 wels 15 dekembers, mxilvelno, locva<br />

yavT CemTvis 5 . am warweri<strong>da</strong>n irkveva, rom ana bagration-muxranbatoni-ioselianisa gar<strong>da</strong>vcvlila<br />

ara 1912 wels, rogorc amas l. qa<strong>da</strong>giSvili gvauwebs, aramed 1913 wlis 15 dekembers,<br />

aqe<strong>da</strong>n <strong>da</strong>skvna _ igi <strong>da</strong>badebula 1928 wels~.<br />

1 g. SaraZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 37.<br />

2 m. kelenjeriZe, rusul-qarTuli xelnaweri leqsikonebi XVIII-<strong>XI</strong>X ss. (Tbilisi, 1961), gv. 8, 9, 16.<br />

3 k. mamacovi, n. baraTaSvili, droeba (Tbilisi, 1881), #206.<br />

4 l. qa<strong>da</strong>giSvili, platon ioseliani duSeTSi, komunizmis gza, #20 (Tbilisi, 1967).<br />

5 g. SaraZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 31.<br />

12


platon ioselianis erTaderTi vaJi pirveli qorwinebi<strong>da</strong>n _ evgeni <strong>da</strong>badebula<br />

1840 wlis 13 dekembers. 1847 wels evgeni qoleriT mZimed avad gax<strong>da</strong> <strong>da</strong> gar<strong>da</strong>icvala. mamas<br />

Svilis saxelze aRTqma <strong>da</strong>udvia eklesias avagebo. marTlac, 1851 wlis 12 marts pl.<br />

ioselians sololakSi (axland. amaRlebis quCis ga<strong>da</strong>sasvleli #1) <strong>da</strong>uwyia amaRlebis<br />

eklesiis mSenebloba, romelic sazeimod ukurTxebiaT 1852 wlis 23 noembers 1 . eklesia<br />

aSenebuli yofila aTenis wm. giorgis eklesiis (Zveli eolis taZris) modelis mixedviT,<br />

romelic pl. ioselians 1849 wels saberZneTSi mogzaurobi<strong>da</strong>n Camoutania. amaRlebis<br />

eklesia <strong>da</strong>ungreviaT meoce saukunis 60-ian wlebis Sua xanebSi. ase rom platoni<br />

uZeod ga<strong>da</strong>ego 2 .<br />

qarTuli siZveleebis Seswavlis mizniT 1841 wlis zafxulSi ioselians umogzauria<br />

imereTSi, afxazeTSi, svaneTSi, leCxumsa <strong>da</strong> guriaSi. 1842 wlis Semodgomi<strong>da</strong>n 1857<br />

wlis ivlisamde igi uwmindesi sinodis uwyebaSia. jer sinodis kancelariaSi Statgare-<br />

Se moxeled msaxurob<strong>da</strong>, Semdeg, 1842 wlis Semodgomi<strong>da</strong>n 1844 wlis zafxulamde peterburgSi<br />

cxovrob<strong>da</strong>. 1844 wli<strong>da</strong>n igi saqarTvelo-imereTis sasinodo kantoraSi pirad saprokuroro<br />

magidis moxeled, xolo Semdeg 1856 wli<strong>da</strong>n prokuroris movaleobasac asruleb<strong>da</strong>.<br />

1857 wels Tavisive TxovniT ga<strong>da</strong>hyavT samoqalaqo uwyebaSi _ kavkasiis mefisnacvalTan,<br />

sa<strong>da</strong>c niSnaven sagangebo <strong>da</strong>valebaTa V klasis moxeled. am Tanamdebobaze<br />

rCeba sicocxlis ukanasknel dRemde. 1859 wels iRebs `deistvitelni statski sovetnikis~<br />

Cins, igi wevria kavkasiis saswavlo olqis mzrunvelTan arsebuli saswavlo gegmebis<br />

programebisa <strong>da</strong> saxelmZRvaneloebis Semqmneli komitetisa, Tavmjdomare _ Tbilisis<br />

sajaro biblioTekis qonebis Semmowmebeli komisiisa <strong>da</strong> samegrelos saeklesio mamulebis<br />

Semosavlis sarevizio komisiisa 3 .<br />

aseTi samsaxurebrivi ga<strong>da</strong>tvirTulobis miuxe<strong>da</strong>vad, pl. ioseliani mTavarmarTebel<br />

a. neidgartis wina<strong>da</strong>debiT, 1845 wlis ianvarSi xels hkidebs `zakavkazskii vestnikis~ re<strong>da</strong>qtorobas.<br />

igi agreTve, re<strong>da</strong>qtorob<strong>da</strong> qarTul gazeTs `kavkasiis mxareTa uwyebani~, romelmac<br />

mxolod weliwadnaxevari iarseba _ 1845 wlis ianvri<strong>da</strong>n 1846 wlis 1 ivlisamde 4 .<br />

axalgazr<strong>da</strong> mkvlevari jer kidev 1838 wels di<strong>da</strong>d iyo <strong>da</strong>interesebuli aTonisa <strong>da</strong><br />

ierusalimis qarTul xelnawerTa bediT. 1849 wels pl. ioselianma Tavad SeZlo aTonis<br />

mTaze mogzauroba. mis arqivSi <strong>da</strong>culia aTonze mogzaurobis cnobebi <strong>da</strong> Canawerebi,<br />

xolo imdroindel rusul presaSi gamoqveynebulia aTonze pl. ioselianis mogzaurobis<br />

dRiurebi 5 .<br />

platon ioselians mniSvnelovani adgili uWiravs qarTuli wignis beWdvis istoriaSi.<br />

man gamoca im droisaTvis mravali mecnieruli wigni: ioseb Tbilelis `didi mouraviani~,<br />

1851; timoTe qarTlis mTavarepiskoposis `mimoxilva~, 1852; iona ruisis mitropolitis<br />

`mimosula~, 1853; arCil mefis `cxovreba mefis Teimuraz pirvelisa, 1853; anton<br />

pirvelis `wyobilsityvaoba~, 1850 wels pl. ioselianis re<strong>da</strong>qciiT gamovi<strong>da</strong> g. erisTavis<br />

`gayra~. aRniSnul gamocemebs <strong>da</strong>rTuli hqon<strong>da</strong> komentarebi <strong>da</strong> gamokvlevebi.<br />

saqarTvelos warsulis SeswavliT gatacebul platon ioselians <strong>da</strong>Rla ar Setyobia,<br />

igi intensiurad zedized wer<strong>da</strong> <strong>da</strong> aqveyneb<strong>da</strong> saintereso <strong>da</strong> mniSvnelovan Sromebs.<br />

mis mier rusul enaze <strong>da</strong>werili <strong>Sromebi</strong><strong>da</strong>n mniSvnelovania: `Tbilisis siZveleni~, `saqarTvelos<br />

eklesiis mokle istoria~, `mcxeTis taZari~, `didi mouravis cxovreba~, `saqarTvelos<br />

Zveli <strong>da</strong> axali qalaqebi~, `mTawmin<strong>da</strong>~, `qalaq duSeTis aRwera~, `mogzauroba<br />

<strong>da</strong>RestanSi~, `SoTa rusTaveli~, `mogzauroba Tbilisi<strong>da</strong>n mcxeTamde~, ~qarTvelebi<br />

<strong>da</strong> maTi Zveli saxelwodebani~, ~qarTuli welTaRricxva~, `kacxis taZari imereTSi~, `mogzauroba<br />

kaxeTSi~, `martyofis monasteri~ <strong>da</strong> sxva <strong>Sromebi</strong>, romelTa gvirgvinad un<strong>da</strong><br />

CaiTvalos `cxovreba mefisa giorgi mecametisa~. es naSromi <strong>da</strong>werilia erudiciiTa <strong>da</strong><br />

istoriis Rrma codniT. SromaSi mocemuli faqtebi, masalebi <strong>da</strong> mTeli rigi mosazrebani<br />

angariSgasawev <strong>da</strong> amouwurav wyarod <strong>da</strong>rCeba saqarTvelos mecxramete saukunis meistorieTaTvis.<br />

platon ioselianis <strong>da</strong>uRalavma mecnierulma Sromam imTaviTve sayovelTao aRiareba<br />

hpova. 1840 wlis dekemberSi irCeven amierkavkasiis statistikuri komitetis wevr-ko-<br />

1 xelnawerTa erovnuli centri, platon ioselianis arqivi, saqme #5, gv. 313, 314.<br />

2 iqve, gv. 26.<br />

3 T. tabliaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 60.<br />

4 iqve.<br />

5 Кавказ, №236 (Тифлисъ, 1850); Закавказский вестник, №22 (Тифлисъ, 1849).<br />

13


espodentad, 1847 wlis oqtomberSi odesis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> siZveleTa sazogadoebis namdvil<br />

wevrad, 1849 wels peterburgis arqeologiisa <strong>da</strong> numizmatikis sazogadoebis wevrkorespodentad,<br />

1852 wels peterburgis saimperatoro rusuli geografiuli sazogadoebis<br />

namdvil wevrad, 1863 wlis 4 noembers aTenis saazio sazogadoebis wevrad 1 .<br />

platon ioseliani sxva<strong>da</strong>sxva dros <strong>da</strong>jildoebuli iyo wm. anas pirveli, meore <strong>da</strong><br />

mesame xarisxis ordenebiT, sxva<strong>da</strong>sxva warCinebis niSnebiT, xolo 1857 wels sparseTis<br />

Sahma igi <strong>da</strong>ajildova varskvlaviani lomisa <strong>da</strong> mzis meore xarisxis ordeniT 2 .<br />

platon ioseliani enis sakiTxSi bolomde <strong>da</strong>rCa arqaistad <strong>da</strong> konservatorad, ramac<br />

is saliteraturo <strong>da</strong> sxva sakiTxebis garSemo atexili e. w. `mamaTa~ <strong>da</strong> `SvilTa~<br />

brZolebis dros `mamaTa~ banakSi moaqcia. is Tavis didebul naSroms _ `cxovreba giorgi<br />

mecametisa~ _ swored am cxare brZolebis periodSi wer<strong>da</strong> <strong>da</strong> ayalibeb<strong>da</strong>, magram mis<br />

literaturul stilze araviTari gavlena `axlisa~ ara Cans, is kvlav Tavis didi mentoris<br />

_ anton kaTalikosis _ literaturuli skolisa <strong>da</strong> enobrivi normebis mona-mor-<br />

Cilad <strong>da</strong>rCa.<br />

marTalia, msoflmxedveloba, romelsac platon ioseliani icav<strong>da</strong> dRes savsebiT<br />

moZvelebuli <strong>da</strong> miuRebelia, igi ganixileba rogorc gavlili etapi, rogorc warsulis<br />

kuTvnileba, romelsac Tavis droze garkveuli roli hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong>kisrebuli. mas mainc<br />

Tavisi mravalricxovani wignebiT, saxelmZRvaneloebiT, werilebiT, gamokvlevebiT <strong>da</strong><br />

praqtikuli pe<strong>da</strong>gogiuri moRvaweobiT garkveuli <strong>da</strong>msaxureba miuZRvis qarTveli xalxis<br />

winaSe.<br />

pl. ioseliani gar<strong>da</strong>icvala 1875 wlis 15 (27) noembers 66 wlis asakSi. <strong>da</strong>krZales<br />

TbilisSi, mis mier agebul amaRlebis taZarSi, mogvianebiT misi neSti ga<strong>da</strong>asvenes didubis<br />

panTeonSi. saflavis qvac iq ga<strong>da</strong>itanes, romelze<strong>da</strong>c qarTul <strong>da</strong> rusul enebze<br />

vkiTxulobT: `deistvitelni statski sovetnik platon egnates Ze ioseliani, mimRebi umaRlesi<br />

ganaTlebisa, iyo ra wevrad ravdenTame samecniero sazogadoebaTa ruseTisa <strong>da</strong><br />

evropis qveynebisaTa, aman ganamdidra samSoblo queyana Tavisi saqarTvelo mravliTa<br />

sxua<strong>da</strong>sxua gvariTa sasargeblo TxzulebiTa <strong>da</strong> <strong>da</strong>sasrul 66 wlisam hpova saukuno sadguri<br />

sarTulsa queSe ama misganve aRmSenebulsa amaRlebis eklesiisasa~.<br />

axali Taobis warmomadgenelma sergi mesxma `droebis~ furclebze gulwrfeli sityvebiT<br />

Seafasa `kavkasiis TiTqmis uZvelesi mwignobris~ Rvawli, romelTanac, `rogorc<br />

Zveli Taobis erT-erT yvelaze TvalsaCino warmomadgenelTan, maT bevri literaturuli<br />

brZola ga<strong>da</strong>ixades, magram qarTuli literaturis siyvarulma ori Taoba Seariga<br />

micvalebulis saflavze~ 3 .<br />

<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />

1. a. abramiSvili, dokumentebi <strong>da</strong> marginalebi, II, platon ioselianis biografiisaTvis<br />

(Tbilisi, 1956).<br />

2. p. ioseliani, cxovreba mefisa giorgi mecametisa, akaki gawerelias Sesavali<br />

werilebiT, re<strong>da</strong>qciiTa <strong>da</strong> SeniSvnebiT (tfilisi, 1936).<br />

3. m. kelenjeriZe, rusul-qarTuli xelnaweri leqsikonebi XVIII-<strong>XI</strong>X ss. (Tbilisi, 1961).<br />

4. k. mamacovi, n. baraTaSvili, droeba, #206 (tfilisi, 1881).<br />

5. s. mesxi, platon ioseliani, droeba, #26 (tfilisi, 1875).<br />

6. i. meunargia, qarTveli mwerlebi, I (Tbilisi, 1954).<br />

7. T. tabliaSvili, dokumenturi masalebi platon ioselianis Sesaxeb, saistorio moambe,<br />

#27 (Tbilisi, 1973).<br />

8. l. qa<strong>da</strong>giSvili, platon ioseliani duSeTSi, komunizmis gza, #20 (Tbilisi, 1967).<br />

9. g. SaraZe, platon ioseliani _ rusTvelologi (Tbilisi, 1980).<br />

1 a. abramiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 110.<br />

2 T. tabliaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi.<br />

3 s. mesxi, platon ioseliani, droeba, (Tbilisi, 1875).<br />

14


10. q. CxataraiSvili, qarTuli feo<strong>da</strong>luri samxedro organizaciis istorii<strong>da</strong>n (`Si<strong>da</strong><br />

laSqari~), macne, istoriis seria, #4 (Tbilisi, 1971).<br />

11. z. WiWinaZe, platon ioseliani (tfilisi, 1893).<br />

12. xelnawerTa erovnuli centri, platon ioselianis arqivi, saqme #5.<br />

13. П. Иоселиани, Описание Марткопского минастыря (Тифлисъ, 1847).<br />

14. Кавказ, №236 (Тифлисъ, 1850).<br />

15. Закавказский Вестник, №22 (Тифлисъ, 1849).<br />

TSATSA CHKHARTISHVILI<br />

Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />

Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />

PLATON IOSELIANI _ THE LIFE AND ACTIVITY<br />

The life and activity of Platon Ioseliani has a special place in the history of Georgian scientific and social<br />

thinking of the 19 th century. Platon Ioseliani was active participant of each significant national scientific and great<br />

cultural initiative of those <strong>da</strong>ys Georgia; was always expressing his authoritative meaning about these events. If Teimuraz<br />

Bagrationi, Marie Brosse and Davit Chubinashvili were the founders of the Kartvelology school of Petersburg,<br />

Solomon Do<strong>da</strong>shvili and Platon Ioseliani, who were coming from that school, are the founders of European<br />

scientific thinking and culture having national roots.<br />

On the pages of `Droeba~ Sergei Meskhi, the representative of the young generation, heartedly and sincerely<br />

evaluated `the desert of the oldest scholar of the Caucasus with whom, as one of the outstanding representatives of<br />

the old generation, they had a struggle on the issues of literature, but on the graves of the deceased ancestors the<br />

love of Georgian literature united these tow generations~.<br />

15


lela saraliZe<br />

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />

platon ioselianisa <strong>da</strong> mari broses<br />

samecniero TanamSromlobis istorii<strong>da</strong>n<br />

platon ioseliani (1809-1875 ww.) <strong>XI</strong>X saukunis gamoCenili sazogado moRvawe, saqar-<br />

Tvelos istoriis mkvlevari, Teologi <strong>da</strong> literatori iyo. man waruSleli kvali <strong>da</strong>tova<br />

saqarTvelos siZveleTa Seswavlisa <strong>da</strong> qarTuli kulturis ganviTarebis saqmeSi.<br />

1835 wels platon ioselianma peterburgis sasuliero akademia <strong>da</strong>amTavra RvTismetyvelebis<br />

kandi<strong>da</strong>tis xarisxiT. misma samecniero moRvaweobam Tavi<strong>da</strong>nve didi aRiareba hpova.<br />

1847 wlis oqtomberSi igi q. odesis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> siZveleTa sazogadoebis namdvil<br />

wevrad, 1849 wels peterburgis arqeologiisa <strong>da</strong> numizmatikis sazogadoebis wevr-korespondentad,<br />

1863 wels ki aTenis samefo arqeologiuri sazogadoebis wevrad airCies. ase-<br />

Ti popularuli organizaciebis wevroba qarTveli mecnierisTvis metad sapatio iyo.<br />

igi maRal samecniero tribunas aqtiurad iyeneb<strong>da</strong> saqarTvelos <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> qarTuli<br />

kulturis propagandisTvis.<br />

cnobili frangi qarTvelologis mari broses (1802-1880 ww.) saqarTvelos istoriiT<br />

<strong>da</strong>intereseba arqimandrit evgenis naSromis `saqarTvelos istoriuli suraTi“-s (gamoica<br />

1802 wels, sankt-peterburgSi) kritikuli ganxilviT <strong>da</strong>iwyo, romelic am Txzulebis<br />

vrceli nawyvetebiT, 1819 wels Jurnal `mogzaurobis analebSi“ frangul enaze gamoqveyn<strong>da</strong>.<br />

es interesi mas kidev ufro gauRviv<strong>da</strong> evgeni bolxovitinovis Sromis `Историческое<br />

изображение Грузии в политическом, церковном и учебном ее состоянии“ wakiTxvis Semdeg 1 .<br />

mari brosem Seiswavla somxuri <strong>da</strong> qarTuli enebi. igi ikvlev<strong>da</strong> amierkavkasiaSi mogzaurTa<br />

mier Segrovil saintereso masalebs saqarTvelos Sesaxeb, ecnobo<strong>da</strong> kerZo pirTa<br />

numizmatikur koleqciebs. man gamoaqveyna letelies mier 1826 wels saqarTvelo<strong>da</strong>n Catanili<br />

`qarTuli istoriuli qronika“, romelic saqarTvelos istoriis Sesaxeb erTerTi<br />

pirveli publikaciaa evropaSi 2 .<br />

1836 wlis 14 dekembers mari brose peterburgis mecnierebaTa akademiis wevrad erTxmad<br />

airCies, 30 dekembers amis Sesaxeb man werilobiT miiRo cnoba akademiis mdivnis<br />

pavle fusisgan. 3 1837 wlis 7 aprils misi akademiis wevrad arCeva ruseTis imperatorma<br />

<strong>da</strong>amtkica, xolo 18 ivliss, ojaxTan erTad, mari brose peterburgSi Cavi<strong>da</strong>. igi <strong>da</strong>ukav-<br />

Sir<strong>da</strong> peterburgSi myof Teimuraz batoniSvils, romelTanac mimowera mas safrangeTi<strong>da</strong>nac<br />

hqon<strong>da</strong>. mari brose gaecno peterburgSi arsebul xelnawerebs, istoriul dokumentebs,<br />

kerZo pirTa koleqciebs, aseve Teimuraz batoniSvilis mdi<strong>da</strong>r biblioTekas,<br />

romelic man peterburgis samecniero akademias Seswira. m. brosem gamoaqveyna Teimuraz<br />

batoniSvilis mdi<strong>da</strong>ri qarTuli biblioTekis katalogis sruli Targmani. batoniSvilma<br />

sakuTari xeliT ga<strong>da</strong>wera es katalogi <strong>da</strong> broses ga<strong>da</strong>sca. peterburgis samecniero akademiis<br />

<strong>da</strong>valebiT mari brosem Seadgina amierkavkasiaSi <strong>da</strong>culi saliteraturo Zeglebis<br />

gacnobis gegma, romelic kavkasiaSi administraciuli <strong>da</strong>valebiT mivlinebul saxelmwifo<br />

sabWos wevrs baron hans ga<strong>da</strong>eca. am gegmis SemweobiT akademiam sruliad axali<br />

cnobebi miiRo mravali qarTuli xelnaweris Sesaxeb, romlebic kerZo pirTa sakuTrebas<br />

Seadgen<strong>da</strong>.<br />

peterburgis samecniero akademia saqarTvelos istoriuli warsulis Seswavlis<br />

saqmes sagangebod 1835 wli<strong>da</strong>n Seudga. am mizniT warmoSobiT fineli enaTmecnieri andria<br />

mixeilis Ze Segreni 4 (1794-1855 ww.) ori wliT amierkavkasiaSi miavlina. a. Segreni saqarTvelos<br />

<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> mwerlobis pirvelwyaroebs gaecno. man moinaxula quTaisi, gelaTi,<br />

gori, Tbilisi. Seiswavla qarTuli <strong>da</strong> somxuri enebi. a. Segrenma TbilisSi gaic-<br />

1 r. do<strong>da</strong>Svili, mari brose _ qarTuli mwerlobis mkvlevari (Tbilisi, 1962), gv. 56.<br />

2 S. xanTaZe, mari brose (istoriografiuli narkvevi) (Tbilisi, 1966), gv. 20.<br />

3 E. Khochtaria-Brosset, S. Andrieu, Marie-Felicité Brosset, Bibliographie (frangul <strong>da</strong> qarTul enebze) (Tbilissi, 1999), p. 112.<br />

4 Сто замечательных финов, калейдоскоп биографии, ред. Т. Вихавайнем, пер. с финск. И. М. Соломеща, общества финской<br />

литературы (Хельсинк, 2004).<br />

16


no platon ioseliani <strong>da</strong> nikoloz quTaTelaZe <strong>da</strong> isini aqtiurad Caaba peterburgis samecniero<br />

akademiis muSaobaSi.<br />

Tavis mxriv, mari brosec <strong>da</strong>uaxlov<strong>da</strong> saqarTveloSi myof istorikosebs, romelTa<br />

meSveobiT agroveb<strong>da</strong> saWiro cnobebs saqarTvelos istoriis mniSvnelovan sakiTxebze.<br />

1838 wli<strong>da</strong>n <strong>da</strong>iwyo mari broses uSualo mimowera platon ioseliansa <strong>da</strong> nikoloz qu-<br />

TaTelaZesTan. platon ioseliani istoriul dokumentebs, aseve eklesia-monastrebi<strong>da</strong>n<br />

gadmoweril sigel-gujrebs agroveb<strong>da</strong> <strong>da</strong> peterburgSi myof mari broses ugzavni<strong>da</strong>. am<br />

masalebs didi mniSvneloba eniWebo<strong>da</strong> saqarTvelos istoriis Sesaswavlad. ori didi<br />

mecnieris TanamSromlobaze naTel warmodgenas gviqmnis maTi piradi werilebi.<br />

platon ioselianisa <strong>da</strong> mari broses werilebi gamoaqveynes profesorebma solomon<br />

yubaneiSvilma (1941 wels), 1 xolo 1996 wels gaston buaCiZem parizSi frangul enaze gamocemul<br />

wignSi `mari broses cxovreba“ 2 . am ori mecnieris epistolaruli memkvidreoba,<br />

amJamad, xelnawerTa erovnul centrSia <strong>da</strong>culi 3 . platon ioseliani did mniSvnelobas<br />

aniWeb<strong>da</strong> mari broses Rvawls qarTul siZveleTa Seswavlis saqmeSi, mas evropaSi<br />

saqarTvelos istoriis piruTvnel mkvlevarad miiCnev<strong>da</strong> <strong>da</strong> Zveli qarTuli xelnawerebiT<br />

amarageb<strong>da</strong>. platon ioseliani amisTvis ar zogav<strong>da</strong> arc energias <strong>da</strong> arc finansur<br />

saSualebebs. erT-erT werilSi man m. broses miswera: `di<strong>da</strong>d var meZiebeli qarTulTa<br />

wignTasa, arca viSurvi fulTa mosyiduad maT<strong>da</strong>, mimovlasa Cemsag saqarTvelod, JamTa<br />

TavisufalTa Tanamdebobisagan Cemisa dReTasa Seudgebis mopovna ZvelTa wignTa yovlisa<br />

gvarisaTa...“ 4<br />

platon ioselianis mier Segrovebul xelnawerebs Soris gansakuTrebiT sayurad-<br />

Reboa `cxovreba qarTvelTa mefis Zis petresi“, romlis aslic qarTvelma mecnierma peterburgis<br />

mecnierebaTa akademias ga<strong>da</strong>ugzavna. igi uZvelesi iyo <strong>da</strong> didi mniSvneloba<br />

hqon<strong>da</strong> mecnierebisTvis. xelnaweris Sesaxeb platon ioseliani broses wer<strong>da</strong>: `...me vhgoneb,<br />

uwinares <strong>da</strong> uZveles werilisa amis ara ipoebodes Cven Soris, TviT Stilica werisa<br />

amtkicebs amas“ 5 . platon ioseliani mari brosesadmi gagzavnil werilSi aRniSnavs,<br />

rom man es Zegli sruliad SemTxveviT ipova.<br />

platon ioselianis mier miwodebuli masalis safuZvelze, es Zegli akademikosma n.<br />

marma gamosca saxelwodebiT: `Житие Петра Ивера, царевича-подвижника и епископа Маиюмского“ 6 .<br />

Маиюмского“ 6 . V saukunis gamoCenili qarTveli saeklesio moRvawis, maiumis episkoposis,<br />

qarTuli eklesiis mier wmin<strong>da</strong>nad Seracxuli petre iberis cxovrebis asuruli teqsti<br />

1895 wels germanelma mecnierma rixard raabem gamosca. am versiis qarTuli varianti<br />

ivane lolaSvilma Seasrula 7 .<br />

mari broses misamarTiT gagzavnil werilebs platon ioseliani ase amTavreb<strong>da</strong>:<br />

`Tquen<strong>da</strong> umorCilesi mosamsaxure saqarTvelos aznauriSvili platon ioseliani“, `ufals<br />

eqstra-ordinarnis akademikoss broses“, riTac Tavis pativiscemasa <strong>da</strong> mowiwebas<br />

gamoxatav<strong>da</strong> mari broses Rvawlisadmi. platon ioseliani xelnawerebs awvdi<strong>da</strong>, aseve<br />

cnobil lingvists andria mixeilis Ze Segrens.<br />

platon ioseliani mTel Tavisufal dros uZvelesi xelnawerebis Segrovebas andomeb<strong>da</strong>.<br />

1838 wlis 4 agvistos brosesTvis gagzavnil werilSi sinanuls gamoTqvams:<br />

`axalcixes ivlisis pirvelidgan gaCn<strong>da</strong> Wiri <strong>da</strong> gzebi imereTisa <strong>da</strong> axalcixisa Sehkres<br />

<strong>da</strong> me viTarRa ganvetevebodi gzad <strong>da</strong>miSTa mxolod erTi mxarei saqarTveloisi _<br />

duSeTi anu aragvi, sa<strong>da</strong>ca viyav erTi Tue. kerZo ese kninRa maradis iyo Seuxebel mter-<br />

Tagan <strong>da</strong> maSasa<strong>da</strong>me, wignebiTa <strong>da</strong> werilebiTa un<strong>da</strong> iyos savse. aqa moZieba Cemi ara <strong>da</strong>S-<br />

Ta unayofod...“ 8 am mxareSi platon ioselians, rogorc Tavad aRniSnavs 21 xelnaweri<br />

1 s. yubaneiSvili, platon ioselianis werilebi akademikos mari brosesadmi, SoTa rusTavelis saxelobis<br />

baTumis saxelmwifo samaswavleblo <strong>institutis</strong> samecniero <strong>Sromebi</strong>s krebuli, wigni pirveli (baTumi,<br />

1941). SeniSvna: s. yubaneiSvilma aRniSnuli werilebi saqarTvelos saxelmwifo muzeumis paleografiis ganyofilebis<br />

fondSi moiZia.<br />

2 G. Bouatchidzé, La vie de Marie Brosset, édition du Petit Véhicule (Nantes, 1996).<br />

3 xelnawerTa erovnuli centri, mari broses arqivi, saqme #167.<br />

4 s. yubaneiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 150.<br />

5 iqve, gv. 151.<br />

6 Житие Петра Ивера, царевича _ подвижника и епископа Маиюмского V века, Православный палестинский сборник, XVI (1896).<br />

7 cxovreba petre iberisa, asuruli re<strong>da</strong>qcia germanuli<strong>da</strong>n Targmna <strong>da</strong> ganmartebiTi saZieblebi <strong>da</strong>urTo<br />

i. lolaSvilma (Tbilisi, 1988); saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis enciklopediuri leqsikoni, avtor-Semdgenelni:<br />

e. gabiZaSvili, m. mamacaSvili, a. RambaSiZe (Tbilisi, 2007).<br />

8 xelnawerTa erovnuli centri, mari broses arqivi, saqme #77.<br />

17


Seugrovebia, romelTagan 6 pergamentis qaRaldze iyo Sesrulebuli, xolo <strong>da</strong>narCeni<br />

tyavze Zveli xucuri <strong>da</strong>mwerlobiT, maT Soris iyo Zveli saxareba xatebiTurT.<br />

platon ioseliani 1838 wlis 6 oqtombris weriliT mari broses sTxovs peterburgis<br />

akademias gamoagzavninos Txovna amierkavkasiis maSindeli mTavarmmarTeblis evgeni<br />

golovinisadmi (1837-1842 wlebSi iyo kavkasiis mTavarmmarTebeli), raTa Tanxa gamoeyo<br />

mxatvrisaTvis, romelic mcxeTis unikaluri freskebis aslebis ga<strong>da</strong>Rebas ganaxorcieleb<strong>da</strong>,<br />

radgan droTa ganmavlobaSi freskebi ziandebo<strong>da</strong>, istorias ki aRaraferi SemorCebo<strong>da</strong>.<br />

platon ioselians miaCn<strong>da</strong>, rom es saqme mxolod profesional mxatvars un<strong>da</strong><br />

gaekeTebina, visTvisac saTanado gasamrjelo un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>exa<strong>da</strong>T, radgan misi TqmiT:<br />

`<strong>da</strong>udevneloba mxatuarTa Soris ara aris iSviaTi, metadre maSin, rodesac usasyidlod<br />

aRasruleben ese guarTa mindobilebaTa~ 1 .<br />

platon ioselianma italieli mxatvris rocis <strong>da</strong>xmarebiT 1839-1840 wlebSi mcxeTis<br />

sveticxovlis unikaluri mxatvroba gadmoiRo <strong>da</strong> mari broses peterburgSi gaugzavna.<br />

am unikaluri masalis brosesaTvis ga<strong>da</strong>cemis faqtebi farTod aisaxa ori TvalsaCino<br />

mecnieris mimoweraSi. platon ioseliani brosesadmi gagzavnil araerT werilSi SeniSnavs,<br />

rom masalebis <strong>da</strong>gvianebiT miwodeba italieli mxatvris ugulisyurobis Sedegi<br />

iyo, ris gamoc ara erTxel moubodiSa did qarTvelologs.<br />

peterburgis samecniero akademiis erT-erT sxdomaze mari brosem qarTuli mxedruli<br />

Sriftis ori kompleqtis <strong>da</strong>mzadebis (msxvilis _ teqstebisaTvis <strong>da</strong> wvrilis _ SeniSvnebisTvis)<br />

sakiTxi <strong>da</strong>ayena. Sriftis Camosxma 1838 wlis <strong>da</strong>mdegs <strong>da</strong>srul<strong>da</strong>, manamde<br />

m. brose iZulebuli iyo Zveli, xucuri SriftiT esargebla.<br />

platon ioselianis saxels ukavSirdeba saqarTvelos Zveli qalaqebis kvleva. 1850<br />

wels man am sakiTxs calke wignic ki miuZRvna 2 .<br />

Tavis mxriv, mari brose amuSaveb<strong>da</strong> platon ioselianis mier wargzavnil unikalur<br />

masalas <strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva qarTuli xelnawerebis miseul axsnas uziareb<strong>da</strong> qarTvel mecniers<br />

<strong>da</strong> azrsac ekiTxebo<strong>da</strong>. mari broses xelnawerTa arqivSi aRmoCn<strong>da</strong>, agreTve, platon<br />

ioselianisgan miRebuli `farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis istoria“. mari brose qarTvel mecniers<br />

sTxov<strong>da</strong> Seeqmna maRali mecnieruli Rirebulebis naSromi, romelSic qarTvelTa<br />

mdi<strong>da</strong>ri istoriuli warsuli iqnebo<strong>da</strong> asaxuli. platon ioseliani gaecno berZenTa <strong>da</strong><br />

romaelTa cnobebs saqarTvelos Sesaxeb <strong>da</strong> Seqmna im droisTvis mniSvnelovani <strong>Sromebi</strong><br />

qarTvelTa wamomavlobaze, eklesiis istoriaze, saqarTvelos istoriuli <strong>da</strong> geografiuli<br />

aRwera. 1867 wels gagzavnili werili<strong>da</strong>n Cans, rom platon ioselianma cnobil mecniers<br />

Tavisi naSromi `cxovreba mefisa giorgi mecametisa“ 3 gaugzavna, sTxov<strong>da</strong> am na-<br />

Sroms gascnobo<strong>da</strong> <strong>da</strong> sqolioebi Seevso, xolo Semdeg peterburgSi myofi ioane gruzinskisTvis<br />

ga<strong>da</strong>eca. platon ioselianis TxovniT, mari brosem es naSromi waikiTxa, SeniSvnebi<br />

<strong>da</strong>urTo <strong>da</strong> peterburgis akademias ga<strong>da</strong>sca. 1867 wlis 17 maiss gagzavnili weriliT,<br />

naSromis Sesaxeb man sakuTari azri gauziara qarTvel mecniers: `gmadlob <strong>da</strong>uviwyeblobisaTvis:<br />

Tqveni wigni rom momivi<strong>da</strong>, vTxove muzeumSi xelnaweri Tqveni, `aRwera<br />

Zvelisa saqarTveloisa“ <strong>da</strong> guSin warvadgine akademiis krebaSi. moewona prezidentsa <strong>da</strong><br />

Clenebsa vedreba Tqveni <strong>da</strong> neba misces samaradiso sekretarsa gagzavnad QTqvenTvis<br />

namduili Tqvenisa Sromisa... mixarian di<strong>da</strong>T, rom <strong>da</strong>giweriaT sruli istoria ukanaskneli<br />

mefisa giorgisi. Cven WeSmaritebasa vicnobT ZlivRa naxevramdin, <strong>da</strong> Tqven qarTveli,<br />

TvaliT TvisiT mnaxveli yovlisa SemTxvevisa, un<strong>da</strong> gamoacxadoT saqme, rogorc<br />

iyo...“ 4 platon ioselianis aRniSnuli naSromiT <strong>da</strong>interesdnen peterburgSi myofi batobatoniSvilebic.<br />

misi gamocema ioane grigoris Ze gruzinskim ikisra, Tumca wignis<br />

<strong>da</strong>beWdva <strong>da</strong>gvian<strong>da</strong>. Txzulebis nawyveti pirvelad 1879 wels Jurnal `iveria“-Si<br />

<strong>da</strong>ibeW<strong>da</strong>, romelic Semdeg calke wignad zaqaria WiWinaZem gamosca, xolo 1936 wels<br />

dednis mixedviT, akaki gawerelias mier Sesavali werilebiT, re<strong>da</strong>qciiT <strong>da</strong> SeniSvnebiT<br />

gamoica. naSromSi mocemuli faqtebi <strong>da</strong> mecnieruli mosazrebebi dResac<br />

angariSgasawevia.<br />

1 s. yubaneiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 161.<br />

2 П. Иоселиани, Города сушествовавшие и существующие в Грузии (Тифлис, 1850).<br />

3 p. ioseliani, cxovreba mefisa giorgi mecametisa, a. gawerelias Sesavali werilebiT, re<strong>da</strong>qciiTa <strong>da</strong><br />

SeniSvnebiT (Tbilisi, 1936).<br />

4 s. yubaneiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 201.<br />

18


miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom garkveuli mizezebis gamo, platon ioselianis <strong>Sromebi</strong> cenzuris<br />

qveS eqceo<strong>da</strong>, istoriuli procesebis miseuli xedva dResac aqtualuria. istorias<br />

igi RvTiuri nebis gamovlenad miiCnev<strong>da</strong>. aRsaniSnavia misi <strong>da</strong>intereseba sazRvargareT<br />

<strong>da</strong>culi saeklesio literaturis <strong>da</strong> wyaroebis SeswavliT 1 .<br />

peterburgSi arsebuli masalebis <strong>da</strong>muSavebis Semdeg mari brosem ga<strong>da</strong>wyvita, gacnobo<strong>da</strong><br />

im Zeglebs, romlebic ruseTis Zvel, sataxto qalaq moskovSi inaxebo<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>c<br />

XVIII saukunis <strong>da</strong>mdegi<strong>da</strong>n qarTvelTa ramdenime kolonia arsebob<strong>da</strong>. 1838 wels is samecniero<br />

mivlinebiT moskovSi Cavi<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>c erTi Tve (1838 wlis 25 ivlisi-25 agvisto) <strong>da</strong>hyo.<br />

igi gaecno moskovSi mcxovreb qarTvelTa ojaxebSi aRmoCenil sabuTebs, romelic<br />

SemdegSi peterburgis samecniero akademiam SeiZina. m. brosem <strong>da</strong>aTvaliera qarTvelTa<br />

mier moskovSi aSenebuli sami eklesia, Sekriba cnobebi iqve <strong>da</strong>culi iveriis RvTismSoblis<br />

xatis Sesaxeb <strong>da</strong> qarTvelTa <strong>da</strong> somexTa saflavebi<strong>da</strong>n warwerebi gadmoiRo. moskovSi<br />

yofnisa <strong>da</strong> muSaobis dros mas <strong>da</strong>xmarebas uwev<strong>da</strong> petre qebaZe, romelmac akademias<br />

didi samsaxuri gauwia Zvel xelnawerTa SeZenaSi 2 .<br />

1838 wels moskovSi samecniero mivlinebisas, mari brosem moskovis universitetis<br />

studenti zaqaria falavandiSvili gaicno 3 . peterburgSi <strong>da</strong>brunebis Semdeg mari brosem,<br />

imave wlis 23 agvistos, Tavis axal nacnobs werili miswera, sa<strong>da</strong>c auwyeb<strong>da</strong>, rom<br />

frangul enaze gamosacemad amzadeb<strong>da</strong> vaxuSti batoniSvilis naSroms: `aRwera samefosa<br />

saqarTvelosa“ <strong>da</strong> cnobebis Segroveba sTxova mas. maTi samecniero mimowera xSiri iyo.<br />

moskovis universitetSi swavlis <strong>da</strong>srulebis Semdeg, zaqaria falavandiSvili 1841<br />

wlis ianvarSi TbilisSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. imave wels mari brosem <strong>da</strong>viT CubinaSvilTan <strong>da</strong> z.<br />

falavandiSvilTan erTad `vefxistyaosani“ gamosca, romlis gacnobasa <strong>da</strong> Seswavlaze<br />

jer kidev safrangeTSi yofnisas didi Sroma gaswia.<br />

<strong>XI</strong>X saukunis <strong>da</strong>sawyisSi saqarTvelo ruseTis imperiis Semadgeneli nawili iyo.<br />

qarTuli kulturis propagan<strong>da</strong> evropaSi ZiriTa<strong>da</strong>d rusuli enis meSveobiT xdebo<strong>da</strong>.<br />

saqarTveloSi <strong>da</strong>fuZn<strong>da</strong> araerTi rusulenovani samecniero Tu samecniero-popularuli<br />

organo. platon ioseliani 1844 wels gazeT `zakavkazskii vestnik~-is re<strong>da</strong>qtorad <strong>da</strong>iniSna.<br />

mas savsebiT gacnobierebuli hqon<strong>da</strong> kavkasiaSi rusuli perioduli gamocemis re<strong>da</strong>qtoris<br />

pasuxismgebloba. gazeTis furclebze gamoqveynebuli werilebiT igi rusulenovani<br />

mkiTxvelisTvis saqarTvelos istoriis <strong>da</strong> qarTuli kulturis propagan<strong>da</strong>s<br />

cdilob<strong>da</strong>. platon ioselians axlo urTierToba hqon<strong>da</strong> kavkasiis mefisnacval graf mixeil<br />

simonis Ze voroncovTan. mixeil voroncovis Tanamdebobi<strong>da</strong>n wasvlis Semdeg, misma<br />

Semcvlelma n. muraviovma, 1855 wlis 21 ivliss vasil bebuTovis proeqti <strong>da</strong>amtkica<br />

<strong>da</strong> gazeTi `zakavkazzskii vestnik~-i adgilobrivi mTavrobis oficialur gazeT `kavkaz-<br />

Tan“ miaerTa, romlis re<strong>da</strong>qtori, samoqalaqo kancelariis moxele verderevski gax<strong>da</strong> 4 .<br />

platon ioseliani samsaxuris gareSe <strong>da</strong>rCa. igi mTel Tavis dros istoriuli dokumentebis<br />

Segrovebas uTmob<strong>da</strong>.<br />

platon ioselianisa <strong>da</strong> mari broses interesTa erToblioba, kerZod, qarTuli si-<br />

Zveleebis Seswavla, safuZvlad <strong>da</strong>edo maT Semdgom samecniero saqmianobas. platon ioselianis<br />

mier Segrovilma masalebma <strong>da</strong> qarTulma xelnawerebma, eklesia-monastrebi<strong>da</strong>n<br />

gadmowerilma sigel-gujrebma, didi <strong>da</strong>xmareba gauwia mari broses, romelmac rusul<br />

enaze <strong>da</strong>wera saqarTvelos istoria (Очерк критической историй Грузий). naSromi mari broses<br />

30 wliani <strong>da</strong>uRalavi Sromis Sedegi iyo.<br />

mari brose cdilob<strong>da</strong> amierkavkasiaSi gamgzavrebas, raTa pira<strong>da</strong>d gascnobo<strong>da</strong> qar-<br />

Tul kulturas. am sakiTxTan <strong>da</strong>kavSirebiT man Tavis megobar nikoloz xanikovs werili<br />

gaugzavna, romelic imxanad, TbilisSi, mefisnacvalTan diplomatiur rangSi samuSaod<br />

iyo ganwesebuli 5 . xanikovma mixeil voroncovs auwya m. broses kavkasiaSi mogzaurobis<br />

survili. m. voroncovi <strong>da</strong>interes<strong>da</strong> frangi mecnieris ga<strong>da</strong>wyvetilebiT <strong>da</strong> uzrunvelhyo<br />

misi mogzauroba mTeli erTi wlis ganmavlobaSi. 1847 wlis 1 agvistos m. brose<br />

1 x. qoqraSvili, platon ioseliani _ saeklesio istoriis mkvlevari (zogadi mimoxilva), axali <strong>da</strong> uaxlesi<br />

istoriis sakiTxebi, 1(7) (Tbilisi, 2010), gv. 42.<br />

2 E. Khochtaria-Brosset, S. Andrieu, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv.117.<br />

3 G. Bouatchidzé, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 94.<br />

4 g. saiTiZe, platon ioseliani _ re<strong>da</strong>qtori, publicisti (<strong>da</strong>badebis 200 wlis gamo), axali <strong>da</strong> uaxlesi<br />

istoriis sakiTxebi, 1(7) (Tbilisi, 2010), gv. 29.<br />

5 E. Khochtaria-Brosset, S. Andrieu, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 126.<br />

19


sankt-peterburgi<strong>da</strong>n gamoemgzavra. kavkasiis mefisnacvalma mixeil voroncovma Rirseuli<br />

<strong>da</strong>xvedra mouwyo peterburgi<strong>da</strong>n Camosul saxelganTqmul frang mecniers.<br />

1847 wlis 19 agvistos m. brose TbilisSi Cavi<strong>da</strong> <strong>da</strong> pira<strong>da</strong>d gaicno platon ioseliani,<br />

romelmac gidoba gauwia frang mecniers saqarTvelos kuTxeebis monaxulebisas.<br />

Tavis mxriv, egzarqosma isidoremac miiRo mari brose, romelic egzarqoss Tavisi mogzaurobis<br />

samecniero miznebze esaubra. saqarTvelos sxva<strong>da</strong>sxva kuTxeSi mogzaurobisas<br />

broses agondebo<strong>da</strong> vaxuSti batoniSvilis mier aRwerili adgilebi. 1847 wlis 5 seqtembers<br />

brosem metexis eklesia moinaxula, 7 seqtembers mcxeTa, 9 seqtembers Sio mRvimis<br />

monasters ewvia, 17 seqtembers Telavs, moinaxula alaverdis monasteri, aseve axalcixe.<br />

platon ioseliani mari broses mcxeTis <strong>da</strong>saTvaliereblad gahyva <strong>da</strong> mas epigrafikuli<br />

<strong>da</strong> arqeologiuri xasiaTis uZvirfasesi masala gaacno. mcxeTis monaxuleba platon ioselians<br />

SemTxveviT ar ga<strong>da</strong>uwyvetia. man ico<strong>da</strong>, rom mcxeTaSi mravali Seuswavleli Zegli<br />

iyo 1 . frangma mecnierma moiara imereTi, samegrelo, afxazeTi biWvinTamde, leCxumi,<br />

svaneTi, raWa. sakmaod didi dro moandoma gelaTis siZveleTa Seswavlas. amierkavkasia-<br />

Si igi TerTmeti Tve gaCer<strong>da</strong>. Svidi Tve man saqarTvelos istoriuli kuTxeebis monaxulebas,<br />

<strong>da</strong>narCeni dro ki sxva<strong>da</strong>sxva Zeglebis <strong>da</strong> eklesiebis gacnobas, gansakuTrebiT ki<br />

sino<strong>da</strong>luri kantoris mdi<strong>da</strong>ri siZveleTsacavis Seswavlas moandoma. kavkasiaSi mogzaurobis<br />

dros, mari broses uamravi masala ga<strong>da</strong>sces kerZo pirebma, ramac peterburgis akademiis<br />

qarTuli arqeologiuri koleqciebiT Sevseba-gamdidrebas Seuwyo xeli. saqar-<br />

TveloSi muSaobis dros mari broses didi <strong>da</strong>xmareba aRmouCina m. xanikovma, romelmac<br />

mecniers Tavisi bina <strong>da</strong>uTmo, ga<strong>da</strong>sca TeTri wyaros (aRbulaRis) jvari-patiosanis, wyarosTavis<br />

<strong>da</strong> sxva eklesiebis metad saintereso sabuTebi. frangi mecnierisTvis <strong>da</strong>xmarebis<br />

aRmoCenis mizniT, 1848 wels igi pira<strong>da</strong>d gaemgzavra anisSi, sai<strong>da</strong>nac musulmanur<br />

warweraTa mniSvnelovani koleqcia wamoiRo <strong>da</strong> saTanado ganmartebebiTurT mari broses<br />

ga<strong>da</strong>sca. atensa <strong>da</strong> gorijvarSi mogzaurobisas mari broses megzuroba dimitri meRvineTuxucesma<br />

gauwia 2 . igi Tan axl<strong>da</strong> mecniers mazris Crdilo nawilis xangrZlivi <strong>da</strong>Tvalierebis<br />

dros <strong>da</strong> imdenad gaerkva ruseTis akademiis mier <strong>da</strong>saxul amocanebSi, rom SemdegSi<br />

<strong>da</strong>moukideblad axerxeb<strong>da</strong> im adgilebis gamokvlevas, romelTa naxva m. brosem ver moaswro.<br />

saqarTveloSi mogzaurobis Semdeg, 1847 wels, mari brosem gamoaqveyna werili `saqarTvelos<br />

warsulis ZeglTa Seswavlis aucilebloba <strong>da</strong> saSualebani~ 3 . werilSi mari<br />

brose aRniSnavs im didi <strong>da</strong>xmarebis Sesaxeb, romelic platon ioselianma mas saqarTveloSi<br />

mogzaurobis dros gauwia. am ori mecnieris mosazrebebi zogjer erTmaneTs ar<br />

emTxveo<strong>da</strong>. ase magaliTad, mari broses mier gamocemul `qarTlis cxovrebis“ meeqvse<br />

<strong>da</strong>matebaSi, igi Seexo qarTlSi asurel mamaTa Semosvlis sakiTxs. platon ioselianis<br />

azriT, es V saukuneSi un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo. mari brosem ki es faqti VI saukuniT <strong>da</strong>aTari-<br />

Ra. misi mosazreba swori aRmoCn<strong>da</strong>. asurel mamaTa qarTlSi Semosvla dResac VI saukuniT<br />

TariRdeba 4 .<br />

mari broses samecniero saqmianoba mraval qarTvel moRvawesTan akavSireb<strong>da</strong>, saqar-<br />

TveloSi maTTan kavSirs platon ioselianis meSveobiT axerxeb<strong>da</strong>. didi megobroba akav-<br />

Sireb<strong>da</strong> qarTvel poetTan, samxedro <strong>da</strong> sazogado moRvawesTan aleqsandre WavWavaZesTan<br />

(1786-1846 ww.). Tavis mxriv, maT saerTo nacnoboba akavSireb<strong>da</strong>T frang diplomat leteliesTan,<br />

aseve gambasTan, TbilisSi safrangeTis konsulTan, romelic aris avtori naSromisa:<br />

`mogzauroba saqarTveloSi“. aleqsandre WavWavaZe <strong>da</strong> mari brose <strong>da</strong>uswreblad<br />

icnobdnen erTmaneTs, Sexvedris saSualeba ki maT arasodes hqoniaT, Tumca sakuTar azrebs<br />

uziarebdnen erTmaneTs, maT Soris Suamavloba platon ioselianma ikisra. aleqsandre<br />

WavWavaZes ekuTvnis naSromi: `saqarTvelos mokle istoriuli narkvevi <strong>da</strong> mdgomareoba<br />

1801 wli<strong>da</strong>n 1831 wlamde“. platon ioselianma auwya peterburgSi myof frang mecniers<br />

qarTveli mwerlis gar<strong>da</strong>cvalebis ambavi, romelic tragikulad <strong>da</strong>iRupa TbilisSi 1846<br />

wlis 18 noembers.<br />

1845 wlis 26 ianvars gagzavnil werilSi platon ioseliani broses Tavisi axalgazr<strong>da</strong><br />

megobrisa <strong>da</strong> kolegis zaqaria falavandiSvilis moulodneli gar<strong>da</strong>cvalebis amb-<br />

1 m. broses werili z. WiWinaZisadmi, iveria, #27 (1902), gv. 18.<br />

2 iqve, gv. 128.<br />

3 М. Броссе, О необходимости и способахъ изучать памятники старины Грузии (Тифлис, 1847), стр. 130.<br />

4 T. zarnaZe, mari broses samecniero kontaqtebi qarTvel moRvaweebTan, kavkasiologiis saerTaSoriso samecniero-kvleviTi<br />

<strong>institutis</strong> perioduli organo amirani, #10 (Tbilisi, 2004), gv. 44-45.<br />

20


avs atyobinebs. werili adresatTan ver moxv<strong>da</strong>, radgan brose im periodSi samSobloSi<br />

imyofebo<strong>da</strong> janmrTelobis gauaresebis gamo 1 . peterburgSi <strong>da</strong>brunebisas, 1845 wlis 30 seqseqtembers,<br />

mari brosem werili gaugzavna platon ioselians, sa<strong>da</strong>c gamoTqmuli iyo<br />

sinanuli im tkivilis gamo, rac mas zaqaria falavandiSvilis moulodnelma gar<strong>da</strong>cvalebam<br />

miayena.<br />

platon ioselians sicocxlis bolomde ar Seuwyvetia samecniero TanamSromloba<br />

frang mecnierTan. Tavis mxriv, mari brose mas ruseTis akademiis gamocemebs ugzavni<strong>da</strong>,<br />

aseve recenziebs wer<strong>da</strong> mis Sromebze. mari broses TxovniT <strong>da</strong> uSualo SuamdgomlobiT<br />

platon ioselianma sinodis kantoris arqivSi muSaobis ufleba moipova, sa<strong>da</strong>c man 400-<br />

mde uZvelesi dokumenti gaarCia, Seiswavla <strong>da</strong> or tomad gamosca.<br />

platon ioseliani gar<strong>da</strong>icvala 1875 wlis 15 noembers, sakuTar <strong>da</strong>badebis dReze,<br />

66 wlis asakSi. am samwuxaro faqts er-erTi pirveli gazeTi `droeba“ gamoexmaura 2 .<br />

platon ioselians mari brosesTan erTad didi wvlili miuZRvis Zveli qarTuli<br />

literaturis Zeglebis Seswavlasa <strong>da</strong> gamocemaSi. platon ioseliani Tavisi mecnieruli<br />

kvlevis Sedegebs aqveyneb<strong>da</strong> Semdeg gamocemebSi: saxalxo ganaTlebis saministros<br />

Jurnali, Sinagan saqmeTa saministros Jurnali, JurnalebSi: `kavkasia“ <strong>da</strong> `kavkasiuri<br />

kalen<strong>da</strong>ri“. Tavis mxriv, mari brosem ara erTi naSromi uZRvna saqarTvelos istoriis,<br />

arqeologiis, numizmatikis sakiTxebs. man frangulad Targmna <strong>da</strong> 1849-1958 wlebSi 7 tomad<br />

gamoca `qarTlis cxovreba“ 3 , vaxuSti batoniSvilis `istoriis“ geografiuli nawili,<br />

sexnia CxeiZis, papuna orbelianisa <strong>da</strong> oman xerxeuliZis istoriuli Txzulebebi,<br />

komentarebiT <strong>da</strong> SeniSvnebiT. misi <strong>da</strong>uRalavi Sromis <strong>da</strong>gvirgvineba iyo `saqarTvelos<br />

istoria“, romlis I tomi 1848 wels gamoica. broses am naSromze muSaoba sikvdilamde<br />

ar Seuwyvetia. 1851 wli<strong>da</strong>n mari brose aqtiurad monawileob<strong>da</strong> ruseTis saimperatoro<br />

arqeologiuri sazogadoebis muSaobaSi, romlis wevra<strong>da</strong>c 1852 wli<strong>da</strong>n iricxebo<strong>da</strong>, xolo<br />

1859-1867 wlebSi aRniSnuli sazogadoebis aRmosavleTis seqciis gamge iyo. 1879<br />

wlis 6 ivniss igi ukanasknelad <strong>da</strong>eswro peterburgis akademiis istoriul-filologiuri<br />

ganyofilebis sxdomas. janmrTelobis gauaresebis gamo, mecnieri safrangeTSi gaemgzavra,<br />

sa<strong>da</strong>c sami Tvis Semdeg, 1880 wlis 3 seqtembers, 78 wlis asakSi gar<strong>da</strong>icvala.<br />

platon ioseliani m. brosesadmi gagzavnil werilebSi xSirad ruseTis mecnierebaTa<br />

akademias gulgrilobaSi a<strong>da</strong>naSaulebs. erT-erT werilSi igi wers: `akademias,<br />

etyoba ara aqus survili qarTulisa ambebisa <strong>da</strong> uguloTac aris _ ese sazogado hazria<br />

<strong>da</strong> WeSmariti“ 4 .<br />

mari brose, marTalia, ruseTis mecnierebaTa akademiis <strong>da</strong>kveTiT muSaob<strong>da</strong> <strong>da</strong> bunebrivia,<br />

am qveynis interesebs ver uRalateb<strong>da</strong>, magram mas zogjer seriozuli kamaTi mosdio<strong>da</strong><br />

TviT rus mkvlevrebTan. ase magaliTad, rusma orientalistma, peterburgis universitetis<br />

arabuli enis profesorma senkovskim gamoaqveyna werili: `zogierTi eWvi qarTvelTa<br />

istoriis Sesaxeb“, romlSic man sa<strong>da</strong>vo gaxa<strong>da</strong> qarTvelTa TviTmyofadobac ki<br />

<strong>XI</strong>I saukunemde. mari brosem, istoriul dokumentebze <strong>da</strong>yrdnobiT, sagangebo werilSi<br />

senkovskis mier gamoTqmuli eWvebis usafuZvloba mecnierulad <strong>da</strong>amtkica.<br />

ori TvalsaCino moRvawis _ platon ioselianisa <strong>da</strong> mari broses samecniero Tanam-<br />

Sromlobam didi samsaxuri gauwia, rogorc saqarTvelos istoriis mkvlevarT, aseve qarTuli<br />

kulturis <strong>da</strong> siZveleebis sazRvargareT popularizacias.<br />

<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />

1. m. broses werili z. WiWinaZisadmi, iveria, #27 (tfilisi, 1902).<br />

2. droeba, 18 noemberi (tfilisi, 1875).<br />

3. r. do<strong>da</strong>Svili, mari brose _ qarTuli mwerlobis mkvlevari (Tbilisi, 1962).<br />

1 G. Bouatchidzé, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 95.<br />

2 droeba, 18 noemberi, (tfilisi, 1875).<br />

3 M. Brosset, Histoire de la Géorgie depuis l‟ antiquité jusqu‟au <strong>XI</strong>X siècle, volume I-VII (Saint-Pétersbourg, 1848-1858).<br />

4 s. yubaneiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 192.<br />

21


4. T. zarnaZe, mari broses samecniero kontaqtebi qarTvel moRvaweebTan, kavkasiologiis<br />

saerTaSoriso samecniero-kvleviTi <strong>institutis</strong> perioduli organo amirani, #10 (2004).<br />

5. p. ioseliani, cxovreba mefisa giorgi mecametisa, akaki gawerelias Sesavali werilebiT,<br />

re<strong>da</strong>qciiTa <strong>da</strong> SeniSvnebiT (Tbilisi, 1936).<br />

6. p. ratiani, epizodebi platon ioselianis moRvaweobi<strong>da</strong>n, sabWoTa qali, #2 (Tbilisi,<br />

1976).<br />

7. g. saiTiZe, platon ioseliani _ re<strong>da</strong>qtori, publicisti (<strong>da</strong>badebis 200 wlis gamo),<br />

axali <strong>da</strong> uaxlesi istoriis sakiTxebi, 1(7) (Tbilisi, 2010).<br />

8. saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis enciklopediuri leqsikoni, avtor-Semdgenelni:<br />

e. gabiZaSvili, m. mamacaSvili, a. RambaSiZe (Tbilisi, 2007).<br />

9. i. tabaRua, mari broses nakvalevze, droSa, #2 (Tbilisi, 1965).<br />

10. x. qoqraSvili, platon ioseliani _ saeklesio istoriis mkvlevari (zogadi mimoxilva),<br />

axali <strong>da</strong> uaxlesi istoriis sakiTxebi, 1(7) (Tbilisi, 2010).<br />

11. s. yubaneiSvili, platon ioselianis werilebi akademikos mari brosesadmi, SoTa<br />

rusTavelis saxelobis baTumis saxelmwifo samaswavleblo <strong>institutis</strong> samecniero<br />

<strong>Sromebi</strong>s krebuli, wigni pirveli (baTumi, 1941).<br />

12. g. SaraZe, evgeni bolxovitinovi _ pirveli rusi rusTvelologi (Tbilisi, 1978).<br />

13. z. WiWinaZe, platon ioseliani (Tbilisi, 1893).<br />

14. S. xanTaZe, mari brose (istoriografiuli narkvevi) (Tbilisi, 1966).<br />

15. xelnawerTa erovnuli centri, mari broses arqivi, saqme #72, 77, 80, 82, 87, 88, 97, 111,<br />

164.<br />

16. e. xoStaria-brose, akademikos mari broses saarqivo memkvidreoba, literaturuli<br />

saqarTvelo (Tbilisi, 2002).<br />

17. cxovreba petre iberisa, asuruli re<strong>da</strong>qcia germanuli<strong>da</strong>n Targmna <strong>da</strong> ganmartebiTi<br />

saZieblebi <strong>da</strong>urTo i. lolaSvilma (Tbilisi, 1988).<br />

18. x. jorbenaZe, dimitri baqraZis <strong>da</strong> mari broses samecniero urTierTobisaTvis, kavkasiologiis<br />

saerTaSoriso samecniero-kvleviTi <strong>institutis</strong> perioduli organo amirani,<br />

#8 (Tbilisi, 2003).<br />

19. А. Барамидзе, Д. Ватейшвили, П. И. Иоселиани, Очерк жизни и научно-общественной деятельности<br />

(Тбилиси, 1978).<br />

20. G. Bouatchidzé, La vie de Marie Brosset, édition du Petit Véhicule (Nantes, 1996).<br />

21. М. Броссе, О необходимости и способахъ изучать памятники старины Грузии (Тифлис, 1847).<br />

22. M. Brosset, Chronique Géorgienne publieé par la Societé royale asiatique de France (Paris, 1830).<br />

23. M. Brosset, Rapport sur un voyage archéologique exécuté <strong>da</strong>ns la Géorgie et <strong>da</strong>ns l‟ Arménie en 1847-1848,<br />

publieé par l‟ Académie impérial des sciences (Saint-Pétersbourg, 1851).<br />

24. M. Brosset, Additions et éclaircissement a l‟Histoire de la Géorgie publieé par l‟ Académie impérial des<br />

sciences (Saint-Pétersbourg, 1851).<br />

25. M. Brosset, Histoire de la Géorgie depuis l‟ antiquité jusqu‟au <strong>XI</strong>X siècle, volume I-VII (Saint-Pétersbourg,<br />

1848-1858).<br />

26. Житие Петра Ивера, царевича-подвижника и епископа Маиюмского V века, Православный<br />

палестинский сборник, XVI (1896).<br />

27. П. Иоселиани, Мцхетский храмъ въ Грузии, журнал министерства народнаго просвъщения, XXXVI (С-<br />

Петербургъ, 1842).<br />

28. П. Иоселиани, Описание древностей города Тифлиса (Тифлис, 1866).<br />

29. П. Иоселиани, Путевые записки от Тифлиса до Ахталы (Тифлис, 1850).<br />

30. П. Иоселиани, Города сушествовавшие и существующие в Грузии (Тифлис, 1850).<br />

31. E. Khochtaria-Brosset, S. Andrieu, Marie-Felicité Brosset, Bibliographie (frangul <strong>da</strong> qarTul<br />

enebze) (Tbilissi, 1999).<br />

32. Н. Махарадзе, Платон Иоселиани В `Закавказском Вестнике“, Вопросы теории и истории журналистики<br />

(Тбилиси, 1974).<br />

33. Сто замечательных финов, калейдоскоп биографии, ред. Тимо Вихавайнем, пер. с финск. И. М.<br />

Соломеща, общества финской литературы (Хельсинк, 2004).<br />

22


LELA SARALIDZE<br />

Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />

Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />

FROM THE HISTORY OF THE COOPERATION<br />

OF PLATON IOSELIANI AND MARIE BROSSET<br />

The given work is about the scientific cooperation of the famous Georgian public figure, theologian and literary<br />

man _ Platon Ioseliani with well-known French scientist- Marie Brosset. Since 1838 Platon Ioseliani and Marie<br />

Brosset were actively exchanging letters on the problems of the history of Georgia. Platon Ioseliani greatly valued<br />

Marie Brosset‟s contribution in the study of Georgian antiquities and was providing him with old manuscripts.<br />

Professor Solomon Kubaneishvili published in 1941 correspondence of Platon Ioseliani and Marie Brosset. Lately,<br />

in his book `The Life of Marie Brosset~ Gaston Buachidze published the same correspondence in French in Paris.<br />

In the given work it is underscored that Marie Brosset studied and worked on the unique materials sent by<br />

Platon Ioseliani. He shared with Georgian scientist his own explanations of the Georgian manuscripts and used to<br />

ask what Platon Ioseliani‟s viewpoints were about them. Platon Ioseliani‟s and Marie Brosset‟s scientific interests,<br />

mainly the study of Georgian antiquities became the basis of their future scientific cooperation. The materials that<br />

were gathered by Platon Ioseliani and Georgian manuscripts, deed charters written from the churches and monasteries<br />

where they were preserved, did a great service to Marie Brosset who wrote a history of Georgia in Russian<br />

(`Reviews of Critical History of Georgia~).<br />

In August 19, in 1847 Marie Brosset arrived in Tbilisi and met Platon Ioseliani for the first time. Platon Ioseliani<br />

was guiding and showing the foreign scientist historical regions of Georgia. On his turn the governor-general<br />

of the Caucasus-Vorontsov met famous French scientist who arrived in Tbilisi from Peters-Burg with honor. Scientific<br />

interests made Marie Brosset to be in touch with many Georgian public figures. It was Platon Ioseliani who connected<br />

Marie Brosset with them. Marie Brosset had a great friendship with Georgian poet, military and public figure<br />

– Aleksandre Chavchavadze (1786-1848). On their turn both of them had friendship with French diplomat Letellier,<br />

with Jaques Francois Gamba, with a consul of France in Tbilisi who is an author of the work: `The Travel in<br />

Georgia~. Aleksandre Chavchavadze and Marie Brosset had never met each other, but were exchanging their opinions<br />

with the help of Platon Ioseliani.<br />

Platon Ioseliani together with Marie Brosset contributed greatly in studding and editing of the old Georgian<br />

liturgical monuments. The cooperation of these two outstanding figures served greatly both the researchers of the<br />

history of Georgia as well as the popularization of the Georgian culture and antiquities abroad.<br />

23


dodo WumburiZe<br />

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />

platon ioseliani giorgi saakaZis Sesaxeb<br />

Tumca am werilis mTavari mizania giorgi saakaZis pirovnebaze platon ioselianis<br />

Tvalsazrisis gadmocema <strong>da</strong> Sefaseba, oriode sityviT ar SeiZleba ar aRvniSnoT is didi<br />

vnebaTaRelva, rasac es Tema iwvevs ara marto dRes, aramed im droi<strong>da</strong>n, rodesac qarTulma<br />

sazogadoebam gaicno <strong>da</strong> <strong>da</strong>inaxa am a<strong>da</strong>mianis naRvawi. es ki XVII saukuneSive<br />

mox<strong>da</strong>, <strong>da</strong>vac am droi<strong>da</strong>n gaCaR<strong>da</strong>. saakaZe Zul<strong>da</strong>T <strong>da</strong> uyvar<strong>da</strong>T, xan moRalated, xan saqarTvelos<br />

mxsnelad miaCn<strong>da</strong>T, mis pirovnebas, dro<strong>da</strong>dro xan aRazevebdnen, xanac lan-<br />

ZRavdnen, politikuri viTareba am procesebze pir<strong>da</strong>pir moqmedeb<strong>da</strong> <strong>da</strong> saakaZis saxec am<br />

fonze gaiazrebo<strong>da</strong>. ruseTis samsaxurSi erTgulad Camdgar platon ioseliansac mouwia<br />

sakuTari <strong>da</strong>mokidebulebis asaxva saxelganTqmuli qarTveli sardlisadmi im istoriul<br />

narkvevSi, romelsac aseve politikuri <strong>da</strong>tvirTva hqon<strong>da</strong>.<br />

saqarTvelos istoriaSi gamoCenil pirovnebaTa Soris, giorgi saakaZe erTaderTi<br />

a<strong>da</strong>miani ar aris, visi moRvaweobis Sefasebac azrTa sxva<strong>da</strong>sxvaobas iwvevs. platon ioselians<br />

moux<strong>da</strong> sakuTari azris gamoTqma ori iseTi a<strong>da</strong>mianis Sesaxeb, romelTa fenomeni<br />

mravaljer yofila gansjis sagani <strong>da</strong> xSirad qarTvel moRvaweTa mier xotbaSesxmulic<br />

<strong>da</strong> gakicxulic. eseni arian _ Teimuraz pirveli <strong>da</strong> giorgi saakaZe. saakaZisadmi<br />

ioselianis <strong>da</strong>mokidebuleba orive am naSromi<strong>da</strong>n Cans, radganac am ori istoriuli pirovnebis<br />

cxovreba mtkiced <strong>da</strong> sabediswerod ga<strong>da</strong>ejaWva erTmaneTs.<br />

platon ioselianis Sroma, romelsac erqva _ `didi mouravi giorgi saakaZis cxovreba~,<br />

<strong>da</strong>ibeW<strong>da</strong> 1848 wels, TbilisSi, mefisnacvlis kancelariaSi 1 . aqve <strong>da</strong>ibeW<strong>da</strong> platon<br />

ioselianis mier 1853 wels gamocemuli arCilis poema `Teimurazisa <strong>da</strong> rusTvelis gabaaseba~.<br />

mecnierma poemis mxolod nawili gamosca saxelwodebiT _ `cxovreba mefisa Teimuraz<br />

pirvelisa~, rasac sakuTari istoriul-literaturuli xasiaTis SeniSvnebi <strong>da</strong>ur-<br />

To. es gamocemac miZRvnilia mefisnacval mixeil voroncovisadmi 2 . am naSromTa koniunqturiT<br />

<strong>da</strong>R<strong>da</strong>smulobas Tun<strong>da</strong>c es faqtic a<strong>da</strong>sturebs. platon ioselians saakaZeze wignis<br />

<strong>da</strong>wera SeukveTa mouravis STamomavalma _ revaz dimitris-Ze Tarxan-mouravma. istorikosi<br />

SiSiT Sedgomia am <strong>da</strong>valebis Sesrulebas. `Tqven isurveT gqono<strong>da</strong>T Tqveni<br />

winapris, didi mouravis giorgi saakaZis istoria <strong>da</strong> ar SeuSindiT im fiqrs, rom saqar-<br />

Tvelos matianeebSi esoden ganTqmuli misi saxeli <strong>da</strong>kavSirebulia sisxlian saqmeTa<br />

sazarel mogonebebTan~, _ ase iwyeba naSromis Sesavali nawili. is pirobas aZlevs <strong>da</strong>mkveTsa<br />

<strong>da</strong> sazogadoebas, rom utyuari sabuTebiT ityvis simarTles <strong>da</strong> obieqturad Seafasebs<br />

am aviT <strong>da</strong> kargiT gamorCeul istoriul pirovnebas. `<strong>da</strong>e Tqveni winapris bed-iRbalSi<br />

amoikiTxon bedi alkibiadesi, imdenadve didebuli rom iyo Tavisi saqmeebiT, ramdena<strong>da</strong>c<br />

pira<strong>da</strong>d ubeduri <strong>da</strong> cnan diadi saxeli aTeneli mTavarsardlisa, romelic ga-<br />

Wirvebas ganicdi<strong>da</strong> mis mierve amaRlebul <strong>da</strong> didebiT Semosil samSobloSi~. es ganacxadia<br />

im mkvlevrisa, vinc bevri sabuTi ipova saakaZis pirovnebis <strong>da</strong>debiTad Sesafaseblad,<br />

ris gamoc CaTvala igi usamarTlod Cagrulad <strong>da</strong> sakuTari xalxisgan <strong>da</strong>ufaseblad.<br />

<strong>da</strong>mkveTi rusuli samxedro aristokratiis rigebSi iyo, misi winapari didi mouravis<br />

msgavsad, bevr TanamemamulesTan erTad, Tavganwirulad emsaxurebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>mpyrobels<br />

<strong>da</strong> swored aseTi sabuTebis mokrebasa <strong>da</strong> saakaZis reabilitacias iTxov<strong>da</strong> misgan.<br />

avtors gamouyenebia qarTuli <strong>da</strong> ucxouri wyaroebi, kerZod, somxuri, sparsuli,<br />

Turquli, germanuli, franguli <strong>da</strong> sxva, yvelaze metad <strong>da</strong>yrdnobia XVII saukunis gamo-<br />

Cenili poetis _ ioseb Tbilelis istoriul poemas _ `didmouravians~ 3 . am poemis gamomcemelic<br />

Tavad iyo <strong>da</strong> SesavalSi wer<strong>da</strong> kidec, rom Tavisi TxzulebisaTvis `xelT<br />

aqvn<strong>da</strong>~ es nawarmoebi. SromisaTvis mas cota gvian <strong>da</strong>werili farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis is-<br />

1 p. ioseliani, didi mouravi giorgi saakaZis cxovreba, pirveli gamocema, Targmani rusuli<strong>da</strong>n (Tbilisi,<br />

1977), gv. 13-110.<br />

2<br />

q. cxa<strong>da</strong>Ze, platon ioseliani, Zveli qarTuli mwerlobis mkvlevarni (Tbilisi, 1986), gv. 39-57; l.<br />

gvaramaZe, platon ioseliani re<strong>da</strong>qtor-gamomcemeli, teqstologiis sakiTxebi, III (Tbilisi, 1971), gv. 138-<br />

174.<br />

3<br />

ioseb tfileli, `didmouraviani~ (Tbilisi, 1939), gv. 3-64.<br />

24


toria 1 <strong>da</strong> erekle pirvelis asulis _ mariam bagrationis XVII saukunis saqarTvelos<br />

istoriis Sesaxeb <strong>da</strong>werili saistorio Txzulebac gamouyenebia, romelic mis arqivTan<br />

erTad SemdegSi <strong>da</strong>ikarga. Tu XVII saukuneSi giorgi saakaZes xotbiT mosaven ioseb Tbilelis<br />

(1620-1688), farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis (1626-1696) <strong>da</strong> arCilis (1647-1713) Txzulebebi,<br />

XVIII saukuneSi ukve gamouCn<strong>da</strong> opozicia saakaZes imis gamo, rom Teimuraz I-is (1606-1660)<br />

memkvidreebi _ Teimurz II (1744-1760) <strong>da</strong> erekle II (1744-1798) aqtiur saxelmwifoebriv politikas<br />

atareben. amdenad, gaxSir<strong>da</strong> misi kritika <strong>da</strong> ufro metad ganmtkic<strong>da</strong> uaryofi-<br />

Ti sazogadoebrivi azri saakaZeze. es procesi Senel<strong>da</strong> <strong>da</strong> saakaZis reabilitacia <strong>da</strong>iwyo<br />

ruseTis mier saqarTvelos <strong>da</strong>pyrobis Semdeg. saakaZe CaiTvala erovnul gmirad, xolo<br />

qarTveli mefeebi ufro metad sakuTari xelisuflebis ganmadidebel <strong>da</strong> erTguli<br />

Tavadebis interesebis <strong>da</strong>mcvelebad, xalxis bedis arad Camgdeb pirovnebebad. qarTvel<br />

mefeTagan mxolod mcireni iyvnen gulmowyaleni (magaliTad, Tamari), romelTa saqmeebs<br />

axla rusi mwyalobeli imperatorebi <strong>da</strong> moxeleebi agrZelebdnen.<br />

gavixsenoT grigol orbelianis `sadRegrZelo<strong>da</strong>n~ imperatorisadmi miZRvnili sityvebi,<br />

sa<strong>da</strong>c poeti pirsisxlian nikoloz pirvels Tamaris saqmis gamgrZeleblad <strong>da</strong> saqarTvelos<br />

did moamaged miiCnevs... 2 <strong>da</strong> Tun<strong>da</strong>c platon ioselianis azri voroncovis<br />

`sasargeblod qarTvelTa~ moRvaweobis Sesaxeb. saakaZis fenomeni ruseTs Wirdebo<strong>da</strong> saqarTvelos<br />

ukeT <strong>da</strong>samorCileblad, un<strong>da</strong> ganmtkicebuliyo azri: qarTvelebi un<strong>da</strong> Cadgnen<br />

ruseTis samsaxurSi, amiT samSoblosac moemsaxurebian <strong>da</strong> erovnuli gmiris titulsac<br />

moipoveben iseve, rogorc es saakaZis SemTxvevaSi mox<strong>da</strong>.<br />

un<strong>da</strong> aRvniSnoT isic, rom xSirad Cvens istoriografiul mecnierebas ar aqvs sworad<br />

SerCeuli kriteriumi, romliTac un<strong>da</strong> moxdes pirovnebis Rvawlisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>msaxurebis<br />

Sefaseba. amosaval wertilad, albaT, miCneuli un<strong>da</strong> iqnes qarTuli saxelmwifoebriobis<br />

erTguleba, erTguleba im `Cveulebisaebr mamulisa svlisa~, anu qristianobisa <strong>da</strong><br />

im erovnuli tradiciebisa, rac ganamtkiceb<strong>da</strong> qarTul saxelmwifos. mag. xosro mirza,<br />

igive rostom mefe (1632-1658), xSirad xotbaSesxmulia Tavisi gawonasworebuli <strong>da</strong> loialuri<br />

politikis gamo <strong>da</strong> miviwyebulia misi sisxlismRvreli brZolebi qarTvelebis winaaRmdeg<br />

igive saakaZis periodSi, aseve, misi mavne zegavlena qarTveli xalxis erovnul<br />

cnobierebaze, sulier procesebze. es kriteriumi verc platon ioselianma monaxa, man,<br />

zoga<strong>da</strong>d <strong>da</strong>debiTad Seafasa giorgi saakaZe, Tumca misi moRvaweobis uaryofiTi mxareebic<br />

ar <strong>da</strong>umalavs.<br />

miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom istoriuli epoqac <strong>da</strong> uSualod <strong>da</strong>mkveTic (ramaz dimitris-<br />

Ze Tarxan-mouravi) istorikosisgan saakaZis erTmniSvnelovan (<strong>da</strong>debiT) Sefasebas elodnen,<br />

platon ioselianma es ar gaakeTa <strong>da</strong> Tavis istoriaSi ar <strong>da</strong>mala saakaZis mier Cadenili<br />

antierovnuli qmedebani <strong>da</strong> mas uaryofiTi <strong>da</strong>xasiaTebac misca, Tumca es ar aisaxa<br />

am gamoCenili istoriuli gmiris ioselianiseul zogad SefasebaSi.<br />

e. w. gaorebul pirovnebaTa fenomeni imdenad rTulia, imdenad winaaRmdegobrivi,<br />

rom istorikoss uWirs maTi adgilisa <strong>da</strong> rolis obieqturi Sefaseba sazogadoebis ganviTarebis<br />

amaTuim safexurze, ara<strong>da</strong>, rac un<strong>da</strong> didi undobloba <strong>da</strong> kritikuli <strong>da</strong>mokidebuleba<br />

iyos maT mimarT, interesi mainc Seunelebeli <strong>da</strong> ganuzomelia. Tu kvleva amgvari,<br />

anu obieqturi, istoriul faqtebsa <strong>da</strong> procesebis analizze <strong>da</strong>myarebuli ar iqneba,<br />

maSin miudgomeli mkiTxveli Tu msmeneli arc imas <strong>da</strong>ujerebs bolomde, vinc amgvar<br />

pirovnebebs xotbas aRuvlens, <strong>da</strong> arc imaT, vinc maT orpirobasa <strong>da</strong> saqveyno<br />

mtrobaSi gvarwmunebs. miTumetes, argumentebs isini orive mxares sakmaod aZleven. aqac,<br />

giorgi sakaZesTan, aris: ga<strong>da</strong>xdili omebis didi masStabebi <strong>da</strong> samxedro strategiis virtuozuli<br />

floba, kritikuli situacii<strong>da</strong>n gamosavlis monaxvis niWi, masStaburi azrovneba,<br />

rac upirispirdeba: saakaZis sparseTSi gaqcevas, mis did avtoritetsa <strong>da</strong> misadmi<br />

gamoCenil ndobas sparseTis veragiHSahisagan maSin, rodesac saqarTveloSi sparseTi<br />

udides tragediebs atrialeb<strong>da</strong>. istoriuli sabuTebi, rasac platon ioselianic ar malavs,<br />

miuTiTebs saakaZis monawileobaze qarTuli eTnosis masobriv ayrasa <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>saxlebaSi,<br />

mouravis aqtiurobaze sparselTa Camosaxlebisa <strong>da</strong> im patriot qarTvelTa sikvdiliT<br />

<strong>da</strong>sjis procesSi, vinc saakaZis piradi mtrebi iyvnen, yovel SemTxvevaSi, mis<br />

mtrebad gaiazrebodnen. Tu avtors <strong>da</strong>vujerebT, saakaZe xSirad imaT mxareze mdgara,<br />

romelTa mizani iyo qarTuli saxelmwifoebriobis ara marto <strong>da</strong>susteba, aramed <strong>da</strong>mxo-<br />

1<br />

farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, istoria, saistorio moambe, II (Tbilisi, 1925), gv. 198-316.<br />

2<br />

gr. orbeliani, `saRamo gamosalmebisa~, erTtomeuli (Tbilisi, 1989), gv. 189-190.<br />

25


a. ai, ra ori mxarea <strong>da</strong> ra Znelia _ erTs (mis erovnul gmirad Sefasebas) <strong>da</strong>ujero<br />

bolomde <strong>da</strong> meoreSi (RalatSi) eWvic ar Seitano... anu mkiTxvelic <strong>da</strong> mTlianad sazogadoebrivi<br />

azric gaorebuli ar <strong>da</strong>rCes <strong>da</strong> jansaRi koncefcia ar miiCqmalos.<br />

Tu istoriul procesebs <strong>da</strong>vakvirdebiT, <strong>da</strong>pyrobili qveynis bunebriv meqanizmSi<br />

susti rgolebi TavisTavad Cndeba. mSobliur enas erTmeva universaluri funqcia <strong>da</strong> is<br />

mxolod adgilobrivi moxmarebis sagani xdeba. giorgi saakaZis dros es movlena iseTive<br />

mZafri iyo, rogoric yovelTvis <strong>da</strong> yvela <strong>da</strong>pyrobil qveyanaSi. misi Tanamedrove mefe<br />

<strong>da</strong> poeti wer<strong>da</strong>: `sparsuli enis sitkboman masurva musikobanio~ 1 . am naTqvams aqvs gamorCeuli<br />

simZafre marto imiTac, rom mas iseTi a<strong>da</strong>miani warmoTqvams, romelsac yvelaze<br />

metad un<strong>da</strong> esmodes mSobliuri enis uzenaesi <strong>da</strong>niSnuleba <strong>da</strong> ibrZodes misi ganmtkicebisTvis.<br />

saxelmwifo irRveva <strong>da</strong> renegatebi mravldebian enis funqciis <strong>da</strong>kninebisas.<br />

ioane zosimes `qebai <strong>da</strong> didebai...~ qarTuli enis momavals ki ara, qarTuli saxelmwifos<br />

momavals Wirdebo<strong>da</strong>. rodesac sxva ena ucvlis mSobliurs, pirovnebaSi Semodis<br />

am enis patroni erisadmi loialuri ganc<strong>da</strong>. aRar SevCerdebi e. w. gaorebul romantikosebze,<br />

romelTaTvis mSobliur enas mxolod emociuri <strong>da</strong>tvirTva hqon<strong>da</strong>, mas mxolod<br />

poeziaSi iyenebdnen <strong>da</strong> saubarSi, pirad werilebsa Tu yofaSi rusuls irCevdnen, leqsebSi<br />

samSoblos <strong>da</strong>mpyrobeli veSapis <strong>da</strong>marcxebaze ocnebobdnen <strong>da</strong> realobaSi am ve-<br />

Saps TavganwirviT aZlierebdnen. anu es a<strong>da</strong>mianebi, SeiZleba vTqvaT, mxolod virtualur<br />

saqarTvelos asxamdnen xotbas <strong>da</strong> is uyvar<strong>da</strong>T, realurs ki Ralatobdnen 2 .<br />

giorgi saakaZis niWisa <strong>da</strong> gaqanebis a<strong>da</strong>mians samoqmedod samefoebad <strong>da</strong> saTavadoebad<br />

<strong>da</strong>yofili patara qveynis sivrce ver eyofo<strong>da</strong>, mas SeeZlo didi imperia emarTa <strong>da</strong>,<br />

raRac momentebSi sparseTisa <strong>da</strong> osmaleTis imperiebs arapir<strong>da</strong>pir kidec marTav<strong>da</strong> (politikuri<br />

rCevebiTa Tu iaraRiT maT mmarTvelebs exmarebo<strong>da</strong>), zogjer sakuTari samSoblos<br />

Ralatis xarjzec. es ar imalebo<strong>da</strong> mis samSobloSi <strong>da</strong> aq misi qmedebebis Sesaxeb<br />

simarTlesTan erTad legendebic <strong>da</strong>dio<strong>da</strong>. es legendebi ico<strong>da</strong> yvelam, maT Soris platon<br />

ioselianmac, kacma ganswavlulma <strong>da</strong> istoriul-saxelmwifoebrivad moazrovnem.<br />

saakaZis gamarTlebas platon ioseliani cdilobs Tavadebis aRzevebiTa <strong>da</strong> Seurigebeli<br />

bunebiT. maT, ioselianis azriT, ar moswon<strong>da</strong>T, rom saakaZe iyo Tavisi piradi<br />

<strong>da</strong>msaxurebiT <strong>da</strong> ara STamomavlobiTi warmomavlobiT gaTavadebuli <strong>da</strong> <strong>da</strong>winaurebuli<br />

samefo karze. amdroindeli Tavaduri mentaliteti ki sxva rameze iyo <strong>da</strong>fuZnebuli.<br />

saukuneobiT ganmtkicebuli mdgomareoba aristokratias xels uSli<strong>da</strong> gaego erTbaSad<br />

gaTanabreba <strong>da</strong> gverdiT amodgoma vinmesi, Tun<strong>da</strong>c iseTi niWierisa <strong>da</strong> gambe<strong>da</strong>vi a<strong>da</strong>mianisa,<br />

rogoric saakaZe iyo, miTumetes, Tu es kaci maTze aRmatebulic iqnebo<strong>da</strong>. feo<strong>da</strong>lur<br />

instituts Tavisi wesi hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong> gvariSvilobis mixedviT anawileb<strong>da</strong> ama Tu im<br />

pirovnebis adgils feo<strong>da</strong>lur sazogadoebaSi. ivane javaxiSvils kargad aqvs Seswavlili<br />

feo<strong>da</strong>luri ierarqiis sistema, misi azriT, es sistema iyo <strong>da</strong>urRveveli <strong>da</strong> xelSeuxebi.<br />

iseve, rogorc bagrationTa dinastiis Secvla samefo taxtze, arc am ierarqiis<br />

<strong>da</strong>rRveva SeiZlebo<strong>da</strong>. feo<strong>da</strong>luri kibe, cxadia, marto ceremoniis <strong>da</strong><strong>da</strong>stureba ar yofila,<br />

didgvarovnoba maradiul fenomenad ganicdebo<strong>da</strong>. ar gaiazrebo<strong>da</strong> didgvarovnobis<br />

fesvebi: rogor gaxdnen Soreul warsulSi es a<strong>da</strong>mianebi jer aznaurebi, Semdeg Tavadebi,<br />

Semdeg feo<strong>da</strong>lur aRzevebas rogor miaRwies. `RvTiT <strong>da</strong>dgenil~ feo<strong>da</strong>lur wreSi<br />

axal a<strong>da</strong>mianebs, piradi RirsebiT <strong>da</strong>winaurebuls, axlad gadidkacebuls ara<strong>da</strong> ar mii-<br />

Rebdnen. aseTi a<strong>da</strong>miani maT metoqeobas gauwev<strong>da</strong>, advilad <strong>da</strong>Crdilav<strong>da</strong>, ar <strong>da</strong>eqvemdebarebo<strong>da</strong>.<br />

is marto mefes SeiZlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>morCilebo<strong>da</strong>. am faqts saakaZis bevri mkvlevari<br />

aqcevs yuradRebas <strong>da</strong> mas am istoriuli pirovnebis zedmetad gaidealebisa <strong>da</strong> gandidebisaTvis<br />

iyenebs 3 .<br />

platon ioseliani saakaZis yvela antiqarTul qmedebas Tavadebs abralebs, maTi<br />

mxri<strong>da</strong>n mouravis devniT, mis winaaRmdeg mefis amxedrebiTa <strong>da</strong> samSoblo<strong>da</strong>n gaZevebiT<br />

xsnis. is aRfrTovanebulia saakaZis uSiSari xasiaTiT, SeupovrobiT, `gonieri patriotizmiT~.<br />

mTeli misi cxovrebis aRweris momentebSi warmogvidgens mTlian pirovnebas,<br />

situacii<strong>da</strong>n gamosvlisaTvis pragmatuli ga<strong>da</strong>wyvetilebebis mimReb, araordinalur erovnul<br />

gmirs.<br />

1 Teimuraz I, TxzulebaTa sruli krebulis I gamocema (Tbilisi, 1934), gv. 24.<br />

2 axali qarTuli literaturis qrestomaTia (Tbilisi, 1979), gv. 5-112.<br />

3 j. Rvinjilia, giorgi saakaZis pirovneba (Tbilisi, 1980), gv. 46-47.<br />

26


ac Seexeba uaryofiTs: ioseliani, eyrdnoba ra mis xelT arsebul mariam ba -<br />

toniSvilis Txzulebas, aseve mis dros SemorCenil zepir gadmocemebs saakaZis Sesaxeb,<br />

wers, rom saakaZe 1605 wels iyo sparseTSi <strong>da</strong> ivaraudeba, rom am droi<strong>da</strong>n ax -<br />

lo urTierToba <strong>da</strong>amyara Sah-abasTan. xelmwifesTan siaxlove ki mis navSi jdomas<br />

niSnavs, <strong>da</strong> rodesac qarTveli mefeebi aRar ijdnen Sahis navSi, gandidebis JiniT<br />

Sepyrobili didi samxedro <strong>da</strong> politikuri ambiciebis saakaZe advilad <strong>da</strong>iwyeb<strong>da</strong><br />

imaze fiqrs, sad ukeTesad SeZleb<strong>da</strong> am ambiciebis <strong>da</strong>kmayofilebas. ara STamomavlobiTi<br />

uflebebiT, rogorc ioseliani wers, aramed martooden mtkice SegnebiT imisa,<br />

rom mas diadi momavali Tavad un<strong>da</strong> Seeqmna <strong>da</strong> <strong>da</strong>eCrdila Tavadni, is ageb<strong>da</strong> cixesimagreebs<br />

dvaleTis mTebi<strong>da</strong>n Tbilisamde, amiT ejibrebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> aRizianeb<strong>da</strong> sagvareulo<br />

cixe-simagreTa memkvidreobiT mflobelebs. amiT, ioselianis azriT, man mefesTanac<br />

gaifuWa urTierToba, Tumca es male gamoswor<strong>da</strong>, raSic mkvlevari episkopos<br />

domentis Rvawls xe<strong>da</strong>vs <strong>da</strong> mefisa <strong>da</strong> qveynis winaSe did <strong>da</strong>msaxurebad Tvlis<br />

saakaZis mier osmalTa jaris <strong>da</strong>marcxebas taSiskarTan.<br />

sparseTSi colisZmasTan _ nugzar erisTavTan erTad gaqceuli saakaZe Sahs mudmivad<br />

Caagoneb<strong>da</strong> luarsabis moSorebas taxti<strong>da</strong>n, eubnebo<strong>da</strong>, rom qarTveli mefeebi ruse-<br />

TTan awarmoebdnen saidumlo mimoweras. sai<strong>da</strong>n hqon<strong>da</strong> amis sabuTebi mkvlevars, ar viciT,<br />

Tumca saakaZisadmi <strong>da</strong>debiTad ganwyobili mkvlevris amgvari kritika ar iqnebo<strong>da</strong>,<br />

Tu es ambavi maSindel zepirgadmocemaSi mainc ar iyo. is faqti, rom Sah-abass saakaZe<br />

saqarTveloSi laSqrobebis dros axl<strong>da</strong>, sxva istoriuli wyaroebiTac <strong>da</strong>sturdeba,<br />

kerZod, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis `istoriiT~. platon ioseliani wers: `episkoposni sakurTxevlis<br />

win loculobdnen giorgi saakaZis dRegrZelobisaTvis, TiTqos aviwydebo<strong>da</strong>T<br />

is saSineli msxverpli, rac mohyva mis gaufrTxilebel sityvebs, ramdenime wlis<br />

winaT Sah-abasTan rom Tqva: vidre luarsabi cocxalia, qarTlSi mSvidoba ar iqnebao~.<br />

ioseliani arc xonTqris karze wasvlas uwonebs Tavis gmirs:<br />

`mouravi veRar <strong>da</strong>dga, axla xonTqars miaSura, ver kargad hqmna orguloba, ver<br />

omi <strong>da</strong> ver aSura~ _ oRond amas istorikosi mefe Teimurazis cxovrebaSi wers.<br />

platon ioselians xSirad uwodeben romantikos istorikoss. am naSromSic bevri<br />

detalia, poeturi fantaziiT warmosaxuls rom hgavs <strong>da</strong> ara obieqturad momx<strong>da</strong>rs. magram<br />

mkvlevari yvelgan sabuTs iSveliebs. erTi pasaJi _ VI Tavi, aRwers Tbilisis cixe-<br />

Si myof luarsab mefes, mis mxurvale locvas _ RmerTo Cems mtrebs apatieo <strong>da</strong> mefis<br />

winaSe atirebul saakaZes _ me Seni mteri ara varo. ` _ Sen SegeZlo Cemze Suri geZia,<br />

upasuxa mefem, magram ras erCodi xalxs, romelic samu<strong>da</strong>mod <strong>da</strong>iRupa, an eklesias, romelmac<br />

Sen sarwmunoeba <strong>da</strong> cxovreba moganiWa~ monazoni makrine wers, rom am wuTi<strong>da</strong>n<br />

gax<strong>da</strong> saakaZe sparseTis mteri <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>wyvita bolo moeRo saqarTveloSi sparseTis batonobisTviso.<br />

ramdenad Seesabameba sinamdviles platon ioselianis mier <strong>da</strong>xatuli es<br />

scena, ar viciT, magram mkvlevari uTiTebs xelnawers, romelic misTvis goris episkoposs<br />

_ nikifores ga<strong>da</strong>ucia <strong>da</strong> romelSic Sedio<strong>da</strong> monazoni makrines naambobic 1 .<br />

naSromSi aris amgvari sxva adgilebic. SegviZlia vTqvaT, rom platon ioselianma<br />

sca<strong>da</strong> pirvelad qarTul istoriografiaSi saakaZis reabilitacia qarTveli mkiTxvelis<br />

winaSe. platon ioselianis <strong>da</strong>msaxurebad SeiZleba CaiTvalos, rom man ar gaiziara saakaZis<br />

sworxazovnad SemfasebelTa azri, misi avic <strong>da</strong> kargi namoqme<strong>da</strong>ric ar <strong>da</strong>umala<br />

mkiTxvels. magram ver SeZlo misi pirovnebis obieqturi Sefaseba, yvela qmedebis gamar-<br />

Tleba <strong>da</strong>, Cveulebrivad, gaorebuli pirovnebis cxovreba mogvca. amis mizezi iyo is,<br />

rom; 1. ioselianma naSromi gavleniani samxedro pirisa <strong>da</strong> mouravis memkvidris _ revaz<br />

Tarxan-mouravis SekveTiT <strong>da</strong>wera; 2. ruseTis samxedro reJimis pirobebSi myof koloniur<br />

saqarTveloSi xelisufleba saakaZisnair gmirTa ideals amkvidreb<strong>da</strong> <strong>da</strong> platon ioselianic<br />

am koniunqturas emorCilebo<strong>da</strong>. Tu amosaval kriteriumad saxelmwifoebriobisa<br />

<strong>da</strong> erovnul-sarwmunoebrivi tradiciebis erTgulebas aviRebT <strong>da</strong> platon ioselianis<br />

mier motanili faqtebiTa Tu SefasebebiT vimsjelebT, maSin giorgi saakaZe ver iqneba<br />

erovnuli gmiri. is didi niWis sar<strong>da</strong>li, uaRresad gabeduli <strong>da</strong> uSiSari mebrZoli,<br />

magram amave dros didi ambiciebis gamo patara qveynis sivrceSi <strong>da</strong>uteveli kaci iyo, romelsac<br />

pirveloba yvelafris fasad SeeZlo moepovebina <strong>da</strong> romlis ambiciebs uamravi qarTvelis<br />

sicocxle Seewira. gmirebi samSoblosTvis ibrZvian <strong>da</strong> kvdebian, is ki, xan sad<br />

ibrZo<strong>da</strong> <strong>da</strong> xan sad, oRond misi dideba gabrwyinebuliyo, misi mxedruli <strong>da</strong> mTavarsard-<br />

1 p. ioseliani, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 34.<br />

27


lis niWi saqarTveloze metad <strong>da</strong> xSirad sparsul-osmalur omebSi <strong>da</strong>ixarja, es qveynebi<br />

ki Cveni samSoblos <strong>da</strong>uZinebeli mtrebi, misi saxelmwifoebriobis, enisa <strong>da</strong> erovnuli<br />

tradiciebis mospobis momxreni iyvnen. saxarebas Tu <strong>da</strong>vujerebT, a<strong>da</strong>mians ar ZaluZs or<br />

batons emsaxuros: RmerTsa <strong>da</strong> mamonas. es genialuri niWis kaci, samwuxarod, or batons<br />

msaxureb<strong>da</strong>: samSoblosa <strong>da</strong> mis mtrebs. amitomac, `amaod <strong>da</strong>Svra, sawux ars ese~. platon<br />

ioselianis naSromiT kidev erTxel vrwmundebiT am istoriul simarTleSi.<br />

<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />

1. axali qarTuli literaturis qrestomaTia (Tbilisi, 1979).<br />

2. l. gvaramaZe, platon ioseliani re<strong>da</strong>qtor-gamomcemeli, teqstologiis sakiTxebi, III<br />

(Tbilisi, 1971).<br />

3. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, istoria, saistorio moambe, II (Tbilisi, 1925).<br />

4. Teimuraz I, TxzulebaTa sruli krebulis I gamocema (Tbilisi, 1934).<br />

5. p. ioseliani, didi mouravi giorgi saakaZis cxovreba (Tbilisi, 1977).<br />

6. gr. orbeliani, `saRamo gamosalmebisa~, erTtomeuli (Tbilisi, 1989).<br />

7. ioseb tfileli, `didmouraviani~ (Tbilisi, 1939).<br />

8. j. Rvinjilia, giorgi saakaZis pirovneba (Tbilisi, 1980).<br />

9. q. cxa<strong>da</strong>Ze, platon ioseliani, Zveli qarTuli mwerlobis mkvlevarni (Tbilisi, 1986).<br />

DODO CHUMBURIDZE<br />

Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />

Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />

PLATON IOSELIANI ABOUT GIORGI SAAKAADZE<br />

Platon Ioseliani was the first who tried to rehabilitate Saakadze. The great service that Platon Ioseliani served<br />

was that he did not share straightforward opinion about Giorgi Saakadze and did not keep a secret, revealedhis<br />

good and bad deeds in the face of readers. But he could not manage to evaluate him objectively. Ioseliani gave us a<br />

portrait of a dual personality and justified him in everything. The reasons of these were: 1. The work was ordered to<br />

Ioseliani by Revas Tarkhan-Mouravi, a heir of Giorgi Saakadze, almighty military servant and mouravy<br />

(administrative and military officer). 2. In the conditions of Russian military regime the colonial Georgian state was<br />

trying to inculcate into the society ideal portraits of the heroes like Saakadze. Ioseliani was merely obeying this<br />

state of political affairs.<br />

28


mzia tyavaSvili<br />

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />

platon ioseliani qarTl-kaxeTis samefo karze<br />

taxtis memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebuli<br />

wes-Cveulebebis Sesaxeb<br />

taxtis memkvidris instituti maSin Cndeba, roca qveyanaSi dinastiuri mmarTvelobaa.<br />

arsebuli wyaroebis safuZvelze, saqarTveloSi taxtis pirvel memkvidred farnavazis<br />

vaJi saurmagi un<strong>da</strong> miviCnioT.<br />

saxelmwifos saTaveSi farnavazis (Zv. w. aR. 328-263 ww.) mosvlis Semdeg qveynis ekonomikuri,<br />

politikuri <strong>da</strong> kulturuli cxovreba Zireul cvlilebebs saWiroeb<strong>da</strong>. es periodi<br />

xelsayreli droc iyo radikaluri gar<strong>da</strong>qmnebisTvis. teritoriul-administraciul,<br />

samxedro, kulturul-saganmanaTleblo sferoebSi ganxorcielebulma reformebma<br />

qarTveli xalxis konsoli<strong>da</strong>cia <strong>da</strong> qveynis centralizacia gamoiwvia. saqarTvelo Zlieri<br />

<strong>da</strong> angariSgasawevi politikuri Zala gax<strong>da</strong>. rac mTavaria, am dros `qveynisa <strong>da</strong> xalxis<br />

istoriaSi udidesi gar<strong>da</strong>texis movlena mox<strong>da</strong>: xelisuflebis erTi sistemi<strong>da</strong>n _<br />

mamasaxlisobi<strong>da</strong>n, meore sistemaze _ mefobaze, ga<strong>da</strong>svla~ 1 .<br />

farnavazis mravalmxriv reformatorul moRvaweobaSi gansakuTrebuli aRniSvnis<br />

Rirsia samefo taxtis mami<strong>da</strong>n Svilze ga<strong>da</strong>cemis <strong>da</strong>kanoneba. am nabijs didgvarovanTa<br />

mxri<strong>da</strong>n imdenad Zlieri winaaRmdegoba mohyva, rom farnavazis sikvdilisa <strong>da</strong> misi vaJis<br />

– saurmagis (Zv. w. 263-230 ww.), samefo taxtze asvlis Semdeg qveyana samoqalaqo omis<br />

qarcecxlSi gaexvia. saurmagi iZulebuli gax<strong>da</strong> deduleTSi _ ZurZukeTSi gaqceuliyo,<br />

sai<strong>da</strong>nac samSobloSi <strong>da</strong>mxmare jariT <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. man cecxliTa <strong>da</strong> maxviliT SeZlo<br />

mamis anderZis <strong>da</strong>cva.<br />

un<strong>da</strong> aRvniSnoT, rom farnavazianTa dinastias (<strong>da</strong> saerTod qarTul dinastiur<br />

mmarTvelobas) swored maSin Caeyara safuZveli, rodesac saurmagma samefo taxtis SenarCuneba<br />

SeZlo. anu farnavazis (mefis) mier SemuSavebuli iuridiuli safuZvlisa <strong>da</strong> saurmagis<br />

(memkvidris) mier ganxorcielebuli praqtikuli qmedebebis erTianobam <strong>da</strong>sabami<br />

<strong>da</strong>udo farnavazianTa dinastias.<br />

vfiqrobT, saqarTvelos istoriaSi momx<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> qarTul saistorio wyaroebSi SemorCenili<br />

es faqti dinastiur mmarTvelobaSi memkvidris udides rolze mianiSnebs.<br />

am droi<strong>da</strong>n saqarTveloSi, mcireodeni gamonaklisis gar<strong>da</strong>, ganuxrelad icavdnen<br />

samefo taxtis mami<strong>da</strong>n Svilze ga<strong>da</strong>svlis wess. igi, rogorc Cans, iyo yvelaze misaRebi<br />

<strong>da</strong> arsebuli sazogadoebriv-ekonomikur wyobilebisTvis yvelaze Sesaferisic.<br />

taxtis memkvidreobiT ga<strong>da</strong>cemis <strong>da</strong>kanoneba qarTveli warCinebulebisTvis miuRebeli<br />

aRmoCn<strong>da</strong>. qarTvelma istorikosma leonti mrovelma ase gadmogvca maTi ukmayofilebis mizezebi:<br />

`ara keTil ars Cven<strong>da</strong>, raTamca vmsaxurebdeT naTesavsa Cvensa, aramed viyoT erTad, <strong>da</strong><br />

movklaT Cven saurmag, <strong>da</strong> viyvneT Tavisufal, viTarca viyveniT pirvel, <strong>da</strong> mivscemdeT xarksa<br />

vincavin gamoCndes mZle, rameTu esreT yofiTa ufro ganvisuenebT~ 2 .<br />

rogorc matiani<strong>da</strong>n Cans, mocemul SemTxvevaSi molaparakebis gzam Sedegi ar gamoiRo,<br />

SesaZloa amisTvis droc arasakmarisi iyo, radganac mmarTvelobis sferoSi farnavazis<br />

mier gatarebul reformas <strong>da</strong> TviT axal mefes saSiSroeba emuqrebo<strong>da</strong>.<br />

saurmagis mier qarTvel warCinebulTa mier mowyobili ajanyebis CaxSobis Semdeg<br />

qarTuli politikuri azrovneba mmarTvelobis axali formisTvis (dinastiuri) myari<br />

ideologiuri safuZvlis Seqmnas <strong>da</strong> misi poziciebis gamyarebas sxva<strong>da</strong>sxva saSualebiT<br />

Seeca<strong>da</strong>. farnavazianTa dinastiis simyarisa <strong>da</strong> legitimaciisTvis, aseve, saWiro iyo, wamoWril<br />

kiTxvebze pasuxis gacema <strong>da</strong> ukmayofilebis gamomwvevi mizezebis mogvareba.<br />

warCinebulebis mier dinastiuri mmarTvelobis winaaRmdeg gamoTqmuli pirveli<br />

problema _ `ara... vmsaxurebdeT naTesavsa Cvensa~, _ dRis wesrigi<strong>da</strong>n mas Semdeg moixs-<br />

1 z. kiknaZe, farnavazis sizmari <strong>da</strong> mefobis legitimaciis tipologia, <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong><br />

<strong>Sromebi</strong>, VIII, eZRvneba gelaTis monastris <strong>da</strong>arsebis 900 wlisTavs (Tbilisi, 2008), gv. 45.<br />

2 leonti mroveli, mefeTa cxovreba, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi<br />

xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955), gv. 26.<br />

29


na, rodesac dinastiur mmarTvelobas ideologiuri safuZveli Seeqmna. faqti, romelmac<br />

farnavazianTa dinastiis legitimacia gansazRvra, matianis mixedviT, saurmagis winaaRmdeg<br />

mowyobili ajanyebis periodSi ukve arsebulia.<br />

es mematianis mierFaRwerili farnavazis sizmaria, romelsac sakraluri <strong>da</strong>tvirTva<br />

aqvs. rogorc istorikosi z. kiknaze aRniSnavs, `mefe~ farnavazis sizmris centraluri<br />

miTologemaa. farnavazis sizmari xom misi patronis gamefebis miTosia. farnavazi miTosurad<br />

<strong>da</strong> istoriula<strong>da</strong>c (is ar iyo mefis Svili), pirveli mefea. is pirvelad qmnis saqarTvelos<br />

qveyanas im saxiT, ra saxiTac is istoriul sinamdvileSi, Tun<strong>da</strong>c, misi Caweris<br />

xanaSi arsebobs~ 1 . xilvam, romelSic farnavazi mzis cvars _ realobaSi radikalurad<br />

sapirispiro <strong>da</strong> erTmaneTTan SeuTavsebeli stiqiebis: wylisa <strong>da</strong> cecxlis (mzis) sinTezs<br />

(rac saswaulis kategorias ganekuTvneba), _ icxebs, igi gaaRvTiura. `sizmarSi<br />

mzis cvaris cxebis ZaliT farnavazze gadmodis mzis wili, mefuri didebis saxiT~ 2 .<br />

albaT, warmoudgenelia RvTis gamovlenis `mzis cvarze~ srulyofili saswauli <strong>da</strong> kacis<br />

(miwieris) gaRvTiurebis (RmerTTan ziarebis) ufro <strong>da</strong>xvewili forma, vidre mzis<br />

(RmerTis) cvris cxebis ritualia, ris Semdegac farnavazi (miwa) RvTisa <strong>da</strong> kacis _ cisa<br />

<strong>da</strong> miwis, sawyisebis matarebeli xdeba. amis Semdeg igi aRar aris sxva miwierTa msgavsi.<br />

qarTlis didebulni aRar arian misi Tanasworni. igi maTze ara marto aRmatebuli,<br />

gamorCeuli <strong>da</strong> amaRlebuli, aramed RvTiurTan wilnayaricaa.<br />

matianis mixedviT, qarTveli didebulebi arc ewinaaRmdegebian farnavazis gamefebas.<br />

ufro metic, isini xelsac uwyoben mis gapirvelebas. rogorc Cans, es qveyanaSi arsebuli<br />

usamarTlobiTa <strong>da</strong> autaneli viTarebiT, ucxo ZalasTan gaigivebuli borotebi-<br />

Tac iyo gamowveuli.<br />

SesaZloa, am dros isini arc fiqrobdnen, rom gamarjvebis SemTxvevaSi mmarTvelobis<br />

formis Secvla mouwev<strong>da</strong>T.<br />

aRsaniSnavia, rom farnavazis gamefeba akmayofilebs am dros qveynis mmarTvelis<br />

arCevis ori ZiriTadi aucilebeli pirobi<strong>da</strong>n mxolod erTs _ upirvelesi piris pirovnuli<br />

TvisebebiT sxvebze aRmatebulobas _ farnavazi aris `mZle~; Tumca arRvevs meores<br />

_ qveynis mmarTveli ar un<strong>da</strong> iyos `naTesavi qarTvelTa~. es niSnavs, rom <strong>da</strong>irRva<br />

mmarTvelis arCevis erTi ZiriTadi aucilebeli piroba.<br />

gamodis, rom qarTveli didebulebi advilad Seeguen farnavazis _ `Tavisianis~ _<br />

gamefebas.<br />

aRsaniSnavia isic, rom maTTvis aucilebelia siuzerenis arseboba. amis saukeTeso<br />

<strong>da</strong><strong>da</strong>sturebaa maTi gamonaTqvami _ `mivscemdeT xarksa, vincavin gamoCndis mZle~. mocemuli<br />

nawyveti<strong>da</strong>n irkveva, rom didebulebi uars ar amboben xarkis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong>ze; piriqiTac<br />

Cans, isini sakuTari nebiT, yovelgvari winaaRmdegobis gareSe mzad arian, miscen xarki<br />

qveynis pirvel pirs.<br />

rogorc aRvniSneT, im periodSi saqarTveloSi miRebuli wesis mixedviT, saxelmwifos<br />

saTaveSi un<strong>da</strong> mdgariyo pirovneba, romelic iqnebo<strong>da</strong> `mZle~. `mZle~, bunebrivia,<br />

ukeTess, Zliers, gamorCeuls, sxvebze ara marto ZaliT, aramed gonebrivi SesaZleblobiTac<br />

aRmatebuls niSnavs. didebulTa mier saurmagis gamefebis (<strong>da</strong> saerTod, dinastiuri<br />

mmarTvelobis) winaaRmdeg gamoTqmul mosazrebebSi mocemulia im safrTxeze miniSneba,<br />

rac Zalauflebis memkvidreobiT ga<strong>da</strong>cemas Tan sdevs, xom SeiZleba regaliebiT pirveli<br />

sulac ar iyos sxvebze aRmatebuli, `mZle~. ufro metic, igi SesaZloa erTob uRirsi<br />

<strong>da</strong> taxtisTvis Seuferebeli pirovnebac aRmoCndes. maSin rogor wava qveynis saqme<br />

ra Tqma un<strong>da</strong>, safuZvliani SiSia 3 . erTi SexedviT iqmneba STabeWdileba, TiTqos didebulebs<br />

Zlieri xelisufali surT. maT namdvil zraxvebs momdevno striqoni akonkretebs.<br />

momdevno striqoni<strong>da</strong>n _ `<strong>da</strong> movklaT Cven saurmag, <strong>da</strong> viyvneT Tavisufal, viTarca<br />

viyveniT pirvel... rameTu esreT yofiTa ufro ganvisuenebT~ 4 _ irkveva, rom adre qveyanas<br />

marTav<strong>da</strong> `mZle~ pirovneba, Tumca susti mmarTveli SezRuduli uflebebiT, romelic<br />

didebulebze iyo <strong>da</strong>mokidebuli. erTianoba ki, romelsac warCinebulebi ase ebRauWebian,<br />

samwuxarod, qveynis ki ara, didebulebis erTad yofnas niSnavs. matiani<strong>da</strong>n irkveva,<br />

1 z. kiknaZe, <strong>da</strong>sax.NnaSromi, gv. 45.<br />

2 iqve, gv. 55.<br />

3<br />

m. tyavaSvili, T. SakiaSvili, CrdilokavkasielTa migracia saqarTveloSi (Zv. w. aR. III saukune),<br />

istoriul-eTnologiuri Ziebani, VIII (Tbilisi, 2006), gv. 362-363.<br />

4 leonti mroveli, mefeTa cxovreba..., gv. 26<br />

30


om didebulebis azriT, kargi iqnebo<strong>da</strong> Tu suzerenic maTTan iqnebo<strong>da</strong>. sxva SemTxveva-<br />

Si mas mravali sirTulisa <strong>da</strong> winaaRmdegobis ga<strong>da</strong>laxva, mmarTvelis postis <strong>da</strong>toveba<br />

<strong>da</strong> uares SemTxvevaSi, sikvdili moelo<strong>da</strong>. maTTvis yvelaze saWiro <strong>da</strong> misaRebi swored<br />

mmarTvelobis aseTi forma iyo. maSin, rodesac qveyanas erTianoba sWirdebo<strong>da</strong> (gansakuTrebiT<br />

omebisa <strong>da</strong> politikuri sirTuleebis dros), siuzereni uzrunvelyof<strong>da</strong> amas.<br />

Tumca saSinao saqmeebSi, anu calkeul samflobeloebSi, didebulebi SeuzRu<strong>da</strong>vni <strong>da</strong><br />

maqsimalurad <strong>da</strong>moukidebelni rCebodnen. rac niSnavs, rom erTi SexedviT `mZle~<br />

mmarTveli, sinamdvileSi marionets warmoadgen<strong>da</strong>.<br />

yovelive zemoT Tqmuli<strong>da</strong>n gamomdinare, didebulebisTvis yvelaze saSiSi mmarTvelobis<br />

dinastiuri forma iyo. amitom isini dinastiuri mmarTvelobis <strong>da</strong>kanonebas ebrZodnen.<br />

aRsaniSnavia, rom dinastiuri mmarTvelobis TavisTvis mavne Sedegebi mTeli sigr-<br />

Ze-siganiT maSinve gauazrebiaT qarTvel didebulebs <strong>da</strong> misi <strong>da</strong>kanonebis Tavi<strong>da</strong>n acilebisAsaSualebad<br />

erTxmad miuCneviaT memkvidris mokvla. im SemTxvevaSi, Tu isini SeZlebdnen<br />

Canafiqris ganxorcielebas, farnavazianTa dinastias wertili <strong>da</strong>esmebo<strong>da</strong>. aqe<strong>da</strong>n<br />

gamomdinare, dinastiur mmarTvelobaSi memkvidris udidesi roli u<strong>da</strong>voa <strong>da</strong> misi<br />

sicocxlisunarianobisa <strong>da</strong> siZlieris erT-erTi ganmsazRvreli ZiriTadi faqtoria.<br />

farnavazianTa dinastiis usafrTxoebisa <strong>da</strong> legitimaciisTvis ga<strong>da</strong>mwyveti mniSvneloba<br />

hqon<strong>da</strong> farnavazianTa RvTiuri warmomavlobis koncefciis argumentirebulad <strong>da</strong>sabuTebas.<br />

aris Tu ara RvTiuri Tvisebebis matarebeli farnavazis vaJi _ saurmagi <strong>da</strong> mTeli misi STamomavloba<br />

_ aris kiTxva, romlisTvisac arsebul ideologias pasuxi saswrafod un<strong>da</strong> gaeca.<br />

dinastiis gagrZelebis, <strong>da</strong> saerTod, memkvidreobis institutTan <strong>da</strong>kavSirebuli sakiTxebi<br />

aqtualobas ar hkargav<strong>da</strong> nebismieri dinastiuri mmarTvelobis dros. mis mogvarebas<br />

saukuneebis ganmavlobaSi sxva<strong>da</strong>sxva saSualebebiT cdilob<strong>da</strong> samefo karic <strong>da</strong><br />

politikuri elitac. droTa ganmavlobaSi ixvewebo<strong>da</strong> is meTodebi <strong>da</strong> wesebi, romlebsac<br />

xeli un<strong>da</strong> Seewyo memkvidris mefed, qveynis pirvel pirad, CamoyalibebisTvis. pirovnuli<br />

TvisebebiT RmerTis mier uxvad <strong>da</strong>jildoebul ufliswulsac sakmaod mravali<br />

ram un<strong>da</strong> SeeTvisebina memkvidred yofnis dros, rom Rirseuli mefe gamx<strong>da</strong>riyo.<br />

Dsamefo kari konservatizmiT gamoirCeva. amave dros igi yovelTvis un<strong>da</strong> iyos mzad<br />

SeiTvisos axali _ saukeTeso anu progresuli. swored tradiciebisa <strong>da</strong> Tanamedroveobis<br />

sinTezi, warsuls, awmyosa <strong>da</strong> momavals Soris erTgvari oqros Sualedis SenarCuneba,<br />

gansazRvravs mis sicocxlisunarianobas. cxovrebis ritmi<strong>da</strong>n amovardna mas aucileblad<br />

ga<strong>da</strong>aqcevs Zveli ritualebis samuzeumo butaforiad. am problemis warmatebiT<br />

ga<strong>da</strong>Wra bevra<strong>da</strong>a <strong>da</strong>mokidebuli momaval taxtis memkvidreze, romelic Sesaferis Cvevebs<br />

samefo karis mier sworad warmarTuli aRzrdis Sedegad Seisisxlxorcebs.<br />

<strong>XI</strong>X saukunis <strong>da</strong>sawyisSi saqarTvelos aneqsiis Semdeg ruseTis saimperatoro karma<br />

qarTuli saxelmwifoebrioba <strong>da</strong> bagrationTa dinastia gaauqma. msoflioSi erT-erTma<br />

uZvelesma <strong>da</strong> asakovanma samefo dinastiam arseboba Sewyvita. cnobilia, im didi siyvarulisa<br />

<strong>da</strong> avtoritetis Sesaxebac, romliTac bagrationTa warmomadgenlebi sargeblobdnen<br />

rogorc adgilobriv mosaxleobaSi, aseve kavkasiel xalxebSi. metad mniSvnelovani<br />

<strong>da</strong> aqtualuria qarTul samefo karze arsebuli wes-Cveulebebis kvleva, romelTa<br />

Soris did interess iwvevs qarTuli taxtis memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebuli tradiciebis<br />

Seswavla. am mxriv metad Rirebulia platon ioselianis naSromi `cxovreba giorgi mecametisa~,<br />

romelSic avtorma am periodis mniSvnelovani movlenebis aRwerasTan erTad<br />

taxtis memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebuli sakiTxebic wamowia wina planze.<br />

platon ioselianis `cxovreba giorgi mecametisa~ istoriuli wyaroa. avtori cdilobs,<br />

obieqturad aRweros imdroindeli viTareba. Tumca igi dro<strong>da</strong>dro arRvevs am wess <strong>da</strong> zogierTi<br />

movlenis Tavisebur xedvas <strong>da</strong> Sefasebasac iZleva.<br />

platon ioseliani Txzulebis pirvelive monakveTSi aRwers taxtis memkvidris _ giorgis<br />

<strong>da</strong>badebas: `giorgi, pirmSo Ze mefisa irakli II-isa, <strong>da</strong>iba<strong>da</strong> qalaqsa Tfilissa 1746<br />

welsa, noembris 10 dResa, romelsaca qarTvelTa eklesia dResaswaulobs wmidisa giorgisa<br />

saswaulsa~ 1 . momavali memkvidrisTvis saxelis SerCevisas samefo ojaxs logikurad<br />

arCevani udidesi qristianuli wmin<strong>da</strong>nis _ wmin<strong>da</strong> giorgis sasargeblod gaukeTebia.<br />

platon ioseliani aRwers im tradicias, romliTac qarTul samefo karze momavali<br />

mefis <strong>da</strong>badebas xvdebodnen. qarTul matianeebSi SemorCenilia memkvidris <strong>da</strong>badebasTan<br />

<strong>da</strong>kavSirebuli cnobebi, Tumca platon ioselianis mier moyvanili faqtebi ufro<br />

1 p. ioseliani, cxovreba giorgi mecametisa (Tbilisi, 1978), gv. 3.<br />

31


tevadi <strong>da</strong> konkretulia. platoni wers: `papaman misman Teimuraz, dRe Sobisa misisa gar<strong>da</strong>ixa<strong>da</strong><br />

dResaswaulobiTa: auwya epistoleebiTa imereTisa mefesa <strong>da</strong> mTavarTa: kaxeTisa<br />

<strong>da</strong> qarTlisa TavadTa, kaTolikosTa <strong>da</strong> mRvdelmTavarTa~ 1 ; epistoleebi <strong>da</strong> ZRveni `waruvlines<br />

oTxTa marTlmadidebelTa patriarqTa, sinasa <strong>da</strong> aTonisa mTaTa winamZRvarTa~ 2 .<br />

arsebuli tradiciis mixedviT, memkvidris <strong>da</strong>badeba `acnobes mezobelTa xanTa <strong>da</strong> waruvlines<br />

sparseTisa yaensa nadir-Sahs despanad TurqistaniSvili <strong>da</strong>viT <strong>da</strong> ibraim-aRa bor-<br />

Caloeli sulTani, erTguli Teimurazisa~ 3 . am dros gar<strong>da</strong>icvala nadir-Sahi, ris gamoc qarqarTul<br />

samefo karze saCuqrebi gamoatana axalma yaenma aliyuli-xan adilSahma.<br />

ufliswulis <strong>da</strong>badebas yovelTvis Tan sdev<strong>da</strong> farTomasStabiani qvelmoqmedeba. qarTul<br />

samefo karze is mxolod mowyalebis gacemiT ar Semoifarglebo<strong>da</strong>: Teimuraz II-m `miani-<br />

Wa saCuqarni mravalni glaxakTa, obolTa <strong>da</strong> qvrivTa~ 4 . memkvidris <strong>da</strong>badebas mravali patimris<br />

Sewyalebac mohyva. `mieca mravalTa pyrobilTa miteveba bralTa~ 5 ; arc Savi samRvdeloeba<br />

<strong>da</strong>viwyebiaT: `meu<strong>da</strong>bnoeTa warugzavnes nugeSinis-cemiTni saZmod boZebani~ 6 ;<br />

srulyofili mxiarulebisTvis `ena xalxisa ganmxiarebulisa Seiqmna sawereli mwignobrisa<br />

xelovnisa. droTa Cveulebisa gamo moleqseni uZRvnidnen leqsTa qebiTa: mecnierni sityvaTa<br />

wyobiTTa kateRoriisamebTa ze<strong>da</strong> aRSenebulTa sxolastikosTa wesiTa; mqa<strong>da</strong>gebelni<br />

qa<strong>da</strong>gebaTa; meu<strong>da</strong>bnoeni locviTa; memxoloeni kurTxeviTa qartaTa~ 7 . platon ioselianis mier<br />

<strong>da</strong>xatuli es suraTi sayovelTao mxiarulebis efeqts qmnis <strong>da</strong> STabeWdilebas gviqmnis,<br />

rom im dReebSi qveyanaSi samefo karis sixaruls sazogadoebis yvela fena iziareb<strong>da</strong>.<br />

samefo ojaxi, am SemTxvevaSi qarTlis mefe Teimuraz II, anu memkvidris papa, <strong>da</strong>badebi<strong>da</strong>nve<br />

iwyebs zrunvas mis mosanaTlad. am SemTxvevaSi arCevani Tavisufalia. igi ar aris winaswar<br />

gansazRvruli <strong>da</strong> <strong>da</strong>kanonebuli samefo karis etiketiT. es mTlianad memkvidris axloblebis<br />

survilzea <strong>da</strong>mokidebuli <strong>da</strong> qarTuli tradiciisamebr xdeba. ufliswuls ojaxis<br />

megobari <strong>da</strong> WeSmariti qristiani naTlavs. Teimuraz II-m `megobari Tvisi di<strong>da</strong>d maxlobeli<br />

saba ninowmindeli mouwo<strong>da</strong> Tfilisad, raTa eqmnas mimqmelad wmindisa embazi<strong>da</strong>m mefisa<br />

yrmasa giorgis~ 8 .<br />

metad sapasuxismgeblo iyo memkvidris naTlobis rituali. es tardebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>badebi<strong>da</strong>n<br />

cxra dRis Semdeg. `Semdeg cxrisa dRisa, am SemTxvevaSi e. i. 19 noembersa, dResa wm.<br />

ilarion qarTvelisa naTel-sca mas kaTolikosman antoni I <strong>da</strong> mimqmelad iyo arqiepiskoposi<br />

saba ninowmindeli~. es ukanaskneli `amave dRes ayvanil iqna mefisagan mitropolitis<br />

xarisxSi~ 9 . `wesi embazi<strong>da</strong>n aRmoSobisa aRsrul<strong>da</strong> ara sasaxlesa Sina, arc saxlis<br />

wmidisa kvarTisa eklesiasa Sina, aramed mciredsa eklesiasa wmidisa giorgissa~ 10 .<br />

am SemTxvevaSic win aris wamoweuli ufliswulis mfarveli wmi<strong>da</strong>nis _ wmi<strong>da</strong> giorgis<br />

pativiscema. platon ioselianis am cnobaSi mocemulia miniSneba imis Sesaxebac, Tu romel<br />

eklesiebSi sruldebo<strong>da</strong> Cveulebrisamebr memkvidris naTloba.<br />

oTx wlamde memkvidre uSualod ZiZebisa <strong>da</strong> mSoblebis meTvalyureobis qveS izrdebo<strong>da</strong>.<br />

oTxi wlis Semdeg mas ukve aRsazrdelad abarebdnen aRmzrdelebs. `cxovrebisa<br />

misisa welsa meoTxesa miuCines mas lalad Tavadi kaxeTisa svimon mayaSvili <strong>da</strong> qarTli<strong>da</strong>m<br />

roin baraTaSvili, romelica male gar<strong>da</strong>icvala <strong>da</strong> gar<strong>da</strong> svimon mayaSvilisa<br />

arRavin <strong>da</strong>uSTa yrmasa jereT giorgis~ 11 . vfiqrobT, aq gaTvaliswinebulia, orive samefos<br />

_ qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis interesebi, romelTa Tanasworuflebianoba am formiT aris<br />

xazgasmuli. samefo kari cdilobs, ukmayofilebis yoveli SesaZlo mizezi gaiTvaliswinos<br />

<strong>da</strong> safuZvelSive aRmofxvras. am JestiT marTalia, arapir<strong>da</strong>pir <strong>da</strong> SefarviT,<br />

magram mainc kidev erTxel aris gacxadebuli giorgi erekles Zis uflebebis Sesaxeb<br />

qarTl-kaxeTis samefo taxtze <strong>da</strong> miniSnebulia isic, rom momavali mefe mTeli qveynis<br />

cxovrebaSi kargad Caxeduli <strong>da</strong> gaTviTcnobierebuli pirovneba un<strong>da</strong> yofiliyo.<br />

1 p. ioseliani, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 4.<br />

2 iqve.<br />

3 iqve.<br />

4 iqve.<br />

5 iqve.<br />

6 iqve.<br />

7 iqve.<br />

8 iqve.<br />

9 iqve,<br />

10 iqve.<br />

11 iqve, gv. 5.<br />

32


ar SeiZleba yuradReba ar mivaqcioT im garemoebas, rom memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebul<br />

ritualur RonisZiebebSi iniciatoris rolSi yovelTvis gvevlineba ara giorgis<br />

mama _ erekle II, aramed papa Teimuraz II. TiTqmis arsad ar axsenebs platon ioseliani<br />

erekles, romelic, mTlad umoqmedod ar iqnebo<strong>da</strong> memkvidris <strong>da</strong>badebisa <strong>da</strong> aRzrdis<br />

dros. ra Tqma un<strong>da</strong>, platoni amas SemTxveviT ar akeTebs. igi gamiznulad gviCvenebs axlo<br />

rakursiT Teimuraz II-es. amiT ioseliani xazs usvams im garemoebas, rom memkvidris<br />

<strong>da</strong>badebis periodSi qveynis politikur cxovrebaSi swored Teimuraz II iyo centraluri<br />

figura. politikuri <strong>da</strong>tvirTvac mis mier ganxorcielebul qmedebebs hqon<strong>da</strong>. mxolod<br />

Teimuraz II-es, rogorc mefes, SeeZlo samefo taxtis realur pretendentad pirveli<br />

SviliSvili _ giorgi eRiarebina.<br />

yoveli samefo dinastiisTvis erT-erTi mTavari sazrunavi memkvidrisTvis drois<br />

moTxovnis Sesabamisi swavla-ganaTlebis micema iyo. qarTul samefo karze udides yuradRebas<br />

aqcevdnen am sakiTxs.<br />

<strong>XI</strong>X saukunis <strong>da</strong>sawyisSi saqarTveloSi Semosuli rusi moxeleebi, erTob <strong>da</strong>mamcireblad<br />

uyurebdnen ara marto adgilobrivi mosaxleobis, aramed qveynis upirvelesi<br />

aristokratiuli wreebis warmomadgenlebis swavla-ganaTlebis donesac. `При самом поступлении<br />

Грузии в подданство России страна эта находилась на весьма низкой степени умственного развития<br />

/Просвешение грузинь в то время простиралось далее знания чтения и письма на своем природном<br />

языке/. Впрочем и этого рода знaния были достоянием лишь немногих; грамотность не было необходимостью<br />

и для первейших сановников государства. Большая часть князей не умела даже читать на своем природном<br />

грузинском языке~ _ wer<strong>da</strong> cicianovi koCubeis 1804 wlis 10 marts 1 .<br />

platon ioseliani ar akonkretebs, Tu ra asakSi Seudga giorgi erekles Ze werakiTxvis<br />

Seswavlas, Tumca es adreul asakSi un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo. Cven moviZieT matianeebSi<br />

am faqtis Sesaxeb informacia. magaliTad, petre iberiels, varaz-bakuris Zes, wera-kiTxvis<br />

Seswavla 3 wlis asaki<strong>da</strong>n <strong>da</strong>uwyia 2 . platon ioselianis aRweriT, `taxtis memkvidres<br />

qarTulisa anbanis maswavleblad hyva isak mwignobari, romelica iyo Semdeg kandelaki<br />

sionisa saufloisa eklesiisa <strong>da</strong> aRmwereli xucurad mravalTa werilTa, mecnieri<br />

<strong>da</strong> mcodne Zvelisa, viTarca ityodnen, filosofiisa~ 3 , e. i. sakmaod ganswavluli pirovneba.<br />

rac niSnavs, rom samefo karze did mniSvnelobas aniWebdnen mSobliuri enis<br />

codnas <strong>da</strong> bavSvis swavla-ganaTlebas swored qarTuli mwignobrobisa <strong>da</strong> marTlweris<br />

SeswavliT iwyebdnen.<br />

mSobliurTan erTad aucilebeli iyo sxva<strong>da</strong>sxva enis codnac, romelTa <strong>da</strong>saufleblad<br />

yvelaze iol <strong>da</strong> Sedegian meTo<strong>da</strong>d miCneuli iyo yoveldRiur cxovrebaSi misi<br />

swavleba. samefo kari warmatebiT iyeneb<strong>da</strong> am saSualebas. im dros kavkasiaSi saurTier-<br />

Tobo enad iTvlebo<strong>da</strong> TaTruli ena. platon ioseliani wer<strong>da</strong>: giorgim `TaTruli ena<br />

iswava karis moxeleTagan <strong>da</strong> somxuri somexTa mRvdlis ter-<strong>da</strong>viTis Svilisagan Saikovisa<br />

<strong>da</strong> yaiTmazaSvilisagan~ 4 . sul sxva viTarebaa berZnulTan <strong>da</strong>kavSirebiT.Aam enis SeswavlisTvis<br />

giorgis specialuri maswavlebeli hyolia. `berZnulisa enisa maswavleblad<br />

iyo Teodore episkoposi berZeni mcxeTas yofili kaTolikosisa karzed~ 5 .<br />

Svid wels sakraluri <strong>da</strong>tvirTva hqon<strong>da</strong> memkvidris cxovrebaSi. am dros mTavrdebo<strong>da</strong><br />

bavSvoba <strong>da</strong> iwyebo<strong>da</strong> axali etapi _ mozrdilobis (ymawvilobis) xana. am periodi<strong>da</strong>nve<br />

adio<strong>da</strong> axal safexurze memkvidris swavla-ganaTleba. `meSvidesa welsa cxovrebasa<br />

misisa maswavleblad qarTulisa enisa miuCines mefis Zesa dekanozi ioane~. p. ioseliani<br />

mis Sesaxeb wer<strong>da</strong>: `1751 welsa movi<strong>da</strong> ierusalimiT, droTa mun warsruli dekanozi<br />

ese ioane, Ze garsevanisa, dekanozisave moZRvriSvilad gvar-wodebuli. ese iyo kaci<br />

ganswavluli, didi mwignobari, mwerali wignTa <strong>da</strong> mcodne droTa maT, filosofiisa <strong>da</strong><br />

RvTismetyvelebisa ZvelaTgan qarTvelTa Soris naqonTa. patriarqisagan ierusalimisa<br />

qebiTisa weriliTa mosruli~ 6 . `ese ioane pirvel sxvaTa iyo moZRvari mefisa iraklisa<br />

II-isa <strong>da</strong> dedoflisa <strong>da</strong>rejanisa~ 7 . e. i. ufliswulis swavla-ganaTlebas saTaveSi Cas-<br />

1 Н. Дубровин, история войны и владычества русских на кавказе, IV (С-Петербург, 188), стр. 493.<br />

2 makari mesxi, petre iberielis cxovreba, qarTuli mwerloba, 5 (Tbilisi, 1988), gv. 290.<br />

3 p. ioseliani, cxovreba giorgi mecametisa..., gv. 5.<br />

4 iqve.<br />

5 iqve.<br />

6 iqve.<br />

7 iqve, gv. 6.<br />

33


dgomia pirovneba, romlis ganswavlulobac sayovelTaod iyo aRiarebuli. man kargad<br />

ico<strong>da</strong>, mecnierebis rogorc Zveli, aseve Tanamedrove tendenciebi.<br />

qarTul samefo karze, rogorc Cans, sasurveli iyo sxva<strong>da</strong>sxva mecnierebebis Seswavla.<br />

memkvidres SeeZlo mecnierebis ama Tu im <strong>da</strong>rgs sakuTari survilis mixedviT <strong>da</strong>uflebo<strong>da</strong>.<br />

giorgi `misruli srulsa hasaksa moisurveb<strong>da</strong> filosofosTa ZvelTa swavlisa<br />

mosmenasa. kaTolikosi antoni, gardmomRebi rusuliT qarTulsa enasa baumeistrisa<br />

filosofiisa, ganumarteb<strong>da</strong> hazrTa <strong>da</strong> leqsTa mniSvnelobasa. D<strong>da</strong>uteva swavla es <strong>da</strong><br />

ityo<strong>da</strong>: `ara mesmis ese: vnayav wyals~ 1 .<br />

swavla-ganaTlebis paralelurad xdebo<strong>da</strong> samefo karze miRebuli sxva saritualo<br />

wesebis Sesrulebac, rac nel-nela momavali mefis qveynis marTvaSi CarTvas <strong>da</strong> mis mier<br />

masze <strong>da</strong>kisrebuli udidesi pasuxismgeblobis gaTavisebas emsaxurebo<strong>da</strong>.<br />

Tan<strong>da</strong>TanobiT xdebo<strong>da</strong> qveynis atributikisadmi memkvidris pativiscemis gamomuSavebac.<br />

am mxriv metad niSandoblivia saxelmwifosTvis aucilebeli simbolos _ droSis<br />

<strong>da</strong>mzadebis rituali. yvela batoniSvils (mamakaci igulisxmeba) hqon<strong>da</strong> sakuTari droSa,<br />

romlis <strong>da</strong>mzadebis Ta<strong>da</strong>rigsac memkvidrisTvis samefo karze droulad iWerdnen. es<br />

iyo saCuqari, romelic ufliswuls Svidi wlis asakSi un<strong>da</strong> mieRo, oRond ara <strong>da</strong>badebis,<br />

aramed dResa `saxelwodebisa misisa~. platon ioseliani wers: `mefeman qarTlisa<br />

Teimuraz meoreman, jereT Svidisa wlisa mefis Zesa giorgis, SviliSvilsa Tvissa 23 aprilisa<br />

dRisaTvis e. i. saxelwodebisa misisa, brZana moumzadon droSa saufliswulo.<br />

misisave brZanebiTa moiRes yviTeli atlasi <strong>da</strong> maszed moqsoves xati metexTa RvTismSobelisa<br />

feradebiTa <strong>da</strong> kilitebiTa. momqsovi misi iyo amirejibisa roinisa asuli <strong>da</strong> qvrivi<br />

rostom ciciSvilisaAnastasia, romelica axl<strong>da</strong> dedofalsa ana-xanums, Teimuraz<br />

mefisa meuRlesa~ 2 . am saxiT memkvidre etapobrivad iTaviseb<strong>da</strong> im pasuxismgeblobas, rasac<br />

mas SemdgomSi cxovreba <strong>da</strong> Tavisi mdgomareoba akisreb<strong>da</strong>. es cnoba sxva mxrivac<br />

aris mniSvnelovani. Svidi wlis taxtis memkvidres uZRvnian ara gasarTob <strong>da</strong> ubralo<br />

Tvalis gasaxarel, aramed iseT saCuqars, romelic misi momavali valdebulebis gaTavisebasa<br />

<strong>da</strong> pasuxismgeblobis srul gaazrebas emsaxureba.<br />

`kaTolikozman ukurTxa droSa ese <strong>da</strong> miarTva mefis Zesa metexisa eklesiasa Sina,<br />

paraklisisa gar<strong>da</strong>xdiTa. dResa amas iyo didi patiJoba stumarTa sasaxlisa palatebSi,<br />

qalTa <strong>da</strong> kacTa.Amasave dResa aRsazrdelad mefis Zisa Seswires metexisa eklesiasa, vi-<br />

Tarca karisa Zvelad say<strong>da</strong>rsa <strong>da</strong> kaTolikosisa metoqsa, Zvirfasi barZim-feSxumi, romelica<br />

<strong>da</strong>ikarga 1795 welsa, sami komli kaci <strong>da</strong> erTi xeli Sesamoseli <strong>da</strong> miuboZes winamZRvarTa<br />

misTa oqmi Sewirulobisa~ 3 .<br />

samefo kari udidesi pasuxismgeblobiT ekidebo<strong>da</strong> memkvidris <strong>da</strong>ojaxebas. vin iqnebo<strong>da</strong><br />

momavali dedofali, ra Tqma un<strong>da</strong>, metad mniSvnelovani sakiTxi iyo. dinastiuri<br />

qorwinebebi didi xania warsuls Cabar<strong>da</strong>. XV saukunis bolo periodi<strong>da</strong>n, saqarTvelos<br />

samefo-samTavroebad <strong>da</strong>Slis Semdeg, samefo sagvareulo ZiriTa<strong>da</strong>d qarTvel didgvarovanTa<br />

ojaxebs umoyvrdebo<strong>da</strong>.<br />

rogorc Cans, qarTuli samefo kari memkvidris qorwinebisas cdilob<strong>da</strong> raRac<br />

formiT Zveli wesi mainc SeenarCunebina. platonis <strong>da</strong>msaxurebad un<strong>da</strong> CaiTvalos is<br />

faqti, rom tradiciis aRwerisas igi yovelTvis mianiSneb<strong>da</strong> misi siZvelis Sesaxeb. platon<br />

ioseliani ase aRwers giorgi erekles Zis pirvel niSnobas: `jereT rvisa wlisa,<br />

ZvelTa droTa Cveulebisa gamo, <strong>da</strong>niSnes Cerqez batonis girei oZisa qalzed, romelica<br />

axl<strong>da</strong> mefes iraklis TvisTan, viTarca megobari. gansaswavlebelad qalisa, waruvlines<br />

mas Tavadi Sari<strong>da</strong>n SalikaSvili, 6 moaxle qali msaxurad <strong>da</strong> aznauriSvilis qvliviZis<br />

qvrivi nino soflisa kavTixevi<strong>da</strong>n, de<strong>da</strong>kaci mwignobari, Zlieri sityviTa <strong>da</strong> brZeni<br />

WkuiTa. didi cxenosani iyoo, brZaneb<strong>da</strong> sadme TviT mefe giorgi, <strong>da</strong> gulovnobisaTvis<br />

misisa di<strong>da</strong>d pativsscemdnen mas sasaxleSiao~ 4 . e. i. am cnobis mixedviT, momavali dedodofali<br />

garkveul dromde samSobloSi rCebo<strong>da</strong>, Tumca igi qarTuli tradiciisamebr<br />

un<strong>da</strong> aRzrdiliyo (rac albaT aucileblad niSnav<strong>da</strong> qarTuli enisa <strong>da</strong> mwignobrobis<br />

Seswavlasac. tyuilad ar usvams platon ioseliani xazs mis aRmzrdelad mivlinebuli<br />

nino qvliviZis mwignobrobasa <strong>da</strong> sibrZnes), raTa saqarTveloSi Camosvlisas arc mas<br />

1 p. ioseliani, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 36-37.<br />

2 iqve, gv. 27.<br />

3 iqve.<br />

4 iqve, gv. 7.<br />

34


egrZno Tavi eulad <strong>da</strong> ucxod <strong>da</strong> qveSevrdomebsac igi Tavisianad mieRoT. amiT Tavi<strong>da</strong>n<br />

iqnebo<strong>da</strong> acilebuli mravali uxerxuloba <strong>da</strong> gaugebroba, rasac SeeZlo <strong>da</strong>eZaba viTareba<br />

samefo karze. dedoflad gaxdomisMSemdeg mas, aseve, gverdSi eyolebodnen mzrunveli<br />

<strong>da</strong> sayvareli a<strong>da</strong>mianebi.<br />

`qali ese CerqezTa, <strong>da</strong>niSnuli giorgized, Semdgomad oTxisa wlisa mzadebisa, jereT<br />

mounaTlavi, mokv<strong>da</strong> yvavilisa seniTa samSoblosa Tvissa saxlsa <strong>da</strong> ukuqceuli nino<br />

Sedga monazvnad~ 1 .<br />

platon ioselianisave aRweriT, cxadi xdeba, rom taxtis memkvidres kargad un<strong>da</strong><br />

scnobo<strong>da</strong> Tavisi samarTavi qveyana, misi sazRvrebi <strong>da</strong> xalxi, misi gasaWiri <strong>da</strong> problemebi,<br />

Rirsebebi <strong>da</strong> naklovanebebi. amisi saukeTeso saSualeba iyo mogzauroba, rasac<br />

memkvidre adreuli asaki<strong>da</strong>n iwyeb<strong>da</strong>. `14 wlisam mimovlo saqarTvelo: qarTli, kaxeTi,<br />

somxiTi, fSavi, xevsureTi, TuSeTi <strong>da</strong> ixila mas dros ganmge somexTa eklesiisa oqevarteri<br />

anu kaTolikosi iakob V (1759-1763)~ 2 . giorgi SemdgomSic xSirad mogzaurob<strong>da</strong> 3 .<br />

mogzaurobis saSualebiT Tavisi samarTavi qveynis gacnoba, misi sazRvrebis moxilva<br />

<strong>da</strong> xalxTan urTierToba, adgilze maTi Wiris <strong>da</strong> lxinis uSualo gaziareba, qar-<br />

Tul samefo karze miRebuli <strong>da</strong> aprobirebuli meTodi Cans. platon ioselians moepoveba<br />

cnoba, rom qveyanaSi mogzaurob<strong>da</strong> giorgi <strong>XI</strong>I-is memkvidre _ <strong>da</strong>viTic. ufro metic,<br />

misTvis (ioane giorgis ZesTan erTad) qveynis aRwera _ metad sapasuxismgeblo <strong>da</strong> mniSvnelovani<br />

saqme _ <strong>da</strong>uvalebiaT 4 .<br />

platon ioseliani qarTl-kaxeTis samefo karze memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebiT kidev erT<br />

tradicias gvamcnobs.<br />

`odes droTa garemoebaTa gamo warvi<strong>da</strong> ruseTad (1760) mefe Teimuraz, maSin mefisa<br />

Zesa giorgis, viTarca SviliSvilsa uboZa skiptra qarTlisa mefobisa, garemosdva mas<br />

Tavisi samefo xmali, <strong>da</strong>hki<strong>da</strong> mas Zali morwmuneTa _ jvari Zel-WeSmaritiTa cmuli, oqrosa<br />

jaWviTa saki<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> Tval-margaritiTa Semkuli mcxeTisa eklesiasa Sina, Tana<br />

<strong>da</strong>swrebiTa ioseb kaTolikosisa <strong>da</strong> episkoposTa, TavadTa, aznaurTa <strong>da</strong> kariskacTa, akurTxa<br />

igi RvTismSoblisa mcirediTa SemkuliTa xatiTa~ 5 .<br />

es aris giorgisTvis qarTlis samefo taxtis realur pretendentad aRiarebis maniSnebeli<br />

faqti. Teimuraz II am SemTxvevaSi win<strong>da</strong>xedulebasac iCens <strong>da</strong> vfiqrobT, savaldebulo<br />

ritualsac asrulebs. igi, rogorc mefe, Tavis taxts uTmobs SviliSvils<br />

giorgis, raTa misi wasvlis Semdeg vinmem ar ganacxados masze pretenzia. amiT Teimurazi<br />

win swevs SviliSvilis legitimurobas. platoni aRniSnavs, kidec, rom am ambavma yvelas<br />

<strong>da</strong>aviwya ruseTSi ga<strong>da</strong>xvewili qarTlis mefis ojaxi, anu taxtis mosalodneli<br />

pretendenti 6 .<br />

platons moepoveba cnoba imis Sesaxeb, rom giorgis legitimuroba ruseTis imperatormac<br />

<strong>da</strong>a<strong>da</strong>stura: `traqtatis ZaliTa Soris imperatricisa Ekaterina II <strong>da</strong> iraklisa, mefis Ze<br />

giorgi <strong>da</strong>mtkic<strong>da</strong> memkvidred saqarTveloisa; miiRoca ordeni aleqsandre nevelisa~ 7 .<br />

sainteresoa, Tu ra droi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> ra doziT iReb<strong>da</strong> taxtis memkvidre monawileobas<br />

saqveyno saqmeebSi. platon ioselians aqvs cnoba, rom `odes iqmna kreba, idumal ganla-<br />

Tinebulisa <strong>da</strong> kaTolikos patriarqisa antonisa, samsjavrod micemulisa, maSin krebisa<br />

ganCinebasa ze<strong>da</strong> <strong>da</strong>sdves beWedica 9 wlis yrmisa mefis Zis giorgisa~ 8 . vfiqrobT, aseT<br />

adreul asakSi saqveyno saqmeebSi memkvidris monawileobas qarTul samefo karze mxolod<br />

gansakuTrebul SemTxvevebSi hqon<strong>da</strong> adgili.<br />

saerTod, qarTul samefo karze srulwlovanebis asakad miiCneo<strong>da</strong> Tvrameti weli. swored<br />

am periodi<strong>da</strong>n taxtis memkvidre aqtiurad ebmebo<strong>da</strong> saqveyno saqmeebSi. platoni wer<strong>da</strong>: `18<br />

wli<strong>da</strong>m cxovrebisa Tana-hyvis mamasa Tvissa, sa<strong>da</strong>ca warvidis, anu saomrad, anu mosaxilvelad<br />

samZRvarTa~ 9 .<br />

1 iqve.<br />

2 iqve, gv. 7-8.<br />

3 iqve, gv. 35-36, 45-48, 82.<br />

4 iqve, gv. 66.<br />

5 iqve, gv. 8.<br />

6 iqve, gv. 13.<br />

7 iqve, gv. 15.<br />

8 iqve, gv. 8.<br />

9 iqve, gv. 9.<br />

35


sainteresoa, platonis cnoba solomon I-is gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg imerlebis survilze<br />

erekle II-is mefobis qveS mTliani saqarTvelos gaerTianebis Sesaxeb. taxtis memkvidre<br />

eswrebo<strong>da</strong> im <strong>da</strong>rbazobas, romelzec qveynis didgvarovnebi am sakiTxs ixilavdnen,<br />

Tumca mas Tavisi azris gamoTqma mxolod meore Sekrebilobisas, isic erekles kiTxvis<br />

Semdeg mieca. am dros warCinebulebi <strong>da</strong>jgufebulebi iyvnen ramdenime partiad, giorgis<br />

mosmenili hqon<strong>da</strong> ama Tu im maTganis Sexeduleba <strong>da</strong> arCevanis gakeTebac SeeZlo 1 .<br />

SeeZlo 1 .<br />

sainteresoa, platonis mier aRwerili qsnis erisTavebisTvis mamulebis CamorTmevisTvis<br />

mowveul <strong>da</strong>rbazobaSi giorgi <strong>XI</strong>I-is monawileoba. platon ioseliani gadmogvcems<br />

im winaaRmdegobas, romelic erekle II-is samefo karze am sakiTxis ganxilvas axl<strong>da</strong>:<br />

`SegrovilTa mefisa sasaxleSi Sina mdivanbegTa ganixiles saqme <strong>da</strong> orguleba, romelTaca<br />

Seswamebdnen erisTavTa. Wabua orbelianman <strong>da</strong> ioseb TumaniSvilman <strong>da</strong> sxvaTa<br />

sZles sxvaTa <strong>da</strong> ganaCines sruliad ukuniTi ukunisamde moeRos maT saerisTao. simtkicisaTvis<br />

<strong>da</strong> SeucvaleblobisaTvis esreTisa ganCinebisa iqmna kreba, <strong>da</strong>iwera Zeglis wera,<br />

<strong>da</strong> moswer<strong>da</strong> xeli <strong>da</strong>esvaT beWedni mefisa <strong>da</strong> sameifosa saxlisa wevrTa, kaTalikosisa<br />

<strong>da</strong> mRvdelmTavarTa rvaTa. kirile mTavarepiskoposman misca xma miematos Zeglis<br />

weras eseca: `iyavn kruli TviT mefeca, romelmanca ganxsnas Sekruleba ese <strong>da</strong> scvalos<br />

ganCineba~ 2 . am sakiTxis irgvliv erTsulovneba ar iyo TviT samefo ojaxSi. batoniSvil<br />

giorgis (SemdgomSi mefe giorgi <strong>XI</strong>I) `ara uneb<strong>da</strong> arc xelis mowera, arca beWdis <strong>da</strong>sma~,<br />

magram erekle II-es ver SeewinaaRmdega <strong>da</strong> `morCil eqmna mamasa, garna gaimegobra eris-<br />

Tavni <strong>da</strong> mTisa mkvidrni, romelTaca sur<strong>da</strong>T erisTavni Tvisni, galaRebulni maTgan~ 3 .<br />

`aqe<strong>da</strong>m scnes pirvelad hazri mefis Zisa, raTa hyvandes Semdeg droTaTvis gandevnilni<br />

erisTavni TanaSemwed pirispir meorisa dedisagan ZmaTa, romelnica sZulobden mas~.<br />

`ese siyvaruli maT Soris <strong>da</strong>scxra <strong>da</strong> ganqar<strong>da</strong> maSin, rodesac erisTavman revaz 1800<br />

welsa SeirTo colad anastasia, qali iraklisa <strong>da</strong> odes farnaoz mefis Zeman idumalve<br />

mamisa miiyvana colad anna qali yularaRasisa erisTavisa~ 4 .<br />

qarTul samefo karze miaCn<strong>da</strong>T, rom qveynis marTvaSi seriozuli adgili ekava pirovnul<br />

faqtors. kerZod ki, momaval mefes axlo urTierToba un<strong>da</strong> hqono<strong>da</strong> mezobeli<br />

qveynebis religiur <strong>da</strong> politikur liderebTan, rac bavSvobi<strong>da</strong>nve, memkvidred yofnis<br />

periodSi, maTTan mis uSualo nacnobobas <strong>da</strong> xSir SemTxvevaSi megobrobas gulisxmob<strong>da</strong>.<br />

es <strong>da</strong>exmarebo<strong>da</strong> mefed yofnis periodSi maTTan urTierTobaSi, pirovnuli Tvisebebis<br />

codna ki saSualebas miscem<strong>da</strong> rTul <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>mwyvet viTarebaSi sasurveli Sedegis<br />

misaRwevad Sesabamisad emoqme<strong>da</strong> <strong>da</strong> yvelaze xelsayreli meTodebi gamoeyenebina.<br />

samefo taxtis memkvidre kargi meomari <strong>da</strong> mxe<strong>da</strong>rTmTavari un<strong>da</strong> yofiliyo. mas amisTvis<br />

bavSvobi<strong>da</strong>nve amzadebdnen. sabrZolo moqmedebebSi uSualod igi Tvrameti wli<strong>da</strong>n<br />

erTvebo<strong>da</strong>. samxedro saqmeSi misi momzadeba ki gulisxmob<strong>da</strong> rogorc sabrZolo operaciebSi<br />

(brZolis velze) uSualo monawileobas, aseve zurgSi saTanado moqmedebasac.<br />

amiT, ra Tqma un<strong>da</strong>, xdebo<strong>da</strong> memkvidris mier imis gaTaviseba, rom gamarjvebisTvis Tanabari<br />

mniSvneloba aqvs brZolis am or ganuyofel komponents. platoni wers: `yaenis mosvlisa<br />

winaT Tfiliss mefis Zesa giorgis miendva qiziyis jaris Seyra~ 5 .<br />

samefo kari marto politikuri cxovrebiT ar iyo <strong>da</strong>kavebuli. masSi mniSvnelovani<br />

adgili ekava <strong>da</strong>svenebas <strong>da</strong> garTobas. samefo karze nadirobiTa <strong>da</strong> jiriTiT iqcevdnen<br />

Tavs. ra Tqma un<strong>da</strong>, masSi taxtis memkvidrec monawileob<strong>da</strong>. platoni aRwers, rom giorgis<br />

ar uyvar<strong>da</strong> arc erTi <strong>da</strong> arc meore: `monadireTa did-kacTa uwodeb<strong>da</strong> kacTa usaqmo-<br />

Ta moclilTa~. misi azriT, `devna mxecTa <strong>da</strong> pirutyvTa SeaCvevs mterobasa <strong>da</strong> mesisxleobasao,<br />

gaaborotebs gulsao. SvilTaca TvisTa ar urCev<strong>da</strong> nadirobisa SeCvevasa <strong>da</strong><br />

marTlad arca erTi maTgani, romelTaca me vicnobdi, ar iyvnen monadireni, gar<strong>da</strong> mefis<br />

Zisa iliasa, <strong>da</strong> eseca SeCveo<strong>da</strong> nadirobasa ruseTSi~. jiriTobas ki igi uwodeb<strong>da</strong> `sagansacdelosa<br />

rasme~ 6 . imis miuxe<strong>da</strong>vad, uyvar<strong>da</strong> Tu ara giorgi erekles Zes nadiroba, samefo<br />

karze aucileblad izrunebdnen imaze, rom igi kargi monadirec yofiliyo <strong>da</strong> mo-<br />

1 iqve, gv. 15-18.<br />

2 iqve, gv. 77-78.<br />

3 iqve, gv. 78.<br />

4 iqve.<br />

5 iqve, gv. 44.<br />

6 iqve, gv. 26.<br />

36


jiriTec. am SemTxvevaSi taxtis memkvidres arCevanis saSualeba ar hqon<strong>da</strong>. mas SeeZlo<br />

monawileoba ar mieRo aRniSnul gasarTobebSi, magram aucileblad un<strong>da</strong> scodno<strong>da</strong> Tavis<br />

Seqcevis es saSualebebi, romelic samefo karis etiketiT iyo gansazRvruli.<br />

XVIII saukunis II naxevarSi qarTuli samefo saxlis mmarTvelobis sistemaSi mniSvnelovani<br />

movlena mox<strong>da</strong>. platon ioseliani wers, rom erekle II-s <strong>da</strong>awerines anderZi,<br />

romliTac taxtis <strong>da</strong>kavebis mami<strong>da</strong>n ufros Svilze ga<strong>da</strong>cemis wesi Secvala <strong>da</strong> Zmi<strong>da</strong>n<br />

Zmaze ga<strong>da</strong>cema <strong>da</strong>akanona. platon ioseliani am anderZs ugvansa <strong>da</strong> qveynis <strong>da</strong>saRupad<br />

Sedgenils uwodeb<strong>da</strong> 1 .<br />

taxtis memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebuli wesebi sxva wes-CveulebebTan erTad qmni<strong>da</strong><br />

qarTul samefo kars, romelsac, platon ioselianis gadmocemiT, Teimuraz batoniSvili<br />

ase axasiaTeb<strong>da</strong>: `rodesac me TviT Semdgomad mefis gar<strong>da</strong>cvalebisa warvedi<br />

sparseTsa,... vnaxe... sparselTa qceva, bilwi azri maTi usafuZvlo ganmgeblobisaTvis <strong>da</strong><br />

saomrad. vscan igini ara raisa mcodneni, yaenisagan <strong>da</strong>Sorebulni, ver gambe<strong>da</strong>vni<br />

sityvisa Tvisisa mefesTan <strong>da</strong> sworisaca sasargebloisa hazrisa ar gamomTqmelni.<br />

di<strong>da</strong>d mikvir<strong>da</strong> mdgomareoba iranisa, mefeTa karisa, <strong>da</strong> movixseniebdi papisa Cemisa<br />

karsa <strong>da</strong> TviT mamisa Cemisa, yovlad mefurisa, didebulisa, gancxromiTisa,<br />

mxiarulebiTisa, samarTlierisa <strong>da</strong> karRia taxtisa mdi<strong>da</strong>rTa, moklebulTa, sneulTa,<br />

mSierTa, obolTa, qvrivTa <strong>da</strong> pyrobilTaTvis. Eexlac vekvirvi, mixedviT sparseTisa <strong>da</strong><br />

sxvaTasa evropiisa mefeTa, Cemgan naxulTa reinisa piramdin, mamisa Cemisa simaRlesa <strong>da</strong><br />

brwyinvalebasa~ 2 .<br />

marTalia, m. dumbaZe wer<strong>da</strong>, rom `iseTi gonieri istorikosic ki, rogoric iyo p.<br />

ioseliani, romelsac mefis cenzuris pirobebSi Tavisuflad ar SeeZlo mosazrebaTa<br />

gamoTqma, giorgi mefis politikis Sefasebisas aSkarad winaaRmdegobriv Sexedulebebs<br />

ayalibeb<strong>da</strong>~ 3 , vfiqrobT, rom qarTul samefo karze taxtis memkvidresTan <strong>da</strong>kavSirebuli<br />

tradiciebis Sesaxeb platon ioselianis mier <strong>da</strong>xatuli suraTi, zedmiwevniT realuria.<br />

platon ioseliani <strong>XI</strong>X saukunis qarTveli istorikosebis im plea<strong>da</strong>s miekuTvneba,<br />

romlebmac mecnierul doneze aiyvanes saqarTvelos istoriis Seswavla <strong>da</strong> safuZveli<br />

Cauyares qarTvelologiur mecnierebas.<br />

<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />

1. m. dumbaZe, qarTl-kaxeTis saxelmwifos gauqmeba <strong>da</strong> ruseTTan SeerTeba, saqarTvelos<br />

istoriis narkvevebi, IV (Tbilisi, 1973).<br />

2. p. ioseliani, cxovreba giorgi mecametisa, red. ak. gawerelia (Tbilisi, 1978).<br />

3. z. kiknaZe, farnavazis sizmari <strong>da</strong> mefobis legitimaciis tipologia, <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong><br />

<strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, VIII, eZRvneba gelaTis monastris <strong>da</strong>arsebis 900 wlisTavs<br />

(Tbilisi, 2008).<br />

4. leonti mroveli, mefeTa cxovreba, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti <strong>da</strong>dgenili<br />

yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955).<br />

5. l. patariZe, miriani <strong>da</strong> misi mefoba: ideologiuri aspeqti, <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong><br />

<strong>Sromebi</strong>, VIII, eZRvneba gelaTis monastris <strong>da</strong>arsebis 900 wlisTavs (Tbilisi, 2008).<br />

6. m. tyavaSvili, T. SakiaSvili, CrdilokavkasielTa migracia saqarTveloSi (Zv. w. III saukune),<br />

istoriul-eTnografiuli Ziebani, VIII (Tbilisi, 2006).<br />

7. Н. Дубровин, история войны и владычества русских на кавказе, IV (С-Петербург, 1889).<br />

1 iqve, gv. 219.<br />

2 iqve, gv. 175-176.<br />

3 m. dumbaZe, qarTl-kaxeTis saxelmwifos gauqmeba <strong>da</strong> ruseTTan SeerTeba, saqarTvelos istoriis narkvevebi,<br />

IV (Tbilisi, 1973), gv. 807<br />

37


MZIA TKAVASHVILI<br />

Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />

Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />

PLATON IOSELIANI ABOUT THE CUSTOMS CONNECTED WITH<br />

THE HEIR OF THE KARTL-KHAKHETI THROWN<br />

Platon Ioseliani belongs to that generation of the 19 th century Georgian historians who laid the foun<strong>da</strong>tion of<br />

the Georgian historical and Kartvelological studies.<br />

In the historical account `The Life of Giorgi <strong>XI</strong>II~ Platon Ioseliani speaks about the issue connected with the<br />

heir of the Georgian royal court.<br />

The rituals of the birth and baptism of the thrown heir; his education, marriage, including him into the internal<br />

and foreign political affairs, participation in war affaires, the relations with the members of the royal family and<br />

subordinates were the problems of Platon Ioseliani‟s interest. When the rule is of dynastic character the role of a<br />

heir is great. That‟s why the rules and rituals connected with a heir was strictly regulated by Georgian political<br />

elite. The rules connected with the institution of heir together with other traditions of the royal court were creating<br />

the phenomenon that was called Georgian royal court. King Teimuras Bagrationi was characterizing it so: `My<br />

grandfather‟s and my father‟s court was completely royal, great, comfortable, joyful and fair. The door of the royal<br />

court was always open for rich, poor, sick, hungry people, orphans, widows and prisoners. Even now I am amazed<br />

how brilliant and majestic was my father‟s court in comparison with the courts of Persian and other European kings<br />

up to the riverside of Rhine I have seen~.<br />

38


Zveli istoria<br />

nana baxsoliani<br />

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />

qarxemiSis orTostatis erTi siuJetis<br />

interpretaciisaTvis<br />

ieroglifur-luviuri <strong>da</strong>mwerlobiT Sesrulebuli warwerebi, ZiriTa<strong>da</strong>d, qvis sabe-<br />

W<strong>da</strong>vebze, qvis orTostatebze (simaRleze mdgari qvaTlilebi, lodebi), monumentur stelebze,<br />

kldeSi nakveT reliefebsa <strong>da</strong> tyviis firfitebze <strong>da</strong>sturdeba.<br />

samecniero literaturaSi gamoTqmuli Tvalsazrisis Tanaxmad, ieroglifur-luviuri<br />

<strong>da</strong>mwerloba Tav<strong>da</strong>pirvelad sakulto xasiaTis iyo: igi monumentur religiur <strong>da</strong>mwerlobas<br />

warmoadgen<strong>da</strong>. gvianxeTur xanaSi sekularizacias ganicdis. Cndeba miZRvniTi, samSeneblo warwerebi,<br />

istoriuli Sinaarsis teqstebi 1 . miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom am <strong>da</strong>mwerlobiT Sesrulebuli<br />

teqstebi mokle, trafaretuli <strong>da</strong> xSir SemTxvevaSi bundovani SinaarsiT xasiaTdeba, maTi<br />

mniSvneloba mainc ganuzomlad didia. warwerebs arc Tu iSviaTad Tan reliefuri gamosaxulebani<br />

axlavs. amitom, monumenturi Zeglebi kidev ufro met Rirebulebas iZens ama Tu im<br />

problemuri sakiTxis <strong>da</strong>smis, kvleva-Ziebis Catarebisa <strong>da</strong> Se<strong>da</strong>rebiTi analizisaTvis.<br />

amjerad, Cemi kvlevis sagans CrdiloeT siriaSi, gvianxeTuri xanis qarxemiSis<br />

(dRev. jerablusi) samefo xelisuflebis uzurpatoris _ iaririsis (Zv. w. VIII saukunis<br />

60-40-iani wlebi) warwera warmoadgens. ieroglifur-luviuri warwera cicabo kldezea<br />

amokveTili. Zegli samecniero literaturaSi qarxemiSis samefo sagvareulos ojaxis<br />

reliefur gamosaxuleba<strong>da</strong>a miCneuli. XX saukunis meore naxevarSi am Zeglisadmi miZRvnili<br />

ramdenime saintereso naSromi gamoqveyn<strong>da</strong> 2 .<br />

ieroglifur-luviuri warwera aq gamosaxuli pirebis – mamakacebis Teoforul saxelebs<br />

gvamcnobs, romelTac erT SemTxvevaSi RvTaeba TarxunTis, umTavresad ki RvTaeba<br />

TeSubis saxelwodebebi udevs safuZvlad: `es malia-TeSuf(ia), es asTi Trhu(ia), es<br />

Tarna-TiSfa(a), es asakar-TiSfa(a), es sangara(a), es ahid-TiSfa(a), es halpavara(a), es Tuvarsa(a)<br />

sayvareli meuRle... es gamosaxuleba iaririsisia. es qamana(a), isini umcrosi<br />

Zmebi(a)... me mitacebuli xelisufleba... <strong>da</strong> me taZrebis umaRles msaxurad vaqcie... Tumca<br />

igi u<strong>da</strong>rdeli bavSvi...~ 3 .<br />

ramdena<strong>da</strong>c kvlevis fokusSi qarxemiSis orTostatis erTi siuJeti eqceva, monumenturi<br />

Zeglis aRwerilobaze <strong>da</strong>wvrilebiT SevCerdebi.<br />

reliefuri gamosaxuleba ramdenime nawilisagan Sedgeba: wina, marcxena orTostatze<br />

qamanasi <strong>da</strong> iaririsia gamosaxuli. am ukanasknels marcxena xelSi samefo rwmunebis<br />

sigeli magrad CaubRujavs, marjvena ki qamanasis xelze aqvs <strong>da</strong>debuli. orTostatze<br />

aRbeWdili es scena samecniero literaturaSi gaziarebuli Tvalsazrisis Tanaxmad, iaririsis<br />

mier qamanasis Svilad, memkvidred gamocxadebis ceremonias warmoadgens.<br />

marjvena mxares, profilSi qalbatoni xelSi bavSviTa <strong>da</strong> yelsabamze gamobmuli ZaRliTaa<br />

gamosaxuli. Sua nawili ora<strong>da</strong>a gayofili: zemo <strong>da</strong> qvemo registrebad. zemo registrze<br />

samefos umaRlesi piri – sami ymawvili xelSi Sesabamisi atributebiTaa warmodgenili,<br />

maT ukan `ubralo~ () biWi mohyveba, romelsac xelSi Woki uWiravs. Wokze ki Citi zis. yvelani<br />

marcxena mxares, mTavari personaJebisaken – qamanasisa <strong>da</strong> iaririsiskenaa mimarTuli.<br />

qvemo registrze wyvilad <strong>da</strong>jgufebuli oTxi biWia gamosaxuli. TiToeuli TamaSis<br />

scenaSi warmodgeba. marjvniv ori ymawvili fexze dgas <strong>da</strong> bzrialas atrialebs, mar-<br />

1 n. xazaraZe, nagebobebis aRmniSvneli luviuri ieroglifebi, (masalebi Zv. w. II-I aTaswleulebis mcire aziis qalaqebis<br />

<strong>istoriisa</strong>Tvis), qalaqebi <strong>da</strong> saqalaqo cxovreba Zvel saqarTveloSi (Tbilisi-baTumi, 2000), gv. 32-35.<br />

2 Merrigi P., Manuale Di ETeo Geroglifico, II, Testi I-1a Serie (Roma, 1967), p. 19.; Barnett R. D., Karatepe, the key to the Hittite Hieroglyphs, AnSt, III<br />

(Ankara-London, 1953), p. 91; Mallowan M. E., Carchemish, Reflections on the chronology of the sculptura, AnSt, X<strong>XI</strong>I (Ankara-London, 1972), p.<br />

76; Hawkins J. D., Bulding inscriptions of Carchemish the Long Wall of sculpture and Great Staircase, AnSt, X<strong>XI</strong>I (Ankara-London, 1972), p. 87-114;<br />

Hawkins J. D., Some historical Problems of Hieroglyphic Luwian inscriptions, AnSt, X<strong>XI</strong>X (Ankara-London, 1979), p. 157.<br />

3 Merrigi P., Manuale Di…, p. 20.<br />

39


cxena mxares ki, ori ymawvili fexebmokecil pozaSi `wils yris~, `koWaobs~, savaraudod,<br />

`kamaTlebs~ agorebs.<br />

mravali xalxisaTvis `wilis yra~, `koWaoba~, `kamaTlebi~ TamaSicaa <strong>da</strong> religiuri<br />

qmedebac. im SemTxvevaSi, Tu es ritualia, misi monawileni <strong>da</strong>rwmunebulni arian, rom<br />

maTi qmedeba RvTaebrivi Zalis mieraa nakarnaxevi <strong>da</strong> amdenad, RvTaebis Semotanili wesrigi<br />

Cveulebrivi cxovrebis wesrigze maRla dgas.<br />

TamaSi Cveulebriv cxovrebas Tavisi adgiliTa <strong>da</strong> xangrZlivobiT gamoeyofa, sanam is<br />

mimdinareobs, gamefebulia moZraoba, aRmavloba <strong>da</strong> <strong>da</strong>Rmavloba, <strong>da</strong>kavSireba <strong>da</strong> gaTiSva, cvalebadoba.<br />

mas Tan <strong>da</strong>Zabulobac axlavs. is ganmuxtvisaken miiswrafvis, sa<strong>da</strong>c didi <strong>da</strong>Zabulobaa,<br />

iRbalia saWiro. <strong>da</strong>Zabulobis elementi TavisTavad sikeTisa <strong>da</strong> borotebis miRma<br />

myof TamaSobriv qmedebas garkveul eTikur Sinaarss aZlevs. iRbali RvTis wyalobaa, RvTis<br />

rCeulobaa 1 .<br />

qarxemiSis orTostatze gamosaxuli `wilis yra~, `koWaoba~, `kamaTlebiT~ TamaSis scena,<br />

Cemi azriT, TamaSis formats scildeba. mas sruliad naTeli semantikuri kodi gaaCnia.<br />

saqme samefo xelisuflebis momavali pretendentebis wilis yriT arCevas un<strong>da</strong> exebodes.<br />

orTostatze gamosaxuli scenis de<strong>da</strong>azri swored imaSi mdgomareobs, rom aseT `iRblian~<br />

gamarjvebulad samefo ojaxis wevrebi<strong>da</strong>n qamanasia. is, misi regentis mier ukve xel<strong>da</strong>smulia.<br />

samefo ojaxis <strong>da</strong>narCeni wevrebi, qamanasis Zmebi ki, TavianTi rigiTobis adgils,<br />

Tu ierarqias im taZrebSi ganisazRvraven, romelic maT `wilis yriT~ ergebaT.<br />

amgvari interpretacia, vfiqrob, Tavis adgils uCens `wilis yris~, `koWaobis~, `kamaTlebiT~<br />

TamaSis <strong>da</strong>niSnulebas – gamoavlinos gamarjvebuli <strong>da</strong> pirvelTa Soris rigobiTobis<br />

principi <strong>da</strong>icvas.<br />

sakiTxis <strong>istoriisa</strong>Tvis sayuradRebo informaciis Semcvelia xeTuri werilobiTi<br />

wyaroebi. erT-erTi teqsti amindis RvTaebis gveleSapTan/gvelTan Serkinebis miTs Seexeba.<br />

igi wilis yris ritualur ceremoniaze mogviTxrobs. sailustraciod momyavs nawyveti xe-<br />

Turi teqsti<strong>da</strong>n: $31 (DIV 11-16) `ase (miugebs maT) `kurTxeuli qurumi~ – Taxfurili: `rodesac<br />

Tqven dioritis taxtze <strong>da</strong>brZandebiT <strong>da</strong> `kurTxeuli qurumebi~ wils yrian, is `kurTxeuli<br />

qurumi~, romelsac calianus (gamosaxuleba) eWireba xelSi, wyaroze aRmarTul dioritis<br />

taxtze, (swored) iq <strong>da</strong>jdeba~. $2 (A 14-17) `RvTaebebi, yvelani, modian <strong>da</strong> wils yrian,<br />

yvela (sxva) RvTaebi<strong>da</strong>n qasTamas casxafuna (yvelaze) didi(a)~ 2 .<br />

zemomoyvanilTan erTad sagulisxmoa xeTuri sakulto-sainventaro Janris teqsti KUB<br />

17. 35. masSi xeTuri dResaswaulebis aRwerilobebs vxvdebiT. teqstSi gansaxilveli sakiTxi<br />

EZEN pulaš-is saxelwodebiT warmodgeba <strong>da</strong> `wilis yris dResaswauli~ hqvia. miTiTebuli<br />

warweris mowmobiT: `[rodesac Weqa-quxilis RvTaebas wilis yris dResaswauls] gamarTaven,<br />

<strong>da</strong>ibanen. sanga-qurumi <strong>da</strong>ibans (<strong>da</strong>) RvTaebasac ganbans. [ ] <strong>da</strong>msx<strong>da</strong>rni wils yrian <strong>da</strong> visTanac<br />

kenWi <strong>da</strong>vardeba, is Seitans [mas] [taZarSi] <strong>da</strong> is <strong>da</strong>debs sakurTxevelze~ 3 . wilis yris rituali<br />

axali qurumis asarCevad sruldebo<strong>da</strong>. misi arCeva taZris personali<strong>da</strong>n an qurumTa ojaxi<strong>da</strong>n<br />

xdebo<strong>da</strong>. moyvanili warweris msgavsi konteqsti kidev ramdenime xeTur teqstSi (KUB<br />

60.152, KUB 2. 1, KUB 55. 14) <strong>da</strong>sturdeba. ase, magaliTad, KUB 60. 152 fragmentul warweraSi<br />

axali sanga-qurumi kvlav wilis yris ritualTanaa <strong>da</strong>kavSirebuli. dResaswauli qalaq Zuppara-Si<br />

imarTebo<strong>da</strong>. <strong>da</strong>zianebuli teqsti<strong>da</strong>n mainc naTlad Cans, rom aq Camosuli sanga-qurumi<br />

RvTaebis simbolos Rebulobs. sadResaswaulo procesiaSi gudu-qurumebTan <strong>da</strong> uxucesebTan<br />

erTad momRerali qalebi <strong>da</strong> qalaqis mosaxleobac monawileobs. wilis yra im piris gamosavlenad<br />

tardebo<strong>da</strong>, romelic qurumebs taZarSi mouxmob<strong>da</strong>. a. koenis mosazrebiT, es ritualis<br />

kidev erTi saxeobaa 4 .<br />

moyvanil fragmentSi `wilis yris~ mizani aSkarad ikveTeba – gamoavlinos <strong>da</strong> ganamwesos<br />

upirvelesi qurumi <strong>da</strong>niSnul an gamorCeul adgilze.<br />

KUB 55.14-Si wilis yris dResaswauli sxva sakulto ritualebis CamonaTvalSi figurirebs.<br />

xeTur teqstebSi dResaswaulebis mravlobiT ricxvSi moxsenieba imaze miuTiTebs,<br />

rom rituali erTi wlis ganmavlobaSi ramdenjerme sruldebo<strong>da</strong>. rac Seexeba KUB 2. 1-s,<br />

1 i. haizinga, Homo Ludens kaci moTamaSe (Tbilisi, 2004), gv. 82-84.<br />

2 i. tatiSvili, xeTuri religia (Tbilisi, 2001), gv. 45-50.<br />

3 Taggar-Cohen A., The EZEN pulaš – A Hittite Installation Rite of a New Priest, JANER, 2 (Leiden, 2002), p. 134-136.<br />

4 iqve, gv. 144-145.<br />

40


igi or qalaqSi gamarTul wilis yris ceremoniaze mogviTxrobs 1 . niSandoblivia, rom es<br />

faqti xazgasmiT miuTiTebs am ritualis gavrcelebis arealze.<br />

arqeologiuri masali<strong>da</strong>n aSkarad Cans, rom koWebs, kamaTlebs xeTebis Semdgom xanaSic<br />

gansakuTrebuli mniSvneloba eniWebo<strong>da</strong>. ase, magaliTad, frigiaSi erT-erT yorRanSi Ky (Zv. w.<br />

VII s.) saTamaSo koWebi aRmoCn<strong>da</strong>, rasac aseve SemTxveviTobiT ver avxsniT 2 .<br />

ax. w. I saukunis avtori pomponius mela CvenTvis saintereso sakiTxTan <strong>da</strong>kavSirebiT<br />

metad mniSvnelovan informacias gvawvdis erT-erTi qarTveluri tomis mosinebis<br />

Sesaxeb:…`...mosinebi cxovroben xis koSkebSi, mTel sxeuls niSnebiT iWreleben, sajarod<br />

Wamen, ganurCevlad (aRreulad) iWeren erTmaneTTan sqesobriv kavSirs <strong>da</strong> saqveyno<strong>da</strong>c;<br />

mefeebs kenWis yriT irCeven, inaxaven maT borkilebSi mtkice <strong>da</strong>cvis qveS <strong>da</strong> roca raime<br />

ugvani brZanebis gamocemiT <strong>da</strong>aSaveben, mTeli dRis uWmelobiT sjian~ 3 .<br />

zemomotanili pirvelwyaro<strong>da</strong>n sakmaod kargad xerxdeba koWebis, kenWis yris semantikuri<br />

kodis axsna. naTelia, rom mas, upirveles yovlisa, arCevis (an gamorCevis – n. b.)<br />

<strong>da</strong>niSnuleba hqon<strong>da</strong>. misi saSualebiT wesrigi myardebo<strong>da</strong> ara marto religiur, aramed<br />

politikur cxovrebaSic.<br />

`wilis yris~, `koWaobis~, `kamaTlebiT~ TamaSis ritualuri warmodgenebi sxva, araerT<br />

Zvel aRmosavlur-<strong>da</strong>savlur kulturaSic gvxvdeba. ase, magaliTad, Zvel indur sityvaSi<br />

`diulam~ Serkinebisa <strong>da</strong> kamaTliT TamaSis mniSvneloba urTierTmimarTebaSi ga<strong>da</strong>dis.<br />

TviT samyaro Sivasa <strong>da</strong> mis meuRles Soris gaazrebulia rogorc kamaTlebiT<br />

TamaSis partia. weliwadis droni `rtu~ eqvsi mamakaciTaa warmodgenili, romlebic oqrosa<br />

<strong>da</strong> vercxlis kamaTlebs agoreben. RmerTebis Serkinebas saWadrako <strong>da</strong>fasTan germanuli<br />

miTologiac icnobs. rodesac samyaroSi wesrigi <strong>da</strong>myar<strong>da</strong>, RmerTebi kamaTlis<br />

saTamaSod Seikribnen, siWabukes naziarevi RmerTebi – arebi Tavis adrindel gatacebas<br />

– oqros saTamaSo <strong>da</strong>febsac ibruneben.<br />

g. heldis Tanaxmad, `mahabharatas~ ZiriTadi moqmedeba mefeebis – iudhistirasa <strong>da</strong><br />

kauravas kamaTliT TamaSis garSemo trialebs.<br />

sainteresoa TamaSis gasamarTi adgili. es SeiZleba iyos ubralo wre, `diutman<br />

<strong>da</strong>lam~, romelsac, eWvgareSea magiuri mniSvneloba gaaCnia. igi sagul<strong>da</strong>gulo<strong>da</strong>a SemosazRvruli<br />

<strong>da</strong> TaRliTobis asacilebla<strong>da</strong>c yvelanairi zomaa miRebuli. moTamaSeebs ar<br />

aqvT wri<strong>da</strong>n gamosvlis ufleba, vidre yvela Tavis valdebulebas ar Seasrulebs. zogjer<br />

TamaSisaTvis droebiTi, sagangebod nakurTxi <strong>da</strong>rbazi aigeba. `mahabharataSi~ mTeli<br />

Tavi eZRvneba pandus Svilebisa <strong>da</strong> maTi metoqeebis TamaSisaTvis gankuTvnili <strong>da</strong>rbazis<br />

`sabhas~ mSeneblobas 4 .<br />

`wilis yra~, `koWaoba~, `kamaTlebiT~ TamaSi Zvel saberZneTSi aseve farTod iyo gavrcelebuli.<br />

Aarsebuli monacemebis Tanaxmad, saberZneTSi TamaSis es saxeoba saritualo<br />

funqciis matareblad ki ar gvevlineba, aramed garTobisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>svenebis erT-erT saSualebad.<br />

amiT ara marto mamakacebi, aramed qalebi <strong>da</strong> bavSvebic ki iyvnen <strong>da</strong>kavebulni. ase, magaliTad,<br />

herodes TxzulebaSi `maswavlebeli~ bavSvis de<strong>da</strong> wuxils gamoTqvams imis gamo,<br />

rom man `kamaTlebiT~ TamaSi ukve fulze <strong>da</strong>iwyo. aq saqme exebo<strong>da</strong> `TeTr kamaTlebs~. igi<br />

cxovelis fexis sqeli Zvlisagan iyo gamoWrili. koWis ori mxare swori iyo, mesame – amoburculi,<br />

meoTxe ki Cazneqili. mas yvela mxri<strong>da</strong>n patara fosoebi hqon<strong>da</strong> gakeTebuli: Cazneqil<br />

mxares erTi, amoburculze eqvsi, sworze ki, sami an oTxi. koWs specialur wreSi<br />

isrodnen, Semdeg <strong>da</strong>narCen koWebsac aisrodnen <strong>da</strong> Tvals adevnebdnen koWebs Tu romel<br />

mxareze <strong>da</strong>ecemo<strong>da</strong>. visi koWebic CaRrmavebul mxareze <strong>da</strong>vardebo<strong>da</strong>, gamarjvebula<strong>da</strong>c is<br />

iTvlebo<strong>da</strong>. rodesac oTxive koWi, kamaTeli erTsa <strong>da</strong> imave niSanze <strong>da</strong>jdebo<strong>da</strong>, warumateblad<br />

iTvlebo<strong>da</strong>. mas berZnebi `ZaRls~ uwodebdnen, warmatebis SemTxvevaSi _ `afrodites~.<br />

TamaSSi gamarjvebuls nadimis dros `Tama<strong>da</strong>d~ irCevdnen. Zveli berZnebi `koWebiT~, `kamaTlebiT~<br />

kidev Semdegnairad TamaSobdnen: ramdenime koWs~ `kamaTels~ aagdebdnen ise, rom<br />

yvela koWi, kamaTeli xelisgulze <strong>da</strong>cemuliyo, an mkiTxaobdnen, moTamaSem xelSi ramdeni<br />

`koWi~, `kamaTeli~ <strong>da</strong>mala – luwi Tu kenti.<br />

1 iqve, gv. 154-155.<br />

2 n. xazaraZe, gordionis yorRanuli samarxebi, kavkasiur-axloaRmosavluri krebuli, II (Tbilisi, 1962), gv.<br />

255-264.<br />

3 al. gamyreliZe, pomponius melas cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, qarTuli wyaroTmcodneoba, I (Tbilisi,<br />

1965), gv. 29.<br />

4 i. haizinga, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 82-84.<br />

41


omaelebic Zveli berZnebis msgavsad TamaSobdnen. saTamaSo `koWi~, `kamaTeli~ patara,<br />

eqvswaxnagovani kubikis formisa iyo. romaelebic, iseve rogorc eladis mcxovrebni,<br />

warumatebel nasrols `ZaRls~, xolo saukeTesos _ `veneras~ uwodebdnen.<br />

`koWebiT~, `kamaTlebiT~ TamaSi ukve imperiis xanaSi aikrZala. igi mxolod saturnis<br />

dResaswaulze – saturnaliebze iyo neba<strong>da</strong>rTuli. akrZalvas swored isini arRvevdnen, vinc<br />

igi SemoiRo. amaze iuvenaliusi Tavis `satirebSi~ (<strong>XI</strong>, 176-178) kritikulad wer<strong>da</strong>.<br />

TamaSis am saxeobiT cnobili politikuri moRvaweebi iyvnen gatacebuli (publius<br />

mucius scevola, katon ufrosi cenzori, katon umcrosi, scipion afrikanius umcrosi,<br />

katilina, cezari, pompeusi, oqtaviane avgustusi, tiberiusi, kaligula, klavdiusi, neroni,<br />

viteliusi, vespasiane, domiciane) 1 . am SemTxvevaSi, `koWaoba~, `kamaTlebiT~ TamaSi<br />

saxelmwifos Zneli <strong>da</strong> rTuli saqmeebisagan <strong>da</strong> aseve aranakleb awewili ojaxuri cxovrebisagan<br />

<strong>da</strong>svenebisa <strong>da</strong> garTobis saSualebas iZleo<strong>da</strong>.<br />

amgvarad, moyvanili monacemebi, romlebic, faqtobrivad, pirvela<strong>da</strong>a Tavmoyrili,<br />

simciris miuxe<strong>da</strong>vad, naTlad metyvelebs imaze, rom xeTur <strong>da</strong> gvianxeTur xanaSi, rogorc<br />

es aSkarad Cans xeTuri werilobiTi wyaroebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> qarxemiSis orTostatze gamosaxuli<br />

siuJeti<strong>da</strong>n, `wilis yra~ `koWaoba~, `kamaTlebiT~ TamaSi ritualuri, sakraluri<br />

mniSvnelobis movlena iyo. igi gvianxeTur xanaSi (qarxemiSis magaliTze) politikur<br />

cxovrebaSic ki wesrigis ganmsazRvrelad gvevlineba.<br />

samwuxarod, sadReisod arsebuli werilobiTi pirvelwyaroebi saSualebas ar iZleva<br />

ufro Rrmad CavwvdeT ganxiluli sakiTxis sxva aspeqts. kerZod, jerjerobiT verafers<br />

vityvi imaze, Tu ram gamoiwvia `wilis yris~, `koWaobis~ ritualis transformacia<br />

Zvel saberZneTsa <strong>da</strong> romSi.<br />

<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />

1. al. gamyreliZe, pomponius melas cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, qarTuli wyaroTmcodneoba,<br />

I (Tbilisi, 1965).<br />

2. i. tatiSvili, xeTuri religia (Tbilisi, 2001).<br />

3. n. xazaraZe, gordionis yorRanuli samarxebi, kavkasiur-axloaRmosavluri krebuli,<br />

II (Tbilisi, 1962).<br />

4. n. xazaraZe, nagebobebis aRmniSvneli luviuri ieroglifebi, (masalebi Zv. w. II-I aTaswleulebis<br />

mcire aziis qalaqebis <strong>istoriisa</strong>Tvis), qalaqebi <strong>da</strong> saqalaqo cxovreba<br />

Zvel saqarTveloSi (Tbilisi-baTumi, 2000).<br />

5. i. haizinga, Homo Ludens kaci moTamaSe (Tbilisi, 2004).<br />

6. Винничук Л., Люди, Нравы и Обычай древней Греции и Рима (Москва, 1988.<br />

7. Barnett R. D., Karatepe, the key to the Hittite Hieroglyphs, AnSt, III (Ankara-London, 1953).<br />

8. Mallowan M. E. L., Carchemish, Reflections on the chronology of the sculptura, AnSt, X<strong>XI</strong>I (Ankara-London,<br />

1972).<br />

9. Hawkins J. D., Bulding inscriptions of Carchemish the Long Wall of sculpture and Great Staircase, AnSt, X<strong>XI</strong>I<br />

(Ankazra-London, 1972).<br />

10. Hawkins J. D., Some historical Problems of Hieroglyphic Luwian inscriptions, AnSt, X<strong>XI</strong>X (Ankara-London,<br />

1979).<br />

11. Merrigi P., Manuale Di ETeo Geroglifico, II, testi I-1a Serie (Roma, 1967).<br />

12. Taggar-Cohen A., The EZEN pulaš – A Hittite Installation Rite of a New Priest, JANER, 2 (Leiden, 2002).<br />

1 Винничук Л., Люди, Нравы и Обычай древней Греции и Рима (Москва, 1988), стр. 288-300.<br />

42


NANA BAKHSOLIANI<br />

Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />

Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />

ON INTERPRETATION OF ONE PLOT OF THE CARCHEMISH ORTHOSTAT<br />

The article focuses on one plot of the Carchemish orthostat _ four boys grouped in pairs, depicted in the<br />

lower register. Each of them appears in a scene of playing. On the right, two youths are shown standing, spinning a<br />

whirligig. To the left, two youths, sitting cross-legged, are “casting lots”, “playing knucklebones”, presumably,<br />

rolling “dice”.<br />

The scene of “casting lots”, “playing knucklebones”, rolling “dice”, represented on the Carchemish orthostat,<br />

in my view, goes beyond the game format. It has a quite clear semantic code. We must be dealing with selection of<br />

future pretenders to the royal power by casting lots.<br />

The basic idea of the scene depicted on the orthostat is exactly that of the members of the royal family such a<br />

“lucky” winner is Kamanas. He is already consecrated by his regent. Other members of the royal family, brothers<br />

of Kamanas, occupy their order or hierarchy in the temples according to the “lot fallen” to them.<br />

Noteworthy information for the history of the question is contained in archaeological <strong>da</strong>ta, Hittite and the<br />

Classical period written sources, in which the purpose of “casting lots” _ identification and appointment of the high<br />

priest or king to his assignation _ is explicitly manifested.<br />

A<br />

43


eka avaliani<br />

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis<br />

saxelmwifo universiteti<br />

Uurartus transkavkasiuri samxedro kolonizaciis sakiTxisaTvis<br />

1. urartus memkvidreobis problema<br />

urartuli civilizacia (termini urartu momdinareobs asuruli teqstebi<strong>da</strong>n,<br />

urartelebi sakuTar Tavs moixseniebdnen terminiT _ Biainili, sai<strong>da</strong>nac momdinareobs vani,<br />

adreul etapze, aseve iyenebdnen meore asurul termins _ nairi) Tanamedrove <strong>da</strong>savlur<br />

samecniero wreebSi vanis samefos istoriasTan igivdeba. berZnuli wayroebis mixedviT,<br />

aRmosavleT anatoliaSi mcxovrebi ori xalxi ukavSirdeba gviani xanis urartelebs: eseni<br />

arian alarodianebi/alarodebi <strong>da</strong> qaldevelebi 1 . qaldevelebis warmomavlobis sakiTxis<br />

kvleva dRes erTgvar CixSia moqceuli; erTis mxriv, maTi saxelis gamo isini ar un<strong>da</strong> iyvnen<br />

gaigivebulni samxreT SuamdinareTis qaldevelebTan, xolo, meores mxriv, iyvnen Tu ara es<br />

qaldevelebi urartelebis memkvidreebi eTnikuri maxasiaTebliT, lingvisturi parametrebiTa<br />

<strong>da</strong> religiuri orienttiriT, kvlav seriozuli samecniero <strong>da</strong>vis sagani xdeba 2 .<br />

alarodianebi/alarodebis sakiTxic bundovnebiT aris moculi, cnobilia maTi gansaxlebis<br />

teritoria, es aris araratis mi<strong>da</strong>moebi, Tumca maTi eTnikuri vinaobis Sesaxeb mxolod hipo-<br />

Teturi versiebi muSavdeba;aqve, gasaTvaliswinebelia, ivane javaxiSvilis mosazreba: “qarTebi<br />

un<strong>da</strong> herodotes mier moxsenebul alarodebs Soris yofiliyvnen, romelnic araratis<br />

mi<strong>da</strong>moebSi binadrobdnen” 3 . didi qarTveli mecnieri Tavis Teoriul kvlevebSi ufro Sors<br />

wavi<strong>da</strong> <strong>da</strong> gamoTqva mosazreba, urartelebisa <strong>da</strong> qarTvelebis memkvidreobis <strong>da</strong> erTgvari na-<br />

Tesauri kavSirebis Sesaxeb, <strong>da</strong> <strong>da</strong>imowma misi Tanamedrove mecnierebs, lenormanis, seisis,<br />

masperos, hommelis <strong>Sromebi</strong> 4 . mogvianebiT, meore didma qarTvelma mecnierma, giorgi<br />

meliqiSvilma gamoaqveyna urartuli wayroebi, romlebic aRweren urartelebisa <strong>da</strong><br />

istoriuli saqarTvelos samxreT-<strong>da</strong>savleT raionebSi mcxovrebi xalxebis urTierTobebs,<br />

dokumentur masalebis doneze 5 . urartelebisa <strong>da</strong> indoevropul enaze molaparake somxebis<br />

kulturuli memkvidreobis sakiTxi dRes <strong>da</strong>savlur samecniero wreebSi aRiarebuli<br />

posterioria. aRmosavleT anatolia iTvleba am ori Zveli xalxis Sexvedris <strong>da</strong> asimilirebis<br />

regionad. urartuli kulturis gavrcelebis <strong>da</strong> gavlenebis sivrce, regionaluri<br />

sistemis doneze, sakmaod faro aris <strong>da</strong> moicavs kavkasias, CrdiloeT siriasa <strong>da</strong> faravs samxreT<br />

erays 6 . am politikuri gavlenebis fonze Cndeba kiTxva, iyo Tu ara urartu militaruli<br />

tipis imperia <strong>da</strong> Tavisi mezobeli asuris <strong>da</strong>rad axorcieleb<strong>da</strong> Tu ara Tanmimdevrul<br />

kolonicaziis politikas misTvis saintereso regionebSi<br />

2. urartuli transkavkasiuri kolonizaciis aspeqtebi<br />

1913-14 wlebSi araratis mTis samxreT misadgomebTan mimdinareob<strong>da</strong> arqeologiuri<br />

gaTxrebi 7 . es geografiuli mxare cnobilia ori toponimiT igdiri (Igdyr) <strong>da</strong> malakliu<br />

(Malaklyu) 8 . arqeologiuri gaTxrebi Catar<strong>da</strong> sofel malakliusTan, marqaris gzaze,<br />

sa<strong>da</strong>c gamovlin<strong>da</strong> urartuli samarovani <strong>da</strong> Soriaxlos mdebare Zveli <strong>da</strong>saxleba,<br />

ga<strong>da</strong>rCenili citadelis nangrevebiT, romelic spilenZis xaniT iyo <strong>da</strong>TariRebuli. 1944<br />

1<br />

Zimansky P., The Kingdom of Urartu in East Anatolia, in Civilization of the Ancient Near East, ed. by J. Sasson, I (Massachusetts,<br />

2000), gv. 1145.<br />

2 Zimansky P., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv.1145-46.<br />

3 iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, 1 (Tbilisi, 1960), gv.437.<br />

4 iv. javaxiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 438.<br />

5 Gg. meliqiSvili, rogor ametyveldnen lursmuli warwerebi (Tbilisi, 2004). gv. 98.<br />

6<br />

Zimansky P., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 1135.<br />

7 gaTxrebis masalebi p. petrovis mier iqna gamoqveynebuli 1917 wels TbilisSi: Отчет по Кавказскому музею за<br />

1914 год (Тифлис, 1917), gv. 1-21. am gaTxrebis masalebiT mogvianebiT <strong>da</strong>interes<strong>da</strong> cnobili arqeologi b.<br />

kuftini <strong>da</strong> gamosca wigni Куфтин Б. А., Урартский колумбарий у подошвы Арарата и куро-аракский энеолит (Тбилиси,<br />

1944).<br />

8 Barnett R. D., The Urartian Cemetery at Igdyr, Anatolian Studies, 13, British Institute at Ankara (Ankara, 1963), gv. 153-198.<br />

44


wels b. kuftinma gamosca wigni `Урартский колумбарий у подошвы Арарата и куро-аракский энеолит~,<br />

romelic eZRvnebo<strong>da</strong> malakliuSi aRmoCenil Zeglebs. avtori axden<strong>da</strong> am Zeglebis<br />

aRweras, stratigrafiul analizs <strong>da</strong> aRmoCenili artefaqtebis sistematizacias 1 .<br />

malakliuSi aRmoCenili samarovani savaraudod urartuli <strong>da</strong>saxlebis mimdebare<br />

teritoriaze iyo ganTavsebuli. artefaqtebis identifikacias Tu gaviTvaliswinebT, es<br />

samarxebi rigiT mosaxleobas ekuTvno<strong>da</strong> <strong>da</strong> adgilobriv nekropolis warmoadgen<strong>da</strong>.<br />

samarxis artefaqtebi Tavsdeba zogad transkavkasiuri qronologiis qargaSi.<br />

malaklius samarovani ganlagebuli iyo mTis ferdobeze <strong>da</strong> aq aRmoCenili samarxebi<br />

SeZleba tipologiurad Semdegnaerad <strong>da</strong>vajgufoT: a) samarxi, ingumaciis praqtikiT<br />

(mxolod erjeradi ingumaciis praqtika, saerTo/saojaxo samarxi) b)koleqtiuri samarxebi,<br />

Tixis urna-samarxebi, kremaciis praqtika. urna-samarxebi moTavsebuli iyo napralebSi<br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>faruli iyo ganieri qvebiT, an lambaqis tipis saxuravebiT. am ori<br />

<strong>da</strong>marxvis praqtikis Tanadrouli gamoyeneba erT sivrceSi garkeul interess aRZravs<br />

<strong>da</strong> savaraudod migvaniSnebs an klasobrivi diferenciaciis erTgvar faqtze, an am<br />

<strong>da</strong>saxlebaSi mcxovrebi sxva<strong>da</strong>sxva warmomavlobis xalxis koglomeratis Tanadroul<br />

arsebobaze. ingumaciis praqtika mxolod erT samarxSi Cans; es samarxi savaraudod<br />

erTi ojaxis gansasvenebeli iyo. samarxis <strong>da</strong>svleT nawilSi ganisveneb<strong>da</strong> qali <strong>da</strong> ori<br />

bavSvi 2 . iqve, 50sm-iT <strong>da</strong>cilebiT, imave fenaSi aRmoCn<strong>da</strong> a<strong>da</strong>mianis (savarudod mamakacis)<br />

TavmokveTili ConCxi, brinjaos samklavurebiT. samarxSi ConCxis nawilebi ratomRac<br />

uwesrigod iyo gabneuli <strong>da</strong>, Tu ratom mox<strong>da</strong> Zvlebis amgvari mimobneva, gaurkvevelia.<br />

Tu es ConCxi brZolaSi <strong>da</strong>Rupul meomars ekuTvno<strong>da</strong>, maSin SeiZlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>saxiCrebuli<br />

nawilebi erTad SeegrovebinaT <strong>da</strong> ise <strong>da</strong>ekrZalaT, Tu ConCxi mters, an Serisxul<br />

sociumis wevrs ekuTvno<strong>da</strong>, savaraudod, mas ar miuCendnen adgils saojaxo gansasvenebelSi.<br />

ConCxis gverdiT moTavsebuli iyo ori bavSvis Zvlebi, iqve iyo brinjaosa <strong>da</strong><br />

rkinis samajurebi. gar<strong>da</strong>cvlilebis Tavis qalebTan miwaze mimobneuli iyo 90 sardoniqsis,<br />

pastis, agatis, SuSisa <strong>da</strong> brinjaos mZivi. samarxSi aRmoCn<strong>da</strong> ori cali<br />

brinjaos qinZisTavi, kauris CenCo <strong>da</strong> sabeW<strong>da</strong>vi, romelic orive mxares Citebis<br />

gamosaxulebiT iyo <strong>da</strong>mSvenebuli. sabeWduris aRmoCenis detali migvaniSnebs im faqtze,<br />

rom gar<strong>da</strong>cvlilTa ojaxis erT-erTi wevri, savaraudod es iyo mamakaci, Tavis<br />

sazogadoebaSi socialuri statusiT gansxvavdebo<strong>da</strong> sxva rigiTi wevrebisagan, radganac<br />

es sabeWduri pir<strong>da</strong>pir miuTiTebs mis garkveulwilad privilegirebul socialur<br />

mdgomareobaze. am samarxSive aRmoCenilia cxenis kbilebi 3 . albaT, cxenis Tavis qalis<br />

an ybis samarxSi Catanebis praqtika, erTgvar samxedro TematikasTan asocirdeba.Uurnasamarxebi<br />

jguf-jgufad moTavsebuli iyo mTis napralebSi <strong>da</strong> gafantuli sxva<strong>da</strong>sxva<br />

adgilze. urnebs ga<strong>da</strong>farebuli hqon<strong>da</strong>T Tixis rkaluri formis saxuravebi, an<br />

spilenZis firfitebi. urnebi savse iyo ferfliT, rac kremaciis pir<strong>da</strong>pir praqtikaze<br />

migviTiTebs. aRmoCenili urnebi, rogorc zomebis sididiT, aseve maT garSemo<br />

mimobneuli inventariTac nawilobriv gansxvavdebodnen erTmaneTisagan. am artefaqtebs<br />

Soris Cndeba keramikis nimuSebi 4 , asuruli tipis lomisTaviani brinjaos samklavurebi,<br />

brinjaos, yovelgvari dekoratiuli elementisagan Tavisufali, sa<strong>da</strong> samklavurebi 5 ,<br />

brinjaos konusis formis sakidrebi 6 , rkinis <strong>da</strong>nebi 7 , rkinis culis fragmenti, brinjaos<br />

qinZisTavebi 8 , rkinis Subis Tavis fragmentebi. urna-samarxebis erT<br />

koncentrirebul jgufTan aRmoCn<strong>da</strong> cilindruli formis Tixis sabeWduri, grifonis<br />

1 b. kuftinis wigni gamosca saqarTvelos mecnierebaTa akademiam, seriis `saqarTvelos saxelmwifo muzeumebis<br />

biuletinis~ farglebSi, ix. nawili <strong>XI</strong>II.<br />

2 Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 155.<br />

3 Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 15; aRsaniSnavia, rom urartelebi rkinis xanis adreuli periodi<strong>da</strong>n mihyvebodnen<br />

cxenebis moSenebas. Sdr. Zimansky P., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 1137.<br />

4 adgilobrivi wiTelpriala gamomwvari keramika un<strong>da</strong> ukavSirdebodes transkavkasiaSi aRmoCenil keramikis<br />

nimuSebs, romlebic momdinareoben kizil kala<strong>da</strong>n, walkis samarxebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> agreTve, armaviri<strong>da</strong>n. Barnett R.,<br />

<strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 166.<br />

5 samklavurebis erTi tipi mimarTebas avlens kaxeTSi, veliscixeSi aRmoCenil nimuSTan.<br />

6 Wilke G., Archaologische Parallelen aus dem Kaukasus und den unteren Donaulandern, Zeitschrift für Ethnologie, 36 (Braunschweig, 1904), 71-<br />

72. malaklius konusis sakidrebi msgavsebas avlenen kolxur konusis sakidrebTan, romlebic aRmoCenilia<br />

eSeraSi, agreTve samarxebis konteqstSi. Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 179.<br />

7 Mes <strong>da</strong>nebi msgavsebas avlenen qarxemiSis <strong>da</strong>nebTan. Woolley C. L., Carchemish, II (London,1921). gamosaxuleba: 23, 10, 11.<br />

8 Mmalaklius qinZisTavebis erTi tipi imeorebs yobanur-kolxur <strong>da</strong> gviani xanis yobanur qinZisTavebis formas,<br />

msgavsebas avlens axalcixeSi aRmoCenil qinZisTavTan. R. Barnett, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 179.<br />

45


gamosaxulebiT 1 . erT-erTi urnis gaswvriv, miwis siRrmeSi iyo samxedro iaraRebi:<br />

rkinis farTo <strong>da</strong>Sna, Subis pirebi, isris Tavebi <strong>da</strong> kverTxis tipis sagnebi. urnaTa es<br />

jgufi, Tavisi inventaris specifiki<strong>da</strong>n gamomdinare, meomrebis samarxebi un<strong>da</strong><br />

yofiliyo. mTis napralebSi moTavsebuli urnaTa erTi nawili wiTeli saRebaviT iyo<br />

SeRebili <strong>da</strong> maT wiTeli saRebaviT SeRebili Tavsarqmelebi hqon<strong>da</strong>T. urnebis gverdiT<br />

moTavsebul Savi feris Tixis WurWelSi saWmlis narCenebi inaxebo<strong>da</strong>, iqve iyo<br />

samxedro iaraRebi 2 . erT-erTi miniaturuli zomis urna savaraudod bavSvs ekuTvno<strong>da</strong>.<br />

urnas farav<strong>da</strong> mcire zomis yurebiani fiala. Si<strong>da</strong> platoze ganlagebuli urnebis<br />

inventari TiTqmis imeoreb<strong>da</strong> sxva jgufebis konteqstSi aRmoCenil inventars,<br />

saintereso gamonaklisi iyo brinjaos qamris nawili 3 , brinjaos pincetebi, konusuri<br />

tipis sakidrebi. aRsaniSnavia is garemoeba, rom samarovanis samarxebis nawili<br />

<strong>da</strong>zianebuli iyo cecxlisagan, ramac gamoiwvia artefaqtebis <strong>da</strong>Sla <strong>da</strong> <strong>da</strong>Jangva.<br />

b.Kkuftinma malaklius mTis samarovani Zv. w. I aTaswleulis pirveli naxevris<br />

miwuruliT <strong>da</strong>aTariRa.Bbarneti samarovans aTariReb<strong>da</strong> Zv.w. 650 wliT 4 . Tanamedrove<br />

monacemebiT, urartus saxelmwifos arsebobis qronologiuri qarga moicavs Zv.w. 850-635<br />

ww. 5 . Cveni azriT, malaklius <strong>da</strong>saxlebis gaCena un<strong>da</strong> ukavSirdebodes <strong>da</strong>axloebiT im<br />

periods, roca aRmosavleT anatoliaSi warmatebulma urartus saxelmwofom <strong>da</strong>iwyo<br />

mezobeli regionebis <strong>da</strong>pyroba-kolonizacia; urartelebma samxedro eqspansia ganavrces<br />

CrdiloeTisken <strong>da</strong> TavianTi gavlenebis sistemaSi samxreT kavkasiis regionebic<br />

moaqcies. savaraudod, am periodSi Cndeba urartuli samxedro tipis <strong>da</strong>saxlebebi,<br />

romelic regionis Tanamimdevrul kolonizacias isaxav<strong>da</strong> miznad. es periodi emTxveva<br />

urarteli mefeebis warmatebul samxedro kampaniebs, romlebic xorcieldeba ori<br />

mimarTulebiT, erTis mxriv, <strong>da</strong>savleTiT, malaTiaSi <strong>da</strong> meores mxriv, CrdiloaRmosavleTiT,<br />

araqsis <strong>da</strong>savleT sanapiros mxares. am ukanasknelma eqspansiis talRam<br />

moicva erevnis mi<strong>da</strong>moebi <strong>da</strong> <strong>da</strong>iZra sevanis tbisken 6 . savaraudod, warmatebuli<br />

samxedro politika sardur I-is memkvidreebma ganaxorcieles Zv.w. VIII saukuni<strong>da</strong>n,<br />

xolo Zv.w. VIII saukunis Sua xanebi<strong>da</strong>n, urartelebi ukve erevnis mi<strong>da</strong>moebs akontroleben<br />

7 . vfiqrobT, rom am periodSi, <strong>da</strong>axloebiT Zv.w. 750-700 wlebSi un<strong>da</strong> Cndebodes samxreT<br />

kavkasiaSi urartuli tipis “militaruli <strong>da</strong>saxlebebi”, iseTi rogoric aris<br />

malakliu, araratis mTis samxreT misadgomebTan 8 . malaklius samarxebSi aRmoCenil<br />

piradi nivTebis analizis Tu movaxdenT, naTelia, rom mosaxleobis mamruli nawili<br />

swored samxedro saqmes misdev<strong>da</strong> <strong>da</strong> isini profesionali mebrZolebi un<strong>da</strong> yofiliyvnen.<br />

am artefaqtebze sWarbobs asuruli <strong>da</strong> urartuli motivebi.samarxebSi warmodgenili<br />

sabrZolo arsenalis mravalferovneba mowmobs mosaxleobis sabrZolo <strong>da</strong>xelovnebis<br />

maRal xarisxze; Tumca amave nekropolisSi qalebisa <strong>da</strong> bavSvebis samarxebis<br />

Tanadrouli arseboba mebrZolebis samarxebis gverdiT, migvaniSnebs im garemoebaze,<br />

rom sofluri, permanentuli tipis <strong>da</strong>saxlebasTan gvaqvs saqme, sa<strong>da</strong>c mebrZolebi<br />

cxovrobdnen ojaxebTan erTad <strong>da</strong> ara samxedro banakis tipis <strong>da</strong>saxlebaSi. am faqts<br />

a<strong>da</strong>sturebs samarovnis teritoriaze Sinauri cxovelebis, Txebis naSTebis arsebobac.<br />

Cveni varaudiT, malaklius samarxebis artefaqtebis konteqstualuri analizi migvaniS-<br />

1 Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 157. barneti am sabeWdurebis tips uwodebs “urartul sabeWdurebs”, romlebic<br />

warmodgenilia ori saxiT, cilindruli formiTa <strong>da</strong> Stampis formiT. Zveli wina aziis gliptikaSi iSvia-<br />

Tad Cndeba am tipis sabeWdurebi <strong>da</strong> ukavSirdeba iranSi, AanatoliaSi <strong>da</strong> egei<strong>da</strong>Si aRmoCenil sabeWdurebs.<br />

Sdr. Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 190. piotrovskis azriT, malaklius zoomorfuli sabeWdurebi did<br />

msgavsebas avlenen Tsovenaris, nor-beiezidis, muxanat-tefes, armaviris <strong>da</strong> Tofak kales sabeWdurebTan.<br />

Sdr. Пиотровский Б. Б., Урарту и Закавказье. Краткие сообщения Института истории материальной культуры (Mосква,<br />

1940), gv. 33, gamosaxuleba 9.<br />

2 Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 158.<br />

3 malaklius brinjaos qamaris ornamenti did msgavsebas iCens samTavroSi aRmoCenil sartylis geometriul<br />

ornamentTan, xolo balTaze <strong>da</strong>tanebuli rgolis formiT msgavsebas avlens karmir bluris<br />

qamrebTan.Sdr. Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 177.<br />

4 Barnett R., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 161, SeniSvna 5.<br />

5 Sdr. Zveli maxlobeli aRmosavleTis saxelmwifoebis qronologiuri sistema, tabula 1, ix. wignSi<br />

Civilization of the Ancient Near East, ed. by J. Sasson, I ( Massachusetts, 2000), gv. 1-6.<br />

6 Zimansky P., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 1139.<br />

7 Zimansky P., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 1139.<br />

8 barneti miiCnevs, rom malakliuSi savaraudod urartelebis samxedro garnizoni idga. Barnett R., <strong>da</strong>sax.<br />

naSromi, gv. 163.<br />

46


nebs socialuri stratigrafiis garkveul xarisxzec, kerZod, xSir SemTxvevaSi<br />

samarxeuli inventaris identuroba <strong>da</strong> ganmeoradoba mowmobs im faqtze, rom mosaxleobis<br />

ZiriTadi nawili erT socialur fenas ekuTvnis <strong>da</strong> erTgvarovani qonebrivi cenzis<br />

qveS moiazreba. Cveni azriT, es xalxi urarteli yofili mebrZolebi, legionerebi<br />

arian, romlebic qmnian kolonias <strong>da</strong>pyrobil teritoriaze <strong>da</strong> erTgvar infiltracias<br />

axdenen adgilobriv, transkavkasiis mosaxleobasTan. kolonizaciis <strong>da</strong> transkolonizaciis<br />

sqema regionSi asuris mier kargad aprobirebuli samxedro – socialuri<br />

praqtika iyo, rodesac imperia ama Tu im <strong>da</strong>pyrobil regionSi asaxleb<strong>da</strong> Tavis agents<br />

<strong>da</strong> axden<strong>da</strong> mSvidobian infiltracias, an piriqiT, adgilobrivi mosaxleobis deportaciis<br />

Semdeg, asaxleb<strong>da</strong> axal mosaxleobas. Cveni azriT, urartelebs martivad SeeZloT<br />

gadmoeRoT <strong>da</strong> <strong>da</strong>energaT es praqtika imperiis mSeneblobis procesSi; malaklius<br />

<strong>da</strong>saxleba tipuri “veteranTa <strong>da</strong>saxleba”aris,is Cndeba tranzitul monakveTze, samxreT<br />

kavkasiaSi, iq sa<strong>da</strong>c urartelebs politikuri-samxedro warmateba aqvT mopovebuli <strong>da</strong><br />

Semdgom ukve poziciebs imyareben. Sesabmisad, aqMveterans mSvi<strong>da</strong>T SeuZlia icxovros<br />

<strong>da</strong>, amave dros, akontrolos tranzituli koridori. es <strong>da</strong>saxleba permanentul xasiaTs<br />

atareb<strong>da</strong> <strong>da</strong> urartelebis erTgvari fortposti un<strong>da</strong> yofiliyo samxreT kavkasiis<br />

misadgomebTan. meore aranakleb sauradRebo problemas warmoadgens malaklius artefaqtebis<br />

tipologia, am artefaqtebis stilisa <strong>da</strong> formebis gavrcelebis areali <strong>da</strong><br />

e. w. “xelovnebis zonebis” <strong>da</strong>dgenis <strong>da</strong> maTi kveTebis sakiTxi. malaklius artefaqtebis<br />

erTi nawili erTmniSvnelovnad “urartul tipologiaSi” eqceva, urartul individualur<br />

stilTan erTad axasiaTebs winaaziuri, gansakuTrebiT ki, asuruli gavlenebi.<br />

meore nawili artefaqtebisa ki, transkavkasiuri gavlenebis zonaSi eqceva, kerZod ki,<br />

kolxur-yobanuri kulturebis gavlenebiT gamoirCeva. malakliu erTgvari marginaluri<br />

regioni un<strong>da</strong> yofiliyo, sa<strong>da</strong>c ikveTebo<strong>da</strong> Zveli wina aziisa <strong>da</strong> taranskavkasiuri<br />

“xelovnebis zonebi”, swored amiT aixsneba am regionSi transkavkasiuri <strong>da</strong> wina aziuri<br />

warmomavlobis artefaqtebis koncetracia <strong>da</strong> Tanadrouli arseboba. adgilobrivi <strong>da</strong><br />

urartuli kulturebis sinTezis faqtze iribad migvaniSnebs malaklius samarovanSi<br />

aRmoCenili <strong>da</strong>saflavebis ori formis Tanadrouli arseboba. marTalia, ingumaciis<br />

praqtika mxolod erTjeradi saxiT gamovlin<strong>da</strong>, magram un<strong>da</strong> migvaniSnebdes, rom <strong>da</strong>saxlebaSi<br />

marto urartelebi ar cxovrobdnen.<br />

<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />

1. g. meliqiSvili, rogor ametyveldnen lursmuli warwerebi (Tbilisi, 2004).<br />

2. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, 1 (Tbilisi, 1960).<br />

3. Куфтин Б. А., Урартский колумбарий у подошвы Арарата и куро-аракский энеолит (Тбилиси, 1944).<br />

4. Отчет по Кавказскому музею за 1914 год (Тифлис, 1917),<br />

5. Пиотровский Б. Б.. Урарту и Закавказье. Краткие сообщения Института истории материальной<br />

культуры (Mосква,1940).<br />

6. Barnett R. D., The Urartian Cemetery at Igdyr, Anatolian Studies, 13, British Institute at Ankara (Ankara,<br />

1963).<br />

7. Wilke G., Archaologische Parallelen aus dem Kaukasus und den unteren Donaulandern, Zeitschrift für<br />

Ethnologie, 36 (Braunschweig, 1904).<br />

8. Woolley L., Carchemish, II ( London,1921).<br />

9. Zimansky P., The Kingdom of Urartu in East Anatolia, in Civilization of the Ancient Near East, ed. by J.<br />

Sasson, I ( Massachusetts, 2000).<br />

47


EKA AVALIANI<br />

Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />

FOR THE ISSUE OF URARTU MILITARY COLONIZATION OF THE TRANSCAUCASIA<br />

In 1913-1914, archaeological excavations were conducted to the South side of the foot of Mount Ararat. This<br />

geographical region is referred to as two toponymes: Igdir and Malaklyu. Excavations revealed Urartian cemetery<br />

and the nearby ancient village with ruins of the citadel, <strong>da</strong>ted by the Copper Age. The Malaklyu cemetery was in<br />

the territory adjacent to the settlement of Urartian settlement.<br />

The Malaklyu necropolis with its modest material likely belonged to ordinary settlers and allowed to assume<br />

certain social stratification. The Malaklyu cemetery is located at rocky slopes; the discovered burials may be<br />

classified into two types: (a) general (family) inhumation single burial graves; b) collective cremation burials with<br />

clay (earthen) ossuaries.<br />

The ossuaries were placed in rock crevices, covered with large stones or saucer-shaped lids. The coexistence<br />

of the two principles of burial practice (inhumation and cremation), in chronological and spatial ranges brings a<br />

certain interest and suggests an assumption of a model of social differentiation, or the heterogeneity of the<br />

settlement.<br />

B.P. Kuftin <strong>da</strong>ted the Malaklyu cemetery by the end of the first half of the I millennium BC, while Barnett <strong>da</strong>ted<br />

it by 650-635 years, B.C. According to the contemporary <strong>da</strong>ta, the chronological timelines of Urartu Kingdom covers<br />

850-635 years B.C. In our opinion, the emergence of Malaklyu settlement should be connected with the period when<br />

Urartu, after achieving success in Eastern Anatolia conquered the surrounding regions as well.<br />

Urartians military expansion was directed to the North, covering within the system of their influence the<br />

Southern regions of Transcaucasia. During this period, the successful military operations held by Urartian kings<br />

fought on two fronts – to the West, Malatya and the North-East, towards the Western coastline of the Araxes River.<br />

The wave of this latest expansion captured the neighborhood of Yerevan and set out on Lake Sevan. Supposedly the<br />

heirs of the Sardur the First implemented successful military policy during the period from the VIII century B.C. by<br />

the mid- VIII B.C. Urartians had already controlled the area of Yerevan.<br />

We have assumed during this period (approx. 750-700 B.C. ) in the southern Transcaucasia there could be<br />

arisen “military settlements” of Urartian veterans like Malaklyu at the South foot of the Ararat. Analyzing the<br />

personal objects found in burials of Malaklyu, it becomes clear that the male part of the population was engaged in<br />

a war and they were professional warriors. Diversity of the military arsenal found in burials indicates a high level<br />

of ownership of the military ability of Malaklyu settlement.<br />

On the other hand, the existence of women's and children's burials among the men indicates that we are<br />

dealing with the rural, permanent type of a settlement, where the warriors lived with their families. This assumption<br />

is confirmed by discovering of the traces of domestic animals, in particular of goats in the territory of the cemetery.<br />

In our view, a contextual analysis of the Malaklyu cemetery artifacts indicates a certain level of social stratigraphy,<br />

namely the identity of the funereal artifacts – and their frequency of occurrence, shows that most of the inhabitants<br />

of this settlement belonged to the same social strata and is perceived under identical property qualification.<br />

In our view, the Malaklyu settlement-typical "settlement of the war veterans" occurs at the transit point in<br />

the southern Transcaucasia, where the Urartians achieved political success and strengthened their positions. The<br />

settlement probably was some kind of fort for the Urartians to the approach to the South Caucasus. Another<br />

important problem that deserves attention is the issue of typology : the area of the transmission and spreading of<br />

artifacts, “Malaklyu style “ and the theme of the definition of the so-called " Malaklyu zones of art", and their<br />

intersections. One piece of the Malaklyu artifacts clearly contained in the Urartian typology, along with individual<br />

Urartian style is characterized by the Near Eastern, in particular – Assyrian influences; another part of the artifacts<br />

belongs to the area of the Transcaucasia influence, in particular, it is characterized with the different effects of<br />

Colchian-Cobanian culture.<br />

Apparently, Malaklyu was the marginal region where there were crossed the ancient Near Eastern and<br />

Transcaucasian “zones of art», namely this aspect explains and confirms the concentration and the simultaneous<br />

existence of the artifacts of the Near Eastern and Transcaucasian origin in this region. The synthesis of the local<br />

culture with Urartian one is indirectly indicated by the simultaneous co-existence of the two types of funeral<br />

practice at Malaklyu cemetery; although the inhumation burial found was only the one, however, this finding<br />

certainly suggests that this settlement was inhabited not only by the Urartians.<br />

48


giorgi qavTaraZe<br />

ivane javaxiSvilios saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />

mcxeTis uZvelesi adgilmdebareobisa<br />

<strong>da</strong> saxelwodebis sakiTxisaTvis<br />

1960 wels saqarTvelos istoriuli geografiis pirvel krebulSi gamoqveynebul<br />

Tavis werilSi `erTi furceli istoriul-geografiuli dRiuri<strong>da</strong>n”, romelic moxsenebad<br />

iyo wakiTxuli 1959 wlis 30 ivniss istoriis <strong>institutis</strong> istoriuli geografiis<br />

ganyofilebis pirvel samecniero sesiaze, niko berZeniSvili SeniSnav<strong>da</strong>, rom `wels [igulisxmeba<br />

1959 weli, _ g. q.] mcxeTis arqeologiurma eqspediciam uTuod warmateba moipova.<br />

man wiwamuri aRmoaCina... wiwamuris aRmoCena kargi miRwevaa artags Tavs ga<strong>da</strong>mx<strong>da</strong>ri<br />

ambavi realur-istoriulad cocxldeba. es asea, magram aqamde Cvenma arqeologiam<br />

Zveli mcxeTa ver aRmoaCina” 1 .<br />

sad un<strong>da</strong> iyos saZebari Zveli mcxeTa pasuxi TiTqos TavisTavad cxadia – mcxeTis<br />

miwa-wyalze! magram ras niSnavs <strong>da</strong> ras moicav<strong>da</strong> `mcxeTa”<br />

qarTuli saistorio wyaroebis monacemTa gaTvaliswinebis Sedegad SemuSavebuli<br />

<strong>da</strong> farTod gaziarebulia azri qarTlis Zveli de<strong>da</strong>qalaqis e. w. didi mcxeTis mravalubnianobisa<br />

<strong>da</strong> mtkvrisa <strong>da</strong> aragvis orive napirze did miwa-wyalze gaSlis Sesaxeb. Tu<br />

sakuTriv mcxeTa CrdiloeTisken baiTxevs ar cildebo<strong>da</strong> (romelic mas samTavros teritoriisgan<br />

gamoyof<strong>da</strong>), `didi mcxeTa” samTavro-bebris cixis, cixe-didis, uriaT-ubnis,<br />

moguTas <strong>da</strong> sxva ubnebis gar<strong>da</strong>, muxransac moicav<strong>da</strong>, sarkine-nastakissac <strong>da</strong> wiwamursac.<br />

mtkvris samxreTiT `armaziT kerZi qalaqi” iyo, xolo CrdiloeTiT sakuTriv mcxeTa <strong>da</strong><br />

”muxnariT kerZi qalaqi” 2 .<br />

gasuli saukunis 20-wlebis <strong>da</strong>mlevs s. kakabaZes gamoTqmuli aqvs varaudi, rom<br />

„moqcevaÁ qarTlisaÁs“ „Zueli mcxeTa“ SesaZlebelia yofiliyo moguTas raionSi, e. i.<br />

xidis axlos mtkvris marcxena napiras 3 . ufro gvian, imave avtorma, imis gamo, rom Tbilisis<br />

cixes aleqsandre makedonelis mier nagebad Tvli<strong>da</strong>, aleqsandres mierve qarTlis<br />

mmarTvelad <strong>da</strong>smuli azos rezidenciad – `Zvel mcxeTad” – ukve Tbilisi miiCnia 4 .<br />

l. meliqseT-begi, movses xorenacis teqstze <strong>da</strong>yrdnobiT, Tvli<strong>da</strong>, rom Zveli mcxeTa<br />

(древняя Мцхета) mtkvris marcxena napirze, e.w. pompeusis xidTan mdebare <strong>da</strong> kodmanis saxeliT<br />

cnobil SemaRlebaze un<strong>da</strong> yofiliyo lokalizebuli, armazis qan<strong>da</strong>kebis pir<strong>da</strong>pir,<br />

mdinaris meore napirze 5 . Tavis `somxeTis istoriaSi~ movses xorenaci gvamcnobs: `...Weqaquxilis<br />

[momvlinebeli] aramazdis [armazis – g. q.] qan<strong>da</strong>keba, romelic qalaqisagan<br />

[mcxeTis – g. q.] gancalkevebiT, didi mdinaris meore mxares idga. rogorc wesi, dildilobiT<br />

yvela scem<strong>da</strong> mas Tayvans saxlTa saxuravebi<strong>da</strong>n, sai<strong>da</strong>nac saxiT Can<strong>da</strong> igi...” 6 .<br />

„moqcevaÁ qarTlisaÁs“ qronikaSi moxseniebul `Zuel mcxeTas” a. afaqiZe Satberdiseul<br />

`wm. ninos cxovrebaSi~ naxseneb `Zuel qalaqTan~ aigivebs <strong>da</strong> Tvlis, rom es ori termini er-<br />

Ti <strong>da</strong> igive punqtis gamomxatveli un<strong>da</strong> iyos <strong>da</strong> is qarTlis samefos uZveles de<strong>da</strong>qalaqs –<br />

qarTls un<strong>da</strong> gulisxmobdes 7 ; avtors, misiვე TqmiT, saamiso safuZvels aZlevs leonti mro-<br />

1 n. berZeniSvili, erTi furceli istoriul-geografiuli dRiuri<strong>da</strong>n, _ saqarTvelos istoriuli geografiis<br />

krebuli, I (Tbilisi, 1960), gv. 164-165.<br />

2 Sdr. Северов Н. П., Чубинашвили Г. Н., Мцхета (Москва, 1946), gv. 5-6; a. afaqiZe, armazcixis lokalizaciis sakiTxisaTvis,<br />

iv. javaxiSvilis saxelobis istoriis <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, tomi IV, nakv. I (Tbilisi, 1958), gv.<br />

74, 93; n. berZeniSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 165-167, 174.<br />

3 s. kakabaZe. qal. armazi – qal. mcxeTa, saistorio krebuli, wigni III (tfilisi, 1928), gv. 8.<br />

4 s. kakabaZe. Tbilisi me-5 saukunis meore naxevarSi, mnaTobi, 1958, № 10, gv. 100-101. ix., agreTve, qvemoT, Seni-<br />

Svna 27.<br />

5 Меликсет-Беков Л. М., Армазни, Историко-археологический очерк, Материалы по истории Грузии и Кавказа, Вып. II (Тбилиси,<br />

1938), gv. 51.<br />

6 movses xorenaci, somxeTis istoria, Zveli somxuri<strong>da</strong>n Targmna, Sesavali <strong>da</strong> SeniSvnebi <strong>da</strong>urTo a. abd.a.laZem<br />

(Tbilisi, 1984), gv. 171 (II, 86).<br />

7 a. afaqiZe, qalaqebi <strong>da</strong> saqalaqo cxovreba Zvel saqarTveloSi (Tbilisi, 1963), gv. 215. a. afaqiZis azriT,<br />

de<strong>da</strong>qalaqis uZvelesi saxeli un<strong>da</strong> yofiliyo `qarTli” <strong>da</strong> mis nawilebs Seadgendnen: `pirvel mcxeTa~,<br />

`Zueli mcxeTa”, `Zueli qalaqi”, `armazi”, `armazis cixe~, `armaziT kerZi qalaqi” <strong>da</strong> `muxnariT kerZi qa-<br />

49


velis Semdegi cnoba: `xolo mcxeTos, romeli ugmire iyo ZmaTa misTa, ese <strong>da</strong>rCa sayofelTa<br />

mamisa maTisa qarTlosisaTa, romelsa aw hqÂan armazi. <strong>da</strong> manve aRaSena qalaqi Sesakrebelsa<br />

Soris mtkurisa <strong>da</strong> aragÂsasa, <strong>da</strong> uwo<strong>da</strong> saxeli TÂsi mcxeTa” 1 . a. afaqiZis gancxadebiT, am<br />

cnobaSi mniSvnelovania is, rom saxeli `mcxeTa~ adreul xanaSi gaCenilad aris miCneuli<br />

leonti mrovelis mier. erTi <strong>da</strong> imave de<strong>da</strong>qalaqis or nawilad: `armaziT kerZ qalaqad” <strong>da</strong><br />

`muxnariT kerZ qalaqad” gayofas, `mefeTa cxovreba” mxolod qarTlis mTaze armazis kerpis<br />

aRmarTvis Semdgomi xanis amsaxvelad miiCnevs, xolo `qarTlis~ xanaSi, yuradReba ar maxvildebo<strong>da</strong><br />

qalaqis ZiriTad nawilebze; amis saWiroeba, a. afaqiZis TvalsazrisiT, Cndeba im<br />

drois suraTis warmosadgenad, rodesac `armazis” xana <strong>da</strong>dga, e. i. qalaqoba mkafiod <strong>da</strong>etyo<br />

mtkvris marcxena mxaresac 2 . mis mier `Zueli mcxeTisa” <strong>da</strong> `Zueli qalaqis~ gaigivebis<br />

miuxe<strong>da</strong>vad, a. afaqiZem mainc ar moaxdina `Zueli mcxeTis~ mtkvris marjvena napirze lokalizeba<br />

<strong>da</strong> zoga<strong>da</strong>d Semoifargla am orive terminSi qarTlis samefos uZvelesi de<strong>da</strong>qalaqis<br />

qarTlis <strong>da</strong>naxviT, romelic, misive SexedulebiT, mdinaris orTave napirze un<strong>da</strong> yofiliyo<br />

ga<strong>da</strong>Slili.<br />

`muxnariT kerZi qalaqis” de<strong>da</strong>qalaqis uZveles nawilTa Soris moxsenieba cxadyofs,<br />

rom a. afaqiZe mtkvris marcxena, CrdiloeT mxaresac qarTlis – qarTvelTa uZvelesi<br />

de<strong>da</strong>qalaqis _ Semadgenel nawilad Tvlis. Sesabamisad, Tu erTis mxriv, mas qalaqi<br />

qarTli mtkvris marjvena napirze egulveba, sa<strong>da</strong>c qarTlis (gviani xanebis armazis)<br />

qedi mTavrdeba <strong>da</strong> romlis aRmosavleT kalTebsa <strong>da</strong> bagineTad wodebul samkuTxa zeganze<br />

de<strong>da</strong>qalaqis Si<strong>da</strong> cixe anu akropolisia aRmocenebuli (ufro gvian armazcixed saxeldebuli),<br />

meores mxriv, saxelwodeba `qarTli”, mas qronologiurad saxelwodeba<br />

`mcxeTis” winamorbe<strong>da</strong>d miaCnia 3 . ar aris gamoricxuli, qarTuli <strong>da</strong> ucxouri werilobiTi<br />

wyaroebis xedvis miRma mdebare xanaSi, aragvisa <strong>da</strong> mtkvris orive napirze ga<strong>da</strong>-<br />

Slil mxares marTlac `qarTlis” saxeli etarebina <strong>da</strong> Se<strong>da</strong>rebiT ufro gvian xanebSi<br />

amis Sedegad aRmocenebuliyo qoronimi `qarTli”, magram Cvens xelT arsebuli wyaroebis<br />

monacemebiT, am ukanasknelisagan gansxvavebiT, toponimi `qarTli” erTmniSvnelovnad<br />

gamoiyeneba mdinare mtkvris marjvena, samxreTis napirze mdebare mTisa <strong>da</strong> misi sanaxebis,<br />

anu im teritoriis aRsaniSnavad, romelic armazcixisa Tu armazis saxeliT aris<br />

cnobili.<br />

am sakiTxTan <strong>da</strong>kavSirebiT, albaT, sakmarisia, moviyvanoT erTi amonaridi `mefeTa<br />

cxovrebi<strong>da</strong>n”: `<strong>da</strong> ese qarTlos movi<strong>da</strong> pirvelad adgilsa mas, sa<strong>da</strong> SeerTÂs aragÂ<br />

mtkuarsa, <strong>da</strong> ganvi<strong>da</strong> mTasa mas ze<strong>da</strong>, romelsa ewodebis armazi. <strong>da</strong> pirvelad Seqmna simagreni<br />

mas ze<strong>da</strong>, <strong>da</strong> iSena mun ze<strong>da</strong> saxli, <strong>da</strong> uwo<strong>da</strong> mTasa mas saxeli Tavisa TÂsisa<br />

qarTli. <strong>da</strong> vidre aRmarTebamde mun-ze<strong>da</strong> kerpi armazisi erqua mTasa mas qarTli, <strong>da</strong> mis<br />

gamo ewo<strong>da</strong> yovelsa qarTlsa qarTli, xunaniTgan vidre zRuamde sperisa... moku<strong>da</strong> qarTlos<br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>fles igi Tavsa ze<strong>da</strong> qarTlisasa, romelsa aw ewodebis armazi. <strong>da</strong> Semdgomad<br />

amissa colman misman aRaSena de<strong>da</strong>-cixe” 4 . armazi <strong>da</strong> armazcixe tradiciulad mtkvris<br />

marjvena napiriT ganisazRvreba 5 , iq sa<strong>da</strong>c mTa qarTlia lokalizebuli. arqeologiuri<br />

Seswavlis Sedegad swored aq isaxeba Zveli de<strong>da</strong>qalaqis Si<strong>da</strong>cixis rTuli salaqi”<br />

(a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 74; a. afaqiZe, qalaqebi..., gv. 163). s. kakabaZe, Tavis mxriv, SeniSnav<strong>da</strong>, rom<br />

“sabednierod erTs Zvels qarTul nawarmoebs – `mamaTa <strong>da</strong> naTesavTa cxovrebas” _ <strong>da</strong>culi aqvs armazis<br />

uZvelesi saxeli – qarTli”. saxeli armazi, misi azriT, mxolod qarTlSi mazdeizmis <strong>da</strong>myarebis Semdeg<br />

SeiZleba gaCeniliyo (s. kakabaZe. qal. armazi..., gv. 5).<br />

1 leonti mroveli, cxovreba qarTvelTa mefeTa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela Ziri-<br />

Tadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955), gv. 9.<br />

2 a. afaqiZe, qalaqebi..., gv. 215.<br />

3 a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 90, 93.<br />

4 leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 8.<br />

5 ix., mag., a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 78-83. gansakuTrebiT mkafiod aris <strong>da</strong>fiqsirebuli armazisa <strong>da</strong><br />

mcxeTis <strong>da</strong>pirispireba mefe aderkis mier SvilebisaTvis qveynis or nawilad gayofis amsaxvel qarTliscxovrebiseul<br />

striqonebSi: `xolo amas aderkis esxnes orni Zeni, romelTa erqua saxelad erTsa bartom<br />

<strong>da</strong> meoresa qarTam. <strong>da</strong> amaT ganuyo yoveli queyana TÂsi: misca qalaqi mcxeTa <strong>da</strong> queyana mtkuarsa Si<strong>da</strong><br />

qarTli, muxnariT kerZi qalaqi <strong>da</strong> yoveli qarTli mtkuarsa CrdiloeTi, hereTiTgan vidre Tavadmde<br />

qarTlisa <strong>da</strong> egrisisa _ ese yoveli misca bartoms Zesa TÂssa, xolo armaziT kerZi qalaqi, mtkuarsa<br />

samxriT qarTli, xunaniTgan vidre Tavadmde mtkurisa, <strong>da</strong> klarjeTi yoveli misca qarTams Zesa TÂssa~<br />

(leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 43). anu, rogorc zemoTac iTqva, mtkvris samxreTiT `armaziT kerZi<br />

qalaqia”, xolo CrdiloeTiT sakuTriv mcxeTa <strong>da</strong> `muxnariT kerZi qalaqi”.<br />

50


fortifikacio nagebobebis mTeli sistema, aqve un<strong>da</strong> yofiliyo samefo rezidencia <strong>da</strong><br />

misgan moSorebiT mdebare sapitiaxSoc 1 .<br />

TviT zemomoyvanili cnobac: `xolo mcxeTos, romeli ugmire iyo ZmaTa misTa, ese<br />

<strong>da</strong>rCa sayofelTa mamisa maTisa qarTlosisaTa, romelsa aw hqÂan armazi. <strong>da</strong> manve aRaSena<br />

qalaqi Sesakrebelsa Soris mtkurisa <strong>da</strong> aragÂsasa, <strong>da</strong> uwo<strong>da</strong> saxeli TÂsi mcxeTa”<br />

(qc 9: 11-13.), xom aSkarad migvaniSnebs, rom cixe-qalaqi armazi ufro adre iyo <strong>da</strong>arsebuli<br />

<strong>da</strong> Sesabamisad ufro Zvelic un<strong>da</strong> yofiliyo, vidre mcxeTa qalaqi, rasac a. afaqi-<br />

Zec eTanxmeba 2 .<br />

xom ar un<strong>da</strong> vifiqroT, rom swored mtkvris marjvena anu, qarTuli saistorio wyaroebis<br />

monacemTa mixedviT, ufro Zvelad <strong>da</strong>saxlebul napirze <strong>da</strong> ara marcxena, sakuTriv<br />

mcxeTis momcvel, mxareze un<strong>da</strong> iyos saZebari Zveli mcxeTa<br />

amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT mxedvelobaSia misaRebi erTi ram: Tu saxelwodebiT `armazi”<br />

arasodes ar aRiniSnebo<strong>da</strong> mtkvris dinebis marcxena, CrdiloeTiT mdebare adgilebi, saxelwodebiT<br />

`mcxeTa” md. mtkvris samxreTiT mdebare mxarec aRiniSnebo<strong>da</strong> xolme; gavixsenoT<br />

Tun<strong>da</strong>c erTi adgili `mefeTa cxovrebi<strong>da</strong>n”: `xolo aman aderki mefeman umata<br />

simagreTa qarTlisaTa, qalaqTa <strong>da</strong> cixeTa, <strong>da</strong> umetes moamtkicna zRudeni qalaqisa<br />

mcxeTisani, wylisa imier <strong>da</strong> amier” 3 . aSkaraa, rom `wyalSi” mdinare mtkvari igulisxmeba;<br />

asevea xom `moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Sic: `aman [farnavaz] aRmarTa kerpi didi cxÂ[r]sa<br />

ze<strong>da</strong>, <strong>da</strong> <strong>da</strong>sdva saxeli misi armazi. <strong>da</strong> moqmna zRude wyliT kerZo...” 4 .<br />

TavisTava<strong>da</strong>c, toponim `mcxeTaSi” ufro vrceli <strong>da</strong> Se<strong>da</strong>rebiT naklebad konkretuli<br />

miwa-wyali igulisxmebo<strong>da</strong>, vidre adgilis saxelwodeba `armazSi”, <strong>da</strong> ar aris gamoricxuli,<br />

rom misi Semadgeneli zogierTi adgili md. mtkvris marjvena, e. w. armazul<br />

nawilSi yofiliyo ganlagebuli 5 . a. afaqiZec sagangebod SeniSnav<strong>da</strong>, rom specialur<br />

literaturaSi sakmaod fesvgamdgari mosazreba, romlis mixedviT armazi sxva qalaqia<br />

<strong>da</strong> mcxeTa kidev sxva, romelic mtkvris mxolod marcxena napirze ganixileba, xolo armazi<br />

<strong>da</strong> armazcixe am mdinaris marjvena napirze, ar aris marTebuli <strong>da</strong> rom mcxeTa<br />

mdinaris orive napirze iyo gaSlili 6 . magram, rogorc vxe<strong>da</strong>vT, saubari SeiZleba iyos<br />

mdinaris orive napirze mxolod qalaq mcxeTis ganfenis Sesaxeb <strong>da</strong> ara qalaq qarTlisa<br />

Tu armazisa.<br />

Tanamedrove qarTul istoriografiaSi, gansakuTrebiT gasuli saukunis samoc<strong>da</strong>aTiani<br />

wlebi<strong>da</strong>n, fexi moiki<strong>da</strong> mosazrebam, rom samadlo-nastagisis naqalaqari un<strong>da</strong> yofiliyo<br />

„moqcevaÁ qarTlisaÁs“ teqstis „Zueli mcxeTa“, sa<strong>da</strong>c aseve un<strong>da</strong> arsebuliyo Zv.<br />

w. IV-III saukuneTa qarTlis mefeTa rezidencia <strong>da</strong> romlis <strong>da</strong>xanZrebul fenebSi areklili<br />

un<strong>da</strong> iyos im brZolebis nakvalevi, romelnic win uZRodnen farnavazis gamefebas iberiaSi<br />

7 .<br />

`moqcevaÁ qarTlisaÁs” teqstSi Semonaxuli uZvelesi qarTuli cnoba qalaq mcxeTis<br />

Sesaxeb gvamcnobs, rom, rodesac viTom<strong>da</strong> qarTlSi mosulma aleqsandre makedonelma<br />

bun-Turqni <strong>da</strong> honni gaanadgura, Tanxlebul arian-qarTlis mefis Zes azos man: `miuboZa<br />

mcxeTaÁ [xazi Cvenia, – g. q.] sajdomad”, xolo `ese azoÁ warvi<strong>da</strong> ar[i]an-qarTlad, mamisa<br />

TÂsisa <strong>da</strong> warmoiyvana rvaÁ saxli <strong>da</strong> aTni saxlni mama-mZuZeTani, <strong>da</strong> <strong>da</strong>j<strong>da</strong> Zuel mcxe-<br />

Tas [xazi Cvenia, – g. q.] <strong>da</strong> Tana-hyvandes kerpni RmrTad – gaci <strong>da</strong> ga. <strong>da</strong> ese iyo<br />

pirveli mefÀ mcxeTas Sina azoÁ, ZÀ arian-qarTvelTa mefisaÁ” 8 .<br />

1 a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 96-97.<br />

2 ix., mag., a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 72.<br />

3 leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 38.<br />

4 moqcevaÁ qarTlisaÁ, Satberdis krebuli X saukunisa. gamosacemad moamzades b. gigineiSvilma <strong>da</strong> el. giunaSvilma<br />

(Tbilisi, 1979), gv. 320.<br />

5 vaxuStis cnobiT: `iyo qalaqi armazi aqidgan vidre naqulbaqevamde” (batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa<br />

saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT<br />

s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1973), gv. 339), Tumca CrdiloeTis mimarTulebiT mtkvris dinebas es qalaqi<br />

ar gadmocilebula.<br />

6 a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 83, 86-87, 90, 93-94, 98.<br />

7 al. boxoCaZe, nastakisi, sarkine, Zalisi, Zeglis megobari, № 33 (Tbilisi, 1973), gv. 36-37, 100-101; Бохочадзе<br />

Ал., Настакиси, Саркинэ, Дзалиси _ города Иберии античной эпохи (Некоторые результаты полевых исследований), Краткие<br />

сообщения Института археологии (Античные памятники Колхиды и Иберии), Вып. 151 (Москва, 1977), gv. 93-102;<br />

Sdr. i. gagoSiZe, nastagisi, qarTuli sabWoTa enciklopedia, tomi 7 (Tbilisi, 1984), gv. 326; i. gagoSiZe,<br />

samadlo, qarTuli sabWoTa enciklopedia, tomi 8 (Tbilisi, 1984), gv. 697.<br />

8 moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 320.<br />

51


moyvanil teqstSi, erTi SexedviT, TiTqos Seusabamoba SeiniSneba, miuxe<strong>da</strong>vad imisa,<br />

rom aleqsandre didma azos `miuboZa mcxeTa sajdomad”, igi `<strong>da</strong>j<strong>da</strong> Zuel mcxeTas”; ratom<br />

Caanacvla (Tu <strong>da</strong>akonkreta) avtorma azosTvis `sajdomad boZebuli” adgili –<br />

`mcxeTa” terminiT `Zueli mcxeTa” sad un<strong>da</strong> iyos es `Zueli mcxeTa” <strong>da</strong> riT un<strong>da</strong> gansxvavdebodes<br />

(Tuki gansxvavdebo<strong>da</strong>) `Zueli mcxeTa” sakuTriv mcxeTisgan, romelic<br />

aleqsandrem <strong>da</strong>udgina mas sataxtod TviT zemomoyvanili teqstis fragmenti, rom azo<br />

`<strong>da</strong>j<strong>da</strong> Zuel mcxeTas <strong>da</strong> Tana-hyvandes kerpni RmrTad – gaci <strong>da</strong> ga”, savaraudod, un<strong>da</strong><br />

migvaniSnebdes, rom vinai<strong>da</strong>n `Zuel mcxeTaSi” <strong>da</strong>mj<strong>da</strong>r azos Tan hyav<strong>da</strong> `kerpni RmrTad<br />

– gaci <strong>da</strong> ga”, am ukanasknelTa aRmarTvis adgilis <strong>da</strong>dgena un<strong>da</strong> iZleodes `Zueli mcxe-<br />

Tis” mdebareobis gansazRvris SesaZleblobasac. am mxriv gasaTvaliswinebelia `qarTlis<br />

cxovrebis” Semadgeneli nawilis, `wm. ninos mier qarTlis moqcevis” cnoba, rom<br />

`...kualad [armazisa – g. q.] iyo marjueniT missa kaci oqrosi <strong>da</strong> saxeli misi gaci; <strong>da</strong><br />

marcxeniT missa udga kaci vecxlisa, <strong>da</strong> saxeli misi gaim, romelni-igi RmerTad uCndes<br />

ersa mas qarTlisasa” 1 . xolo armazis adgilmdebareobas TviT `moqcevaÁ qarTlisaÁs”<br />

teqstic gvamcnobs: `Semdgomad misa [azosa – g. q.] <strong>da</strong>dga farnavaz. aman aRmarTa kerpi<br />

didi cxÂ[r]sa ze<strong>da</strong>, <strong>da</strong> <strong>da</strong>sdva saxeli misi armazi. <strong>da</strong> moqmna zRude wyliT kerZo, <strong>da</strong><br />

hrqÂan armaz” 2 .<br />

amrigad, uZvelesi qarTuli wyaroebis monacemTa gaTvaliswinebis Sedegad cxadi<br />

xdeba, rom swored es adgili – armazi/armazcixe (igive bagineTi), sa<strong>da</strong>c armazis kerpis<br />

marjvniv <strong>da</strong> marcxniv iyvnen aRmarTulni gaci <strong>da</strong> gaimi (=ga), aris `Zueli mcxeTa”. swored<br />

es garemoeba, farnavazis mier aq armazis kerpis aRmarTvis Semdeg am adgilis `armazis”<br />

saxeliT moxsenieba (`<strong>da</strong> hrqÂan armaz”), un<strong>da</strong> iyos imis mizezi, rom ufro adreuli<br />

movlenis – azos mcxeTaSi ”<strong>da</strong>jdomis” aRwerisas, ”moqcevaÁ qarTlisaÁs” teqstis avtori<br />

am adgils armaz/armazcixis saxeliT ver moixsenieb<strong>da</strong>. amave dros es garemoeba<br />

migvaniSnebs, rom am adgilis ufro Zveli saxelwodeba, armaz/armazcixesTan Se<strong>da</strong>rebiT,<br />

un<strong>da</strong> yofiliyo `mcxeTa~, `moqcevaÁ qarTlisaÁsaSi” `Zuel mcxeTad” moxseniebuli.<br />

gasaTvaliswinebelia isic, rom arqeologiuri Seswavlis Sedegad swored aq, mtkvris<br />

marjvena napiriT SemosazRvrul armaz/armazcixeSia gamovlinebuli Zveli de<strong>da</strong>qalaqis Si<strong>da</strong>cixis<br />

rTuli safortifikacio nagebobebis mTeli sistema; aqve iyo mefis sasaxle <strong>da</strong> misgan<br />

ramdenadme moSorebiT sapitiaxSo rezidencia <strong>da</strong> pitiaxSTa samarovani 3 .<br />

magram, Tuki Cven gaviziarebT samadlo-nastagisis naqalaqarze Zveli mcxeTisa <strong>da</strong><br />

masTan erTad mefeTa rezidenciis lokalizebis SesaZleblobis varauds, maSin, bunebrivia,<br />

mogvixdeba Sesabamisi xanis iberiis samefos RvTaebaTa panTeonis iqve lokalizebac;<br />

imis warmodgena, rom qarTlis mefeTa rezidencia <strong>da</strong>Sorebuli iyo RvTaebaTa samefo<br />

panTeons, Zalze rTulia. rogorc zemoTac SevniSneT, gacisa <strong>da</strong> gas aRmarTvis adgilis<br />

<strong>da</strong>dgena TavisTavad un<strong>da</strong> iZleodes `Zueli mcxeTis” mdebareobis gansazRvris SesaZleblobas,<br />

vinai<strong>da</strong>n `Zuel mcxeTaSi” mj<strong>da</strong>r azos `Tana-hyvandes kerpni RmrTad – gaci<br />

<strong>da</strong> ga”. gar<strong>da</strong> zemomoyvanili qarTuli matianeebis cnobebisa, adgilobrivi qarTuli<br />

tradiciis <strong>da</strong> berZeni <strong>da</strong> romaeli met-naklebad Tanamedrove istorikosebis monacemebisa,<br />

armazcixisa Tu armazis kerpis adgilmdebareobis Taobaze iuwyeba agreTve somexi<br />

mematiane movses xorenacic, romelic gvamcnobs, rom armazis qan<strong>da</strong>keba mcxeTisgan gancalkevebiT,<br />

mdinare mtkvris meore mxares idga..” (ix., zemoT) 4 . rogorc vxe<strong>da</strong>vT, avtoririsaTvis<br />

cnobilia, rom armazis kerpi mcxeTasTan, didi mdinaris anu mtkvris gaRma<br />

iyo aRmarTuli. `wm. ninos mier qarTlis moqcevis” zemomoyvanil cnobaze <strong>da</strong>yrdnobiT,<br />

SegviZlia <strong>da</strong>vZinoT, rom armazTan erTad iqve iqnebodnen misi ganuyreli RvTaebebic –<br />

gaci <strong>da</strong> ga, romlebic `Tana-hyvan<strong>da</strong>” wamoyvanili arian-qarTli<strong>da</strong>n wamosul <strong>da</strong> ”Zuel mcxe-<br />

TaSi” mefed <strong>da</strong>mj<strong>da</strong>r `moqcevaÁ qarTlisaÁseul” azos.<br />

qarTuli matianeebis msgavsad, zogierTi arabuli wyaroc TiTqos iZleva imis sa-<br />

Sualebas, rom armazcixe-bagineTs, aq adre arsebul warmarTul taZarTan erTad, <strong>da</strong>vukavSiroT<br />

aleqsandre makedonelis legen<strong>da</strong>ruli saxeli. mxedvelobaSi maqvs at-tabaris<br />

(gard. 923 w.) cnoba imis Taobaze, rom hijris 110 wels (anu ax. w. 728 wlis 16 aprili<strong>da</strong>n<br />

729 wlis 4 aprilamde drois monakveTSi) <strong>da</strong>rialisaken xazarTa xakanTan sabrZol-<br />

1 leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 89-90.<br />

2 moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 320.<br />

3 a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 78-83, 96-97.<br />

4 movses xorenaci, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 171 (II, 86).<br />

52


velad galaSqrebuli maslama ibn abd al-maliqi (omaiani xalifis abd al-maliq ibn<br />

marvanis Ze) ukan brundeba `aleqsandres taZris” (Masgid Δī'l-Qarnain) gavliT; amis gamo i.<br />

markvarti varaudobs, rom `aleqsandres taZari” aragvis xeobaSi mdebareob<strong>da</strong> 1 . al-masyudis<br />

Tanaxmad `aleqsandres taZari” qarTvelTa (jurzaanis – ) mefis at-tanbaRis<br />

anu i. markvartisave ganmartebiT – adreul bagrationTa dinastiuri titulis ‏(ال طنبغى)‏<br />

matarebeli piris – mamfalis (`mama uflis”) adgilsamyofelia 2 . i. markvarti SeniSnavs,<br />

rom vahb ibn munabihis `aleqsandres romanSi”, kerZod mis m. liZbarskiseul gamocemaSi,<br />

`aleqsandres taZari” arsad ar gvxvdeba, Tumca ki masSi moxseniebulia `armazis miwa/-<br />

qveyana” – `ard al-hurmuzi” ( ), iseve, rogorc, habib ibn maslamas mier qarTvel-<br />

TaTvis gacemul `<strong>da</strong>cvis sigelis” at-tabariseul variantSi 3 . aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, i. markvarti<br />

<strong>da</strong>askvnis, rom am saxelwodebiT Tbilisis aRma mtkvrisa <strong>da</strong> aragvis SesarTavTan<br />

mdebare qveynis Zveli de<strong>da</strong>qalaqi mcxeTa un<strong>da</strong> aRiniSnebodes 4 . ufro rom <strong>da</strong>vazustoT<br />

i. markvartis mosazreba (<strong>da</strong>, albaT, TavisTavad, amis gareSec), ufro gamarTlebuli iqnebo<strong>da</strong><br />

`aleqsandres taZarSi”, pirvel rigSi, armazcixe-bagineTi gvegulisxma, sa<strong>da</strong>c<br />

Zveli qarTuli werilobiTi wyaroebis monacemebiT, marTlac mdebareob<strong>da</strong> aleqsandre<br />

didis qarTlSi legen<strong>da</strong>ruli laSqrobis movlenebTan <strong>da</strong>kavSirebuli warmarTuli<br />

RvTaebebis panTeoni; `moqcevaÁ qarTlisaÁs” mixedviT, azo, visac `Tana-hyvandes kerpni<br />

RmrTad – gaci <strong>da</strong> ga” xom aleqsandres mier aris moyvanili <strong>da</strong> mefed <strong>da</strong>dgenili.<br />

maslama ibn abd al-maliqis mier swored armazcixe-bagineTis <strong>da</strong>laSqvras, SesaZloa<br />

is garemoebac mowmobdes, rom qarTuli warmarTobis am wmin<strong>da</strong> alagisa <strong>da</strong> qarTlis<br />

uZvelesi saxelmwifoebrivi centris saboloo ganadgurebas sul ramdenime wliT<br />

ufro gviani xaniT (736 w.) aTariReben xolme, rodesac aq TiTqos mervan ibn muhameds<br />

(igive murvan yrus, momaval omaian xalifas mervan II) ulaSqria. es ukanaskneli cnoba<br />

vaxuSti bagrationisagan iRebs saTaves. eWvi ar aris, <strong>da</strong>rialisaken mimaval mervansac<br />

mcxeTaze un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>evlo: iseTi didi safortifikacio <strong>da</strong> strategiuli mniSvnelobis<br />

punqts, rogoric armazcixe-bagineTia, xom verc erTi molaSqre gverds ver auvli<strong>da</strong>.<br />

magram imis gamo, rom arabuli wyaro aq mdebare mniSvnelovani adgilis – `aleqsandres<br />

taZris” saxelwodebas sagangebod mxolod maslama ibn abd al-maliqis laSqrobisas<br />

moixseniebs, SesaZlebelia vivaraudoT, rom swored misi laSqroba un<strong>da</strong> gamx<strong>da</strong>riyo sabediswero<br />

qarTlis uZvelesi de<strong>da</strong>qalaqisaTvis, vinai<strong>da</strong>n im rvawlian drois monakveT-<br />

Si, romelic am laSqrobas mervanis laSqrobisagan aSorebs, bunebrivia, Znelad Tu moxerxdebo<strong>da</strong><br />

am adgilis Tav<strong>da</strong>cviTi funqciis srulfasovani aRdgena. aseTi varaudis<br />

جُرْز ان<br />

ارض الهر مز<br />

1 Marquart J., Osteuropäische und ostasiatische Streifzüge, Ethnologische und historisch-topographische Studien zur Geschichte des 9. und<br />

10. Jahrhunderte (ca. 840-940) (Leipzig, 1903), gv. 175.<br />

2 Marquart J., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 186.<br />

3 marTalia, e. sixaruliZem habib ibn maslamas `<strong>da</strong>cvis sigelis” abu „ubaidis (gard. 838 w.) variantSi <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli<br />

formis ِ ِ ن ِ gamo, `armazis miwa/qveyana” `hirminis miwad” anu `arminiჲas qveynad” Seaswora,<br />

im garemoebis gaTvaliswinebiT, rom arabuli saxalifos administraciuli <strong>da</strong>yofis mixedviT qarTli<br />

(jurzani) somxeTTan <strong>da</strong> arranTan erTad arminiჲaSi erTiandebo<strong>da</strong> (e. sixaruliZe, habib ibn maslamas<br />

`<strong>da</strong>cvis sigelis” abu „ubaidiseuli varianti (Tbilisi, 2001), gv. 9-10), magram vahb ibn munabihis `aleqsandres<br />

romanSi” `armazis qveynis” <strong>da</strong>saxeleba met sandoobas matebs tradiciul Sexedulebas habib ibn maslamas<br />

`<strong>da</strong>cvis sigelSi” am ukanasknelis moxseniebis Sesaxeb. aRsaniSnavia, rom e. sixaruliZe imave naSromSi<br />

<strong>da</strong>sZen<strong>da</strong>, rom forma `al-hirmini” `arminiჲis” magivrad mas sxvagan arsad Sexvedria, vinai<strong>da</strong>n es<br />

رْ‏<br />

اًرض الهِْرم<br />

ukanaskneli, Cveulebriv, `arman” مَن formiT gadmoicemo<strong>da</strong> xolme <strong>da</strong> man, Sesabamisad, forma `hirmini”<br />

`armanis” dialeqtur formad miiCnia (iqve, gv. 10). gasaTvaliswinebelia isic, rom Tu forma `ard al-hirmini”<br />

ixmarebo<strong>da</strong> sakuTriv `<strong>da</strong>cvis sigelis” teqstSi, abu „ubaidis mier sigelisaTvis wamZRvarebul teqstSi<br />

mocemulia forma `irminiჲa”, rac cxadyofs, rom abu „ubaidi `ard al-hirmins” `irminiჲad” (armeniad)<br />

ganmartavs <strong>da</strong> Tan orive es termini sagangebod erTnairad aqvs gaxmanovebuli; es ki miuTiTebs, rom avtori<br />

teqstiseuli gaugebari sityvis re<strong>da</strong>qtirebas axdens (TviT e. sixaruliZec SeniSnavs, rom `<strong>da</strong>cvis<br />

siglis” arc abu „ubaidiseuli varianti un<strong>da</strong> iyos Tav<strong>da</strong>pirveli saxis, Tumca qronologiurad yvelaze<br />

adrindelia <strong>da</strong> Se<strong>da</strong>rebiT sruli, iqve, gv. 9, 11). aRsaniSnavia e. sixaruliZis <strong>da</strong>kvirveba imis Taobaze,<br />

rom al-balazori Zalian xSirad imowmebs abu „ubaids, Tumca arc erTxel ar ixseniebs mas armeniis <strong>da</strong>pyrobasTan<br />

<strong>da</strong>kavSirebiT (iqve, gv. 4, SeniSvna 1), rogorc Cans, abu „ubaidis konieqtura misTvis miuRebeli<br />

iyo. gasaTvaliswinebelia isic, rom abu „ubaidis wyaro sigelis teqstis gadmocemisas yofila `irminiჲas”<br />

(armeniis) erT-erTi mcxovrebi ahmad ibn al-azraki (iqve, gv. 5), romelsac, advili mosalodnelia,<br />

teqstSi mocemuli gaugebari termini misTvis bevrad ufro gasageb <strong>da</strong> logikurad gamarTlebul `irminiჲad”<br />

waekiTxa.<br />

4 Marquart J., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 187. s. kakabaZis azriT, aleqsandre makedonels cixe TbilisSi un<strong>da</strong> aego, sa<strong>da</strong>c<br />

nariyalas zena-cixe iskanderis saxeliT iyo cnobili (s. kakabaZe. Tbilisi..., gv. 100).<br />

53


gamoTqmis safuZvels gvaZlevs specialistTa mier SeniSnuli is faqti, rom mervanis<br />

laSqrobam imdenad Zlieri STabeWdileba <strong>da</strong>tova TaobaTa mexsierebaSi, rom SemdgomSi<br />

igi miCneul iqna, sazogadod, arabebis pirvel Semosevad saqarTveloSi 1 . miT umetes, advili<br />

iqnebo<strong>da</strong>, rogorc zemoT iTqva, erTi <strong>da</strong> imave regionSi, ori omaiani sardlis<br />

mxolod ramdenime wliT erTmaneTisagan <strong>da</strong>Sorebuli laSqrobebis erTmaneTSi aRreva 2 .<br />

ZiriTadi mizezi, ris gamoc `Zueli mcxeTis” armazcixesTan gaigiveba uZneldebaT,<br />

am ukanasknelis mcxeTisagan gansxvavebuli saxelwodebis arseboba un<strong>da</strong> warmoadgendes<br />

3 , ara<strong>da</strong> am ori uZvelesi adgilis urTierTkavSiri yovelTvis yvelasaTvis cxadi<br />

iyo 4 . amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT sayuradReboa saqarTvelos mefis aleqsandre I didis 1434<br />

wlis gujari, gacemuli kaTolikos-patriarqis Teodore III-is saxelze, sa<strong>da</strong>c vkiTxulobT,<br />

rom `<strong>da</strong>sabamiTgan armazi cixe mcxeTisa [iyo]” 5 . rac Seexeba gansxvavebul saxelwodebas,<br />

amis Taobaze `mefeTa cxovreba” gvamcnobs, rom armaz/armaziscixes Zvelad<br />

`qarTlis mTa” 6 erqva: `vidre aRmarTebamde mun-ze<strong>da</strong> kerpi armazisi erqua mTasa mas<br />

qarTli...” an kidev: ` <strong>da</strong> moku<strong>da</strong> qarTlos <strong>da</strong>fles igi Tavsa ze<strong>da</strong> qarTlisasa, romelsa<br />

aw ewodebis armazi” 7 . rogorc ukve iTqva, toponimi `qarTli”, gansxvavebiT qoronim<br />

`qarTlisagan”, erTmniSvnelovnad gamoiyeneba mdinare mtkvris marjvena napirze mdebare<br />

mTisa <strong>da</strong> misi sanaxebis anu im teritoriis aRsaniSnavad, romelic armazcixisa Tu<br />

armazis saxeliT aris cnobili. am mxriv sainteresoa, rom juanSeris `cxovreba vaxtang<br />

gorgaslisa” erTmaneTisagan ganasxvavebs erTis mxriv, `armaz qarTls”, xolo meores<br />

mxriv, `mcxeTas”: `cnes sparsTa, viTarmed <strong>da</strong>mZim<strong>da</strong> vaxtang wylulebisagan, moaoÃres<br />

tfilisi <strong>da</strong> armazi qarTli, xolo mcxeTa ver <strong>da</strong>ipyres...~ 8 .<br />

`mefeTa cxovrebis” avtori saxelwodeba `qarTlis” Tavisebur etimologiasac<br />

gvTavazobs, rodesac mas qarTvelTa eponim-eTnarqosis, legen<strong>da</strong>ruli qarTlosis saxeli<strong>da</strong>n<br />

momdinared miiCnevs: `...<strong>da</strong> ese qarTlos movi<strong>da</strong> pirvelad adgilsa mas, sa<strong>da</strong> Seer-<br />

TÂs arag mtkuarsa, <strong>da</strong> ganvi<strong>da</strong> mTasa mas ze<strong>da</strong>, romelsa ewodebis armazi. <strong>da</strong> pirvelad<br />

Seqmna simagreni mas ze<strong>da</strong>, <strong>da</strong> iSena mun ze<strong>da</strong> saxli, <strong>da</strong> uwo<strong>da</strong> mTasa mas saxeli Tavisa<br />

TÂsisa qarTli.. <strong>da</strong> mis gamo ewo<strong>da</strong> yovelsa qarTlsa qarTli, xunaniTgan vidre zRuamde<br />

sperisa” 9 . legen<strong>da</strong> legen<strong>da</strong>d <strong>da</strong>rCeba, magram ras un<strong>da</strong> niSnavdes sinamdvileSi saxelwodeba<br />

”qarTli” sityva `qarTli”, mkvlevarTa erTi nawilis azriT, warmomdgari<br />

un<strong>da</strong> iyos indoevropuli substratis niSnad miCneul sityva “karta”-sagan, romelic Tav<strong>da</strong>pirvelad<br />

aRniSnav<strong>da</strong> `SemoRobil adgils”, xolo Semdeg – galavans, nagebobas, cixesimagres<br />

10 .<br />

Tumca arsebobs ufro martivi varaudis gamoTqmis SesaZleblobac: ramdena<strong>da</strong>c `qalaqis”<br />

(Stadt) aRmniSvnel arameul sityvas “kar<strong>da</strong>” warmoadgens 11 , xolo es ena erT-erTi<br />

ZiriTadi saxelmwifo ena iyo aqemenianTa zegavlenis qveS myof armazcixis adreul bina<strong>da</strong>rTaTvis,<br />

vfiqrob, savsebiT <strong>da</strong>saSvebia, swored sityva “kar<strong>da</strong>” <strong>da</strong>sdebo<strong>da</strong> safuZvlad<br />

1 s. janaSia, araboba saqarTveloSi, s. janaSia, <strong>Sromebi</strong>, tomi II (Tbilisi, 1952), gv. 372.<br />

2 rogorc cnobilia, VIII saukunis pirveli naxevari gamoirCeva saqarTvelos teritoriaze arabTa laSqrobebis<br />

gansakuTrebuli sixSiriT (a. bogveraZe, adrefeo<strong>da</strong>luri qarTuli saxelmwifoebi VI-VIII saukuneeb-<br />

Si, saqarTvelos istoriis narkvevebi, tomi II (Tbilisi, 1973), gv. 288-290.<br />

3 Tumca „moqcevaÁ qarTlisaÁs“ qronikaSi <strong>da</strong>sturdeba nastagisis saxelic; kerZod, aleqsandre makedonelis<br />

qarTlSi `laSqrobasTan” <strong>da</strong>kavSirebiT, nauwyebia, rom aleqsandre „sarkinesa qalaqsa ebrZola<br />

aTerTmet TTuÀ <strong>da</strong> <strong>da</strong>dga sarkinesa <strong>da</strong>savaliT kerZo <strong>da</strong> <strong>da</strong>asxa venaÃi <strong>da</strong> ruÁ gamoiRo qaniT, <strong>da</strong> <strong>da</strong>sxna<br />

kacni meruveni <strong>da</strong>stagiTa ruÁsaÁTa; <strong>da</strong> hrqÂan adgilsa mas nastagisi“ (moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 320).<br />

4 calkeul periodebSi, rodesac armazSi armazeli, xolo mcxeTaSi mcxeTeli mefeebi isxdnen, albaT, adgili<br />

un<strong>da</strong> hqonebo<strong>da</strong> garkveul urTierT<strong>da</strong>pirispirebasac.<br />

5 ix. Меликсет-Беков Л. М., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 89.<br />

6 armaziscixis saxeldeba bagineTad mazdeanuri zegavleniT aixsneba; `bagini” xom warmarTebis, araqristianebis<br />

samlocvelos aRmniSvnel sityvad gamoiyenebo<strong>da</strong> (m. andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli<br />

enobrivi urTierTobi<strong>da</strong>n, I (Tbilisi, 1966), gv. 16-17, 225-226.<br />

7 Sdr. leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 8.<br />

8 juanSeri, cxovreba vaxtang gorgaslisa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi<br />

xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955), gv. 202.<br />

9 leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 8.<br />

10 ix. s. kakabaZe. Tbilisi..., gv. 100; g. meliqiSvili, saqarTvelos, kavkasiisa <strong>da</strong> maxlobeli aRmosavleTis<br />

uZvelesi mosaxleobis sakiTxisaTvis (Tbilisi, 1965), gv. 237-240; g. meliqiSvili, qarTli (iberia) Zv. w. VI-<br />

IV saukuneebSi. qarTlis samefos warmoqmna, saqarTvelos istoriis narkvevebi, tomi I (Tbilisi, 1970), gv.<br />

427-429.<br />

11 Brockelmann C., Syrische Grammatik mit Paradigmen, Literatur, Chrestomathie und Glossar, Neunte Auflage (Leipzig, 1962), gv. 176*.<br />

54


termin `qarT-l-s”. `mTa qarTlis” aRmniSvnelad arameuli sityva “kar<strong>da</strong>”-s gamoyeneba aqemenianTa<br />

<strong>da</strong> momdevno xanebSi Camoyalibebuli politikuri koniunqturiT un<strong>da</strong> yofiliyo<br />

ganpirobebuli. gasaTvaliswinebelia, rom iranul samyaroSi farTod gavrcelebul<br />

<strong>da</strong> aseve qalaqis aRmniSvnel -karta, -kerta formas zogierTi mkvlevari iranul enebSi semituri<br />

enebi<strong>da</strong>n nasesxobad miiCnevs 1 .<br />

arameul termins kidev imis gamo un<strong>da</strong> mieniWos gansakuTrebuli mniSvneloba, rom<br />

savaraudoa mcxeTis erT-erTi umniSvnelovanesi simagris, aragvispirTan mdebare `beltis<br />

cixis” saxelic (amJamad cnobili bebris/beris cixed, romelic mcxeTa-armazcixis<br />

saerTo safortifikacio sistemis nawils warmoadgen<strong>da</strong> <strong>da</strong> ketav<strong>da</strong> CrdiloeTis Sesasvlels),<br />

warmomdgari iyos aseve `cixe-simagris” (Burg) aRmniSvneli arameuli sityvi<strong>da</strong>n –<br />

“birta” 2 . iqneb gasaTvaliswinebeli iyos `qarTlis cxovrebis" cnobis, mtkvargamoRma (armazcixis,<br />

igive `mTa qarTlis”) <strong>da</strong> mtkvargaRma (mcxeTis) mxareTa mefeebis – qarTamisa<br />

<strong>da</strong> bartomis saxelTa SesaZlo kavSiric cixe-simagreebis aRmniSvnel arameul sityveb-<br />

Tan – “kar<strong>da</strong>” <strong>da</strong> “birta” <strong>da</strong>, Sesabamisad, am sityvebiT moxseniebul maT rezidenciebTan<br />

Tu umTavres safortifikacio nagebobebTan – armazcixesTan (`mTa qarTli”) <strong>da</strong> mcxeTabebris<br />

(`beltis” Tu `berdis”) cixesTan.<br />

amave dros, ufro ise un<strong>da</strong> Candes, rom TiTqos qarTulenovan samyaroSi adreuli<br />

xanebi<strong>da</strong>nve fexi hqon<strong>da</strong> mokidebuli cixe-simagris aRmniSvnel xuritul termins “ard”-s,<br />

romelmac regionSi aqemenianTa dominirebis xanaSi analogiuri mniSvnelobisa <strong>da</strong> Jreradobis<br />

mqone <strong>da</strong> SesaZloa masTanve <strong>da</strong>kavSirebul arameuli sityvis “kar<strong>da</strong>”-s zegavlenis<br />

Sedegad SeiZina anlautSi velaruli fonema 3 . aseTi varaudis SesaZleblobaze albaT<br />

un<strong>da</strong> migvaniSnebdes qarTul sinamdvileSi <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli araerTi cixe-simagris<br />

aRmniSvneli <strong>da</strong> `arT/art/ard”-Ziriani toponimi: `arTvini/arTvani”, `artaani”, `artanuji”;<br />

Sdr., agreTve, `ardisubani”, `k-ar<strong>da</strong>naxi”, vin icis iqneb martyofic <strong>da</strong> sxv. aqve<br />

un<strong>da</strong> gavixsenoT, ar<strong>da</strong>m erisTavis saxelic, romelmac `warmozRu<strong>da</strong> cxÂri armazisi<br />

vidre mtkuramde”, `mohkide kiri zRude cixesa armazisasa” <strong>da</strong> `mozRu<strong>da</strong> mcxeTa qalaqi<br />

qÂTkiriTa” 4 . aseve yuradsaRebia `varcixis” anu istoriuli `vardcixis” saxelwodeba,<br />

romlis saxelis aRdgenisas gansakuTrebiT mniSvnelovania VI saukunis berZnul<br />

wyaroebSi `rodopolisis” formiT misi moxsenieba. Cemi azriT, toponim `vard-cixeSi”<br />

mocemulia cixis aRmniSvneli xurituli Ziri `ard/uard/vard”-i, romelsac Tan axlavs<br />

qarTulenovani ganmarteba `cixis” saxiT. am garemoebas gansakuTrebuli mniSvneloba<br />

un<strong>da</strong> mieniWos artaanis mxaris Zveli eTnikuri viTarebis garkvevis sakiTxisas, vinai<strong>da</strong>n<br />

qalaq artaanis aRmosavleTiT mdebare <strong>da</strong>saxlebuli punqtis – Camli CaTaqis Zveli<br />

saxelwodebac aseve `vardcixea” <strong>da</strong> igi qronologiurad win uswrebs adgilobrivi<br />

mosaxleobis maxsovrobaSi dRemde Semonaxul amave punqtis somxur saxelwodebas<br />

`gulaberds”, romelic, iseve rogorc berZnuli rodopolisi, aSkarad xuritulqarTuli<br />

kompoziti<strong>da</strong>n `vard-cixi<strong>da</strong>n” (anu uard-cixi<strong>da</strong>n, igive ard-cixi<strong>da</strong>n) aris<br />

naTargmni. “Ard”-Ziriani saxelwodebebis qalaqebi, gar<strong>da</strong> urartuli qalaqis – musasiris<br />

xurituli saxelwodebisa (ardini), cnobilia rusaxinilis maxloblad mdebare<br />

mxari<strong>da</strong>n <strong>da</strong> etiunis qveyni<strong>da</strong>nac 5 .<br />

1<br />

კერძოდ, მიიჩნევენ, რომ ტერმინი -κερηα, -καρηα ქალაქის აღმნიშვნელი ებრაულ-არამეული სიტყვიდან – קרתא ‏,קרתה – არის<br />

მიღებული (Blau O., Ueber -karta, -kerta in Ortsnamen, Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesellschaft, Bd 31 (Leipsig,<br />

1877), გვ. 495-505. საინტერესოა სპეციალურ ლიტერატურაში გამოთქმულია ვარაუდი, რომ პერსეპოლისის სპარსული<br />

სახელწოდება იყო Pârsakarta. ანაქსიმენესის (ძვ. წ. III ს.) ინტერპრეტაციით Παρζα-γάρδα ნიშნავს „სპარსულ ბანაკს”. ხოლო<br />

აპიანესა და ასინიუს კვადრატუსის თხზულებებში დაცული ცნობებიდან ირკვევა, რომ ტიგრან II-ის დედაქალაქის<br />

სახელწოდება – Τιγρανόκερηα – სპარსულად ნიშნავდა ტიგრანის ქალაქს – Τιγρανόπολις. თუმცა მკვლევრები ამ<br />

სახელწოდებაშიც გამოყოფენ ქალაქის აღმნიშვნელ არამეულ სიტყვას – certa (იქვე, გვ. 495-496).<br />

2 Brockelmann C., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 154*; Sdr. g. qavTaraZe, anatoliaSi qarTvelur tomTa gansaxlebis sakiTxisaTvis<br />

(Tbilisi, 1985), gv. 85, 173, SeniSvna 361. iqneb gasaTvaliswinebeli iyos `qarTlis cxovrebis~ cnobis,<br />

mtkvargamoRma (armazcixis, igive `mTa qarTlis”) <strong>da</strong> mtkvargaRma (mcxeTis) mxareTa mefeebis, qarTamisa<br />

<strong>da</strong> bartomis saxelTa SesaZlo kavSiric cixe-simagreebis aRmniSvnel arameul sityvebTan – “kar<strong>da</strong>” <strong>da</strong><br />

“birta” <strong>da</strong>, Sesabamisad, am sityvebiT moxseniebul maT rezidenciebTan Tu umTavres safortifikacio nagebobebTan<br />

– armazcixesTan (“mTa qarTli”) <strong>da</strong> mcxeTis bebris (“beltis”) cixesTan.<br />

3 arameuli termini “kar<strong>da</strong>”, Tavis mxriv, <strong>da</strong>kavSirebuli un<strong>da</strong> iyos xuritul “ard”-Tan.<br />

4 leonti mroveli, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 13.<br />

5 ix. g. qavTaraZe, taoxTa uZvelesi qveyana <strong>da</strong> qarTuli saxelmwifoebriobis sawyisebi, ena <strong>da</strong> kultura, 5<br />

(Tbilisi, 2005), gv. 106, SeniSvna 127.<br />

55


termin `qarTlis” cixe-simagris saxelwodebi<strong>da</strong>n warmomavlobas mxars uWers kasius<br />

dios cnoba, rom qarTlis mTavar qalaqs akropolisi („Ακρόπολις) anu citadeli/de<strong>da</strong>cixe<br />

ewodebo<strong>da</strong>, amdenad kasius dio faqtobrivad am adgilis funqciur mniSvnelobas-<br />

Tan erTad misi saxelwodebis berZnul Targmansac iZleva. kasius dios sityvebiT, de<strong>da</strong>cixe<br />

agebuli iyo im mizniT, rom <strong>da</strong>ecva uviwroesi adgili, sa<strong>da</strong>c erT mxares mtkvari<br />

(Cyrus) moedineba, xolo meore mxares kavkasionia aRmarTuli 1 . am qalaqSi, ra Tqma un<strong>da</strong>,<br />

mxolod qarTli/armazcixe SeiZleba igulisxmebodes. gasaTvaliswinebelia i. rainegsis<br />

cnobac, rom mcxeTis CrdiloeTiT, saqarTveloSi mis Casvlamde (anu 1779 wlamde)<br />

arcTu didi xniT adre, erT-erT maRlobze mkvidrad nageb naxevradmitovebul cixe-simagreSi<br />

(albaT bebris cixes gulisxmobs – g. q.) napovni yofila berZnul enaze Sesrulebuli<br />

warwera, TumcaRa <strong>da</strong>uTariRebeli, romelze<strong>da</strong>c adgilobrivi, erudirebuli<br />

qarTvelebis mier amokiTxuli yofila sityva `akrofTopolisi” (Acroftopolis). i. rainegsi<br />

varaudobs, rom es un<strong>da</strong> yofiliyo mcxeTis Zveli saxelwodeba 2 . magram, rogorc ukve<br />

viciT, kasius dio akropoliss („Ακρόπολις) armazcixes uwodeb<strong>da</strong> <strong>da</strong> ara mcxeTas.<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, savaraudoa, rom mTa qarTli (iqve mdebareob<strong>da</strong> sofeli qarTli<br />

<strong>da</strong> qarTlis xevic) saxeldebuli iyo cixe-simagrisa Tu galavnis aRmniSvneli sityvebiT,<br />

Tumca ki araqarTuliT (xurituliT, arameuliT, berZnuliT). marTalia strabonisa<br />

<strong>da</strong> pliniusis cnobebSi asaxulia qarTuli sityvis `cixis” kvalic, oRond, toponim armazcixis<br />

meore, ganmartebiTi komponentis saxiT; kerZod, igi moxseniebulia, rogorc<br />

„Αρμοζική strabonis mier 3 <strong>da</strong> rogorc „Αρμακτίκα ptolemaiosis mier 4 , xolo pliniusi<br />

mas Harmastus-is saxelwodebiT icnobs 5 . am mxriv, sagulisxmoa, rom qarTul saistorio<br />

wyaroebSi armazcixe moxseniebulia de<strong>da</strong>cixis, Si<strong>da</strong>cixis Tu cixiscixis (mTavari, Tavadi<br />

cixis mniSvnelobiT) saxelwodebiTac. xom ar un<strong>da</strong> vifiqroT, rom armazcixes Zvel-<br />

Taganve, anu jer kidev aq armazis kultis gaCenamde, gaaCn<strong>da</strong> cixis aRmniSvneli Sesabamisi<br />

qarTuli termini <strong>da</strong> xom ar aris <strong>da</strong>kavSirebuli es saxelwodeba mcxeTis saxel-<br />

Tan. aseT SemTxvevaSi `Zueli mcxeTa” aRmoCndebo<strong>da</strong> armazcixe/bagineTis anu mTa qarTlis<br />

aRmniSvneli saxeli, xolo amis sapirispirod sakuTriv mcxeTa – `axali mcxeTis”<br />

anu „muxnariT kerZi qalaqisa“, romelic mtkvris marcxena napirze iyo ganlagebuli <strong>da</strong><br />

xSirad akropolisi<strong>da</strong>n anu mTa qarTli/armazcixe/bagineTi<strong>da</strong>n kontroldebo<strong>da</strong>.<br />

amJamad, TiTqmis ukve sayovelTaod aris gaziarebuli mosazreba, rom saxelwodeba<br />

„mcxeTa“ warmodgeba mesxTa (mosxebi – muSqebi) tomis saxeli<strong>da</strong>n <strong>da</strong> rom am tomis samosaxlo<br />

mcxeTis teritoriaze Zv. w. VIII saukunis Semdeg un<strong>da</strong> gaCeniliyo 6 . iTvaliswineben<br />

agreTve qarTlis samefos uzenaesis RvTaebis armazis saxelwodebis savaraudo kav-<br />

Sirs xeTur-mcireaziul mTvaris RvTaebasTan – armasTan, romlis kultic TiTqos mcire<br />

azii<strong>da</strong>n muSki-mesxebis jer samxreT-<strong>da</strong>savleT saqarTveloSi <strong>da</strong> Semdeg mcxeTaSi, gadmosaxlebasTan<br />

un<strong>da</strong> yofiliyo <strong>da</strong>kavSirebuli 7 . Tumca, ufro savaraudoa, rom RvTaeba<br />

armazi avlens iupiterisadmi (romis imperiis uzenaesi RvTaeba), xolo armazis Tanxmlebi<br />

kerpebi gaci <strong>da</strong> gaimi (ga) – apolonisa <strong>da</strong> dianasaTvis (iupiterisadmi <strong>da</strong>qvemdebarebuli<br />

RvTaebbebi) <strong>da</strong>maxasiaTebel zogierT niSan-Tvisebas. iberiis samefos panTeoni,<br />

rogorc Cans, sinkretuli xasiaTis RvTaebebisagan Sedgebo<strong>da</strong>; igi imTaviTve <strong>da</strong>kavSirebuli<br />

Cans gvianaqemeniduri-adreelinisturi xanis aRmosavleT xmelTaSuazRvispireTis<br />

sinkretuli xasiaTis kulturul samyarosTan <strong>da</strong>, Sesabamisad, armazis kultic Zvelax-<br />

1 Dio 37, 1, 4; ix. Cary E., Dio‟s Roman History. With an English translation by E. Cary on the basis of the version of H. B. Foster, vol. III.<br />

The Loeb Classical Library (London & Cambridge, Massachusetts, 1969), gv. 99.<br />

2 Reineggs J., Allgemeine historisch-topographische Beschreibung des Kaukasus, Aus dessen nachgelassenen Papieren gesammelt und<br />

herausgegeben von F. E. Schröter, Zweiter Theil (Hindelsheim und St. Petersburg, 1797), gv. 86.<br />

3 Strabo 11, 3, 5; ix. Jones, H. L., The Geography of Strabo, with an English translation by Horace Leonard Jones, vol. V. The Loeb<br />

Classical Library (Cambridge, Massachusetts & London, 1961), gv. 221.<br />

4 Cl. Ptol., 5, 10, 2; ix. Nobbe K. F. A. (Ed.), Ptolemy, Claudii Ptolemaei Geographia, Volume 2 (Lipsiae, 1845), gv. 46.<br />

5 Plin., n.h., 6, 29; ix. Mayhoff K. F. T. (Ed.), Pliny the Elder, Naturalis Historia. English translation by Bostock J., Riley H.T. (Lipsiae,<br />

1906).<br />

6 ix., mag., a. afaqiZe, s. kinwuraSvili, l. menabde, mcxeTa, qarTuli sabWoTa enciklopedia, tomi 7 (Tbilisi,<br />

1984), gv. 254.<br />

7 ix., mag., a. afaqiZe, armazcixis..., gv. 91-93.<br />

56


loaRmosavlur, aqemenidur <strong>da</strong> elinistur epoqebisaTvis <strong>da</strong>maxasiaTebel sinkretizmis<br />

anabeWds atareb<strong>da</strong> 1 .<br />

aRsaniSnavia, rom terminebi `samcxe” <strong>da</strong> `mcxeTa” erTmaneTTan <strong>da</strong>kavSirebuli hqon<strong>da</strong><br />

jer kidev vaxuSti bagrations, Tumca igi saxelwodeba `samcxes” `mcxeTisagan” warmoqmnilad<br />

miiCnev<strong>da</strong> 2 . <strong>XI</strong>X saukuneSi toponim `mcxeTas” mesxebis satomo saxelTan aaxloebdnen<br />

Teimuraz bagrationi, platon ioseliani, a. xaxanaSvili <strong>da</strong> v. sen-marteni 3 . g.<br />

meliqiSvilis SexedulebiTac, saxelwodeba `mcxeTa” u<strong>da</strong>vod warmoqmnilia mesxTa satomo<br />

saxelisagan, es faqti ki un<strong>da</strong> mianiSnebdes mcxeTis mesxuri <strong>da</strong>saxlebis aramesxuri<br />

mosaxleobis wiaRSi warmoqmnis SesaZleblobaze 4 .<br />

miuxe<strong>da</strong>vad im garemoebisa, rom SesaZleblad mimaCnia mtkvris zemo weli<strong>da</strong>n anu<br />

mesxeTi<strong>da</strong>n (Tu e.w. didi mesxeTi<strong>da</strong>n), romelic mtkvris saTaveebis mxares <strong>da</strong> mis iqiT,<br />

kidev ufro samxreTiT mdebare mxareebsac moicav<strong>da</strong>, mosaxleobis erTmaneTis momdevno<br />

talRebis gadmonacvleba, rac sazogadod <strong>da</strong>maxasiaTebeli movlenaa mdinareTa dinebis<br />

mimdebare xeobebisaTvis, ara mgonia mcxeTisa <strong>da</strong> misi sanaxebis ufro adreuli mosaxleoba<br />

imdenad gansxvavebuli yofiliyo axalmosulTagan (Tun<strong>da</strong>c imis gamo, rom maTi<br />

– Zvelisac <strong>da</strong> axlisac – warmomavlobis mxare erTmaneTs emTxveo<strong>da</strong>), rom saWiro gamx<strong>da</strong>riyo<br />

maTi winamosaxleobisagan ganmasxvavebeli saxeliT saxeldeba. savaraudod, aq<br />

adgili eqnebo<strong>da</strong> erTian eTno-kulturul arealSi didi mdinaris dinebis zemo, mTiani<br />

mxareebi<strong>da</strong>n namati mosaxleobis qvemo dinebis, <strong>da</strong>blobi mxareebisaken gadmonacvlebas,<br />

anu mTisa <strong>da</strong> baris mosaxleTa urTierTobis `klasikur” models, rac, ra Tqma un<strong>da</strong>, ar<br />

gamoricxav<strong>da</strong> gansxvavebuli warmomavlobis eTnikuri jgufebis am metad mniSvnelovani<br />

sakvanZo adgilisaken swrafvasa <strong>da</strong> infiltracias, ris Sesaxebac araerTi miniSneba<br />

gvaqvs Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi. Tumca es sakiTxebi Cveni winamdebare werilis<br />

CarCoebs scildeba <strong>da</strong> vimedovnebT, rom maT sxva dros calke SevexebiT.<br />

TavisTava<strong>da</strong>c sakiTxavia, Tu ramdenad aris ucilobeli mcxeTis saxelis etimologiis<br />

axsna mesxTa satomo saxeliT, Tuki <strong>da</strong>vuSvebT, rom `Zueli mcxeTa” lokalizdebo<strong>da</strong><br />

armazcixis teritoriaze, romelsac mkveTrad gamoxatuli funqcia gaaCn<strong>da</strong>: kontrolis<br />

qveS moeqcia strategiulad uaRresad mniSvnelovani sakmaod vrceli areali 5 <strong>da</strong><br />

romlis saxelwodebac, rogorc iTqva, sxva<strong>da</strong>sxva enebze ZiriTa<strong>da</strong>d cixe-galavnis, de<strong>da</strong>cixe-citadelis<br />

aRmniSvneli iyo; nuTu am saxelwodebebs ar un<strong>da</strong> hqono<strong>da</strong>T amave<br />

funqciis gamomxatveli qarTulenovani Sesatyvisi<br />

am mxriv sainteresoa, rom jer kidev i. rainegsi, termin `mcxeTas” `cixis~ qarTuli<br />

saxelwodebis ga<strong>da</strong>sxvaferebis Sedegad warmoqnilad Tvli<strong>da</strong>; amis <strong>da</strong>ma<strong>da</strong>sturebel sabuTad<br />

igi mcxeTis adgilmdebareobis gar<strong>da</strong>, aq cixe-simagreTa nangrevebis siuxves miiCnev<strong>da</strong><br />

6 . termin `mcxeTis” warmomavlobis asaxsnelad gansakuTrebiT mniSvnelovania sakuTriv<br />

enaTmecnierul monacemebze <strong>da</strong>yrdnobiT gamoTqmuli Tvalsazrisi adgilis saxelwodebis<br />

– `mcxeTis” warmomavlobis Taobaze qarTul-zanuri erTobis xanis `cixis”<br />

aRmniSvneli sityvi<strong>da</strong>n – *ӡ1ixe 7 . cnobilia, rom fuZis kumSvadoba sazogadod <strong>da</strong>maxasia-<br />

1 Kavtaradze G. L., Georgian Chronicles and the raison d'ètre of the Iberian Kingdom (Caucasica II), Orbis Terrarum, Journal of Historical<br />

Geography of the Ancient World, 6, 2000 (Stuttgart, 2001), gv. 220-222.<br />

2 batoniSvili vaxuSti, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 657-658.<br />

3 Teimuraz bagrationi, istoria <strong>da</strong>wyebiTgan iveriisa, ese igi giorgiisa, romel ars sruliad saqarTvelo-<br />

Ása (sankt-peterburRi, 1848), gv. 10, 23; Иосселиани Платон, Различные наименования грузинов (Тифлис, 1846), gv. 408;<br />

St.-Martin V., Recherches sur les populations primitives et les plus ancienns traditions du Caucase (Paris, 1847), gv. 50-51; Хаханов А.<br />

С., Древнейшие пределы расселения грузин по Малой Азии (Тифлис, 1903), gv. 37-39.<br />

4 Меликишвили Г. А., К истории древней Грузии (Тбилиси, 1959), gv. 112, 229.<br />

5 jer kidev i. rainegsi, romelic erekle II-is karze ruseTis politikuri miznebis gansaxorcieleblad iyo<br />

Segzavnili <strong>da</strong> romelmac arcTu mcire roli Seasrula qarTl-kaxeTis samefos <strong>da</strong>TanxmebaSi, raTa mas xeli<br />

moewera 1783 wlis georgievskis traqtatisaTvis, Zalze kargad xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong> mcxeTis strategiul mniSvnelobas.<br />

igi SeniSnav<strong>da</strong>, rom mcxeTis uaRresad xelsayreli samxedro-strategiuli mdebareoba somxeT-albaneTze kontrolis<br />

<strong>da</strong>myarebisaTvis, un<strong>da</strong> yofiliyo is mizezi, ris gamoc romaelebma Tu berZnebma aq <strong>da</strong>arses cixesimagre;<br />

mas arc CrdiloeTis momTabare xalxebTan aragvis gziT mcxeTis <strong>da</strong>kavSirebis SesaZlebloba aviwydebo<strong>da</strong><br />

(Reineggs J., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 86-87). romaelTa mier mcxeTaSi cixe-simagris <strong>da</strong>arsebis Sesaxeb mc<strong>da</strong>ri<br />

Sexeduleba, efuZnebo<strong>da</strong> missave uzusto cnobas, rom TiTqos XVIII saukunis mcxeTelebi armazcixes `horumis<br />

cixes~ (Horum Zighe) anu `romaelTa cixes” uwodebdnen (iqve) <strong>da</strong> ara armazis cixes.<br />

6 Reineggs J., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 86.<br />

7 ix. Климов Г. А., Этимологический словарь картвельских языков (Москва, 1964), 239. *Zixe > cixe ganviTareba aixsneba<br />

qarTuli enisaTvis <strong>da</strong>maxasiaTebeli Tavkiduri mJReri Tanxmovnis distanciuri <strong>da</strong>yruebiT momdevno x<br />

57


Tebeli movlenaa qarTuli enisaTvis; rogorc Cans, TavsarT-bolosarTis <strong>da</strong>rTvis SemTxvevaSi<br />

SesaZlebeli xdeba TviT fuZiseuli i-xmovnis SekumSvac ki. am mxriv yuradRebas<br />

ipyrobs saCxeris saxelwodebis kavSiri am qalaqis uSualo siaxloves <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebul<br />

topo/hidronimebTan: mTa `Cixi”, mdinare `Cixura” <strong>da</strong> a.S. 1 rac Seexeba termins `mcxeTa”,<br />

masSi gar<strong>da</strong> Ta-sufiqsisa, SesaZleblad migvaCnia m-prefiqsis gamoyofac: Sdr. toponimebi<br />

`wyn-eTi” (q. TbilisTan) <strong>da</strong> ”m-wyn-eTi” (bolnisis raionSi), orive nawarmoebia<br />

sityva `muxis” Sesatyvisi <strong>da</strong> megruli `Wyonis” paraleluri ZvelqarTuli formi<strong>da</strong>n –<br />

`wyani”.<br />

amrigad, Tuki termini `Zueli mcxeTa” armazcixe/bagineTSi lokalizdeba, xolo<br />

termini `mcxeTa” Tavisi pirvandeli semantiuri mniSvnelobiT cixiscixis anu de<strong>da</strong>cixis<br />

aRmniSvnelia, maSin bevr, mcxeTisa <strong>da</strong> mTlianad iberia/qarTlis uZveles istorias-<br />

Tan <strong>da</strong>kavSirebul, jer kidev arcTu mTlad naTel movlenas axali Suqi moefinebo<strong>da</strong>.<br />

<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />

1. m. andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi urTierTobi<strong>da</strong>n, I (Tbilisi,<br />

1966).<br />

2. a. afaqiZe, armazcixis lokalizaciis sakiTxisaTvis, iv. javaxiSvilis saxelobis<br />

istoriis <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, tomi IV, nakv. I (Tbilisi, 1958).<br />

3. a. afaqiZe, qalaqebi <strong>da</strong> saqalaqo cxovreba Zvel saqarTveloSi (Tbilisi, 1963).<br />

4. a. afaqiZe, s. kinwuraSvili, l. menabde, mcxeTa, qarTuli sabWoTa enciklopedia, tomi<br />

7 (Tbilisi, 1984).<br />

5. Teimuraz bagrationi, istoria <strong>da</strong>wyebiTgan iveriisa, ese igi giorgiisa, romel ars<br />

sruliad saqarTveloჲsa (sankt-peterburRi, 1848).<br />

6. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV,<br />

teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi,<br />

1973).<br />

7. n. berZeniSvili, erTi furceli istoriul-geografiuli dRiuri<strong>da</strong>n, _ saqarTvelos<br />

istoriuli geografiis krebuli, I (Tbilisi, 1960).<br />

8. a. bogveraZe, adrefeo<strong>da</strong>luri qarTuli saxelmwifoebi VI-VIII saukuneebSi, saqarTvelos<br />

istoriis narkvevebi, tomi II (Tbilisi, 1973).<br />

9. al. boxoCaZe, nastakisi, sarkine, Zalisi, Zeglis megobari, № 33 (Tbilisi, 1973).<br />

10. i. gagoSiZe, nastagisi, qarTuli sabWoTa enciklopedia, tomi 7 (Tbilisi, 1984).<br />

11. i. gagoSiZe, samadlo, qarTuli sabWoTa enciklopedia, tomi 8 (Tbilisi, 1984).<br />

12. T. gamyreliZe, g. maWavariani, sonantTa sistema <strong>da</strong> ablauti qarTvelur enebSi,<br />

saerTo-qarTveluri struqturis tipologia (Tbilisi, 1965);<br />

13. s. kakabaZe. qal. armazi – qal. mcxeTa, saistorio krebuli, wigni III (tfilisi, 1928).<br />

14. s. kakabaZe. Tbilisi me-5 saukunis meore naxevarSi, mnaTobi, 1958, № 10;<br />

15. leonti mroveli, cxovreba qarTvelTa mefeTa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti<br />

<strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955).<br />

16. g. meliqiSvili, saqarTvelos, kavkasiisa <strong>da</strong> maxlobeli aRmosavleTis uZvelesi mosaxleobis<br />

sakiTxisaTvis (Tbilisi, 1965).<br />

17. g. meliqiSvili, qarTli (iberia) Zv. w. VI-IV saukuneebSi. qarTlis samefos warmoqmna,<br />

saqarTvelos istoriis narkvevebi, tomi I (Tbilisi, 1970).<br />

18. movses xorenaci, somxeTis istoria, Zveli somxuri<strong>da</strong>n Targmna, Sesavali <strong>da</strong> SeniSvnebi<br />

<strong>da</strong>urTo a. ab<strong>da</strong>laZem (Tbilisi, 1984).<br />

19. moqcevaÁ qarTlisaÁ, Satberdis krebuli X saukunisa. gamosacemad moamzades b. gigineiSvilma<br />

<strong>da</strong> el. giunaSvilma (Tbilisi, 1979).<br />

spirantis zegavlenis Sedegad (ix. T. gamyreliZe, g. maWavariani, sonantTa sistema <strong>da</strong> ablauti qarTvelur<br />

enebSi, saerTo-qarTveluri struqturis tipologia (Tbilisi, 1965), gv. 119, SeniSvna 4).<br />

1 aRsaniSnavia, rom imerxevSi aris sofeli Cixisxevi (soflis dRevandeli Turquli saxelwodebaa<br />

ianiqli).<br />

58


20. e. sixaruliZe, habib ibn maslamas `<strong>da</strong>cvis sigelis” abu „ubaidiseuli varianti (Tbilisi,<br />

2001).<br />

21. g. qavTaraZe, anatoliaSi qarTvelur tomTa gansaxlebis sakiTxisaTvis (Tbilisi, 1985).<br />

22. g. qavTaraZe, taoxTa uZvelesi qveyana <strong>da</strong> qarTuli saxelmwifoebriobis sawyisebi, ena<br />

<strong>da</strong> kultura, 5 (Tbilisi, 2005).<br />

23. s. janaSia, araboba saqarTveloSi, s. janaSia, <strong>Sromebi</strong>, tomi II (Tbilisi, 1952).<br />

24. juanSeri, cxovreba vaxtang gorgaslisa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti <strong>da</strong>dgenili<br />

yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1955).<br />

25. Бохочадзе Ал., Настакиси, Саркинэ, Дзалиси – города Иберии античной эпохи (Некоторые результаты<br />

полевых исследований), Краткие сообщения Института археологии (Античные памятники<br />

Колхиды и Иберии), Вып. 151 (Москва, 1977).<br />

26. Климов Г. А., Этимологический словарь картвельских языков (Москва, 1964).<br />

27. Меликишвили Г. А., К истории древней Грузии (Тбилиси, 1959).<br />

28. Меликсет-Беков Л. М., Армазни, Историко-археологический очерк, Материалы по истории Грузии и<br />

Кавказа, Вып. II (Тбилиси, 1938).<br />

29. Иосселиани Платон, Различные наименования грузинов (Тифлис, 1846).<br />

30. Северов Н. П., Чубинашвили Г. Н., Мцхета (Москва, 1946).<br />

31. Хахановm А. С., Древнейшие пределы расселения грузин по Малой Азии (Тифлис, 1903).<br />

32. Blau O., Ueber -karta, -kerta in Ortsnamen, Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesellschaft, Bd 31<br />

(Leipsig, 1877).<br />

33. Brockelmann C., Syrische Grammatik mit Paradigmen, Literatur, Chrestomathie und Glossar, Neunte Auflage<br />

(Leipzig, 1962).<br />

34. Cary E., Dio‟s Roman History. With an English translation by E. Cary on the basis of the version of H. B.<br />

Foster, vol. III. The Loeb Classical Library (London & Cambridge, Massachusetts, 1969).<br />

35. Jones, H. L., The Geography of Strabo, with an English translation by Horace Leonard Jones, vol. V. The Loeb<br />

Classical Library (Cambridge, Massachusetts & London, 1961);<br />

36. Kavtaradze G. L., Georgian Chronicles and the raison d'ètre of the Iberian Kingdom (Caucasica II), Orbis<br />

Terrarum, Journal of Historical Geography of the Ancient World, 6, 2000 (Stuttgart, 2001).<br />

37. Marquart J., Osteuropäische und ostasiatische Streifzüge, Ethnologische und historisch-topographische<br />

Studien zur Geschichte des 9. und 10. Jahrhunderte (ca. 840-940) (Leipzig, 1903).<br />

38. Mayhoff K. F. T. (Ed.), Pliny the Elder, Naturalis Historia. English translation by Bostock J., Riley H.T.<br />

(Lipsiae, 1906).<br />

39. Nobbe K. F. A. (Ed.), Ptolemy, Claudii Ptolemaei Geographia, Volume 2 (Lipsiae, 1845);<br />

40. Reineggs J., Allgemeine historisch-topographische Beschreibung des Kaukasus, Aus dessen nachgelassenen<br />

Papieren gesammelt und herausgegeben von F. E. Schröter, Zweiter Theil (Hindelsheim und St. Petersburg, 1797).<br />

41. St.-Martin V., Recherches sur les populations primitives et les plus ancienns traditions du Caucase (Paris, 1847).<br />

42. Thomson R. W. (Ed.), Rewriting Caucasian History, The Medieval Armenian A<strong>da</strong>ptation of the Georgian Chronicles,The<br />

Original Georgian Texts and the Armenian A<strong>da</strong>ptation,Translated with Introduction and Commentry by Robert W.<br />

Thomson (Oxford, 1996).<br />

59


GIORGI L. KAVTARADZE<br />

Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />

Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />

ABOUT THE ANCIENT LOCATION OF MC’XET’A AND ITS NAME<br />

About the ancient location of Mtskheta – i.e. “Old Mc‟xet‟a” mentioned in the Chronicle of “the<br />

Conversion of K‟art‟li”(Mok„c„evay k„art„lisay) – quite different opinions are expressed. However, the easiest way<br />

to solve this problem gives the text of the Chronicle itself. As we know from the Chronicle, the legen<strong>da</strong>ry image of<br />

Alexander the Great had bestowed Mc‟xet‟a to Azoy, son of the king of Arian-K‟art‟li, as his royal sit and Azoy<br />

took from his homeland two idols – Gac‟i and Ga as gods and brought with him to “Old Mc‟xet‟a”, therefore the<br />

place of erection of these idols must indicate to us the exact place where “Old Mc‟xet‟a” should be located.<br />

As we know from “the Life of K‟art‟li” (K‟art‟lis c‟xovreba), idols Gac‟i and Ga (Gaim) were erected beside<br />

the idol Armazi: “…to his right was a man of gold whose name was Gac‟i and to his left a man of silver whose<br />

name was Gaim” [Thomson, 1996, 98]. And Armazi was erected “at the entrance to K‟art‟li” [ibid., 36].<br />

Toponym “K‟art‟li” is the old name of Armazi (Armazc‟ixe, Bagineti) which is on the right side of Kura River.<br />

Therefore, it seems quite possible to assume that “Old Mc‟xet‟a” was located on the right side of Kura, which is<br />

different from Mc‟xet‟a‟s present location on the left side of the river. As it seems, this difference was a main<br />

reason why the identification of “Old Mc‟xet‟a” with Armazi/Bagineti was not acceptable for such a long time.<br />

But if we will compare the old name of Armazi/Bagineti – “K‟art‟li” with the Aramaic word “kar<strong>da</strong>” which<br />

means fortress/town and recall the fact that the name Acropolis ('Ακρόπολις) was given by Cassius Dio to<br />

Armazi/Bagineti and, at the same time, we will take into account the opinion of some linguists that the name<br />

“Mc‟xet‟a” is derived from the root of the Georgian-Zan linguistic unity: *ӡ1ixe – with the meaning fortress/stronghold,<br />

the proposed above identification of the name “Old Mc‟xet‟a” with K‟art‟li/Armazi becomes much more<br />

reasonable.<br />

60


Sua saukuneebis istoria<br />

<strong>da</strong>viT merkvilaZe<br />

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />

miTi <strong>da</strong> istoria xalxur TqmulebaSi<br />

<strong>da</strong>viT garejelis Sesaxeb<br />

wm. <strong>da</strong>viT garejelis Sesaxeb, Cvenamde werilobiTi wyaroebis saxiT moRweuli istoriuli<br />

cnobebis miRma, moipoveba erTi metad sagulisxmo xalxuri gadmocemac. es aris<br />

Tqmuleba <strong>da</strong>viT garejelis Tbilisis maxloblad mTawmin<strong>da</strong>ze moRvaweobis Sesaxeb.<br />

legendis saerTo qarga.<br />

rogorc zoga<strong>da</strong>d xalxuri gadmocemebisaTvis aris <strong>da</strong>maxasiaTebeli, wm. <strong>da</strong>viTis<br />

legen<strong>da</strong>c mravalmxrivi niuansobrivi gansxvavebebiT aris <strong>da</strong>fiqsirebuli. Tumca masSi,<br />

SesaZlebelia, gamoirCes erTiani safuZveli, romelic saerToa yvela CanawerisaTvis.<br />

maS ase, saerTo qargis Sinaarsi, romelzec aigo legen<strong>da</strong> mTeli Tavisi Semdgomi<br />

variaciebiT, aseTia:<br />

wm. ioane ze<strong>da</strong>znelis erT-erTi mowafe, wm. <strong>da</strong>viTi ze<strong>da</strong>znis mTi<strong>da</strong>n Tbilisisaken<br />

gamomarTula <strong>da</strong> mis <strong>da</strong>savleT mxares aRmarTul mTis ferdobze <strong>da</strong>mkvidrebula.<br />

wm. mamas Tavisi umwikvlo cxovrebiTa <strong>da</strong> gulSi Camwvdomi qa<strong>da</strong>gebiT mravali qristianisaTvis<br />

rwmena ganumtkicebia <strong>da</strong> mravali urwmunoc mouqcevia, romelTa Soris yofilan<br />

cecxlTayvanismcemelnic. wm. <strong>da</strong>viTis warmatebul misionerul moRvaweobas sagonebelSi<br />

Caugdia im dros qalaqSi moRvawe cecxlTayvanismcemelTa kultmsaxurni. ganrisxebul<br />

mazdeanebs wm. <strong>da</strong>viTis winaaRmdeg cxa<strong>da</strong>d gamosvla ver gaube<strong>da</strong>vT xalxSi<br />

misi didi avtoritetis gamo. amitom ga<strong>da</strong>uwyvetiaT morwmuneTa TvalSi misTvis saxeli<br />

im<strong>da</strong>gvarad SeebRalad, rom TavianTi mgznebare mowinaaRmdege sabolood moecilebinaT<br />

Tavi<strong>da</strong>n. am mizniT maT Turme erTi qorwinebis gareSe <strong>da</strong>fexmZimebuli de<strong>da</strong>kaci gamoiyenes,<br />

romelsac Caagones, rom Tavis fexmZimobis mizezad saxalxod swored wm. mama<br />

<strong>da</strong>esaxelebina. sulmokle fexmZime asec moqceula.<br />

ufro gavrcelebuli versiiT, <strong>da</strong>viTi sajaro sasamarTloze mouxmiaT simarTlis<br />

<strong>da</strong>sadgenad, romelic qristian sasuliero pirTa moTxovniT <strong>da</strong>uniSnavT. Tumca aris<br />

aseTi erTeuli miTiTebebic, rom bralis wayeneba wm. <strong>da</strong>viTis qalaqSi saqa<strong>da</strong>geblad<br />

yofnisas berisaTvis moulodnelad momx<strong>da</strong>ra, an wm. <strong>da</strong>viTi Tavad misula cilismwameblis<br />

saxlSi. es ukanaskneli versia im SemTxvevas axlavs Tan, TiTqos fexmZime qals<br />

samSobiaro tkivilebi <strong>da</strong>wyebo<strong>da</strong>, Tumca ver mSobiarob<strong>da</strong> <strong>da</strong> saSinlad itanjebo<strong>da</strong>. ai,<br />

am dros cecxlTayvanismcemel qurumebs, romlebic Tan mkiTxaobasac eweodnen, mSobiarisTvis<br />

urCeviaT, droze morCenisa <strong>da</strong> tanjvis <strong>da</strong>sasrulis misaRwevad bavSvis mamad<br />

<strong>da</strong>esaxelebina wm. <strong>da</strong>viTi.<br />

mruSobis braldebiT Secbunebul wm. <strong>da</strong>viTs Tvalebi jer zecisken aRupyria, Semdeg<br />

Tavisi kverTxiT Sehxebia unamuso orsulis mucels <strong>da</strong> jerarSobili bavSvisTvis<br />

ubrZanebia, eRiarebina, iyo Tu ara igi misi mama. ai, swored am dros momx<strong>da</strong>ra saswauli,<br />

romelic Rrmad aRibeW<strong>da</strong> xalxis mexsierebaSi. uamravi mowmis gasagonad Cvilma<br />

dedis wiaRi<strong>da</strong>n amosZaxa: `ara, ara!~ mTxrobelTa nawili imasac umatebs, rom bavSvs<br />

amasTan erTad Tavis mamad <strong>da</strong>usaxelebia vinme adgilobrivi mWedeli.<br />

wm. <strong>da</strong>viTis mtrebi gawbilebulebi <strong>da</strong>rCnen. Rirsi mamis avtoriteti ki xalxSi am<br />

saswaulis Semdeg erTi-aTad amaRl<strong>da</strong>. saswaulis Sedegic orgvari saxiT movi<strong>da</strong> Cvenamde.<br />

erTi versiiT cilismwamebeli qali aRSfoTebul xalxs (meoreTi _ Tavad mogvebs)<br />

qvebiT CauqolavT, wm. <strong>da</strong>viTs aRelvebulTa <strong>da</strong>mSvideba ver mouxerxebia. <strong>da</strong>sjili qvaTa<br />

Sua <strong>da</strong>utovebiaT. amitom aq am ambis aRsaniSnavad am adgilas agebul wm. giorgis ta-<br />

Zars `qaSveTi~ (qvaSoeTi) ewo<strong>da</strong>. meore versiiT, cilismwamebeli wm. <strong>da</strong>viTs <strong>da</strong>uwyevlia,<br />

61


is Semdega<strong>da</strong>c fexmZimes qva uSvia. taZarsac saxelic Sesabamisad amis gamo <strong>da</strong>rqmevia<br />

_ `qvaSveTi~.<br />

marTalia, wm. <strong>da</strong>viTs Tavisi umankoebis <strong>da</strong>mtkiceba ar gasWirvebia <strong>da</strong> es aqamde<br />

jerarsmenili saSualebiTac ki SeZlo, Zvel samyofSi <strong>da</strong>rCena mainc ar isurva: jer<br />

mtkvris marcxena sanapiroze erT gamoqvabulSi <strong>da</strong>ido bina lukianesTan erTad, xolo<br />

Semdeg gezi garejis mravalmTisaken aiRo. manamde wm. <strong>da</strong>viTs, am ambis aRsaniSnavad <strong>da</strong><br />

qalTa unayofobisagan sakurneblad, Tavis sacxovrebelTan uflisagan gamouTxovia wayro,<br />

romelic dRemde gamoedineba kldi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> saamo sasmelia.<br />

literaturis mokle mimoxilva.<br />

legen<strong>da</strong> pirvelad gamoqveyn<strong>da</strong> 1858 wels. naSromSi `Гора Св. Давида (в Тифлисе)~ (wm.<br />

<strong>da</strong>viTis mTa TbilisSi) p. ioseliani mogviTxrobs erT Zvel Tqmulebas wm. <strong>da</strong>viTis<br />

mTawmin<strong>da</strong>ze <strong>da</strong>mkvidrebisa <strong>da</strong> moRvaweobis Sesaxeb. 1<br />

es Txzuleba p. ioselianma ucvlelad Seitana 1866 wels gamocemul naSromSic:<br />

`Описание древностей города Тифлиса~ (qalaq Tbilisis siZveleTa aRweriloba). 2<br />

1871 wels m. sabininis gamocemul `saqarTvelos eklesiis wmin<strong>da</strong>nTa cxovrebaTa<br />

sruli aRwerilobis~ (`Польное жизнеописание святых грузинской церкви~) pirveli nawilSi<br />

Semdgeneli <strong>da</strong>viT garejelis cxovreba-moRvaweobis Sesaxeb saubrisas aRniSnavs netar<br />

mama <strong>da</strong>viTis qalaq Tbilisis maxloblad mTawmindis erT gamoqvabulSi <strong>da</strong>saxlebisa <strong>da</strong><br />

moRvaweobis Sesaxeb. 3 m. sabinini <strong>da</strong>viT garejelis vrceli cxovrebis gamocemaSi 1881 w.<br />

sqolioSi kvlav Segvaxsenebs aRniSnul `uwindel Tqmulebas~. 4<br />

am legen<strong>da</strong>s Seexebo d. baqraZe 1875 wels gamosul naSromSi: `Кавказ в древных памятниках<br />

христианства~ (kavkasia Zvel qristianul ZeglebSi). 5 igi ZiriTa<strong>da</strong>d xalxuri gadmocemis<br />

p. ioselianTan <strong>da</strong>fiqsirebul versiis mokle gadmocemaa.<br />

1893 wels quTaisSi gamoica mRvdel nestor yubaneiSvilis `Rirsi mama <strong>da</strong>viT garesjeli~,<br />

romlis meore TavSi, avtori vrclad <strong>da</strong> xatovnad gadmogvcems CvenTvis saintereso<br />

Tqmulebas. 6<br />

amis Semdeg, <strong>XI</strong>X saukunis miwurulsa <strong>da</strong> XX saukunis <strong>da</strong>mdegs, xalxuri Tqmuleba<br />

Tavis publikaciebSi mohyavT mRvdel n. maWaraSvils, 7 m. janaSvils, 8 episkopos kirions<br />

(saZagliSvils), 9 g. ioselians, 10 k. cincaZes, 11 d. naTievs. 12 un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom xSiria<br />

iseTi SemTxvevebi, roca publikaciis avtori romelime winagamocemas eyrdnoba <strong>da</strong> xan<strong>da</strong>xan<br />

Tqmulebis calkeuli detalebic iqi<strong>da</strong>n aqvs zedmiwevniT gadmoRebuli.<br />

sagulisxmoa, rom jer kidev Tqmulebis pirvel publikaciamde xalxuri gadmocemis<br />

Sesaxeb pir<strong>da</strong>pir Tu irib aRniSvnebs vpoulobT <strong>XI</strong>X s-is pirvel naxevarSic. Tavis<br />

naSromSi `Древные памятники Тифлиса~ (Tbilisis Zveli Zeglebi), p. ioseliani 1844 wels<br />

Tbilisis RirSesaniSnaobaTa Soris mTawmin<strong>da</strong>ze miuTiTebs `wm. <strong>da</strong>viTis monasters~. 13<br />

aseve moipoveba amave wliT <strong>da</strong>TariRebuli ucnobi ucxoeli (savaraudod rusi) mogzauris<br />

`sagzao Canawerebi~, sa<strong>da</strong>c Tbilisis RirSesaniSnaobaTa Soris naxsenebia `didebuli<br />

klde wm. <strong>da</strong>viTisa~. aqve vxdebiT erT-erT pirvel miTiTebas mama<strong>da</strong>viTis mTaze<br />

1 Иоселиани П., Гора св. Давида (в Тифлисе), Кавказский Календарь (Тифлис, 1858), gv. 320-321.<br />

2 Иоселиани П., Описание древностей города Тифлиса (Тифлис, 1866), gv. 41-43.<br />

3 М. Сабинин, Полное Жизнеописание Святых Грузинской Церкви, Жребий Божией матери, ч. 1 (СПб., 1871), gv. 124-125.<br />

4 g. sabinini, saqarTvelos samoTxe (sankt-peterburgi, 1882), gv. 268-269, Sen 2 .<br />

5 Бакрадзе Д., Кавказ в древных памятниках христианства, Записки любителей кавказской археологии, кн. 1, под ред. Ад. Берже и<br />

Дм. Бакрадзе (Тифлис, 1875), gv. 81.<br />

6 n. yubaneiSvili, Rirsi mama <strong>da</strong>viT garejeli (quTaisi, 1893) gv. 6-10.<br />

7 n. maWaraSvili, aRwera mTa-wmidis eklesiisa <strong>da</strong> wm. mama <strong>da</strong>viTis cxovrebisa (tfilisi, 1895) gv. 21, Sen*.<br />

8 m. janaSvili, saqarTvelos de<strong>da</strong>qalaqi tfilisi (quTaisi, 1899). gv. 164.<br />

9 Кирион Еп., Преподобный Давид Гареджели и его Лавра (Тифлис, 1901). gv. 3-4.<br />

10 g. ioseliani, qarTveli wmi<strong>da</strong>nebi (tfilisi, 1901), gv. 95-96.<br />

11 k. cincaZe, ganaxlebuli qvaSveTis taZris kurTxevis gamo, saxalxo gazeTi, #146 (1910)<br />

12 Натиев Д., Обитель Св. Давида в Грузии (Тифлис, 1913), gv. 8-9; misive, Церковь Св. Давида (в г. Тифлисе) (gamocemis dro<br />

<strong>da</strong> adgili miTiTebuli araa).<br />

13 Иоселиани П., Древные памятники Тифлиса, Журналъ Министерства Внутренных Делъ, Январь, кн. 1 (1844), gv. 108.<br />

62


xuTSabaTobiT Tbiliseli qalebis TeTri mandiliT <strong>da</strong> fexSiSvela salocavad asvlis<br />

Cveulebis Sesaxeb, romlis safuZvelic avtorisaTvis ucnobi <strong>da</strong>rCenila. 1<br />

qarTuli siwmindeebis momlocavi rusi mogzauri a. muraviovi samegrelos mTavar<br />

<strong>da</strong>viT <strong>da</strong>dianTan erTad <strong>da</strong>viT aRmaSeneblis xsenebis dRes (26 ianvari Zv. stiliT) <strong>XI</strong>X<br />

s-is 40-iani wlebis SuaxanebSi swvevia, rogorc TviTon uwodebs, `wm. <strong>da</strong>viT garejelis<br />

mTas~. am molocvis Taosnad moCans Tavad <strong>da</strong>viT <strong>da</strong>diani. mama <strong>da</strong>viTis mTaze asvlas a.<br />

muraviovi ukavSirebs samegrelos mTavris `angelozis dRes~ <strong>da</strong> amis mizezad asaxelebs<br />

aseve am ukanasknelis meuRlis sikvdilisagan Tav<strong>da</strong>Rwevasa <strong>da</strong> vaJis, samegrelos memkvidris<br />

<strong>da</strong>badebas. es gvafiqrebinebs, <strong>da</strong>diani <strong>da</strong>viT garejelis salocavSi madlierebis<br />

gamosaxatavad midio<strong>da</strong>. aRsaniSnavia, rom yvelaferTan erTad mTavris saxeli wm. mamis<br />

saxelsac ukavSirdebo<strong>da</strong>. uneblied ibadeba azri: iqneb sikvdilis piras myofi meuRlis,<br />

WavWavaZeTa ulamazesi asulis ga<strong>da</strong>rCena mZime gansacdelSi myofma <strong>da</strong>dianma swored<br />

Tavis mosaxele wm. mamas SesTxova.<br />

mTis rTulad saval cicabo ferdze ganmartoebuli eklesiisaken auCqarebeli aRmasvlisas<br />

(`mTaze asvla rTulia ise, rogorc yoveli gza ga<strong>da</strong>rCenisaken~-o _ wers avtori)<br />

rus mogzaurs <strong>da</strong> samegrelos mTavars gauxsenebiaT `sagmiro saqmeebi garejeli<br />

gandegilisa, romelmac Tav<strong>da</strong>pirvelad aq Tavisi arwivis bude <strong>da</strong>arsa, sanam ciliswamebam<br />

xalxisam ar aRZra igi <strong>da</strong>etovebina umadurni, romelTac ver <strong>da</strong>afases madli maT<br />

Soris wmin<strong>da</strong>nis cxovrebisa~. gza<strong>da</strong>gza xanmokle Sesvenebisas maT Tvali mouvliaT<br />

qalaqis SesaniSnavi xedisaTvis. qaSveTis wmin<strong>da</strong> giorgis eklesiisaTvis zemo<strong>da</strong>n macqerali<br />

avtori ki aRniSnavs, rom es taZari `kvlav aRSen<strong>da</strong> Tavad amilaxvaris mier gandegilisagan<br />

ciliswamebeli de<strong>da</strong>kacis mxilebis adgilas~-o. 2<br />

<strong>da</strong>viT garejelis am adgilas moRvaweobis gar<strong>da</strong>, misi aqaurobis <strong>da</strong>tovebis mizezad<br />

ciliswamebis <strong>da</strong>saxeleba, TviT cilismwamebeli de<strong>da</strong>kacisa <strong>da</strong> misi mxilebis xseneba,<br />

mxilebis adgilad qaSveTis wm. giorgis taZris aRniSvna saeWvos aRar xdis, rom a.<br />

muraviovs mxedvelobaSi aqvs swored Tqmuleba <strong>da</strong>viT garejelis Sesaxeb. Znelia mxolod<br />

<strong>da</strong>namdvilebiT iTqvas, rom am Tqmulebis Taobaze man marTla Tavisi warCinebuli<br />

qarTveli Tanamgzavrisagan Seityo, roca mTis biliks erTad miuyvebodnen, Tu manamde<br />

ukve uwyo<strong>da</strong> amas. mxolod im momentSi rom gaego es istoria, savaraudoa, muraviovi aucileblad<br />

aRniSnav<strong>da</strong>, rogorc amas Cveulebriv iqmo<strong>da</strong> xolme kavkasiaSi Tavisi mogzaurobis<br />

aRmwer dRiurSi. amjerad ki misi Txrobi<strong>da</strong>n rCeba STabeWdileba, rom <strong>da</strong>viT <strong>da</strong>diani<br />

<strong>da</strong> a. muraviovi erTmaneTs Tqmulebis Sesaxeb STabeWdilebebs <strong>da</strong> mosazrebebs<br />

uziarebdnen, rac amyarebs azrs, rom misTvis es legen<strong>da</strong> <strong>da</strong>viT garejelis salocavSi<br />

asvlamde iyo cnobili <strong>da</strong> Cans, sxva wyaro<strong>da</strong>n.<br />

kidev ufro adre, <strong>XI</strong>X s-is I naxevris istorikosi Teimuraz bagrationi (1782-1846<br />

ww.) werilSi `uWeSmaritesi uwyeba tfilisisaTÂs~ akad. m. broses 1838 wels wers: `yovelni<br />

garemoni tfilisisani qarTulisa saxeliTa iwodebian~-o <strong>da</strong> amis <strong>da</strong>sturad mraval<br />

toponimTa Soris asaxelebs `qvaSvoeTsac~, rasac ganmartavs rogorc `qvis mSoblobas~.<br />

iqve ki <strong>da</strong>sZens: `amazed anegdotia Tqmuli, sigrZisaTÂs axla ar aRvwero~. 3 sa<strong>da</strong>vo<br />

ar un<strong>da</strong> iyos, rom `anegdotSi~ amjerad gasarTobad SeTxzuli mokle sasacilo<br />

ambavi ar igulisxmeba. Teimuraz bagrationi am sityvas Tav<strong>da</strong>pirveli mniSvnelobiT un<strong>da</strong><br />

xmarobdes, rac gamoucemel ambavs, moTxrobas gulisxmobs. cxadia, `qvaSvoeTTan~<br />

<strong>da</strong>kavSirebul aseT moTxroba-gadmocemaSi, ramac `qvis mSoblobi<strong>da</strong>n~ gamomdinare misca<br />

taZars saxeli, swored mama <strong>da</strong>viTis Sesaxeb arsebuli Tqmuleba un<strong>da</strong> <strong>da</strong>vinaxoT, romlis<br />

werilSi moyvanisagan swavlulma bagrationma Tavi Seikava mosaTxrobi ambis moculobis<br />

gamo <strong>da</strong> Cans, imis gamoc, rom es misi werilis mizan<strong>da</strong>saxulobis farglebs<br />

scdebo<strong>da</strong>.<br />

1 Воспоминание о Тифлисе (Из дорожных записок 1844 года), Журнал для чтения воспитанникам военно-учебных заведении,<br />

том 67, №266 (1847).<br />

2 Муравьев А., Грузия и Армения, ч. III (Санкт-Петербург, 1848), gv. 54-55.<br />

3 S. mesxia, <strong>XI</strong>X saukunis zogi cnoba Zveli Tbilisis Sesaxeb, ciskari, #10 (Tbilisi, 1978), gv. 158-159.<br />

63


TqmulebaSi aRwerili ambis dro.<br />

erTob sainteresoa, ramdenad arsebobs qronologiuri Sesabamisoba wm. <strong>da</strong>viT garejelis<br />

moRvaweobis cnobil faqtebsa <strong>da</strong> legen<strong>da</strong>Si SemorCenili monacemebs Soris.<br />

Seaqvs Tu ara Tqmulebas am mxriv raime koreqtivebi, an xom ar ewinaaRmdegeba werilobiT<br />

wyaroebSi arsebul monacemebs <strong>da</strong> ramdenad sworad aisaxa gadmocemaSi imdroindeli<br />

istoriuli realiebi. Tavis mxriv, amaSi garkveva Tavis wvlils Seitans Tavad legendis<br />

sarwmunoobis xarisxis <strong>da</strong>dgenaSic.<br />

marTalia, kalistrate cincaZis aRniSvniT, gadmocemaSi moTxrobilia, rom Rirsi<br />

mama <strong>da</strong>viTi mTawmindis gamoqvabulSi `meeqvse saukunis pirveli mesamedis ganmavlobaSi~<br />

moRvaweob<strong>da</strong>. 1 Tumca <strong>da</strong>bejiTebiT SeiZleba iTqvas, rom TviTon gadmocema aranair TariRs<br />

ar asaxelebs <strong>da</strong> es savsebiT bunebrivia. am tipis folkloruli masalisaTvis TariRebis<br />

an qronologiuri periodebis miTiTeba saerTod arc aris <strong>da</strong>maxasiaTebeli.<br />

msgavsi ram Cveni TqmulebisTvisac rom ucxoa, es rasakvirvelia, ucnobi ver iqnebo<strong>da</strong><br />

am avtorisTvisac. aq arc gadmocemisaTvis raimes TviTnebur miwerasTan un<strong>da</strong> gvqondes<br />

saqme. SeiZleba ueWvelad vivaraudoT, rom 1930 wlisaTvis <strong>da</strong>srulebul am naSromSi k.<br />

cincaZes surs Tqvas: <strong>da</strong>viT garejelis Tbilisis mTawmin<strong>da</strong>ze moRvaweobis ambavs, ris<br />

Taobazec moTxrobilia gadmocemaSi, aRniSnul xanebSi hqon<strong>da</strong> adgili. cxadia, rom k.<br />

cincaZes etyoba ueWveli kvali gavlenisa k. kekeliZis im droisaTvis axladgamoqveynebuli<br />

gamokvlevis _ `sakiTxi siriel moRvaweTa qarTlSi mosvlis Sesaxeb~ 2 (aq asurel<br />

mamebTan <strong>da</strong>kavSirebuli sakiTxebi sul sxva istoriul-qronologiur WrilSia ganxiluli<br />

<strong>da</strong> qarTul istoriografiac didi xnis manZilze am debulebaTa Zlier gavlenas ganicdi<strong>da</strong>).<br />

zemoTqmuls isic amyarebs, rom 1910 wels k. cincaZe legendis Tavis pirvel<br />

publikaciebSi wm. <strong>da</strong>viTis Tbilisis mi<strong>da</strong>moebSi moRvaweobas zoga<strong>da</strong>d VI saukuniT gansazRvravs<br />

<strong>da</strong> aq garkveviT Cans, rom es gansazRvrac sakuTriv misia <strong>da</strong> ara gadmocemis. 3<br />

amrigad, Tqmuleba ar asaxelebs arc erT istoriul pirovnebas an movlenas (raime<br />

pir<strong>da</strong>pir qronologiur gansazRvraze laparakic ki zedmetia), rac raime sicxadis Setanas<br />

SeZleb<strong>da</strong> masSi asaxuli ambis qronologiaSi. miuxe<strong>da</strong>vad amisa, saamiso xelmosaWidi<br />

niuansebi aq mainc moipoveba.<br />

1. cecxlTayvanismcemlebi TbilisSi.<br />

wm. mamis warmatebulma qa<strong>da</strong>gebam mas qalaqSi mtrebic SeuZina. es xalxi pirvel<br />

yovlisa qristianobis mtrebi yofilan <strong>da</strong> vinai<strong>da</strong>n gandegili beris moRvaweoba qristianuli<br />

moZRvrebis momZlavrebas emsaxurebo<strong>da</strong>, maT mizanSi misi Zlieri mqa<strong>da</strong>gebeli<br />

amoiRes. qristianobisa <strong>da</strong> wm. <strong>da</strong>viTis mtrebad erTxmad arian <strong>da</strong>saxelebuli Tbiliseli<br />

cecxlTayvanismcemlebi <strong>da</strong>, kerZod, maTi sjul-moZRvarni (es ukanasknelni zogierT<br />

avtorTan mogveba<strong>da</strong>c iwodebian 4 , erTgan ki _ qurumeba<strong>da</strong>c 5 ).<br />

legen<strong>da</strong>Si cecxlTayvanismcemelTa xseneba metad sagulisxmod gveCveneba. saqarTveloSi<br />

cecxlTayvanismcemlobis, igive mazdeanobis gavrcelebis mcdelobebi sasanuri<br />

iranis politikas ukavSirdeba, romelic Tavis <strong>da</strong>qvemdebarebul qveynebSi Tavis religiis<br />

<strong>da</strong>nergvas isaxav<strong>da</strong> miznad. qarTlSi qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadebam<br />

mazdeanobas aq qristianuli moZRvrebis saxiT Zlieri metoqe gauCina. miuxe<strong>da</strong>vad<br />

imisa, rom mogvianebiT irani <strong>da</strong>morCilebul qristianul qveynebSi Tavisi mTavari mowinaaRmdegis,<br />

bizantiis imperiaSi <strong>da</strong>gmobil qristianul mimdinareobaTa (jer nestorianobis,<br />

Semdeg monofizitobis) mfarvelad mogvevlina, amis Tanadroulad kvlav <strong>da</strong>JinebiT<br />

cdilob<strong>da</strong> cecxlis Tayvaniscemis gavrcelebasac. kavkasiaSi aseTi politika, romelmac<br />

saqarTvelos eklesias mowameTa pirveli rigebi Seuvso (raJden pirvelmowame, SuSanik<br />

dedofali, evstaTi mcxeTeli, abibos nekreseli) grZeldebo<strong>da</strong> iranis winaaRmdeg herak-<br />

1 k. cincaZe, qvaSveTis wmidis giorgis eklesia tfilisSi, gamosacemad moamza<strong>da</strong>, bolosityva <strong>da</strong> saZiebeli<br />

<strong>da</strong>urTo m. qavTariam (Tbilisi, 1994), gv. 9.<br />

2 ix. k. kekeliZe, `sakiTxi siriel moRvaweTa qarTlSi mosvlis Sesaxeb~, tfilisis universitetis moambe (Tbilisi,<br />

1926).<br />

3 k. cincaZe, ganaxlebuli qvaSveTis taZris kurTxevis gamo, saxalxo gazeTi, #146 (1910).<br />

4 g. sabinini, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 268, Sen. 2; g. ioseliani, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 95; k. cincaZe, ganaxlebuli qva-<br />

SveTis taZris kurTxevis gamo; k. cincaZe, qvaSveTis wmidis giorgis eklesia..., gv. 9-10.<br />

5 n. yubaneiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 8-10.<br />

64


le keisris Zlevamosil laSqrobamde (VII s-is 20-iani wlebi). xolo amave saukunis 40-<br />

ian wlebSi muslim arabTa mier iranis <strong>da</strong>pyrobis Semdeg am qveyanaSi wamyvan religiad<br />

islami iqca. mazdeanoba ki mxolod aqa-iq mimofantul Zlivs mbJutavi susti naRver<strong>da</strong>lis<br />

saxiT SemorCa, rogorc odesRac mogizgize didi koconis cocxal-mkv<strong>da</strong>ri naSTi.<br />

maSasa<strong>da</strong>me, qarTlSi qristianul <strong>da</strong> mazdeanur religiaTa <strong>da</strong>pirispireba mimdinareob<strong>da</strong><br />

IV-VI ss-Si. aqve un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom qarTlis samefoze iranis politikuri zegavlena<br />

uwyveti ar yofila. Sesabamisad, aRniSnuli religiuri <strong>da</strong>pirispireba periodulad<br />

mZafrdebo<strong>da</strong> aq iranis poziciebis gamyarebasTan erTad. iranis aRniSnuli religiuri<br />

politika qarTlis mimarT gansakuTrebiT gaaqtiur<strong>da</strong> aq samefo xelisuflebis gauqmebasTan<br />

erTad, savaraudod, VI s-is 30-iani wlebis bolo<strong>da</strong>n, 1 vidre erismTavris xelisuflebis<br />

<strong>da</strong>myarebamde <strong>da</strong> iranis batonobis <strong>da</strong>mxobamde (571 w.). swored drois am<br />

Sualedze modis evstaTi mcxeTelisa (541 weli) <strong>da</strong> kidev erTi asureli mamis, abibos<br />

nekreselis mowameobrivi aRsasrulis (560-iani wlebi) 2 magaliTebi. TbilisSi cecxlis<br />

msaxurTa esodeni aqtivobac albaT zemonaxsenebi politikuri viTarebiT un<strong>da</strong> aixsnas.<br />

maSasa<strong>da</strong>me, TqmulebaSi asaxuli ambavi zustad miesa<strong>da</strong>geba VI s-is SuawlebSi qar-<br />

TlSi warmoqmnil politikur viTarebas. legen<strong>da</strong>Si qarTlSi movlinebuli Sahis sagangebo<br />

moxelis, marzpanis xelisuflebis sunic igrZnoba. Tbilisi am dros marzpanis rezidencias<br />

warmoadgen<strong>da</strong> <strong>da</strong> mogvnic, am garemoebiT Segulianebulni, gansakuTrebuli<br />

gulmodginebiT cdiloben maTi crumoZRvrebis mamxilebeli qristiani asketisaTvis saxelis<br />

gatexasa <strong>da</strong> mis aqaurobi<strong>da</strong>n mocilebas.<br />

2. ciliswamebis mizezi wm. <strong>da</strong>viTis winaaRmdeg.<br />

xalxuri Tqmuleba <strong>da</strong>bejiTebiT amtkicebs, rom TbilisSi moqmed cecxlis msaxur-<br />

Ta mier religiaTaSorisi <strong>da</strong>pirispirebis viTarebaSi qristiani asketi mamis gzi<strong>da</strong>n Camocileba<br />

ciliswamebis gziT <strong>da</strong>gegmila.<br />

aq SeiZleba <strong>da</strong>ibados kiTxva: mazdeanobis <strong>da</strong>nergvisa <strong>da</strong> mis propagandistTaTvis<br />

politikurad aseT xelsayrel pirobebSi ratom ver be<strong>da</strong>ven cecxlis msaxurni wm. <strong>da</strong>vi-<br />

Tis winaaRmdeg aSkarad gamosvlas <strong>da</strong> ratom isaxaven miznad xelovnurad Seqmnili cru<br />

sababiT TavianTi ukeTuri wadilis asrulebas <strong>da</strong> es im dros, roca ar indoben <strong>da</strong> Sahis<br />

umaRlesi saxelmwifo moxelis ganaCenis Sesabamisad, sajarod sastikad uswordebian<br />

wm. evstaTisa <strong>da</strong> wm. abiboss gasarkvevia, <strong>da</strong>viT garejelis SemTxvevaSi xom ar aris aq<br />

raime Seusabamoba istoriul realobasTan.<br />

saqme isaa, rom qarTlSi iranelTa uSualo batonobisa <strong>da</strong> aq marzpanis xelisuflebis<br />

drosac qristianoba pir<strong>da</strong>pir devnas ar ganicdi<strong>da</strong>. rogorc ukve vaxseneT, iranis<br />

religiur politikaSi nel-nela upiratesoba mieca <strong>da</strong>pyrobili qristianuli qveynebis<br />

eklesiebis msoflio saeklesio krebebis mier <strong>da</strong>gmobil qristianul aRmsareblobaze<br />

ga<strong>da</strong>yvanas. rac Seexeba zemonaxseneb mowameebs, qarTlSi <strong>da</strong>dginebuli sparsuli<br />

xelisuflebis mier maTi sikvdiliT <strong>da</strong>sja ganpirobebuli iyo sxva<strong>da</strong>sxva konkretuli<br />

garemoebebiT:<br />

I. evstaTi mcxeTeli sparsuli warmoSobis piri iyo, mkvidri `Ãevisa arSakeTisaÁ,<br />

qalaqisa ganZakisaÁ~, yofili cecxlTayvanismcemeli <strong>da</strong> amasTan, `ZÀ mogÂsaÁ~ <strong>da</strong> mas<br />

`warmarTobisas~ gÂroban<strong>da</strong>ki rqmevia. aqe<strong>da</strong>n mosula igi mcxeTaSi, sa<strong>da</strong>c `qristeane iqmna<br />

<strong>da</strong> naTeli moiRo~. wm. evstaTis mier `mamuli rCulis~ <strong>da</strong>gmoba <strong>da</strong> qristes aRiareba<br />

spars mazdeanTa mier mamapapeuli sarwmunoebis Ralatad Seiracxa. wm evstaTisa <strong>da</strong> mas-<br />

Tan erTad stefanes mimarT sparselTa mxri<strong>da</strong>n wayenebuli braldeba ase JRers: `kacni<br />

arian mcxeTas Cuenisa rCulisani <strong>da</strong> gandgomil arian isini Cuengan <strong>da</strong> qristeanoben~.<br />

Zvel sarwmunoebaze <strong>da</strong>brunebisadmi wm. evstaTis mier saboloo uaris Tqma, roca buzmir<br />

marzpanma verc SinebiT <strong>da</strong> verc <strong>da</strong>yvavebiT ver `arwmuna mamuli rCuli pyrobad~,<br />

wm. mowamis Tavis mokveTiT <strong>da</strong>srul<strong>da</strong>. wm. evstatis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis zemoTqmul mizezs<br />

pir<strong>da</strong>pir a<strong>da</strong>sturebs imave braldebiT masTan erTad Sepyrobili stefanes gamar-<br />

1 ix. v. goilaZe, farnavazianTa saxlis qarTlis qristian mefeTa qronologia (Tbilisi, 1990), gv. 157; d.<br />

merkvilaZe, asurel mamaTa qarTlSi mosvlis dro (Tbilisi, 1997), gv. 18; d. merkvilaZe, asureli mamebi<br />

(VI s-is sirieli sasuliero moRvaweni qarTlSi), I (Tbilisi, 2006), gv. 62.<br />

2<br />

abibos nekreselis wamebis TariRTan <strong>da</strong>kavSirebiT <strong>da</strong>wvrilebiT ix. d. merkvilaZe, asurel mamaTa<br />

qarTlSi mosvlis dro..., gv. 33; misive, asureli mamebi..., gv. 91.<br />

65


Tleba. stefanes Tanamemamuleebma <strong>da</strong>amowmes: misi ded-mama <strong>da</strong> <strong>da</strong>-Zmac qristianebi yofilan<br />

<strong>da</strong> stefanec imTaviTve qristes aRiareb<strong>da</strong>, maSasa<strong>da</strong>me, `mamuli rCulisTvisac~ ar<br />

uRalatia, amitom aRarc <strong>da</strong>usjiaT <strong>da</strong> iZulebulni gaxdnen sapatimro<strong>da</strong>n gaeTavisuflebinaT.<br />

1<br />

II. abibos nekreseli episkoposic ar <strong>da</strong>usjiaT sikvdiliT sakuTari aRmsareblobis,<br />

an sasuliero xarisxis <strong>da</strong> Tun<strong>da</strong>c mrevlSi saxarebis aqtiuri qa<strong>da</strong>gebis gamo. wm. abibosma<br />

saocari gambe<strong>da</strong>oba gamoiCina, roca Tavis eparqiaSi moqmed mazdeanur salocavSi<br />

`wmin<strong>da</strong> cecxls~ <strong>da</strong>asxa wyali <strong>da</strong> <strong>da</strong>Srita umal. aseTi nabiji, cxadia, udides <strong>da</strong> upatiebel<br />

<strong>da</strong>naSaulad iqna miCneuli zoroastrizmis mimdevarTa mier: `ese raÁ cnes uSjuloTa<br />

maT sparsTa, friad guemes, kninRa vidremeRa mokles netari igi~. es iyo cecxlis<br />

msaxurTa myisieri bunebrivi reaqcia qristiani mRvdelmTavris mier maTi umTavresi<br />

`siwmidis Sebilwvis~ gamo. amave <strong>da</strong>naSaulisTvis, radganac `uvar-hyo uflebaÁ mefeT<br />

mefisaÁ (iranis Sahis) <strong>da</strong> mohkla RmerTi maTi~, rasac zed <strong>da</strong>erTo marzpanis winaSe<br />

sityvieri paeqrobisas zoroastrizmis mxileba, `Semdgomad mravlisa guemisa <strong>da</strong><br />

sakÂrvelTa satanjvelTaÁsa qviT gantÂnes... netari abibos~. 2<br />

ai, wm. <strong>da</strong>viTis moRvaweoba ki aranairad ar ewinaaRmdegebo<strong>da</strong> TviT <strong>da</strong>mpyroblis kanonmdeblobasac<br />

ki. qristianobisa <strong>da</strong> qristianuli moralis qa<strong>da</strong>gebas iranuli kanoni<br />

ar krZalav<strong>da</strong>. aRsaniSnavia, rom evstaTi mcxeTelis wamebis mixedviT, wm. mowame qristianul<br />

sarwmunoebas jer kidev sparseTSi, arSakeTis mxaris Tavis mSobliur qalaq gan-<br />

ZakSi gaecno, sa<strong>da</strong>c qristianoba Tavisuflad iqa<strong>da</strong>gebo<strong>da</strong>. aq yofila saepiskoposo centric<br />

<strong>da</strong> qristianebic Turme moqalaqeTa umravlesobas warmoadgendnen. 3<br />

amrigad, wm. <strong>da</strong>viTis saqmianoba ar iZleo<strong>da</strong> misTvis bralis wayenebis safuZvels.<br />

mazdeanTa mdgomareobas isic arTuleb<strong>da</strong>, rom mama <strong>da</strong>viTs Tbilisis mkvidrTa TvalSi<br />

didi avtoriteti <strong>da</strong> pativiscema moepovebina <strong>da</strong> amitom, pirvel rigSi, wmin<strong>da</strong> mamis<br />

umanko saxelis SebRalva gax<strong>da</strong> maTTvis saWiro mis qalaqi<strong>da</strong>n gasaZeveblad. amitomac<br />

iyvnen `Sewuxebul qmnilni amisaTÂs warCinebulni mogvni <strong>da</strong> moZRuarni cecxlis msaxurebisani~,<br />

rom `ver Zal edvaT gantevebisa wmidisa tfilisiTgan, viTarmed mkÂdrni qalaqisani<br />

hxedviden mas, viTar angelozsa movlinebulsa maT Tana RuTisa mier~ 4 (Tumca,<br />

rogorc <strong>da</strong>vrwmundiT, es ar un<strong>da</strong> yofiliyo ciliswamebis gamoyenebis mTavari mizezi).<br />

aseT viTarebaSi cxadi xdeba, ratom ver moqmedeben mama <strong>da</strong>viTis mtrebi Riad <strong>da</strong> Tamamad<br />

<strong>da</strong> ratom <strong>da</strong>sWir<strong>da</strong>T cecxlis msaxurT gandegili moZRvris winaaRmdeg amgvari veraguli<br />

saSualebis gamoZebna.<br />

Tqmulebis monacemebis safuZvelze miRebuli zemoaRniSnuli <strong>da</strong>skvna zustad uTavsdeba<br />

Cveni adrindeli gamokvleviT <strong>da</strong>dgenil qronologias, romlis Tanaxmad, <strong>da</strong>viT<br />

garejeli 535 wlisaTvis mobrZanebula qarTlSi <strong>da</strong>narCen asurel mamebTan erTad ioane<br />

ze<strong>da</strong>znelis xelmZRvanelobiT. ze<strong>da</strong>znis savane mas 30-iani wlebis miwuruls un<strong>da</strong> <strong>da</strong>etovebina.<br />

am droi<strong>da</strong>nve, Tqmulebis uwyebiT, wm. <strong>da</strong>viTi Tbilisis maxlobeli mTis gamoqvabulSi<br />

<strong>da</strong>mkvidrebula. cecxlTayvanismcemelTa mxri<strong>da</strong>n misi Seviwroveba <strong>da</strong> cru<br />

bralis wayeneba, un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo qarTlSi samefo xelisuflebis gauqmebisa <strong>da</strong> aq<br />

sparsi marzpanis Zalauflebis <strong>da</strong>myarebis Semdgom, VI s-is 40-ian wlebSi. 5 amis Semdeg<br />

aqaurobaze gulacruebuli wm. mama samu<strong>da</strong>mod tovebs qalaqis mi<strong>da</strong>moebs <strong>da</strong> garejis<br />

mravalmTis u<strong>da</strong>bnoSi hpovebs saboloo navsayudels.<br />

1 martvilobaÁ <strong>da</strong> moTminebaÁ wmidisa evstaTi mcxeTelisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli Zeglebi, I (V-X<br />

ss.), il. abulaZis red. (Tbilisi, 1963), gv. 30-44.<br />

2 moqalaqobaÁ <strong>da</strong> wamebaÁ wmidisa abibos nekresel episkoposisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli Zeglebi, I<br />

(V-X ss.), il. abulaZis red. (Tbilisi, 1963), gv. 242-245.<br />

3 martvilobaÁ <strong>da</strong> moTminebaÁ wmidisa evstaTi mcxeTelisaÁ, gv. 31.<br />

4 g. sabinini, saqarTvelos samoTxe, gv. 269, Sen. 2.<br />

5 Sdr., d. merkvilaZe, garejis samonastro kompleqsis aRmocenebis istorii<strong>da</strong>n, mesxeTi, X (Tbilisiaxalcixe,<br />

2008), gv. 38.<br />

66


miTi <strong>da</strong> istoria.<br />

gamokvleva gvaCvenebs, rom <strong>da</strong>viT garejelis TbilisSi moRvaweobis amsaxvel sagulisxmo<br />

xalxur TqmulebaSi istoriuli realobis Semcveli cnobebi sacnaurdeba.<br />

rogorc ukve mogaxseneT, Txzulebis zogadi siuJeti<strong>da</strong>n Seqmnili STabeWdilebiT, masSi<br />

aRwerili ambavi VI s-is Sua wlebSi viTardeba, roca aRmosavleT saqarTveloSi gauqmebulia<br />

samefo xelisufleba, piks aRwevs iranis politikur-ideologiuri zewola, gansakuTrebiT<br />

aqtiurdebian cecxlmsaxuri mogvebi, qristianul-diofizitur sarwmunoebas<br />

ki mZime Jami udgeba. am periodze modis saqarTvelos eklesiis wmin<strong>da</strong>nebis, evstaTi<br />

mcxeTelisa <strong>da</strong> abibos nekreselis mowameobrivi aRsasrulic. swored amgvari viTarebis<br />

Seqmnas un<strong>da</strong> ganepirobebina asurel mamaTa sxva<strong>da</strong>sxva mimarTulebiT gaSla samoRvaweod.<br />

asurel mamaTagan uyuradRebod arc de<strong>da</strong>qalaqi <strong>da</strong>rCenila _ am mxriv rTuli misia<br />

Tavis Tavze wm. <strong>da</strong>viTs ukisria. asurel mamaTa moRvaweobis aseTi gaaqtiurebac swored<br />

qarTlSi mefobis gauqmebisa <strong>da</strong> sparsuli agresiis gaZlierebas Tanxvdeba. amdenad <strong>da</strong>viT<br />

garejeli Tbilisis maxloblad 539-540 wlebSi un<strong>da</strong> <strong>da</strong>mkvidrebuliyo. aRsaniSnavia,<br />

rom Zvelis-Zveli xalxuri gadmocemis monacemebis safuZvelze <strong>da</strong>dgenili es xana<br />

zedmiwevniT miesa<strong>da</strong>geba asurel mamaTa <strong>da</strong> konkretulad <strong>da</strong>viT garejelis moRvaweobis<br />

qronologias, ris mixedviTac, legen<strong>da</strong>Si aRwerili ambis periodi VI s-is 40-iani wlebiT<br />

un<strong>da</strong> ganisazRvros.<br />

aRsaniSnavia, rom zoroastrizmis gavlena saqarTveloSi VII s-is pirveli meoTxedis<br />

Semdeg ukve aRar SeimCneva, rodi<strong>da</strong>nac es religia TviT iranSic swrafad Tmobs<br />

poziciebs. amis<strong>da</strong> miuxe<strong>da</strong>vad, cameti saukunis Semdegac ki, <strong>XI</strong>X s-Si aRniSnul TqmulebaSi<br />

xalxurma mexsierebam TbilisSi cecxlTayvanismcemelTa arsebobisa <strong>da</strong> maTi (<strong>da</strong><br />

saerTod zoroastrizmis) Semtevi mdgomareobis Sesaxeb xsovna saocrad cocxlad <strong>da</strong><br />

zedmiwevniTi sizustiT Semoinaxa.<br />

<strong>da</strong>viT garejelis TbilisSi moRvaweobis Taobaze arsebuli saxalxo codna marto<br />

folkloriT ar amowurula. man xalxur yofaSic hpova asaxva. yovel weliwads, <strong>da</strong>viT<br />

garejelis xsenebis dRes, amaRlebis swor xuTSabaTs (<strong>da</strong> saerTod xuTSabaTobiT) Tbiliseli<br />

mandilosnebi saukuneTa manZilze, TviT XX s-is <strong>da</strong>sawyisis CaTvliT (saqarTveloSi<br />

bolSevikur-aTeisturi xelisuflebis <strong>da</strong>myarebamde), marto Tu jguf-jgufad miuyvebodnen<br />

mama <strong>da</strong>viTis mTis ferdis viwro xveul biliks, raTa Tayvani ecaT <strong>da</strong> moelocaT<br />

wmin<strong>da</strong> adgilad qceuli <strong>da</strong>viT garejelis odindeli samkvidro <strong>da</strong> salocavi <strong>da</strong>,<br />

rac mTavaria, mieRoT aqauri sakurnebeli wyaros wyali. vinai<strong>da</strong>n amave gadmocemis Tanaxmad,<br />

legen<strong>da</strong>Si aRwerili ambis gamo wmin<strong>da</strong>ns uflisagan gamouTxovia es wyaro, romelsac<br />

unayofo qalTaTvis Svilierebis miniWebis madlic miscemia.<br />

<strong>da</strong>viT garejelis misionerulma moRvaweobam TbilisSi Tavisi kvali <strong>da</strong>tova qalaqis<br />

toponimikaSic: sagulisxmoa, rom mTawmin<strong>da</strong>s, Tbilisis yvelaze RirSesaniSnav mTas<br />

meore saxelad dResac mama<strong>da</strong>viTs uwodeben 1 : wm. <strong>da</strong>viTis saswaulebriv gamarTlebas<br />

ukavSirdeba dRes Tbilisis mTavar gamzirze moqceuli wm. giorgis taZris xalxuri saxelwodebac.<br />

miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom taZari wm. giorgis saxelzea agebuli, yvela qarTvelisaTvis<br />

igi dRemde `qaSveTad~ aris cnobili.<br />

Tqmulebis mTxrobel-gamomqveyneblebi, maT Soris cnobili mkvlevarebi Tu sazogadoebis<br />

cnobili pirovnebani <strong>XI</strong>X s-<strong>da</strong>n, ise msjeloben <strong>da</strong>viT garejelis TbilisSi mo-<br />

Rvaweobis Sesaxeb, rom odnavi eWvic ki ar SeaqvT mis simarTleSi. am avtorebTan xalxur<br />

Tqmulebad mxolod wmin<strong>da</strong>nis ciliswamebis <strong>da</strong> saswaulebrivi gamarTlebis ambavi<br />

moiazreba.<br />

wm. <strong>da</strong>viTis Tbiliseli mrevlis Tvalwin saswaulebrivi gamarTlebis <strong>XI</strong>X s-ze adrindeli<br />

<strong>da</strong> Cvens xelT arsebuli uZvelesi pir<strong>da</strong>piri werilobiTi miniSneba moipoveba<br />

liturgikuli <strong>da</strong>niSnulebis sadResaswauloSi. 2 sadResaswaulos aRniSnuli re<strong>da</strong>qcia<br />

1 gadmocemasTan <strong>da</strong>kavSirebiT amas SeniSnavs m. CxartiSvilic: m. CxartiSvili, <strong>da</strong>viTgarejis qvabovani monastris<br />

istoriis hagiografiuli wyaroebi, ANALECTA IBERICA 1, aRmosavleT <strong>da</strong> samxreT evropis kldis<br />

Zeglebi, T. jojuasa <strong>da</strong> l. mirianaSvilis red. (Tbilisi, 2001), gv. 140; g. abramiSvils Tqmulebis maniSneblad<br />

`mama<strong>da</strong>viTTan~ erTad `mTawmin<strong>da</strong>c~ esaxeba: g. abramiSvili, <strong>da</strong>viT garejelis cikli kedlis mxatvrobaSi<br />

(Tbilisi, 1972), gv. 31. Tumca un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom mTawmin<strong>da</strong> am mTas mxolod XVI s-is bolo<strong>da</strong>n<br />

Seerqva, roca aq Zmebma gabaSvilebma aq RvTismSoblis monasteri aRaSenes niSnad aTonis saxelganTqmul<br />

wmin<strong>da</strong> mTisa.<br />

2 Иоселиани П., Гора св. Давида..., gv. 2, Sen. 5; k. cincaZe, qvaSveTis wmidis giorgis eklesia.., gv. 9.<br />

67


kaTalikos anton I Seqmnili Cans. 1 <strong>da</strong>viT garejelisadmi miZRvnil sagalobelSi (akoloTia)<br />

igalobeba:<br />

`zakuani Txzulni kacTa borotTani, aRhsWren,<br />

sakÂrvelad wuÀriTa kuÀrTxisaTa, saSoT ra<br />

azraxe yrma, wamebad siwmidisa Senisa, mamao.~ 2<br />

Tqmulebis siZveleze metyvelebs kidev erTi Zalzed mniSvnelovani xelovnebaTmcodneobiTi<br />

masala. esaa <strong>da</strong>viT garejis samonastro kompleqsSi u<strong>da</strong>bnos monastris mTavari<br />

eklesiis sadiakvnes moxatuloba. mxatvrobis uZvelesi fena IX s-s ganekuTvneba. 3 es<br />

aris <strong>da</strong>viT garejelis cxovrebis amsaxveli yvelaze adrindeli xanis nawarmoebi 4 <strong>da</strong><br />

masSi Cans am Temis formirebis adreuli etapi. stilisturi <strong>da</strong> ikonografiuli niSnebiT<br />

igi axlos dgas qristianuli aRmosavleTis adrindeli moxatulobis nimuSebTan.<br />

aq asaxulia adreqristianuli xanis xelovnebis tradiciebi. 5<br />

marTalia, <strong>da</strong>savleTis kedelze gamosaxuli pirveli kompozicia, romelic wmin<strong>da</strong>nis<br />

cxovrebis ciklis sawyis Temas warmoadgens, yvelaze <strong>da</strong>zianebulia <strong>da</strong> mxolod ZiriTadi<br />

sqemis garkveva Tu xerxdeba (<strong>XI</strong>II s-Si masze ga<strong>da</strong>uxatavT lazares aRdginebis<br />

scena), 6 mniSvnelovani <strong>da</strong>skvnebis gakeTebis saSualebas mainc iZleva. <strong>da</strong>dgenilia, rom<br />

aq gamosaxulni arian <strong>da</strong>viT garejeli <strong>da</strong> misi mowafe lukiane. maT ukana planze Seim-<br />

Cneva gamoqvabuli <strong>da</strong> gumbaTovani eklesiis silueti. g. abramiSvilma yuradReba gaamaxvila<br />

im garemoebaze, rom mama <strong>da</strong>viTi <strong>da</strong> lukiane gamosaxulni arian garejis mravalmTis<br />

aRmniSvneli mTebis gareT <strong>da</strong> ara mis wiaRSi. ukana planze fonad gamosaxuli momcro<br />

<strong>da</strong>kbiluli mTebi ki mravalmTi<strong>da</strong>n gamijnula<strong>da</strong>a warmodgenili. niSandoblivia,<br />

rom es kompozicia ciklis saerTo zoli<strong>da</strong>n erTgvarad gamoyofilicaa. saerTo moxatulobaSi<br />

ki yoveli siuJeti wm. <strong>da</strong>viTis cxovrebis cikli<strong>da</strong>n mxatvris mier gadmocemulia<br />

ganzogadebulad. am garemoebaTa gaTvaliswinebiT, mkvlevarma mocemul sawyis siu-<br />

JetSi <strong>da</strong>viT garejelis mTawmin<strong>da</strong>ze moRvaweobis amsaxveli legendis anarekli <strong>da</strong>inaxa.<br />

misi <strong>da</strong>skvniT, mama <strong>da</strong>viTis moRvaweobis Tbilisuri periods mianiSnebs kompoziciis aRnagoba<br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>viTisa <strong>da</strong> lukianes garejs gareT gamosaxva. 7<br />

gamoricxuli araa, rom mxatvris qmnilebas safuZvlad <strong>da</strong>sdebo<strong>da</strong> werilobiTi wayro<br />

<strong>da</strong> es yofiliyo <strong>da</strong>viT garejelis Tav<strong>da</strong>pirveli Cvenamde mouRweveli cxovreba. 8<br />

Tumca isic SesaZlebelia, es wyaro zepirgadmocemac yofiliyo. asea Tu ise, Tu es<br />

Tvalsazrisi marTebulia,D<strong>da</strong>viT garejelis TbilisSi moRvaweoba ukve IX s-Si wmin<strong>da</strong>nis<br />

cxovrebis amsaxveli uZvelesi freskuli gamosaxulebis saxiTac <strong>da</strong>fiqsirebula.<br />

mocemuli sakiTxis Seswavla myar safuZvels iZleva <strong>da</strong>vaskvnaT, rom ze<strong>da</strong>znis<br />

mTis saerTo savani<strong>da</strong>n wamosul <strong>da</strong>viT garejels garejis mravalmTaSi <strong>da</strong>mkvidrebamde<br />

Tbilisis maxloblad umoRvawia. misi <strong>da</strong>moukidebeli moRvaweobis <strong>da</strong>wyeba saqarTvelo-<br />

Si marTlac TbilisTan aRmarTul mama<strong>da</strong>viTis mTaze anu mTawmin<strong>da</strong>ze aris sagulvebeli.<br />

miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom <strong>da</strong>viT garejelis cxovrebis re<strong>da</strong>qciebSi am asureli mamis<br />

mTawmin<strong>da</strong>ze moRvaweoba ar asaxula, igi mainc realur faqtad un<strong>da</strong> miviCnioT, romelic<br />

mtkiced <strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong> <strong>da</strong>viT garejelis Sesaxeb cnobil xalxur TqmulebaSi <strong>da</strong> ueWvelad<br />

arsebob<strong>da</strong> Zvel qarTul saeklesio tradiciaSic.<br />

1 Sdr., m. qavTaria, Zveli qarTuli poeziis istorii<strong>da</strong>n (XVII-XVIII ss.) (Tbilisi, 1977), gv. 106-107; k. cincaZe,<br />

qvaSveTis wmidis giorgis eklesia.., gv. 118, Sen. 1.<br />

2 sadResaswaulo, (moskovi, 1865), gv. 1056.<br />

3 Амиранашвили Ш., История грузинской монументальной живописи, том 1 (Тбилиси, 1957), gv. 46.<br />

4 g. abramiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 21, 22, 28.<br />

5 iqve, gv. 27-29.<br />

6 iqve, gv. 21, 23.<br />

7 iqve, gv. 31.<br />

8 m. CxartiSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 140.<br />

68


<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />

1. g. abramiSvili, <strong>da</strong>viT garejelis cikli kedlis mxatvrobaSi (Tbilisi, 1972).<br />

2. v. goilaZe, farnavazianTa saxlis qarTlis qristian mefeTa qronologia (Tbilisi,<br />

1990).<br />

3. g. ioseliani, qarTveli wmi<strong>da</strong>nebi (tfilisi, 1901).<br />

4. k. kekeliZe, `sakiTxi siriel moRvaweTa qarTlSi mosvlis Sesaxeb~, tfilisis universitetis<br />

moambe (Tbilisi, 1926).<br />

5. martvilobaÁ <strong>da</strong> moTminebaÁ wmidisa evstaTi mcxeTelisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli<br />

Zeglebi, I (V-X ss.), il. abulaZis red. (Tbilisi, 1963).<br />

6. n. maWaraSvili, aRwera mTa-wmidis eklesiisa <strong>da</strong> wm. mama <strong>da</strong>viTis cxovrebisa (tfilisi,<br />

1895).<br />

7. d. merkvilaZe, asurel mamaTa qarTlSi mosvlis dro (Tbilisi, 1997).<br />

8. d. merkvilaZe, asureli mamebi (VI s-is sirieli sasuliero moRvaweni qarTlSi), I<br />

(Tbilisi, 2006).<br />

9. d. merkvilaZe, garejis samonastro kompleqsis aRmocenebis istorii<strong>da</strong>n, mesxeTi, X<br />

(Tbilisi-axalcixe, 2008).<br />

10. S. mesxia, <strong>XI</strong>X saukunis zogi cnoba Zveli Tbilisis Sesaxeb, ciskari, #10, 1978.<br />

11. moqalaqobaÁ <strong>da</strong> wamebaÁ wmidisa abibos nekresel episkoposisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli<br />

Zeglebi, I (V-X ss.), il. abulaZis red. (Tbilisi, 1963).<br />

12. g. sabinini, saqarTvelos samoTxe (sankt-peterburgi, 1882).<br />

13. sadResaswaulo (moskovi, 1865).<br />

14. m. qavTaria, Zveli qarTuli poeziis istorii<strong>da</strong>n (XVII-XVIII ss.) (Tbilisi, 1977).<br />

15. n. yubaneiSvili, Rirsi mama <strong>da</strong>viT garejeli (quTaisi, 1893).<br />

16. k. cincaZe, ganaxlebuli qvaSveTis taZris kurTxevis gamo, saxalxo gazeTi, #146,<br />

(1910)<br />

17. k. cincaZe, qvaSveTis wmidis giorgis eklesia tfilisSi, gamosacemad moamza<strong>da</strong>, bolosityva<br />

<strong>da</strong> saZiebeli <strong>da</strong>urTo m. qavTariam (Tbilisi, 1994).<br />

18. m. CxartiSvili, <strong>da</strong>viTgarejis qvabovani monastris istoriis hagiografiuli wayroebi,<br />

ANALECTA IBERICA 1, aRmosavleT <strong>da</strong> samxreT evropis kldis Zeglebi, T. jojuasa<br />

<strong>da</strong> l. mirianaSvilis red. (Tbilisi, 2001).<br />

19. m. janaSvili, saqarTvelos de<strong>da</strong>qalaqi tfilisi (quTaisi, 1899).<br />

20. Амиранашвили Ш., История грузинской монументальной живописи, том 1 (Тбилиси, 1957).<br />

21. Бакрадзе Д., Кавказ в древных памятниках христианства, Записки любителей кавказской археологии,<br />

кн. 1, под ред. Ад. Берже и Дм. Бакрадзе (Тифлис, 1875).<br />

22. Воспоминание о Тифлисе (Из дорожных записок 1844 года), Журнал для чтения воспитанникам<br />

военно-учебных заведении, том 67, №266 (1847).<br />

23. Иоселиани П., Гора св. Давида (в Тифлисе), Кавказский Календарь (Тифлис, 1858).<br />

24. Иоселиани П., Древные памятники Тифлиса, Журналъ Министерства Внутренных Делъ, кн. 1, Январь (1844).<br />

25. Иоселиани П., Описание древностей города Тифлиса (Тифлис, 1866).<br />

26. Кирион Еп., Преподобный Давид Гареджели и его Лавра (Тифлис, 1901).<br />

27. Муравьев А., Грузия и Армения, ч. III (С-Петербург, 1848).<br />

28. Натиев Д., Обитель Св. Давида в Грузии (Тифлис, 1913).<br />

29. Натиев Д., Церковь Св. Давида (в г. Тифлисе).<br />

30. Сабинин М., Полное Жизнеописание Святых Грузинской Церкви, Жребий Божией матери, ч. 1 (Санкт-<br />

Петербург, 1871).<br />

69


DAVID MERKVILADZE<br />

Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />

Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />

MYTH AND HISTORY IN THE FOLK STORY<br />

ABOUT DAVIT GAREJELI<br />

In the folk story about Davit Garejeli`s activities in Tbilisi, the information about the historical reality might<br />

be observed. According to the chronology of Davit Garejeli‟s activities, he should have settled near Tbilisi in about<br />

539-540 AD. Therefore, the period described in the folk story should be identified as the 40-ies of the 6th century.<br />

This period corresponds exactly to the situation described in the legend.<br />

This was the time when the local royal authority in Kartli Kingdom (Eastern Georgia) was abolished by Iran<br />

and Zoroastrian magi sent by Persian Shah became especially active and therefore, the times the Christian-<br />

Orthodox church were very hard.<br />

The folk memory about David Garejeli`s activities in Tbilisi was reflected in peoples‟ traditional lives as<br />

well. During the centuries including the beginning of the last century, when Bolshevik _ atheistic authority became<br />

etablished in Georgia, on David Garejeli's Day _ next Thurs<strong>da</strong>y after Ascension (and any other Thurs<strong>da</strong>y as well),<br />

women from Tbilisi, either individually or in groups, went up on Mama-Daviti mountain to worship St. David‟s<br />

inheritance and drank St. Davit`s holy spring water.<br />

St. David's activities in Tbilisi have left its marks on the city's toponymy. The second name of holy<br />

mountain, the most remarkable mountain of Tbilisi, is Mama-Davitis Mta (Father Davit`s Mountain). It is<br />

considered that St. David's miraculous justification, which led to the beginning of the legend, lay foun<strong>da</strong>tion to the<br />

folk name of St. George's church standing to<strong>da</strong>y on the City's main avenue – Kashveti (“Stonebirth”).<br />

The oldest direct reference of the story described in the legend available to us, can be found in the liturgical<br />

work of the 18 th century created by Kathalikos Anthony I.<br />

The antiquity of the legend indicates the painting depicted on the main church of U<strong>da</strong>bno monastery in<br />

Davit-Gareji monastery complex. Specialists conclude that it is the reflection of the legend about St. David on the<br />

9 th century‟s <strong>da</strong>maged composition of the western wall of the church.<br />

This study allows us to conclude that Davit Garejeli in fact lived and worked on the mountain nearby Tbilisi<br />

until he moved to Gareji Desert mountains.<br />

70


lado mirianaSvili<br />

mecnierebis fondi `u<strong>da</strong>bno~<br />

kidev erTxel saeklesio mSeneblobis<br />

<strong>da</strong>sawyisis Sesaxeb <strong>da</strong>viTgarejSi<br />

adre Sua saukuneebis <strong>da</strong>viTgarejSi gaSlil saeklesio mSeneblobas Cven erTxel<br />

ukve SevexeT 1 , Tumca statiis sakmaod didma moculobam ar mogvca SesaZlebloba rig<br />

sakiTxebze msjeloba mTeli sisruliT gagveSala. amjerad, winamdebare statiis farglebSi<br />

SevecdebiT saeklesio mSeneblobis zogierTi arsebiTi sakiTxi ufro <strong>da</strong>wvrilebiT,<br />

axali masalis moxmobiT warmovadginoT. aqcents, ZiriTa<strong>da</strong>d, wm. <strong>da</strong>viTis lavrasa<br />

<strong>da</strong> dodorqaze gavakeTebT, romlebic, naTlismcemelTan erTad, yvelaze adreuli, wm.<br />

<strong>da</strong>viTis sicocxleSive <strong>da</strong>arsebuli monastrebia.<br />

Cvens winmswreb naSromSi, wmin<strong>da</strong> miwisa <strong>da</strong> saqarTvelos monastrebis magaliTze,<br />

vaCveneT, Tu rogori rigiTobiT igebo<strong>da</strong> sakrebulo eklesia, satrapezo <strong>da</strong> senakebi axlad<strong>da</strong>arsebul<br />

monastrebSi. aRmoCn<strong>da</strong>, rom <strong>da</strong>mfuZneblebi, metwilad, jer sakrebulo<br />

eklesias, Semdeg ki satrapezosa <strong>da</strong> senakebs aSenebdnen 2 . am tradiciisagan gankerZoebulad<br />

dgas wm. aTanase aTonelisa <strong>da</strong> saba ganwmendilis lavris magaliTebi: wm. aTanasem<br />

aTonis mTaze xuTi martomyofisaTvis jer senakebi aagebina, Semdeg, maTTvisve, satrapezo,<br />

<strong>da</strong>bolos _ RvTismSoblis xarebis saxelobis sakrebulo eklesia 3 . wm. sabam,<br />

analogiuradve, Semokrebil Zmebs jer mcire senakebi <strong>da</strong> qvabebi misca <strong>da</strong> mxolod amis<br />

Semdeg `aRaSÀna Suva Ãevsa mas mcirÀ eguteri <strong>da</strong> sakurTxeveli <strong>da</strong>dga~ 4 . amgvari midgoma<br />

qarTul realobaSic ganmeor<strong>da</strong>: moRvaweobis sawyis etapze sakrebulo eklesia ar<br />

hqon<strong>da</strong>T SiomRvimis monasterSi. hagiografi gadmogvcems, rom wm. Sios mier wyaros saswaulebrivad<br />

aRmocenebis droisaTvis SiomRvimis monasterSi ukve 25 beri moRvaweob<strong>da</strong>.<br />

amis Semdeg, berebi ganmravldnen, Tumca `uRono iyvnes~, radgan sakrebulo eklesia ar<br />

hqon<strong>da</strong>T: `iwyes ganmravlebad ZmaTa <strong>da</strong> uRono iyvnes, rameTu ara iyo maT<strong>da</strong> eklesia,<br />

romelsamca Sina Sekrebul iyvnes didebulsa dResa _ wmi<strong>da</strong>sa kviriakesa~ 5 . cnoba wm.<br />

<strong>da</strong>viT garejelis mier <strong>da</strong>arsebul lavraSi sakrebulo eklesiis gvian etapze gamokafvis<br />

Sesaxeb, wm. <strong>da</strong>viTis `cxovrebaSic~ moipoveba. bubaqaris mier garejis mravalmTaSi<br />

miyvanili xelosnebis mier wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi sakrebulo eklesiis gamokveTamde, iq<br />

sxva eklesiis arsebobaze wm. <strong>da</strong>viTis `cxovrebis~ kimenur <strong>da</strong> metafrasul re<strong>da</strong>qciebSi<br />

araferia naTqvami. mxolod gviandeli, mitropolit romanoziseuli perifrazuli versia<br />

gvawvdis cnobas, romlis Tanaxmad, wm. <strong>da</strong>viTma Tavis mimdevrebs, sxva <strong>da</strong>niSnulebis<br />

saTavsebTan erTad, eklesiebis gamokveTa <strong>da</strong>avala. wm. <strong>da</strong>viTTan samoRvaweod <strong>da</strong>rCenis<br />

msurvelebma Tav-TavianTi soflebi<strong>da</strong>n kldis saTxreli iaraRebi moitanes <strong>da</strong> `gamohkve-<br />

Tes yovelTa sadgurni <strong>da</strong> senakni, palatni, mcireni eklesiani, samsxuerploni <strong>da</strong> lakvani~<br />

6 . SegviZlia <strong>da</strong>namdvilebiT vTqvaT, rom XVIII saukunis hagiografi `mcire eklesiebs~<br />

uwodebs ara momcro zomis sakrebulo eklesiebs, aramed ramdenimeqvabiani sacxovrebeli<br />

kompleqsebis SemadgenlobaSi Semaval kerZo samlocveloebs, romlebic garejis<br />

1 l. mirianaSvili, garejis adreuli monasticizmi <strong>da</strong> CiCxituris zosime-pimenis kerZo samlocvelos moxatulobis<br />

programa, rogorc beruli cxovrebis arsis anarekli, Analecta Iberica (istoriis, religiisa <strong>da</strong> kulturis sakiTxebi),<br />

I, aRmosavleT <strong>da</strong> samxreT evropis kldis Zeglebi (Tbilisi, 2001), gv. 164-273.<br />

2 l. mirianaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 179-180.<br />

3 Byzantine Monastic Foun<strong>da</strong>tion Documents: a Complete Translation of the Surviving Founder's Typika and Testaments, 1, edited by J.<br />

Thomas and A. Constantinides Hero (Washington, 2000), p. 206.<br />

4 cxorebaÁ¡netarisa mamisa Cuenisa sabaÁsi, mamaTa cxorebani (britaneTis muzeumis qarTuli xelnaweri <strong>XI</strong><br />

saukunisa), teqsti gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvleva <strong>da</strong> leqsikoni <strong>da</strong>urTo v. imnaiSvilma (Tbilisi, 1975),<br />

gv. 65.<br />

5 cxovrebaÁ SioÁsi <strong>da</strong> evagresi, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni III (metafrasuli<br />

re<strong>da</strong>qciebi <strong>XI</strong>-<strong>XI</strong>II ss.), <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d moamzades il. abulaZem, e. gabiZaSvilma <strong>da</strong> sxv. (Tbilisi,<br />

1971), gv. 138.<br />

6 cxovrebaÁ <strong>da</strong>viT garesjelisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni III (metafrasuli<br />

re<strong>da</strong>qciebi <strong>XI</strong>-<strong>XI</strong>II ss.). <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d moamzades il. abulaZem, e. gabiZaSvilma <strong>da</strong> sxv. (Tbilisi,<br />

1971), gv. 299.<br />

71


mravalmTis monastrebSi mravla<strong>da</strong>a. 1 praqtikulad yvela maTganSi aRmarTulia<br />

de<strong>da</strong>qanSive, kldisagan ganucalkeveblad gamokveTili trapezi, rac imis utyuari<br />

niSania, rom trapezi samlocvelos gamokveTis Tanadroulia <strong>da</strong> ara ufro gviandeli,<br />

vTqvaT, qvis wyobiT aSenebuli, an erTiani blokis saxiT <strong>da</strong>dgmuli. es mniSvnelovani<br />

<strong>da</strong>kvirveba odnav qvemoT, Cveni msjelobis dros <strong>da</strong>gvWirdeba. safiqrebelia, rom mitropolitma<br />

romanozma `mcire eklesiebi“ wm. <strong>da</strong>viTis moRvaweobis periods im martivi<br />

logikiT <strong>da</strong>ukavSira, rom maT martivi gegmareba <strong>da</strong> mcire zomebi aqvT, rac, misi azriT,<br />

monastris funqcionirebis sawyisi etapisTvis ufro Sesaferisi un<strong>da</strong> yofiliyo. Cvens<br />

winmswreb naSromSi ukve gamovTqviT mosazreba, rom cnoba wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi, wmin<strong>da</strong>nis<br />

sicocxleSive, `mcire eklesiebis~ gamokveTis Sesaxeb wm. <strong>da</strong>viTis gviandel cxovrebaSi<br />

hagiografis subieqturi mosazrebis wyalobiT moxv<strong>da</strong> <strong>da</strong> rom is istoriul<br />

realobas ar asaxavs 2 . Cveni undobloba mitropolit romanozis cnobisadmi efuZneba<br />

konkretuli msoflio saeklesio krebis mier <strong>da</strong>dgenili kanonis gaTvaliswinebas. Ker-<br />

Zod, laodikiis msoflio saeklesio krebis (364 w.) 58-e kanoniT mRvdlebsa <strong>da</strong> episkoposebs<br />

kerZo samlocveloebSi liturgiis Catareba ekrZalebo<strong>da</strong>T 3 . aRniSnuli akrZalva<br />

ZalaSi 692 wlamde <strong>da</strong>rCa, roca konstantinopolis meeqvse msoflio krebaze miRebuli<br />

31-e kanoniT kerZo samlocveloebSi liturgiis Catareba <strong>da</strong>Svebul iqna im pirobiT, Tu<br />

episkoposis nebarTva iqnebo<strong>da</strong> miRebuli 4 . zemore kanonebis teqstebTan <strong>da</strong>kavSirebiT<br />

un<strong>da</strong> aRvniSnoT, rom maTSi naxsenebi frazebi `saxlTa Sina~ <strong>da</strong> `eguterTa Sina saxlebisaTa~<br />

Tanabrad Seexeba rogorc saero pirTa saxlebs, ise ramdenimesaTavsian samartomyofeloebs,<br />

romlebSic, garejis magaliTiT Tu vimsjelebT, erTi<strong>da</strong>igive qvabi, xSirad,<br />

sacxovrebeli oTaxisa <strong>da</strong> samlocvelos funqciebs iTavsebs. arqiepiskoposi averki<br />

(tauSevi), 1951-53 wlebSi jor<strong>da</strong>nvilis wm. samebis sasuliero seminariaSi liturgiis<br />

kursis kiTxvisas, laodikiis msoflio saeklesio krebis 58-e kanons Semdegnairad ganmartav<strong>da</strong>:<br />

`akrZalulia liturgiis Catareba samlocveloebSi, keliebsa <strong>da</strong> sacxovrebel<br />

saxlebSi. is, aucileblad, nakurTx eklesiaSi un<strong>da</strong> aRevlinos.“ 5 qristianuli aRmosavleTis<br />

saeklesio liturgiis meore TvalsaCino warmomadgeneli robert tafti, zemoT<br />

<strong>da</strong>mowmebul saeklesio kanonebTan <strong>da</strong>kavSirebiT, Semdegs wer<strong>da</strong>: `iustinianes zeobis<br />

dros [(527-565)] saxlebisa Tu monastrebis kerZo samlocveloebi ise gamravl<strong>da</strong>, rom<br />

episkoposis mier maTi sanqcirebis saWiroeba warmoiSva.~ 6 imis gaTvaliswinebiT, rom<br />

qarTuli eklesia yovelTvis mtkiced idga marTlmadideblobis gzaze, naklebad SesaZleblad<br />

migvaCnia, rom VI saukuneSi, konstantinopolis msgavsad, garejSic <strong>da</strong>erRviaT<br />

msoflio saekleso krebis mier miRebuli kanoni. iv. javaxiSvilis <strong>da</strong>kvirvebiT, saqarTvelos<br />

eklesias VI-VII saukuneebSi ukve hqon<strong>da</strong> msoflio krebebis Zeglis weraTa qarTulad<br />

naTargmni wigni 7 . es ki imaze miuTiTebs, rom naxsenebi periodisaTvis saqarTvelo-<br />

Si arsebob<strong>da</strong> msoflio saeklesio krebebis mier <strong>da</strong>wesebul kanonTa zedmiwevniTi codnis<br />

moTxovnileba. raRa Tqma un<strong>da</strong>, am kanonebs, berZnuli teqstebis wyalobiT, manamdec<br />

icnobdnen <strong>da</strong> icavdnen kidec. zemoTqmuli<strong>da</strong>n gamomdinare, SegviZlia <strong>da</strong>bejiTebiT<br />

vTqvaT, rom naklebad savaraudoa wm. <strong>da</strong>viTis moRvaweobis periodSi, <strong>da</strong> Semdgomac, 692<br />

wlamde, wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi, an, Tun<strong>da</strong>c, dodorqasa <strong>da</strong> naTlismcemelSi, trapezian<br />

kerZo samlocveloebs (`mcire eklesiebs~) earseba. rogorc zemoT aRvniSneT, garejis<br />

monastrebis kerZo samlocveloebSi aRmarTuli trapezi, rogorc wesi, de<strong>da</strong>qanSia<br />

nakveTi <strong>da</strong> amitom gviandeli <strong>da</strong>namati ver iqneba. aqe<strong>da</strong>n ki gamomdinareobs <strong>da</strong>skvna, rom<br />

yvela es kerZo samlocvelo (`mcire eklesia~) 692 wlis Semdeg aris gamokveTili.<br />

1 <strong>da</strong>viTgarejSi gavrcelebuli ramdenimesaTavsiani, kerZo samlocveloiani samartomyofeloebis Sesaxeb ix.<br />

l. mirianaSvilis <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 188, 199-200, 204. bolo dros, amgvar samartomyofeloTa tipi garejSi<br />

gamohyo, aRwera <strong>da</strong> Seiswavla mkvlevarTa jgufma, romlis wevrebic arian n. baxtaZe, m. bulia, l.<br />

mirianaSvili, d. CixlaZe <strong>da</strong> T. jojua. garejis kerZo samlocveloian samartomyofeloebs d.<br />

TumaniSvili <strong>da</strong> d. CixlaZe, arauadres, IX s-iT aTariReben. Kvlevis Sedegebi Seva dodorqis<br />

monastrisadmi miZRvnil wignSi, romelzec zemoaRniSnuli jgufis wevrebi erToblivad vmuSaobT.<br />

2 l. mirianaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 181.<br />

3 didi sjuliskanoni, gamosacemad moamzades: e. gabiZaSvilma, e. giunaSvilma, m. dolaqiZem, g. ninuam<br />

(Tbilisi, 1975), gv. 259.<br />

4 iqve, gv. 383-384.<br />

5 Archbishop Averky (Taushev), Liturgics, Ed. by Archbishop Laurus (Jor<strong>da</strong>nville, N.Y., 2000), p. 123.<br />

6 Robert F. Taft, The Decline of Communion in Byzantium and the Distancing of the Congregation from the Liturgical Action: Cause, Effect<br />

or Neither Sh. Gerstel (Ed.), Threshholds of the Survival (Washington, 2006), p. 40 (sqolio 100).<br />

7 iv. javaxiSvili, Txzulebani Tormet tomad, VI (Tbilisi, 1982), gv. 44.<br />

72


vfiqrobT, es <strong>da</strong>skvna mniSvnelovania imis asaxsnelad, Tu ratom ar gvxvdeba garejis<br />

monastrebSi VI-VII saukuneebiT <strong>da</strong>TariRebuli sakurTxevliani samlocvelo qvabebi <strong>da</strong><br />

ratom mozRvav<strong>da</strong> isini ase erTbaSad Semdgom saukuneebSi. 1<br />

Tu gavixsenebT wm. <strong>da</strong>viTis `cxovrebaSi~ <strong>da</strong>cul cnobas, rom bubaqarma feriscvalebis<br />

eklesia garejSi ukve mkvidrad <strong>da</strong>fuZnebul Zmobas gamoukveTa (am dros ukve moqmedia<br />

dodorqis monasteri, romlis <strong>da</strong>fuZnebis saWiroeba wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi samonastro<br />

cxovrebis farTod gaSlam warmoSva. sxvaTa Soris, arc imis cnoba mogvepoveba,<br />

rom Sesabamis periodSi dodorqaSi sakrebulo eklesia arsebob<strong>da</strong>. 2 ) <strong>da</strong> imasac gaviTvaliswinebT,<br />

rom im droisaTvis berebs kerZo samlocveloebSi liturgiis Catareba akr-<br />

Zaluli hqon<strong>da</strong>T, bunebrivad ibadeba kiTxva: sad aRevlinebo<strong>da</strong> wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi evqaristiuli<br />

saidumlo bubaqaris mier sakrebulo eklesiis gamokafvamde sad eziarebodnen<br />

isini wm. <strong>da</strong>viTis `cxovrebi<strong>da</strong>n~ cnobilia, rom am droisaTvis dodorqaSi mRvdeli<br />

namdvilad hyav<strong>da</strong>T: rodesac bubaqarma wm. <strong>da</strong>viTs TavisTvisa <strong>da</strong> ojaxis wevrebisTvis<br />

naTlisRebis saidumlos Catareba sTxova, wmi<strong>da</strong> mamam igi mRvdlis wamosayvanad dodorqaSi<br />

gaagzavna. `xolo Rirsman man mamaman dodo mxiarulebiT Seitkbo bubaqar <strong>da</strong><br />

Zeni misni <strong>da</strong> akurTxa igini <strong>da</strong> brZanebisaebr mamisa <strong>da</strong>viTisa misca maT mRdeli erTi,<br />

romlisa mier miemTxÂa bubaqar <strong>da</strong> yovelni saxleulni misni naTlis-Rebasa saxelisa<br />

mimarT mamisa <strong>da</strong> Zisa <strong>da</strong> wmidisa sulisa“ 3 .<br />

rogorc viciT, wm. dodoc xucesi iyo 4 . Sesabamisad, dodorqaSi ori mRvdeli moRvaweob<strong>da</strong>.<br />

bunebrivia vifiqroT, rom maTi moRvaweobis arealSi wm. <strong>da</strong>viTis lavrac Sedio<strong>da</strong><br />

(samwuxarod, naTlismcemelSi mRvdlis yola-aryolasTan <strong>da</strong>kavSirebiT cnoba ar<br />

gagvaCnia). Teoriulad SesaZlebelia imis <strong>da</strong>Sveba, rom bubaqaris qtitorobiT eklesiis<br />

gamokafvamde, wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi sakrebulo eklesia ukve arsebob<strong>da</strong>. mRvdlis yolis<br />

faqti<strong>da</strong>n gamomdinare, mas, miT ufro, dodorqis monasterSi un<strong>da</strong> earseba. Tumca aqve<br />

Cndeba kiTxva, Tu ratom ar ixilveba am pirveli eklesiis arsebobis raime niSani Cven<br />

vfiqrobT, rom is bunebriv mRvimeSi iyo mowyobili, 5 samonastro cxovrebis garkveul<br />

etapze ki ga<strong>da</strong>akeTes <strong>da</strong> misi kvali waiSala. adre Sua saukuneebis aRmosavleT qristianul<br />

samyaroSi mRvimis eklesiad gamoyenebis mravali magaliTi arsebobs: 1. wm. petres<br />

eklesia, antioqiis uZvelesi taZari. mRvimis eklesiad kurTxeva IV an V saukuneSi ivaraudeba,<br />

ra droiTac misi mozaikuri iataki TariRdeba 6 . mogvianebiT, mcire zomis mRvime-eklesia<br />

gaufarToebiaT 7 , xolo <strong>XI</strong>I an <strong>XI</strong>II saukuneSi jvarosnebs qviT nagebi fasadi<br />

amouyvaniaT <strong>da</strong> interierSi svetebi aRumarTavT 8 ; 2. iudeis u<strong>da</strong>bnos mRvime-eklesia, romemelic,<br />

egerias cnobiT, mwyemsebis mier qristes Sobis ambis Setyobis adgilze mdebareob<strong>da</strong><br />

9 . dReisaTvis is kenisaT er-ruvaTisTanaa gaigivebuli. egerias 384 wlis Canawerisa<br />

<strong>da</strong> mRvime-eklesiis SemorCenili mozaikuri iatakis TariRis gaTvaliswinebiT, mRvime eklesiad<br />

IV s-is meore naxevarSi ukurTxebiaT 10 . V saukuneSi mRvimisTvis kamariT ga<strong>da</strong>xuruli<br />

eklesiis forma miuciaT, Semdgom ki mRvimis safasado mxare moukveTavT <strong>da</strong> aq<br />

qvis bazilika augiaT 11 ; 3. mRvime-eklesia xalaT ed-<strong>da</strong>nabias lavraSi (<strong>da</strong>arsebulia, savaraudod,<br />

IV saukuneSi) 12 , 4. iudeis u<strong>da</strong>bnos eklesia wm. Teoqtistes (<strong>da</strong>ir muqaliqis /<br />

maRara al-muqaliqis) monasterSi 13 (nakurTxia 411 wels). bunebrivi mRvime stru-<br />

1 dReisaTvis <strong>da</strong>mkvidrebuli tradiciiT, am qvabebis gamokveTas wm. ilarion qarTvelis garejSi mo-<br />

Rvaweobis meore periods (855-864 ww.) ukavSireben.<br />

2 l. mirianaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 169.<br />

3 cxovrebaÁ <strong>da</strong>viT garesjelisaÁ..., gv. 196.<br />

4 l. mirianaSvili, werilobiTi wyaroebi wm. dodo garejelis Tav<strong>da</strong>pirveli gansasveneblisa <strong>da</strong> misi wmin<strong>da</strong><br />

nawilebis ga<strong>da</strong>svenebis Sesaxeb, qarTuli wyaroTmcodneoba, <strong>XI</strong>I (Tbilisi, 2010), gv. 113.<br />

5 samonastro cxovrebis adreul etapze wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi mRvimis samlocvelod mowyobis SesaZlebloba<br />

n. baxtaZemac ivarau<strong>da</strong> (n. baxtaZe, kldis xuroTmoZRvrebis genezisi <strong>da</strong> ganviTarebis gzebi saqarTveloSi<br />

(Tbilisi, 2007), gv. 117).<br />

6 Fant C. F., Reddish M. G., A Guide to Biblical Sites in Greece and Turkey (Oxford, 2003), p. 149.<br />

7 Finegar J., The Archaeology of the New Testament, 2, The Mediterranean World of the Early Christian Apostles (1981), p.164.<br />

8 Fant C. F., Reddish M. G., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 149.<br />

9 Egeria, Egeria‟s Travels. Newly translated with supporting documents and notes by J. Wilkinson (London, 1971), p. 186.<br />

10 Pringle D., The Churches of the Crusader Kingdom of Jerusalem. A Corpus, II (Cambridge 1988), p. 315; Murphy-O‟Connor J., The Holy<br />

Land: an Oxford Archaeological Guide from Earliest Times to 1700 (Oxford, 2008), p. 477.<br />

11 Pringle D., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 315.<br />

12 Winter D., Israeli Handbook: with the Palestinian Authority Areas (1999), p. 268.<br />

13 cxovreba mamisa Cuenisa wmidisa evTÂmisa, mamaTa cxorebani, teqsti gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvleva <strong>da</strong><br />

leqsikoni <strong>da</strong>urTo v. imnaiSvilma (Tbilisi, 1975), gv. 147.<br />

73


qturulad <strong>da</strong>anawevres <strong>da</strong> mozaikuri iatakiT gaamSvenes V saukunis pirvel meoTxedSi,<br />

savaraudod, 421 wlis Semdeg 1 ; 5. yovladwmi<strong>da</strong> RmrTismSoblis, SemdgomSi wm. nikolozisad<br />

saxeldebuli `eklesia RmrTisaÁ~ wm. sabas monasterSi 2 (nakurTxia 490 an 491<br />

wels). mogvianebiT, mRvimis uswormasworo formebi <strong>da</strong>uxvewavT 3 .<br />

mRvimis eklesiad gamoyenebis magaliTebi <strong>da</strong>savleTis marTmadidebel qristianul<br />

samyaroSic gvxdeba. moviyvanT or magaliTs: 1. wm. stefanes eklesia pancirSi (makedonia)<br />

(IX s.), oxridis tbis samxreTiT, misgan 5 km-is <strong>da</strong>SorebiT. bunebrivi mRvimis samxreTi<br />

Riobi texili qviT amouSenebiaT. <strong>XI</strong>V <strong>da</strong> XV saukuneebSi eklesia mouxatavT 4 . 2. wm. erazmis<br />

eklesia makedoniis monasterSi, oxridis tbasTan. mRvimis kedlebze SemorCenili<br />

freskebi <strong>XI</strong>II saukunis pirveli aTwleulebiT TariRdeba. Sesabamisad, amave TariRs<br />

miakuTvneben mRvime-eklesiis kurTxevasac 5 , Tumca ar gamovricxavT, rom eklesia ufro<br />

adrindelic iyos.<br />

zemoT moyvanili magaliTebis msgavsad, wm. <strong>da</strong>viTis lavris mRvime-eklesiis interiers,<br />

mogvianebiT, aucileblad swor formebs miscemdnen. amis gaTvaliswinebiT, Tav<strong>da</strong>pirveli<br />

eklesiis amocnoba mxolod xuroTmoZRvrul Taviseburebebze <strong>da</strong>yrdnobiT ver<br />

moxerxdeba.<br />

xom ar SeiZleba bubaqaris mier sakrebulo eklesiis gamokveTa ukve arsebuli mRvimeeklesiisaTvis<br />

swori formebis micemas gulisxmobdes erTi mxriv, es, TiTqos, SesaZlebelia,<br />

radgan wm. <strong>da</strong>viTis `cxovrebis~ metafrasuli re<strong>da</strong>qciis Tanaxmad, bubaqarma `gamokueTa<br />

quabTa maT Sina quabi eklesiad salocvelad ZmaTaTÂs.~ 6 meore mxriv, ar gvgonia, rom axali<br />

li qvabis gamokveTa mRvimis mosworeba-gamSvenebis tolfasi iyos, miT ufro, rom `quabTa<br />

maT Sina quabis~ gamokveTa `cxovrebis~ kimenur re<strong>da</strong>qciaSi naxsenebi araa.<br />

amgvarad, dReisaTvis xelmisawvdomi materialuri masalisa <strong>da</strong> werilobiTi wyaroebis<br />

analizis gaTvaliswinebiT, agreTve zemore msjelobis safuZvelze SegviZlia <strong>da</strong>vaskvnaT,<br />

rom Tu samonastro cxovrebis sawyis etapze <strong>da</strong>viTgarejis monastrebSi sakrebulo<br />

eklesiebi saerTod arsebob<strong>da</strong>, isini bunebriv mRvimeSi iqnebo<strong>da</strong> mowyobili. mRvimis<br />

uswormasworo formebs, mogvianebiT, moasworebdnen, ris gamoc am mRvime-eklesiebis<br />

kvali <strong>da</strong>kargulia.<br />

winare teqsti<strong>da</strong>n Semdegi ZiriTadi <strong>da</strong>skvnebi gamomdinareobs: 1. wm. <strong>da</strong>viTis garej-<br />

Si moRvaweobis dros <strong>da</strong> Semdgomac, VII saukunis bolomde, garejis monastrebSi trapeziani<br />

kerZo qvab-samlocveloebi ar gamoikveTebo<strong>da</strong>, radgan laodikiis msoflio saeklesio<br />

krebis (364 w.) 58-e kanoniT kerZo samlocveloebSi liturgiis Catareba akrZaluli<br />

iyo <strong>da</strong> es akrZalva mxolod 692 wels, konstantinopolis meeqvse msoflio krebaze<br />

31-e kanonis miRebiT moixsna. swored, amiT aixsneba, rom adreuli (VI-VII ss-is) sakurTxevliani<br />

kerZo samlocveloebi (`mcire eklesiebi~) garejSi mikvleuli ar aris; 2. wm.<br />

<strong>da</strong>viTis lavrasa <strong>da</strong> garejis sxva or uZveles monasterSi, funqcionirebis sawyis etapze,<br />

savaraudod, arc klasikuri formis qvabovani sakrebulo eklesiebi gamoukveTavT. 3.<br />

SesaZlebelia, rom garejeli berebi klasikuri formis qvabovani sakrebulo eklesiebis<br />

gamokafvamde Mliturgiis <strong>da</strong>sayeneblad mRvimeebSi mowyobil eklesiebs iyenebdnen, romelTa<br />

formebi minimalurad iyo mosworebuli, ZiriTa<strong>da</strong>d, sakurTxevlis mxares. mogviano<br />

etapze am mRvimeebs ga<strong>da</strong>akeTebdnen, ris gamoc pirvandelma sakrebulo eklesiebma<br />

Cvenamde ver moaRwia.<br />

rogorc ukve aRvniSneT, tradiciuli formis sakrebulo eklesia wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi<br />

misi <strong>da</strong>arsebi<strong>da</strong>n garkveuli xnis Semdeg bubaqaris safasiT gamokveTes. <strong>da</strong>bejiTebiT<br />

Znelia imis Tqma, Tu ra zomisa <strong>da</strong> formis iyo es eklesia, radgan IX saukunis II<br />

naxevarSi is safuZvlianad ga<strong>da</strong>akeTes. 2006 wels gamoqveyn<strong>da</strong> wm. <strong>da</strong>viTis saflavis gaxsnis<br />

aRwera. man dokumenturad <strong>da</strong>a<strong>da</strong>stura Cven mier 2001 wels gamoTqmuli mosazreba,<br />

romelic wm. ilarion qarTvelis cxovrebaSi <strong>da</strong>cul cnobas eyrdnoba <strong>da</strong> SemdegSi<br />

mdgomareobs: wm. <strong>da</strong>viTis samoRvaweo qvabi sakrebulo eklesiasTan mijriT, mis aRmosav-<br />

1 Pringle D., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 269.<br />

2 cxorebaÁ netarisa mamisa Cuenisa sabaÁsi, mamaTa cxorebani, teqsti gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvleva <strong>da</strong><br />

leqsikoni <strong>da</strong>urTo v. imnaiSvilma (Tbilisi, 1975), gv. 66.<br />

3 Pringle D., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 264.<br />

4 Гоце Ангеличин – Жура, Пештерните церкви во Охридско-преспанскиот Регион (Р. Македонија, Р. Албанија, Р. Грција), Ниш и<br />

Византиjа, Fourth Symposium, Niš, 3 – 5. June 2005, The Collection of Scientific Works, IV, Editor Miša Rakocija (Niš, 2006), p. 387.<br />

5 Tomasevic N., Treasures of Yugoslavia: an Encyclopedic Touring Guide (Beograd, 1983), p. 553.<br />

6 cxovrebaÁ <strong>da</strong>viT garesjelisaÁ..., gv. 196.<br />

74


leTiT mdebareob<strong>da</strong>. aRsrulebis Semdeg, wm. <strong>da</strong>viTi missave qvabSi <strong>da</strong>krZales. sami saukunis<br />

Semdeg, wm. ilarion qarTvelma bubaqariseuli eklesia gaafarTova, raTa wm. <strong>da</strong>vi-<br />

Tis samarxo mis sivrceSi moeqcia. Cveni mosazreba wm. ilarion qarTvelis mier<br />

wmi<strong>da</strong>nis samarxosa <strong>da</strong> bubaqaris safasiT Seqmnili sakrebulo eklesiis gaerTianebis<br />

Sesaxeb d. merkvilaZemac gaimeora. man ar gaiziara zaza sxirtlaZis mosazreba, rom wm.<br />

<strong>da</strong>viTi, imTaviTve, bubaqaris TaosnobiT gamokveTil eklesiaSi <strong>da</strong>krZales 1 , oRond Cvengan<br />

gansxvavebiT, d. merkvilaZem wm. <strong>da</strong>viTis samoRvaweo qvabi <strong>da</strong> samarxo qvabi, romelsac<br />

samartviles uwodebs, erTmaneTisagan gamijna: misi azriT, wm. <strong>da</strong>viTi ara Tavis<br />

qvabSi, aramed samartvileSi <strong>da</strong>krZales, Semdgom ki es samartvile sakrebulo eklesiis<br />

sivrceSi CarTes. 2 vfiqrobT, miseuli interpretaciis Sesamagreblad gamoTqmuli azri,<br />

rom `cxovrebebis~ teqstebis mixedviT `asurel mamaTagan mxolod Sio mRvimeli <strong>da</strong>ikr-<br />

Zala mRvimeSi, sa<strong>da</strong>c sikvdilis win sagrob<strong>da</strong>~ 3 , swori ar aris, radgan asurel mamaTagan<br />

wm. ioane ze<strong>da</strong>znelic Tavis qvabSi <strong>da</strong>ikrZala. d. merkvilaZe ki wers: wm. ioane `<strong>da</strong>krZales<br />

kidec mis samoRvaweo adgilas, magram ara mainc<strong>da</strong>mainc mis qvabSi, aramed Ria<br />

adgilas, iq, sa<strong>da</strong>c male mis saflavze ekvderi aigo~ 4 <strong>da</strong> sabuTad Tavissave statias imowmebs.<br />

ze<strong>da</strong>znis naTlismcemlis eklesia, romelSic wm. ioane ze<strong>da</strong>znelis samarxo<br />

egvteria CarTuli, marTlac, gaSlil adgilze mdebareobs, magram xom arsebobs imis<br />

magaliTebic, roca mosworebul adgilze `amozrdil~ didron wamonaqmnSi qvabebs kveTdnen.<br />

erTi aseTi `amonazardi~, masSi gamokveTili samartomyofelo qvabiT, CiCxituris<br />

koSkis siaxloveSi ixilveba (sur. 1). lodis formisave kldis mcire `amonazardebi~<br />

maTSi gamokveTili akl<strong>da</strong>mebiT (sur. 2) gvxvdeba kaspis <strong>da</strong>savleTiT, qalaqi<strong>da</strong>n oriode<br />

kilo-metris moSorebiT. rogorc Cans, d. merkvilaZe ar iziarebs wmi<strong>da</strong>nis cxovrebis<br />

metafrasul re<strong>da</strong>qciaSi <strong>da</strong>cul cnobas, romlis Tanaxmad kaTalikosma, mRvdlebTan <strong>da</strong><br />

diakvnebTan erTad, `aRiyvanes mraval-moRuawe igi guami mis pirvel Ãsenebulsa mas<br />

quabsa Sina <strong>da</strong> mun <strong>da</strong>dves igi [wm. ioane ze<strong>da</strong>zneli] pativis-moyuarebiT.~ 5 . savaraudod,<br />

es qvabi ga<strong>da</strong>Tales, masze egvteri <strong>da</strong>aSenes <strong>da</strong> am saxiT CarTes bazilikaSi. wmi<strong>da</strong>nis<br />

qvab-samartvilis amgvari ga<strong>da</strong>Tlisa <strong>da</strong> mis adgilze qvis egvteris agebis<br />

SesaZleblobas gvi<strong>da</strong>sturebs wm. evTÂmi palestinelis (376/7-473) cxovrebaSi <strong>da</strong>culi<br />

cnoba, romelic kirile skviTepolels ekuTvnis: `xolo bidos mravliTa swrafiTa<br />

aRaSena saflavi quabsa mas Sina, romelsa <strong>da</strong>eyudis wmi<strong>da</strong>ჲ evTÂmi winaჲs, <strong>da</strong> <strong>da</strong>arRÂa<br />

quabi igi <strong>da</strong> Sebera igi qviTa <strong>da</strong> Sovris missa Seqmna saflavi wmidisa evTÂmisi <strong>da</strong><br />

garemo misa Seqmna saflavebi mamasaxlisTaTÂs <strong>da</strong> xucesTa <strong>da</strong> ZmaTaTÂs~ 6 . aqve moviyvanT<br />

moviyvanT berZnuli originalis teqsti<strong>da</strong>n aRebuli amave amonaridis r. fraisiseuli<br />

inglisuri Targmanis Cveneul Targmans, romelic samarxos ga<strong>da</strong>keTebis ramdenime<br />

<strong>da</strong>matebiT detals gvacnobs: `xolo diakonma fidus (sic.) didis mondomebiTa aRaSena<br />

eguteri samarxoჲ adgilsa quabisasa, sa<strong>da</strong> pirvelad <strong>da</strong>eyudis wmi<strong>da</strong>ჲ evTÂmi. man<br />

<strong>da</strong>arRÂa quabi igi <strong>da</strong> sami TÂis umal aRaSena oTaxi kamare<strong>da</strong>d. mis Sua Seqmna saflavi<br />

wmidisa kacisaჲ <strong>da</strong> orTav mxaresa Seqmna saflavni mamasaxlisTaTÂs <strong>da</strong> xucesTa <strong>da</strong><br />

ZmaTaTÂs~ 7 .<br />

rac Seexeba <strong>da</strong>narCeni asureli mamebis <strong>da</strong>krZalvis adgils: maT qvabebSi ar umo-<br />

RvawiaT <strong>da</strong> Sesabamisad, qvabSi arcUun<strong>da</strong> <strong>da</strong>ekrZalaT. am Rirsi mamebis rigSi dgas wm.<br />

anton martmyofelic, romlis qvabSi <strong>da</strong>ukrZalaoba d. merkvilaZes Tavisi mosazrebis<br />

Sesamagreblad mohyavs. 8 wm. anton martmyofeli mesveteob<strong>da</strong>, mesveteoba ki qvabSi moRva-<br />

Rvaweobis sinonimi ver iqneba. amgvarad, Tavisive samoRvaweo qvabSi <strong>da</strong>ikrZalnen wm.<br />

1 z. sxirtlaZe, wm. <strong>da</strong>viT garejelis gansasvenebeli (Tbilisi, 2006), gv. 16.<br />

2 d. merkvilaZe, sataZro mSeneblobis <strong>da</strong>sawyisi <strong>da</strong>viT-garejis samonastro kompleqsSi, <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong><br />

<strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, IX, (Tb., 2009), gv. 68.<br />

3 d. merkvilaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 67.<br />

4 d. merkvilaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 67.<br />

5 cxovrebaÁ iovane ze<strong>da</strong>ZnelisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni III (metafrasuli<br />

re<strong>da</strong>qciebi <strong>XI</strong>-<strong>XI</strong>II ss.), <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d moamzades il. abulaZem, e. gabiZaSvilma <strong>da</strong> sxv. (Tbilisi,<br />

1971), gv. 105.<br />

6 cxoreba mamisa Cuenisa wmidisa evTÂmisa, mamaTa cxorebani (britaneTis muzeumis qarTuli xelnaweri <strong>XI</strong><br />

saukunisa), teqsti gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvleva <strong>da</strong> leqsikoni <strong>da</strong>urTo v. imnaiSvilma (Tbilisi, 1975),<br />

gv. 171.<br />

7 Lives of the Monks of Palestine by Cyril of Scythopolis, translated by R.M. Price, Kalamazoo, Mich. (1991).<br />

8 iqve, gv. 67.<br />

75


ioane ze<strong>da</strong>zneli, wm. Sio mRvimeli, wm. <strong>da</strong>viT garejeli <strong>da</strong> wm. dodo garejeli. es Sem-<br />

TxveviT ar momx<strong>da</strong>ra: kargad aris cnobili, rom qvabebSi moRvawe, monastris <strong>da</strong>maarsebeli<br />

mamebi, tradiciisamebr, maTsave samoRvaweo qvabSi ikrZalebodnen, romlebsac, mogvianebiT,<br />

gaamSvenebdnen, xSir SemTxvevaSi ki eklesiad ga<strong>da</strong>akeTebdnen.<br />

rogorc ukve aRvniSneT, d. merkvilaZe ar iziarebs Cveni mosazrebis erT nawils wm.<br />

<strong>da</strong>viTis missave samoRvaweo qvabSi <strong>da</strong>krZalvis Sesaxeb, Tumca meore nawilSi gveTanxmeba<br />

<strong>da</strong> ambobs, rom sakrebulo eklesiis ga<strong>da</strong>keTebisas wm. <strong>da</strong>viTis gansasvenebeli qvabi-samartvile<br />

mis sivrceSi CarTes. anu, d. merkvilaZis varaudobs, rom wm. <strong>da</strong>viTis lavris sakrebulo<br />

eklesiis ga<strong>da</strong>keTeba gulisxmobs `wmi<strong>da</strong>nis samartviles eklesiasTan SeerTebas, eklesiis<br />

nawilad ga<strong>da</strong>qcevas~ 1 , ris Semdgom ganavrcobs Cvens mier gamoTqmul mosazrebas<br />

ga<strong>da</strong>keTebis procesSi bubaqariseuli eklesiis yvela mimarTulebiT gafarToebis Sesaxeb 2 ,<br />

oRond ise, rom am varaudis avtors ar asaxelebs; samagirod, eklesiis gafarToebisadmi<br />

miZRvnil miseul nawilSi xSirad imowmebs Cvens mosazrebebs eklesiis xelaxali kurTxevis<br />

mizezTan, sabawmin<strong>da</strong>Si wm. ilarionis mier miRebuli gamocdilebis garejSi gadmotanasTan<br />

<strong>da</strong> eklesiis CrdiloeTisaken gafarToebisaTvis xelisSemSleli mizezis ararsebobasTan<br />

<strong>da</strong>kavSirebiT 3 . anu igi Cveni naSromi<strong>da</strong>n mxolod Sualeduri msjelobis pasaJebs imimeorebs<br />

<strong>da</strong> imowmebs, xolo saboloo <strong>da</strong>skvnis <strong>da</strong>mowmeba ki `aviwydeba~.<br />

feriscvalebis eklesiis dReisaTvis arsebuli gegmis IX saukuneSi formirebis sasargeblod<br />

migvaniSnebs 10 0 -iani gansxvaveba (gamoqveynebuli gegmis mixedviT) wm. <strong>da</strong>viT<br />

garejelis samarxosa <strong>da</strong> eklesiis <strong>da</strong>mxrobebs Soris. z. sxirtlaZis varaudiT, `rogorc<br />

Cans, es Seusabamoba imiT un<strong>da</strong> yofiliyo ganpirobebuli, rom wm. ilarionis mier<br />

taZris ganaxleba-ganvrcobisas misi <strong>da</strong>mxroba garkveulwilad Seicvala~ 4 . d. merkvilaZe<br />

merkvilaZe sworad SeniSnavs, rom wm. <strong>da</strong>viTi ukve gamokaful sakrebulo eklesiaSi rom<br />

<strong>da</strong>ekrZalaT, saflavis gaWrisas eklesiis <strong>da</strong>mxrobas aucileblad gaiTvaliswinebdnen 5 .<br />

Cveni mxriv <strong>da</strong>vamatebT, rom wm. <strong>da</strong>viTis samarxos eklesiis sivrceSi mogvianebiT<br />

CarTvaze mianiSnebs, agreTve, <strong>da</strong>sakrZalav ubeSi samarxis <strong>da</strong>savleTiT mdebare 100 sm-is<br />

sigrZis (gamoqveynebuli gegmis mixedviT), safexurad SemaRlebuli Tavisufali are,<br />

maSin roca wm. <strong>da</strong>viTis luskuma ubis aRmosavleTi kedlis qveS 25 sm-iT aris SeWrili 6 .<br />

SeWrili 6 . wmi<strong>da</strong>nis samarxs ukve arsebul ubeSi simetriulad CaWridnen, magram radgan<br />

amgvari ram ar mox<strong>da</strong>, wm. <strong>da</strong>viTis samoRvaweo qvabi sakrebulo eklesiis sivrceSi<br />

mogvianebiT aris CarTuli. amazeve mianiSnebs mniSvnelovani sxvaoba eklesiis iatakisa<br />

<strong>da</strong> samarxis piris doneebs Soris <strong>da</strong>, rac mTavaria, is faqti, rom samarxo ubis<br />

samxreTi kedlis Sua nawili, Tavis droze, ezos mimarTulebiT RiobiT yofila<br />

gaxsnili (aq de<strong>da</strong>qani, naxazis mixedviT, 109 sm-is siganezea CaWrili). mogvianebiT, es<br />

Riobi qviTa <strong>da</strong> aguriT amouSenebiaT. z. sxirtlaZe fiqrobs, rom wm. <strong>da</strong>viTis<br />

<strong>da</strong>sakrZalavi samxreTisken morwmuneTa miaxlebis uzrunvelsayofad specialurad<br />

gaxsnes 7 . Cven ki migvaCnia, rom es wm. <strong>da</strong>viTis samoRvaweo qvabis Sesasvleli Riobis<br />

naSTia.<br />

zemoT vaxseneT wm. <strong>da</strong>viTis samarxosa <strong>da</strong> uSualod sakrebulo eklesiis gansxvavebuli<br />

orientacia. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT Cndeba kiTxva: ramdenad mkacrad icavdnen<br />

kldis xuroebi eklesiebis E-W orientacias eklesiebis kveTis dros garejSi arsebul<br />

qedTa umetesobis ganeduri ganvrcobis gamo, maTi ferdobebi CrdiloeTisa <strong>da</strong> samxre-<br />

Tis <strong>da</strong>mxrobisaa. samonastro qvabebs garejeli berebi, upiratesad, samxreT ferdobebSi<br />

kveTdnen, radgan am mxares gaxsnili RiobebiT qvabTa maqsimaluri insolacia xdeba. gamonaklisia<br />

wm. <strong>da</strong>viTis lavris ubiseburad formirebuli kldovani sivrce: aq aRmar-<br />

Tul ferdobebs aRmosavleTisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTis <strong>da</strong>qaneba aqvs. arsebobs, kidev, ori gamonaklisi<br />

CiCxituris <strong>da</strong>rbazuli eklesiisa <strong>da</strong> naTlismcemlis mcire eklesiis saxiT, romlebic<br />

mTis qedis ara samxreT, aramed CrdiloeT ferdobSia gamokveTili. mTis masivis,<br />

upiratesad, aRmosavleT-<strong>da</strong>savleTi mimarTulebiT ganvrcobis gamo, maTSi gamokve-<br />

Tili eklesiebis sakurTxevelze gamavali RerZebi, bunebrivia, ferdobis paraleluri<br />

1 iqve, gv. 68.<br />

2 l. mirianaSvili, garejis adreuli monasticizmi..., gv. 185.<br />

3 d. merkvilaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 68-69.<br />

4 z. sxirtlaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 8 (sqolio), gv. 20.<br />

5 d. merkvilaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 65.<br />

6 z. sxirtlaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 8<br />

7 z. sxirtlaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 13, 16.<br />

76


iqneba. amitom, no<strong>da</strong>r baxtaZis mosazreba, rom `<strong>da</strong>wyebuli IX-X ss-<strong>da</strong>n, eklesiebis Rer-<br />

Zis kldis ze<strong>da</strong>piris mimarT paraleluroba TiTqmis kanonikuri xdeba~ 1 gaumarTleblad<br />

ga<strong>da</strong>anacvlebs aqcents regionis geomorfologiuri Taviseburebebi<strong>da</strong>n kldis sivrcis<br />

miznobriv <strong>da</strong>gegmarebaze. amis gamo, xelovnurad Semodis samonastro cxovrebis<br />

sxva<strong>da</strong>sxva etapze qvab-eklesiis gansxvavebuli orientaciis Tema. avtoris mier moyvanil<br />

or gamonakliss, romlebic `ufro xSirad <strong>da</strong>maxasiaTebelia samonastro moZraobis<br />

adreuli etapis u<strong>da</strong>bnoebisaTvis~ 2 martivi axsna moepoveba: e.w. `ilarion qarTvelis filialis~<br />

eklesia <strong>da</strong>savleTisaken <strong>da</strong>mxrobil ferdobSia gamokveTili, amitom eklesiis<br />

aRmosavleT-<strong>da</strong>savleTi RerZi, bunebrivia, kldis ze<strong>da</strong>piris paraleluri ver iqneba.<br />

sxvaTa Soris, ferdobis perpendikularulad dgas amave ferdobSi gamokveTili, `filialis~<br />

eklesiaze gviandeli RvTismSoblis miZinebisa <strong>da</strong> wm. marines eklesiebi. analogiuri<br />

SemTxveva gvaqvs n. baxtaZis mier moxmobil meore gamonaklisis, `berebis seris~ eklesiasTan<br />

<strong>da</strong>kavSirebiTac. es eklesia, amave jgufis sxva qvabebisagan gansxvavebiT, qedis<br />

samxreT ferdobSi ki ara, mTis <strong>da</strong>savleT <strong>da</strong>boloebaSia gamokveTili.<br />

garejis qvab-eklesiebis gegmebis Seswavlam gviCvena, rom isini aRmosavleT-<strong>da</strong>savleTi<br />

RerZis gaswvriv mkacrad orientirebuli ar aris. ga<strong>da</strong>xra, saSualod, 20-30 0 -ia, erT<br />

gamonaklis SemTxvevaSi ki 45 0 -sac ki aRwevs. xelovnebaTmcodne <strong>da</strong>viT CixlaZis azriT, rig<br />

SemTxvevebSi, qvabTa xuroni eklesiis RerZs E-W mimarTulebi<strong>da</strong>n NE-SW-saken gamiznulad<br />

atrialebdnen, raTa samxreTiT gaWrili farTo Riobebi<strong>da</strong>n sakurTxevlis ukeTesi ganaTeba<br />

uzrunveleyoT 3 . amgvari axsna logikuria, magram winaaRmdegobas awydeba, roca qvabovani<br />

eklesiis RerZi SE-NW-sakenaa Sebrunebuli <strong>da</strong> miT ufro, rodesac nageb eklesiebTan<br />

gvaqvs saqme: eklesiis RerZis E-W mimarTulebi<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>xra xom adre Sua saukuneebiT <strong>da</strong>-<br />

TariRebul araerT nageb eklesiaSic <strong>da</strong>sturdeba. Cveni azriT, eklesiis RerZis E-W mimar-<br />

Tulebi<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>xris ZiriTadi mizezi is aris, rom adre Sua saukuneebSi eklesiis orientireba<br />

xdebo<strong>da</strong> ara realuri aRmosavleTis, aramed qvabis gamokafvisa Tu qvis eklesiis<br />

balavris <strong>da</strong>debis droisTvis vizualurad <strong>da</strong>nakvirvebi mzis amosvlis azimutis mimarT,<br />

romelic, rogorc cnobilia, droSi icvleba. Sesabamisad, gansxvavebulia sxva<strong>da</strong>sxva dros<br />

gamokaful <strong>da</strong> agebul eklesiaTa orientaciac. magaliTad SegviZlia moviyvanoT mcxeTis<br />

jvris ori taZari (mcire eklesia, zoga<strong>da</strong>d, VI saukunis II naxevarSia agebuli, xolo didi<br />

taZari _ 586/87-604 wels), romlebic gverdigverd dgas <strong>da</strong> miuxe<strong>da</strong>vad amisa, erTmaneTisagan<br />

gansxvavebula<strong>da</strong>a orientirebuli. Tu eklesiis orientaciasTan <strong>da</strong>kavSirebiT Cvens mier gamoTqmuli<br />

mosazreba sworia, maSin eklesiaTa mSeneblobis TariRebis ga<strong>da</strong>mowmebis SesaZlebloba<br />

gveZleva. amisaTvis, astronomiuli gamoTvlebis meSveobiT un<strong>da</strong> ganisazRvros<br />

mzis amosvlis azimutis mniSvneloba mSeneblobis savaraudo periodisaTvis (magaliTad,<br />

jvris didi taZris SemTxvevaSi 586-604 wlebisaTvis). azimutis sezonuri cvalebadobis nivelireba<br />

un<strong>da</strong> moxdes gviani Semodgomis, zamTrisa <strong>da</strong> adre gazafxulis gamoricxviT, roca<br />

klimaturi pirobebis gamo mSeneblobis <strong>da</strong>wyeba savaraudo araa. 4 aseTive gamoTvlebiT<br />

SesaZlebelia eklesiis <strong>da</strong>TariRebis farTo qronologiuri Sualedis <strong>da</strong>viwroebac. astronomiuli<br />

gamoTvlebi umniSvnelo xarjebs moiTxovs, samagierod mniSvnelovani Sedegebis<br />

mocema SeuZlia.<br />

wm. <strong>da</strong>viTis lavris liturgiuli sivrcis formireba, rogorc Cans, karga xans gagrZel<strong>da</strong>.<br />

qristianuli samonastro tradiciis Sesabamisad, Zmobas ramdenime sakrebulo<br />

eklesia un<strong>da</strong> hqono<strong>da</strong>. maT raodenobasa <strong>da</strong> saxelobas adgilobrivi tradicia gansazRvrav<strong>da</strong>.<br />

wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi xuTi sakrebulo eklesiaa: uflis feriscvalebis, ioane<br />

RvTismetyvelis, RvTismSoblis miZinebis, wm. marinesa <strong>da</strong> wm. nikolozis. dodorqaSi _<br />

savaraudod, xuTi an eqvsi eklesiaa (mTavari taZari yovladwmi<strong>da</strong> RvTismSoblis saxelobisaa.<br />

<strong>da</strong>narCen eklesiaTa saxelebi ucnobia). dReisaTvis naTlismcemelSi sami sakrebulo<br />

eklesia ixilveba: wm. ioane naTlismcemlis Sobis, ioane mamasaxlisis (macxovris<br />

mirqmis gamosaxulebiT) <strong>da</strong> usaxelo. xuTi sakrebulo eklesiaa u<strong>da</strong>bnos monaster-<br />

1 n. baxtaZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 109, sqolio.<br />

2 iqve.<br />

3 es azri d. CixlaZem dodorqis monasterze wignis momzadebasTan <strong>da</strong>kavSirebuli samuSao Sexvedrebis dros<br />

gamoTqva.<br />

4 samwuxarod, amgvari gamoricxva ar gamogvadgeba qvabovan struqturebTan mimarTebaSi: haeris temperatura<br />

qvabis sivrceSi mTeli wlis ganmavlobaSi 16 0 -s Seadgens, amitom qvabis gamokveTaze muSaoba zamTris<br />

TveebSic aris SesaZlebeli.<br />

77


Si: macxovris aRdgomis, yovladwmi<strong>da</strong> RvTismSoblis, wm. nikolozis, amaRlebisa <strong>da</strong> xarebis<br />

(bolo sami saxeli pirobiTia). rac Seexeba ormoci sebastieli mowamis saxeliT<br />

cnobil struqturas, is ucnob garejel mowameTa samartvilea, romelic XVII saukuneSi<br />

mefe arCil II mcdelobiT eklesiis formaze ga<strong>da</strong>akeTes: samartvile qvabs wini<strong>da</strong>n naosi<br />

miaSenes, ris Sedegad Tavad samartvile sakurTxevlad ga<strong>da</strong>iqca. kidev erTi, wm. elias<br />

eklesiis saxeliT cnobili nageboba, sinamdvileSi, aRdgomis Rames wamebul garejel<br />

berTa samartvilea, romelic eklesiis formis kidobnis saxed aris Seqmnili 1 . es samartvile<br />

XVII saukuneSi mefeebis aleqsandre II an Teimuraz I zeobis dros aages. sakrebulo<br />

eklesiaTa zRvruli raodenoba xuTiT ar Semoifargleba. sakrebulo taZrebis raodenobiT<br />

egviptis monasteri „al-yusair al-hakami~ gamoirCeo<strong>da</strong>. <strong>XI</strong>II saukunis sasuliero<br />

piris cnobiT <strong>XI</strong>I saukuneSi am monasterSi aTi sakrebulo eklesia yofila. esenia: 1.<br />

wm. arsenis, 2. yovladwmi<strong>da</strong> RvTismSoblis, 3. Tormeti mociqulis, 4. wm. stefane pirvelmowamis,<br />

5. wm. giorgis, 6. wm. sabas, 7. wm. barbares, 8. wm. Tomas, 9. wm. kozmasa <strong>da</strong> wm. <strong>da</strong>mianes,<br />

maTi Zmebisa <strong>da</strong> dedis, <strong>da</strong> 10. wm. ioane winamorbedis eklesiebi 2 .<br />

sakrebulo eklesiebi<strong>da</strong>n yvelaze didi, rogorc wesi, mTavari taZris funqcias asruleb<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> masSi did saeklesio dResaswaulebTan <strong>da</strong>kavSirebuli RvTismsaxureba imarTebo<strong>da</strong>.<br />

rac Seexeba monastris rigiT (anu aramTavar) sakrebulo eklesiebs, SesaZlebelia<br />

maTSi wirva periodulad <strong>da</strong> ara sistematiurad tardebodes. magaliTad, egvipte-<br />

Si, wm. pavle Tebeselis monastris wm. merkuris eklesiaSi weliwadSi mxolod erTxel,<br />

didmarxvis wina kviras swiravdnen 3 .<br />

monastris liturgiuli sivrcis formirebis erT-erT <strong>da</strong>magvirgvinebel etapad miviCnevT<br />

u<strong>da</strong>bnos mTaze, lavris zemoT, mcire <strong>da</strong>rbazuli eklesiis agebasa <strong>da</strong> qristes<br />

aRdgomis saxelze kurTxevas, ramac is ierusalimis uflis saflavis eklesiis simbolur<br />

xatad aqcia. ierusalimis hierotopuli modelis garejSi Seqmna, rasac wm. <strong>da</strong>viT<br />

garejelis mier ieruslimi<strong>da</strong>n garejSi madlis qvis Camotanam <strong>da</strong> aq ierusalimis madlis<br />

mesamedis <strong>da</strong>vanebam 4 Seuwyo xeli, TavisTavad, sayuradRebo movlenaa, magram, amjerad,<br />

am sakiTxis ganxilvaze ar SevCerdebiT <strong>da</strong> yuradRebas im faqtze gavamaxvilebT,<br />

rom aRdgomis eklesia qristes saflavis <strong>da</strong>rad <strong>da</strong> garejuli tradiciis Sesabamisad<br />

kldeSi ki ar gamokveTes, aramed qviT aages 5 . cnobilia, rom garejSi ar gvxvdeba adre<br />

Sua saukuneebiT <strong>da</strong>TariRebuli nagebi eklesiis arcerTi sxva nimuSi, Tun<strong>da</strong>c naSTis<br />

saxiT 6 . amis mizezi ki srulebiTac ar aris is, rom isini dro-Jamis msvlelobam aRgava<br />

pirisagan miwisa. `cxovreba~ araorazrovnad migviTiTebs, rom garejis monastrebis yvela<br />

struqtura kldeSi ikveTebo<strong>da</strong>. aba, ram ganapiroba aRdgomis eklesiis gamorCeulad<br />

gansxvavebuli ga<strong>da</strong>wyveta <strong>da</strong>bejiTebiT SeiZleba iTqvas, rom aRdgomis eklesia kldeSi<br />

gamokveTis nacvlad qviT imitom aages, rom berebi litaniobis tradiciul wess <strong>da</strong>brunebodnen,<br />

anu eklesiis ezos farglebSi nagebobis garSemovlis wesis Sesruleba Ses-<br />

Zlebo<strong>da</strong>T. salitanio msvleloba aRdgomis dResaswaulis erT-erTi umTavresi Semadgeneli<br />

nawilia, rac kldeSi nakveTi erTi konkretuli eklesiis irgvliv, misi terasis<br />

farglebSi, ver ganxorcieldeba. amitomac aRniSnavdnen aRdgomas garejis mravalmTis<br />

1 l. mirianaSvili, aRdgomas wamebul garejel berTa ucnobi tipis samartvile (wm. elia winaswarmetyvelis<br />

eklesiad cnobili nagebobis realuri funqciis <strong>da</strong>dgenisaTvis), <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong><br />

<strong>Sromebi</strong>, VIII, eZRvneba gelaTis monastris <strong>da</strong>arsebis 900 wlisTavs (Tbilisi, 2008), gv. 131-147.<br />

2 Abu Salih, The Churches and Monasteries of Egypt and some Neighbouring Countries, Transl. by B. Evetts. Oxford at the Clarendon Press<br />

(1895), p. 147. egviptis eklesiebisa <strong>da</strong> monastrebis am aRweris abu salis saxelTan <strong>da</strong>kavSireba, Tavis droze,<br />

xelnaweris erT-erT gverdze <strong>da</strong>culi im minaweris gamo mox<strong>da</strong>, romelSic aRniSnulia, rom xelnaweri<br />

abu salis sakuTrebaa. rogorc bolodroindeli gamokvlevebi gviCvenebs (ix. The Coptic Encyclopedia, 1. Ed.<br />

Aziz Suryal Atiy, MacMillan Publishers (1991), am konkretuli aRweris avtori aris ara abu sali, aramed abu almaqarimi<br />

(<strong>XI</strong>II s-is moRvawe).<br />

3 Meinardus, Otto F.A., Two Thousand Years of Coptic Christianity, The American University in Cairo Press (2002), p. 263.<br />

4 Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni I (V-X ss.). <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d moamzades il.<br />

abulaZem <strong>da</strong> sxv. il. abulaZis xelmZRvanelobiTa <strong>da</strong> re<strong>da</strong>qciiT (Tbilisi, 1964), gv. 238.<br />

5 aRdgomis eklesia VIII-IX saukuneebiT TariRdeba (v. doliZe, <strong>da</strong>viT-garejis erTi xuroTmoZRvruli Zeglis <strong>da</strong>-<br />

TariRebis sakiTxisaTvis, saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis moambe, <strong>XI</strong>, #9 (Tbilis, 1950), gv. 607-611).<br />

6 wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi mdebare wm. nikolozis eklesia XVI saukunemdea agebuli <strong>da</strong> <strong>XI</strong>X saukuneSi ganaxlebuli<br />

(l. mirianaSvili, <strong>XI</strong>X s-is samSeneblo saqmianoba garejis wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi, logosi (Tbilisi,<br />

2004), gv. 71), xolo wm. elias eklesiad cnobili nageboba, rogorc Cvens mier Catarebuli kvlevis Sedegad<br />

<strong>da</strong>vadgineT, XVII saukuneSi agebuli garejel mowameTa samartvilea (l. mirianaSvili, aRdgomas wamebul<br />

garejel berTa ucnobi tipis samartvile..., gv. 131-147).<br />

78


yvela monastris berebi erTad, garejis erTaderT nageb, aRdgomis eklesiaSi, rogorc<br />

amas anton kaTalikosis TxzulebaSi <strong>da</strong>culi cnoba gvamcnobs 1 .<br />

Usur. 1 _ kldis `amonazardSi~ gamokveTili senaki. CiCxituris monasteri<br />

Usur. 2 _ kldis `amonazardSi~ gamokveTili akl<strong>da</strong>mebi. kaspi (n. baxtaZis foto)<br />

1 anton kaTalikosi, wigni martirika _ Sesxma <strong>da</strong> istoria qristesTÂs vnebulTa mowameTa qarTvelTa <strong>da</strong><br />

sxuaTa, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, VI, teqsti gamosacemad moamzades, gamokvleva,<br />

leqsikoni <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTes e. gabiZaSvilma <strong>da</strong> m. qavTariam (Tbilisi, 1980), gv. 200-201.<br />

79


<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />

1. anton kaTalikosi, wigni martirika _ Sesxma <strong>da</strong> istoria qristesTÂs vnebulTa mowameTa<br />

qarTvelTa <strong>da</strong> sxuaTa, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi,<br />

tomi VI, teqsti gamosacemad moamzades, gamokvleva, leqsikoni <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTes<br />

e. gabiZaSvilma <strong>da</strong> m. qavTariam (Tbilisi, 1980).<br />

2. n. baxtaZe, kldis xuroTmoZRvrebis genezisi <strong>da</strong> ganviTarebis gzebi saqarTveloSi<br />

(Tbilisi, 2007).<br />

3. didi sjuliskanoni, gamosacemad moamzades: e. gabiZaSvilma, e. giunaSvilma, m. dolaqiZem,<br />

g. ninuam (Tbilisi, 1975).<br />

4. v. doliZe, <strong>da</strong>viT-garejis erTi xuroTmoZRvruli Zeglis <strong>da</strong>TariRebis sakiTxisaTvis,<br />

saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis moambe, tomi <strong>XI</strong>, #9 (Tbilisi, 1950).<br />

5. mamaTa cxorebani, teqsti gamosacemad moamza<strong>da</strong>, v. imnaiSvilma (Tbilisi, 1975).<br />

6. d. merkvilaZe, sataZro mSeneblobis <strong>da</strong>sawyisi <strong>da</strong>viT-garejis samonastro kompleqsSi,<br />

<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, IX (Tbilisi, 2009).<br />

7. l. mirianaSvili, garejis adreuli monasticizmi <strong>da</strong> CiCxituris zosime-pimenis kerZo<br />

samlocvelos moxatulobis programa, rogorc beruli cxovrebis arsis anarekli,<br />

Analecta Iberica (istoriis, religiisa <strong>da</strong> kulturis sakiTxebi), I _ aRmosavleT <strong>da</strong><br />

samxreT evropis kldis Zeglebi (Tbilisi, 2001).<br />

8. l. mirianaSvili, <strong>XI</strong>X s-is samSeneblo saqmianoba garejis wm. <strong>da</strong>viTis lavraSi,<br />

logosi (Tbilisi, 2004).<br />

9. l. mirianaSvili, aRdgomas wamebul garejel berTa ucnobi tipis samartvile (wm.<br />

elia winaswarmetyvelis eklesiad cnobili nagebobis realuri funqciis <strong>da</strong>dgenisaTvis),<br />

<strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, VIII, eZRvneba gelaTis monastris<br />

<strong>da</strong>arsebis 900 wlisTavs (Tbilisi, 2008).<br />

10. l. mirianaSvili, werilobiTi wyaroebi wm. dodo garejelis Tav<strong>da</strong>pirveli gansasveneblisa<br />

<strong>da</strong> misi wmin<strong>da</strong> nawilebis ga<strong>da</strong>svenebis Sesaxeb, qarTuli wyaroTmcodneoba,<br />

<strong>XI</strong>I (Tbilisi, 2010).<br />

11. z. sxirtlaZe, wm. <strong>da</strong>viT garejelis gansasvenebeli (Tbilisi, 2006).<br />

12. mamaTa cxorebani (britaneTis muzeumis qarTuli xelnaweri <strong>XI</strong> saukunisa), teqsti<br />

gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvleva <strong>da</strong> leqsikoni <strong>da</strong>urTo v. imnaiSvilma (Tbilisi,<br />

1975).<br />

13. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni I (V-X ss.), <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d<br />

moamzades il. abulaZem <strong>da</strong> sxv. il. abulaZis xelmZRvanelobiTa <strong>da</strong> re<strong>da</strong>qciiT<br />

(Tbilisi, 1964).<br />

14. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni III (metafrasuli re<strong>da</strong>qciebi<br />

<strong>XI</strong>-<strong>XI</strong>II ss.), <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d moamzades il. abulaZem, e. gabiZaSvilma <strong>da</strong> sxv.<br />

(Tbilisi, 1971).<br />

15. iv. javaxiSvili, Txzulebani Tormet tomad, tomi VI (Tbilisi, 1982).<br />

16. Archbishop Averky (Taushev), Liturgics, Ed. by Archbishop Laurus (Jor<strong>da</strong>nville, N.Y., 2000).<br />

17. Byzantine Monastic Foun<strong>da</strong>tion Documents: a Complete Translation of the Surviving Founder's Typika and<br />

Testaments, vol. 1, edited by J. Thomas and A. Constantinides Hero (Dumbarton Oaks, 2000).<br />

18. Egeria, Egeria‟s Travels, Newly translated with supporting documents and notes by J. Wilkinson (London,<br />

1971)<br />

19. Finegar J., The Archaeology of the New Testament, Vol. 2: The Mediterranean World of the Early Christian<br />

Apostles (1981).<br />

20. Fant C. F., Reddish M. G., A Guide to Biblical Sites in Greece and Turkey (Oxford, 2003).<br />

21. Lives of the Monks of Palestine by Cyril of Scythopolis, translated by R.M. Price (Michigan, 1991).<br />

22. Meinardus Otto F.A., Two Thousand Years of Coptic Christianity (2002).<br />

23. Murphy-O‟Connor J., The Holy Land: An Oxford Archaeological Guide from Earliest Times to 1700 (Oxford,<br />

2008).<br />

24. Pringle D., The Churches of the Crusader Kingdom of Jerusalem. A Corpus, Vol. II (Cambridge, 1988).<br />

25. Salih Abu, The Churches and Monasteries of Egypt and some Neighbouring Countries, Transl. by B. Evetts<br />

(Oxford, 1895).<br />

26. Taft Robert F., The Decline of Communion in Byzantium and the Distancing of the Congregation from the<br />

Liturgical Action: Cause, Effect or Neither Gerstel Sh. (Ed.), Threshholds of the Survival (Washington, 2006).<br />

80


27. The Coptic Encyclopedia, vol. 1. Ed. Aziz Suryal Atiy (1991).<br />

28. Tomasevic N., Treasures of Yugoslavia: an Encyclopedic Touring Guide (Beograd, 1983).<br />

29. Winter D., Israeli Handbook: with the Palestinian Authority Areas (1999).<br />

30. Ангеличин-Жура Г., Пештерните цркви во Охридско-преспанскиот Регион (Р. Македонија, Р. Албанија,<br />

Р. Грција), Ниш и Византиjа, Fourth Symposium, Niš, 3 – 5. JUNE 2005, The Collection of Scientific Works,<br />

IV, Editor Miša Rakocija (Niš, 2006).<br />

LADO MIRIANASHVILI<br />

Fund of Science “U<strong>da</strong>bno”<br />

ONCE AGAIN ABOUT THE ONSET OF CHURCH CONSTRUCTION<br />

ACTIVITY IN DAVIT-GAREJI WILDERNESS<br />

The article deals with origination and architectural design of the first churches in Davit-Gareji wilderness.<br />

Three cave monasteries – Lavra of St. Davit, Dodorka and Natlismtsemeli were founded as early as in the 6th<br />

century. We lack early typika, as well as other written sources, except of the local saint‟s lives, based on which one<br />

could judge about existence of communal churches in these early monasteries. Tradition varied from place to place;<br />

e.g. from lives of St. Serapion of Zarzma and St. Grigol of Khandzta, the Georgian saints, we know that they first<br />

built a communal church in their monasteries, and later on cells and other premises. The same order was followed<br />

in many monasteries of the Orthodox World, though with certain exceptions: St. Athanasius the Great and St. Sabas<br />

first constructed cells and next communal churches. According to the Life of St. Davit, the latter option was<br />

realized in Lavra of St. Davit as well. In this connection the following questions arise: Where was held the liturgy<br />

before that Did a monastery has its own hieromonks or a village priest was invited from elsewhere The newer<br />

re<strong>da</strong>ction of the Life of St. Davit mentions that several small churches were rock-cut at an initial stage of monastic<br />

life. And indeed, “small churches” with Altar Table in the apse are available in the monasteries; but it is to be noted<br />

that on the one hand, according to the existing architectural knowledge these “small churches” have originated not<br />

earlier than the 9th century, and on the other hand all of them are actually private oratories, a constituent part of<br />

multi-cave hermitages. Based on decisions of the Laodecia and Constantinople (VI) Church Synods I decided to<br />

establish the earliest <strong>da</strong>te of oratories‟ emergence in Davit-Gareji. According to the Canon 58 of the Synod of<br />

Laodecia (held in 364) “The Oblation must not be made by bishops or presbyters in any private houses”. The<br />

private oratories at monasteries fall under this category (Robert F. Taft, 2006 and Archbishop Averky, 2000).<br />

Taking into consideration that the Altar Tables in all oratories of Davit Gareji monasteries are rock cut in the<br />

mother rock, i.e. they are timed with carving of the oratory, I assume that these oratories could not have emerged<br />

earlier than 692, when the above restriction was abolished by Canon 31 of the VI Synod of Constantinople, with a<br />

condition that the permission was granted by a bishop. From the history of the Georgian Orthodox Church we<br />

know that the church laws in Georgia were always strictly enforced, therefore I assume that the Laodecian Canon<br />

was strictly followed as well. My consideration about the time of onset of rock-cut oratories in Davit-Gareji<br />

wilderness is in partial consistence with their architectural <strong>da</strong>ting. I assume possibility that the most ancient ones<br />

might <strong>da</strong>te to the 8th century instead of the 9th c.<br />

Based on the analysis of early rock-cut communal churches throughout the Eastern Christendom, I assume<br />

that in the beginning of their monastic activities the monks of Davit-Gareji probably a<strong>da</strong>pted a natural grotto under<br />

a communal church, which at a later stage was remodeled.<br />

Results of archaeological excavations within Transfiguration church at Lavra of St. David are analyzed in the<br />

light of my earlier considerations about St. David‟s grave. The excavations have revealed that the tomb was<br />

equipped with an entrance from outside, blocked at a later stage. Discrepancy between East-West orientations of<br />

the grave pit and nave was also noted. I assume that my considerations about St. David‟s burial within his cave and<br />

its later incorporation into the main church, based on the analysis of a hagiographic text, have been confirmed in a<br />

course of archaeological excavations.<br />

A special attention is given to arbitrary East-West orientation of the rock-cut churches in Davit-Gareji<br />

wilderness and elsewhere. A certain art historian of the architecture links this feature with the need to better<br />

illuminate altar apses. Based on the study of a number of cave and stone churches, I have assumed that the<br />

discrepancy might also have resulted due to the fact that the churches were oriented according to the visual sunrise<br />

81


azimuth which changes with season and in a course of centuries. If this proves true, we will manage to <strong>da</strong>te<br />

churches more precisely.<br />

Finally I give explanation to rise of a tradition noted in a hagiographic text concerning celebration of the<br />

Easter together by all monks from all twelve monasteries of Davit-Gareji at the sole throughout Gareji wilderness<br />

masonry church (8th-9th cc.). In my opinion, in difference from the similar tradition maintained by St. Pachomius,<br />

Garejian fathers have revived an ancient rule of circling church proper (and not the territory) with lighted candles<br />

that was an unfulfilled task in their cave-monasteries, because the cave-churches were rock-cut within steep slopes<br />

of mountain ridges which extended at least 2 km.<br />

82


el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvili<br />

goris saswavlo universiteti<br />

saqarTvelo-romis eklesiebis urTierToba<br />

did ganxeTqilebamde (1054 w.)<br />

saqarTvelos eklesiis romis eklesiasTan adreuli urTierTobis Sesaxeb SemorCenilia<br />

fragmentuli cnobebi, romlebic mxolod pozitiuri kuTxiT warmoaCens am urTierTobas<br />

<strong>da</strong> raime mniSvnelovani <strong>da</strong>skvnis gamotanis saSualebas ar iZleva.<br />

marTalia, saqarTveloSi qristianobis gamarjveba romis imperiis sagareo politikis<br />

gamarjveba iyo 1 . magram es ar niSnav<strong>da</strong> saqarTvelos eklesiis romis episkoposze <strong>da</strong>mokidebulebas.<br />

saqarTvelos eklesia Tavi<strong>da</strong>nve <strong>da</strong>kavSirebuli iyo konstantinopolis<br />

sapatriarqosTan, rasac gvamcnobs `moqcevaÁ qarTlisaÁ”. Tumca Zveli istorikosebi<br />

(`moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s avtorebi, gelasi kesarieli, rufinusi), romlebic qarTlSi<br />

qristianobis gamarjvebasa <strong>da</strong> mefis mier konstantine keisarTan elCebis gagzavnaze<br />

gadmogvcemen Aar asaxeleben im qalaqs, sa<strong>da</strong>c isini keisarma miiRo.<br />

dReisaTvis <strong>da</strong>dgenilia, rom qarTlis gaqristianeba mox<strong>da</strong> IV s. 20-ian wlebis Sua<br />

xanebSi. am udidesi mniSvnelobis istoriul movlenas Tan axl<strong>da</strong> mcxeTis sxva<strong>da</strong>sxva<br />

religiur Temebs Soris seriozuli <strong>da</strong>pirispireba, rac aisaxa `moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si.<br />

cnobili ar aris ramden xans gagrZel<strong>da</strong> religiur nia<strong>da</strong>gze atexili SfoTi. yovel<br />

SemTxvevaSi, Tu gaviTvaliswinebT amave mizeziT sxva qveynebSi momx<strong>da</strong>r ambebs, maSin sakmao<br />

dro un<strong>da</strong> gasuliyo mcxeTaSi <strong>da</strong> saerTod qarTlSi viTarebis mowesrigebamde <strong>da</strong><br />

rodesac imperiis de<strong>da</strong>qalaqad konstantinopoli gamocxad<strong>da</strong> (330 wlis 11 maisi), qarTlis<br />

mefis elCebi am qalaqSi un<strong>da</strong> swvevodnen imperators. albaT, imitom, rom am dros<br />

konstantinopolis qristianuli eklesia herakliis mitropolitis iurisdiqcaSi iyo,<br />

keisarma qarTvelebis eklesiis mowyobaSi <strong>da</strong>xmareba antioqiis patriarqs <strong>da</strong>avala 2 .<br />

amgvarad, konstantine keisarTan urTierTobis zemoTmoTxrobili epizodi ar iZleva<br />

imis Tqmis saSualebas, rom qarTlis gaqristianebasTan erTad iwyeba saeklesio kav-<br />

Siri romis eklesiasTan, `radgan imdroindeli saqarTvelo mWidrod iyo <strong>da</strong>kavSirebuli<br />

romTan” 3 .<br />

romTan `mWidro” kavSiris arsebobis <strong>da</strong>matkiceblad ver gamogvadgeba VI saukunis<br />

90-ian wlebSi, qarTlSi qristianobis gamarjvebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>axloebiT orsaukunenaxevris Semdeg,<br />

qarTlis kaTalikosis kiron I-is (596-610) mier romis papis grigol I didisadmi<br />

(590-604) werilis gagzavna. jer erTi, rogorc iTqva, qarTlis eklesiis mowyobasa <strong>da</strong><br />

ganmtkicebaSi romis eklesiis xeli ar eria. meorec, orsaukunenaxevris ganmavlobaSi<br />

ramdenma qariSxalma ga<strong>da</strong>uara rogorc saqarTvelos, ise romis imperias <strong>da</strong> sakuTriv<br />

roms, ramdenjer Seicvlebo<strong>da</strong> rogorc konfesiur-eklesiuri, ise politikuri orientacia,<br />

rogorc erTi ise meore saxelmwifosi. amdenad, SeuZlebelia erTmaneTisagan saukuneebiT<br />

<strong>da</strong>Sorebuli fragmentuli cnobebiT raRac politikuri xasiaTis kanonzomirebis<br />

<strong>da</strong>dgena.<br />

grigol didis werili, TavisTavad, sainteresoa. aqe<strong>da</strong>n Cans, rom qarTveli piligrimebi<br />

<strong>da</strong> gansakuTrebuli <strong>da</strong>valebiT wargzavnilebi, yovelgvari sarwmunoebrivi an politikuri<br />

mosazrebiT SezRvudvis gareSe, <strong>da</strong>iarebodnen sapatriarqo qalaqebSi, maTTvis raime<br />

gansakuTrebuli upiratesobis an mniSvnelobis miuniWeblad. werili<strong>da</strong>n vigebT, rom kaTalikos<br />

kironis wargzavnili jer ierusalimSi yofila, sai<strong>da</strong>nac roms gaemgzavra. savaraudoa,<br />

rom igi ierusalimis maSindel patriarqTan amosTan (594-601) imave sakiTxebis garkvevas<br />

cdilob<strong>da</strong>, ris Sesaxebac man paps grigol I-s moaxsena. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT m. Tamara-<br />

Svili sruliad sxvagvarad fiqrob<strong>da</strong>: `es wigni imiTac SesaniSnavia, rom saqarTvelos<br />

kaTalikoss sasuliero kiTxvebis gansamarteblad romis papisaTvis miumarTavs <strong>da</strong> ara aR-<br />

1 a. bogveraZe, qarTlis politikuri <strong>da</strong> social-ekonomikuri ganviTareba IV-VIII saukuneebSi (Tbilisi, 1979),<br />

gv. 13.<br />

2 iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, tomi I (Tbilisi, 1960), gv. 224<br />

3 S. lomsaZe, mixeil TamaraSvili <strong>da</strong> qarTveli kaTolikeni (Tbilisi, 1984), gv. 48; m. papaSvili, saqarTveloromis<br />

urTierToba VI-XX ss. (Tbilisi, 1995), gv. 61.<br />

83


mosavleTis patriarqebisaTvis. esec sakmao sabuTia imisi, rom saqarTvelos sarwmunoebis<br />

kiTxvebSi romasTan ufro kavSiri hqonia, vidre berZnebTan” 1 .<br />

vfiqrob, nestorianoba aRmosavleTis eklesiisa <strong>da</strong>, rogorc Cans, saqarTvelos eklesiisTvisac<br />

imdenad saxifaTo iyo, rom misma warmomadgenelma, WeSmarit marTlmadideblobis<br />

wiaRSi <strong>da</strong>brunebuli seqtis wevrebisadmi mopyrobaze, savaraudoa, sxva<strong>da</strong>sxva<br />

sapatriarqoTa mosazrebaTa gacnobisa <strong>da</strong> Sejerebis mizniT, imave mogzaurobis dros<br />

sxva (antioqiis, aleqsandriis, konstantinopolis) patriarqebic moinaxula. qarTulma<br />

eklesiam, amgvarad, yvela sapatriarqosa <strong>da</strong> romis papisadmi Tanabari yuradReba <strong>da</strong> pativiscema<br />

gamoxata im dros, rodesac qarTuli eklesiis somxur eklesiasTan <strong>da</strong>pirispireba<br />

ukve saxeze iyo. qarTuli eklesiis meTauris qristianuli eklesiis saWeTmpyrobelTa<br />

mimarT yuradRebisa <strong>da</strong> pativiscemis gamomJRavneba politikuri mosazrebiTac gamarTlebuli<br />

Cans. saWiro iyo maTTvis Cveneba imisa, rom e. w. aRmosavleTis eklesiis<br />

(nestorianelTa seqtis) winaaRmdeg brZola orTodoqsaluri qristianuli eklesiis saerTo<br />

saqme iyo. amgvari poziciis gamoxatvis survilma miiyvana qarTveli mociquli ierusalimSi<br />

(<strong>da</strong> sxva sapatriarqo qalaqebSi). misi bolo viziti un<strong>da</strong> yofiliyo romSi<br />

papTan. gasaTvaliswinebelia, rom papis werilSi mxolod ierusalimi imitomaa naxsenebi,<br />

rom am qalaqSi elCma, sxva nivTebTan erTad, kviron episkoposis mier papisaTvis<br />

gagzavnili werili <strong>da</strong>karga, magram miuxe<strong>da</strong>vad amisa papma mociquls mainc mousmina, gaigo<br />

qarTveli kaTalikosis Txovna <strong>da</strong> pasuxi werilobiT gaugzavna kidec. masSi msjeloba<br />

mxolod Teologiur sakiTxebzea 2 .<br />

`856 weli... Zveli Cveulebis mimdevarma imperatorma miqaelma 3 romSi axal papTan 4<br />

elCoba gagzavna saCuqrebiT, xolo lazebis mefemac im RvTismosaobis gamo, romelic<br />

mociqulebriv sazRvramde aRwev<strong>da</strong>, saucxoo saCuqrebi gagzavna wm. petres saxelze” 5 . amonaridi<br />

sainteresoa imdenad ramdena<strong>da</strong>c bizantiis keisarTan erTad, afxazTa samefos<br />

(<strong>da</strong>savleT saqarTvelos) mefe demetre II, leon II-is Ze, marTalia keisris elCis xeliT<br />

(amitom ar aris aRniSnuli demetre mefis elCis Sesaxeb), magram mainc, saCuqrebs ugzavnis<br />

axla<strong>da</strong>rCeul romis paps. misi aseTi moqmedeba maCvenebelia im brZolis warmatebiT<br />

<strong>da</strong>srulebisa, romelsac igi didi xnis ganmavlobaSi awarmoeb<strong>da</strong> bizantiis winaaRmdeg.<br />

imave dros isic Cans, rom demetre II-m Tavisi samefos <strong>da</strong>moukideblobisaTvis brZolaSi<br />

<strong>da</strong>marcxebul bizantielebTan imdenad kargi urTierToba aRadgina, rom keisari <strong>da</strong> qar-<br />

Tveli mefe erTad agzavnian saCuqrebs romSi. ar SemiZlia raime vTqva demetre II-is gansakuTrebul<br />

rwmenasa <strong>da</strong> pativiscemaze romis papisa <strong>da</strong> eklesiis mimarT, magram cxadia,<br />

rom igi romSi saCuqrebis gagzavniT Tavisi samefos <strong>da</strong>moukideblobis demonstrirebasac<br />

axden<strong>da</strong> saerTaSoriso asparezze. albaT, axlad xel<strong>da</strong>sxmuli papebisa <strong>da</strong> patriarqebisaTvis<br />

milocva <strong>da</strong> saCuqrebis gagzavna, maT<strong>da</strong>mi Cveulebrivi yuradRebis gamovlineba<br />

iyo. mefeebi <strong>da</strong> didebulebi zogjer gamefebas ulocavdnen <strong>da</strong> saCuqrebsac ugzavnidnen<br />

maTTvis arasasurvel mefe-mTavrebsac ki.<br />

zemoTqmulis (saqarTvelos eklesia rom erTnair, miukerZoebel urTierTobaSi iyo<br />

yvela qristianul eklsiasTan) <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebad SeiZleba CaiTvalos IX saukunis didi qarTveli<br />

sasuliero moRvawis ilarion qarTvelis momlocveloba misi drois wmin<strong>da</strong> adgileb-<br />

Si. ilarionis mier molocvili adgilebi erTmaneTisagan gansxvavdebodnen TavianTi ganumeorebeli<br />

siwmindeebiT, magram igi arc erT maTgans ar aniWebs upiratesobas.<br />

ilarionma pirvelad ierusalimi <strong>da</strong> palestinis siwmindeebi moiloca, sa<strong>da</strong>c Svidi<br />

weli <strong>da</strong>yo. igi palestini<strong>da</strong>n samSobloSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. Semdeg xuTi weli konstantinopo-<br />

1 m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris (tfilisi, 1902), gv. 26.<br />

2 iqve, gv. 24-26.<br />

3 bizantiis keisari miqael III (842-867).<br />

4 papi benediqte III (855-858).<br />

5 i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa <strong>da</strong> wignsacavebSi, (<strong>XI</strong>II-XVI ss.) (Tbilisi, 1984), gv. 70. i. tabaRuas mier<br />

saeklesio analebi<strong>da</strong>n amoRebuli es cnoba m. papaSvilma ratomRac ga<strong>da</strong>akeTa: imperator miqaelis mier<br />

papTan elCis gagzavna gamostova <strong>da</strong> elCisa <strong>da</strong> saCuqrebis romSi gagzavna <strong>da</strong>savleT saqarTvelos mefe<br />

demetre II-s (825-861) miawera <strong>da</strong> igive cnoba Semdegnairad gadmosca: `856 wels lazebis mefem... saucxoo<br />

saCuqrebiT elCoba gaagzavna wmin<strong>da</strong> petres saxelze romis papTan”. amgvarad ga<strong>da</strong>keTebuli wyaro<strong>da</strong>n Sesabamisi<br />

<strong>da</strong>skvnac SemogvTavaza: `im RvTismosaobis gamo, romelsac maSindel iberiasa <strong>da</strong> egrisSi iCendnen<br />

romis papisadmi, qristianobisaTvis <strong>da</strong>ucxromlad mzrunvelma demetre II-m mokiTxvis mizniT saucxoo saCuqrebi<br />

gaugzavna romis pirvel mRvdelmTavars”. m. papaSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 65-66.<br />

84


lis <strong>da</strong> ori weli romis siwmindeebSi gaatara. ilarioni romi<strong>da</strong>n bizantiaSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> qalaq TesalonikSi gar<strong>da</strong>icvala. misi neSTi konstantinopolSi <strong>da</strong>krZales 1 .<br />

ilarionis momlocvelobi<strong>da</strong>n Cans IX saukunis qarTvelis pativiscema <strong>da</strong> mowiweba<br />

aRmosavleTis (siria-palestinis) siwmindeebisadmi, qarTvelTaTvis kargad cnobili Zveli<br />

<strong>da</strong> axali aRTqmis samyarosadmi. imave dros gamokveTilia ltolva axlad Camoyalibebuli<br />

religiuri <strong>da</strong> politikuri centrebisaken _ konstantinopolisa <strong>da</strong> romisaken.<br />

rogorc k. kekeliZe aRniSnav<strong>da</strong>, `ilarioni TiTqmis pirveli qarTveli iyo, romelmac<br />

Tavis Tanamemamuleebs, maT Soris eqvTimesac (mTawmindeli _ e. m.), gza gaukafa <strong>da</strong>savle-<br />

Tisaken. ilarions ver akmayofileb<strong>da</strong> verc samSoblo <strong>da</strong> verc aRmosavleTi, amitom man<br />

ulumbo-konstantinopoli-Tesalonike-romiT <strong>da</strong>savleTs mimarTa, swored ase moiqca eqv-<br />

Timec: ulumbo-konstantinopol-aTonis gziT mas undo<strong>da</strong> romsac gascilebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> TviT<br />

ispaniaSi <strong>da</strong>mkvidrebuliyo” 2 .<br />

qarTveli saeklesio moRvaweni xe<strong>da</strong>vdnen, rom saqme ganxeTqilebisaken midio<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

isini yovelTvis mianiSnebdnen, rom saqristianos <strong>da</strong> eklesiebis erTobis momxreni iyvnen.<br />

isini yvela eklesiisadmi pativiscemas a<strong>da</strong>sturebdnen. saqarTveloSi Tav<strong>da</strong>pirvelad<br />

ar iziarebdnen berZnebis mier or eklesias Soris arsebul ritualuri gansxvavebebis<br />

gazviadebas. sakiTxisadmi amgvar midgomas vxe<strong>da</strong>vT ganxeTqilebamde ramdenime<br />

wlis win, eqvTime grZeli ierusalimelisa <strong>da</strong> somxuri monastris SarmaSenis winamZ-<br />

Rvris paeqrobisas Rrtilas anu artanujis krebaze 1046 wels. rodesac sosTenma eqvTimes<br />

niSnis mogebiT hkiTxa: nuTu CemTan sapaeqrod ierusalimi<strong>da</strong>n moxvedio, eqvTimem miugo:<br />

`me ukuÀ piruÀlad moval wmidiT qalaqiT rusalimiT aRsadgomeliT uflisaT... <strong>da</strong><br />

mier antioqiiT <strong>da</strong> hromiT saydriT wmidisa petre mociqulTa TavisaT <strong>da</strong> merme aleqsandriiT...<br />

<strong>da</strong> merme konstantinopoliT... xolo Sen vina moxval ara uwyi, arganaÁT <strong>da</strong> SarmaSeniT<br />

moxuala <strong>da</strong> mogaqu wualeba nestorisa <strong>da</strong> severizisi” 3 .<br />

<strong>XI</strong> saukune gar<strong>da</strong>texis periodia <strong>da</strong>savleTis <strong>da</strong> aRmosavleTis imperiebis urTier-<br />

TobaSi. politikurma <strong>da</strong>pirispirebam Tavisi asaxva hpova qristianuli samyaros Sua saukuneebisaTvis<br />

<strong>da</strong>maxasiaTebel religiur-ideologiur brZolaSi. am didi <strong>da</strong>pirispirebis<br />

paralelurad aRmosavleTis eklesiaSi iyo `Si<strong>da</strong>” winaaRmdegobebi, romlebic saerTo<br />

suraTis aRqmas arTuleb<strong>da</strong>.<br />

vidre saekleso ganxeTqilebas <strong>da</strong> mis mimarT qarTvelTa <strong>da</strong>mokidebulebas SevexebodeT,<br />

manamde mokled mainc un<strong>da</strong> iTqvas saqarTvelo-bizantiis politikur urTierTobaze<br />

<strong>XI</strong> s. pirvel naxevarSi. am periodSi seriozulad Seicvala ZalTa Tanafardoba maxlobel<br />

aRmosavleTSi. arabTa saxalofos nangrevebze aRmocenebuli muslimanuri saamiroebi<br />

bizantiisaTvis seriozul mowinaaRmdeges aRar warmoadgendnen. Secvlil viTarebaSi<br />

bizantiisaTvis saWiro aRar iyo Zlieri mokavSireebi saqarTvelosa <strong>da</strong> somxeTis<br />

saxiT <strong>da</strong> maTi <strong>da</strong>susteba imperatoris karisaTvis sruliad misaRebi iyo. bizantiis xelisufleba<br />

mxars uWers saqarTveloSi arsebul separatistul Zalebs. es gax<strong>da</strong> mizezi<br />

gaZlierebis gzaze <strong>da</strong>mdgari saqarTvelos bizantiasTan <strong>da</strong>pirispirebisa, rac SemdegSi<br />

imperiis pir<strong>da</strong>pir agresiaSi ga<strong>da</strong>izar<strong>da</strong>.<br />

e. w. didi saeklesio ganxeTqilebis win, saqarTvelo-bizantiis <strong>da</strong>pirispirebis um-<br />

Tavresi mizezi un<strong>da</strong> yofiliyo qarTuli samefo karisa <strong>da</strong> eklesiis <strong>da</strong>moukidebeli sagareo<br />

politika, mxaris ar <strong>da</strong>Wera antiromauli politikisadmi, romelsac erToblivad<br />

anxorcielebnen keisari <strong>da</strong> misi gavlenis qveS myofi sapatriarqoebi. am periodSi qar-<br />

Tuli eklesiis mtkice pozicias qalkedonuri mrwamsis <strong>da</strong> qristianuli eklesiis erTianobis,<br />

romlis burji romis eklesia un<strong>da</strong> yofiliyo, <strong>da</strong>cva warmoadgen<strong>da</strong>. is, rom romis<br />

eklesia TviTon gamodio<strong>da</strong> qristianuli eklesiis gamaerTianeblis pretenziiT <strong>da</strong><br />

nabij-nabij cdilob<strong>da</strong> amis miRwevas, axali ar iyo. am pretenzias kvebav<strong>da</strong> odindeli<br />

romis imperiis aRmosavleTisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTis istoriuli ganviTarebis Taviseburebebi,<br />

ramac V-VI saukuneebSi, rogorc al. Smemani aRniSnav<strong>da</strong>, gamoiwvia `faqtobrivad urTierTgamomricxveli<br />

`eklesiologia~ _ ori swavleba eklesiis Sesaxeb. aq xazi un<strong>da</strong> ga-<br />

1 cxovrebaÁ <strong>da</strong> moqalaqeobaÁ wmidisa <strong>da</strong> netarisa mamisa Cuenisa ilarion qarTvelisaÁ, Zveli qarTuli<br />

agiografiuli literaturis Zeglebi, II (<strong>XI</strong>-XV ss.), i. abulaZis re<strong>da</strong>qciiT (Tbilisi, 1967), gv. 9-37.<br />

2 k. kekeliZe, nawyveti qarTuli agiografiis istorii<strong>da</strong>n (cxovreba ilarion qarTvelisa), etiudebi Zveli<br />

qarTuli literaturis istorii<strong>da</strong>n, IV (Tbilisi, 1957), gv. 135.<br />

3 sakiTxavi suetisa cxovelisa, kuarTisa saufloÁsa <strong>da</strong> kaTolike eklesiisaÁ, m. sabinini, saqarTvelos<br />

samoTxe (sankt-peterburgi, 1882), gv. 95.<br />

85


vusvaT imas, rac aRmosavleTis bralis arss warmoadgens eklesiaTa ganyofaSi. kerZod,<br />

aRmosavleTis eklesiurma azrovnebam TiTqmis sruli ugrZnobloba gamoiCina am eklesiologiuri<br />

winaaRmdegobis mimarT, <strong>da</strong> papizmis zr<strong>da</strong>s ar mohyolia raime Tanmimdevruli<br />

reaqcia. msoflio krebebis periodSi romi Riad aRiarebs Teorias, romis episkoposis<br />

msoflio eklesiaze `Zalauflebis~ (Potestas) Sesaxeb... maSin, rodesac <strong>da</strong>savleTi gamokve-<br />

Tilad aviTareb<strong>da</strong> Tavis mimarTulebas, aRmosavleTs (<strong>XI</strong> saukunemde) arc erTxel ar<br />

gamouxatavs Tavisi uTanxmoeba raime cxad formebSi, <strong>da</strong> yovelTvis cdilob<strong>da</strong> mieCqmala<br />

problema bundovani <strong>da</strong> orazrovani frazebiT... efesosa <strong>da</strong> qalkedonis istorii<strong>da</strong>n<br />

marTlac SeiZleba im <strong>da</strong>skvnis gamotana, rom berZeni episkopati namdvilad aRiareb<strong>da</strong><br />

romis episkoposis gansakuTrebul prerogativebs... roca aRmosavleTis eklesias mTlianobaSi<br />

ganvixilavT, maSin, Cven <strong>da</strong>vinaxavT, rom es simarTle ar aris~ 1 . al. Smemans moyavs<br />

a. kartaSevis sityvebi, rom aRmosavleTis eklesia ara mxolod droulad ar ewinaaRmdegebo<strong>da</strong><br />

`papobis dogmatis mzard mistikas~ <strong>da</strong> usityvod eTanxmebodnen papebis formularebs,<br />

romisadmi Tavisi `iuridiulad gauazrebeli apelaciebiT <strong>da</strong> gulubryvilo<br />

romofilobiT” xels uwyobdnen romaelTa Soris iluziis Camoyalibebas, `TiTqos berZnebi<br />

marTlac iziarebdnen papobis mistikis romaul gagebas~ 2 . aRmosavleTSi papizmis<br />

amgvari gagebis mizezi Zevs aRmosavleTis eklesiis romis imperiasTan gansakuTrebul<br />

kavSirSi, im imperiasTan, romelic konstantine didma qristianuli imperiis saxiT Seqmna<br />

<strong>da</strong> amis gamo, `romauli idea” gaziarebuli iqna, rogorc aRmosavleTSi ise <strong>da</strong>savle-<br />

TSi. <strong>da</strong>savleTis imperiis <strong>da</strong>ngrevis Semdeg `romaulma ideam” forma Seicvala <strong>da</strong> xeli<br />

Seuwyo papizmis ideis zr<strong>da</strong>s. rodesac aRmosavleTi faqtobrivad gamoeyo <strong>da</strong>savleTs,<br />

aRmosavleTSi ukve aRar esmo<strong>da</strong>T is dogmaturi azri, rasac papebi Tavis iurisdiqciul<br />

pretenziebSi debdnen, <strong>da</strong> `maT gulubryvilod egonaT, rom saqme hqon<strong>da</strong>T ubralo administraciul<br />

pirvelobasa <strong>da</strong> pativmoyvareobasTan... magram aRmosavleTis gagebiT, amgvari<br />

administraciuli sakiTxebi exebo<strong>da</strong> ara imdenad saeklesio, aramed saeklesio-saxelmwifo<br />

sferos” 3 .<br />

aRmosavleTi <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTi erTmaneTs <strong>da</strong>Sordnen rogorc saxelmwifoebrivad ise<br />

eklesiurad. Camoyalib<strong>da</strong> ori samyaro, ori tradicia, ori saeklesio fsiqologia. saqme<br />

mivi<strong>da</strong> am gancalkevebis formalurad gaformebisaken. aRmosavleTs <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTs erTmaneTisaTvis<br />

ar ecalaT. maT TavianT gavlenis sferoebSi mravali mosagvarebeli problema<br />

hqon<strong>da</strong>T. `Tu adreul eklesiaSi erToba moiazrebo<strong>da</strong>, uwinares yovlisa, rogorc<br />

erToba rwmenisa, siyvarulisa <strong>da</strong> cxovrebisa, <strong>da</strong>savleTisaTvis axla ukve mTeli problema<br />

erTaderT punqtamde <strong>da</strong>iyvanebo<strong>da</strong>: romisadmi morCileba, misi absoluturi primatis<br />

garegnuli aRiareba. bizantiis yovel Txovnas <strong>da</strong>xmarebis Sesaxeb romi pasuxob<strong>da</strong>:<br />

aRiareT papis Zalaufleba <strong>da</strong> mTeli <strong>da</strong>savleTis samyaro Tqveni mokavSire gaxdeba. magram<br />

swored imis gamo, rom <strong>da</strong>savleTis sulieri centri romi gax<strong>da</strong>, amieri<strong>da</strong>n yovelTvis,<br />

roca bizantia islamis sul ufro magrad moWeril marwuxebSi ixrCoba, mas erTaderTi<br />

gza <strong>da</strong>rCenia _ mimarTos roms. <strong>da</strong> ai, axal-axali rgolebi emateba <strong>da</strong>usrulebeli<br />

molaparakebebis, kinklaobis, <strong>da</strong>pirebebis, tyuilebis samarcxvino jaWvs, romelSic<br />

aris yvelaferi, gar<strong>da</strong> umTavresisa: ar aris survili erTianobisa, qristes eklesiis<br />

WeSmariti aRvsebisa” 4 .<br />

is rac aRmosavleTis eklesiaze zoga<strong>da</strong>d iTqva, bunebrivia, qarTul eklesiazec<br />

vrceldebo<strong>da</strong>. papobisa Tu papizmisadmi mimarTebaSi tradicias didi mniSvneloba hqon<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> igi garkveul istoriul viTarebaSi Tavs iCen<strong>da</strong> kidec, <strong>da</strong> misi interpretacia,<br />

qarTvelebis mxri<strong>da</strong>n, xdebo<strong>da</strong> mxolod <strong>da</strong> mxolod sqizmamdeli pentarqiis (xuTi sapatriarqos<br />

erToba) saxiT, romelSic romis epikoposi iyo mxolod `pirveli TanasworTa<br />

Soris”.<br />

ra Tqma un<strong>da</strong>, monoliTuri ar iyo aRmosavleTis eklesia <strong>da</strong> xSirad winaaRmdegoba<br />

politikur-eklesiur interesTa sxva<strong>da</strong>sxvaobaSi vlindebo<strong>da</strong>.<br />

saqarTvelo-bizantiis politikurma <strong>da</strong>pirispirebam gamoiwvia saeklesio urTierTobis<br />

garTulebac: <strong>da</strong>pirispirebulni aRmoCndnen qarTveli <strong>da</strong> bizantieli samRvdelonic. am ukanasknelT<br />

ganizraxes qarTvelTa gaZeveba imperiis teritoriaze arsebuli saxelganTqmuli<br />

1 al. Smemani, ganyofa, dialogi, #1(2) (Tbilisi, 2005), gv. 48.<br />

2 iqve, gv. 50.<br />

3 iqve, gv, 51.<br />

4 iqve, gv. 61-62.<br />

86


savaneebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> maTi qonebis <strong>da</strong>ufleba. <strong>da</strong>pirispirebam gansakuTrebiT axdilad iCina Tavi<br />

sazRvargareT arsebul iseT mniSvnelovan religiur-kulturuli centrebSi, rogoric iyo:<br />

iveriis monasteri aTonis mTaze (egeosis zRvis piras, qalkedonis naxevarkunZulze), Savi<br />

mTa (antioqiis maxloblad). berZnebma pivel rigSi ioane mTawmindelis <strong>da</strong> Tornike erisTavis<br />

mier <strong>da</strong>arsebul saxelganTqmul aTonis monasters Seuties 1019-1029 wlebSi <strong>da</strong> imas miaRwies,<br />

rom monastris winamZRvari giorgi varazvaCe ga<strong>da</strong>saxlebaSi gar<strong>da</strong>icvala (1029).<br />

berZnebma monasteri samjer gaZarcves, sapyrobileSi Casves imave monastris sxva winamZRvari<br />

arseni. imave dros Sav mTaze <strong>da</strong>iwyes qarTveli berebis Seviwroeba <strong>da</strong> cilis <strong>da</strong>wameba,<br />

TiTqos isini mwvaleblebi iyvnen. am ambebis momswre <strong>da</strong> mowame girgi mcire giorgi<br />

mTawmindelis biografiaSi wers, SuriT aRvsili svimeon-wmindis monastris berebi rogor<br />

upirebdnen qrTvelebs gaZevebas. am mizniT maT ganizraxes, `raÁTa wmi<strong>da</strong>sa amas <strong>da</strong> marTalsa<br />

sarwmunoebasa Cuensa biwi raÁme <strong>da</strong>swamon” 1 . qarTvelebisaTvis mwvaleblobis <strong>da</strong>bralebam<br />

imdenad seriozuli saxe miiRo, rom antioqiis axla<strong>da</strong>rCeulma patriarqma Tevdosius<br />

II-m (1075-1084) gamoZieba <strong>da</strong>niSna <strong>da</strong> berZnuli enisa <strong>da</strong> mwerlobis mcodne qarTvelis Tavis-<br />

Tan miyvana brZana. patriarqis winaSe warsdga giorgi aToneli (mTawmindeli), romelmac<br />

`iwyo warmoTqumad marTlisa sarwmunoebisa esreT, romel ganakÂrvna msmenelni, rameTu<br />

suli wmi<strong>da</strong>Á ityo<strong>da</strong> piriT misiT” 2 .<br />

berZenma berebma, <strong>da</strong>rwmundnen ra qarTvelebisaTvis mwvaleblobaSi bralis <strong>da</strong>debis<br />

ususurobaSi, axla Seteva sxva mxri<strong>da</strong>n wamoiwyes. maT eWvqveS <strong>da</strong>ayenes qarTuli eklesiis<br />

avtokefaluroba <strong>da</strong> antioqiis sapatriarqosadmi misi <strong>da</strong>qvemdebareba ganizraxes,<br />

magram giorgi aTonelma amjera<strong>da</strong>c brwyinvaled <strong>da</strong>icva qarTuli eklesiis <strong>da</strong>moukidebloba.<br />

es mox<strong>da</strong> konstantinopolisa <strong>da</strong> romis eklesiebis ganxeTqilebi<strong>da</strong>n (1054) mcire<br />

xnis Semdeg, konkretulad ki – 1057 wels. rogorc Cans, aRmosavleTis sxva sapatriarqoebs<br />

(yovel SemTxvevaSi antioqiis sapatriarqos mainc) jer kidev ar aqvT gaziarebuli<br />

konstantinopolis pozicia (isini xom imperiis SemadgenlebaSi imyofebodnen) <strong>da</strong> isini<br />

jer kidev ar arian romTan gaTiSulni. aseTi mdgomareoba naTlad gamoCn<strong>da</strong>, maSin,<br />

rodesac antioqiis sapatriarqoSi SeimuSaves qarTuli eklesiaze antioqiis patriarqis<br />

gavlenis gavrcelebის programa 3 . Tu am ga<strong>da</strong>wyvetilebas SeewinaaRmdegebo<strong>da</strong> saqarTvelos<br />

saero <strong>da</strong> saeklesio xelisufleba, maSin `miuwero oTxTave patreaqTa saydris-modgmaTa<br />

CvenTa <strong>da</strong> vauwyoT TviTrCulobaÁ 4 <strong>da</strong> qedficxelobaÁ 5 naTesavisa TqvenisaÁ” 6 _ <strong>da</strong>emuqra<br />

patriarqi giorgi mTawmindels.<br />

sainteresoa, rom giorgi mTawmindelis antioqiis patriarqTan paeqrobisas <strong>da</strong> Semdeg<br />

konstantinopolSi konstantine X-sTan vizitis dros gamokveTilad Cans misi kritikuli<br />

<strong>da</strong>mokidebuleba aRmosavleTis eklesiebis mimarT <strong>da</strong> upiratesobas aniWebs qar-<br />

Tul <strong>da</strong> romaul eklesiebs. sagulisxmoa, rom giorgi saqarTvelos saero <strong>da</strong> sasuliero<br />

xelisuflebis saerTo azris gamomxatveli iyo. man yuradReba gaamaxvila im garemoebaze,<br />

rom berZnul-bizantiurma eklesiam ga<strong>da</strong>uxvia Tav<strong>da</strong>pirvel qristologiur principebs,<br />

rac gamowveuli iyo am eklesiis wiaRSi sxva<strong>da</strong>sxva dros sxva<strong>da</strong>sxva mwvalebluri<br />

moZRvrebisa <strong>da</strong> moZraobis arsebobiT. Cven qarTvelebs ki _ ganucxa<strong>da</strong> man antioqiis<br />

patriarqs _ `vinaÁTgan erTi RmerTi gvicnobies, arRara uargviyofies. <strong>da</strong> arca odes<br />

wvalebisa mimarT midrekil ars naTesavi Cveni, <strong>da</strong> yovelTa uarismyofelTa <strong>da</strong> mwvalebelTa<br />

SevaCvenebT <strong>da</strong> <strong>da</strong>vswyevT” 7 . mogvianebiT, amgvaradve Seafasa giorgi mTawmindelma<br />

romis eklesia konstantinopolSi, roca mas imperatorma sTxova or eklesias Soris arsebuli<br />

gansxvaveba <strong>da</strong> upiratesoba warmoeCina: `hoi mefeo, vinaÁTgan berZenTa Soris<br />

1 giorgi mcire, cxorebaÁ <strong>da</strong> moqalaqeobaÁ wmidisa <strong>da</strong> netarisa mamisa Cuenisa giorgi mTawmindelisaÁ,<br />

Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II (<strong>XI</strong>-XV ss.), i. abulaZis re<strong>da</strong>qciiT (Tbilisi,<br />

1967), gv. 149.<br />

2 iqve, gv. 150-151.<br />

3 e. mamisTvaliSvili, saqarTvelos <strong>da</strong> antioqiis eklesiebis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, istoriani,<br />

samecniero krebuli miZRvnili roin metrevelis <strong>da</strong>badebis 70 wlisTavisadmi (Tbilisi, 2009), gv. 251-272.<br />

4 Tavneboba.<br />

5 <strong>da</strong>umorCilebloba.<br />

6 Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II (<strong>XI</strong>-XV ss.), i. abulaZis re<strong>da</strong>qciiT (Tbilisi, 1967),<br />

gv. 153.<br />

7 iqve, 154<br />

87


mravali wvalebaÁ <strong>da</strong> mravalgzis midrkes... xolo hromTa vinaÁTgan erTgzis icnes RmerTi,<br />

arRaraodes midrekil arian <strong>da</strong> arca odes wvalebaÁ Semosrul ars maT Soris” 1 .<br />

amgvarad, saqarTvelo-romis urTierTobis pirveli periodis amsaxveli werilobi-<br />

Ti wyaroebi gviCvenebs, rom qarTuli eklesia ibrZvis TviT<strong>da</strong>mkvidrebisaTvis, cdilobs<br />

<strong>da</strong>icvas Tavisi erTguleba <strong>da</strong> siwminde qristianuli idealebisa <strong>da</strong> saeklesio ritualisadmi,<br />

iyos obieqturi Semfasebeli aRmosavleTis eklesiebSi arsebuli viTarebisa<br />

<strong>da</strong> warmoaCinos Tavisi upiratesoba bizantiis imperiaSi arsebuli sxva eklesiebis mimarT.<br />

ar Cans marTlmadideblobisagan gandgomis survili; ar Cans, rom qarTuli eklesia<br />

aRiareb<strong>da</strong> romis eklesiaSi <strong>da</strong>mkvidrebul filioque-s, romis papis RvTis moadgileobas<br />

de<strong>da</strong>miwaze <strong>da</strong> mis ucodvelobas, an imas, rom qarTuli eklesia romis eklesiisadmi<br />

morCilebas <strong>da</strong> papis upiratesobas aRiareb<strong>da</strong>. qarTuli eklesia mxolod xazs usvam<strong>da</strong><br />

Tavis <strong>da</strong>moukideblobas, rac pirvel rigSi romisa <strong>da</strong> bizantiis eklesiebSi arsebuli<br />

viTarebis obieqturi SefasebiT gamoxata.<br />

<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />

1. a. bogveraZe, qarTlis politikuri <strong>da</strong> social-ekonomikuri ganviTareba IV-VIII saukuneebSi<br />

(Tbilisi, 1979)<br />

2. giorgi mcire, cxorebaÁ <strong>da</strong> moqalaqeobaÁ wmidisa <strong>da</strong> netarisa mamisa Cuenisa giorgi<br />

mTawmindelisaÁ, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II (<strong>XI</strong>-XV ss.),<br />

i. abulaZis re<strong>da</strong>qciiT (Tbilisi, 1967).<br />

3. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris (tfilisi, 1902).<br />

4. k. kekeliZe, nawyveti qarTuli agiografiis istorii<strong>da</strong>n (cxovreba ilarion qarTvelisa),<br />

etiudebi Zveli qarTuli literaturis istorii<strong>da</strong>n, IV (Tbilisi, 1957)<br />

5. S. lomsaZe, mixeil TamaraSvili <strong>da</strong> qarTveli kaTolikeni (Tbilisi, 1984)<br />

6. e. mamisTvaliSvili, saqarTvelos <strong>da</strong> antioqiis eklesiebis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n,<br />

istoriani, samecniero krebuli miZRvnili roin metrevelis <strong>da</strong>badebis 70 wlis-<br />

Tavisadmi (Tbilisi, 2009)<br />

7. m. papaSvili, saqarTvelo-romis urTierToba VI-XX ss. (Tbilisi, 1995).<br />

8. sakiTxavi suetisa cxovelisa, kuarTisa saufloÁsa <strong>da</strong> kaTolike eklesiisaÁ, m. sabinini,<br />

saqarTvelos samoTxe (sankt-peterburgi, 1882)<br />

9. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa <strong>da</strong> wignsacavebSi (<strong>XI</strong>II-XVI ss.) (Tbilisi,<br />

1984)<br />

10. al. Smemani, ganyofa, dialogi, #1 (2) (Tbilisi, 2005)<br />

11. cxovrebaÁ <strong>da</strong> moqalaqeobaÁ wmidisa <strong>da</strong> netarisa mamisa Cuenisa ilarion qarTvelisaÁ,<br />

Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II (<strong>XI</strong>-XV ss.). i. abulaZis<br />

re<strong>da</strong>qciiT (Tbilisi, 1967)<br />

12. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, tomi I (Tbilisi, 1960).<br />

1 iqve, gv, 179.<br />

88


ELDAR MAMISTVALISHVILI<br />

Gori University<br />

RELATIONS BETWEEN THE CHURCHES OF GEORGIA AND ROME<br />

BEFORE THE GREAT DIVISION (IN 1054)<br />

Written resources represented the relationship of Georgia and Rome belonging to the first period prove that<br />

the Georgian church used to fight for its self_estabilshment, tried to defend its devotion and eternity towards<br />

Christian ideals and church services. Its aim was to be an objective valuer of the processes at the churches of East<br />

and to show its advantages comparing with the other churches united in Byzantian Empire. There is no sign of<br />

aparting from orthodoxy. Besides this they do not show that the Georgian church recognized filioqve which was set<br />

up in the church of Rome, sinless of Pope and his role as a deputy of God on the earth. There is no indication of<br />

the fact that the Georgian church either shared obedience of the Romanian church or recognized advantage of Pope;<br />

The Georgian church emphasized its independence towards other churches and this was expressed in the objective<br />

evaluation of those events existed at the church of Rome and Biyzantium.<br />

89


VAZHA KIKNADZE<br />

Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />

Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />

ANONYMOUS GEORGIAN HISTORIAN OF<br />

THE 14 TH C. ABOUT MONGOLS AND THEIR HISTORY<br />

The Georgian anonymous historian of the 14 th c. covers the events of 100 years, from the beginning of Lasha<br />

Giorgi's reign (13 th c.) to Giorgi V the Brilliant (14 th c.).<br />

The historian's style of narration is dynamic and exciting. While the authorship of the annals remains<br />

unknown, we believe the writer unveils himself when he describes execution of Demetrius II the Sacrificer in 1289.<br />

We assume the author must be Mose – priest 1 , mentioned in this narrative.<br />

The priest Mose or the author of “History” lived from about 1280s to 1330s. The Georgian annalist is a welleducated<br />

writer. Apart from his profound knowledge of the Bible, he shows familiarity with Greek and Roman<br />

literature and authors by quoting details from the story of Alexander the Great and etc. 2 Furthermore, he also uses<br />

Persian historical materials, such as History of the World Conqueror by Ata al-Mulk Juvayni and Collection of<br />

Annals by Rashid-ad-Din 3 .<br />

Georgian scholars believe that the annalist must also been familiar with Grigor Aknertsi`s work 4 . However,<br />

we think the coincidence between the texts is minimal, as in the case with History of Armenia authored by Kirakos<br />

of Gandzak 5 .<br />

The Georgian historian was not only well acquainted with the history of Mongols, but also spoke their<br />

language. Thus, he enumerates names of the 12 months in the Mongolian calen<strong>da</strong>r (Mouse, Cow, Cheetah, Rabbit,<br />

etc) 6 and quotes Mongolian phrases written down in Georgian alphabet, such as “Tengri metu kuarkurba, bugar<br />

metu builgaji” interpreting it as “roaring as god and fierce as a fighting camel”. 7 The writer was also familiar with<br />

the Mongol system of writing, saying: “The Mongols created a writing with few letters. They write using sixteen<br />

letters, which makes it easy to learn and comprehend” 8 .<br />

The historian describes in detail appearance, faith and traditions of the Mongol people. He enumerates twelve<br />

main Mongolian tribe the majority of which can be identified with certainty: Shakhir or Shakhair, Kind, Kiati,<br />

Jarair, Oirad, Shuldus, Nighim, Khongard, Manguth, Tanguth, Khiat, Uighur 9 .<br />

The Mongolian tribes corresponding to the list given by the Georgian writer must be as follows: first tribe<br />

must correspond with the tribe of Shakhirs or Shakiats – a branch of the Kereits. 10 Kind must correspond with the<br />

tribe of Khatakins, Khats – with Khati, Nighim – with Naimans, Khongards – with Khareits, Manguths – with<br />

Mangutrs, Tanguths – with Tarkhuds, Khiats – with Kiats. The remaining tribe names, such as Jalairs, Oirats,<br />

Suldus, Uighurs are clear and require no further interpretation.<br />

According to the Georgian historian Uighurs were pagan and worshipped an idol named Kujina. 11 This must<br />

represent the word denoting a 'shaman' – Kokechu in the Uighur language.<br />

It seems that the Georgian annalist describes appearance and behavior of the Mongols from his personal<br />

observations. He says that “a queer people appeared from the country of the rising sun, the country called Chin-<br />

Machin and place called Karakorum.” 12 These people are completely different from the others. According to the<br />

author, they do not know what bread is, but instead their main food is meat and milk of various animals.<br />

Description of their appearance by the Georgian historian is also peculiar: “Their eyes are slightly squinting and<br />

1 Kiknadze V., Georgia in the 14 th century (Tbilisi, 1989), 162-170 (In Georgian).<br />

2 Khaukhchishvili S., “Pirestell Oreste”, Studies on Bizantine Literature, vol.2 (Tbilisi, 1944), p. 159-165 (In Georgian).<br />

3 Kiknadze R., The Persian sources of Georgian Anonymous Historian, Caucasian-Oriental Essays, vol.2 (Tbilisi, 1962), p. 131 (In<br />

Georgian).<br />

4 Aknerci Gr., The History of Archer tribe, The Armenian text with Georgian translation and commentaries edited N. Shaishmelashvili<br />

(Tbilisi, 1961), p. 77.<br />

5 It should be mentioned that as Kirakos and Georgian Historian quotes, after the capturing Bag<strong>da</strong>d, caliph was murdered by Hulagu Khan<br />

and his son was murdered by Hulagu‟s son. See, Georgian Historian of 14 th century, History of Kartly, vol. 2 (Tbilisi, 1959), p. 232-234<br />

and Kirakos Gandzakeci, History of Armenia, Translated from Armenian into Russian and edited by L. Ckhanlarian (Moscow, 1976), p.<br />

229.<br />

6 Names of these animals sounds like: “Khalghandjil, Uqurjil, Farsindjil, Taglaindjil” and so on. See, Iv. Javakhishvili, The Ancient<br />

Georgian Literature, Selected works, vol. 8 (Tbilisi, 1977), p. 258-259, (In Georgian).<br />

7 Georgian Anonymous Historian of 14 th century, 100 years history, edited by Revaz Kiknadze (Tbilisi, 1987), p. 45 (In Georgian).<br />

8 Ibid, p. 44.<br />

9 Ibid, P. 46.<br />

10 Kiknadze R., The Persian sources, p. 140, Footnote #41.<br />

11 Ibid, p. 44, 46.<br />

12 Author means North China and Mongolia itself.<br />

90


gray, long extending and fairly narrow. Their head is big, covered with thick and black hair. They have flat<br />

foreheads and low noses so that their cheekbones are higher than the latter. They have small nostrils and similarly<br />

small lips. Their teeth are well-lined and white. They do not have hair on their bodies” 1 .<br />

Apart from the appearance the historian also describes their character and skills. He mentions that the<br />

Mongols are wonderful bowmen and that no armor could stand their arrows. They were also excellent riders as they<br />

were raised on horses as children. “These [the Mongols, V.K.] are surprising people. As you look at them you<br />

might think they are foolish, but in fact they are wise and reasonable. Moreover, they speak little, but there is no lie<br />

among them. They are not trying to cheat anyone, either an adult or a child” 2 .<br />

The annalist's story of how Genghis Khan came to the rule is also interesting and logically arranged and<br />

relates of Temuchin's career in a basically correct manner. He writes: “There was a man among their [the Mongols,<br />

V.K.] relatives [i.e. kin, V.K.], in the family of Khiat, called Temuchi 3 , who is same as Genghis Khan”; and gives a<br />

a very positive, to some – even superlative description of his character. Apart from general phrases we come across<br />

an interesting detail: the historian speaks about the color of Temuchin's hair and says they were reddish. Afterwards<br />

a brief story of Temuchin's career is related. He writes that Temuchin paid a visit to the person who was<br />

outstanding among the Mongols of that <strong>da</strong>y, referred to with the title of Khan. According to the Georgian historian,<br />

this person was Ong Khan 4 . It is indeed known that Temuchin's career start at the court of Vang Khan (same as<br />

Toghrul). Van (or Vang) Khan had received the Chinese title from the ruler of the Cin Dynasty. Temuchin was at<br />

first received with special attention and conferred special honors by becoming head of Ong Khan's army. However,<br />

he soon acquired enemies who persuaded Ong Khan to kill Temuchin who wanted to succeed him and receive the<br />

title of Khan. According to the Georgian historian, Temuchin only survived because Ong Khan's two servants,<br />

Kalek and Bad 5 informed him of the scheme. Temuchin and his family took all their possessions and fled. The<br />

historian further tells us that Ong Khan overtook them and a battle took place at a river called Baljun. According to<br />

a Persian historian, the battle indeed took place at the Baljune river 6 .<br />

The author then summarizes Genghis Khan's further successes and his victory of the Uighur King Sarchuk 7<br />

whose title, according to him, was Edikut. The historian says that the Uighurs' history is full of unbelievable and<br />

miraculous stories whose description he does not seem reasonable. 8 Then, he says, Temuchin became Genghis<br />

Khan, “conquered many Tatars (tribes) and Karkit” (which should probably be understood as the Kara-Khitai<br />

Kingdom in Central Asia).<br />

The Georgian text also contains the names of Genghis Khan's sons, saying that the father divided his land<br />

between them. According to the historian, the eldest son's name was Tushi (Tubi), but Georgians referred to him as<br />

Jochi 9 .<br />

It is quite peculiar that the Christian Georgian historian attempts to associate Genghis Khan's successes with<br />

the faith of Christ. He says that Genghis Khan had a vision of a miraculous man, Tesh-Tengri 10 who prophesied the<br />

rule of the Khan over the world. He also told him that he had to go to a high mountain called Balik. 11 Genghis Khan<br />

did go to the top of the mountain where he had a vision of Jesus Christ who gave him the law, the truth, or<strong>da</strong>ined<br />

him to prohibit lies and theft, etc 12 .<br />

There are several details in the episode that attract our attention. A certain Tesh-Tengri is also mentioned by<br />

Juvayni, Rashid-ad-Din and the s.c. “Secret History of the Mongols”. The name used by the Georgian author is<br />

closest to the name mentioned in the Mongolian text. It is also peculiar that the name of the mountain does not<br />

appear in the latter either, as well as association of Genghis Khan with Christ. It is certainly true that Armenian<br />

Grigor Aknertsi also tells us Genghis Khan was conveyed god's will through 'an angel with golden forehead 13 .<br />

However, the Georgian narrative is still quite different.<br />

Thus, we may conclude that in this particular case the Georgian author is familiar not only with Juvainy and<br />

Grigor Aknertsi, but also with the Secret History of Mongols, but his story contains exclusively original details.<br />

1 Georgian Anonymous Historian (Tbilisi, 1987), p. 44.<br />

2 Ibid, p. 44.<br />

3 Georgian Historiography shows that different form of name Themuchin “Themurchi” is named by Juvein, whos work is widely used by<br />

Georgian Historian. See, Kiknadze R., The Persian sourc… (Tbilisi, 1962), p. 139-140 (in Geogian).<br />

4 The Georgian Anonymous Historian (Tbilisi, 1987), p. 46-47.<br />

5 They are named as “Kishlik” and “Ba<strong>da</strong>i” or “Bade” in Oriental sources.<br />

6 Kiknadze R., The Persian source… p. 141.<br />

7 The name is little bit disfigured, it should be “Barchuk”.<br />

8 The Georgian Anonymous… (Tbilisi, 1987), p. 47.<br />

9 Ibid, p. 49.<br />

10 Georgian text disfigures this name: “Tebtun // Tegtun” “Guani-Guari” – it seems that it was transfigured from the sound of Georgian<br />

word, like “Tengri”, “Tegtun-Guari”. “Teb-Tengri” was the title of Mongolian shaman. See, Vladimirtzov B., “Teb-Tengri” in Mongolian<br />

writings, The References of Academy of Science of Russia (Moscow, 1924), p. 116-117 (In Russian).<br />

11 “Biliq” means city in Turkish.<br />

12 The Georgian Anonymous… p. 48.<br />

13 Gr. Aknerci, The History of Archer tribe… (Tbilisi, 1961), p. 6-7.<br />

91


The author's narrative of the Caucasian campaign of Genghis's two noyans, Jebe and Subutai is quite<br />

detailed. The name used for Jebe by the historian is the Turkish form Jama, however he also explains that<br />

Georgians called them Jebe and Subu<strong>da</strong>i 1 .<br />

Further the author describes conquest of Georgia and Southern Caucasus in the 1230`s by Chormaghan,<br />

Chaghata, Josur and Bicho Noyans, and informs us that Genghis Khan was succeeded in Karakorum first by Okotai<br />

(Oktai), then by Kuk (Guyuk) and lastly by Mangu (Mengu) 2 .<br />

The Georgian historian describes how the Mongols held the first census of the conquered people and<br />

imposed taxes, and then tells how the new Mongolian Kingdom – Hulagu Khan's Ulus was founded.<br />

The analyst mistakenly believes that Kubilai and Hulagu were Mangu Khan's sons. In fact all the three were<br />

brothers. According to the historian, Hulagu and Kublai first received the lands by division, which they wanted to<br />

conquer, namely Larger India went to Hulagu and the western area to Bagh<strong>da</strong>d and further to Egypt went to<br />

Kubilai. He then says that they later exchanged the lands to conquer, and that was how Hulagu (referred to as “Ulo”<br />

by the historian) 3 received Southern Caucasus. Hulagu appointed Elga Noyan of the Jalairs tribe at the head of his<br />

army. According to the historian, at that time the position was called Ulus Noyan, and in his times (i.e. in the 14 th<br />

c.) was referred to as Beglar-Beg 4 .<br />

Hulagu collected an army of 60,000 and arrived in Azerbaijan (current Southern Azerbaijan). Here he was<br />

met by Mongol Noyans (Ghormaghan, Josur, etc) and Georgian nobles. Hulagu conferred honorable titles and<br />

positions to all of them. The author mentions these positions in the Mongolian language and also gives the<br />

Georgian translation. E.g. Hulagu made some nobles “Ul<strong>da</strong>ch”, or the Khan's honorary guard or swordsman, others<br />

received the position of “Sukurch”, or an honorary bearer of an umbrella for the Khan. Some others became<br />

“Kubchachs”, meaning guards of the Khan's and other noblemen's clothes and shoes, etc. 5<br />

The historian further tells the history of Ilkhanate or the Mongolian Kingdom, describes the policy<br />

undertaken by each Ilkhan regarding Georgia and assesses actions of particular Noyans and military leaders.<br />

His severest assessments go to Arghun Khan as it was him who had Georgian King Demetrius II (1270-1289)<br />

executed. The same fate went to the Georgian King's relative Bugha Noyan whose son was married to the Georgian<br />

King's <strong>da</strong>ughter. 6 The historian further emphasizes that god punished Arghun Khan who became ill with a severe<br />

and untreatable disease. According to him, he was killed by the Noyans to relieve him from suffering on the same<br />

<strong>da</strong>te as Demetrius was executed (i.e. 12 March), while in fact Arghun died on 10 March and was buried on 12<br />

March (1291) 7 .<br />

Another Ilkhan that also stands out in the historian's assessments is Kazan (Gazan) Khan (1295-1304). He<br />

believes that in spite of Kazan becoming muslim he was a reasonable and fair ruler. 8 The analyst ascribes all the<br />

evils of the time and persecution of Christians to Kazan's Noyan Navruz: “This Navruz achieved great power and<br />

ruled the business (of the Khanate) neglecting the Khan's [i.e. Kazan's] opinion. He haited Christians and was ready<br />

to annihilate them and destroed all the churches in Tabriz and other cities” 9 .<br />

This is the context underlying the author's narrative of a Nestorian bishop's (in fact, he was a Patriarch) story.<br />

This interesting episode has not received adequate attention in Georgian and world historiography up-to-<strong>da</strong>te. The<br />

Georgian annalist writes: “[Navruz, V.K.] called the Bishop of Maragheh, Nestorian (there is a mistake in the text<br />

saying he was “Nasran”, V.K.) by origin and faith, who was a kind, virtuous and gracious man, honored by first<br />

Khans and recognized as the father of Khans. He was arrested (by Navruz), and gravely tortured and abused to<br />

make him reject his faith. But he opposed greatly and would patiently endure all that Mahmad (i.e. Muslims, V. K.)<br />

followers (would inflict on him). This is why he was punished by banishment as he was very old by age” 10 .<br />

This little episode contains very interesting information. It is clear that the Georgian historian tells us the<br />

story of Nestorian Patriarch Mar Yaballaha III (1245-1317). There is a Syrian source called the “Chronicle of mar<br />

Yaballaha the Third and rabban Sauma” that describes in detail to what the Georgian historian devotes one<br />

paragraph.<br />

The Syrian source tells that a Chinese Nestorian young man Markos travelled to the east with his companian<br />

Sauma and settled in the Ilkhanate's Iran. As already an old man he became a Patriarch of Nestorians in the city<br />

called Maragheh. The source also mentions that the Khans prior to Kazan, such as Abagha (1264-1282), Arghun<br />

(1284-1291) and Keghatu (1291-1295) honored him greatly and would often bestow rich gifts. Arghun who was<br />

1 The Georgian Anonymous… p. 50-51.<br />

2 Ibid, p. 79.<br />

3 The Georgian Anonymous… (Tbilisi, 1961), p. 102-103.<br />

4 Ibid, 103.<br />

5 Ibid, 104.<br />

6 Ibid, 179-183.<br />

7 Rashid ad Din, Collection of Annals, vol. III Translated in to Russian by A. Arends (Baku 1957), p. 127 (Russian and Persion text).<br />

8 The Georgian Anonymous… p. 50-51.<br />

9 Ibid, 193.<br />

10 Ibid, 193.<br />

92


much hated by the Georgian author even had Yahballaha baptized his child. This is how it becomes clear why the<br />

historian refers to him as the “father of Khans”. The Syrian text also tells that indeed “Navruz who was not afraid<br />

of God decided to destroy all churches. Patriarch Yahballaha was also arrested in his own cell and made to endure<br />

many sufferings. He was hung upside down, his mouth was filled with ash and he was forced to reject his faith.<br />

However, he endured all the tortures” 1 . The Patriarch ultimately had to survive by changing residence from house<br />

to house among his parish. This is what is meant by the Georgian historian mentioning exile of Maragheh‟s Bishop<br />

due to his old age.<br />

As for the referral of Yahballaha with the title of “Bishop” by the Georgian annalist, it is easy to explain: he,<br />

as an Orthodox priest, regarded Nestorians to be a sect, and did not recognize their leader as Patriarch.<br />

Thus, along with other foreign sources, the Georgian author is familiar with Syrian manuscript created in<br />

1317. We can even assume that he started to work on his chronicles after 131. 2 .<br />

Unfortunately, the Georgian text abruptly stops upon enthronement of George V the Brilliant in 1318.<br />

However, the remains of the text show that he intended to give a detailed narrative of George V's reign and end of<br />

the Mongolian yoke in Georgia.<br />

We can regard the work by the Georgian historian of the 14 th c. as one of the best Georgian pieces of<br />

Christian historical literature of the medieval age. The information it contains about the history of Mongols<br />

enriches and diversifies our knowledge of the nation and the epoch.<br />

LITERATURE<br />

1. Aknerci Gr. The History of Archer tribe, the Armenian text with Georgian transtation and commentaries edited<br />

by N. Shaismelashvili, Tbilisi 1961 (In Georgian).<br />

2. Gandzakeci Kirckas, History of Armenia, Translated from Armenian into Russian and edited by L. Khanlarian,<br />

Moskow 1976.<br />

3. Georgian Anonimous Historian of 14 th century, 100 years history, edited by Revaz Kiknadze Tbilisi, 1987 (In<br />

Georgian).<br />

4. Javakhishvili Iv. The Ancient Georgian literature, Selected works vol. 8 Tbilisi 1977 (In Georgian).<br />

5. Kiknadze R., The Persian sources of Georgian Anonimous Historian, Caucasian – Oriental Essays, vol. 2,<br />

Tbilisi 1962 (In Georgian).<br />

6. Kiknadze V., Georgia in the 14 th century, Tbilisi, 1989 (In Georgian).<br />

7. Kiknadze V., The Syrian Source of the Georgian Anonymous Historian of the 14 th century, Bulletin of the<br />

Academy of Sciences of the Georgian SSR, 118 N3, Tbilisi 1985. (In Georgian).<br />

8. Khaukhchishvili S., “Pireste -Oreste” Studies on Bizantine literature, vol.2, Tbilisi 1944. (In Georgian).<br />

9. History of mar Iabalakha and rabban Sauma, translatet from old Syrian and edited by N. Pigulevskaia, Moskow<br />

1958 (In Russian).<br />

10. Rashid ad Din, Collection of annals, vol. III, Translated into Russian by a. Arends, Baku 1957.<br />

11. Vladimirtzov B., “Teb-Tengri” in Mongolian writings, The References of Academy of Science of Russia,<br />

Moskow 1924 (In Russian).<br />

1 History of Mar Iabalakha and rabban Sauma, Translated from old Syrian and edited by N. Pigulevskaya (Moscow, 1958), p. 58<br />

2 Kiknadze V., The Syrian source of the Georgian Anonymous Historian of the 14 th Century, Bulletin of the Academy of Sciences of the<br />

Georgian SSR, 118 #3 (Tbilisi, 1985), p. 650-652<br />

93


vaJa kiknaZe<br />

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />

<strong>XI</strong>V saukunis qarTveli anonimi istorikosi<br />

monRolebisa <strong>da</strong> maTi istoriis Sesaxeb<br />

naSromSi ganxilulia <strong>XI</strong>V s-is qarTveli mematianis e.w. JamTaaRmwerlis cnobebi<br />

monRolebisa <strong>da</strong> maTi istoriis Sesaxeb.<br />

e.w. `aswlovani istorii<strong>da</strong>n~ aSkarad Cans, rom matianis qarTveli avtori monRolTa<br />

batonobis momswrea. man ara marto icis monRolTa istoria, aramed flobs<br />

monRolur enasac. igi monRolur enaze CamoTvlis maTi kalendris 12 Tves. TiToeuli<br />

maTgani romelime cxovelis saxels atareb<strong>da</strong>, amitom, qarTveli mematiane asaxelebs am<br />

cxovelTa saxelebs monRolur enaze. mematiane, aseve icnobs monRolTa <strong>da</strong>mwerlobas.<br />

mas aRniSnuli aqvs, rom monRolebi (TaTrebi) <strong>da</strong>mwerlobisaTvis 16 uiRurul aso-ni-<br />

Sans iyenebdnen, rac aadvilebs am <strong>da</strong>mwerlobis aTvisebas.<br />

qarTveli mematiane <strong>da</strong>wvrilebiT aRwers monRolTa garegnobas, zne-Cveulebebs. igi<br />

asaxelebs agreTve, monRolTa ZiriTad tomebs; miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom tomebis saxelebi<br />

xSirad, `qarTlis cxovrebis~ gviandeli (XVII-XVIII s.s.) ga<strong>da</strong>mwerlebis mier, <strong>da</strong>maxinjebulia,<br />

mainc SesaZlebelia umravlesi maTganis identificireba. magaliTad: jalairebi,<br />

oiratebi, uiRurebi, yiatebi, qereitebi, sulduzebi <strong>da</strong> a.S.<br />

savaraudoa, rom JamTaaRmwereli icnobs monRolTa ZiriTad saistorio Tzxulebas<br />

`saidumlo istorias~, aseve, somxur (gr. aknerci, kirakos ganZakeci), sparsul (juveini,<br />

raSid ad dini) <strong>da</strong> rac gansakuTrebiT sainteresoa, siriul wyaros (`mar iabalaxasa <strong>da</strong><br />

raban saumas istoria~). aRsaniSnavia, rom es ukanaskneli mxolod Cvens mier iqna gamovlenili,<br />

rogorc JamTaaRmwerlis ucnobi wyaro.<br />

JamTaaRmwereli sando <strong>da</strong> originaluri, Rrmad ganswavluli <strong>da</strong> morwmune mematianea.<br />

igi mtris <strong>da</strong>xasiaTebis drosac ki icavs zomierebasa <strong>da</strong> obieqturobas. misi cnobebi<br />

monRolebis Sesaxeb unikaluria <strong>da</strong> avsebs Cvens warmodgenas Cingis xanisa <strong>da</strong> hulagu<br />

xanis imperiebis Sesaxeb.<br />

94


ciala RvaberiZe<br />

saqarTvelos erovnuli muzeumi<br />

vaxtang III-is gamefebis TariRisaTvis<br />

vaxtang III-is gamefebis TariRis Sesaxeb qarTul istoriografiaSi azrTa sxva<strong>da</strong>sxvaobaa.<br />

vaxuSti batoniSvili vaxtang III-is gamefebis TariRad 1301 wels asaxelebs 1 .<br />

JamTaaRmwerlis istoriaSi TariRebi ar aris, magram, rogorc Cans, am saistorio Txzulebis<br />

Txrobis Tanmimdevrobi<strong>da</strong>n gamomdinare, iv. javaxiSvilma vaxtang III-is gamefebis<br />

TariRad 1302 weli miiRo 2 . a. cagareli misi mefobis TariRad sdebs 1301-1307 ww. 3 b. silagaZis<br />

azriT, vaxtang III-is gamefeba 1299 wels un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo, radgan cnobilia,<br />

rom misi gamefebiT Sewy<strong>da</strong> giorgi V-is mefobis I periodi 4 .<br />

jer kidev eqvsi aTeuli wlis winaT, numizmatikur monacemebze <strong>da</strong>yrdnobiT, T.<br />

lomourma vaxtang III-is gamefeba oTxi wliT ukan ga<strong>da</strong>swia. mkvlevaris azriT, vaxtang<br />

III-is gamefebis TariRad miRebuli 1302 weli, ewinaaRmdegebo<strong>da</strong> misi saxeliT moWril<br />

vercxlis fuls, romelic h. 698 wliT, anu 1298-1299 wlebiTaa <strong>da</strong>TariRebuli 5 . T. lomouris<br />

mtkicebiT, numizmatikuri masalis monacemebs qarTuli saistorio wyaroebic a<strong>da</strong>sturebs.<br />

avtori gulisxmobs JamTaaRmwerlis cnobas vaxtang III-is monawileobis Sesaxeb<br />

yazan yaenis (1295-1304) mier egviptis winaaRmdeg laSqrobebSi 1299-1303 ww. 6<br />

j. odiSelma gaiziara T. lomouris es mosazreba vaxtang III-is 1298-1299 ww. gamefebis<br />

Sesaxeb. misi azriT, giorgi V brwyinvalis TbilisSi gamefebis TariRi 1299 w. zustad<br />

ver CaiTvleba <strong>da</strong> vaxtang III-is gamefebis TariRze win un<strong>da</strong> iqnas ga<strong>da</strong>tanili. j.<br />

odiSeli am varauds gamoTqvams JamTaaRmwerlis Txzulebis gviani Canamatis safuZvelze,<br />

romlis mixedviTac, yazan yaenma giorgi V-es mefoba, vaxtang III-ze uwin misca 7 . i.<br />

sixaruliZis azriT, vaxtang III-is gamefeba 1297 wlis miwurulSi un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo 8 .<br />

mkvlevari eyrdnoba JamTaaRmwerlis Txrobas 9 <strong>da</strong> raSid ad-dinis saistorio Txzulebas,<br />

`istoriaTa krebuli~. 10 d. niniZis azriT, savsebiT sarwmuno Cans vaxtang III-is gamefebis<br />

aRniSvna 1297/1298 ww. mijnaze. 11<br />

miuxe<strong>da</strong>vad azrTa aseTi sxvaobisa, dReisaTvis vaxtang III-is gamefebis TariRi 1302<br />

weli <strong>da</strong>mkvidrebulia samecniero Tu saswavlo literaturaSi. Cven faqtobrivi numizmatikuri<br />

masalisa <strong>da</strong> saistorio wyaroebis urTierTSejerebis safuZvelze migvaCnia, rom<br />

vaxtang III aRmosavleT saqarTvelos mefea 1297 wels.<br />

vaxtang III-is gamefebis TariRis zustad <strong>da</strong>dgenaSi <strong>da</strong>gvexmareba am drois numizmatikuri<br />

masalis analizi.<br />

vidre uSualod vaxtang III-is saxeliT gamoSvebul fuls SevexebodeT, saWirod migvaCnia<br />

mokled mimovixiloT am periodSi saqarTveloSi arsebuli samoneto emisiis sakiTxi.<br />

<strong>XI</strong>II s-is pirvel naxevarSi monRolebma msoflioSi udidesi saxelmwifo Seqmnes. am<br />

saukunis 30-iani wlebis miwuruls maT saqarTvelo <strong>da</strong>ipyres <strong>da</strong> xangrZlivad gabatondnen<br />

aq. <strong>XI</strong>II s-is I naxevarSi erTiani monRolTa imperia <strong>da</strong>iSala. <strong>XI</strong>II s-is 60-ian ww-Si<br />

ki, hulagu xanma (1256-1265) Seqmna monRolTa imperiis V ulusi, e. w. ilxanTa saxelmwifo.<br />

igi moicav<strong>da</strong> mTels iransa <strong>da</strong> dRevandeli avRaneTis teritorias, azerbaijans, er-<br />

1 batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV, teqsti <strong>da</strong>dgenili<br />

yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1973), gv. 244.<br />

2 Джалагания И., Из истории монетного дела в Грузии <strong>XI</strong>II века (Тбилиси, 1958), стр. 255-256.<br />

3 Цагарели А., Памятники грузинской старины на св. Земле и на Синае, IV, вып. I (Тбилиси, 1888), стр. 53.<br />

4 b. silagaZe, masalebi saqarTvelo-egviptis urTierTobis <strong>istoriisa</strong>Tvis, qarTuli wyaroTmcodneoba, II (Tbilisi,<br />

1968), gv. 92.<br />

5 T. lomouri, <strong>da</strong>viT VIII-is <strong>da</strong> vaxtang III-is fulebi, saqarTvelos sax. muzeumis moambe, XV- BB(Tbilisi, 1948), gv. 75.<br />

6 iqve, gv. 77.<br />

7 j. odiSeli, aRmosavleT saqarTvelos politikuri istorii<strong>da</strong>n (<strong>XI</strong>V-XVI ss), istoriul-publicisturi narkvevebi<br />

(Tbilisi, 2010), gv. 166.<br />

8 i. sixaruliZe, qarTveli xalxis brZola <strong>da</strong>moukideblobisaTvis <strong>XI</strong>II-<strong>XI</strong>V ss. (Tbilisi, 1967), gv. 161.<br />

9 JamTaaRmwereli, qarTlis cxovreba, tomi II, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s.<br />

yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1959), gv. 302.<br />

10 Рашид-ад-дин, Сборник летописей, III (Москва-Ленинград, 1956), стр. 178.<br />

11 d. niniZe, `provinciis mefeebi~ <strong>XI</strong>V-XV ss. saqarTveloSi (bagrationTa sagvareulo istorii<strong>da</strong>n) (Tbilisi,<br />

1995), gv. 31.<br />

95


ays, aransa <strong>da</strong> Sirvans, qurTistans, jezires <strong>da</strong> mcire aziis <strong>da</strong>svleT nawils. ilxanebis<br />

vasalebad iTvlebodnen: saqarTvelo, trapizonis samefo, koniis _ rumis selCukTa sasulTno,<br />

kilikia <strong>da</strong> kviprosis samefo. samxreTSi iranis teritoriaze axlad Camoyalibebulma<br />

ilxanTa saxelmwifom, azerbaijani (dRevandeli samxreT azerbaijani) Tavis<br />

politikur-administraciul centrad aqcia.<br />

saqarTvelos <strong>da</strong>pyrobis Semdeg, monRolebma sakuTar samoneto sistemas, aq arsebuli<br />

fuladi-woniTi sistemiT <strong>da</strong>dgenili dirhemis wona <strong>da</strong>udes safuZvlad, romelic <strong>XI</strong>II<br />

s-Si oTxi <strong>da</strong>ngis 1 wonis Semcveli erTeuli iyo. ilxanTa saxelmwifos warmoqmnis Semdeg<br />

monRolebma miiRes ra igi, amave sistemiT agrZeleben samoneto emisias maT qveSevrdom<br />

saxelmwifoebSi. e. i. erTi dirhemi, igive drama iwoni<strong>da</strong> 4 <strong>da</strong>ngs.<br />

Tbilisis zarafxanaSi gamoSvebul fulze <strong>XI</strong>II s-is 80-iani wlebi<strong>da</strong>n pirvalad<br />

Cndeba iranis ilxanis saxeli. monetis Subli Seicavs uiRurul zedwerils, zurgze ki<br />

moTavsebulia qristianuli locva arabulad <strong>da</strong> jvris gamosaxuleba. muslimur sarwmunoebriv<br />

simbolos qarTvelebi upirispireben qristianul locvas, romelic mkafiod ganirCeva<br />

monRolebis mier gamoSvebul sinqronuli ucxo sxva monetebisagan. am monetebs<br />

qarTul-hulaguidur dramebs uwodeben, romelic, rogorc aRvniSneT, iWrebo<strong>da</strong> arabuli<br />

fuladi-woniTi sistemiT. aseTi saxis gamodio<strong>da</strong> qarTul-hulaguiduri dramebi vaxtang<br />

II-is mefobisa (1289-1292) <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT VIII-is (1293-1311) mefobis <strong>da</strong>sawyisSi.<br />

1296 wels ilxanTa iranSi ganxorciel<strong>da</strong> samoneto reforma, romelic yazan yaenis<br />

reformis saxeliTaa cobili. SemoRebul iqna axali samoneto sistema, romelsac safuZvlad<br />

<strong>da</strong>edo varcxlis dirhemi. dirhemis woniTi stan<strong>da</strong>rti ganisaxRvra naxevari misxliT<br />

<strong>da</strong> udri<strong>da</strong> sam <strong>da</strong>ngs _ e. i. Semcir<strong>da</strong> erTi <strong>da</strong>ngiT (1/4-iT). am ZiriTad erTeulze <strong>da</strong>myarebiT<br />

ilxanTa samflobeloSi uSvebdnen vercxlis monetebis sxva<strong>da</strong>sxva nominals: naxevar<br />

dirhems, dirhems, orian dirhems <strong>da</strong> eqvsian dirhems anu dinars. yazan yaenis mier gatarebuli<br />

fuladi reforma savaldebulo iyo ilxanTa iranSi Semavali yvela qveynisaTvis<br />

<strong>da</strong>, maT Soris, saqarTvelos samefosaTvis, romelic ilxanTa vasalad iTvlebo<strong>da</strong>.<br />

yazan yaenis fuladi reformiT <strong>da</strong>kanonebuli dirhemis wona <strong>da</strong>edo safuZvlad saqarTvelos<br />

zarafxanebSi (Tbilisi, axalcixe, yaraRaji, anisi) moWril vercxlis monetebsac,<br />

romlis emisia Tbilisis zarafxanaSi <strong>da</strong>iwyo mxolod 1298 wli<strong>da</strong>n, cnobilia,<br />

rom monetebi yvelaze kargad asaxaven qveyanaSi Seqmnil socialur-ekonomikursa <strong>da</strong> politikur<br />

viTarebas. miuxe<strong>da</strong>vad 1296 wlis yazanis fulis reformisa, am wels Cndeba<br />

sruliad axali tipis (saxis) dirhemebi aRmosavleT saqarTvelos mefeebis saxeliTa <strong>da</strong><br />

qarTuli legendebiT. 1296 wli<strong>da</strong>n <strong>da</strong>viT VIII-is (1293-1311), xolo Semdeg 1297 wels vaxtang<br />

III-is (1297-1308) saxeliT. es fuli saqarTveloSi yazan yaenis samoneto reformamde<br />

arsebuli fuladi-woniTi sistemiT moWrili monetebia (e. i. 4 <strong>da</strong>ngis wonis).<br />

vaxtang III-is dirhemebze moTavsebulia qristianuli locva arabulad: `saxeliTa<br />

mamisa, Zisa <strong>da</strong> sulisa wmidisa, RmerTisa erTisa.~ Semoklebuli asomTavruli warwera<br />

monograma, romelic gvauwyebs mefis saxelsa <strong>da</strong> tituls: `vaxtang mefe~, qristianuli<br />

emblema _ jvari, TariRi hijriT 697 weli (1297/98).<br />

imisaTvis, rom gairkves sakiTxi, saWirod migvaCnia mokled mimovixiloT is istoriuli<br />

garemo, ramac gamoiwvia yazan yaenis fuladi reformis Semdeg (1296 w.), reformiT<br />

gaTvaliswinebuli unificirebuli dirhemis nacvlad, qarTvel mefeTa saxeliT <strong>da</strong>qaragmebuli<br />

<strong>da</strong> adre arsebuli samoneto sistemiT monetebis emisia Tbilisis zarafxanaSi<br />

jer h. 696 w (1296/97) <strong>da</strong>viT VIII-is saxeliT, xilo Semdeg h. 697 (1297/98) vaxtang IIIis<br />

sxeliT.<br />

<strong>XI</strong>II s-is <strong>da</strong>mlevs sqarTveloSi mdgomareoba ukiduresad <strong>da</strong>iZaba. 1293 w. qeiRaTu xanma<br />

(1291-1295) saqarTvelos aRmosavleT nawilSi mefed <strong>da</strong>amtkica <strong>da</strong>viT demetres-Ze. 1295<br />

w. sailxanoSi <strong>da</strong>wyebuli anarqia <strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong> <strong>da</strong> ilxanis taxti brZoliT <strong>da</strong>imkvidra yazan<br />

yaenma, romelic eWvob<strong>da</strong>, rom <strong>da</strong>viT mefe mis mowinaaRmdegeebs TanaugrZnob<strong>da</strong>. yazan<br />

yaensa <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT VIII-es Soris <strong>da</strong>mokidebuleba gamwvav<strong>da</strong>. yazanma <strong>da</strong>viTi urdoSi ixmo,<br />

mefe ar eaxla yaens, feo<strong>da</strong>lTaA erT nawilTan erTad aujany<strong>da</strong> mas, mTaSi gaixizna, JinvanSi<br />

siba Sekra <strong>da</strong> molaparakeba <strong>da</strong>iwyo monRolTa CrdiloeTis ulusis, oqros urdos<br />

yaenTan. ajanyebuli mefe ilxanTa yaenisaTvis mravalmxriv saSiSi gax<strong>da</strong>.<br />

1 <strong>da</strong>ngi _ fulisa <strong>da</strong> wonis erTeuli iyo axlo <strong>da</strong> Sua aRmosavleTis qveynebsa <strong>da</strong> saqarTveloSi, Sua saukuneebSi.<br />

qarTul woniT sistemaSi <strong>da</strong>ngi udri<strong>da</strong> dramis, igive dirhemis meoTxeds an misxlis 1/6 nawils<br />

<strong>da</strong> iwoni<strong>da</strong> <strong>da</strong>axloebiT 0,71 grams.<br />

96


yazan yaeni, iTvaliswineb<strong>da</strong> ra saqarTvelos strategiul mniSvnelobas iranisaTvis,<br />

<strong>da</strong>viT VIII-is winaSe garkveul <strong>da</strong>Tmobaze wavi<strong>da</strong>. kompromisis maCvenebelia is, rom<br />

mas misca ufleba samoneto emisiisa sakuTari saxeliT h. 696 wels. miuxe<strong>da</strong>vad yazan yaenis<br />

fuladi reformisa, Tbilisis zarafxana <strong>da</strong>viT VIII-is saxeliT h. 696 w. agrZelebs<br />

qarTul-hulaguiduri sistemiT vercxlis monetebis emisias qarTuli legendebiT. <strong>da</strong>viT<br />

VIII-is saxeliT fuli gamodis mxolod h. 696 wels. 1<br />

<strong>da</strong>viT VIII-sa <strong>da</strong> yazan yaens Soris isev gamwvav<strong>da</strong> urTierToba. yazanma cnoba mii-<br />

Ro, rom <strong>da</strong>viT mefe oqros urdosTan kvlav abams kavSirs <strong>da</strong> ilxanebis winaaRmdeg omisken<br />

mouwodebs. <strong>da</strong>viTi `ukudga Jinvans.~ 2 amas SinaaSlilobac mohyva. rogorc es <strong>da</strong>dgenili<br />

aqvs iv. javaxiSvils, <strong>da</strong>viT mefis `ukudgomam~ yazan yaenisagan gamoiwvia vaxtangis<br />

gamefeba. 3 mecnieris gamokvleviT, am ambavis TariRi Cvens istorikoss (`JamTaaRmwerels~,<br />

c. R.) <strong>da</strong>saxelebuli ara aqvs, magram navrozis sikvdilis, anu 1297 wlis 24 maisis<br />

Semdgom aqvs nagulisxmevi. moTxrobis mimdinareobis mixedviT <strong>da</strong> sparsuli wyaroebiTac<br />

<strong>da</strong>viT mefis ukudgoma marTlac 7 noembers, 1297 wels momx<strong>da</strong>ra. 4<br />

<strong>da</strong>viT VIII-is gandgoma yaenisagan <strong>da</strong>culia agreTve yazan yaenis pirveli veziris<br />

fazullah raSid-ad-dinis saistorio TxzulebaSi (`istoriaTa krebuli~). raSid-ad-dinis<br />

cnobiT, gandgoma yaenisagan 1297 wlis noembris axlo xanebSi mox<strong>da</strong>. <strong>da</strong>viTis gandgoma<br />

baqos sazamTro rezidenciisaken mimaval ilxans gzaSi Seutyvia. ajanyebis aRmosafxvrelad<br />

yazan yaenma maSinve afrina saqarTvelosken xutluSa noini, romelic ufliswul<br />

vaxtangis TanxlebiT maleve <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. rogorc Cans, noinma ufliswulTan gamonaxa<br />

saerTo ena <strong>da</strong> gamefebis <strong>da</strong>pirebiT ilxanTan miiyvana. yazanma mefobac uboZa vaxtangs<br />

<strong>da</strong> uxva<strong>da</strong>c <strong>da</strong>asaCuqra. didi wyaloba miago xutluSasac <strong>da</strong> orive swrafad gamoistumra<br />

saqarTveloSi. 5<br />

igive ambavs JamTaaaRmwerelic mogviTxrobs, yazan yaenma gasamefeblad warmogzavnil<br />

vaxtang III saqarTveloSi `...warmoatana xutlubuRa noini spiTa uZlieresiTa <strong>da</strong> movi<strong>da</strong><br />

tfiliss <strong>da</strong> mun Semoipirnes yovelni TaTarni <strong>da</strong> qarTvelni, <strong>da</strong> samcxis batonis<br />

beqas Svili sargis spasalari, taoelni, Torelni, Tmoguelni <strong>da</strong> somxiTarni.~ 6<br />

bunebrivia, amasTan erTad Sewy<strong>da</strong> <strong>da</strong>viT VIII-is vercxlis fulis gamoSveba, romlis<br />

emisiac cnobilia mxolod erTi TariRiT hijris 696 weli.<br />

imis gaTvaliswinebiT, romelic sparsul <strong>da</strong> qarTul wyaroebs SemounaxavT, vaxtangis<br />

mefed kurTxeva imave wlis (e. i. 1297) miwurulamde un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo. amas a<strong>da</strong>sturebs<br />

vaxtang III-is h. 697 w. moWrili vercxlis fuli. Tbilisis zarafxana h. 697 w.<br />

kvlav agrZelebs qarTul-hulaguiduri sistemiT (4 <strong>da</strong>ngis wonis) vercxlis monetebis<br />

emisias, vaxtang III-is saxeliT <strong>da</strong> qartuli legendebiT. Tbilisur dirhemebze isev qristianuli<br />

locvaa arabul enaze amotvifruli.<br />

aRsaniSnavia is faqti, rom T. lomouri vaxtang III-is vercxlis monetebis moWris<br />

TariRad miiCnevs h. 698 <strong>da</strong> h. 699 (1298-1300 ww.). cnobilia, rom h. 698 w. Tbilisis zarafxana<br />

iwyebs yazan yaenis fuladi reformiT <strong>da</strong>dgenili unificirebuli dirhemebis gamo-<br />

Svebas. T. lomouris azriT, h. 699 w. aRmosavleT saqarTveloSi kvlav gamodis vaxtang<br />

III-is saxeliT qarTul-hulaguiduri sistemiT moWrili dirhemebi. Tbilisis zarafxana<br />

ki, amave wels agrZelebs yazan yaenis unificirebuli dirhemebis emisias. gamodis, rom<br />

h. 698-699 ww. Tbilisis zarafxana ori gansxvavebuli fuladi-woniTi sistemiT awarmoebs<br />

samoneto emisias (4 <strong>da</strong>ngis <strong>da</strong> 3 <strong>da</strong>ngis wonis dirhemebs). es ki yazan yaenis fuladi<br />

reformis uxeSi <strong>da</strong>rRvevaa, rac mkacrad ikrZalebo<strong>da</strong> kanonmdeblobiT ilxanTa iranSi<br />

Semaval saxelmwifoebSi.<br />

vfiqrobT, rom ilxanTa iranSi Cataebul fuladi reformis <strong>da</strong>rRveva saqarTvelo-<br />

Si ar momx<strong>da</strong>ra. am Seusabamobas ki, Semdegi garemoebiT vxsniT. vaxtang III-is dirhemebze<br />

arabuli <strong>da</strong>mwerlobiT Sesrulebuli TariRis h. 699 wlis Semadgeneli erTeulis aRmni-<br />

Svneli ricxvebis cxrisa <strong>da</strong> Svidis gamomxatveli sityvebis grafikuli moxazuloba gaxmovanebis<br />

gareSe arabulad erTnairia. radgan monetaze gaxmovanebis niSnebi ar <strong>da</strong>is-<br />

1 Джалагания И., <strong>da</strong>sax. naSromi.<br />

2 JamTaaRmwereli, aswlovani istoria .., gv. 302.<br />

3 iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, wigni III (Tbilisi, 1949), gv. 248.<br />

4 iqve, gv. 248.<br />

5 Рашид-ад-дин, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 178.<br />

6 JamTaaRmwereli, aswlovani istoria .., gv. 308.<br />

97


mis, amokiTxva SeiZleba moxdes orivenairad. arabuli <strong>da</strong>mwerlobiT Sesrulebuli TariRis<br />

h. 699 wlis Semadgeneli erTeulis aRmniSvneli sityva `cxras~ arabulad Semdegi<br />

moxazuloba aqvs _ " ". msgavsia agreTve arabuli <strong>da</strong>mwerlobiT Sesrulebuli sityva<br />

`Svidis~ grafikuli moxazuloba _ " ." amrigad, Svidi <strong>da</strong> cxra ricxvebis gamomxatveli<br />

sityvebis grafikuli moxazuloba gaxmovanebis gareSe erTnairia <strong>da</strong> maTi amokiTxva<br />

SeiZleba moxdes orivenairad 697 <strong>da</strong> 699 ww.<br />

rodesac T. lomourma vaxtang III-is monetaze h. 699 weli amoikiTxa, mecnierebisaTvis<br />

ar iyo cnobili axali TariRebi. Tbilisis xarafxanaSi gamoSvebuli yaxan yaenis unificirebuli<br />

dirhemis uadres TariRad h. 699 w. iyo miRebuli. 1 amdenad, vaxtang III-is h. 697 wels<br />

wels gamoSvebuli dirhemis h. 699 wliT amokiTxva Secdomad ar CaiTvlebo<strong>da</strong>. momdevno<br />

wlebSi axali aRmoCenebis saSualebiT <strong>da</strong>zust<strong>da</strong> TariRebi. yazan yaenis saxeliT Tbilisis<br />

zarafxanaSi gamoSvebuli unificirebuli dirhemebis uadresi TariRia h. 698 weli.<br />

faqtobriv masalaze muSaobis dros Tbilisur monetebze h. 698 welze adreuli TariRi ar<br />

aRmoCn<strong>da</strong>. migvaCnia, rom T. lomouris mier vaxtang III-is dirhemebis TariRis h. 699 wliT<br />

wakiTxvaSi koreqtivi un<strong>da</strong> iqnes Setanili. Seusabamoa is faqti, rom Tbilisis zarafxanas<br />

erTdroulad ewarmoebina h. 699 w. vaxtang III-is qarTul-hulaguiduri sistemiT gamo-<br />

Svebuli 4 <strong>da</strong>ngis wonis, xolo yazan yaenis unificirebuli 3 <strong>da</strong>ngis wonis dirhemi. es<br />

monetebi ganekuTvnebian ori gansxvavebuli samoneto sistemiT gamoSvebul fuls, rac<br />

SeuZlebels xdis maT erTdroul emisias Tbilisis zarafxanaSi.<br />

vaxtang III-is saxeliT qarTul-hulaguiduri sistemiT moWrili vercxlis fuli gamodio<strong>da</strong><br />

h. 697 w. (1297/1298). monetaze aRbeWdili TariRis mixedviT, vaxtang III taxtze<br />

Cans 1297 wels <strong>da</strong> igi am droi<strong>da</strong>n axorcielebs samoneto regalias. vaxtang III-is dramebiT<br />

mTavrdeba mcire periodi erovnuli fulis Wedvisa saqarTveloSi <strong>da</strong> 1298 wli<strong>da</strong>n<br />

Tbilisis zarafxana iwyebs axali samoneto sistemiT, muslimuri religiuri zedwerilebiT<br />

unificirebuli dirhemebis gamoSvebas.<br />

amrigad, numizmatikuri masalis analizi gvaZlevs saSualebas, rom myarad vivaraudoT<br />

_ vaxtang III 1297 wels ukve saqarTvelos mefea.<br />

سبع<br />

تسع<br />

1 Пахомов Е., Монеты Грузии (Тбилиси, 1950), стр. 117.<br />

98


<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />

1. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV,<br />

teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi,<br />

1973).<br />

2. b. silagaZe, masalebi saqarTvelo-egviptis urTierTobis <strong>istoriisa</strong>Tvis, qarTuli<br />

wyaroTmcodneoba, II (Tbilisi, 1968).<br />

3. d. kapanaZe, qarTuli numizmatika (Tbilisi, 1969).<br />

4. d. niniZe, `provinciis mefeebi~ <strong>XI</strong>V-XV ss. saqarTveloSi (bagrationTa sagvareulo<br />

istorii<strong>da</strong>n) (Tbilisi, 1995).<br />

5. T. lomouri, <strong>da</strong>viT VIII-is <strong>da</strong> vaxtang III-is fulebi, saqarTvelos sax. muzeumis moambe,<br />

XV-B (Tbilisi, 1948).<br />

6. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, wigni III (Tbilisi, 1949).<br />

7. i. sixaruliZe, qarTveli xalxis brZola <strong>da</strong>moukideblobisaTvis <strong>XI</strong>II-<strong>XI</strong>V ss. (Tbilisi, 1967).<br />

8. JamTaaRmwereli, qarTlis cxovreba, tomi II, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi<br />

xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1959).<br />

9. c. RvaberiZe, saqarTvelos urTierToba ilxanTa iranTan <strong>da</strong> jelairTa saxelmwifos-<br />

Tan (Tbilisi, 1986).<br />

10. j. odiSeli, aRmosavleT saqarTvelos politikuri istorii<strong>da</strong>n (<strong>XI</strong>V-XVI ss), istoriul-publicisturi<br />

narkvevebi (Tbilisi, 2010).<br />

11. Джалагания И., Из истории монетного дела в Грузии <strong>XI</strong>II века (Тбилиси, 1958).<br />

12. Пахомов Е., Монеты Грузии (Тбилиси, 1950).<br />

13. Рашид-ад-дин, Сборник летописей, III (Москва-Ленинград, 1956).<br />

14. Цагарели А., Памятники грузинской старины на св. Земле и на Синае, IV, вып. I (Тбилиси, 1888).<br />

TSIALA GVABERIDZE<br />

National Museum of Georgia<br />

CONCERNING THE DATE OF VAKHTANG III`S REIGN<br />

There are different opinions about Vakhtang III`s reign <strong>da</strong>te in Georgian historical sources. The following<br />

<strong>da</strong>tes are known: 1297, 1298, 1299, 1301 and 1302. Inspite of different point of views, 1302 year is believed to be<br />

this king`s accertion year in Georgian scientific literature.<br />

After examining several historical-chronological and numismatic evidences we came to the conclusion that<br />

Vakhtang III was krowned as king in 1297/98 year (Hijra 697). He started minting his silver coins according to<br />

Georgian-Hullaguid system in the above mentoined year.<br />

Thus, it is obvious that Vakhtang III`s reign <strong>da</strong>te is 1297 year.<br />

99


goneli araxamia<br />

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

ivane javaxiSvilis <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> instituti<br />

sisxlis <strong>da</strong>urvebis sakiTxisaTvis<br />

<strong>XI</strong>V-XVIII ss. saqarTveloSi<br />

sisxlis <strong>da</strong>urveba (vergeldi, kompozicia) anu <strong>da</strong>naSaulisaTvis fuladi (qonebrivi)<br />

sazRauris <strong>da</strong>weseba <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>xdevineba qarTuli feo<strong>da</strong>luri kanonSemoqmedebis <strong>da</strong> marTlmsajulebis<br />

erT-erTi mniSvnelovani sferoa, romlis Seswavlaze istorikosebisa <strong>da</strong><br />

iuristebis Taobebma iRvawes (n. urbneli, i. javaxiSvili, a. vaCeiSvili, i. doliZe, i. surgulaZe,<br />

d. furcelaZe, g. na<strong>da</strong>reiSvili <strong>da</strong> sxv.).<br />

winamdebare statiaSi ganixileba am mravalwaxnagovani problemis erTi konkretuli<br />

sakiTxi, kerZod, Tanafardoba sruli sisxlis fasis (sazRauris odenobis) Teoriul, kanoniT<br />

<strong>da</strong>dgenil normasa <strong>da</strong> sasamarTlo praqtikiT ga<strong>da</strong>saxdelad ga<strong>da</strong>kveTil normas Soris<br />

<strong>XI</strong>V-XVIII ss. qarTul sinamdvileSi.<br />

sisxlis fasi (vergeldi) feo<strong>da</strong>lur sazogadoebaSi ganisazRvrebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>naSaulis saxeobiT<br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>zaralebulis socialuri statusiT ierarqiul kibeze, agreTve, qonebrivi <strong>da</strong><br />

Tanamdebobrivi mdgomareobiT. yvelaze maRali sazRauri mkvlelobaze iyo <strong>da</strong>wesebuli,<br />

rasac sruli sisxli (agreTve, marTali an Tavi sisxli) ewodebo<strong>da</strong>. am ukanasknelis<br />

safuZvelze, proporciuli Sefardebis wesiT, ganisazRvrebo<strong>da</strong> sxva <strong>da</strong>naSaulTa sazRauri 1 .<br />

sruli sisxlis fasis odenobis Sesaxeb cnobebs Seicaven samarTlis wignebi, sasisxlo<br />

saqmis gar<strong>da</strong>wyvedilobis sigelebi, sasamarTlo ganCinebebi, wyalobis sigelebi,<br />

naratuli Zeglebi 2 .<br />

feo<strong>da</strong>luri sazogadoebis maRali socialuri fenebis warmomadgenlebis (didebuli,<br />

Tavadi, aznauri, maRali saeklesio ierarqebi) sisxlis fasi, rogorc wesi, ZiriTa<strong>da</strong>d<br />

fuliT ganisazRvrebo<strong>da</strong>, zogjer yma-glexebiTac 3 ; <strong>da</strong>bali socialuri kategoriisa<br />

(msaxuri, glexi, <strong>da</strong>bali samRvdeloeba, Tavisufali meTeme mTaSi) _ umeteswilad xvastagiT,<br />

zogjer fuliTac 4 .<br />

wyaroTa monacemebze <strong>da</strong>kvirveba uCvenebs, rom sisxlis fasi, roca is fulad gamoxatulebaSi<br />

gveZleva, rogorc wesi, gansazRvrulia mocemul momentSi mimoqcevaSi arsebuli<br />

kanonieri wonis anu srulfasovani monetiT. aqve un<strong>da</strong> iTqvas, rom am wess axlavs gamonaklisic,<br />

rac mdgomareobs SemdegSi: sisxlis fasis gamomxatvelad zogjer iseTi monetac<br />

<strong>da</strong>sturdeba, romulic vergeldis <strong>da</strong>dgenis momentSi ukve aRar iWrebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> cxadia,<br />

aRarc ga<strong>da</strong>xdis saSualebas warmoadgen<strong>da</strong>. sisxlis <strong>da</strong>saurveblad aseTi monetis <strong>da</strong>saxelebas<br />

Tavisi konkretuli mizezebi hqon<strong>da</strong>. magram amjerad CemTvis mTavaria imis konstatacia,<br />

rom yvela SemTxvevaSi sisxlis fasi ganisazRvrebo<strong>da</strong> mxolod <strong>da</strong> mxolod srulfasovani,<br />

kanonieri wonis monetiT. vinai<strong>da</strong>n monetis kanonieri wona dro<strong>da</strong>dro icvlebo<strong>da</strong>,<br />

suraTic adeqvaturia: <strong>XI</strong>V-XVIII saukuneebis saqarTveloSi sisxlis fasi sxva<strong>da</strong>sxva woniTi<br />

stan<strong>da</strong>rtisa <strong>da</strong>, Sesabamisad, Rirebulebis fuliTaa warmodgenili.<br />

beqa man<strong>da</strong>turTuxucesi Tavis samarTlis wignSi, romelic 1296-1304 wlebSia Sedgenili,<br />

sisxlis fass adgens mis dros mimoqcevaSi arsebuli e.w. `yazanuri TeTriT~ 5 . misi<br />

kanonieri wona ilxanTa saxelmwifos mbrZaneblis, yazan yaenis mier 1296 w. Catarebu-<br />

1 iv. javaxiSvili, qarTuli samarTlis istoria, Txzulebani 12 tomad, VII (Tbilisi, 1984), gv. 358-361;<br />

i. doliZe, Zveli qarTuli samarTali (Tbilisi, 1953), gv. 188-199.<br />

2 amave rigis cnobebi <strong>da</strong>culia sasisxlo sigelebSic, romelTa monacemebis ganxilvas amjerad Segnebulad<br />

gverds vuvli, vinai<strong>da</strong>n maTi sandooba sisxlis fasebis odenobis sakiTxSi calke, sagangebo msjelobas<br />

moiTxovs.<br />

3 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, teqstebi gamosca, gamokvleva <strong>da</strong> leqsikoni <strong>da</strong>urTo i. doliZem<br />

(Tbilisi, 1963), gv. 405, 407, 418, 426-427, 470, 486-491; qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, teqstebi gamosca,<br />

SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo i. doliZem (Tbilisi, 1972), gv. 106, 125, 126, 140, 166, 167; s. kakabaZe,<br />

<strong>da</strong>savleT saqarTvelos saeklesio sabuTebi, I (tfilisi, 1921), gv. 2, 98.<br />

4 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 211, 212; r. xaraZe, xevsuruli rjuli, analebi, iv. javaxiSvilis<br />

sax. istoriis <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, I (Tbilisi, 1947), gv. 163-195.<br />

5 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, gv. 425.<br />

100


li finansuri reformiT, romlis savaldebulo Zala saqarTvelozec vrceldebo<strong>da</strong>, Seadgen<strong>da</strong><br />

3 <strong>da</strong>ngs anu 2,13 gram vercxls 1 .<br />

aRsaniSnavia, rom beqa man<strong>da</strong>turTuxucesis samarTlis Sedgenis droisaTvis yazanuri<br />

TeTris kanonieri <strong>da</strong> faqtiuri wona jer kidev emTxveo<strong>da</strong> erTmaneTs. es is iSviaTi<br />

SemTxvevaa, rodesac sisxlis sazRaurad miRebuli nominali Tavisi kanonieri woniT amave<br />

dros aris ga<strong>da</strong>xdis saSualebac.<br />

giorgi V brwyinvalis samarTlis wigni (`Zeglis <strong>da</strong>deba~), romelic 1334-1335 wleb-<br />

Sia Sedgenili 2 , sisxlis fasebs gansazRvravs ilxan abu-saidis mmarTvelobis pirvel<br />

xanebSi (1313-1325 ww.) moWrili TeTriT, romlis kanonieri wona abu-saidis gankargulebiT<br />

naxevari <strong>da</strong>ngiT Semcir<strong>da</strong> yazan-yaenis mier <strong>da</strong>kanonebul stan<strong>da</strong>rtTan Se<strong>da</strong>rebiT<br />

<strong>da</strong> 2,5 <strong>da</strong>ngi (1,775 grami) Seadgina 3 . aRniSnuli samarTlis wignis Sedgenis droisaTvis<br />

TeTris faqtiuri wona kanoniT <strong>da</strong>dgenil wonasTan Se<strong>da</strong>rebiT Semcirebuli iyo <strong>da</strong> Seadgen<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong>ngnaxevarze naklebs, <strong>da</strong>axloebiT 1,21 grams 4 . ase rom, giorgi brwyinvalis<br />

`Zeglis <strong>da</strong>debaSi~ TeTri mxolod saangariSo erTeulia.<br />

gansakuTrebuli viTareba gvaqvs aRbuRa aTabagis ganCinebaSi. man sisxlis fasebi gansazRvra<br />

ara Tavisi Tanadrouli kanonieri wonis (2,5 <strong>da</strong>ngi) erTnominaliani TeTriT, aramed<br />

`mefis giorgis Jamis... oriani xuTi <strong>da</strong>ngis~ vercxlis fuliT 5 anu giorgi brwyinvalis mefofobis<br />

xanaSi ilxanTa saxelmwifoSi (<strong>da</strong> saqarTveloSic) moWrili ordirhemianiT (oriani<br />

TeTriT), romlis kanonieri wona, gamomdinare erTnominaliani TeTris woniTi stan<strong>da</strong>rti<strong>da</strong>n<br />

(2,5 <strong>da</strong>ngi), Seadgen<strong>da</strong> 5 <strong>da</strong>ngs anu 3,55 grams 6 . am ga<strong>da</strong>wyvetilebis mizezi mdgomareobs SemdegdegSi:<br />

beqa man<strong>da</strong>turTuxucesis dros TeTris (dirhemis) kanonieri wona 3 <strong>da</strong>ngi iyo, magram<br />

ilxan abu-saidis (1316-1333 ww.) mier TeTris (dirhemis) kanonieri wona jer naxevari <strong>da</strong>ngiT,<br />

Semdeg 1 <strong>da</strong>ngiT Semcir<strong>da</strong> <strong>da</strong> 2 <strong>da</strong>ngi gax<strong>da</strong> 7 , amis Semdgom TeTris (dirhemis) kanonieri wona<br />

ar gazrdila <strong>da</strong> aRbuRa aTabagis drosac TeTris kanonier wonad 2 <strong>da</strong>ngi rCebo<strong>da</strong>. vinai<strong>da</strong>n,<br />

rogorc aRbuRa aTabagi iuwyeba, beqas mier sisxlis sazRaurad <strong>da</strong>wesebuli TeTris kanonieri<br />

wona mis dros ukve Semcirebuli iyo (`yazanuroba aR-sadme-moklebuliyo~) <strong>da</strong> yazanur-<br />

Tan e.i. beqa man<strong>da</strong>turTuxucesis samarTlis wignSi sazRaurad miRebul TeTrTan Se<strong>da</strong>rebiT<br />

erTi <strong>da</strong>ngiT naklebi iyo, aRbuRa aTabagma Tavisi drois kanonieri (2 <strong>da</strong>ngis) wonis fuliT<br />

sisxlis safasuris gansazRvra `avi saqmis gaadvilebad~ (sasjelis Semsubuqebad) miiCnia 8 .<br />

aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, aRbuRa aTabagi Tavisi drois kanonieri wonis erTnominalian<br />

TeTrsac ver miiReb<strong>da</strong> sisxlis <strong>da</strong>urvebis safasurad, radgan is erTi <strong>da</strong>ngiT naklebi<br />

iyo beqas samarTlis wignSi <strong>da</strong>urvebis safasurad miRebul yazanur TeTrze. vinai<strong>da</strong>n<br />

aRbuRas samarTlis wignis Sedgenis dros yazanuri TeTris eqvivalenturi kanonieri<br />

wonis nominali faqtobrivad ar arsebob<strong>da</strong>, is iZulebuli gax<strong>da</strong> sisxlis safasurad mieRo<br />

erTnominalian yazanur TeTrze 2 <strong>da</strong>ngiT metis wonis ordirhemiani anu 5 <strong>da</strong>ngis<br />

wonis oriani TeTri, romelic swored giorgi V brwyinvalis mefobis xanaSi ilxan abusaidis<br />

saxeliT iWrebo<strong>da</strong> 1316-1325 wlebSi sailxanosa <strong>da</strong> misi gavlenis sferoSi Semaval<br />

qveynebSi, maT Soris, saqarTveloSi. ramdena<strong>da</strong>c aRbuRa aTabags papis, beqas mier<br />

<strong>da</strong>wesebuli sasjelis zomis Semcireba <strong>da</strong>uSveblad miaCn<strong>da</strong>, amdenad kanonieri wonis<br />

nominalebs Soris oriani TeTris gar<strong>da</strong> sxva arCevani samoneto bazarze mas ar hqon<strong>da</strong>.<br />

aRbuRa aTabagis mier sisxlis sazRaurad miRebuli nominalis (oriani TeTris) kanonieri<br />

wona karga xnis <strong>da</strong>Sorebuli iyo imave nominalis faqtiur wonas. am drois numizmatikuri<br />

faqtebi erTxmad mowmoben, rom saqarTvelosa <strong>da</strong> mezobel saxelmwifoebSi<br />

oriani TeTris (ordirhemianis) faqtiuri wona, iseve, rogorc erTnominaliani TeTrisa,<br />

stan<strong>da</strong>rtTan Se<strong>da</strong>rebiT mniSvnelovnad iyo Semcirebuli 9 . cxadia, rom aRbuRa aTabagis<br />

1 c. RvaberiZe, saqarTvelos urTierToba ilxanTa iranTan <strong>da</strong> jelairianTa saxelmwifosTan (Tbilisi, 1986),<br />

gv. 21, 101-102.<br />

2 i. doliZe, giorgi brwyinvalis samarTali (Tbilisi, 1957), gv. 15.<br />

3 c. RvaberiZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 21, 101-102.<br />

4 iqve, gv. 34-41.<br />

5 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, gv. 425.<br />

6 g. dundua, samoneto mimoqcevis sakiTxisaTvis XV saukunis saqarTveloSi (Tbilisi, 1964), gv. 45, 47, 54;<br />

s. kakabaZe, safasis <strong>istoriisa</strong>Tvis saqarTveloSi, saistorio moambe, I, 1925, gv. 88-89; c. RvaberiZe, <strong>da</strong>sax.<br />

naSromi, gv. 103-104.<br />

7 c. RvaberiZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 28-32, 104-105.<br />

8 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, gv. 425.<br />

9 ix. c. RvaberiZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 48-56, 104.<br />

101


mier sisxlis safasurad miRebuli 5 <strong>da</strong>ngis wonis oriani TeTri saangariSo erTeulia<br />

<strong>da</strong> ara ga<strong>da</strong>xdis saSualeba.<br />

igive woniTi stan<strong>da</strong>rti igulisxmeba e.w. `bagrat kurapalatis samarTlis~ TeTrisaTvis.<br />

aRniSnuli samarTali warmoadgens beqa-aRbuRas samarTlis wignis <strong>da</strong>narTs (is<br />

calke saxiT ar moipoveba), romelic imereTis mefes bagrat III-s ekuTvnis <strong>da</strong> 1535-1545<br />

wlebiT TariRdeba 1 . numizmatikuri faqtebi mowmoben, rom am droisaTvis saqarTveloSi<br />

mbrunavi rogorc adgilze moWrili, ise gare<strong>da</strong>n Semosuli vercxlis fulis realuri<br />

wona <strong>da</strong>ngis mesame<strong>da</strong>mde <strong>da</strong> ufro <strong>da</strong>blaa CamoqveiTebuli 2 . ase rom, e.w. `bagrat kurapalatis<br />

samarTlis~ Semdgenlis mier sisxlis sazRaurad gaziarebuli aRbuRa aTabagiseuli<br />

xuT<strong>da</strong>ngiani vercxlis fuli martooden saangariSo erTeulia.<br />

<strong>XI</strong>V-XVI ss. ramdenime dokumentSi, kerZod, sasisxlo saqmis gar<strong>da</strong>wyvedilobis sigelebSi,<br />

wyalobis wignebsa <strong>da</strong> `biWvintis iadgarSi~ sisxlis fasebi gansazRvrulia iseTi nominalebiT,<br />

rogoricaa `kirmaneuli TeTri~, `Zveli kirmaneuli TeTri~, `Zveli TeTri~ 3 .<br />

<strong>XI</strong>II s. miwurulamde <strong>da</strong>savleT saqarTvelos sinamdvileSi `kirmaneuli TeTriT~ an<br />

ubralod `TeTriT~ aRiniSnebo<strong>da</strong> vercxlis fuli, romelic iWrebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> mimoiqceo<strong>da</strong><br />

trapizonis imperiasa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleT saqarTveloSi <strong>da</strong> romlis kanonieri wona Seadgen<strong>da</strong><br />

oTx <strong>da</strong>ngs (2,84 grams). sailxanos mbrZaneblis yazan-yaenis zemoT aRniSnuli samoneto<br />

reformiT vercxlis fulis kanonieri wona erTi <strong>da</strong>ngiT Semcir<strong>da</strong> <strong>da</strong> 3 <strong>da</strong>ngi gax<strong>da</strong> 4 .<br />

amave woniT stan<strong>da</strong>rts <strong>da</strong>eqvemdebara vercxlis fulis (kirmanaulis) emisia trapizonis<br />

imperiasa <strong>da</strong> saqarTveloSic 5 . am droi<strong>da</strong>n 4 <strong>da</strong>ngiani kirmaneulis <strong>da</strong> zoga<strong>da</strong>d am wonis<br />

vercxlis fulis 3 <strong>da</strong>ngianisgan gansasxvaveblad nominalis gverdiT gaCn<strong>da</strong> replika<br />

`Zveli~. <strong>XI</strong>V-XVI saukuneebSi, rodesac zemoT aRniSnuli Zeglebi <strong>da</strong>iwera, 4 <strong>da</strong>ngiani<br />

vercxlis fuli aRar iWrebo<strong>da</strong>. amitom, cxadia, `Zveli kirmaneuli TeTri~, `Zveli TeTri~<br />

ar SeiZlebo<strong>da</strong> am Zeglebis SemdgenelT ga<strong>da</strong>xdis saSualebad egulisxmaT. ganxilul<br />

SemTxvevaSi es nominalebi mxolod saangariSo erTeulis metrologiuri<br />

Sinaarsis Semcvelia.<br />

XVI saukuneSi sisxlis fasis oqros monetiT gansazRvris ori faqti <strong>da</strong>sturdeba.<br />

rostom gurielis (1534-1560) mier gacemuli wyalobis sigelis mixedviT aznaur iaSvilis,<br />

agreTve, beri egnataSvilis (XVIII s. <strong>da</strong>sawyisi) TxzulebaSi <strong>da</strong>culi cnobis Tanaxmad,<br />

xelmwife <strong>da</strong>dianis sisxlis fasi gansazRvrulia fluriT 6 . numizmatikuri literaturi<strong>da</strong>n<br />

cnobilia, rom fluri Tav<strong>da</strong>pirvelad erqva saqarTveloSi <strong>XI</strong>V s. <strong>da</strong>sasruli<strong>da</strong>n<br />

gavrcelebul veneciur oqros dukats, romlis wona 3,559 gr. Seadgen<strong>da</strong>. XV s. <strong>da</strong>sasruli<strong>da</strong>n<br />

flurma, rogorc veneciuri oqros dukatis aRmniSvnelma terminma <strong>da</strong>karga<br />

Tavisi pirvandeli mniSvneloba, SeinarCuna mxolod metrologiuri Sinaarsi <strong>da</strong> dukatis<br />

wonis yvela oqros monetis (osmaluris, holandiuris) aRmniSvnel zogad terminad<br />

iqca. flurma aseTi (metrologiuri) Sinaarsi XVIII s. Sua xanebamde SeinarCuna 7 . oqros<br />

fuli qarTul samoneto bazarze misi iSviaTobis gamo, cxadia, ga<strong>da</strong>xdis saSualeba ar<br />

iyo, amitom iaSvilisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>dianis sisxlis fasebis gansazRvrisas fluri saangariSo<br />

erTeulis funqciiT gamoiyeneba.<br />

1 ix. c. RvaberiZe, bagrat kurapalatis samarTlis Zeglis <strong>da</strong>TariRebisaTvis, valerian gabaSvili 90<br />

(Tbilisi, 2003), gv. 455-456, aRniSnuli samarTlis wignis <strong>da</strong>TariRebis sakiTxze arsebuli literaturis<br />

mimoxilva ix. iqve.<br />

2 d. kapanaZe, qarTuli numizmatika (Tbilisi, 1969), gv. 122 <strong>da</strong> Semd.; m. anTaZe, saqarTvelosa <strong>da</strong> TurqeTis<br />

urTierToba XV-XVIII ss. numizmatikuri masalis mixedviT (Tbilisi, 1982), gv. 40-63.<br />

3 e. TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, II (tfilisi, 1909), gv. 33-35; s. kakabaZe, vaxtang-ucnobi XV saukunis<br />

afxaz-imereTis mefeTagani <strong>da</strong> misi memkvidre mefe giorgi (tfilisi, 1912), gv. 9-11; s. kakabaZe, patara<br />

werilebi <strong>da</strong> SeniSvnebi, saistorio moambe, II (tfilisi, 1924), gv. 247-251; g. araxamia, `biWvintis iadgari~<br />

(Tbilisi, 2009), gv. 71.<br />

4 T. abramiSvili, <strong>XI</strong>II-<strong>XI</strong>V ss. <strong>da</strong>savlur-qarTuli fuli (Tbilisi, 1959), gv. 33-34; Берадзе Т., Мореплавание и<br />

морская торговля в средневековой Грузии (Тбилиси, 1989), с. 111-115; c. RvaberiZe, saqarTvelos urTierToba ilxanTa<br />

iranTan.... gv. 11, 110-113.<br />

5 m. gabaSvili, qarTuli numizmatikis istorii<strong>da</strong>n, axlo aRmosavleTi <strong>da</strong> saqarTvelo (Tbilisi, 1991), 219-<br />

229; m. gabaSvili, saqarTvelos saxelmwifo samoneto politikis istorii<strong>da</strong>n, axlo aRmosavleTi <strong>da</strong><br />

saqarTvelo, IV (Tbilisi, 2005), gv. 156-158.<br />

6 ix. d. baqraZe, arqeologiuri mogzauroba guriasa <strong>da</strong> aWaraSi (baTumi, 1987), gv. 237; qarTlis cxovreba,<br />

tomi II, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1959), gv.<br />

362, 503.<br />

7 r. qebulaZe, evropuli monetebis mimoqceva saqarTveloSi XV-XVIII saukuneebSi (Tbilisi, 1971), gv. 7, 17, 35,<br />

36; c. RvaberiZe, saqarTvelos urTierToba ilxanTa iranTan..., gv. 110.<br />

102


gansaxilveli periodis zogierTi wyaro (cxmaris xevis <strong>da</strong>werili labsyel<strong>da</strong>Sisadmi,<br />

Sedgenili 1445-1452 wlebSi; `biWvintis iadgaris~ sasisxlo ganCinebaTa erTi nawili, sasamarTlos<br />

ganaCeni elia maWavarianis saqmeze, Sedgenili 1565-1583 wlebSi) ramdenadme Tavisebur<br />

viTarebas warmogvidgens _ maTi cnobebiT, sisxlis fasi gansazRvrulia TeTriT yovelgvari<br />

replikis an raime sxva miniSnebis gareSe woniT stan<strong>da</strong>rtze 1 . magram am cnobeb-<br />

Sic `Zveli TeTris~ kursi anu 4 <strong>da</strong>ngis wonis fuli igulisxmeba saangariSo erTeulis<br />

mniSvnelobiT. amaze metyvelebs is garemoeba, `TeTriT~ <strong>da</strong> `Zveli TeTriT~ gansazRvrul<br />

sisxlis fasebis odenoba erTsa <strong>da</strong> imave tipis <strong>da</strong>naSaulze arsebiTad identuria 2 .<br />

XVII saukunis ramdenime istoriul sabuTSi sisxlis safasuri gamoxatulia iseTi<br />

nominaliTac, rogoricaa marCili 3 . qarTul sinamdvileSi marCilad iwodebo<strong>da</strong> evropis<br />

qveynebi<strong>da</strong>n Semosuli fulis erTeuli taleri, romlis kanonieri wona Seadgen<strong>da</strong> 24,4<br />

grams 4 , rac odnav naklebi iyo mis praqtikul (faqtiur) wonaze aRniSnul xanaSi 5 . ase<br />

rom, am SemTxvevaSi sisxlis sazRaurad miRebuli fuli gvevlineba rogorc saangariSo<br />

erTeulad, ise ga<strong>da</strong>xdis saSualebad.<br />

vaxtang VI-is samarTlis wignSi (1705-1708), sa<strong>da</strong>c sasisxlo ganCinebebs sagangebo<br />

Tavi eZRvneba, sisxlis fasebi gansazRvrulia TumniT 6 , romelic msxvil saangariSo er-<br />

Teuls warmoadgen<strong>da</strong> <strong>da</strong> sparsuli woniTi sistemis misxlis bazaze moWril 200 Saurs<br />

(50 abazs) moicav<strong>da</strong> 7 . misi kanonieri wona 390 grami gamodis (50 abazi 7,8 gr). abazis<br />

praqtikuli wona aRniSnuli samarTlis wignis Sedgenis dros saSualod Seadgen<strong>da</strong> 7,29<br />

grams 8 , anu Tumnis faqtiuri wona <strong>da</strong>axloebiT 360, 450 grams utoldebo<strong>da</strong> (50 abazi <br />

7,29 gr). aqac sisxlis safasurad miRebuli nominalis (Tumnis) rogorc saangariSo er-<br />

Teulis Rirebuleba praqtikulad emTxveva ga<strong>da</strong>xdis saSualebis faqtiur Rirebulebas.<br />

Cveni miznebisaTvis gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs imas, Tu ra moculobiT xorcieldebo<strong>da</strong><br />

praqtikaSi sruli sisxlis fasis odenobis Teoriuli norma. saTanado<br />

wyaroebis simwiris gamo SeuZlebelia Tvali gavadevnoT Tu rogor, ra moculobiT realizdebo<strong>da</strong><br />

cxovrebaSi beqa man<strong>da</strong>rtuxucesis, giorgi brwyinvalis, aRbuRa aTabagis<br />

samarTlis wignebiT, agreTve, `biWvintis iadgaris~ ganCinebebiT <strong>da</strong>dgenili sruli sisxlis<br />

sazRauris normebi 9 , magram SemorCenili mcireodeni monacemebiTac, sasamarTlo<br />

ganCinebebma rom Semogvinaxes, zogadi suraTis warmodgena mainc SesaZlebelia.<br />

sruli sisxlis zRveva, rogorc wesi, sasamarTlos gziT xdebo<strong>da</strong>. sasamarTlo nebismieri<br />

sasisxlo saqmis, maT Soris mkvlelobis sarCelis ganxilvas sruli sisxlis<br />

fasis odenobis gamorkveviT iwyeb<strong>da</strong> <strong>da</strong> am ukanasknelis safuZvelze ga<strong>da</strong>kveT<strong>da</strong> mkvlelobis<br />

Tu sxva saxis <strong>da</strong>naSaulis sazRauris odenobas. sasamarTlo ganaCenis gamotanisas<br />

iTvaliswineb<strong>da</strong> <strong>da</strong>zaralebulis (moklulis) mxri<strong>da</strong>n braldebulis (mkvlelis) mimarT<br />

Cadenili qmedebis Sedegad miyenebuli zaralis an zianis (Tu aseTs adgili hqon<strong>da</strong>)<br />

sazRaurs <strong>da</strong> am ukanasknels gamoakleb<strong>da</strong> sruli sisxlis safasuris Teoriuli<br />

normiT <strong>da</strong>dgenil odenobas, rasac wyaroebi `Sefardebas~ <strong>da</strong> `Caroninebas~ an `gaSvebas~<br />

uwodeben 10 . sasamarTlo praqtikaSi farTod gamoiyenebo<strong>da</strong> `pativebis~ wesi, rac gamoixatebo<strong>da</strong><br />

imaSi, rom <strong>da</strong>mnaSaveze <strong>da</strong>kisrebuli sruli sisxlis sazRauris nawils<br />

`ipativeb<strong>da</strong>~ jvar-xati, mefe-dedofali, bWeebi <strong>da</strong> sasamarTlos wevri <strong>da</strong>rbaiselni. es<br />

1<br />

ix. svaneTis werilobiTi Zeglebi, I, teqstebi gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvlevebi <strong>da</strong> samecnierosacnobaro<br />

aparati <strong>da</strong>urTo v. silogavam (Tbilisi, 1986), gv. 104; g. araxamia, `biWvintis iadgari~, gv. 70-71;<br />

qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 46-50.<br />

2 Sea<strong>da</strong>re `biWvintis iadgaris~ sasisxlo ganCinebebis 8-17 muxlebi <strong>da</strong> mTis wm. giorgis sigelis sasisxlo<br />

ganCinebebi (ix. s.kakabaZe, saistorio momabe, II (tfilisi, 1924), gv. 250-251).<br />

3 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 59-64, 77, 80, 139.<br />

4 s. kakabaZe, safases <strong>istoriisa</strong>Tvis saqarTveloSi, saistorio moambe, I (tfilisi, 1925), gv. 25; r. qebulaZe,<br />

<strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 107. taleri (marCili) udri<strong>da</strong> sam abazs. abazis Teoriuli wona iyo 7,8 grami (ix. g.<br />

jafariZe, narkvevi qarTuli metrologii<strong>da</strong>n (Tbilisi, 1973), gv. 45). sami abazis kanonieri wonis jami (24,4<br />

grami) ki erTi marCilis kanonieri wonis tolia.<br />

5 g. jafariZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 45.<br />

6 qarTuli samarTlis Zeglebi, I, gv. 486-490.<br />

7 g. jafariZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 41-48.<br />

8 g. jafariZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 45.<br />

9 es ar vrceldeba vaxtang VI-is samarTlis wignis sasisxlo normebze, romelTa praqtikaSi gamoyenebis<br />

Sesaxeb mravali dokumenti SemogvrCa (ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 309, 331, 333, 345, 355, 412, 438,<br />

456, 508, 591, 600, 602, 620, 667, 683).<br />

10 ix. qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 125, 126, 140, 141, 166, 211, 212.<br />

103


`napatiebi sisxlic~ gamoiqviTebo<strong>da</strong> sruli sisxlis sazRauri<strong>da</strong>n. sasamarTlo<br />

mxedvelobaSi iReb<strong>da</strong>, agreTve, <strong>da</strong>mnaSavis ekonomikur mdgomareobasac. Tu <strong>da</strong>mnaSave<br />

Tavisi ekonomikuri SesaZleblobiT `Sefardeba-Caroninebisa~ <strong>da</strong> `pativebis~ Semdeg<br />

ga<strong>da</strong>saxdelad ga<strong>da</strong>kveTil sazRaursac ver `amouvido<strong>da</strong>~, maSin am ukanasknelsac<br />

garkveul nawils Camoaklebdnen 1 . am procedurebis Semdeg sasamarTlo adgen<strong>da</strong><br />

ga<strong>da</strong>saxdeli sazRauris saboloo odenobas, rasac `nabWobi (nabrWobi) sisxli~ erqva 2 .<br />

Tu <strong>da</strong>mnaSave `nabWobi sisxlis~ ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong>s Tavs aarideb<strong>da</strong>, mas kanoni jarimas akisreb<strong>da</strong>,<br />

magram Tu ekonomikuri xelmokleobis gamo ver ga<strong>da</strong>ixdi<strong>da</strong>, maSin is mTeli Tavisi<br />

uZrav-moZravi qonebiT `xelT miecemo<strong>da</strong>~ <strong>da</strong>zaralebul mxares <strong>da</strong> am ukanasknelis sakuTrebaSi<br />

(Tu glexi an msaxuri iyo) an vasalobaSi (Tu aznauri iyo) ga<strong>da</strong>dio<strong>da</strong> 3 .<br />

zemoTqmuli<strong>da</strong>n cxadia, rom `nabWobi sisxli~ gacilebiT naklebi iyo, vidre Teoriuli<br />

normiT <strong>da</strong>dgenili sazRauri. aRsaniSnavia isic, rom `nabWobi sisxlis~ <strong>da</strong>urveba<br />

mTlianad fuliT anu, rogorc maSin ityodnen, `mSrali TeTriT~ savaldebulo ar iyo.<br />

sisxlis sazRaurSi `aiRebo<strong>da</strong>~ nawilobriv fuli, nawilobriv yma-glexi, agreTve, uZrav-moZravi<br />

qoneba, umetes SemTxvevaSi, mxolod es ukanaskneli.<br />

ganvixiloT sruli sisxlisa <strong>da</strong> `nabWobi sisxlis~ Tanafardobis konkretuli magaliTebi.<br />

1326 w. imerTa mefis miqaelis karze mowveulma sasamarTlom aznaur mangasar miqela-<br />

Zis mkvlelobis saqme gaarCia. mosamarTleebma `sisxlis mokiTxuli qnes~ <strong>da</strong> gamoarkvies,<br />

rom moklulis sruli sisxlis fasi, misi winaprebisaTvis mefis mier boZebuli sigelis<br />

mixedviT, 80000 Zveli kirmaneuli TeTri yofila. sasamarTlos mier ga<strong>da</strong>kveTilma `nab-<br />

Wobma sisxlma~ Seadgina: 7 glexi, 8 tani abjari, xvastagis garkveuli raodenoba 4 .<br />

gelaZisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>vlaZis sasisxlo saqmis gar<strong>da</strong>wyvedilobis sigeli, gacemuli <strong>da</strong>savleT<br />

saqarTvelos mefisnacvlis, <strong>da</strong>viTis mier 1330-1346 wlebSi 5 , mogviTxrobs, rom mokluli<br />

<strong>da</strong>vlaZis sruli sisxlis fasi 80000 kirmaneuli TeTri aRmoCn<strong>da</strong>. sabuTis cnobiT,<br />

<strong>da</strong>mnaSave gelaZe am sazRaurs ver `amouvi<strong>da</strong>~, magram `riTac ver amouvi<strong>da</strong>, apativa<br />

(<strong>da</strong>vlaZis Wirisufalma _ g.a.) say<strong>da</strong>rsa <strong>da</strong> mefesa <strong>da</strong> <strong>da</strong>rbaiselTa, saydrisSvilTa~. sasamarTlos<br />

saboloo ganaCeniT <strong>da</strong>mnaSavem <strong>da</strong>zaralebuli mxaris sasargeblod gaiRo: 12<br />

glexi, agreTve, abjris, naqsovis <strong>da</strong> xvastagis garkveuli `simravle~ 6 .<br />

kotriZeebisa <strong>da</strong> WareliZeebis sasisxlo saqmis gar<strong>da</strong>wyvedilobis siglis (1432 w.)<br />

mixedviT, mefis sasamarTlom saxaso aznauris, abesalom kotriZis mkvlelobisaTvis ra-<br />

Wis erisTavs, cici WareliZes <strong>da</strong>akisra sazRauris ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong> 120000 Zveli TeTris odenobiT,<br />

rogorc amas iTvaliswineb<strong>da</strong> kotriZeTa sasisxlo sigeli. sasamarTlos ganCinebiT,<br />

WareliZem kotriZeebs `nabWobi sisxlis~ <strong>da</strong>saurveblad misca: Svidi komli glexi;<br />

eklesia sofel Run<strong>da</strong>Si; jaWvi; rkinis qalamani; saZroxe qvabi; WorRaTo; oTxTavi; ori<br />

jori; xuTi cxeni; Tormeti xari; sami orxua naqsovi <strong>da</strong> ori sinjafis tyavi 7 .<br />

1652 w. mefis sasamarTlom avTandil zedgeniZe <strong>da</strong>mnaSaved cno imarindo zedgeniZis<br />

mkvlelobaSi. sasamarTlom `mokiTxuli qna~ <strong>da</strong> gamoarkvia moklulis sruli sisxlis<br />

safasuri: 30 komli glexi, 12 Tumani TeTri, erTi guTani xari, 5 cxeni, 300 kodi puri<br />

<strong>da</strong> `samarxod~ (<strong>da</strong>krZalvis xarji) 200 koka tkbili. sasamarTlos gamarTvis dros<br />

mkvleli cocxali aRar iyo, amitom sazRauris <strong>da</strong>urveba mis Svils <strong>da</strong>ekisra. sasamarTlom<br />

gaiTvaliswina is garemoeba, rom mopasuxe mxare qonebrivi xelmokleobis gamo<br />

srul sisxls ver auvido<strong>da</strong>. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT mosamarTleebi aRniSnaven, rom `zogi<br />

vapatieT jvar-xatTa, zogi mefesa <strong>da</strong> dedofalsa, zogi pWeTa <strong>da</strong> mosamarTleTa~ <strong>da</strong> `nabWobi<br />

sisxli~ mxolod 6 komli glexiT ganisazRvra 8 .<br />

1701-1703 wlebs Soris erekle I-is mier mowveulma sasamarTlom vinme duSias mamis<br />

mkvlelobis saqme ganixila. aRmoCn<strong>da</strong>, rom moklulis sruli sisxlis fasi Seadgen<strong>da</strong><br />

240 Tumans. aqe<strong>da</strong>n `zogi Cven, zogi <strong>da</strong>rbaiselT vapativeT <strong>da</strong> zogi iqiT Wrilobisa <strong>da</strong><br />

1 iqve, gv. 166.<br />

2 qarTuli samarTlis Zeglebi, I, gv. 468; qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 107, 108.<br />

3 s. kakabaZe, <strong>da</strong>savleT saqarTvelos saeklesio sabuTebi, I, gv. 86; qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 140-141.<br />

4 ix. e. TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, II, gv. 33-34.<br />

5 ix. k. kaxaZe, <strong>da</strong>savleT saqarTvelos ucnobi mefeebi, klio, #11 (Tbilisi, 2001), gv. 48.<br />

6 ix. e.TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, II, gv. 34-35.<br />

7 ix. s. kakabaZe, vaxtang-ucnobi afxaz-imereTis mefeTagani..., gv. 9-11.<br />

8 qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, gv. 93.<br />

104


miÃdomisaTvin gavaSvebineTo~, aRniSnaven mosamarTleebi. saboloo jamSi `nabWobma sisxlma~<br />

Seadgina 60 Tumani, 3 komli glexi <strong>da</strong> 20 dRiuri miwis nakveTi 1 .<br />

yovelive zemoTqmuli safuZvels gvaZlevs ganvacxadoT, rom fulis kursis (wona,<br />

sinji) xSiri cvalebadobis <strong>da</strong>, Sesabamisad, msyidvelobiTi unaris arastabilurobis<br />

gamo rom sasjelis profanacia ar momx<strong>da</strong>riyo, qarTul sinamdvileSi sisxlis fasi gamoixatebo<strong>da</strong><br />

mxolod kanonieri wonis monetiT <strong>da</strong> araviTari angariSi ar eweo<strong>da</strong> mocemul<br />

momentSi mimoqcevaSi arsebuli fulis faqtiur wonas, romelic SeiZleba <strong>da</strong>mTxveo<strong>da</strong><br />

an ar <strong>da</strong>mTxveo<strong>da</strong> kanonier wonas. zemoT vnaxeT, rom sisxlis <strong>da</strong>saurveblad miRebuli<br />

monetis kanonieri <strong>da</strong> praqtikuli wona zogjer emTxveo<strong>da</strong> an uaxlovdebo<strong>da</strong> kidec<br />

erTmaneTs (beqa man<strong>da</strong>rtuxucesis samarTlis oriani TeTri, XVII s. istoriuli dokumentebis<br />

marCili, vaxtang VI-is samarTlis wignis Tumani), magram es gamowveuli iyo<br />

ara imiT, rom sisxlis fasis <strong>da</strong>dgenisas amosaval safuZvlad aRebuli iyo Tanadrouli<br />

monetis faqtiuri wona, aramed imiT, rom mocemul momentSi fuli iWrebo<strong>da</strong> kanonieri<br />

woniTi stan<strong>da</strong>rtiT. magram aseTi <strong>da</strong>mTxveva droebiTi, warmavali movlena iyo. fulis<br />

wonis <strong>da</strong>qveiTebisTanave, rasac xSirad hqon<strong>da</strong> adgili, aRniSnuli Tanxvedra qrebo<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> sazRaurad miRebuli nominali aRar iyo ga<strong>da</strong>xdis saSualeba <strong>da</strong> is martooden<br />

saangariSo erTeulad rCebo<strong>da</strong>. es xvedri ergo beqas samarTlis `yazanur TeTrs~, romelmac<br />

samarTlis Sedgeni<strong>da</strong>n mokle xanSi ganica<strong>da</strong> faqtiuri, mogvianebiT ki kanonieri<br />

wonis Semcirebac. igive bedi gaiziara kirmaneulma TeTrmac: jer misi kanonieri wona<br />

Semcir<strong>da</strong> <strong>XI</strong>II s. bolos, Semdeg Tan<strong>da</strong>TanobiT faqtiuri wonac, kanonieri wonis kirmaneulma<br />

ki saangariSo erTeulis funqciiT ganagrZo arseboba.<br />

ase rom kanonieri wonis fuls, romliTac ganisazRvrebo<strong>da</strong> sisxlis fasis odenobis<br />

Teoriuli norma, imTaviTve saangariSo erTeulis funqcia hqon<strong>da</strong>. mis bazaze xdebo<strong>da</strong><br />

`nabWobi sisxlis~ <strong>da</strong>saurveblad `<strong>da</strong>debuli~ yma-glexis Tu uZrav-moZravi qonebis<br />

Rirebulebis gansazRvrac. rac Seexeba sazRauris fuliT ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong>s, es xdebo<strong>da</strong> yvelanairi<br />

tipis <strong>da</strong> wonis monetiT, romelic mocemul momentSi iyo mimoqcevaSi, oRond er-<br />

Ti aucilebeli pirobiT: sisxlis <strong>da</strong>saurveblad ga<strong>da</strong>xdili monetebis jamuri wona toli<br />

un<strong>da</strong> yofiliyo saangariSo erTeuliT gansazRvruli odenobis jamuri wonisa. amas<br />

moiTxov<strong>da</strong>, zoga<strong>da</strong>d, angariSsworebis, kerZod, sasisxlo sazRauris ga<strong>da</strong>xdis marTebuloba.<br />

amis uSualo gamoxatulebaa angariSsworebis dros fulis woniT ga<strong>da</strong>xdis faqtebi<br />

<strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli am periodis werilobiT wyaroebSi.<br />

vfiqrob, amiT aixsneba sisxlis fasis sazRaurad e.w. `mkv<strong>da</strong>ri~ fulis erTeulebis <strong>da</strong>saxeleba<br />

<strong>XI</strong>V-XVII ss. zogierT werilobiT ZeglSi. ase magaliTad, xobis taZris Zvel iadgarSi<br />

<strong>XI</strong>I-<strong>XI</strong>II ss. Cawerili sisxlis safasuris gamomxatveli fulis nominali, botinati aseve<br />

xeluxleblad ga<strong>da</strong>tanil iqna Sama<strong>da</strong>vla <strong>da</strong>dian-gurielis mier (1470-1475) imave iadgaris<br />

ganaxlebis sigelSi <strong>da</strong> am ukanaskneli<strong>da</strong>n levan II <strong>da</strong>dianis wyalobis sigelSi (1639-1657) 2 ,<br />

Tumca botinati am droisaTvis ukve karga xania aRar iyo ga<strong>da</strong>xdis saSualeba, magram is<br />

rCebo<strong>da</strong> saangariSo erTeulad. amitomac ar Seucvlia is Tanadrouli monetiT arc Sama<strong>da</strong>vlas<br />

<strong>da</strong> arc levan II-s. kidev erTi faqti, imerTa mefem, bagrat III-m Tavis samarTlis ganCinebebSi,<br />

romlebic beqa-aRbuRas samarTlis wigns <strong>da</strong>urTo (1535-1545 ww.), sisxlis sazRauris<br />

gamomxatveli aRbuRaseuli oriani TeTri ZalaSi <strong>da</strong>tova. es imitom, rom mimoqcevi<strong>da</strong>n<br />

gasuli Zveli, magram srulfasovani fulis saangariSo erTeulad miRebis SemTxvevaSic<br />

sasjelis marTlzomiereba <strong>da</strong> angariSsworebis marTebuloba uzrunvelyofili rCebo<strong>da</strong>.<br />

amiT iyo ganpirobebuli is garemoeba, rom samarTlis wignebis Tu maTTan gaTanabrebuli<br />

iuridiuli aqtebis sasisxlo ganCinebebis praqtikaSi gamoyenebas sulac ar uSli<strong>da</strong> xels<br />

sisxlis <strong>da</strong>saurveblad <strong>da</strong>saxelebuli nominalis siZvele _ es im ubralo mizeziT, rom<br />

saangariSo erTeulis siZvele samarTlis aRsrulebas aranairad ar uqmni<strong>da</strong> <strong>da</strong>brkolebas.<br />

sisxlis fasis Teoriuli normisa <strong>da</strong> `nabWobi sisxlis~ Tanafardoba misTvis <strong>da</strong>maxasiaTebeli<br />

niuansebiT TavisTavad <strong>da</strong>moukidebeli sakiTxia, magram mas sxva mniSvnelobac<br />

eniWeba, kerZod, misi gaTvaliswinebiT SesaZlebeli Cans sasisxlo sigelebSi fiqsirebuli<br />

vergeldis, erTi SexedviT, uzomo sididis axsna, rac calke msjelobis sagania.<br />

1 iqve, gv. 166.<br />

2 g. araxamia, saqarTvelos <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> wyaroTmcodneobis sakiTxebi (Tbilisi, 2009), gv. 132, 143, 146;<br />

qarTuli samarTlis Zeglebi, II, teqstebi gamosaSvebad moamza<strong>da</strong>, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo<br />

i.doliZem (Tbilisi, 1965), gv. 208-211.<br />

105


<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />

1. T. abramiSvili, <strong>XI</strong>II-<strong>XI</strong>V ss. <strong>da</strong>savlur-qarTuli fuli (Tbilisi, 1959).<br />

2. g. anTaZe, saqarTvelosa <strong>da</strong> TurqeTis urTierToba XV-XVIII ss. numizmatikuri<br />

masalis mixedviT (Tbilisi, 1982).<br />

3. g. araxamia, `biWvintis iadgari~ (Tbilisi, 2009).<br />

4. g. araxamia, saqarTvelos <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> wyaroTmcodneobis sakiTxebi (Tbilisi, 2009).<br />

5. d. baqraZe, arqeologiuri mogzauroba guriasa <strong>da</strong> aWaraSi (baTumi, 1987).<br />

6. m. gabaSvili, saqarTvelos saxelmwifo samoneto politikis istorii<strong>da</strong>n, axlo aRmosavleTi<br />

<strong>da</strong> saqarTvelo, IV (Tbilisi, 2005).<br />

7. m. gabaSvili, qarTuli numizmatikis istorii<strong>da</strong>n, axlo aRmosavleTi <strong>da</strong> saqarTvelo<br />

(Tbilisi, 1991).<br />

8. g. dundua, samoneto mimoqcevis sakiTxisaTvis XV saukunis saqarTveloSi (Tbilisi, 1964).<br />

9. i. doliZe, giorgi brwyinvalis samarTali (Tbilisi, 1957).<br />

10. i. doliZe, Zveli qarTuli samarTali (Tbilisi, 1953).<br />

11. e. TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, II (tfilisi, 1909).<br />

12. s. kakabaZe, <strong>da</strong>savleT saqarTvelos saeklesio sabuTebi, I (tfilisi, 1921).<br />

13. s. kakabaZe, vaxtang-ucnobi afxazeT-imereTis mefeTagani <strong>da</strong> misi memkvidre mefe<br />

giorgi (tfilisi, 1912).<br />

14. s. kakabaZe, patara werilebi <strong>da</strong> SeniSvnebi, saistorio moambe, II (tfilisi, 1924).<br />

15. s. kakabaZe. safases <strong>istoriisa</strong>Tvis saqarTveloSi, saistorio moambe, I (tfilisi, 1925).<br />

16. d. kapanaZe, qarTuli numizmatika (Tbilisi, 1969).<br />

17. k. kaxaZe, <strong>da</strong>savleT saqarTvelos `ucnobi mefeebi~, klio, 11 (Tbilisi, 2001).<br />

18. svaneTis werilobiTi Zeglebi, I, gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvlevebi <strong>da</strong> samecnierosacnobari<br />

aparatura <strong>da</strong>urTo v. silogavam (Tbilisi, 1986).<br />

19. qarTlis cxovreba, tomi II, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT<br />

s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1959).<br />

20. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, teqstebi gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvleva <strong>da</strong><br />

leqsikoni <strong>da</strong>urTo i. doliZem (Tbilisi, 1963).<br />

21. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, teqstebi gamosacemad moamza<strong>da</strong>, SeniSvnebi <strong>da</strong><br />

saZieblebi <strong>da</strong>urTo i. doliZem (Tbilisi, 1965).<br />

22. qarTuli samarTlis Zeglebi, IV, teqsti gamosca, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo<br />

i. doliZem (Tbilisi, 1972).<br />

23. r. qebulaZe, evropuli monetebis mimoqceva saqarTveloSi XV-XVIII saukuneebSi (Tbilisi,<br />

1971).<br />

24. c. RvaberiZe, saqarTvelos urTierToba ilxanTa iranTan <strong>da</strong> jelairianTa saxelmwifosTan<br />

(Tbilisi, 1986).<br />

25. c. RvaberiZe, bagrat kurapalatis samarTlis Zeglis <strong>da</strong>TariRebisaTvis, valerian gabaSvili<br />

_ 90 (Tbilisi, 2003).<br />

26. r. xaraZe, xevsuruli rjuli, analebi, iv. javaxiSvilis sax. istoriis <strong>institutis</strong><br />

<strong>Sromebi</strong>, I (Tbilisi, 1947).<br />

27. iv. javaxiSvili, qarTuli samarTlis istoria, Txzulebani 12 tomad, tomi VII (Tbilisi,<br />

1984).<br />

28. g. jafariZe, narkvevi qarTuli metrologii<strong>da</strong>n (Tbilisi, 1973).<br />

29. Берадзе Т., Мореплавание и морская торговля в средневековой Грузии (Тбилиси, 1989).<br />

106


GONELI ARAKHAMIA<br />

Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,<br />

Ivane javakhishvili Tbilisi State University<br />

ON WEREGILD PROBLEM IN GEORGIA IN 14 TH -18 TH CENTURIES<br />

In the article, a question is considered of ratio of a weregild theoretical size and amount of real<br />

payment in Georgia in the 14 th -18 th centuries. Corresponding written sources show that at that period in<br />

Georgia weregild was conditioned by legal weight of coins only, and the payment was realized with any<br />

money, existing in turnover at the given moment and was accessible for a payer. It was important and<br />

necessary the reimbursement coin of the legal weight to be equal to the total weight of coins to pay.<br />

According to the court practice an actual amount of weregild was significantly less than the amount<br />

established by the theoretical rate.<br />

107


Tamaz gogolaZe<br />

xelnawerTa erovnuli centri<br />

kidev erTxel no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa<br />

<strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebebis Sesaxeb<br />

XVII saukunis 40-iani wlebi saqarTvelos istoriis erT-erT yvelaze ufro rTul<br />

periods warmoadgens. am droisaTvis qarTlis samefos bagrationTa saxlis gamahmadianebuli<br />

warmomadgeneli rostomi (1632-1658 ww.) ganageb<strong>da</strong>, romelic iranis Sahis sefi I-<br />

is (1629-1642 ww.) mier iyo <strong>da</strong>dgenili. rostomis oc<strong>da</strong>eqvswliani mmarTvelobis dros<br />

centraluri xelisuflebis winaaRmdeg qarTveli feo<strong>da</strong>lebis ramdenime gamosvlasa Tu<br />

SeTqmulebas hqon<strong>da</strong> adgili. swored am permanentul gamosvla-SeTqmulebebs exeba Cveni<br />

winamdebare naSromic, sa<strong>da</strong>c sagangebod gveqneba Seswavlili am sakmaod xangrZlivi<br />

procesis ori konkretuli epizodi: 1. gavleniani qarTleli feo<strong>da</strong>lis no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />

gamosvla; <strong>da</strong> 2. qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba, romelic samecniero literaturaSi<br />

qarTlis kaTolikosis evdemoz I diasamiZisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvlis saxeliTac<br />

aris cnobili.<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebis Sesaxeb araerTi<br />

qarTuli <strong>da</strong> sparsuli werilobiTi wyaro gvawvdis cnobebs. Tav<strong>da</strong>pirvelad saTanado<br />

sisruliT movitanT qarTuli werilobiTi wyaroebis Sesabamis fragmentebs <strong>da</strong> mokled<br />

mimovixilavT TiToeul am ZeglSi <strong>da</strong>cul cnobebs CvenTvis saintereso movlenebis<br />

qronologiis Sesaxeb.<br />

<strong>da</strong>viwyoT no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebis<br />

uSualo TviTmxilvelis, mefe rostomis Tanamo<strong>da</strong>sis, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis (1626-1696<br />

ww.) mier 1656-1696 wlebSi Sedgenili `istoriiT~, sa<strong>da</strong>c CvenTvis saintereso ambebi detalura<strong>da</strong>a<br />

aRwerili. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe 1642-1644 wlebs Soris momx<strong>da</strong>ri movlenebis<br />

gadmocemisas mogviTxrobs:<br />

`aw sxva eSmakoba <strong>da</strong> saqarTvelos areva moindomes <strong>da</strong> Tavadebi Seificnes <strong>da</strong> batons<br />

Teimurazs saficrebi gaugzavnes, rom TviTan laSqriT cxeTas mobZandes <strong>da</strong> gaRmiT<br />

erisTavi <strong>da</strong> amilaxori laSqriT movidnen <strong>da</strong> gaRmarTi mÃris laSqari no<strong>da</strong>r Semoiyaros,<br />

CxeiZenic Tan iaxlos <strong>da</strong> rostom mefes mtroba gaucxadon <strong>da</strong> ZalaT batonoba<br />

warTvan.<br />

xovleTsa sajavaxianoSi ciciSvili no<strong>da</strong>r Tavis batons mefes rostoms Seeba <strong>da</strong><br />

gaiqca.<br />

cicisSvilman no<strong>da</strong>r samartoT gamarjveba moindoma, arc batoni Teimurazi moica<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> arc erisTavi <strong>da</strong> arc amilaxori. viTac CxeiZen(i) <strong>da</strong> sxva imereTis sabatios kacis<br />

Svilebi masTan iyvnen <strong>da</strong> yvelani omnacadni kacni iyvnes <strong>da</strong> sacicianos mÃrisaken<br />

Tavisi <strong>da</strong> sxvis laSqari Semohyro<strong>da</strong>. movi<strong>da</strong>, xovleTs CamoÃ<strong>da</strong>. Tavisis kerZos laSqari<br />

vinc ar Semoeyara, mamulebi (<strong>da</strong>urbiva) <strong>da</strong> es anbavi ioram movravisSvils mefisaTvis<br />

moewera: male wamobZandio, Toara<strong>da</strong> gaRma mÃris laSqari Semoeyrebiso <strong>da</strong> saqme gaWirdebiso.<br />

SvadRisas es anbavi qalaqSi mefes mouvi<strong>da</strong>, imave wames isiv kaci <strong>da</strong>abruna <strong>da</strong><br />

iorams asre miswera, rom rasac wames es wingni mogivideso, ficxlav gzebi Seukvrevineo,<br />

rom aqiTgniv mimavali kaci iqiT ar gauSvano <strong>da</strong> mR˜̃Tisa SewevniT amaRam erdgan<br />

SeviyrebiTo <strong>da</strong> im misuls kacs asre ubrZana: Cafrad wadio, xval amaves drosao aqav<br />

un<strong>da</strong> anbavi mamitanoo. kacman madli gardixa<strong>da</strong> <strong>da</strong> wavi<strong>da</strong>. mefem qalaqis movravs ubrZana:<br />

jarCi <strong>da</strong>aZaxeo, vinca vin qalaqSi mzas iyvneno TaTarni, qarTvelni <strong>da</strong> somexni, visac<br />

cxeni hyvandeso, Sesxdeno <strong>da</strong> ra qaranis Ãma gaigonono, swrafad wavidneno <strong>da</strong> cxe-<br />

Tis sabaJosTan mzaT <strong>da</strong>gvxvdeno, iq aRlums vnaxavo. magra esec vinca vin cxenis myolebelio<br />

ar wavideso, Tavi mohkveTeTo <strong>da</strong> Tavisive cxeniT ukan mamwiveTo. saRamos Jams<br />

qanarebi <strong>da</strong>aZaxes <strong>da</strong> jarm(a) saCqaroT iara <strong>da</strong> mefe cxens Sej<strong>da</strong> <strong>da</strong> saCqaroT wabZan<strong>da</strong>.<br />

mefis misvlamdisin ufrosierTi jari misruliyvnen, mefem ubZana: Rame ariso <strong>da</strong> ukana<br />

jaric ar mogvweviano <strong>da</strong> isinic movidneno, Tqvenc CqaraT iareTo <strong>da</strong> gaTenebisas xansa<br />

vnaxavo. iara <strong>da</strong> SvaRamisas kavTisÃevs mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> movravisSvili ioram im gareSemos<br />

laSqriT karg gvaraT win moegeba. mefem elizbar boqaulTuxuces ubrZana: laSqars ukan<br />

Camoudeqo <strong>da</strong> visic cxenT SeZleba hqondeso, CqaraT wamoasxio, rom mR˜Tisa Sewevni-<br />

108


To dilas no<strong>da</strong>rsTan gaviTenebo. mijris Jams dilisasa mefe xovleTis bolos mivi<strong>da</strong>,<br />

marqafa gamoicvala <strong>da</strong> jarsac ubrZana: cxenebs mosarTaveb(i) unaxeT <strong>da</strong> gaukeTeTo <strong>da</strong><br />

iaraRni moivargeTo. razmi gawyves <strong>da</strong> qanarebi <strong>da</strong>aZaxes <strong>da</strong> mefes asre moaxsenes: SeutyoblaT<br />

Tavs <strong>da</strong>vesxaTo. mefem Tavs<strong>da</strong>sxma ar ikadra <strong>da</strong> asre brZana: qarTvelT (sic)<br />

samarTlis qnis gamarTlebisTviso erTmanerTs Seebmiano, mec Cems ymas samarTalszed<br />

Sevebmio. Tu imazed memtyuvnebinos, gamarjveba imasao. bedniers yaens gamoeparao <strong>da</strong><br />

mTxova <strong>da</strong> ar miveco, farsa<strong>da</strong>n mamaman mismano mravali maZliao, rom saciciano misis<br />

SvilisSvilis papuna yorCibaSisaTvis mTxovao <strong>da</strong> ar miveco <strong>da</strong> magas uqrTamoT miveco<br />

<strong>da</strong> axla amdenis sikeTis magieraTo CemTvis umuxanaTebiao <strong>da</strong> sxvas batons hbirebia.<br />

amazed min<strong>da</strong> mR˜̃Tis samarTali gavSinjo, Tu romeli vstyuiT. <strong>da</strong>Zaxebina qanarebi.<br />

amdeni xani razms moacdevina, rom imaTac Seityves <strong>da</strong> saomraT Seikazmnen <strong>da</strong> cxens Sesxdes<br />

<strong>da</strong> razmi gairiges <strong>da</strong> saomraT win wamodgnen <strong>da</strong> Seiqna srola, kiklaoba. iqi<strong>da</strong>men<br />

CxeiZeni <strong>da</strong> sxvani imereli wamodgnen. Seiqna SubTa Zgereba <strong>da</strong> ÃmalTa elvarvba, laxtebis<br />

jaxajuxa, muzaraTTa xeTqineba. dids xanobamdisin CxeiZebman ZalmicemiT omi gardixades<br />

<strong>da</strong> saqmec gauWires, laSqaric <strong>da</strong>abaliTes <strong>da</strong> karga<strong>da</strong>c iyvnen, magra no<strong>da</strong>r oms<br />

ar mosruliyo <strong>da</strong> uwinve veris cixisaken wasuliyo <strong>da</strong> CxeiZebs zurgi ar moaba <strong>da</strong> kidec<br />

<strong>da</strong>iWrnes, <strong>da</strong>iRalnes. mefemanc TviTan cxens <strong>da</strong>uZra <strong>da</strong> erTpirad qarTvelni miet(e)-<br />

vnes <strong>da</strong> wauSines. beJia CxeiZe movravis Svilman ioram <strong>da</strong>irCina <strong>da</strong> zogni baraTianT <strong>da</strong>irCines,<br />

zogni elizbar boqaulTuxucis ymebman <strong>da</strong>irCines. yvelani orgniTve kargad iyvnen<br />

<strong>da</strong> ZalmicemiT omi gardixades <strong>da</strong> mefem gaimarjva, no<strong>da</strong>r veris cixeSi Seixvewa <strong>da</strong><br />

CxeiZeni <strong>da</strong>Wrilni <strong>da</strong> <strong>da</strong>rCenilni mefes win moasxes mÃarwakrulni <strong>da</strong> gamarjveba mouloces.<br />

mefem bZana, CxeiZebs mklavni gauxsnes <strong>da</strong> gors gagzavnes, rom tanisamosi gamoucvalon<br />

<strong>da</strong> qveSsagebi <strong>da</strong> zedsafeni gaukeTon <strong>da</strong> kargis pativiT Ãeli Seuwyon <strong>da</strong> visac<br />

mamacoba eqna, yvelakas xalaTi <strong>da</strong> sajildoT mamulebi uboZa. ufrosierTT saciciano<br />

<strong>da</strong>uyves <strong>da</strong> kacebi uCines, rom gaqceulT kacT ukan nurvin aedevnebis <strong>da</strong> visac sacicianos<br />

kaci <strong>da</strong>eWiros, gauSvano. im Rames iqiv naomarzed <strong>da</strong>dga <strong>da</strong> meores dRes gors mib-<br />

Zan<strong>da</strong> <strong>da</strong> meores dRes gori<strong>da</strong>men qalaqs Cafari gagzavnes <strong>da</strong> qaixosrov baraTasSvili,<br />

dedoflis saxlTuxucesi, <strong>da</strong>iWires <strong>da</strong> cixeSi aiyvanes <strong>da</strong> RamiT koSki<strong>da</strong>men gardmoagdes<br />

<strong>da</strong> Tqves _ <strong>da</strong>mTvrala <strong>da</strong> TviTan gardmovardnilao <strong>da</strong> amisi Svilebi <strong>da</strong>aWirvines<br />

<strong>da</strong> goris cixeSi <strong>da</strong>atyves <strong>da</strong> misi siZe baxuta husein begisSvili bagratoani iyo <strong>da</strong> batonobac<br />

undo<strong>da</strong>, is gardixvewa <strong>da</strong> kaxeTs mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> ioTam amilaxori jalabobriv saer(i)sToSi<br />

mivi<strong>da</strong>. TviTan batons TeimurazsTan mividnes <strong>da</strong> zamTarmanc moatana. no<strong>da</strong>r<br />

zovreTis cixeSi gamagr<strong>da</strong>. mefem gori<strong>da</strong>m laSqari gauZaxa <strong>da</strong> skras zeiTi saciciano<br />

<strong>da</strong>rbevina <strong>da</strong> CxeiZeni elizbar boqaulTuxucis elizbaris xeliT yaenTan gagzavna <strong>da</strong><br />

arza miswera: qarTvelni Cemis uSvilobisaTvis <strong>da</strong> unaTesaobisaTvin urCoben <strong>da</strong> avkacobeno,<br />

rom Cems sabolos vera Ãedveno, Cems biZasSvils Teimuraz mirzas samni Svilni<br />

hyvanano <strong>da</strong> romelsac papis Cemis lvarsabi saÃeli hqviano, is SvilaT gviboZeTo, rom<br />

Cvens ukan qarTvelT sabatonoT egulebodes. eseni yaenTan gaistumra <strong>da</strong> TviTan goris<br />

cixi<strong>da</strong>m zarbaznebi Camoitana <strong>da</strong> zovreTis cixes Semoadga. zarbaznebiT <strong>da</strong>uSin(a), magra<br />

qvitkirs vera avno ra. male male Ãmas <strong>da</strong>gdebdes, rom batoni Teimuraz moeSvelebiso.Mmefes<br />

aSinebdes, magra mefem asre brZana _ xonTqaric moeSveliso, si<strong>da</strong>mdisin no<strong>da</strong>rs<br />

cixi<strong>da</strong>men ar gamoviyvano, aqiTgan ar <strong>da</strong>viZvrio. wyalkurTxevamdisin srul qarTvelT<br />

laSqari zovreTis cixes adgnen <strong>da</strong> ver aiRes <strong>da</strong> arc mSveli gauCn<strong>da</strong> <strong>da</strong> cixes<br />

SigniT ymaT umuxanaTes <strong>da</strong> hgmes batoni <strong>da</strong> gauorguldnes <strong>da</strong> cixis gacemas Seudgnes.<br />

es no<strong>da</strong>r Seutyo, rom ymani Ralats upireben, CaTreuls Cayolili ajobina <strong>da</strong> Tavisi<br />

de<strong>da</strong> kaxeTis batonisSvili rostom mefesTan saxvewaraT gamogzavna. ra movi<strong>da</strong>, nametnavad<br />

mefem didi pativi <strong>da</strong>sdva <strong>da</strong> saxvewari <strong>da</strong>ujera. gaclis gza sTxova. viTac naTesavi<br />

iyo mefisa <strong>da</strong> merme de<strong>da</strong>Ta Sigan sikeTezed naqebi iyo <strong>da</strong> saqarTveloSi ZveliT wesaT<br />

iyo, rom visac gasWirebia Sesaxvewrad, an de<strong>da</strong>sa <strong>da</strong> an jalabs gaugzavnides, mefeni <strong>da</strong><br />

Tavadni pativs <strong>da</strong>sdebdian. mefemac gaaTava Zveli wesi, batonisSvils feSqaSi miarTva<br />

<strong>da</strong> uvneblobis saficari misca, rom saca un<strong>da</strong> wavides Tavisi mxleblebiTa <strong>da</strong> qonebiT<br />

ara uSavdesra <strong>da</strong> amdeni cxeni, jori aTxoes zovreTi<strong>da</strong>men, rome TavianT qonebiT axalcixemdisin<br />

miasxan. magra bevrs Semoixvewnes, rom no<strong>da</strong>r inaxvinos. ar inaxvina, magra<br />

uzianoT samcxes mividnes <strong>da</strong> erisTavi zaal <strong>da</strong> amilaÃori ioTam batons TeimurazsTan<br />

iyvian. magra gzebzed iwyinebodes <strong>da</strong> napiris alagebs erTi meores urbevdes. vinc imaT<br />

Semoswyrebodes, amaT mouvidis. vinc amaT Semoswyris, imaT miuvidis <strong>da</strong> amaTis saqmiT<br />

109


qarTli <strong>da</strong> kaxeTi mousvenebeli <strong>da</strong> areul aoÃrebuli iyo.<br />

aqa mefis rostomis ilRari qalaqiT, mzis Casvlisas cxens Sej<strong>da</strong>, gaTenebisas<br />

Sobis dRisas axalgors erisTvebs Tavs <strong>da</strong>esxa <strong>da</strong> gaimarjva mR ~ TiTa.<br />

qalaqs Sig mjdoms mefes rostoms anbavi mouvi<strong>da</strong>, rom xval Sobas orniv erisTvebi<br />

<strong>da</strong> ioTam amilaxori axalgors Sobas erTgan iqmoneno <strong>da</strong> iq laSqars Seiyriano <strong>da</strong><br />

batons Teimurazs safurcles Semoeyrebiano, iqi<strong>da</strong>men cxeTas movleno <strong>da</strong> visac maTTan<br />

piroba aqvTo, iq Seeyarebian <strong>da</strong> Sehficven. ra es mefes moaxsenes, ficxlav muÃranis batons<br />

bax(u)tas, rom ukanas dros Tavisis batonis adgilszed gamef<strong>da</strong>, wingni miswera _<br />

Senis laSqriTo mzas <strong>da</strong>mxvdio, rome mR ~ Tisa SewevniTao amaRam mand movalo. kaci rom<br />

gaistumra, jarCi <strong>da</strong>aZaxes: vai imasao, romelsac cxeni hyvandeso, mzis Casvlisas cxeTas<br />

ar <strong>da</strong>mxvdeno, avad mivepyrobio. viTac axlo iyo, yvelani mefes uwin mividnen. ra mefem<br />

amdeni jari naxa, diaR iama <strong>da</strong> mravali saimedo sityvebi jars ubrZana <strong>da</strong> muÃranis batons<br />

Cafari gaugzavna, rom Cvenc kargis jariT movdivarTo <strong>da</strong> Tqvenc Tqvenis jariT<br />

mzaT <strong>da</strong>gvxvdiTo, rom mR ~ Tis SewevniTao gauTenebliv Tavs <strong>da</strong>vesxmiTo. ra mefe muxrans<br />

mivi<strong>da</strong>, muxranis batoni kargis jariT Semoeyara <strong>da</strong> mefes iama <strong>da</strong> aRar Seisvena <strong>da</strong><br />

CqaraT iares, Sobas dilas axalgors locvaze<strong>da</strong>n mdgomT Tavs <strong>da</strong>esxnes <strong>da</strong> im dRes muxranis<br />

batonis mamacobis qeba Tqves <strong>da</strong> isini Seutyobarni iyvnes <strong>da</strong> Tavs<strong>da</strong>sxmis eWvic<br />

ara hqon<strong>da</strong>(T). ra Zaxili Seiqna, cxeni <strong>da</strong> iaraRi veRar moiswvres <strong>da</strong> arc amaT <strong>da</strong>acales.<br />

anazdeuli moulodineli saqme mouvi<strong>da</strong>. isini zogni cxeniT gardixvewa <strong>da</strong> zogni<br />

qveiTaT, aqeT iqiT gardixvewnes <strong>da</strong> imaTi maspinZlobis saWmeli mefis laSqarman SeWama.<br />

mefemanc sadil vaxSami imaTs sadgoms Wama <strong>da</strong> meores dRes, visac <strong>da</strong>rCenili kacni hyvan<strong>da</strong>,<br />

mefes win mousxes. mefem yvelakani gaaSvebina <strong>da</strong> TviTan gorisaken wabZan<strong>da</strong> <strong>da</strong> im<br />

zamTars iq <strong>da</strong>dga. elizbar <strong>da</strong>viTisSvili yaeni<strong>da</strong>m movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> xalaTi <strong>da</strong> batonisSvili<br />

lvarsab moiyvana.<br />

aqa batonisSvilis lvarsabis gamogzavna yaenisagan rostom mefis Svilad.<br />

gors yaenis xalaTi Caicva <strong>da</strong> rayami waikiTxes. moewera: Senis biZasSvilis Teimuraz<br />

mirzis Svili lvarsab SenTvis Svilad geTxovnao, gamogvigzavniao <strong>da</strong> qarTvelTa-<br />

Tvis gvibZanebiao, rom ufliswulaT <strong>da</strong> Tqvenad Svilad miaCndeso <strong>da</strong> Tqvens ukan qar-<br />

Tlis mefoba magisTvis migvicemiao. es anbavi goCaSvils giorgis ewyina, amisTvis rom<br />

batonobas TviTan moelo<strong>da</strong> <strong>da</strong> lvarsabis moyvanisaTvis gavgul<strong>da</strong>. es anbavi batons<br />

Teimurazsac ewyina. amazed kaxman batonman calke <strong>da</strong> erisTavman calke <strong>da</strong>uwyes goCa-<br />

Svils laparaki, rom Sen gagabatonebTo. <strong>da</strong>tyues <strong>da</strong> qarTvelTa <strong>da</strong> baraTianT wingni<br />

hsweres, <strong>da</strong>uwyes bireba. diasamiZe qaTalikozi <strong>da</strong> revaz baraTaSvili <strong>da</strong> somxiTis meliqi<br />

yorxmazbeg mravlis qadebiTa <strong>da</strong>tyuebuliyvnen <strong>da</strong> es samni saqmobden. maTi rCeva <strong>da</strong><br />

sawadeli amaTTan umalavi iyo <strong>da</strong> goCasSvils atyuebden, Tora<strong>da</strong> yvelas mefoba batonis<br />

TeimurazisaTvis undo<strong>da</strong>. asre piroba Sehkres rom rostom mefe cotas kaciT cxireTs<br />

ariso <strong>da</strong> batoni Teimuraz cxenkeTilis jariT anaz<strong>da</strong>T metexs movideso. ra mefe<br />

misi jaris sicotaves naxavso, saomrad movao <strong>da</strong> omSi movhklaTo, rom samartoT arvis<br />

<strong>da</strong>ebraloso. somxiTis meliqs yaenisagan SeSin<strong>da</strong> <strong>da</strong> maTi sawadeli <strong>da</strong> monaweri wingnebi<br />

mefes moarTva, ficis gatexisa <strong>da</strong> saficris micemmocemisa aRara inaRvla ra <strong>da</strong> im<br />

Rames, rom batoni Teimuraz metexs movi<strong>da</strong>, mefe gors mivi<strong>da</strong>. amaTma rCevam cu<strong>da</strong>T Caiara<br />

<strong>da</strong> batoni Teimuraz isreve kaxeTs Cavi<strong>da</strong>. qarTvelni gors mividnes uSiSraT. asre<br />

egonaT, imaTi qniloba mefem ar iciso. mefem kaTalikozi <strong>da</strong> goCasSvili giorgi <strong>da</strong><br />

erisTvisSvili largveli <strong>da</strong>Wirvina. goCasSvils Tvalebi <strong>da</strong>sTxara, largveli goris<br />

cixiT gaepara, saakaZe ivane kaxeTs gardixvewa <strong>da</strong> mis Zmas zurabs Tvalebi <strong>da</strong>sTxares.<br />

kaTalikozi qalaqis cixeSi tyveT iyo TaTrebSi <strong>da</strong> isic <strong>da</strong>rCves <strong>da</strong> cixi<strong>da</strong>m gardmoagdes.<br />

baraTaSvili revaz kaxeTs gardixvewa <strong>da</strong> mefe gori<strong>da</strong>m qalaqs Cavi<strong>da</strong> <strong>da</strong> es anbvebi<br />

yaens miswera~ 1 .<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe marTlac vrclad <strong>da</strong> detalurad mogviTxrobs<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa ori SeTqmulebis ambavs.<br />

amasTan, farsa<strong>da</strong>ni aRniSnuli ambebis gadmocemisas mxolod or zogad qronologiur<br />

miTiTebas gvawvdis. misi TqmiT: 1. rostomis laSqars mZovreTis cixeSi gamagrebuli no<strong>da</strong>r<br />

ciciSvilisaTvis alya wyalkurTxevamde anu naTlisRebamde hqon<strong>da</strong> Semortymuli;<br />

1 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, saqarTvelos istoria, s. kakabaZis gamocema, saistorio moambe, II (Tbilisi, 1925),<br />

gv. 247-250.<br />

110


<strong>da</strong> 2. rostomma amboxebuli aragvisa <strong>da</strong> qsnis erisTavebi, ioTam amilaxorTan erTad, axalgorSi<br />

Sobis dilas <strong>da</strong>amarcxa.<br />

es aris <strong>da</strong> es. Tu aRwerili ambebis zogad qronologiur CarCos anu 1642-1644 wlebs ar<br />

miviRebT mxedvelobaSi, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe aranair konkretul TariRs ar gvTavazobs<br />

CvenTvis saintereso movlenebis Sesaxeb.<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis Sesaxeb, farsa<strong>da</strong>n<br />

gorgijaniZis gar<strong>da</strong>, saintereso cnobebs gvawvdian kaxeTis mefe arCil II (1664-1675<br />

ww.) <strong>da</strong> XVII-XVIII saukuneebis qarTveli istorikosebi: beri egnataSvili (gard. <strong>da</strong>axl.<br />

1760-iani ww-is <strong>da</strong>saw.) <strong>da</strong> vaxuSti bagrationi (1696-1757 ww).<br />

Tav<strong>da</strong>pirvelad movitanT fragments arCil II-is mier 1681-1682 wlebSi Sedgenili istoriuli<br />

poemi<strong>da</strong>n `gabaaseba Teimurazisa <strong>da</strong> rusTavelisa~. am literaturul nawarmoebSi<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavi, erTi mxriv, Teimuraz I-is didoeTSi laSqrobis,<br />

xolo, meore mxriv, maRaros brZolis ambebs Sorisaa gadmocemuli. poemis avtori<br />

Teimuraz I-is piriT mogviTxrobs:<br />

`amilaxori ioTam <strong>da</strong> zaal maSinc me maxlden,<br />

kaTalikozi evdemoz <strong>da</strong> goCaSvili gaaxlden,<br />

kvlav cicisSvili no<strong>da</strong>r <strong>da</strong> sxva qarTvelebi vTqva ramden _<br />

<strong>da</strong> mimixmes, laSqriT ra wavel, Cemad misvlamdis gacudden.<br />

no<strong>da</strong>r ficeTs Seiyara, CxeiZenic masTan iyvnen,<br />

rostoms uTxres: `ese asre no<strong>da</strong>rzed mal waiyvanen,<br />

nu SevhyriTo, mivaSuroT, Torem bolos Seinanen,<br />

<strong>da</strong> vin muxransa hpatronobdi, cud-madebi moixmarnen.<br />

mividen ficeTs no<strong>da</strong>rzed uvicad, Seutyobarad,<br />

mas yarauli ar hyvan<strong>da</strong>, netaa zvarTa sabarad<br />

CxeiZeebma ra naxes eseni marT saSubarad,<br />

<strong>da</strong> moviden, moiqnivesca, zogTa hkres mwve gasamwarad.<br />

mec muxrans mivel, mimaswro <strong>da</strong> gaemarjva no<strong>da</strong>rzed,<br />

beJia <strong>da</strong>rCa iorams, mouravis-Svils, im omzed;<br />

otia TviTan otias ratiSvils uj<strong>da</strong> gavazed;<br />

<strong>da</strong> saciciano kacebi cxens sxe<strong>da</strong>n maTs kvicianzed~ 1 .<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, arCil II pir<strong>da</strong>pir arafers ambobs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis<br />

qronologiis Sesaxeb, Tumca ki, mis mier gadmocemuli ambebis Tanamimdevrobi<strong>da</strong>n naTlad<br />

Cans, rom mefe-poeti CvenTvis saintereso movlenas Teimuraz I-is didoeTSi laSqrobis<br />

Semdgomi <strong>da</strong> maRaros brZolis winare periodiT aTariRebs.<br />

srulebiT identuri suraTi gvaqvs beri egnataSvilis mier 1721 wlamde Sedgenil<br />

TxzulebaSi `axali qarTlis cxovreba~. aq no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis<br />

feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambebi, iseve rogorc arCil II-is poemaSi, erTi mxriv, Teimuraz<br />

I-is didoeTSi laSqrobis, xolo, meore mxriv, maRaros brZolis peripetiebs Sorisaa<br />

gadmocemuli. beri egnataSvili mogviTxrobs:<br />

`Sekres piroba [zaal] erisTavman, ioTam amilaxorman, no<strong>da</strong>r ciciSvilman, kaTalikozman<br />

diasamiZeman evdemoz, goCaSvilman giorgi <strong>da</strong> zogman romelmanme qarTvelmanca,<br />

amaT inebes gandgoma rostom mefisa. <strong>da</strong> ufrosRa cdilob<strong>da</strong> kaTalikozi evdemoz imis-<br />

TÂs, rome amisi Zmis asuli <strong>da</strong>Tuna[s], batoni Teimurazis Svils, colad esua. amaT gaugzavnes<br />

batons Teimurazs kaci <strong>da</strong> misces saficrebi <strong>da</strong> piroba didi <strong>da</strong> iÃmes: `kualad<br />

modi qarTlSi <strong>da</strong> gagabatonebTo~. amaSi no<strong>da</strong>r Semoiyara jari <strong>da</strong> warvi<strong>da</strong>.<br />

ra scna saqme ese rostom mefeman, Semoiyara jari <strong>da</strong> warmoemarTa igica no<strong>da</strong>rze<strong>da</strong>,<br />

movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>dga sajavaxianos. viTarca esma no<strong>da</strong>rs warmosvla rostom mefisa, gaiqca<br />

<strong>da</strong> wavi<strong>da</strong>, devna uyo rostom mefeman ukana. maSin axl<strong>da</strong> no<strong>da</strong>rs orni Zmani CxeiZeni<br />

gardmovardnilni <strong>da</strong> iyvnen no<strong>da</strong>rTana. ra miewiva rostom mefe no<strong>da</strong>rs, gamoubrunden<br />

orniv Zmani CxeiZeni, Semoebnen, iomes <strong>da</strong> <strong>da</strong>Ãocnes iginica. xolo no<strong>da</strong>r ivlto<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

Sevi<strong>da</strong> cixesa atenisasa. mivi<strong>da</strong> rostom mefe <strong>da</strong> Semoadga gars <strong>da</strong> vercaRa mun gamagr<strong>da</strong><br />

no<strong>da</strong>r <strong>da</strong> warvi<strong>da</strong> zemo qarTlad, romel ars saaTabago.<br />

xolo rostom mefeman aRiRo cixe, <strong>da</strong>amtvriva <strong>da</strong> warmovi<strong>da</strong> muniTgan, <strong>da</strong> <strong>da</strong>dga<br />

cxireTs, <strong>da</strong> mun iÃmo dedofali mariam <strong>da</strong> iyofoden mun. xolo kaTalikozi evdemoz<br />

1 arCiliani (TxzulebaTa sruli krebuli), al. baramiZisa <strong>da</strong> n. berZeniSvilis re<strong>da</strong>qciiT, II (Tbilisi, 1937),<br />

1937), gv. 89.<br />

111


iyo munve rostom mefes Tana. kualad SeuTvala batons Teimurazs kaTalikozman viTarmed:<br />

`no<strong>da</strong>r rom wasuliyos, magisTÂs saqmes ratom waaÃden <strong>da</strong> an ratom gabrundi~ ma-<br />

Sin batons Teimurazs Seeyara zaal erisTavi, moviden <strong>da</strong> <strong>da</strong>dgnen muxrans. kualad gaugzavna<br />

kaTalikozman kaci: `nuRar hyovniTo, modiTo, <strong>da</strong> rac gin<strong>da</strong> gaqnevinebo~.<br />

maSin, scna ra saqme ese muxranis batonman vaxtang, warmoavlina kaci mswrafl <strong>da</strong><br />

amcno saqme ese rostom mefesa. maSin dedofali waravlina goris cixeSia <strong>da</strong> TÂTca ukan<br />

moudga <strong>da</strong> mividnen goris cixeSia <strong>da</strong> mun gamagrden.<br />

xolo batoni Teimuraz mivi<strong>da</strong> ufliscixesa <strong>da</strong> verRara gaawyo ra, gamobrun<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

warmovi<strong>da</strong>. <strong>da</strong> <strong>da</strong>xu<strong>da</strong> wina vaxtang muxranis batoni <strong>da</strong> uyo mravali ziani. <strong>da</strong> warvi<strong>da</strong><br />

kaxeTs.<br />

xolo Seipyra kaTalikozi evdemoz rostom mefeman <strong>da</strong> waravlina qalaqis cixeSia<br />

<strong>da</strong> tyue-yo <strong>da</strong>, xansa raodensame ukana, munve cixeSi moaSTobina. xolo goCaSvili giorgi<br />

Seipyra <strong>da</strong> <strong>da</strong>sTxara Tualebi, <strong>da</strong> sxuani, romelnica iyvnen rostom mefis orgulni,<br />

romelnime gaaxeibra <strong>da</strong> romelnime mamuliT gaaRariba <strong>da</strong> ganaZo TÂsisa queyni<strong>da</strong>me,<br />

TÂnier zaal erisTvisa <strong>da</strong> ioTam amilaxorisa. xolo ioTam amilaxori xan moudgebo<strong>da</strong><br />

rostom mefesa <strong>da</strong> xan baton Teimurazs <strong>da</strong> siTkenac dro <strong>da</strong>aÃelis, iqiTken iyvis~ 1 .<br />

amrigad, beri egnataSvili, ise rogorc arCil II, pir<strong>da</strong>pir arafers ambobs no<strong>da</strong>r<br />

ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis qronologiis Sesaxeb,<br />

Tumca ki misi Txrobis Tanamimdevrobi<strong>da</strong>n naTlad Cans, rom istorikosi aRniSnul<br />

movlenebs, arCil II-is msgavsad, agreTve, Teimuraz I-is didoeTSi laSqrobis Semdgomi<br />

<strong>da</strong> maRaros brZolis winare periodis ambebad miiCnevs.<br />

gansaxilavi movlenebis qronologiis TvalsazrisiT, Se<strong>da</strong>rebiT ukeTesi suraTi<br />

gvaqvs vaxuSti bagrationis mier 1742-1745 wlebSi Sedgenil TxzulebaSi `aRwera samefosa<br />

saqarTvelosa~. swavluli batoniSvili no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis<br />

feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambebs 1638-1642 wlebs Soris momx<strong>da</strong>ri movlenebis gadmocemisas<br />

mogviTxrobs:<br />

`Semdgomad amisa mouwodes batons Teimurazs zaal erisTavman, ioTam amilaxorman,<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilman, giorgi goCasSvilman <strong>da</strong> kaTalikozman evdemos diasamiZeman gamefebad<br />

qarTls. <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r movi<strong>da</strong> spiTa doess <strong>da</strong> moelo<strong>da</strong> maTca. mcnobeli rostom mefe<br />

warmovi<strong>da</strong>. misman mxilvelman no<strong>da</strong>r verRara ikadra brZola, aramed ivlto<strong>da</strong>. garna<br />

orTa ZmaTa CxeiZeTa, no<strong>da</strong>risa Tana myofTa, moyurobiT ara inebes ltolva, moiqcen <strong>da</strong><br />

Camohyarnes mÃe<strong>da</strong>rni. xolo ioram mouravisSvilman Camohyarna igini, Seipyrna <strong>da</strong> moar-<br />

Tua rostom mefesa (ese ioram moiyvana rostom mefeman azrumi<strong>da</strong>n keTilisyofisaTÂs,<br />

romeli | uqmna mouravman mas, <strong>da</strong> miscna mamulni TÂsni yovelni, xolo no<strong>da</strong>r ltolvili<br />

Sevi<strong>da</strong> veris-cixesa Sina <strong>da</strong> moadga rostom, ver gamagr<strong>da</strong> no<strong>da</strong>r, ganivlto <strong>da</strong> mivi<strong>da</strong><br />

samcxes. xolo mefeman rostom aRiRo cixe <strong>da</strong> Semusra. muni<strong>da</strong>m moiqca <strong>da</strong> <strong>da</strong>dga<br />

cxireTs. ese acnoba kaTalikozman evdemos batons Teimurazs: `raÁ hqmen, sivltolisaTÂs<br />

no<strong>da</strong>risa ukun-iqec, aw moved / <strong>da</strong> <strong>da</strong>esxi rostoms, rameTu ÃelTa SenTa Sina ars<br />

(am kaTalikozis Zmiswuli colad hyva batonis Teimurazis Zesa <strong>da</strong>viTs <strong>da</strong> amisTÂs hyof<strong>da</strong><br />

kaTalikozi amas~).<br />

amisi msmeneli Teimuraz ra warmoemarTa, ese auwya rostom mefesa vaxtang muxranis<br />

batonman <strong>da</strong> mswrafl Sevi<strong>da</strong> rostom goris cixesa Sina. esma ese Teimu/razs <strong>da</strong><br />

ukun-iqca. amas vaxtang muxranis batoni moewia <strong>da</strong> avno didi vidre sivltolad, <strong>da</strong> moswrafed<br />

mivi<strong>da</strong> Teimuraz kaxeTsve. amisTÂs Seipyra rostom mefeman kaTalikozi evdemoz<br />

<strong>da</strong> patimar-hyo tfiliss cixesa Sina. Semdgomad gardmoagdo ganjis-karis koSki<strong>da</strong>m; kualad<br />

Seipyra goCasSvili giorgi <strong>da</strong> aRmoÃadna Tualni, <strong>da</strong>esxa ioTam amilaxorsa, hguema<br />

igi <strong>da</strong> ganuteva ficiT, <strong>da</strong> Semusra cixe cxÂlosi <strong>da</strong> sxuani vieTnime ganaZo <strong>da</strong> zogni<br />

umkÂdro hyvna~ 2 .<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis<br />

zust TariRs arc vaxuSti bagrationi gvTavazobs, Tumca ki, igi am movlenebs, ar-<br />

Cil II-isa <strong>da</strong> beri egnataSvilisagan gansxvavebiT, Se<strong>da</strong>rebiT ufro mokle <strong>da</strong> konkretuli<br />

qronologiuri monakveTiT, 1638-1642 wlebiT gansazRvravs.<br />

1 beri egnataSvili, axali qarTlis cxovreba, pirveli teqsti, qarTlis cxovreba, tomi II, teqsti <strong>da</strong>dgenili<br />

yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1959), gv. 420-422.<br />

2 batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV, teqsti <strong>da</strong>dgenili<br />

yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier (Tbilisi, 1973), gv. 441-442.<br />

112


mas Semdeg, rac srulad mimovixileT qarTuli werilobiTi wyaroebis cnobebi no<strong>da</strong>r<br />

ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis Sesaxeb, sagangebod<br />

SevexebiT iranis Sahis abas II-is (1642-1666 ww.) karis istorikosis mohamed Taheris (gard.<br />

XVII s-is miwur.) mier XVII saukunis II naxevarSi Sedgenil Txzulebas `Sah abas II-is istorias~.<br />

mohamed Tahers CvenTvis saintereso movlenebi XVII-XVIII saukuneebis qarTveli avtorebisagan<br />

gansxvavebuli TanamimdevrobiT aqvs moTxrobili. mis TxzulebaSi jer<br />

qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebisa <strong>da</strong> maTi <strong>da</strong>marcxebis ambebia moTxrobili, xolo Semdeg<br />

_ no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis peripetiebi, romelsac, Tavis mxriv, cota ufro<br />

qvemoT, paata amilaxoris mier iase qsnis erisTavis mokvlis ambavi mosdevs. amasTan, sagulisxmoa,<br />

rom mohamed Tahers <strong>da</strong>saxelebuli movlenebi abas II-is mmarTvelobis dros<br />

momx<strong>da</strong>r ambebad miaCnia. TxzulebaSi vkiTxulobT:<br />

mefe Teimuraz I-ma `gaaRviva SfoTis cecxli <strong>da</strong> zaal erisTavTan, no<strong>da</strong>rTan <strong>da</strong><br />

qarTlis kaTalikozTan erTad, romelic im urwmunoTa sruluflebiani piri <strong>da</strong> winamZ-<br />

Rvaria, ga<strong>da</strong>swyvita, rom rostom-xani moeklaT. maT am saqmeSi mokavSired gaiCines meliqi<br />

yorxamasi, somxiTis meliq aTabegis Svili.<br />

radganac xsenebuli meliqi saxalifo sasaxlis (e.i. Sahis) erTgulTa ricxvs ekuTvnis,<br />

amitom man Seatyobina rostom-xans im urwmunoTa borotebis Sesaxeb. rostom-xanma<br />

amis Sesaxeb moxseneba <strong>da</strong>wera <strong>da</strong> xsenebuli meliqis saSualebiT umaRles karzed gagzavna.<br />

am ambavma xelmwife metad ganarisxa <strong>da</strong> gamovi<strong>da</strong> uavgustoesi firmani, rom<br />

`mmarTvelobis safarveli~ a<strong>da</strong>m-sultani, sufis mmarTveli, romelic rostomis disSvilia<br />

<strong>da</strong> cnobilia rogorc gamocdili kaci, azerbaijanis, Sirvanis, yarabaRisa <strong>da</strong> erevnis<br />

beglarbegebTan erTad <strong>da</strong> iuzbaSebis, yorCebis, Rulamebis <strong>da</strong> meTofeebis razmis<br />

TanxlebiT, romelTa samyofeli adgili azerbaijani <strong>da</strong> Sirvania, gaemarTos im urwmunoTa<br />

asaklebad, <strong>da</strong>saxocad <strong>da</strong> <strong>da</strong>sarbevad, romelTac Tavis uRmerToebas <strong>da</strong> uwmindurobas<br />

kidev urCoba <strong>da</strong>umateso. is `mmarTvelobis safarveli~ bednier saaTSi [Sahis]<br />

fexTa kocnis pativiT iqna amaRlebuli <strong>da</strong> saqarTvelosaken gaemarTa. vidre is saqar-<br />

TveloSi Cavido<strong>da</strong>, rostom-xanma brZana kaTalikosis elami Tvalis gugebis maTi budi<strong>da</strong>n<br />

amogdeba (<strong>da</strong>Txrevineba) <strong>da</strong> Tbilisis cixis satusaRoSi misi <strong>da</strong>tyveveba, xolo razmiT<br />

Tavadebisa <strong>da</strong> aznaurebisa, romelnic Semkulni iyvnen gulwrfeli erTgulebiT, no<strong>da</strong>ris<br />

cixis <strong>da</strong>sapyrobad gaemarTa.<br />

[am cixis] simtkice <strong>da</strong> simagre, [misi misasvleli] gzebis siZnele <strong>da</strong> tyeebis sixSire<br />

iqaur xalxSi an<strong>da</strong>zad aris ga<strong>da</strong>qceuli. mokle xanSi, misi udidebulesobis `RvTis<br />

Crdilis~ (Sahis) bednieri iRblis ZaliT, is fuZemagari cixe Sav miwasTan gaaswores <strong>da</strong><br />

im <strong>da</strong>kargulis col-Svili <strong>da</strong>iWires. is borotganazraxveli, usazRvro sinanulSi Cavardnili<br />

(no<strong>da</strong>ri), gaiqca <strong>da</strong> axalcixes mivi<strong>da</strong>. am cxadi gamarjvebisa <strong>da</strong> Zlieri cixis<br />

aRebis Semdeg, a<strong>da</strong>m-sultani Zlevamosili laSqriT kaxeTSi Sevi<strong>da</strong>~ 1 .<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, mohamed Taheri pir<strong>da</strong>pir ar aTariRebs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa<br />

<strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambebs, Tumca ki am movlenebis qronologias<br />

abas II-is Sahis taxtze asvlis Semdgomi <strong>da</strong> iase qsnis erisTavis mokvlis winare periodiT<br />

gansazRvravs.<br />

amrigad, qarTuli (farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, arCil II, beri egnataSvili, vaxuSti batoni-<br />

Svili) <strong>da</strong> sparsuli (mohamed Taheri) werilobiTi wyaroebi detalurad aRweren no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />

gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebis ambebs. marTalia, am ZeglebSi<br />

CvenTvis saintereso movlenebi pir<strong>da</strong>pir <strong>da</strong>TariRebuli ar aris, magram garkveul qronologiur<br />

miTiTebas xuTive avtorTan vxvdebiT. es qronologiuri miTiTebebia:<br />

1. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe _ 1642-1644 wlebi.<br />

2. mohamed Taheri _ abas II-is aRsaydrebi<strong>da</strong>n iase qsnis erisTavis mokvlamde periodi.<br />

3. arCil II _ Teimuraz I-is didoeTSi laSqrobi<strong>da</strong>n maRaros brZolamde periodi.<br />

4. beri egnataSvili _ Teimuraz I-is didoeTSi laSqrobi<strong>da</strong>n maRaros brZolamde<br />

periodi.<br />

5. vaxuSti bagrationi _ 1638-1642 wlebi.<br />

amiT no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebasTan <strong>da</strong>kavSirebul<br />

werilobiTi wyaroebis mimoxilvas vasrulebT <strong>da</strong> am movlenebis Sesaxeb sa-<br />

1 mohamed Taheris cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, v. fuTuriZis gamocema, masalebi saqarTvelosa <strong>da</strong> kavkasiis<br />

<strong>istoriisa</strong>Tvis, nakveTi 30 (Tbilisi, 1954), gv. 381-382.<br />

113


mecniero literaturaSi gamoTqmuli mosazrebebis ganxilvaze ga<strong>da</strong>vdivarT.<br />

qarTul istoriografiaSi no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavi pirvelad ganxilulia<br />

anton furcelaZis mier 1892 wels gamoqveynebul naSromSi `saqarTvelos mosaspobelad<br />

<strong>da</strong> saqarTvelos SesaerTeblad anu giorgi saakaZe <strong>da</strong> misi dro~.<br />

avtori aRniSnul naSromSi no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs or adgilas exeba.<br />

mkvlevari CvenTvis saintereso sakiTxs pirvelad rostom mefis qarTlSi Semosvlis,<br />

Teimuraz I-is imereTSi ga<strong>da</strong>svlisa <strong>da</strong> selim xanis kaxeTis mmarTvelad <strong>da</strong>niSvnis Semdeg<br />

ganixilavs: `Teimurazs hyav<strong>da</strong> kidev bevri momxre qarTlSi: zaal erisTavi, no<strong>da</strong>r<br />

cicisSvili, ioTam amilaxvari, giorgi bagrationi, goCasSvili, kaTalikozi evdemos<br />

diasamiZe, romelnic ar udebdnen rostoms Tavs. imaT moixmes Teimuraz imereTi<strong>da</strong>m, ae-<br />

Salnen rostoms, <strong>da</strong> gamoacxades mefed Teimuraz. is gadmovi<strong>da</strong> imerTa jariT. D<strong>da</strong>wyobiloba<br />

iyo, rom Teimuraz un<strong>da</strong> Tavisi jarebiT miSvelebo<strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvils. no<strong>da</strong>r<br />

oroli Zma CxeiZiT, <strong>da</strong>imedebuli, rom Teimuraz mieSveleba amas, wavi<strong>da</strong> rostom mefezed.<br />

rostom mefe TviTonve <strong>da</strong>esxa no<strong>da</strong>rs Tavsa. Teimuraz jarebiT ar mieSvela no<strong>da</strong>rs.<br />

no<strong>da</strong>rma ra naxa esa, gaeri<strong>da</strong> oms. CxeiZeebma ar indomes brZolis gacla. Seiqna<br />

brZola, CxeiZeni ibrZodnen vaJkacurad. magram oriveni Camoyara cxeni<strong>da</strong>m ioram saaka-<br />

Zem, giorgi mouravis Svilma, romelic <strong>da</strong>abruna col-SviliT saosmalo<strong>da</strong>m rostom mefem<br />

<strong>da</strong> Teimurazisagan CamorTmeuli mamulebi <strong>da</strong>ubruna ukan. ioramma orive CxeiZeni miarTva<br />

rostoms. <strong>da</strong>naSTeni jari no<strong>da</strong>risa gaaqcies. Teimuraz iZulebuli iyo gavardiliyo<br />

isev imereTSi~ 1 .<br />

anton furcelaZe Tavisi naSromis meore adgilas jer rostom mefis Svilobilis,<br />

imereTis mefis aleqsandre III-is (1639-1660 ww.) vaJis, mamuka batoniSvilis mier rostomisaTvis<br />

mkvlelebis migzavnasa <strong>da</strong> am mcdelobis marcxiT <strong>da</strong>srulebis ambavs aRwers,<br />

amis Semdeg ki kvlav no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas ubrundeba: `amave gorgijaniZisa <strong>da</strong><br />

pariJis biblioTekis xel-naweri qarTl. cxovr. avtoris sityviT, no<strong>da</strong>r ciciSvili ae-<br />

Sala rostoms Teimurazis sasargebloT. rodesac rostomisa <strong>da</strong> no<strong>da</strong>ris jarebi SeibrZolnen,<br />

no<strong>da</strong>ris jarebSi yvelazed TavgametebiT <strong>da</strong> vaJkacaT ibrZodnen ori Zma Cxei-<br />

Ze. bolos isini Seipyra saosmalo<strong>da</strong>m <strong>da</strong>brunebulma giorgi saakaZis Svilma, ioramma.<br />

isini mohgvares rostoms xeleb Sekruli. rostomma ubrZana, <strong>da</strong>uxsnan imaT xelebi, waiyvanon<br />

gorSi, gamoucvalon sacvali <strong>da</strong> tanisamosi; miscen sufTa <strong>da</strong> rbili qveSsagebi,<br />

miapyran didi pativi <strong>da</strong> moeqcnen, rogorc imaTs gvaris Svilobas ekadreba. amave no<strong>da</strong>rTan<br />

omis Sesaxeb, mogviTxroben igive avtorni Semdegs. `mefes moaxsenes: SeutyobraT<br />

Tavs <strong>da</strong>vesxaTo. mefem es ar ikadra <strong>da</strong> asre brZana: `qarTvelT samarTlis qnis gamarTlebisTvis<br />

erTmanerTs Seebmiano, mec Cems ymas samarTalszed Sevebmio. Tu me imazed<br />

vtyui gamarjveba imas <strong>da</strong>rCeba, eg bedniers yaens gamoeparao. yeenma mTxova <strong>da</strong> ar mivecio.<br />

magis mamas farsa<strong>da</strong>ns undo<strong>da</strong> mTeli sacicisSvilo Tavisi Svili papuna yorCiba-<br />

SisTvis mieca <strong>da</strong> me vinebe, magas uqrTamoT mivecio, <strong>da</strong> axla eg amdeni sikeTis magieraT<br />

me mmuxanaTobso. amazed min<strong>da</strong> RvTis samarTali gavsinjo, Tu romeli vtyuiTo~... `<strong>da</strong>aZaxebina<br />

qananebi, imodeni xani acdevina razmTa, minam imaTac ar Seityes <strong>da</strong> ar gaemzadnen<br />

saomraT~ 2 .<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, anton furcelaZe no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs farsa<strong>da</strong>n<br />

gorgijaniZis Txzulebasa <strong>da</strong> `pariJis biblioTekis xelnawer qarTlis cxovrebaze~ anu<br />

e. w. `parizis qronikaze~ (XVIII s.) <strong>da</strong>yrdnobiT ganixilavs 3 .<br />

amasTan, anton furcelaZe no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambis TariRis Sesaxeb arafers<br />

ambobs. ufro metic, mkvlevari rostomis mmarTvelobis dros momx<strong>da</strong>r arc erT<br />

sxva movlenas ar aTariRebs <strong>da</strong> mxolod imas aRniSnavs, rom rostomi 1632 wels avi<strong>da</strong><br />

qarTlis samefo taxtze.<br />

amrigad, yovelive aRniSnuli<strong>da</strong>n gamomdinare, irkveva, rom anton furcelaZe no<strong>da</strong>r<br />

ciciSvilis gamosvlis ambavs 1632 wlis Semdgomi periodis movlenad miiCnev<strong>da</strong>.<br />

anton furcelaZis Semdeg no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa<br />

1 an. furcelaZe, brZola saqarTvelos mosaspobelad <strong>da</strong> saqarTvelos SesaerTeblad anu giorgi saakaZe <strong>da</strong><br />

misi dro (tfilisi, 1892), gv. 365-366.<br />

2 iqve, gv. 369-370.<br />

3 Cven sagangebod gavecaniT `parizis qronikas~ <strong>da</strong> <strong>da</strong>bejiTebiT SegviZlia vTqvaT, rom am qronikis teqsti<br />

aranair cnobas ar Seicavs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis Sesaxeb. Sesabamisad, sruliad gaugebaria, ris safuZvelze<br />

aRniSnav<strong>da</strong> anton furcelaZe, rom no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlaze saubrisas, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis<br />

Txzulebis paralelurad, `parizis qronikasac~ eyrdnobo<strong>da</strong>.<br />

114


SeTqmulebis ambebs Seexo sargis kakabaZe Tavis 1922 wels gamoqveynebul naSromSi `saqarTvelos<br />

istoria, axali saukuneebis epoqa (1500-1810)~.<br />

marTalia, mkvlevari Tavis naSromSi CvenTvis saintereso movlenebs pir<strong>da</strong>pir ar<br />

aTariRebs, magram mis msjelobaze <strong>da</strong>kvirveba garkveuli <strong>da</strong>skvnebis gamotanis saSualebas<br />

mainc iZleva. kerZod, sargis kakabaZe CvenTvis saintereso periodis ambebs Semdegi<br />

TanamimdevrobiT gadmogvcems:<br />

a) <strong>da</strong>Tuna aragvis erisTavis mier rostomisaTvis <strong>da</strong>umorCileblobis gamocxadeba;<br />

rostomisagan migzavnili gabaSvilisa <strong>da</strong> TurqistaniSvilis mier <strong>da</strong>Tunas mokvla.<br />

b) aragvis saerisTavoSi <strong>da</strong>Tunas Zmis, zaalis gabatoneba; zaalis mier duSeTisaken<br />

<strong>da</strong>Zruli rostomisaTvis samxedro winaaRmdegobis gaweva <strong>da</strong> qarTlis mefis ukan,<br />

TbilisSi gabruneba.<br />

g) zaal aragvis erisTavis mier iase qsnis erisTavTan <strong>da</strong> rostomis mowinaaRmdege<br />

sxva qarTlel feo<strong>da</strong>lebTan kavSiris Sekvra; Teimuraz I-is imereTi<strong>da</strong>n duSeTs misvla<br />

<strong>da</strong> misi qarTlSi gamefebisaTvis mzadeba.<br />

d) rostomis mier sapasuxo zomebis gatareba, qarTlis feo<strong>da</strong>lTa meore nawilis<br />

ga<strong>da</strong>bireba <strong>da</strong> iranisa <strong>da</strong> kavkasiis mahmadianur gaerTianebaTa laSqris <strong>da</strong>xmarebiT, poziciebis<br />

gaZliereba.<br />

e) no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla rostomis winaaRmdeg <strong>da</strong> misi xovles brZolaSi <strong>da</strong>marcxeba;<br />

rostomis brZanebiT, qaixosro baraTaSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sja; rostomis mier<br />

mZovreTis cixisaTvis alyis Semortyma, no<strong>da</strong>r ciciSvilis <strong>da</strong>nebeba <strong>da</strong> axalcixis<br />

safaSoSi ga<strong>da</strong>svla.<br />

v) Teimuraz I-is, aragvisa <strong>da</strong> qsnis erisTavebis qarTli<strong>da</strong>n kaxeTs ga<strong>da</strong>svla <strong>da</strong> iranis<br />

Sahis mier kaxeTis gamgeblad <strong>da</strong>dgenili selim-xanis gaZeveba; Teimuraz I-is kaxeT-<br />

Si gamefeba.<br />

z) Teimuraz I-is mier nikifore ColoyaSvilis ruseTSi, diplomatiuri misiiT<br />

gagzavna; Tavadi volkonskis elCobis saqarTveloSi Camosvla <strong>da</strong> kaxeTis umaRlesi xelisuflebis<br />

mier ruseTis mefis erTgulebaze ficis <strong>da</strong>deba.<br />

T) Teimuraz I-is, kaTolikos evdemoz I-is, giorgi goCaSvilisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa<br />

mier rostomis winaaRmdeg SeTqmulebis mowyoba <strong>da</strong> somxiTis meliqis yorxmaz-begis<br />

mier SeTqmulebis gacema; rostomis mier sapasuxo RonisZiebebis gatareba, SeTqmul-<br />

Ta erTi nawilis Sepyroba <strong>da</strong> <strong>da</strong>sja; zaal aragvis erisTavisa <strong>da</strong> ioTam amilaxoris<br />

rostomTan misvla <strong>da</strong> maTi iranSi gagzavna.<br />

i) Teimuraz I-sa <strong>da</strong> rostoms Soris urTierTobebis gamwvaveba; kaxeTis laSqris<br />

TianeTTan brZolaSi <strong>da</strong>marcxeba <strong>da</strong> Teimuraz I-is vaJis, <strong>da</strong>viTis maRaros brZolaSi<br />

mokvla; Teimuraz I-is mier marcxis aRiareba, rostomTan molaparakebis gamarTva <strong>da</strong> kaxeTi<strong>da</strong>n<br />

imereTs ga<strong>da</strong>svla 1 .<br />

CamoTvlili movlenebi<strong>da</strong>n sargis kakabaZe pir<strong>da</strong>pir mxolod oTx ambavs aTariRebs.<br />

es ambebia:<br />

1. <strong>da</strong>Tuna aragvis erisTavis mokvla _ 1635 weli.<br />

2. Teimuraz I-is kaxeTSi gamefeba _ 1636 weli.<br />

3. Tavadi volkonskis elCoba _ 1637 weli.<br />

4. Teimuraz I-is imereTs ga<strong>da</strong>svla _ 1648 weli.<br />

aqe<strong>da</strong>n, sargis kakabaZe no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs <strong>da</strong>Tuna aragvis eris-<br />

Tavis mokvlis (1635 w.) Semdeg <strong>da</strong> Teimuraz I-is kaxeTSi gamefebamde (1636 w.) gadmogvcems,<br />

xolo qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebis ambavs Tavadi volkonskis elCobis Semdeg<br />

(1637 w.) <strong>da</strong> Teimuraz I-is imereTSi ga<strong>da</strong>svlamde (1648 w.) mogviTxrobs.<br />

aRniSnuli<strong>da</strong>n gamomdinare, vfiqrobT, ar SevcdebiT, Tuki <strong>da</strong>vaskvniT, rom sargis<br />

kakabaZe no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs 1635-1636 wlebiT aTariReb<strong>da</strong>, qarTlis feo<strong>da</strong>lebis<br />

SeTqmulebis qronologias ki 1637-1648 wlebiT gansazRvrav<strong>da</strong>.<br />

aqve, xazgasmiT SevniSnavT im faqts, rom sargis kakabaZis ganxiluli naSromi sakmaod<br />

specifiuri xasiaTis publikacias warmoadgens <strong>da</strong> bibliografiul miTiTebebsa Tu<br />

samecniero argumentacias, praqtikulad, ar Seicavs. Sesabamisad, TiTqmis SeuZlebelia,<br />

zustad ganisazRvros, konkretulad, romel werilobiT wyaros, samecniero gamokvlevasa<br />

Tu originalur mosazrebas emyareba avtori mis mier aRwerili movlenebis gadmocema-<strong>da</strong>TariRebisas.<br />

am mxriv, gamonakliss arc no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis<br />

1 s. kakabaZe, saqarTvelos istoria, axali saukuneebis epoqa (1500-1810) (Tbilisi, 1922), gv. 64-67.<br />

115


feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambebi warmoadgens, romelTa sargis kakabaZiseuli interpretaciac<br />

naSromSi, agreTve, bibliografiuli miTiTebebisa Tu samecniero argumentaciis<br />

gareSea warmodgenili.<br />

sargis kakabaZis Semdeg no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs sagangebod Seexo<br />

korneli kekeliZe 1930 wels <strong>da</strong>beWdil wignSi `Svidi mTiebi (baram-guri)~.<br />

vinai<strong>da</strong>n `baram-guri~ sparsuli<strong>da</strong>n qarTulad swored CvenTvis saintereso no<strong>da</strong>r<br />

ciciSvilis mier iyo naTargmni, korneli kekeliZem misi cxovreba-moRvaweobis Seswavlas<br />

sakmaod vrceli narkvevi miuZRvna, sa<strong>da</strong>c, sxva sakiTxebTan erTad, no<strong>da</strong>ris mier<br />

rostomis winaaRmdeg mowyobili gamosvlis ambavic ganixila.<br />

mkvlevris TqmiT, `1640 wels didgvarianma Tavadebma, no<strong>da</strong>ris monawileobiT, ganizraxes<br />

rostomis mokvla <strong>da</strong> mis magier imereTis batoniSvilis mamukas gamefeba; es rom<br />

ver moaxerxes, 1641 wels maT mouwodes Teimuraz pirvels <strong>da</strong> masTan erTad moindomes<br />

omiT gaZeveba misi saqarTvelo<strong>da</strong>n <strong>da</strong> Teimurazis gamefeba. rostomi Seupovrad gaemarTa<br />

SeTqmulebis winaaRmdeg. no<strong>da</strong>rma Sebma veRar gabe<strong>da</strong>, gaiqca <strong>da</strong> jer veris cixes Seafara<br />

Tavi, xolo Semdeg zovreTis cixeSi gamagr<strong>da</strong>, rostomma cixes Semoartya alya, romelic<br />

1642 wlis 6 ianvramde gagrZel<strong>da</strong>; no<strong>da</strong>ris mxleblebs moswyin<strong>da</strong>T cixeSi jdoma<br />

<strong>da</strong> moindomes misi gacema. es rom no<strong>da</strong>rma gaigo, CaTreuls Cayolili amjobina; man<br />

rostomTan migzavna Tavisi de<strong>da</strong> <strong>da</strong> sTxova mas nebarTva <strong>da</strong> gza samcxeSi wasasvlelad.<br />

rostomma Txovna Seiwynara, aTxova mas cxenebi <strong>da</strong> kacebi bargis ga<strong>da</strong>sazi<strong>da</strong>d <strong>da</strong> amalis<br />

ga<strong>da</strong>sayvanad~ 1 .<br />

aRniSnuli msjelobisas korneli kekeliZe mTlianad farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis Txzulebas<br />

emyareba, rasac uTiTebs kidec sqolioSi. amitomac mkvlevars CvenTvis saintereso<br />

ambebi zustad im TanamimdevrobiT aqvs gadmocemuli, ra TanamimdevrobiTac es movlenebi<br />

farsa<strong>da</strong>nis TxzulebaSia moTxrobili.<br />

aRniSnuli<strong>da</strong>n gamomdinare, bunebrivad ibadeba kiTxva: ra mosazrebaze <strong>da</strong>yrdnobiT<br />

aTariRebs korneli kekeliZe no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs mainca<strong>da</strong>mainc 1641<br />

wlis miwuruliTa <strong>da</strong> 1642 wlis <strong>da</strong>sawyisiT, maSin, roca farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZes es ambavi<br />

1642-1644 wlebis movlenebs Soris aqvs moTxrobili samwuxarod, am sakiTxis Sesaxeb<br />

gansaxilavi publikacia aranair miTiTebas ar gvawvdis.<br />

miuxe<strong>da</strong>vad amisa, erTi ram faqtia: korneli kekeliZes no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla<br />

1641 wlis miwuruliTa <strong>da</strong> 1642 wlis 6 ianvramde periodiT hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong>TariRebuli.<br />

korneli kekeliZis Semdeg no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis sakiTxs iribad Seexo givi<br />

jamburia Tavis 1955 wels <strong>da</strong>beWdil monografiaSi `qarTuli feo<strong>da</strong>luri urTierTobebis<br />

istorii<strong>da</strong>n~.<br />

naSromSi avtori sagangebod <strong>da</strong>interes<strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis biografiiT<br />

<strong>da</strong> yuradReba gaamaxvila vaxuSti bagrationis erT cnobaze, romlis Tanaxma<strong>da</strong>c<br />

mefe rostomma qaixosro moakvlevina 1636 wels, didi xniT adre momx<strong>da</strong>ri ambis _<br />

birTvisis cixeSi mdgomi 500 iranelis amoJletis (1625 w.) gamo: `kualad rostom moi-<br />

Ãsena Suri yizilbaSTaTÂs, romeli moswyÂdna mouravman birTÂss, <strong>da</strong> Seipyra qaixosro<br />

baraTasSvili sisxlTa maTaTÂs <strong>da</strong> gar<strong>da</strong>moagdo cixi<strong>da</strong>m ganjis karisaken maRlis godli<strong>da</strong>m~<br />

2 . imavdroulad, givi jamburiam sarwmunod ar miiCnia vaxuSti bagrationis aRni-<br />

Snuli cnoba <strong>da</strong> masTan Se<strong>da</strong>rebiT, upiratesoba farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis Txzulebas misca,<br />

sa<strong>da</strong>c qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis ambavi no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />

gamosvlasTan aris <strong>da</strong>kavSirebuli.<br />

mkvlevris TqmiT, `500 yizilbaSis ambavi namdvili mizezi ver iqnebo<strong>da</strong> qaixosros<br />

<strong>da</strong>Rupvisa (winaaRmdeg SemTxvevaSi, rostoms Suri adreve un<strong>da</strong> eZia. is ukve 4 wlis mosuli<br />

iyo qarTlSi). marTlac, f. gorgijaniZe sul sxva mizezs asaxelebs qaixosros<br />

<strong>da</strong>Rupvisas. aRwers ra no<strong>da</strong>r ciciSvilis winaaRmdeg rostomis galaSqrebas <strong>da</strong> gamarjvebas,<br />

wers: `meores dRes gori<strong>da</strong>men qalaqs Cafari gagzavnes <strong>da</strong> qaixosro baraTasSvili,<br />

dedoflis saxlTuxucesi <strong>da</strong>iWires <strong>da</strong> cixeSi aiyvanes <strong>da</strong> RamiT koSki<strong>da</strong>men gardmoagdes<br />

<strong>da</strong> Tqves: `<strong>da</strong>mTvrala <strong>da</strong> TviTan gardmovardnilao <strong>da</strong> amisi Svilebi <strong>da</strong>aWirvines<br />

<strong>da</strong> goris cixeSi <strong>da</strong>atyveves <strong>da</strong> misi siZe baxuta husein begisSvili bagratoani iyo <strong>da</strong><br />

batonobac undo<strong>da</strong>, is gar<strong>da</strong>ixvewa <strong>da</strong> kaxeTs mivi<strong>da</strong>~. aq ukve garkveviTaa naTqvami, rom<br />

qaixosros kavSiri hqonia no<strong>da</strong>r ciciSvilis ajanyebasTan <strong>da</strong> etyoba sakuTari gegmebic<br />

1 Svidi mTiebi (baram guri), prof. k. kekeliZis re<strong>da</strong>qciiT, gamokvleviTa <strong>da</strong> leqsikoniT (tfilisi, 1930), gv. 10.<br />

2 vaxuSti batoniSvili, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 440.<br />

116


hqonia. misi siZe baxuta huseinbegis Svili `bagratoani iyo~ <strong>da</strong> romelsac `batonobac<br />

undo<strong>da</strong>~, mxolod qaixosros <strong>da</strong>xmarebiT miaRwev<strong>da</strong> raimes. rogorc Cans, es saqme gam-<br />

JRavnebula. es iyo swored mizezi qaixosros sikvdiliT <strong>da</strong>sjisa. rogorc Cans, qaixosro<br />

TavadTa im wreebs kuTvnebia, `romelTac ara erTi SeTqmuleba CaeSalaT, ara erTi<br />

SeTqmuleba waages rostomis winaaRmdeg~. erT-erTi wagebuli SeTqmulebis Sedegia qaixosros<br />

<strong>da</strong>Rupvac~ 1 .<br />

amrigad, givi jamburia qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis mokvlis ambavs vaxuSti bagrationze<br />

<strong>da</strong>yrdnobiT, 1636 wliT aTariRebs 2 . amasTan, mkvlevari qaixosros mokvlis mizez-<br />

Tan <strong>da</strong>kavSirebiT, upiratesobas farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis monaTxrobs aZlevs <strong>da</strong> miiCnevs, rom<br />

qaixosro sikvdiliT no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlasTan kavSiris gamo <strong>da</strong>sajes.<br />

aqe<strong>da</strong>n, ukve logikurad gamomdinareobs <strong>da</strong>skvna, rom givi jamburias azriT, no<strong>da</strong>r<br />

ciciSvilis gamosvlas qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis paralelurad<br />

anu 1636 wels hqon<strong>da</strong> adgili.<br />

givi jamburias Semdeg no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs vrclad Seexo <strong>da</strong>viT<br />

gvritiSvili Tavis 1955 wels gamoqveynebul monografiaSi `feo<strong>da</strong>luri saqarTvelos<br />

socialuri urTierTobebis istorii<strong>da</strong>n~.<br />

Tav<strong>da</strong>pirvelad <strong>da</strong>viT gvritiSvili xazgasmiT aRniSnavs, rom `XVII saukunis 40-ian<br />

wlebSi sacicianos ufrosad no<strong>da</strong>r ciciSvili~ iyo, amis Semdeg ki, detalurad mogviTxrobs<br />

mis mier rostomis winaaRmdeg mowyobili gamosvlis ambavs. mkvlevars CvenTvis<br />

saintereso movlenis calkeuli etapebi Semdegi TanamimdevrobiT aqvs gadmocemuli:<br />

_ imereli Tavadi CxeiZeebis qarTlSi gadmosvla <strong>da</strong> adgilobrivi feo<strong>da</strong>lebis waqezeba<br />

rostomis winaaRmdeg gamosvlisaken.<br />

_ no<strong>da</strong>r ciciSvilis, amilaxorisa <strong>da</strong> qsnis erisTavis mier kavSiris gabma CxeiZeeb-<br />

Tan; erToblivi samzadisis <strong>da</strong>wyeba rostomis winaaRmdeg gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlSi Teimuraz<br />

I-is gamefebisaTvis.<br />

_ no<strong>da</strong>r ciciSvilis mier `samartod gamarjvebis~ mondomeba <strong>da</strong> gamosvlis <strong>da</strong>wyeba<br />

Teimuraz I-Tan, qsnis erisTavTan <strong>da</strong> amilaxorTan SeTanxmebis gareSe, sacicianos laSqris<br />

Sekreba <strong>da</strong> imerel didebulebTan erTad xovleSi <strong>da</strong>banakeba.<br />

_ rostomis mier ioram saakaZisagan no<strong>da</strong>ris gamosvlis ambis gageba, Tbilisisaken<br />

mimavali gzebis Sekvra <strong>da</strong> de<strong>da</strong>qalaqSi myofi samxedro Zalebis mobilizeba; imave RamiT<br />

rostomis laSqris kavTisxevs misvla, ioram saakaZis razmebTan gaerTianeba <strong>da</strong> gam-<br />

Teniisas xovlesTan <strong>da</strong>banakeba.<br />

_ no<strong>da</strong>r ciciSvilis mier xovlesTan CxeiZeebis mitoveba <strong>da</strong> win<strong>da</strong>win veris cixeSi gamagreba;<br />

xovles brZolis <strong>da</strong>wyeba <strong>da</strong> rostomis mier zurgmoubmeli CxeiZeebis <strong>da</strong>marcxeba.<br />

_ rostomis mier Tbiliss Cafaris gagzavna, de<strong>da</strong>qalaqSi myofi qaixosro baraTa-<br />

Svilis Sepyroba <strong>da</strong> sikvdliT <strong>da</strong>sja; qaixosros Svilebis goris cixeSi <strong>da</strong>tyveveba <strong>da</strong><br />

qaixosros siZis, qarTlis samefo taxtis erT-erTi pretendentis kaxeTs ga<strong>da</strong>xvewa.<br />

_ rostomis mier sacacianos <strong>da</strong>kaveba <strong>da</strong> misi teritoriis erTguli molaSqreebisaTvis<br />

<strong>da</strong>nawileba; no<strong>da</strong>r ciciSvilis mier veris cixis <strong>da</strong>kargva <strong>da</strong> mZovreTis cixeSi<br />

gaqceva.<br />

_ rostomis gors <strong>da</strong>banakeba, skras zemoT mdebare sacicianos <strong>da</strong>rbeva, goris cixi<strong>da</strong>n<br />

zarbaznebis waReba <strong>da</strong> mZovreTis cixisaTvis alyis Semortyma;<br />

_ mZovreTis alyis gaWianureba <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvilis ymebis mxri<strong>da</strong>n Ralatis<br />

mcdeloba; no<strong>da</strong>ris mier dedis, kaxeli batoniSvilis rostomTan gagzavna <strong>da</strong> `gaclis<br />

gzis~ Txovna.<br />

_ rostomis mier no<strong>da</strong>risaTvis uvneblobis ficis micema <strong>da</strong> samgzavro pirutyvis<br />

Txoveba; no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla mZovreTis cixi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> sakuTari qonebiT axalcixes<br />

wasvla 3 .<br />

amrigad, <strong>da</strong>viT gvritiSvili aramxolod <strong>da</strong>wvrilebiT aRwers no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />

gamosvlis ambavs, aramed <strong>da</strong>axloebiT aTariRebs kidec am movlenas. mkvlevris TqmiT,<br />

CvenTvis saintereso movlenas adgili un<strong>da</strong> hqono<strong>da</strong> XVII saukunis 40-ian wlebSi anu ma-<br />

1 g. jamburia, qarTuli feo<strong>da</strong>luri urTierTobebis istorii<strong>da</strong>n (somxiT-sabaraTianos saTavadoebi)<br />

(Tbilisi, 1955), gv. 28.<br />

2 g. jamburia, qaixosro baraTaSvili, qarTuli sabWoTa enciklopedia, IV (Tbilisi, 1979), gv. 200.<br />

3 d. gvritiSvili, feo<strong>da</strong>luri saqarTvelos socialuri urTierTobis istorii<strong>da</strong>n (qarTlis saTavadoebi)<br />

(Tbilisi, 1955), gv. 442-444, 452-453.<br />

117


Sin, roca sacicianos ufrosi no<strong>da</strong>r ciciSvili iyo.<br />

amasTan, <strong>da</strong>viT gvritiSvils Tavis naSromSi ganmartebuli ar aqvs, Tu, konkretulad,<br />

ra mosazrebebze <strong>da</strong>yrdnobiT <strong>da</strong>aTariRa no<strong>da</strong>ris sacicianoSi ufrosobis faqti<br />

mainca<strong>da</strong>mainc XVII saukunis 40-iani wlebiT. aqve, aRvniSnavT imasac, rom mkvlevari no<strong>da</strong>r<br />

ciciSvilis gamosvlaze saubrisas, ZiriTa<strong>da</strong>d, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis monaTxrobs<br />

emyarebo<strong>da</strong>, ramdenime adgilas ki beri egnataSvilisa <strong>da</strong> vaxuSti bagrationis cnobebsac<br />

iTvaliswineb<strong>da</strong>.<br />

<strong>da</strong>viT gvritiSvilis Semdeg qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebas iribad Seexo babilina<br />

lominaZe Tavis 1966 wels gamoqveynebul statiaSi `masalebi saqarTvelos XVII-<br />

XVIII s-Ta istoriis qronologiisaTvis~.<br />

mecniers aRniSnul naSromSi <strong>da</strong>dgenili aqvs am periodis qarTlis kaTolikosTa<br />

moRvaweobis qronologia, maT Soris ki, XVII saukunis I naxevris qarTlis kaTolikosis<br />

evdemoz I diasamiZis moRvaweobis wlebi. avtori evdemoz I-is kaTolikosobas, qarTul<br />

saistorio sabuTebze <strong>da</strong>yrdnobiT, 1630-1638 wlebiT gansazRvravs, amis Semdeg aRniSnavs,<br />

rom `evdemozi, rogorc vaxuSti batoniSvili gvamcnobs, rostom mefes ga<strong>da</strong>uyenebia ka-<br />

Talikosobi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> <strong>da</strong>upatimrebia, bolos cixi<strong>da</strong>n gadmogdebiT sikvdiliT <strong>da</strong>usjia. ikorTis<br />

qronika evdemozis mkvlelobas 1643 wliT uCvenebs~ 1 .<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, babilina lominaZes qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambavi metad<br />

mSralad aqvs gadmocemuli, Tumca, amavdroulad, igi pirveli qarTveli mkvlevaria,<br />

romelmac am ambavTan <strong>da</strong>kavSirebiT, yuradReba gaamaxvila ikorTis qronikaze 2 , sa<strong>da</strong>c,<br />

Tavis mxriv, pir<strong>da</strong>pir aris miTiTebuli qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis erT-erTi<br />

moTavis kaTolikosi evdemoz I-is mokvlis TariRi _ 1643 weli: `qks tla: aqa kaTalikozi<br />

evdemos mokles~ 3 .<br />

Tu evdemoz I-is mokvlis ikorTis qronikaSi <strong>da</strong>cul TariRs (1643 w.) SeujerebT zemoT<br />

ganxiluli qarTuli <strong>da</strong> sparsuli wyaroebis cnobebs evdemoz kaTolikosis qarTlis<br />

feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebaSi monawileobisa <strong>da</strong> rostomis mier misi sikvdili <strong>da</strong>sjis<br />

Sesaxeb, maSin calsaxad SegviZlia ganvacxadoT, rom babilina lominaZe kaTolikos evdemoz<br />

diasamiZis mokvlasa <strong>da</strong> Sesabamisad, qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebas 1643 wliT<br />

gansazRvrav<strong>da</strong>.<br />

babilina lominaZis Semdeg CvenTvis saintereso sakiTxebs kidev erTxel miubrun<strong>da</strong><br />

givi jamburia. mkvlevarma 1973 wels <strong>da</strong>beWdili `saqarTvelos istoriis narkvevebis~ IV<br />

1 b. lominaZe, masalebi saqarTvelos XVII-XVIII ss-Ta istoriis qronologiisaTvis, masalebi saqarTvelosa<br />

<strong>da</strong> kavkasiis <strong>istoriisa</strong>Tvis, nakveTi 29 (Tbilisi, 1951), gv. 68.<br />

2 ikorTis qronikis kinklosuri minawerebi 1912 wels gamosca sargis kakabaZem Tavis naSromSi `qronika<br />

ikorTis #6 Jamn-gulanisa~, sa<strong>da</strong>c mecniers detalurad aqvs mocemuli aRniSnuli xelnaweris arqeografiuli<br />

aRweriloba, ga<strong>da</strong>mweris <strong>da</strong> myidvelis anderZebi, amis Semdeg moyvanili aqvs ikorTis qronikis<br />

cxrilebi, romelTa qronologia 1431-1729 wlebiT ganisazRvreba (s. kakabaZe, qronika ikorTis #6 Jamngulanisa<br />

(tfilisi, 1912), gv. 1-8). am minawerebis Semdeg mohyavs cxrilebisa <strong>da</strong> xelnaweris sxva gverdis<br />

aSiebze XVIII saukunis xeliT Sesrulebuli minaweri sabuTis teqstebi. sargis kakabaZis kinklosur minawerebSi<br />

aRniSnulia evdemoz kaTalikosis mokvlis ambavi, Tumca Cven did gakvirvebas iwvevs is faqti,<br />

rom aRniSnuli kinklosi mis gar<strong>da</strong>cvalebas 1642 wliT gansazRvravs, meti sicxadisaTvis mogvyavs ikor-<br />

Tis qronikis teqsti: `tl (1642 w.) aqa kzi evdemoz mokles:~, amis paralelurad kidev erTxel movitanT<br />

Tedo Jor<strong>da</strong>nias qronikebis II tomSi mocemul ikorTis qronikis teqsts: `qks tla: aqa kaTalikozi evdemos<br />

mokles (Zilispiri ikorTisa)~. rogorc vxe<strong>da</strong>vT, sargis kakabaZisa <strong>da</strong> Tedo Jor<strong>da</strong>nias mier gamoqveynebul<br />

ikorTis qronikaSi CvenTvis saintereso kinklosi kaTalikos evdemozis mokvlis Sesaxeb sxva<strong>da</strong>sxva<br />

TariRiT, sargis kakabaZesTan 1642 wliT, xolo Tedo Jor<strong>da</strong>niasTan ki 1643 wliT aris gansazRvruli.<br />

Tu mxedvelobas gavamaxvilebT am ori avtoris mier gamoqveynebul kinklosis teqtis Sinaarsze, mcire<br />

gansxvavebas <strong>da</strong>vinaxavT, rac mdgomareobs SemdgomSi, Tu, sargis kakabaZesTan TariRis aRmniSvneli<br />

ori grafemis `tl~-s win ar uzis qoronikonis aRmniSvneli sami grafema `qks~, amis sapirispirod Tedo<br />

Jor<strong>da</strong>niasTan es sami grafema aris mocemuli. sargis kakabaZes kinklosSi naxsenebi sityva `kaTalikozi~<br />

qaragmis gaxsnis gareSe sami grafemiT `kzi~-T aqvs gadmocemuli, roca Jor<strong>da</strong>niasTan es sityva yovelgvari<br />

qaragmis gareSe gxvdeba <strong>da</strong> bolos, Tu, pirvel SemTxvevaSi aRniSnul kinklosSi <strong>da</strong>saxelebuli kaTalikozis<br />

saxeli evdemozia, meore SemTxvevaSi es saxeli evdemosia. aRniSvnis Rirsia erTiU friad mniSvnelovani<br />

garemoeba, rom sargis kakabaZisa <strong>da</strong> Tedo Jor<strong>da</strong>nias mier moyvanili orive kinklosi #6^ xelnawerze<br />

yofila Sesrulebuli. CvenTvis saintereso kinklosuri minaweris TariRis sxva<strong>da</strong>sxvaobam Cvens<br />

winaSe <strong>da</strong>sva erTi metad mniSvnelovani sakiTxi _ sargeblob<strong>da</strong> Tu ara sargis kakabaZe <strong>da</strong> Tedo Jor<strong>da</strong>nia<br />

erTi <strong>da</strong> imave xelnaweriT am kiTxvaze pasuxis gacemis mizniT gavecaniT xelnawerTa erovnuli centrisa<br />

<strong>da</strong> saqarTvelos erovnuli arqivis xelnawerTa aRwerilobebs, Tumca Cven<strong>da</strong> samwuxardod ver mivakvlieT<br />

CvenTvis saintereso Jamn-gulans. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, Cvens mier zemoT<strong>da</strong>smul kiTxvas Riad vtovebT.<br />

3 qronikebi <strong>da</strong> sxva masala saqarTvelos <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> mwerlobisa, Sekrebili, qronologiurad <strong>da</strong>wyobili <strong>da</strong><br />

axsnili T. Jor<strong>da</strong>nias mier, wigni meore (1213 wli<strong>da</strong>n 1700 wlamde) (Tfilisi, 1897), gv. 456.<br />

118


tomisaTvis moamza<strong>da</strong> erT-erTi qveTavi saxelwodebiT `saqarTvelos politikuri viTareba<br />

XVII saukunis 30-90 wlebSi~, sa<strong>da</strong>c vrclad aris ganxiluli rostom mefis winaaRmdeg<br />

mowyobil gamosvla-SeTqmulebebTan <strong>da</strong>kavSirebuli sakiTxebi.<br />

givi jamburias rostomis qarTlSi gamefebis Semdegdroindeli ambebi aseTi TanamimdevrobiT<br />

aqvs moTxrobili:<br />

_ rostomis gamefeba qarTlSi, Tbilisis, gorisa <strong>da</strong> suramis cixeebis gamagreba <strong>da</strong><br />

aq iranuli garnizonebis Cayeneba; qarTlis feo<strong>da</strong>lTa <strong>da</strong>morCileba rostomisadmi, Teimuraz<br />

I-is momxre saxelmwifo moxeleebis ga<strong>da</strong>yeneba <strong>da</strong> rostomis erTgul pirTa <strong>da</strong>winaureba;<br />

rostomis pirveli qorwineba qeTevan abaSiSvilze <strong>da</strong> meore qorwineba mariam<br />

<strong>da</strong>dianze.<br />

_ <strong>da</strong>Tuna aragvis erisTavis ajanyeba, misi RalatiT mokvla rostomis mier <strong>da</strong> qar-<br />

Tlis mefis SeWra aragvis saerisTavoSi; zaalis gaerisTaveba <strong>da</strong> misi mowveviT Teimuraz<br />

I-is mosvla ananurs; Teimuraz I-is, zaal aragvis erisTavis, iase qsnis erisTavisa<br />

<strong>da</strong> kaxeli feo<strong>da</strong>lebis galaSqreba rostomis winaaRmdeg; Teimuraz I-is <strong>da</strong>marcxeba <strong>da</strong><br />

misi kaxeTs ga<strong>da</strong>svla; kaxeTis iraneli mmarTvelis selim-xanis gaZeveba <strong>da</strong> Teimuraz I-<br />

is gamefeba kaxeTSi.<br />

_ rostomis gaZliereba azerbaijani<strong>da</strong>n mosuli laSqriT <strong>da</strong> misi kaxeTSi SeWra;<br />

Teimurazis mier Suamavlebis gagzavna rostomTan <strong>da</strong> <strong>da</strong>pirispirebuli mxareebis Serigeba;<br />

Teimuraz I-is asulis TinaTinis gagzavna iranSi <strong>da</strong> Sah sefi I-ze qorwineba; Sahis<br />

mier Teimuraz I-is kaxeTis mefed aRiareba 1 .<br />

CamoTvlili ambebis gadmocemis Semdeg givi jamburia mokled aRniSnavs: `erTxans<br />

marTlac mSvidobianoba Camovar<strong>da</strong> Teimurazsa <strong>da</strong> rostoms Soris. rostomma Seiriga qarTlis<br />

Tavadebi: orive erisTavi, ioTam amilaxori <strong>da</strong> sxvebi. magram, mSvidoba male <strong>da</strong>irRva.<br />

Teimurazi kvlav didi mondomebiT cdilob<strong>da</strong> rostomis gaZevebasa <strong>da</strong> qarTlis<br />

taxtis <strong>da</strong>Weras. am saqmeSi mas mxars uWer<strong>da</strong> qarTlis TavadTa erTi jgufi no<strong>da</strong>r cici-<br />

Svilisa <strong>da</strong> zaal erisTavis meTaurobiT. maT ramdenjerme moawyves gamosvla rostomis<br />

winaaRmdeg (1636, 1638, 1642 wlebSi), magram isini marcxiT <strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong>~ 2 .<br />

amis Semdeg givi jamburia rostomis winaaRmdeg mowyobili <strong>da</strong> mis mier naxsenebi<br />

1636, 1638, 1642 wlebis gamosvla-SeTqmulebebi<strong>da</strong>n mxolod bolo gamosvlaze amaxvilebis<br />

yuradRebas <strong>da</strong> vrclad gadmogvcems am ambavs: `1642 wels didi SeTqmuleba moewyo rostomis<br />

winaaRmdeg. SeTqmulebaSi monawileobdnen: zaal erisTavi, ioTam amilaxori, no<strong>da</strong>r<br />

ciciSvili, kaTalikosi evdemon diasamiZe (misi siZe iyo Teimurazis vaJi <strong>da</strong>viTi),<br />

giorgi goCaSvili, revaz baraTaSvili, somxiTis meliqi yorxmazbeg <strong>da</strong> sxva. SeTqmulebis<br />

mizani iyo rostomis (romelic `cotas kaciT cxireTs~ iyo) mokvla <strong>da</strong> Teimurazis<br />

qarTlSi gamefeba.<br />

ga<strong>da</strong>mwyvet momentSi SeTqmuleba gasca somxiTis meliqma. rostomi goris cixeSi<br />

gamagr<strong>da</strong>. Teimurazma, romelic ukve metexs misuliyo, gaigo SeTqmulebis gacema <strong>da</strong> kaxeTs<br />

gabrun<strong>da</strong>. qarTleli SeTqmulebi<strong>da</strong>n zogi _ revaz baraTaSvili, ivane saakaZe _ ga<strong>da</strong>ixvewa,<br />

zogi goCaSvili, kaTalikosi, zurab saakaZe, erisTvisSvili largveli rostomma<br />

Seipyro, goCaSvilsa <strong>da</strong> z. saakaZes Tvalebi <strong>da</strong>sTxares, kTalikosi jer Tbilisis<br />

cixeSi <strong>da</strong>atyveves, mere `<strong>da</strong>[a]rCves <strong>da</strong> cixi<strong>da</strong>m gadmoagdes~. ase sastikad gauswor<strong>da</strong><br />

SeTqmulebs rostomi.<br />

farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis sityviT, rostoms iranis SahisaTvis miuweria Teimurazisa<br />

<strong>da</strong> qarTlis TavadTa axali ajanyebis Sesaxeb. moTminebi<strong>da</strong>n gamosulma Sahma didi jari<br />

Sehyara, `a<strong>da</strong>m sulTan andronikaSvili, rostom mefis diswuli~ sardlad <strong>da</strong>niSna <strong>da</strong><br />

saqarTveloSi gamogzavna, rostoms ki SemouTvala: batoni Teimuraz gaagdon <strong>da</strong> mis<br />

alagzed kaxeTSi a<strong>da</strong>m sulTan andronikaSvili gaabatonono. am faqts Sah-abas II-is istorikosi<br />

mohamed Taheric a<strong>da</strong>sturebs.<br />

yizilbaSTa didi jari kaxeTSi Semovi<strong>da</strong>. rogorc Cans, Teimurazi <strong>da</strong> misi momxre<br />

Tavadebi: no<strong>da</strong>r ciciSvili (romelic rostomis mier samcxeSi iyo gagdebuli) <strong>da</strong> zaal<br />

erisTavi SeSfoTebulan <strong>da</strong> rostomTan no<strong>da</strong>ris <strong>da</strong>Á <strong>da</strong> zaalis sidedri `batoni anaxanum~<br />

miugzavniaT <strong>da</strong> Serigeba uTxoviaT. rostomi zaals Seurig<strong>da</strong> im pirobiT, rom igi<br />

iranSi wavido<strong>da</strong>. zaali <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong>. zaali <strong>da</strong> no<strong>da</strong>ri mefesTan mividnen <strong>da</strong> `fexs ako-<br />

1 g. jamburia, saqarTvelos politikuri viTareba XVII saukunis 30-90 wlebSi, saqarTvelos istoriis<br />

narkvevebi, IV (Tbilisi, 1973), gv. 315-320.<br />

2 iqve, gv. 320.<br />

119


ces~. man no<strong>da</strong>rs saciciano <strong>da</strong>ubruna. zaali ki cota mogvianebiT iranSi wavi<strong>da</strong>. mas<br />

Tan gahyva xelaxla Semorigebuli ioTam amilaxvaric. rac Seexeba Teimurazs, rogorc<br />

Cans, rostoms igic `Seundvia~, radgan kaxeTSi laSqroba 1644 wels moSales <strong>da</strong> `a<strong>da</strong>m<br />

sulTan eranis laSqriT isrev <strong>da</strong>abrunes~ ukan~ 1 .<br />

zemoT CamoTvlili mravalricxovani movlenebi<strong>da</strong>n givi jamburias pir<strong>da</strong>pir mxolod<br />

ramdenime ambavi aqvs <strong>da</strong>TariRebuli:<br />

_ rostomis gamefeba qarTlSi _ 1632 w.<br />

_ rostomis erTgul moxeleTa <strong>da</strong>winaureba qarTlSi _ 1633-1634 ww.<br />

_ rostomis pirveli qorwineba _ 1632-1633 ww.<br />

_ rostomis meore qorwineba _ 1633 w.<br />

_ Teimuraz I-is gamefeba kaxeTSi _ 1634 w.<br />

_ Teimuraz I-isa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa gamosvlebi rostomis winaaRmdeg _ 1636<br />

<strong>da</strong> 1638 wlebi.<br />

_ Teimuraz I-is, kaTolikos evdemozis, giorgi goCaSvilisa <strong>da</strong> sxva feo<strong>da</strong>lTa<br />

SeTqmuleba rostomis winaaRmdeg _ 1642 weli.<br />

aRniSnuli TariRebi<strong>da</strong>n amjerad CvenTvis sainteresoa mxolod rostomis winaaRmdeg<br />

mowyobili sami gamosvlis TariRi _ 1636, 1638 <strong>da</strong> 1642 wlebi. samwuxarod, givi jamburias<br />

naSromSi ganmartebuli ar aqvs, rostomis winaaRmdeg mowyobili <strong>da</strong> istoriuli<br />

wyaroebiT <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli ramdenime gamosvli<strong>da</strong>n konkretulad romel or gamosvlas<br />

aTariRebs 1636 <strong>da</strong> 1638 wlebiT. SegviZlia mxolod vivaraudoT, rom mkvlevars 1636<br />

wliT <strong>da</strong>TariRebuli aqvs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavi, romelic missave 1955<br />

wlis naSromSi swored 1636 wliT aris gansazRvruli (ix. zemoT). rac Seexeba 1642<br />

wliT <strong>da</strong>TariRebul gamosvlas, amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT givi jamburia pir<strong>da</strong>pir aRniSnavs,<br />

rom xsenebul faqtSi gulisxmobs gamosvlas, romelSic monawileobas iRebdnen kaTolikosi<br />

evdemozi <strong>da</strong> giorgi goCaSvili.<br />

samwuxarod, naSromi<strong>da</strong>n pir<strong>da</strong>pir arc is Cans, saxeldobr ra argumentaciaze <strong>da</strong>yrdnobiT<br />

aTariRebs givi jamburia aRniSnul gamosvlebs mainca<strong>da</strong>mainc 1636, 1638 <strong>da</strong> 1642<br />

wlebiT. viciT mxolod, rom mkvlevari rostomis winaaRmdeg mowyobil gamosvlebze saubrisas<br />

mTlianad eyrdnoba zemoT ukve citirebuli avtorebis: farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis,<br />

mohamed Taheris, arCil II-is, beri egnataSvilisa <strong>da</strong> vaxuSti bagrationis Txzulebebs.<br />

givi jamburias paralelurad, no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs kidev erTi qar-<br />

Tveli istorikosi, olRa soseliac Seexo. mkvlevari Tavis 1973 wels <strong>da</strong>beWdil monografiaSi<br />

_ `narkvevebi feo<strong>da</strong>luri xanis saqarTvelos socialur-politikuri istorii<strong>da</strong>n~,<br />

<strong>da</strong>wvrilebiT Seiswavlis CxeiZeebis feo<strong>da</strong>luri saxlis istorias <strong>da</strong> sxva sakiTxebTan<br />

erTad, mokled ganixilavs am sagvareulos warmomadgenelTa monawileobis faqts<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlaSi.<br />

misi TqmiT, `CxeiZeebma aqtiuri monawileoba miiRes im SeTqmulebaSi, romelic<br />

rostom mefis winaaRmdeg moewyo no<strong>da</strong>r ciciSvilisa <strong>da</strong> sxvaTa TaosnobiT. SeTqmulebis<br />

monawileebs qarTlSi imereTis batoniSvilis mamukas gamefeba undo<strong>da</strong>T. SeiZleba<br />

es azri axalcixeSi SemuSav<strong>da</strong> safar faSas monawileobiT. qarTlSi sulTnis xeldebulis,<br />

imereTis ufliswulis gamefebis idea osmalTa interesebs Seesabamebo<strong>da</strong>, radgan<br />

am ideis ganxorcieleba iranis poziciebs amierkavkasiaSi di<strong>da</strong>d Seasusteb<strong>da</strong>. magram Se-<br />

Tqmuleba gamomJRavn<strong>da</strong>. mamuka batoniSvili iZulebuli gax<strong>da</strong> isev axalcixeSi ga<strong>da</strong>suliyo.<br />

misi momxre CxeiZeebi ki qarTlSi <strong>da</strong>rCnen <strong>da</strong> axla Teimurazis sasargeblod `ZalmicemiT~<br />

ibrZodnen. magram Teimurazis momxreTa jgufi <strong>da</strong>marcx<strong>da</strong>. CxeiZeebi mefes<br />

tyved Cauvardnen <strong>da</strong> irans gagzavnes. ramdenime xnis Semdeg rostomma giorgi <strong>da</strong> otia<br />

CxeiZeebi irani<strong>da</strong>n `moayvanina~, xolo beJia <strong>da</strong> xucia `yaenis kars <strong>da</strong>rCnes~ 2 .<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, olRa soselia saerTod arafers ambobs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis<br />

TariRis Sesaxeb <strong>da</strong> mxolod imaze amaxvilebs yuradRebas, rom am gamosvlaSi monawileobas<br />

iRebdnen beJia, otia, giorgi <strong>da</strong> xucia CxeiZeebi. aqve, SevniSnavT imasac, rom<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlaze saubrisas olRa soselia, ZiriTa<strong>da</strong>d, eyrdnoba farsa<strong>da</strong>n<br />

gorgijaniZis Txzulebas, agreTve, erT qarTul-sparsul istoriul sabuTs, sa<strong>da</strong>c<br />

iranSi gagzavnili CxeiZeebis ambebia aRwerili.<br />

1 iqve, gv. 321-322.<br />

2 o. soselia, narkvevebi feo<strong>da</strong>luri xanis saqarTvelos socialur-politikuri istorii<strong>da</strong>n (Tbilisi, 1973),<br />

gv. 40.<br />

120


olRa soselias Semdeg no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebebis<br />

ambebs Seexo no<strong>da</strong>r nakaSiZe Tavis 1977 wels gamoqveynebul monografiaSi<br />

`wiwamuri<strong>da</strong>n baxtrionamde~.<br />

mkvlevari CvenTvis saintereso movlenebis ganxilvamde mokled aRniSnavs, rom<br />

`1635-1639 wlebSi adgili hqon<strong>da</strong> mTeli qarTlis ajanyebas rostomis winaaRmdeg~ 1 .<br />

amis Semdgom avtori rostomis winaaRmdeg mowyobil gamosvla-SeTqmulebebs Semdegi<br />

TanmimdevrobiT gadmogvcems:<br />

_ Teimuraz I-is gamosvla qarTlel (zaal aragvis erisTavi, iase qsnis erisTavi,<br />

muxranis batoni, ioTam amilaxori) <strong>da</strong> kaxel didebulebTan erTad rostom mefis winaaRmdeg.<br />

rostomis mier qarTlSi myofi iranelebisa <strong>da</strong> somxiT-sabariTianos laSqris<br />

meSveobiT Teimurazis <strong>da</strong>marcxeba. <strong>da</strong>marcxebuli Teimurazis ga<strong>da</strong>svla kaxeTs.<br />

_ Sah-sefis mier rostomisaTvis qarTlis samefoSi mdgomareobis ganmtkicebis mizniT,<br />

azerbaijanis jaris gamomgzavna. rostomis galaSqreba kaxeTs Teimurazis winaaRmdeg.<br />

Teimuraz I-is mier qarTlis mefisaTvis `saxvewris wignebis~ gagzavna <strong>da</strong> <strong>da</strong>pirispirebuli<br />

mxareebis morigeba. Teimurazis iniciativiT Tavisi qaliSvilis TinaTinis irans<br />

gagzavna <strong>da</strong> Sahis mier misi colad SerTva. iranis mmarTvelis mier TeimurazisaTvis<br />

rayamis gagzavna <strong>da</strong> kaxeTis mefed misi xelmeored aRiareba.<br />

_ qarTlis msxvili feo<strong>da</strong>lebis _ no<strong>da</strong>r ciciSvilis, zaal argvis erisTavis, aise<br />

qsnis erisTavisa <strong>da</strong> ioTam amilaxoris TaosnobiT rostomis winaaRmdeg ajanyebis ganaxleba.<br />

_ no<strong>da</strong>r ciciSvilis aCqareba, mis mier mokavSireebisaTvis ar moc<strong>da</strong> <strong>da</strong> imerel didebulebTan<br />

_ CxeiZeebTan erTad rostomis winaaRmdeg gamosvla. qarTlis mefis mier<br />

xovleSi ajanyebulebTan Sebma <strong>da</strong> mis mier amboxebulTa <strong>da</strong>marcxeba.<br />

_ qarTlis TavadTa mier mowyobili kidev erTi mkvlelobis mcdeloba rostom mefisa<br />

sasaxlis abanoSi. SemTxvevis wyalobiT qarTlis mefis sikvdilisagan ga<strong>da</strong>rCena<br />

<strong>da</strong> SeTqmulTa mcdelobis Cavardna.<br />

_ qarTlis feo<strong>da</strong>lebis (kaTolikosi evdemoz diasamiZe, giorgi goCaSvili, eris-<br />

TvisSvili largveli, revaz baraTaSvili, ivane saakaZe, zurab saakaZe) maStaburi SeTqmuleba<br />

rostomis winaaRmdeg. qarTlis mefis mier qarTul-yizilbaSuri laSqarTan er-<br />

Tad maRarosTan martod myof Teimurazze Tav<strong>da</strong>sxma. kaxeTis mefis mxri<strong>da</strong>n rostomisa-<br />

Tvis winaaRmdegobis gaweva <strong>da</strong> qarTlis mefis ukan <strong>da</strong>xeva.<br />

_ Sah-sefis sapasuxo reaqcia. misi brZanebiT, rostom mefis disSvilis _ a<strong>da</strong>m-sul-<br />

Tan andronikaSvilis meTaurobiT qarTlSi yizilbaSTa <strong>da</strong>mxmare laSqris gamogzavna.<br />

Sahis gankarguleba gacemuli rostomisadmi Teimurazis kaxeTi<strong>da</strong>n gaZevebisa <strong>da</strong> mis adgilze<br />

a<strong>da</strong>m-sulTan andronikaSvilis gamefebis Sesaxeb.<br />

_ iranis <strong>da</strong>mxmare jariT gaZlierebuli qarTlis mefis kaxeTs laSqroba <strong>da</strong> mis<br />

mier Teimurazis <strong>da</strong>marcxeba. rostomis ganmeorebiTi `kompromisi~ kaxeTis mefis mimarT,<br />

misive brZanebiT, laSqrobis moSla <strong>da</strong> TeimurazisaTvis kaxeTis taxtis SenarCuneba.<br />

_ rostomis mier sikvdiliT <strong>da</strong>sjil kaTolikos evdemoz diasamiZis nacvlad qarTlis<br />

kaTolikosad qristefore urdubegaSvilis <strong>da</strong>niSvna 2 .<br />

mecnieri zemoTCamoTvlili movlenebi<strong>da</strong>n mxolod erT _ no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas<br />

aTariRebs <strong>da</strong> am faqts 1636 wliT gansazRvravs. igi <strong>da</strong>narCeni movlenebis <strong>da</strong> maT<br />

Soris qarTlis feo<strong>da</strong>lTa masStaburi SeTqmulebis Sesaxeb raime konkretul TariRs<br />

ar iZleva. Tumca Tu gaviTvaliswinebT, mkvlevris mier aRniSnuli movlenebis win gake-<br />

Tebul SeniSvnas 1635-1639 wlebSi rostomis winaaRmdeg mTeli qarTlis gamosvlis Sesaxeb,<br />

amasTan erTad Tu mxedvelobaSi miviRebT im faqtsac, rom no<strong>da</strong>r nakaSiZes<br />

qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis Semdeg aqvs mocemuli,<br />

maSin ar SevcdebiT Tu vityviT, rom igi qarTlis feo<strong>da</strong>lTa masStabur SeTqmulebas<br />

zogadi qronologiuri monakveTiT _ 1636-1639 wlebiT gansazRvrav<strong>da</strong>. avtori am ambebis<br />

gadmocemisas qarTul (farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, beri egnataSvili, vaxuSti batoniSvili)<br />

<strong>da</strong> sparsul (mohamed Taheri) wyaroebs eyrdnoba 3 .<br />

1 n. nakaSiZe, wiwamuri<strong>da</strong>n baxtrionamde (Tbilisi, 1977), gv. 158.<br />

2 iqve, gv. 156-163.<br />

3 no<strong>da</strong>r nakaSiZes aRniSnuli naSromis sqolioSi miTiTebuli ar aqvs mis mier gamoyenebuli qarTuli <strong>da</strong><br />

sparsuli werilobiTi wyaroebi, Tumca mkvlevari naSromis winasityvaobaSi aRniSnavs, rom `gamoyenebul<br />

pirvelwyaroebsa <strong>da</strong> specialur literaturas <strong>da</strong>interesebuli mkiTxveli wignis bolos gaecnoba~ n. nakaSiZe,<br />

<strong>da</strong>saxelebuli naSromi, gv. 6.<br />

121


no<strong>da</strong>r nakaSiZis Semdeg qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba xelmeored ganixila babilina<br />

lominaZem. avtori qarTuli sabWoTa enciklopediis IV tomisaTvis momzadebul<br />

erT-erT statiaSi aRmosavleT saqarTvelos kaTolikosis evdemoz I-is Sesaxeb ambobs,<br />

rom `evdemoz I (diasamiZe) (g. 1643) aRm. saqarTvelos kaTalikos-patriarqi 1630-1638 ww. e.<br />

I monawileob<strong>da</strong> qarTlis mefis rostomis (1632-1658 ww.) winaaRmdeg SeTqmulebaSi. SeTqmulebis<br />

mizani iyo rostomis ga<strong>da</strong>yeneba <strong>da</strong> gaerT. qarTl-kaxeTis taxtze kaxeTis mefis<br />

Teimuraz I-is mowveva. SeTqmulebis <strong>da</strong>marcxebis Semdeg e. i. sxvebTan erTad <strong>da</strong>apatimres<br />

<strong>da</strong> rostomis brZanebiT sikvdiliT <strong>da</strong>sajes~ 1 .<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, mecnieri CvenTvis saintereso movlenas wina naSromisagan gansxvavebiT<br />

ufro detalurad aRwers. aq ukve mkvlevari garkveviT ambobs, rom evdemoz<br />

kaTolikosisa <strong>da</strong> Sesabamisad, qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebas 1643 wels hqon<strong>da</strong> adgili.<br />

rogorc zemoT avRniSneT, aRniSnuli ambis <strong>da</strong>TariRebisas mecnieri eyrdnoba ikor-<br />

Tis qronikaSi <strong>da</strong>cul evdemoz kaTolikosis mokvlis mocemul TariRs _ qoronikons<br />

tla-s (1643 w.).<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambebi vrclad<br />

ganixila gulqan JorJolianma Tavis 1987 wels <strong>da</strong>beWdil monografiaSi _ `aRmosavleT<br />

saqarTvelo XVII saukunis 30-50 wlebSi~.<br />

mkvlevris azriT, rostomis winaaRmdeg adgili hqon<strong>da</strong> Teimuraz I-isa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa<br />

sam gamosvlas. gulqan JorJoliani cal-calke ganixilavs TiToeul gamosvlas.<br />

I gamosvla: `rostomTan Teimurazis momxre Tavadebis Semorigeba (igulisxmeba<br />

farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis mier 1637 wliT <strong>da</strong>TariRebuli ambavi rostomis mier amboxebuli<br />

qarTleli feo<strong>da</strong>lebis _ iase qsnis erisTavisa <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvilis Sewyalebis Sesaxeb<br />

_ T. g.) xanmokle aRmoCn<strong>da</strong>. Sinafeo<strong>da</strong>luri omi kvlav mZvinvareb<strong>da</strong>. 1637 wels man<br />

seriozuli xasiaTi miiRo. no<strong>da</strong>r ciciSvilma rostom mefeze `samartoT~ gamarjveba moindoma.<br />

arc Teimurazi, arc aragvis erisTavi <strong>da</strong> arc amilaxori am saqmeSi ar Caria. imereTis<br />

`sabatios kacis Svilebi CxeiZeni~, romlebic `omnacadni kacni iyvnen gverds<br />

iaxla~, sacicianos laSqriT sajavaxianoSi SeiWra. `xovleTs CamoÃ<strong>da</strong>~ <strong>da</strong> vinc laSqriT<br />

ar Semoeyara yvelas mamulebi <strong>da</strong>urbia. rostomis erTgulma ioram mouravisSvilma<br />

(giorgis saakaZis Svilma) ajanyebis <strong>da</strong>wyeba <strong>da</strong>uyovnebliv mefes acnoba. mefis mkacri<br />

brZanebiT, qalaqis mouravma, Tbilisis mcxovrebTa sruli mobilizacia gamoacxa<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

`TaTarTa, qarTvelTa <strong>da</strong> somexTa~ didi laSqari Sehyara. rostomis gankargulebis Sesabamisad<br />

vinc cxeniT ar gamovido<strong>da</strong>, Tavs mohkveTdnen. SuaRamisas, kavTisxevs misul<br />

rostom mefes ioram mouravisSvili `gareSemos laSqriT~ win moegeba. elizbar boqaul-<br />

Tuxucesma yvela, visac `cxenT SeiZleba hqon<strong>da</strong>~ salaSqrod gamoiyvana. rostom mefe<br />

sabaraTianosa <strong>da</strong> yizilbaSTa laSqris moSveliebiT no<strong>da</strong>rs xovleSi Seeba. no<strong>da</strong>r ciciSvilma<br />

CxeiZeebs `zurgi ar moaba~, Tavi<strong>da</strong>nve veris cixeSi gamagr<strong>da</strong> <strong>da</strong> saomrad ar<br />

gamovi<strong>da</strong>. CxeiZeebi mamacurad ibrZodnen: zogi mokles <strong>da</strong> bevric <strong>da</strong>atyveves: beJia CxeiZe<br />

ioram mouravisSvilma igdo xelT. xucia CxeiZe fareSTuxuces paata javaxiSvils xv<strong>da</strong><br />

wilad, `zogni baraTianT <strong>da</strong>irCines <strong>da</strong> zogi elizbar boqaulTuxucesis ymebTan <strong>da</strong>atyveves~.<br />

mefis brZanebiT, <strong>da</strong>tyvevebul, `mxarwakrul~ CxeiZeebs pativiT moeqcnen. vinc mamacoba<br />

gamoiCina, yvelas `ÃalaTi~ <strong>da</strong> jildod mamulebi uboZes. male CxeiZeebi, boqaulTuxucesis<br />

elizbar <strong>da</strong>viTisSvilis xeliT rostomma yaenTan gagzavna <strong>da</strong> arza<br />

miswera: `qarTvelni Cemis uSvilobisaTvis <strong>da</strong> unaTesaobisaTvin urCoben~... `radgan Cems<br />

sabolos vera Ãedveno~. mefe qarTlis taxtis memkvidred gamocxadebis mizniT Sahs Tavisi<br />

biZaSvilis, Teimuraz mirzas sami Svili<strong>da</strong>n erT-erTis (mas papis _ luarsabis saxeli<br />

erqva) Svilad boZebas Txov<strong>da</strong>.<br />

gamarjvebul rostoms no<strong>da</strong>r ciciSvili <strong>da</strong>neb<strong>da</strong>. man patiebis saTxovnelad mefes-<br />

Tan Tavisi de<strong>da</strong>, kaxeTis batoniSvili migzavna. mefem `uvneblobis ficiT~ no<strong>da</strong>rs <strong>da</strong>na-<br />

Sauli apatia. `cxen-jori aTxova~ <strong>da</strong> zovreTi<strong>da</strong>n axalcixeSi ga<strong>da</strong>svlis neba <strong>da</strong>rTo.<br />

ajanyebulTa <strong>da</strong>sasjelad <strong>da</strong> urCi feo<strong>da</strong>lebis <strong>da</strong>saTrgunavad rostom mefem saTanado<br />

zomebi miiRo. dedoflis saxlTuxucesi baraTaSvili mefis RalatisaTvis <strong>da</strong>iWires,<br />

jer cixeSi <strong>da</strong>amwyvdies, xolo Semdeg, RamiT koSki<strong>da</strong>n gadmoagdes. Tqves _ `<strong>da</strong>m-<br />

Tvrala <strong>da</strong> TviTon gadmovardnilao~. male misi Svilebic <strong>da</strong>atyveves <strong>da</strong> goris cixeSi<br />

moaTavses. zogma Tavadma gaqceviT uSvela Tavs. ase magaliTad, saxlTuxuces qaixosro<br />

1 b. lominaZe, evdemoz I (diasamiZe), qarTuli sabWoTa enciklopedia, IV (Tbilisi, 1979), gv. 31.<br />

122


araTaSvilis siZe, baxuta husein begisSvili, romelic bagrationTa gvaris warmomadgeneli<br />

iyo <strong>da</strong> pretenzia hqon<strong>da</strong> samefo gvirgvinze, kaxeTSi ga<strong>da</strong>ixvewa. ioTam amilaxormac<br />

Tavisi jalabiT kaxeTs Seafara Tavi~ 1 .<br />

II gamosvla: `1638 wels rostomis winaaRmdeg kvlav SeTqmuleba moewyo. SeTqmulebis<br />

monawileni SeTanxmdnen, rom Soba dRes axalgorSi ioTam amilaxori <strong>da</strong> `orniv<br />

erisTavi~ erTmaneTs Sexvdebodnen <strong>da</strong> safurcleSi Teimurazs SeuerTdebodnen. Semdeg<br />

mcxeTaSi misulebi pirobas <strong>da</strong>sdebdnen, rom rostomis winaaRmdeg moqmedebas sisrule-<br />

Si moiyvandnen. rostom mefem Teimurazisa <strong>da</strong> TavadTa SeTqmulebis SetyobinebisTanave<br />

kontrzomebi saswrafod miiRo. mravalricxovani laSqriT mefe muxranSi mivi<strong>da</strong>. iq<br />

`kargi jariT baxuta (vaxtang muxranbatoni) Semoeyara. axalgorSi ganlagebul SeTqmulebs<br />

Soba dilas moulodnelad Tavs <strong>da</strong>esxnen <strong>da</strong> <strong>da</strong>amarcxes. vaxtang muxranbatonma<br />

mamacobiT gamoiCina Tavi. cxireTs myofi rostom mefe xifaTisagan ixsna. mefe saswrafod<br />

<strong>da</strong>brun<strong>da</strong> goris cixeSi. Teimuraz mefem ukan <strong>da</strong>ixia. vaxtang muxranbatoni `miewia<br />

<strong>da</strong> avno didi~.<br />

Sahis nebarTviT, isfahani<strong>da</strong>n qarTlis taxtis memkvidred mahmadiani luarsab bagrationis<br />

Camoyvanam Teimurazisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis ganawyeneba gamoiwvia~ 2 .<br />

III gamosvla: `1642 wels rostom mefis winaaRmdeg kvlav didi SeTqmuleba moawyves.<br />

Sah-abas II-is istorikosis mohamed Taheris informaciiT, `Teimurazi SeuTanxm<strong>da</strong> zaal<br />

erisTavs _ yara-yalxans, no<strong>da</strong>r <strong>da</strong> ioTam amilaxvrebs... raTa rogorme mospon mefobis<br />

safarveli rostom mefe~. rostomis winaaRmdeg mowyobil am axal SeTqmulebaSi monawileobdnen:<br />

zaal erisTavi, ioTam amilaxori, no<strong>da</strong>r ciciSvili, kaTalikosi evdemon diasamiZe,<br />

giorgi goCaSvili (romelic mefobas TviTonve moelo<strong>da</strong>). somxiTis meliqi yorxmazbeg<br />

aTabegisSvili <strong>da</strong> sxva qarTvelni. SeTqmulTa Soris yvelaze aqtiurad qarTlis<br />

kaTalikosi evdemon diasamiZe moqmedeb<strong>da</strong>. (misi Zmis asuli Teimurazis Svilis, <strong>da</strong>viT<br />

batoniSvilis coli iyo). <strong>da</strong>debuli pirobis Tanaxmad, SeTqmulTa mizans `cotas kaciT~<br />

cxireTs myofi rostom mefis mokvla <strong>da</strong> mis adgilze Teimurazis gabatoneba warmoadgen<strong>da</strong>.<br />

SeTqmulebma gadmosabireblad `qarTvelTa <strong>da</strong> baraTianT wignebi miweres~.<br />

somxiTis meliqma, romelic `saxalifos sasaxlis erTgulTa ricxvs ekuTvno<strong>da</strong>~,<br />

`Sahis SiSiT fici gatexa, maTi (SeTqmulTa _ g.J.) sawadeli <strong>da</strong> minaweri wignebi mefes<br />

miarTva~. SeTqmulebis gamomJRavnebisTanave rostomi gorSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>, Teimurazi ki kaxeTSi<br />

Cavi<strong>da</strong>.<br />

zedized mowyobilma SeTqmuleba-ajanyebebma rostoms radikaluri zomebis miReba<br />

ga<strong>da</strong>awyvetina. mefis brZanebiT SeTqmulebis monawileni: kaTalikosi evdemon diasamiZe,<br />

giorgi goCaSvili, erisTviSvili largveli <strong>da</strong>atyveves. giorgi goCaSvilsa <strong>da</strong> zurab<br />

saakaZes Tvalebi <strong>da</strong>sTxares. kaTalikosi qalaqis cixeSi <strong>da</strong>amwyvdies, Semdeg `<strong>da</strong>(a)rCves<br />

<strong>da</strong> cixi<strong>da</strong>n gardmoagdes~. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis monaTxrobis Tanaxmad, `orgulni zogni<br />

gaaxeibra, zogni umkv(i)dro hyvna, zogi mamuliT gaaRariba <strong>da</strong> ganaZo Tvisisa qveyni<strong>da</strong>me,<br />

Tvinier zaal erisTvisa <strong>da</strong> ioTam amilaxorisa~ 3 .<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, gulqan JorJoliani pir<strong>da</strong>pir aTariRebs rostomis winaaRmdeg<br />

mowyobili samive gamosvla-SeTqmulebas. mkvlevris TqmiT, I anu no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas<br />

adgili hqon<strong>da</strong> 1637 wels, II anu axalgoris SeTqmulebas _ 1638 wels, xolo III<br />

anu kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvlas _ 1642 wels.<br />

gulqan JorJolianis Semdeg CvenTvis saintereso movlenas Seexo guliko mWedliZe<br />

Tavis erT-erT statiaSi `XVII s-is I naxevris saqarTvelos istoriis qronologii<strong>da</strong>n~.<br />

mecnieri aRniSnul statiSi cdilobs XVII saukunis I naxevris qarTlis kaTolikosebis:<br />

qristefore I-is, zaqaria jorjaZisa <strong>da</strong> evdemoz diasamiZis mwyemsmTavrobis wlebis<br />

<strong>da</strong>dgenas. mkvlevari evdemoz diasamiZis mamaTmTavrobis ze<strong>da</strong> qronologiuri zRvaris<br />

<strong>da</strong>dgenisas acxadebs, rom: `Cven gansakuTrebiT gvainteresebs 1638 wels evdemon ka-<br />

Talikosis mier gacemuli wyalobis wigni gedevaniSvil-elioziSvilebisadmi. sabuTs<br />

uzis evdemon diasamiZis xelrTva: `kaTalikosi evdemon~.<br />

cnobilia kaTalikos evdemon diasamiZis <strong>da</strong>Rupvis ori versia: igi rostom mefem<br />

sxva didebulebTan erTad (zaal erisTavi, ioTam amilaxvari, no<strong>da</strong>r ciciSvili <strong>da</strong> sxv.)<br />

1 g. JorJoliani, aRmosavleT saqarTvelo XVII saukunis 30-50 wlebSi (Tbilisi, 1987), 69-70.<br />

2 iqve, gv. 71.<br />

3 iqve.<br />

123


Teimurazis qarTlSi gamefebis mcdelobisaTvis moakvlevina~ 1 . amis Semdgom mas mohyavs<br />

beri egnataSvilisa <strong>da</strong> vaxuSti batoniSvilis TxzulebaTa is nawili, sa<strong>da</strong>c aRwerilia<br />

rostomis mier qarTlis kaTalikosis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis ambavi. amis Semdgom ki avtori<br />

<strong>da</strong>sZens: `evdemon diasamiZis mokvlis Semdeg rostom mefem kaTalikosoba misca urdubegaSvil<br />

qristefores. es ki 1638 wels mox<strong>da</strong>. e. i. evdemoni 1633-1638 ww. ganageb<strong>da</strong> qarTlis<br />

sakaTalikosos~ 2 .<br />

rogorc Cans, mecnieri eyrdnoba ra 1638 wlis evdemoz I-is mier gacemul wyalobis<br />

sigels <strong>da</strong> masze <strong>da</strong>yrdnobiT evdemoz diasamiZis mwyemsmTavrobis ze<strong>da</strong> qronologiur<br />

zRvrad <strong>da</strong> Sesabamisad, misi sikvdiliT <strong>da</strong>sjis TariRad 1638 wels miaCnevs <strong>da</strong> aqe<strong>da</strong>n<br />

gamomdinare qarTlis feo<strong>da</strong>lTa maStabur SeTqmulebas amave 1638 wliT gansazRvravs.<br />

guliko mWedliZis Semdeg CvenTvis saintereso sakiTxs Seeexo zurab mWedliSvili<br />

Tavis sadisertacio naSromSi `iran-saqarTvelos urTierTobaTa istorii<strong>da</strong>n (XVII s-is I<br />

naxevari)~.<br />

mkvlevari Tavis sadisertacio naSromis me-3 TavSi, sa<strong>da</strong>c saubrobs qarTuli eklesiis<br />

brZolaze iranis winaaRmdeg, aRniSnavs: `qarTuli eklesiis yvelaze cnobili<br />

demarSi rostom-xanis (igive iranis) politikis winaaRmdeg iyo 1643 wlis SeTqmulebaSi<br />

kaTolikos-patriarqis evdemon I diasamiZis (1630-1643) monawileoba. SeTqmulni miznad<br />

isaxavdnen taxti<strong>da</strong>n iranis agentis ga<strong>da</strong>gdebas <strong>da</strong> masze legitimuri, qristiani mefis<br />

aRdgenas. rogorc qarTuli wyaroebi gvamcnoben, patriarqi evdemon I arc manamde malav<strong>da</strong><br />

simpaTiebs Teimuraz I-sadmi <strong>da</strong> sajarod amxel<strong>da</strong> rostom-xanis promuslimur politikas.<br />

patriarqis mxecuri mokvliT rostomma kidev erTxel gamoamJRavna Tavisi namdvili<br />

saxe~ 3 .<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, istorikosi babilina lominaZis msgavsad rostom mefis winaaRmdeg<br />

mimarTul qarTlis feo<strong>da</strong>lTa masSatabur SeTqmulebas 1643 wliT gansazRvravs.<br />

Tumca mas babilina lominaZisagan gansxvavebiT aranairi argumenti ar mohyavs, Tu ris<br />

safuZvelze aTariRebs CvenTvis saintereso movlenas mainc<strong>da</strong>mainc 1643 wliT.<br />

zurab mWedliSvilis Semdeg qarTlis feo<strong>da</strong>lTa masStabur SeTqmulebas Seexo<br />

el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvilic Tavis 1996 wels gamoqveynebul monografiaSi _ `amilaxvrebi~.<br />

mkvlevars aRniSnul naSromSi Seswavlili aqvs amilaxorTa feo<strong>da</strong>luri sagvareulos<br />

erT-erTi cnobili warmomadgenlis _ ioTam amilaxoris politikuri moRvaweobis<br />

sakiTxebi <strong>da</strong> maT Soris, ioTamis monawileobis faqti rostomis winaaRmdeg mimarTul<br />

erT-erT gamosvlaSi.<br />

el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvilis TqmiT, `1636 wels didi SeTqmuleba moewyo rostomis winaaRmdeg.<br />

masSi monawileobdnen qarTlis udidesi Tavadebi: no<strong>da</strong>r ciciSvili, kaTalikosi<br />

evdemon diasamiZe (misi siZe iyo Teimuraz I-is vaJi <strong>da</strong>viTi), giorgi goCaSvili, revaz<br />

baraTaSvili, somxiTis meliqi yorxmazbeg <strong>da</strong> sxvebi. zogierTi cnobis mixedviT<br />

SeTqmulebis monawile iyo ioTam amilaxvaric. SeTqmulebs ganzraxuli hqon<strong>da</strong>T rostomis<br />

mokvla <strong>da</strong> Teimurazis gamefeba qarTlSic. SeTqmuleba yorxmazbegma gasca, rostomi<br />

yvelas mkacrad gauswor<strong>da</strong> vinc moixelTa. Tavadebi mainc ar isvenebdnen. sapasuxod<br />

rostomma iase erisTavis <strong>da</strong> ioTam amilaxvris col-Svili goris cixeSi Seiyvana <strong>da</strong><br />

TviT iases <strong>da</strong> ioTamis Sepyrobas lamob<strong>da</strong>, magram Tavadebma gaiges rostomis ganzraxva<br />

<strong>da</strong> axalgors Seefarnen. rostomma ioTami amilaxorobi<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>ayena <strong>da</strong> mis magier misi<br />

Zma beJani <strong>da</strong>niSna, xolo amilaxvarTa mTavari rezidencia _ sxvilos cixe <strong>da</strong>aqcia. iase<br />

<strong>da</strong> ioTami kaxeTs TeimurazTan ga<strong>da</strong>vidnen <strong>da</strong> iqi<strong>da</strong>n dedofal mariams <strong>da</strong>uwyes xvewna<br />

mefem Cveni colSvili gamouSvaso. rostomma marTlac gaanTavisufla ieses <strong>da</strong> ioTamis<br />

jalabi~ 4 .<br />

amrigad, el<strong>da</strong>r mamisTavliSvili miiCnevs, rom rostomis winaaRmdeg mowyobil gamosvlas,<br />

romelSic monawileobas erTdroulad iRebdnen: no<strong>da</strong>r ciciSvili, kaTolikosi<br />

evdemozi, giorgi goCaSvili, revaz baraTaSvili, somxiTis meliqi yorxmazbegi <strong>da</strong><br />

sxvebi, adgili hqon<strong>da</strong> 1636 wels.<br />

1 g. mWedliZe, XVII s-is I naxevris saqarTvelos istoriis qronologii<strong>da</strong>n (qarTlis kaTalikosebis qristefore<br />

I-is, zaqaria jorjaZisa <strong>da</strong> evdemon diasamiZis zeobis wlebis <strong>da</strong>zustebisaTvis), macne, #4 (Tbilisi,<br />

1988), gv. 70.<br />

2 iqve<br />

3 z. mWedliSvili, iran-saqarTvelos urTierTobaTa istorii<strong>da</strong>n (XVII s-is I naxevari), sadisertacio<br />

naSromi (Tbilisi, 1995), gv. 92.<br />

4 e. mamisTvaliSvili, amilaxvrebi (gori, 1996), gv. 16-17.<br />

124


amave 1996 wels anania jafariZe Tavis monografiuli xasiaTis naSromSi `qarTuli<br />

eklesia XVII saukuneSi~ rostomisa <strong>da</strong> Teimuraz I-is <strong>da</strong>pirispirebis ganxilvisas exeba<br />

qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis sakiTxs. avtoris mixedviT, `1642 wels rostomis winaaRmdeg<br />

SeTqmuleba moewyo. SeTqmulebaSi: zaal erisTavi, ioTam amilaxvari, no<strong>da</strong>r ciciSvili,<br />

kaTalikosi evdemon diasamiZe <strong>da</strong> sxvani monawileobdnen. SeTqmuleba somxiTis<br />

meliqma gasca. amis Semdeg kaTalikosi ar gaty<strong>da</strong> <strong>da</strong> SeTqmulebs rostomis winaaRmdeg<br />

sabrZolvelad mouwo<strong>da</strong>, magram rostomma isini <strong>da</strong>amarcxa. `xolo Seipyra kaTalikozi<br />

evdemon rostom mefeman <strong>da</strong> waravlina qalaqis cixeSia <strong>da</strong> tyve-yo <strong>da</strong> xansa raodensadme<br />

ukana, munve cixeSi moaSTobina...~ (q. cx., II, gv. 420), Semdgomad gardmoagdo ganjis karis<br />

koSki<strong>da</strong>m (q. c., IV, gv. 442)~ 1 .<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, avtori qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis gadmocemisas mxolod<br />

beri egnataSvilisa <strong>da</strong> vaxuSti batoniSvilis TxzulebebiT sargeblobs <strong>da</strong> CvenTvis saintereso<br />

movlenas 1642 wliT aTariRebs. Tumca aRniSnuli naSromi<strong>da</strong>n ar Cans, Tu raze<br />

<strong>da</strong>yrdnobiT gansazRvravs mecnieri am faqts mainc<strong>da</strong>mainc 1642 wliT.<br />

anania jafariZis Semdeg qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambavi avtorTa jgufis<br />

_ mixeil <strong>da</strong> nugzar rexviaSvilTa ganxilvis sagani gax<strong>da</strong>. istorikosebi TavianT 2000<br />

wels gamoqveynebul saxelmZRvanelo tipis naSromSi `saqarTvelos istoria (uZvelesi<br />

droi<strong>da</strong>n XX saukunis 30-ian wlebamde)~ sakmaod vrclad exebian CvenTvis saintereso<br />

movlenas. mkvlevarTa jgufi aRniSnul movlenas Semdegi TanmimdevrobiT gadmogvcemen:<br />

_ qarTlis feo<strong>da</strong>lTa (zaal erisTavi, giorgi goCaSvili, ivane <strong>da</strong> zurab saakaZeebi,<br />

ioTam amilaxori, no<strong>da</strong>r ciciSvili, kaTolikosi evdemoz diasamiZe, revaz baraTa-<br />

Svili, somxiTis meliqi yorxmazbegi <strong>da</strong> sxv.) mier SeTqmulebis organizeba rostom mefis<br />

winaaRmdeg.<br />

_ ioram mouraviSvilis mier rostomisaTvis aRniSnuli SeTqmulebis Sesaxeb informaciis<br />

miwodeba <strong>da</strong> qarTlis mefis sapasuxo reaqcia. rostomis Tav<strong>da</strong>sxma xovleSi<br />

Sekrebil SeTqmulebze <strong>da</strong> maTi <strong>da</strong>marcxeba.<br />

_ SeTqmulTa kidev erTi mcdeloba rostom mefis mokvlisa <strong>da</strong> mis magivrad qarTlis<br />

taxtze Teimurazis gamefebisa. SeTqmulebis gamJRavneba. rostomis mier SeTqmulTa<br />

wevrebze (nawilisaTvis Tvalebis <strong>da</strong>Txra <strong>da</strong> nawilisaTvis ki sikvdiliT <strong>da</strong>sja. mag. ka-<br />

Tolikos evdemoz diasamiZis nariyalas cixeSi <strong>da</strong>xrCoba,) sastiki RonisZiebebis gatareba.<br />

qarTlSi mosul Teimurazis mier SeTqmulebis gacemis gageba <strong>da</strong> kaxTa mefis ukan<br />

<strong>da</strong>xeva Tavis samefoSi. kaxeTSi mimaval Teimurazze vaxtang muxranbatonis mier Tav<strong>da</strong>sxmis<br />

mowyoba <strong>da</strong> kaxeTis mefisaTvis didi zianis miyeneba 2 .<br />

mecnierTa jgufi qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebas 1642 wliT gansazRvraven. imis<br />

gaTvaliswinebiT, rom avtorTa naSromi aranair bibliografiul miTiTebas ar Seicavs,<br />

aqe<strong>da</strong>n gamomdinare Znelia raimes Tqma, Tu raze <strong>da</strong>yrdnobiT aTariReben avtorebi Cven-<br />

Tvis saintereso movlenas _ 1642 wliT.<br />

sul bolos, CvenTvis saintereso movlenebi ganxiluli aqvs <strong>da</strong>viT niniZes Tavis<br />

2004 wlis monografiuli xasiaTis naSromSi `bagrationTa samefo saxlis ganStoebaTa<br />

istoria~.<br />

istorikosi aRniSnul monografiaSi gadmogvcems bagrationTa samefo saxlis gverdiTi<br />

Stoebis istorias <strong>XI</strong>II-XVIII saukuneebSi. rogorc CvenTvis cnobilia, no<strong>da</strong>r cici-<br />

Svilis gamosvlasa <strong>da</strong> qarTlis masStabur SeTqmulebaSi bagrationTa samefo saxlis<br />

ganStoebis warmomadgenlebi (goCaSvilebi, <strong>da</strong>viTiSilebi, husein begiSvilebi) aqtiurad<br />

monawileobdnen. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare mkvlevari sakmaod vrclad mogviTxrobs zemoTaRniSnul<br />

ambebs <strong>da</strong> Tavis naSromSi ramdenime adgilas aqvs mocemuli.<br />

pirvelad, igi no<strong>da</strong>r ciciSvilis cnobil gamosvlas rostomis winaRmdeg XVII saukunis<br />

I naxevris <strong>da</strong>viTiSvilebis feo<strong>da</strong>luri saxlis erT-erTi aqtiuri warmomadgenlis<br />

_ boqaulTuxucess elizbar <strong>da</strong>viTiSvilis cxovreba-moRvaweobis mimoxilvisas Seexo.<br />

misi TqmiT, `XVII s. 30-iani wlebis sxva sabuTebiT, sagvareulo ganStoebis meTauri ukve<br />

<strong>da</strong>viTis Svili elizbar boqaulTuxuces <strong>da</strong>viTiSvilia. igi rostom mefis winaaRmdeg<br />

1637 w. ajanyebisas, mefis erT-erTi aqtiuri mxar<strong>da</strong>mWeria: no<strong>da</strong>r cicisSvils gverds<br />

1 a. jafariZe, qarTuli eklesia XVII saukuneSi (Tbilisi, 1996), gv. 58.<br />

2 m. rexviaSvili, n. rexviaSvili, saqarTvelos istoria (uZvelesi droi<strong>da</strong>n XX saukunis 30-ian wlebamde)<br />

(quTaisi, 2000), gv. 559-560.<br />

125


umagrebdnen `CxeiZeni <strong>da</strong> sxva imereTis sabatios kacis Svilebi~; rostom mefem laSqris<br />

Sekreba brZana <strong>da</strong> sabrZolvelad gaemarTa, xolo elizbar boqaulTuxucess (<strong>da</strong>viTiSvils)<br />

ubrZana: `laSqars ukan Caudeqo <strong>da</strong> visac cxeniT SeZleba hqondeso, CqaraT wamoasxio,<br />

rom mR˜Tisa SewevniTo dilas no<strong>da</strong>rsTan gaviTenebo~. xovlesTan brZolaSi ajanyebulebi<br />

<strong>da</strong>marcxdnen <strong>da</strong> `zogni baraTianT <strong>da</strong>irCines, zogni elizbar boqaulTuxucis<br />

ymebman <strong>da</strong>irCines~; `CxeiZeni <strong>da</strong>Wrilni <strong>da</strong> <strong>da</strong>rCenilni mefes win moasxes~, ris Semdegac<br />

mefem CxeiZeebi, `boqaulTuxucesis elizbaris xeliT yaenTan gagzavna~ <strong>da</strong> `arza~ miswera<br />

luarsab batoniSvilis mefis Svilad boZebis Taobaze (amis Sesaxeb vrclad ix. savaxtangosTan<br />

<strong>da</strong>kavSirebul nawilSi). aseTi xasiaTis sakiTxze rostomis mier iranSi<br />

elizbar <strong>da</strong>viTiSvilis gagzavna laparakobs am pirovnebis maRal rangsa <strong>da</strong> saerTod,<br />

<strong>da</strong>viTiSvilebis saxlis mniSvnelobaze XVII s-is qarTlis samefoSi.<br />

ajanyebulTa winaaRmdeg rostom mefem saTanado zomebi miiRo: mag., `qaixosrov baraTasSvili,<br />

dedoflis saxlTuxucesi, <strong>da</strong>iWires <strong>da</strong> cixeSi aiyvanes <strong>da</strong> RamiT koSki<strong>da</strong>men<br />

gardmoagdes <strong>da</strong> Tqves _ <strong>da</strong>mTvrala <strong>da</strong> TviTan gardmovardnilao...~. aqve saintereso<br />

faqtia <strong>da</strong>culi bagrationTa saxlis ganStoebaTa istoriasTan <strong>da</strong>kavSirebiT: qaixosros<br />

`siZe baxuta husein begisSvili bagrationi iyo <strong>da</strong> batonobac undo<strong>da</strong>, is gardixvewa<br />

kaxeTs mivi<strong>da</strong>...~. amdenad, am faqts 1637 w. hqonia adgili.<br />

rac Seexeba elizbar boqaulTuxuces <strong>da</strong>viTiSvils, man mefis <strong>da</strong>valeba warmatebiT<br />

Seasrula, elizbari `yaeni<strong>da</strong>m movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> xalaTi <strong>da</strong> batoniSvili lvarsab moiyvana~.<br />

swored am faqtis gamo aRniSnavs farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, rom `es anbavi goCaSvils giorgis<br />

ewyina~ (amis Sesaxeb ix. qveviT).<br />

1637 w. rostom mefem wyalobis wigniT elizbar boqaulTuxuces <strong>da</strong>viTiSvils <strong>da</strong>umtkica<br />

_ `dRes risac mamulis mqonebeli <strong>da</strong> anu saÃelosi iyuneT, imisgan ar <strong>da</strong>gamciroT<br />

<strong>da</strong> arca ra mogiSaloT~ 1 .<br />

meored, avtori no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs am movlenis erT-erTi aqtiuri<br />

monawilis _ baxuta husein begisSvilis biografiis ganxilvisas Seexo. misi TqmiT, `baxutas<br />

Zvel <strong>da</strong>naSauls ukvalod ar Cauvlia. <strong>da</strong>viTiSvilebis saxlis istoriaSi rostom<br />

mefis winaaRmdeg mowyobil 1637 w. ajanyebaze vrclad visaubreT, sa<strong>da</strong>c aRiniSna misi<br />

erT-erTi aqtiuri monawilis qaixosro baraTaSvilis bedis Sesaxeb _ `...RamiT koSki<strong>da</strong>men<br />

gardmoagdes <strong>da</strong> Tqves _ <strong>da</strong>mTvrala <strong>da</strong> TviTan gardmovardnilao~; swored misi<br />

siZe iyo baxuta husein begisSvili, romelsac Tavisi bagrationobis _ `naTesavobiT bagratovanTa~<br />

Camomavlobis gamo `batonobac undo<strong>da</strong>~. 1637 w. ajanyebis <strong>da</strong>marcxebis Semdeg<br />

igi iZulebuli gax<strong>da</strong> kaxeTisaTvis Seefarebina Tavi~ 2 .<br />

rac Seexeba qarTlis feo<strong>da</strong>lTa masStabur gamosvlas rostom mefis winaaRmdeg,<br />

mkvlevari am movlenis Sesaxeb goCaSvilTa feo<strong>da</strong>luri ojaxis istoriis gadmocemisas<br />

vrclad mogviTxrobs <strong>da</strong> <strong>da</strong>sZens, rom `rostomma Tavisi poziciebis gasamagreblad savaxtangos<br />

patronis _ vaxtang batoniSvilis SviliSvili luarsab Teimurazis Ze iSvila<br />

<strong>da</strong> taxtis memkvidred gamoacxa<strong>da</strong>; Sahs ubrZanebia: rostomis `ukan qarTlis mefoba<br />

magisaTvis migvicemiao~, rasac goCa batoniSvilisa Svilis _ giorgi goCaSvilis mxri<strong>da</strong>n<br />

mwvave reaqcia mohyva: `es ambavi goCaSvils giorgis ewyina, amisTvis rom batonobas<br />

TviTon moelo<strong>da</strong> <strong>da</strong> lvarsabis moyvanisTvis gavgul<strong>da</strong>~. giorgi goCaSvilis poziciiT<br />

isargebles rostomis mowinaaRmdegeebma _ `kaxman batonman calke <strong>da</strong> erisTavman calke<br />

<strong>da</strong>uwyes goCaSvils laparaki, rom Sen gagabatonebTo~. ase Tan<strong>da</strong>TanobiT mzaddeba rostomis<br />

winaaRmdeg mimarTuli cnobili SeTqmuleba, romlis erT-erTi aqtiuri organizatori<br />

giorgi goCaSvilicaa. giorgi goCaSvilis gamosvla batoniSvilobis sakiTxis<br />

klasiluri gamovlinebaa. mis ga<strong>da</strong>birebaSi gansakuTrebuli mondomeba kaTalikos evdemon<br />

diasamiZes, revaz baraTaSvilsa <strong>da</strong> somxiTis meliqs gamouCeniaT, `es samni saqmobdnen~,<br />

_ aRniSnavs farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe. vaxuStic, SeTqmulTa Soris, zaal erisTavis,<br />

ioTam amilaxvaris, no<strong>da</strong>r ciciSvilisa <strong>da</strong> kaTalikos evdemon diasamiZis gar<strong>da</strong> giorgi<br />

goCaSvilsac asaxelebs; sinamdvileSi SeTqmulebi giorgis _ `goCaSvils atyuebdnen~ <strong>da</strong><br />

qarTlis taxtze realurad Teimuraz kaxTa mefis ayvana hqon<strong>da</strong>T ga<strong>da</strong>wyvetili. somxi-<br />

Tis meliqis saSualebiT rostom mefisaTvis SeTqmulTa ganzraxva gamJRavn<strong>da</strong>, ris Semdegac<br />

samefo kari sxvebTan erTad goCaSvilsac gauswor<strong>da</strong>: giorgis Tvalebi <strong>da</strong>Txares<br />

1 d. niniZe, bagrationTa samefo saxlis ganStoebaTa istoria (<strong>XI</strong>II-XVIII saukuneebi) (Tbilisi, 2004), gv. 222-223.<br />

2 iqve, gv. 276.<br />

126


<strong>da</strong> `mokles gors~ 1 .<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, <strong>da</strong>viT niniZe gulqan JorJolianis msgavsad, no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />

gamosvlisa <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis faqts 1637 wliT<br />

gansazRvravs. Tumca man pirvelad qarTul istoriografiaSi, gulqan Jorjolianisagan<br />

gansxvavebiT am movlenis <strong>da</strong>TariRebisas farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis Txzulebis gar<strong>da</strong> yuradReba<br />

gaamaxvila 1637 wlis rostom mefis mier elizbar <strong>da</strong>viTiSvilisadmi gacemul<br />

wyalobis sabuTze, rac <strong>da</strong>matebiT argumentad CaTvala imisaTvis, rom no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />

gamosvlisa <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis ambavi 1637 wliT ganesazRvra.<br />

rac Seexeba qarTlis feo<strong>da</strong>lTa masStabur SeTqmulebas, marTalia mkvlevari<br />

mis Sesaxeb vrclad mogviTxrobs, Tumca am movlenasTan <strong>da</strong>kavSirebiT TariRs ar iZleva.<br />

avtori am ambebis gadmocemisas ZiriTa<strong>da</strong>d farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZisa <strong>da</strong> vaxuSti batoniSvilis<br />

Txzulebebs eyrdnoba.<br />

amrigad, dReisaTvis no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis<br />

ambebi sxva<strong>da</strong>sxva kuTxiT aris Seswavlili qarTveli mkvlevrebis: anton furcelaZis,<br />

sargis kakabaZis, korneli kekeliZis, givi jamburias, <strong>da</strong>viT gvritiSvilis, babilina<br />

lominaZis, olRa soselias, no<strong>da</strong>r nakaSiZis, gulqan JorJolianis, guliko<br />

mWedliZis, el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvilis, anania jafariZis, avtorTa jgufisa (mixeil <strong>da</strong><br />

nugzar rexviaSvilebi) <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT niniZis mier. amasTan, TiToeul <strong>da</strong>saxelebul mkvlevars<br />

CvenTvis saintereso movlenebis Tanamimdevrobisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>TariRebis Sesaxeb erTmaneTisagan<br />

sakmaod gansxvavebuli mosazrebebi aqvs gamoTqmuli. warmovadgenT yvela am<br />

mosazrebas:<br />

1. anton furcelaZe: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ zogadi qronologiuri TariRi,<br />

rostomis gamefebis (1632 w.) Semdgomi periodi.<br />

2. sargis kakabaZe: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis<br />

sikvdiliT <strong>da</strong>sja _ 1635-1636 wlebi; qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba (igive kaTolikosi<br />

evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1637-1648 wlebi.<br />

3. korneli kekeliZe: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ 1641 wlis miwuruli<strong>da</strong>n, vidre<br />

1642 wlis 6 ianvramde periodi.<br />

4. givi jamburia: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis<br />

sikvdiliT <strong>da</strong>sja _ 1636 weli; qarTlis feo<strong>da</strong>lTa erT-erTi SeTqmuleba _ 1638 weli;<br />

qarTlis feo<strong>da</strong>lTa morigi SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi<br />

goCaSvilis gamosvla) _ 1642 weli.<br />

5. <strong>da</strong>viT gvritiSvili: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSi-<br />

Svilis sikvdiliT <strong>da</strong>sja _ 1640-iani wlebi.<br />

6. babilina lominaZe: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba _ 1643 weli.<br />

7. olRa soselia: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ TariRis gareSe.<br />

8. no<strong>da</strong>r nakaSiZe: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis<br />

sikvdiliT <strong>da</strong>sja _ 1636 weli; qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba (kaTolikosi evdemozisa<br />

<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1636-1639 wlebi.<br />

9. gulqan JorJoliani: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-aba-<br />

SiSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sja _ 1637 weli; axalgoris SeTqmuleba _ 1638 weli 2 ; qarTlis<br />

feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla)<br />

_ 1642 weli.<br />

10. guliko mWedliZe: qarTlis feodvlTa SeTqmuleba _ 1638 weli.<br />

11. el<strong>da</strong>r mamisTavaliSvili: qarTlis feo<strong>da</strong>lebis (no<strong>da</strong>r ciciSvilis, kaTolikosi<br />

evdemozis, giorgi goCaSvilis, revaz baraTaSvilis, somxiTis meliqis yorxmazbegisa<br />

<strong>da</strong> sxv.) SeTqmuleba _ 1636 weli.<br />

12. anania jafariZe: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba _ 1642 weli.<br />

13. mixeil <strong>da</strong> nugzar rexviaSvilebi: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba _ 1642 weli.<br />

14. <strong>da</strong>viT niniZe: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> saxlTuxucess qaixosro baraTa-<br />

Svilis sikvdiliT <strong>da</strong>sja _ 1637 weli, qarTlis feo<strong>da</strong>lTa maStaburi SeTqmuleba _ TariRis<br />

gareSe.<br />

mas Semdeg, rac detalurad mimovixileT qarTul istoriografiaSi gamoTqmuli mo-<br />

1 iqve, gv. 263.<br />

2 axalgoris gamosvla amave 1638 wliT aqvs gansazRvruli vladimer RunaSvilsac (vl. RunaSvili, qsnis<br />

saerisTavos politikuri istoria (Tbilisi, 2005), gv. 160-161).<br />

127


sazrebebi rostomis winaaRmdeg mowyobili gamosvlebis Tanamimdevrobisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>TariRebis<br />

Taobaze, aucileblad un<strong>da</strong> <strong>da</strong>isvas kiTxva _ ramdenad Seesabameba qarTvel mkvlevarTa mier<br />

SemoTavazebuli TariRebi qarTul-sparsuli werilobiTi wyaroebis Cvenebebs<br />

aRniSnul kiTxvaze pasuxis gacemis mizniT, aq kidev erTxel movitanT qarTulsparsuli<br />

werilobiTi wyaroebis monacemebs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlisa <strong>da</strong> qarTlis<br />

feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebebis Sesaxeb:<br />

1. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla, qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis<br />

sikvdiliT <strong>da</strong>sja, axalgoris SeTqmuleba <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa momdevno SeTqmuleba<br />

(igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1642-1644 wlebi.<br />

2. mohamed Taheri: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />

<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ qronologiuri monakveTi<br />

abas II-is aRsaydrebasa <strong>da</strong> iase qsnis erisTavis mokvlas Soris.<br />

3. arCil II: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ qronologiuri monakveTi Teimuraz I-is<br />

didoeTSi laSqrobasa <strong>da</strong> maRaros brZolas Soris.<br />

4. beri egnataSvili: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba<br />

(igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ qronologiuri<br />

monakveTi Teimuraz I-is didoeTSi laSqrobasa <strong>da</strong> maRaros brZolas Soris.<br />

5. vaxuSti bagrationi: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba<br />

(igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1638-1642 wlebi.<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, mohamed Taheri, arCil II <strong>da</strong> beri egnataSvili CvenTvis saintereso<br />

movlenebs pir<strong>da</strong>pir ar aTariReben <strong>da</strong> mxolod imiT ifarglebian, rom am ambebs<br />

sxva<strong>da</strong>sxva istoriul faqtebs Soris aTavseben. es faqtebia: abas II-is asvla Sahis taxtze<br />

<strong>da</strong> iase qsnis erisTavis mokvla yazvinSi (mohamed Taheri); Teimuraz I-is laSqroba<br />

didoeTSi <strong>da</strong> maRaros brZola (arCil II <strong>da</strong> beri egnataSvili).<br />

dReisaTvis yvela es faqti, sxva<strong>da</strong>sxva saistorio masalaze <strong>da</strong>yrdnobiT, myarad<br />

aris <strong>da</strong>TariRebuli. kerZod, ki <strong>da</strong>dgenilia, rom: abas II Sahis taxtze avi<strong>da</strong> 1642 wels;<br />

paata amilaxorma iase qsnis erisTavi mokla amave 1642 wels 1 ; Teimuraz I-ma didoeTSi<br />

ilaSqra 1636 wels 2 ; xolo maRaros brZolas adgili hqon<strong>da</strong> 1648 wels 3 .<br />

maSasa<strong>da</strong>me, aRniSnuli <strong>da</strong>zustebebis gaTvaliswinebiT, SegviZlia, kidev ufro <strong>da</strong>vakonkretoT<br />

mohamed Taheris, arCil II-isa <strong>da</strong> beri egnataSvilis qronologiuri monacemebi<br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>vaskvnaT, rom isini CvenTvis saintereso movlenebs Semdegi saxiT aTariReben:<br />

_ mohamed Taheri: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />

<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ 1642 weli.<br />

_ arCil II: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla _ 1636-1648 wlebi.<br />

_ beri egnataSvili: no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba<br />

(igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1636-1648 wlebi.<br />

aRniSnuli sakiTxebis garkvevis Semdeg kidev erTxel ismis kiTxva<br />

_ ramdenad Seesabameba rostomis winaaRmdeg mowyobili gamosvla-SeTqmulebebis<br />

<strong>da</strong>TariRebis Taobaze qarTul istoriografiaSi gamoTqmuli mosazrebebi qarTul-sparsuli<br />

werilobiTi wyaroebis Cvenebebs<br />

<strong>da</strong>smul kiTxvaze amomwuravi pasuxis gacemis mizniT, Tav<strong>da</strong>pirvelad SevexebiT no<strong>da</strong>r<br />

ciciSvilis gamosvlis ambavs, romelic, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis, beri egnataSvilisa<br />

<strong>da</strong> vaxuSti bagrationis Tanaxmad, qronologiurad win uswreb<strong>da</strong> rostomis winaaRmdeg<br />

mowyobil or sxva SeTqmulebas _ axalgoris gamosvlasa <strong>da</strong> qarTvel feo<strong>da</strong>lTa<br />

SeTqmulebas (igive kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvlas) 4 .<br />

Cven zemoT aRvniSneT, rom no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavi farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis<br />

mier gansazRvrulia 1642-1644 wlebiT, mohamed Taheris mier _ 1642 wliT, arCil IIisa<br />

<strong>da</strong> beri egnataSvilis mier _ 1636-1648 wlebiT, xolo vaxuSti bagrationis mier _<br />

1638-1642 wlebiT.<br />

CamoTvlili werilobiTi wyaroebis erTmaneTTan Sejereba calsaxad aCvenebs, rom<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas adgili SeiZleba hqono<strong>da</strong> mxolod 1642 wels. marTlac,<br />

1 iqve, gv. 160.<br />

2 batoniSvili vaxuSti, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 440.<br />

3 g. JorJoliani, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 76.<br />

4 mohamed Taherisa <strong>da</strong> arCil II-is mixedviT, jer adgili hqon<strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebas, xolo<br />

Semdeg no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas.<br />

128


<strong>da</strong>saxelebuli qarTul-sparsuli werilobiTi wyaroebis Cvenebebi mxolod am SemTxveva-<br />

Si Seesabameba erTimeores. aRniSnuli <strong>da</strong>skvnis gamotanisas CvenTvis gansakuTrebiT didi<br />

mniSvneloba aqvs farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZisa <strong>da</strong> mohamed Taheris cnobebs, romlebic aRwerili<br />

movlenebis Tanamedroveni arian <strong>da</strong> metad sando avtorebad iTvlebian.<br />

amrigad, Cvenamde moRweul qarTul-sparsul werilobiT wyaroebze, pirvel rigSi<br />

ki, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZisa <strong>da</strong> mohamed Taheris Txzulebebze <strong>da</strong>kvirveba aCvenebs, rom<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla mox<strong>da</strong>, ufro zustad ki, <strong>da</strong>iwyo ara 1635, 1636, 1637 an 1641<br />

wlebSi, rogorc es aqamde iyo miCneuli, aramed _ 1642 wels.<br />

miRebuli <strong>da</strong>skvnis Semdeg bunebrivad Cndeba kidev erTi kiTxva _ Tu qarTul-sparsuli<br />

werilobiTi wyaroebis Sejerebis Sedegad irkveva, rom no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas<br />

adgili hqon<strong>da</strong> 1642 wels, maSin ratom aTariReben qarTveli mkvlevarebi am faqts<br />

1635, 1636, 1637 an 1641 wlebiT<br />

Cven zemoT sagangebod ganvixileT qarTul istoriografiaSi gamoTqmuli mosazrebebi<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis qronologiis Taobaze <strong>da</strong> vaCveneT, rom arc erTi es<br />

mosazreba, gar<strong>da</strong> givi jamburias mier SemoTavazebuli TariRisa (1636 w.), romlis Sesaxebac<br />

vrclad qvemoT gveqneba saubari, Semagrebuli ar aris raime konkretuli argumentiT<br />

<strong>da</strong> martooden ama Tu im mkvlevris subieqturi <strong>da</strong>kvirvebis Sedegs warmoadgens. Sesabamisad,<br />

Cven verafers vityviT, Tu ratom ar emTxveva qarTvel mkvlevarTa mosazrebebi<br />

qarTul-sparsuli werilobiTi wyaroebis monacemebs, Tumca am mosazrebebsa <strong>da</strong> werilobiTi<br />

wyaroebis Cvenebebs Soris rom aSkarad arsebobs Seusabamoba, amaSi, vfiqrobT,<br />

sa<strong>da</strong>vo araferia.<br />

werilobiTi wyaroebis Cvenebebisagan gansakuTrebiT <strong>da</strong>cilebulia sargis kakabaZis<br />

(1635-1636 ww.), no<strong>da</strong>r nakaSiZis (1636 w.), gulqan JorJolianisa (1637 w.), el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvilisa<br />

(1636 w.) <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT niniZis (1637 w.) mier SemoTavazebuli TariRebi. rac Seexeba<br />

korneli kekeliZis (1641-1642 ww.) <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT gvritiSvilis (1640-iani ww.) <strong>da</strong>TariRebebes,<br />

isini Se<strong>da</strong>rebiT ufro axlos dganan werilobiTi wyaroebis monacemebTan, Tumca bolomde<br />

arc es <strong>da</strong>TariRebebi Seesabameba realobas.<br />

<strong>da</strong>vubrundeT no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis TariRs <strong>da</strong> ganvixiloT kidev erTi mniSvnelovani<br />

garemoeba, romelic mTlianad mxars uWers qarTul-sparsuli werilobiTi wayroebis<br />

monacemebs <strong>da</strong> calsaxad aCvenebs, rom aRniSnuli gamosvlis <strong>da</strong>wyebas namdvilad 1642<br />

wels hqon<strong>da</strong> adgili.<br />

farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis Tanaxmad, no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlasTan organulad iyo<br />

<strong>da</strong>kavSirebuli dedoflis saxlTuxucess qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis sikvdiliT<br />

<strong>da</strong>sja. istorikosis TqmiT, Tbiliss myofi qaixosro rostomis brZanebiT tyved Seipyres<br />

<strong>da</strong> sikvdiliT <strong>da</strong>sajes (qalaqis cixi<strong>da</strong>n gadmoagdes) xovles brZolis momdevno<br />

dRes: `meores dRes gori<strong>da</strong>men qalaqs Cafari gagzavnes <strong>da</strong> qaixosrov baraTasSvili, dedoflis<br />

saxlTuxucesi, <strong>da</strong>iWires <strong>da</strong> cixeSi aiyvanes <strong>da</strong> RamiT koSki<strong>da</strong>men gardmoagdes<br />

<strong>da</strong> Tqves _ <strong>da</strong>mTvrala <strong>da</strong> TviTan gardmovardnilao~.<br />

qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis sikvdiliT <strong>da</strong>sjis dro <strong>da</strong> mizezi gansxvavebulad<br />

aqvs aRwerili vaxuSti bagrations. misi TqmiT, qaixosros sikvdiliT <strong>da</strong>sja qronologiurad<br />

sakmaod win uswreb<strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas <strong>da</strong> misi mokvlis mizezic<br />

ara no<strong>da</strong>ris gamosvlasTan kavSiri, aramed bevrad ufro adre, 1625 wels momx<strong>da</strong>ri<br />

ambavi iyo, roca qaixosrom birTvisis cixeSi mdgomi 500 iraneli amoaJletina amboxebul<br />

qarTvelebs: 1636 wels`rostom moiÃsena Suri yizilbaSTaTÂs, romeli moswyÂdna<br />

mouravman birTÂss, <strong>da</strong> Seipyra qaixosro baraTasSvili sisxlTa maTaTÂs <strong>da</strong> gar<strong>da</strong>moagdo<br />

cixi<strong>da</strong>m ganjis karisaken maRlis godli<strong>da</strong>m~ 1 .<br />

aRniSnul sakiTxze msjelobisas, jer kidev 1955 wels givi jamburiam samarTlianad<br />

mianiWa upiratesoba farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis monaTxrobs <strong>da</strong> savsebiT argumentirebulad<br />

aCvena, rom vaxuSti bagrationis cnoba qaixosros sikvdiliT <strong>da</strong>sjis mizezis Sesaxeb<br />

ar Seesabamebo<strong>da</strong> realobas 2 .<br />

mogvianebiT, givi jamburias es mosazreba farTod iqna gaziarebuli qarTul istoriografiaSi<br />

(<strong>da</strong>viT gvritiSvili, gulqan JorJoliani, no<strong>da</strong>r nakaSiZe, <strong>da</strong>viT niniZe) <strong>da</strong><br />

sxv. Sdr. (sargis kakabaZe). Cvenc, Cvenis mxriv, srulad viziarebT givi jamburias am mosazrebas<br />

<strong>da</strong> migvaCnia, rom qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili sikvdiliT <strong>da</strong>sajes xov-<br />

1 batoniSvili vaxuSti, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 440.<br />

2 g. jamburia, qarTuli feo<strong>da</strong>luri urTierTobebis..., gv. 28.<br />

129


les brZolis momdevno dRes, no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlasTan kavSiris gamo.<br />

<strong>da</strong>vuSvaT, rom aRniSnuli mosazreba sworia, <strong>da</strong> es namdvilad ase Cans, maSin logikurad<br />

ibadeba kiTxva _ rodis <strong>da</strong>sajes sikvdiliT qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili<br />

<strong>da</strong>smul kiTxvaze swori pasuxis gacemas mxolod qaixosros mokvlis qronologiisaTvis<br />

ar aqvs mniSvneloba. piriqiT, qaixosros sikvdiliT <strong>da</strong>sjis TariRis mixedviT, SesaZlebeli<br />

xdeba, zustad ganisazRvros no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis qronologiac.<br />

aRniSnuli garemoeba imTaviTve sworad gaiTvaliswina givi jamburiam <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r<br />

ciciSvilis gamosvlis <strong>da</strong>TariReba zustad am logikiT sca<strong>da</strong>. oRond, man 1955 wlis<br />

naSromSi ndoba gamoucxa<strong>da</strong> qaixosris sikvdiliT <strong>da</strong>sjis vaxuSti bagrationiseul TariRs<br />

_ 1636 wels <strong>da</strong> amave 1636 wliT <strong>da</strong>aTariRa no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlac 1 .<br />

givi jamburias mier SemoTavazebuli logikuri msjeloba savsebiT misaRebia Cven-<br />

Tvis, magram ramdenad marTebulia vaxuSti bagrationis cnoba, romlis Tanaxma<strong>da</strong>c qaixosros<br />

sikvdiliT <strong>da</strong>sjas 1636 wels hqon<strong>da</strong> adgili iqneb, swavluli batoniSvili TariRis<br />

SemTxvevaSic iseve cdeba, rogorc is Sec<strong>da</strong> qaixosros sikvdiliT <strong>da</strong>sjis mizezebis<br />

gadmocemisas<br />

am metad mniSvnelovan kiTxvaze saboloo pasuxs gvaZlevs pirRebulis monastris<br />

1642 wlis saflavis qvis warwera. aRniSnuli warwera qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis<br />

epitafias warmoadgens <strong>da</strong> Semdegi saxiT ikiTxeba:<br />

`w. ese ars s(a)mkvid|r{e}beli C(em)i, r(ameTu) m|Tn(a)vs. <strong>da</strong> am(a)s | S(i)na md(e)bare |<br />

ars gvami | d(i)dis ab(a)S(i)s|Sv(i)l(i)si, avT{a}nd|il(i)s Zis qai|xosrosi. | vinc aRmo|ik-<br />

(i)TxevdeT, | Sendob(a)s | ubZ(a)nebdeT. | q(roni)k(on)s tl (1312+330=1642 w.)~ 2 .<br />

amrigad, pirRebulis monastris 1642 wlis saflavis qvis warwera pir<strong>da</strong>pir gvamcnobs,<br />

rom qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili sikvdiliT <strong>da</strong>sajes ara 1636 wels, rogorc<br />

amas gvauwyebs vaxuSti bagrationi, aramed _ 1642 wels, rogorc es aris miTiTebuli<br />

Tavad qaixosros epitafiis teqstSi 3 .<br />

is faqti, rom qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili 1642 wels jer kidev cocxali iyo,<br />

naTlad Cans xelnawerTa erovnul centrSi <strong>da</strong>culi 1642 wlis erTi sigeli<strong>da</strong>nac. am<br />

dokumentiT rostomma qaixosrosa <strong>da</strong> mis vaJs baraTas uwyaloba sofeli buJRuleTi<br />

(`buJRulaSvilebi~) <strong>da</strong> misi mosaxleoba (`srulad buJRulani~), agreTve, sofel elfia-<br />

Si mosaxle manukaSvili. aRniSnul 1642 wlis sigelSi vkiTxulobT:<br />

`q. nebiTa <strong>da</strong> SewevniTa R(mr)TisaTa.<br />

Cven, mefeTmefeman, patronman rostom <strong>da</strong> Tanamecxedrema{n} Cvenma{n}, dedofalTdedofalma{n},<br />

patronma{n} mariam, ese sabolood gasaTa{v}ebeli, mtkice <strong>da</strong> Seucvalebeli<br />

wyalobis wigni <strong>da</strong> sigeli SegiwyaleT <strong>da</strong> giboZeT Tqven, CvenTa erTgulTa <strong>da</strong> mravalferad<br />

Tav<strong>da</strong>debiT namsaxursa ymaTa: baraTaSvils, saxlis uxucess, batons qaixosros<br />

<strong>da</strong> Svilsa Tquensa baraTasa <strong>da</strong> momavalTa saxlisa TqvenisaTa yovelTave.<br />

mas Jamsa, odes Tumin{s} Tavisave nebiTa misi Tavi TquenTvis moebarebina, Tquenca<br />

mogvideqiT karsa, Tuminisa mobarebisa <strong>da</strong> imisi mamulis: buJRulaSvilebisa <strong>da</strong> srulad<br />

buJRulanisa <strong>da</strong> elfias _ manukaSvilis wyalobasa <strong>da</strong>gviajeniT.<br />

vismineT aja <strong>da</strong> moxseneba Tqueni, Tum{i}nic Tqven mogabareT <strong>da</strong> misi mamuli:<br />

buJRulani <strong>da</strong> elfias _ manukaSvili, SegiwyaleT <strong>da</strong> giboZeT misiTa mTiTa, bariTa, wisqviliTa,<br />

veliTa, venaxiTa, WaliTa, saTibiTa, eklesiiTa, sasaflaoTi, tyiTa, sanadiro-<br />

Ta, yovlisa misis samarTlianis SesavliTa <strong>da</strong> gasavliTa, samZRvriTa <strong>da</strong> fu{Z}iTa...<br />

<strong>da</strong>iwera b{r}Zaneba <strong>da</strong> sigeli ese q(oroni)k(on)s tl (1312+330=1642 w.), ÃeliTa karisa<br />

Cvenisa mdivan-mwignobrisa martiruzaSvili SalvasiTa~ (teqstis wakiTxva, qaragmis<br />

gaxsna <strong>da</strong> punqtuacia Cvenia _ T. g.) 4 .<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT, citirebuli sabuTi<strong>da</strong>n naTlad Cans, rom qaixosro baraTaSvilabaSiSvili,<br />

1642 wels, vaxuSti bagrationis cnobis sapirispirod, aramxolod cocxalia,<br />

aramed kvlavindeburad flobs saxlTuxucesis maRal samoxeleo wodebas <strong>da</strong> rostomis<br />

keTilganwyobiTac sargeblobs.<br />

pirRebulis monastris 1642 wlis epitafiisa <strong>da</strong> rostomis mier gacemuli 1642<br />

1 g. jamburia, iqve, gv. 27.<br />

2 n. baxtaZe, k. zenderi, n. kupraSvili, l.mirianaSvili, T.jojua, pirRebulis monasteri 1989 <strong>da</strong> 2002-2003 ww.,<br />

kompleqsuri samecniero eqspediciis Sedegebi, mecnierebis fondi `u<strong>da</strong>bno~ (Tbilisi, 2005), gv. 195.<br />

3 T. gogolaZe, qarTlis dedoflis saxlTuxucesis qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis (<strong>XI</strong>I s-is I nax.) sikvdiliT<br />

<strong>da</strong>sjis TariRisaTvis, <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong> <strong>Sromebi</strong>, IX (Tbilisi, 2009), gv. 11-116.<br />

4 xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli istoriuli dokumentebis Hd koleqcia, sabuTi #14694.<br />

130


wlis wyalobis wignis cnobebs, erTi mxriv, mTlianad a<strong>da</strong>sturebs, xolo meore mxriv,<br />

kidev ufro azustebs rostomis mier amave 1642 wlis 2 dekembers gacemuli kidev erTi<br />

wyalobis wigni. aRniSnuli dokumenti qarTlis mefes micemuli aqvs qaixosro baraTa-<br />

Svil-abaSiSvilis Zmiswulis _ xosia baraTaSvilisa <strong>da</strong> misi SvilebisaTvis, sa<strong>da</strong>c<br />

rostom mefe xosia baraTaSvilsa <strong>da</strong> mis Svilebs oTars, berukas, saams uboZebs nostis<br />

oZiss. aRniSnul sabuTSi kargad Cans, rom no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla axali<br />

momx<strong>da</strong>ria, radganac rostom mefe aRniSnavs: `axla kideve no<strong>da</strong>r <strong>da</strong> aragvis erisTavi<br />

ukuguidgnes, imerelni <strong>da</strong>rbaiselni guerc axldes, mouÃediT qalaqi<strong>da</strong>me <strong>da</strong> Tquen<br />

mowinaved moguiZeRiT <strong>da</strong> Cuens uRurzed Tavi ar <strong>da</strong>iwyalobeT, gaaqcieT <strong>da</strong> mravali<br />

saxeli hqeniT. aw amisad [sa]muqfo <strong>da</strong> sajil<strong>da</strong>od, rac naZaladevad biZa Tquens<br />

qaixosros... oZi[s] hqon<strong>da</strong>: hqon<strong>da</strong> ulumbexaSvilianad, esebi isrev Tquen SegiwyaleT <strong>da</strong><br />

giboZeT” 1 .<br />

aRniSnul sabuTSi moTxrobili ambavi kidev met simtkices sZens farsa<strong>da</strong>n gorgijani-<br />

Zis cnobas no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlasTan <strong>da</strong>kavSirebiT, ufro metic aqe<strong>da</strong>n vgebulobT,<br />

rom xosia baraTaSvili warmoadgen<strong>da</strong> qarTlis erT-erT im feo<strong>da</strong>lTagans, romelmac rostom<br />

mefes uerTgula <strong>da</strong> ioram mouraviSvilTan erTad no<strong>da</strong>r ciciSvilis winaaaRmdeg <strong>da</strong>Zrul<br />

rostom mefes win miegeba. am sabuTSi naxsenebi qaixosro, rom namdvilad saxlTuxucesi<br />

_ qaixosro baraTaSvilia, es naTlad Cans Teimuraz mefis 1629 wlis wyalobis sigeli<strong>da</strong>n<br />

qaixosrosadmi, risi meSveobiTac Teimurazma qaixosros uwyaloba nostis oZisi ulumbexa-<br />

SviliTurT. am wyalobis sigelma qarTul-sparsuli hoqmis saxiT moaRwia Cvenamde, romelic<br />

xelnawerTa erovnul centrSi, Ad-1138 fondSi inaxeba. marTalia qarTul sabuTs mxolod<br />

qoronikoni tl uzis, rac 1642 wels Seesabameba. sparsul nawili saSualebas gvaZlevs zustad<br />

ganvsazRvroT aRniSnuli wyalobis wignis gacemis TariRi kerZod, 1642 wlis 2 dekemberiT.<br />

ase, rom 1642 wlis zemoT<strong>da</strong>saxelebuli rostomis orenovani (qarTul-sparsuli) sabu-<br />

Ti farsa<strong>da</strong>nis istorias ufro amdidrebs <strong>da</strong> kidev erTxel amtkicebs, rom no<strong>da</strong>ris gamosvla<br />

1642 wlis gvian Semodgomaze moewyo. gar<strong>da</strong> amisa, sabuTi gvisaxelebs rostomis momxre<br />

erT-erT qarTlel feo<strong>da</strong>ls, saxlTuxucess qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis Zmis<br />

wuls _ xosia baraTaSvils.<br />

amrigad, pirRebulis monastris 1642 wlis saflavis qvis warweri<strong>da</strong>n <strong>da</strong> rostomis mier<br />

gacemuli 1642 wlis ori wyalobis wigni<strong>da</strong>n irkveva, rom vaxuSti bagrationis cnoba,<br />

romlis Tanaxma<strong>da</strong>c qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili sikvdiliT <strong>da</strong>sajes 1636 wels, realobas<br />

ar Seesabameba. metic, <strong>da</strong>saxelebuli sabuTebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> gansakuTrebiT, epitafii<strong>da</strong>n na-<br />

Tlad Cans, rom qaixosro sikvdiliT <strong>da</strong>sajes gacilebiT ufro gvian _ 1642 wels.<br />

mas Semdeg, rac <strong>da</strong>namdvilebiT gavarkvieT qaixosros sikvdiliT <strong>da</strong>sjis TariRi, SesaZlebeli<br />

xdeba, zustad ganvsazRvroT no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis qronologiac. am Sem-<br />

TxvevaSi, Cveni msjeloba, praqtikulad, imave logikas <strong>da</strong>emyareba, ra logikiTac xelmZRvanelob<strong>da</strong><br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis <strong>da</strong>TariRebisas givi jamburia. logika ki aseTia:<br />

1. qaixosro baraTaSvil-abaSiSvili sikvdiliT <strong>da</strong>sajes 1642 wels.<br />

2. vinai<strong>da</strong>n qaixosro sikvdiliT <strong>da</strong>sajes xovles brZolis meore dRes, cxadia, rom<br />

xovles brZolas adgili hqon<strong>da</strong> imave 1642 wels.<br />

3. radgan xovles brZolas adgili hqon<strong>da</strong> 1642 wels, irkveva, rom no<strong>da</strong>r ciciSvilis<br />

gamosvla <strong>da</strong>wyebula agreTve 1642 wels.<br />

amrigad, yovelive zemoTqmuli<strong>da</strong>n gamomdinare, srulad veyrdnobiT pirRebulis<br />

monastris 1642 wlis epitafias, rostomis mier gacemul 1642 wlis wyalobis wigns, farsa<strong>da</strong>n<br />

gorgijaniZisa <strong>da</strong> mohamed Taheris Txzulebebs, agreTve, arCil II-is, beri egnata-<br />

Svilisa <strong>da</strong> vaxuSti bagrationis calkeul cnobebs <strong>da</strong> gamovTqvamT mosazrebas, rom no<strong>da</strong>r<br />

ciciSvilis gamosvlis <strong>da</strong>wyebas, xovles brZolasa <strong>da</strong> qaixosro baraTaSvil-abaSi-<br />

Svilis sikvdiliT <strong>da</strong>sjas adgili hqon<strong>da</strong> ara 1636, 1637 an 1641 wlebSi, rogorc es aqamde<br />

iyo miRebuli qarTul istoriografiaSi, aramed _ 1642 wels.<br />

am zemoT mocemul argumentebs emateba 1642-1643 ww. rostomis mier gacemuli wyalobis<br />

sabuTebi, romlebic erTi mxriv saSualebas gvaZleven ufro meti argumentaciiT<br />

ganvamtkicoT Cvens mier SemoTavazebuli no<strong>da</strong>ris gamosvlis TariRi 1642 weli, xolo<br />

meore mxriv gavamdidroT farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis Txzuleba. gTavazobT rostomis mier<br />

1 qarTul-sparsuli istoriuli sabuTebi, teqsti <strong>da</strong>adgina, Targmna <strong>da</strong> SeniSvnebi <strong>da</strong>urTo v. fuTuriZem<br />

(Tbilisi, 1955), gv. 227.<br />

131


1642-1643 wlebSi gacemul wyalobis sigelebs qronologiri principiT.<br />

am ambebs kidev ufro azustebs rostom mefis 1643 wlis wyalobis sigeli paata<br />

javaxiSvilisadmi, romlis safuZvelze paata javaxiSvils, mis Zmas qaixosros <strong>da</strong> mis<br />

Svilebs zurabsa <strong>da</strong> javaxs uboZebs soflebs avkeTsa <strong>da</strong> iiscixes, radgan rogorc sabuTi<strong>da</strong>n<br />

irkveva didi wvlili Seutania mis winaaRmdeg mowyobil erT-erTi SeTqmulebis<br />

gamovlinebaSi, kerZod no<strong>da</strong>r ciciSvilisa <strong>da</strong> zurab aragvis erisTavis mier organizebuli<br />

gamosvlis gamomJRavnebaSi. sabuTSi paata javaxiSvilis <strong>da</strong>msaxureba aRniSnul<br />

movlenebSi <strong>da</strong>wvrilebiT aris moTxrobili: `mas Jamsa, odes moguidegiT karsa <strong>da</strong> mamulis<br />

wyalobas guiajeniT, viTac araguis erisTavi za[a]al <strong>da</strong> ciciSvili no<strong>da</strong>r ukuguidgnes,<br />

kaxs batons esaqmnes, Seiyarnes <strong>da</strong> araguzed migebeba gabedes <strong>da</strong> kaxi batoni undo<strong>da</strong>[T]<br />

qarTlSi Semoeyuana[T] <strong>da</strong> gaebatonebinaT. no<strong>da</strong>r mosuliyo <strong>da</strong> Tavisi mosamar-<br />

Tleni CxeiZe[e]bi guerc iaxla <strong>da</strong> xovles Tquens mamulebSi CamomÃ<strong>da</strong>riyunes <strong>da</strong> Tquen-<br />

Tuinac saqmoba <strong>da</strong>ewyoT, rome batons Teimurazs gabatonebas upirebT <strong>da</strong> Semogveyareni-<br />

To. awe Cuen qalaqi<strong>da</strong>me Sinas ymis jariT wamovediT, Tquen win moguegebeniT, mogviZe-<br />

RuiT. gagvemarjua <strong>da</strong> SevarcxuineT <strong>da</strong> CxeiZe xucia Camogegdo, ÃelT <strong>da</strong>genarCuna <strong>da</strong><br />

yovlis kacisagan uwin moguagebeT” 1 .<br />

es wyalobis sigeli saSualebas gvaZlevs am ambebSi SemoviyvanoT kidev erTi<br />

rostom mefis momxre _ paata javaxiSvilis, mis Zmis qaixosrosa <strong>da</strong> misi Svilebis zurabisa<br />

<strong>da</strong> javaxis saxiT. paata javaxiSvili zemoTnaxsenebi cixeebi miuRia rostom mefis<br />

winaaRmdeg mowyobili SeTqmulebis gamovlinebisaTvis, kerZod igi, roca no<strong>da</strong>r cici-<br />

Svili CxeiZebiTurT mis mamulSi xovleSi gaCer<strong>da</strong> <strong>da</strong> mouwo<strong>da</strong> javaxiSvilebs SeerTebodnen<br />

rostom mefis winaaRmdeg mowyobil SeTqmulebas, ar ayva maT mowodebebs <strong>da</strong><br />

rostom mefes mxare <strong>da</strong>iWira. mas no<strong>da</strong>r ciciSvilisa <strong>da</strong> CxeiZeebis winaaRmdeg gamar-<br />

Tul brZolaSic miuRia monawileba <strong>da</strong> CxeiZeTagan erT-erTi _ xucia CxeiZe tyved Caugdia<br />

<strong>da</strong> miugvria rostomisaTvis. swored am yovelives sanacvlod qarTlis mefisagan avkeTisa<br />

<strong>da</strong> iiscixeebi miiRo 2 .<br />

Cven SemogTavazebT am ambebis kidev erT monawiles, rostomis momxre farsa<strong>da</strong>n baraTaSvils,<br />

romlis <strong>da</strong>msaxureba no<strong>da</strong>r ciciSvlis gamosvlasTan <strong>da</strong>kavSirebiT rostom<br />

mefes aRniSnuli aqvs mis mier 1643 wlis <strong>da</strong>sawyisSi gacemul wyalobis sabuTSi farsa<strong>da</strong>n<br />

baraTaSvilisadmi, sai<strong>da</strong>nac vgebulobT, rom farsa<strong>da</strong>ns beJia CxeiZis Svili otia<br />

tyved Caugdia <strong>da</strong> rostom mefisaTvis miugvria, ris sanacvlod qarTlis mefem mas enageTs<br />

xuciSvili <strong>da</strong> firuaSvilebi mamulebiT uboZa 3 .<br />

amgvarad, 1642 wlis no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavSi SemoviyvaneT xosia bara-<br />

TaSvilTan <strong>da</strong> paata javaxiSvilTan erTad am movlenis kidev erTi aqtiuri monawile<br />

<strong>da</strong> rostom mefis mxar<strong>da</strong>mWeri feo<strong>da</strong>li _ farsa<strong>da</strong>n baraTaSvili.<br />

1642 wlis no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs informaciuli TvalsazrisiT, kidev<br />

ufro amdidrebs rostom mefis mier gacemuli erT-erTi uTariRo sabuTis fragmenti,<br />

sa<strong>da</strong>c rostomi dirbis mcxovreblebs mimarTavs Semdegi sityvebiT: `... dirbelno<br />

merme ficxlav elizbars SemoeyareniT laSqrad, Torem rac avi aris imas gizamT,<br />

icod{e}T Temi <strong>da</strong> qveyana aq aris <strong>da</strong> Tqven Sin wamojdomilxarT, rac sxuis mouravisaTuis<br />

gemsaxuro{T} ms[a]xureT <strong>da</strong> amisi nacvalic asaqmeT samarTlianis saqmiTa<br />

zenar~ (punqtuacia _ T. g.) 4 .<br />

zemoTmoyvanili sabuTi<strong>da</strong>n naTlad Cans, Tu rogor emzadebo<strong>da</strong> rostom mefe amboxebuli<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilis winaaRmdeg brZolisaTvis. marTalia aRniSnul sabuTs Tari-<br />

Ri ar uzis, Tumca Tu am sigels SevujerebT farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis cnobas _ elizbar<br />

boqaulTuxucesis mier Tavis ymebTan erTad no<strong>da</strong>r ciciSvilis winaaRmdeg brZolaSi<br />

monawileobisa <strong>da</strong> maT mier no<strong>da</strong>ris momxre imereli didebulebis nawilis <strong>da</strong>tyvevebis<br />

Sesaxeb. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, calsaxad SegviZlia ganvacxadoT, rom aRniSnuli sabuTi<br />

rostomis mier gacemul iqna xovles brZolis win anu 1642 wels.<br />

1642 wels no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavs kidev ufro avsebs rostom mefis<br />

mier gacemuli uTariRo sigeli mestumre don<strong>da</strong>ra ejibisSvilisadmi. aRniSnul sabuT-<br />

Si rostom mefe aRniSnavs, rom `ese ukunisamde JamTa gasaTavebeli wyalobisa wigni <strong>da</strong><br />

1 iqve, gv. 173-174.<br />

2 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 248.<br />

3 qarTul-sparsuli..., gv. 175-176.<br />

4 xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli istoriuli dokumentebis Hd koleqcia, sabuTi #14429.<br />

132


sigeli SegiwyaleT <strong>da</strong> giboZeT Tquen, CuenTa erTgulTa <strong>da</strong> wesisaebr namsaxurTa<br />

ymaTa, karisa Cuenisa mestumres ejibisSvilsa don<strong>da</strong>rs, Zmasa Sensa zurabs, Svilsa TquenTa<br />

Saverdis <strong>da</strong> gamriks, SvilTa <strong>da</strong> momavalTa yovelTave saxlisa TquenisaTa.<br />

mas Jamsa, odes qalaqs faTerakis saqmiTa ZveliTganc Tqvenis naqonis <strong>da</strong> meored<br />

Cuenganc nawyalobevisa <strong>da</strong> jildod naboZebisa talavrisa Tavs soflis maStar{a}Snisa<br />

<strong>da</strong> kideve Cuengan jildod boZebulis talavers Cuenis saxasos mebadurisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>rbazelTagan<br />

Tqueni nasyidis savenaÃisa wignebi <strong>da</strong> siglebi <strong>da</strong>gw{v}o<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>mwvari wignebica<br />

Cuens wina moitaneT <strong>da</strong> wignebisa ga{a}xlebasa (sic) <strong>da</strong>gueajeniT, Cven vismineT aja<br />

<strong>da</strong> moxseneba Tqueni, SegiwyaleT <strong>da</strong> sigliTa amiT gagiaxleT <strong>da</strong> giboZeT ZvelTagan<br />

<strong>da</strong> no<strong>da</strong>rzed rom gavimarjveT <strong>da</strong> Tquen kaci <strong>da</strong>grCa <strong>da</strong> mogvarTviT, xelaxlad amisad<br />

jildod Cvengan naboZebi sofeli maStaraSeni...~ 1 .<br />

aRniSnuli wyalobis wigni<strong>da</strong>n vigebT, rom 1642 wels no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis<br />

winaaRmdeg rostomis momxreTa Soris mestumre don<strong>da</strong>ra ejibisSvilic iricxebo<strong>da</strong>.<br />

gar<strong>da</strong> amisa, mas aRniSnul brZolaSi Tavi gamouCenia <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvilis momxreTagan<br />

erT-erTi <strong>da</strong>utyvevebia. qarTlis mefem es <strong>da</strong>msaxureba <strong>da</strong>ufasa erTgul feo<strong>da</strong>ls <strong>da</strong><br />

swored yovelive amis sanacvlod uboZa mas sofeli maStaraSeni.<br />

mas Semdeg, rac no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla myar argumentebze <strong>da</strong>yrdnobiT 1636,<br />

1637 <strong>da</strong> 1641 wlebi<strong>da</strong>n 1642 wlis gvian SemodgomiT ga<strong>da</strong>vaTiriReT <strong>da</strong> detalurad gavarkvieT<br />

brZolis detalebi, sainteresoa amis Semdeg ra procesebs aqvs adgili qarTlSi<br />

rostom mefis winaaRmdeg <strong>da</strong> ramdenad Seesabameba realobas qarTul istoriografiaSi<br />

<strong>da</strong>mkvidrebuli <strong>da</strong>TariRebebi aRniSnuli movlenebis Sesaxeb<br />

am kiTxvebze pasuxis gacemis mizniT kidev erTxel movitanT farsa<strong>da</strong>n gorgijani-<br />

Zis TxzulebaSi <strong>da</strong>cul cnobebs no<strong>da</strong>ris gamosvlis Semdeg qarTlSi mimdinare ambebis<br />

Sesaxeb. mematianis TxzulebaSi vkiTxulobT, rom xovlesTan brZolaSi <strong>da</strong>marcxebis<br />

Semdeg rostomma skras zeviT mdebare sacicianos mamulebi <strong>da</strong>arbia. amasobaSi zamTarmac<br />

moatana, <strong>da</strong>marcxebuli no<strong>da</strong>r ciciSvili ki gaiqca veris cixeSi, xolo Semdeg mZovreTis<br />

cixes Seafara Tavi. am cixes rostomma alya Semoartya. aRniSnuli cixeze rostomis<br />

alya wyalkurTxevamdis anu naTlisRebamdis gagrZel<strong>da</strong>. no<strong>da</strong>r ciciSvilma <strong>da</strong>xmareba<br />

versai<strong>da</strong>n ver miiRo, imavdroulad Seityo informacia cixis RalatiT <strong>da</strong>nebebis<br />

Sesaxeb, CaTrevas Cayola amjobina <strong>da</strong> rostoms Tavisi de<strong>da</strong> (farsa<strong>da</strong>nis TqmiT kaxeTis<br />

batoniSvili) miugzavna <strong>da</strong> gza sTxova. mefem uvneblobis fici misca no<strong>da</strong>ris de<strong>da</strong>s,<br />

riTac no<strong>da</strong>rs samcxeSi ga<strong>da</strong>svlis saSualeba misca. rogorc zemoT avRniSneT, farsa<strong>da</strong>n<br />

gorgijaniZe am ambis qronologias 1642-1644 wlebs Soris aTavsebs.<br />

Cvens mier zemoT<strong>da</strong>saxelebuli avtorebi<strong>da</strong>n CvenTvis saintereso ambavis ganxilvas<br />

mxolod sargis kakabaZis, korneli kekeliZisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT gvritiSvilis naSromebSi vxvdebiT.<br />

qarTveli istorikosebi aRniSnuli movlenas sxva<strong>da</strong>sxva droiT aTariReben. kidev erTxel<br />

gTavazobT maT mier SemoTavazebul TariRebs:<br />

1. sargis kakabaZe _ 1635-1636 wlebi.<br />

2. korneli kekeliZe _ 1641 wlis miwuruli<strong>da</strong>n, vidre 1642 wlis 6 ianvramde periodi.<br />

3. <strong>da</strong>viT gvritiSvili _ 1640-iani wlebi.<br />

aRniSnul mkvlevarTagan, mxolod korneli kekeliZem miaqcia yuradReba farsa<strong>da</strong>n<br />

gorgijaniZis zogar qronologiur TariRs wyalkurTxevamdis mZovreTis cixis alyis<br />

gagrZelebis Sesaxeb <strong>da</strong> Sesabamisad am ambis ze<strong>da</strong> qronologiur zRvrad aiRo naTlis-<br />

Rebis dResaswauli. erTi SexedviT mecniers swori logikiT mihyavs Tavisi msjeloba,<br />

mxedvelobaSi gvaqvs is faqti, rom avtori mihyveba no<strong>da</strong>ris gamosvlis Semdgomi movlenebis<br />

gadmocemisas farsa<strong>da</strong>nis Txzulebas, Tumca mis mier SemoTavazebuli TariRi<br />

(1642 wlis 6 ianvramde alyis gagrZelebis Sesaxeb) mainc ar Seesabameba sinamdviles <strong>da</strong><br />

igi Cveni mxri<strong>da</strong>n qronologiis TvalsazrisiT koreqtivis Setanas moiTxovs. mkvlevris<br />

Secdoma mdgomareobs imaSi, rom igi msgavsad sxva mecnierebisa no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis<br />

<strong>da</strong>TariRebisas subieqturia <strong>da</strong> yovelgvari argumentaciis gareSe no<strong>da</strong>ris gamosvlis<br />

<strong>da</strong>wyebis TariRad ratomRac 1641 wels asaxelebs. iqi<strong>da</strong>n gamomdinare, rom <strong>da</strong>narCeni<br />

ori mkvlevarTa (sargis kakabaZisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT gvritiSvilis) mier aRniSnuli ambis<br />

<strong>da</strong>TariRebebi ufro zogadi xasiaTisaa, aq aRar SeudgebiT maT ganxilvas. samive<br />

avtori am ambis gadmocemisas farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis Txzulebas eyrdnoba.<br />

1 xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli istoriuli dokumentebis Qd koleqcia, sabuTi #9585.<br />

133


Tu gaviTvaliswinebT Cvens mier <strong>da</strong>dgenil no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis TariRs<br />

1642 wels, amis paralelurad mxedvelobaSi miviRebT viRebT farsa<strong>da</strong>nis Txzulebis<br />

mier mowodebul zogad qronologiur TariRs _ mZovreTis cixis alyis wyalkurTxevamde<br />

gagrZelebis Sesaxeb, Tamamad SegviZlia ganvacxadoT, rom mZovreTis cixis alya<br />

ara 1642 wlis 6 ianvramde, aramed 1643 wlis 6 ianvramde gagrZel<strong>da</strong>.<br />

farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis TxzulebaSi mZovreTis cixis alyis <strong>da</strong>srulebis (1643 wlis<br />

6 ianvari) Semdeg moTxrobilia orive erisTavisa (igul. qsnisa <strong>da</strong> aragvis erisTavebi _<br />

T.g.) <strong>da</strong> ioTam amilaxoris mier axalgorSi <strong>da</strong>gegmili SeTqmuleba rostom mefis winaaRmdeg.<br />

mematianis mixedviT, qristeSobis wina dRes, TbilisSi myof rostom mefes baxuta<br />

muxranbatonma Seatyobina ioTam amilaxorisa <strong>da</strong> qsan-aragvis erisTavTa gegma axalgors<br />

Sekrebis Sesaxeb.<br />

axali ambiT SeSfoTebulma rostomma baxutas muxranbatons werili miswera <strong>da</strong> ubr-<br />

Zana, Tavisi jariT mzad <strong>da</strong>xvedro<strong>da</strong>, Tavad ki TbilisSi Sekrebili laSqari mcxeTaSi gagzavna.<br />

mefe odnav mogvianebiT Cavi<strong>da</strong> mcxeTas <strong>da</strong> jaris simravliT gulmocemulma baxuta<br />

muxranbatons samoqmedo gegma acnoba, romlis Tanaxma<strong>da</strong>c maT samxedro Zalebi un<strong>da</strong> gaeer-<br />

TianebinaT <strong>da</strong> Sobis gamTeniisas amboxebulebs <strong>da</strong>sxmodnen Tavs. rostomi <strong>da</strong> baxuta erTmaneTs<br />

muxranTan Sexvdnen, gza Seusveneblad gaagrZeles axalgorisaken <strong>da</strong> Sobis dilas, anazdeulad<br />

miitanes ieriSi locvaze myof SeTqmulebze. moulodneli Tav<strong>da</strong>sxmis gamo amboxebulebma<br />

winaaRmdgobis gaweva ver moaxerxes <strong>da</strong> gaqceviT uSveles Tavs.<br />

farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis aRniSnuli naambobi<strong>da</strong>n gamovyofT am movlenis or zogad<br />

qronologiur miTiTebas:<br />

1. Sobis wina dRes baxuta muxranbatonis mier rostomisaTvis axalgorSi <strong>da</strong>gegmili<br />

SeTqmulebis Setyobineba.<br />

2. rostomma amboxebuli aragvisa <strong>da</strong> qsnis erisTavebi ioTam amilaxorTan erTad,<br />

axalgorSi Sobis dilas <strong>da</strong>amarcxa.<br />

amis Semdeg ki kidev erTxel movitanT qarTvel istorikosTa <strong>da</strong>TariRebebs axalgorSi<br />

<strong>da</strong>gegmili SeTqmulebis Sesaxeb.<br />

rogorc zemoT vaCveneT, dRemde qarTul samecniero literaturaSi axalgorSi <strong>da</strong>gegmil<br />

`orniv erisTvebi~-sa <strong>da</strong> ioTam amilaxoris SeTqmulebas rostom mefis winaaRmdeg 1638<br />

wliT gansazRvravdnen. pirvelad aRniSnuli faqti qarTul istoriografiaSi gulqan Jor-<br />

Jolianma <strong>da</strong>aTariRa. igi no<strong>da</strong>r gamosvlis <strong>da</strong>mTavrebis Semdeg mogviTxrobs qsnisa <strong>da</strong> aragvis<br />

erisTavebisa <strong>da</strong> ioTam amilaxoris SeTqmulebis Sesaxeb <strong>da</strong> ambobs, rom `1638 wels rostomis<br />

winaaRmdeg kvlav SeTqmuleba moewyo. SeTqmulebis monawileni SeTanxmdnen, rom Soba<br />

dRes axalgorSi ioTam amilaxori <strong>da</strong> `orniv erisTavi~ erTmaneTs Sexvdebodnen <strong>da</strong> safurcleSi<br />

Teimurazs SeuerTdebodnen. Semdeg mcxeTaSi misulebi pirobas <strong>da</strong>sdebdnen, rom rostomis<br />

winaaRmdeg moqmedebas sisruleSi moiyvandnen~ 1 .<br />

mkvlevari am ambis gadmocemisas sargeblobs farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis istoriiT,<br />

Tumca aRniSnul mematianesTan, no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis ambavis msgavsad, qarTlis<br />

feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebac <strong>da</strong>TariRebuli ar aris. igi, rogorc wina SemTxvevaSi, mxedvelobaSi<br />

gvaqvs no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla rostom mefis winaaRmdeg, Tavis naSromSi<br />

ar uTiTebs Tu raze <strong>da</strong>yrdnobiT aTariRebs qarTlis mefis winaaRmdeg mimarTul qarTlis<br />

feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebas. maSin, rodesac farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis istoriaSi am<br />

faqtis 1638 wliT gansazRvrisaTvis veranair miniSnebasac ki ver vxvdebiT, sainteresoa<br />

Tu raze <strong>da</strong>yrdnobiT gansazRvravs g. JorJoliani mainc<strong>da</strong>mainc 1638 wliT qarTlis feo<strong>da</strong>lebis<br />

aRniSnul SeTqmulebas. Cveni <strong>da</strong>kvirvebiT, marTalia misi Txroba am faqtis<br />

gadmocemisas farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis cnobas efuZneba, Tumca igi am movlenis <strong>da</strong>TariRebisas<br />

vaxuSti batoniSvilis wyaros eyrdnoba. XVIII saukunis qarTveli istorikosi sanam<br />

uSualod rostom mefis winaaRmdeg mowyobili gamosvla-SeTqmulebebis Sesaxeb mogviTxrobs,<br />

manam aRniSnavs rostom mefisa <strong>da</strong> levan <strong>da</strong>dianis faqts <strong>da</strong> am movlenas 1638<br />

wliT aTariRebs. Semdeg aris mocemuli rostom mefis winaaRmdeg mimarTuli qarTlis<br />

feo<strong>da</strong>lebis gamosvla-SeTqmulebebi, kerZod no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qarTlis<br />

feo<strong>da</strong>lebis masStaburi SeTqmuleba. vaxuStis aRniSnuli movlenebi <strong>da</strong>TariRebuli ar<br />

aqvs. aRniSvnis Rirsia isic, rom am gamosvla-SeTqmulebebis gadmocemisas swavluli batoniSvili<br />

qsnisa <strong>da</strong> aragvis erisTavebisa <strong>da</strong> ioTam amilaxoris SeTqmulebis Sesaxeb<br />

arafers ar ambobs. Mmiuxe<strong>da</strong>vad amisa, mkvlevarma rostomisa <strong>da</strong> levan <strong>da</strong>dianis <strong>da</strong>moy-<br />

1 g. JorJoliani, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 71.<br />

134


vrebis TariRi _ 1638 weli sakmaris argumentad miiCnia imisaTvis, rom qarTlis feo<strong>da</strong>lebis<br />

SeTqmulebac amave 1638 wliT <strong>da</strong>eTariRebina. dRemde qarTul istoriografiaSi<br />

gulqan JorJolianis mier SemoTavazebuli qsnis <strong>da</strong> aragvis erisTavebisa <strong>da</strong> ioTam amilaxoris<br />

mier axalgorSi <strong>da</strong>gegmili SeTqmulebis TariRi _ 1638 weli yovelgvari kritikis<br />

gareSe mTlianad iqna gaziarebuli.<br />

sruliad aSkaraa, rom qarTveli istorikosebi cdebian axalgorSi <strong>da</strong>gegmilis<br />

SeTqmulebis <strong>da</strong>TariRebisas <strong>da</strong> am faqts SecdomiT 1638 wliT gansazRvraven. Tu qar-<br />

Tul istoriografiaSi <strong>da</strong>mkvidrebuli TariRi 1638 weli ar Seesabameba realobas, ma-<br />

Sin Cndeba logikuri kiTxva _ rodis SeiZleba hqono<strong>da</strong> adgili am SeTqmulebas<br />

am kiTxvaze pasuxis gacemis mizniT, saWiroa kidev erTxel sruli ndoba gamoucxadoT<br />

am ambis Tanamedrovis farsa<strong>da</strong>nis Txrobis Tanmimdevrobas, sa<strong>da</strong>c axalgorSi <strong>da</strong>gegmili<br />

SeTqmuleba mZovreTis cixis alyis <strong>da</strong>mTavrebis Semdeg aris moTxrobili. erTi<br />

SexedviT, SeiZleba <strong>da</strong>gvrCes iseTi STabeWdileba, rom rostomis mier mZovreTis cixeze<br />

alyis moxsnis (1643 wlis 6 ianvari) Semdeg hqon<strong>da</strong> adgili aRniSnul SeTqmulebas. Tumca<br />

es erTi SexedviT, Tu kargad CaukvirdebiT Txzulebis CvenTvis saintereso movlenas,<br />

<strong>da</strong>vrwmundebiT, rom axalgoris SeTqmuleba mox<strong>da</strong> ara 1638 wels, aramed mZovreTis<br />

alyis paralelurad anu 1642 wels. amis naTeli <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebaa is, rom aRniSnuli gamosvlis<br />

mcdelobis ambebTan <strong>da</strong>kavSirebiT farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe rostom mefis erT-erT<br />

umTavres mowinaaRmdeges no<strong>da</strong>r ciciSvils ar moixseniebs. es bunebrivicaa, igi no<strong>da</strong>r<br />

ciciSvils ver moixsenieb<strong>da</strong> aRniSnul ambavTan <strong>da</strong>kavSirebiT, radgan igi mZovreTis cixeSi<br />

alyaSemortymul mdgomareobaSi imyofebo<strong>da</strong>. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare ar SevcdebiT Tu<br />

vityviT, rom axalgorSi <strong>da</strong>gegmili SeTqmuleba 1638 wli<strong>da</strong>n 1642 wliT un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>TariRdes.<br />

ufro metic, axalgoris SeTqmulebasTan <strong>da</strong>kavSirebiT farsa<strong>da</strong>nis mier mowodebuli<br />

ori zogadi qronologiuri TariRi _ Sobis wina dRes baxuta muxranbatonis mier<br />

rostomisaTvis axalgorSi <strong>da</strong>gegmili SeTqmulebis Setyobineba <strong>da</strong> rostomis mier amboxebuli<br />

aragvisa <strong>da</strong> qsnis erisTavebis ioTam amilaxorTan erTad, axalgorSi Sobis dilas<br />

<strong>da</strong>marcxeba, saSualebas gvaZlevs kidev ufro <strong>da</strong>vaviwrovoT aRniSnuli ambis qronologia<br />

<strong>da</strong> es ambavi amave 1642 wlis 24-25 dekembriT ganvsazRvroT.<br />

CvenTvis saintereso movlenebi<strong>da</strong>n, farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe qronologiuri TvalsazrisiT<br />

sul bolos qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis ambavs mogviTxrobs. kidev erTxel<br />

gTavazobT qarTuli wyaroebis qronologiur miTiTebebs CvenTvis saintereso movlenis<br />

Sesaxeb:<br />

1. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />

<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1642-1644 wlebi.<br />

2. mohamed Taheri: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />

<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ qronologiuri monakveTi abas II-is aRsaydrebasa <strong>da</strong><br />

iase qsnis erisTavis mokvlas Soris.<br />

3. beri egnataSvili: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />

<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ qronologiuri monakveTi Teimuraz I-is didoeTSi<br />

laSqrobasa <strong>da</strong> maRaros brZolas Soris.<br />

4. vaxuSti bagrationi: qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />

<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1638-1642 wlebi.<br />

rac Seexeba qarTul istoriografias, pirvelad qarTvel feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis<br />

konkretul TariRs givi jamburia gvawvdis <strong>da</strong> am faqts yovelgvari argumentaciis gareSe<br />

1642 wliT gansazRvra, rac SemdgomSi qarTvel mkvlevarTa umravlesobis (gulqan JorJoliani,<br />

anania jafariZe, mixeil <strong>da</strong> nugzar rexviaSvilebi) mier yovelgvari kritikis gareSe gaziarebul<br />

iqna. Tumca sapirispirod am mosazrebisa qarTul specialur literaturaSi<br />

vxvdebiT gansxvavebul mosazrebebsac, romlis avtornic rogorc zemoT mogaxseneT babilina<br />

lominaZe, guliko mWedliZe <strong>da</strong> zurab mWedliSvili gaxlavT. <strong>da</strong>viwyoT babilina lomina-<br />

ZiT: igi givi jamburiasagan gansxvavebiT, qarTlel feo<strong>da</strong>lTa maStaburs SeTqmulebis <strong>da</strong>TariRebisas<br />

sargeblobs ikorTis qrinikaSi <strong>da</strong>culi evdemoz kaTolikosis mokvlis TariRiT<br />

_ qoronikoni tla-Ti <strong>da</strong> yovelive amis safuZvelze am ambavs 1643 wliT aTariRebs. babilina<br />

lominaZis msgavsad zurab mWedliSvilic am faqts amave 1643 wliT gansazRvras, Tumca, rogorc<br />

zemoT aRvniSneT, misi naSromi<strong>da</strong>n ar Cans Tu raze <strong>da</strong>yrdobiT aTariRebs avtori am<br />

movlenas main<strong>da</strong>mainc 1643 wliT. rac Seexeba guliko mWedliZes, igi 1638 wlis evdemoz ka-<br />

Tolikosis mier gedevaniSvil-elioziSvilebisadmi gacemuli wyalobis wignze <strong>da</strong>yrdnobiT,<br />

evdemoz I-is sikvdiliT <strong>da</strong>sjas 1638 wliT aTariRebs <strong>da</strong> aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, mkvlevars qar-<br />

135


Tlis feo<strong>da</strong>lTa masStaburi SeTqmulebac amave 1638 wlis momx<strong>da</strong>r movlenad miaCnia. am mosazrebebis<br />

gar<strong>da</strong>, CvenTvis saintereso ambis <strong>da</strong>TariRebis garSemo arsebobs kidev ori gansxvavebuli<br />

Sexeduleba:<br />

1. sargis kakabaZe: qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba (igive kaTolikosi evdemozisa<br />

<strong>da</strong> giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1637-1648 wlebi.<br />

2. no<strong>da</strong>r nakaSiZe: qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba (kaTolikosi evdemozisa <strong>da</strong><br />

giorgi goCaSvilis gamosvla) _ 1636-1639 wlebi.<br />

rogorc vxe<strong>da</strong>vT aRniSnuli avtorebi givi jamburiasa <strong>da</strong> babilina lominaZisagan<br />

gansxvavebiT, am ambavTan <strong>da</strong>kavSirebiT konkretul TariRs ar iZlevian <strong>da</strong> zogadi qronologiuri<br />

monakveTiT aTariReben.<br />

yovelive amis Semdeg gviCndeba logikuri kiTxva _ ramdenad Seesabameba istoriul<br />

sinamdviles qarTvel mkvlevarTa mier SemoTavazebuli TariRebi qarTlel feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebis<br />

garSemo<br />

am kiTxvaze pasuxis gacemis mizniT, <strong>da</strong>vsvamT kidev erT kiTxvas am movlenis givi<br />

jamburiaseul TariRTan <strong>da</strong>kavSirebiT, romelic SemdgomSi mdgomareobs _ Tu mkvlevars<br />

aranairi mkicebuleba ar hqon<strong>da</strong> am movlenis <strong>da</strong>saTariReblad, maS ratomRa gansazRvra<br />

es faqti mainc<strong>da</strong>mainc 1642 wliT<br />

marTalia, mecnieri ar asaxelebs Tavis naSromSi aranair miTiTebas raze <strong>da</strong>yrdnobiTac<br />

SeiZleba ganesazRvra qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmuleba 1642 wliT, Tumca miuxe<strong>da</strong>vad<br />

amisa Cveni <strong>da</strong>kvirvebiT igi am ambis <strong>da</strong>TariRebisas mohamed Taheris Txzulebas eyrdnoba.<br />

rogorc CvenTvis cnobilia, mohamed Taheri iranis Sahis abas II-is karis istorikosi<br />

iyo. mis mier Sedgenili matianec swored Sah abasis mefobis ambebs eZRvneba. aseve<br />

sayovelTaod cnobilia, Sah abas II taxtze aRsaydrebis TariRi _ 1642 weli. Cveni azriT,<br />

es yovelive ki givi jamburiam sakmaris mtkicebulebad miiCnia, raTa qarTlis feo<strong>da</strong>lTa<br />

SeTqmuleba 1642 wliT ganesazRvra.<br />

rogorc zemoT vnaxeT, givi jamburiasagan gansxvavebiT babilina lominaZe am<br />

movlenis <strong>da</strong>TariRebisas eyrdnoba ikorTis qronikaSi <strong>da</strong>cul evdemoz kaTolikosis<br />

mokvlis TariRs qoronikons _ tla-s. iqi<strong>da</strong>n gamomdinare, rom evdemoz kaTolikosi am<br />

SeTqmulebis EerT-erTi organizatori iyo, Sesabamisad SegviZlia vifiqroT rom avtori<br />

qarTlis feo<strong>da</strong>lTa SeTqmulebasac amave 1643 wliT gansazRvrav<strong>da</strong>. miuxe<strong>da</strong>vad imisa,<br />

rom mecniers mohyavs konkretuli argumenti am ambis <strong>da</strong>TariRebisas, mainc ar iqna qar-<br />

Tul istoriografiaSi misi mosazreba gaziarebuli.<br />

yovelive amis Semdeg Cven gviCndeba logikuri kiTxva _ ramdenad Seesabameba ikorTis<br />

qronikaSi <strong>da</strong>culi evdemoz kaTolikosis mokvlis TariRi qoronikoni tla realobas<br />

am kiTxvaze amomwuravi <strong>da</strong> argumentirebuli pasuxis gacemis mizniT gTavazobT 1642-1643<br />

wlebis rostom mefis mier boZebul wyalobis sabuTebs germanoz baraTaSvilisadmi.<br />

1642 wlis sigeliT rostom mefem germanoz baraTaSvils samkvidro sofeli covre-<br />

Ti gamoarTva <strong>da</strong> giorgi batoniSvils ga<strong>da</strong>sca. baraTaSvilebi aRniSnuli soflis sanacvlod<br />

wyalobas iTxoven <strong>da</strong> rostom mefisagan somxiTSi sofel`didi weraquis” Rebuloben.<br />

momdevno, 1643 wlis sigelis safuZvelze ki rostomi germanoz baraTaSvils 1642<br />

wels gamorTmeul sof. covreTs umtkicebs, amave dros gu<strong>da</strong>rexis monastersac aZlevs.<br />

1643 wlis sigelSi rostom mefe aseve saubrobs aRniSnuli wyalobis boZebis winapirobebze<br />

<strong>da</strong> ambobs: `<strong>da</strong> viTarca no<strong>da</strong>rzedi gavimarjveT <strong>da</strong> covreTi gamovarTuiT <strong>da</strong> batonisSuilsa<br />

giorgis miveciT Tqueni samkuidro, masukan giorgi Cuens sikudilsa <strong>da</strong><br />

RalatSi gaeriva, imas yazbi uyaviT <strong>da</strong> Tquenis mamisa <strong>da</strong> papis samkuidro covreTi isreve<br />

Tquen <strong>da</strong>gimkvidreT”. pirvelad, 1643 wlis rostomis wyalobis sigelis qarTuli<br />

nawili 1899 wels e.TayaiSvilma `saqarTvelos siZveleni~-is I tomSi gamosca 1 . meored,<br />

rostom mefis 1643 wlis qarTul-sparsuli sabuTi n. dunduam Tavis erT-erT statiaSi<br />

`rostom mefis orenovani (qarTul-sparsuli) hoqmebi~ gamosca. statias avtori am sabu-<br />

Tis erT-erT frazas `viTarca no<strong>da</strong>rzedi gavimarjveT~ 2 calke gamohyofs SeniSvnis saxiT<br />

<strong>da</strong> fiqrobs, rom am frazaSi `igulisxmeba 1642 w. SeTqmuleba, romelic moewyo<br />

rostom mefis winaaRmdeg. SeTqmulebaSi monawileobdnen zaal erisTavi, ioTam amilaxori,<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvili, giorgi goCaSvili <strong>da</strong> sxv. rostomma CaaxSo es SeTqmuleba <strong>da</strong><br />

1 saqarTvelos siZveleni, I, e. TayaiSvilis re<strong>da</strong>qtorobiT (Tbilisi, 1899), gv. 484-485.<br />

2 n. dundua, rostom mefis orenovani (qarTul-sparsuli) hoqmebi, macne, istoriis seria, #2 (Tbilisi, 1980), gv. 129.<br />

136


sastikad gauswor<strong>da</strong> masSi monawile Tavadebs~ 1 . Cven ver gaviziarebT n. dunduas mier<br />

SemoTavazebul mosazrebas, radgan zemoTnaxseneb mecniers or sxva<strong>da</strong>sxva movlena, ker-<br />

Zod, no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmuleba ereva erTmaneT-<br />

Si. mas Semdeg, rac Cven rostom mefis winaaRmdeg mimarTuli no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla<br />

1636, 1637. 1641 wlebi<strong>da</strong>n 1642 wliT ga<strong>da</strong>vaTariReT, SegviZlia ga<strong>da</strong>WriT vTqvaT,<br />

rom zemoTaRniSnul frazaSi `viTarca no<strong>da</strong>rzedi gavimarjveT~ rostom mefe gulisxmobs<br />

ara qarTlis feo<strong>da</strong>lebis SeTqmulebas, rogorc es hgonia n.dunduas, aramed 1642<br />

wlis no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlas. 1643 wlis sabuTSi garkveviT aris naTqvami, rom<br />

jer, 1642 wels no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvla mox<strong>da</strong>, romlis drosac rogorc Cans, giorgi<br />

goCaSvili rostom mefis Tanamo<strong>da</strong>sea, ufro konkretulad savaraudoa, rom man<br />

garkveuli wvlili Seitana no<strong>da</strong>r ciciSvilisa <strong>da</strong> qarTlis feo<strong>da</strong>lebis organizebul<br />

ajanyebis CaxSobaSi <strong>da</strong> albaT amitomac uwyaloba rostomma mas sof. covreTi. amis<br />

Semdgom is amave sabuTis mixedviT rostomi ambobs, rom `masukan giorgi Cuens sikudilsa<br />

<strong>da</strong> RalatSi gaeriva, imas yazbi uyaviT” e. i. 1642 wlis Semdeg giorgi goCaSvili<br />

rostomis RalatSi gaeria, ris gamoc gaRaribebul iqna <strong>da</strong> aRniSnuli sofeli covreTi<br />

CamoerTva, igi <strong>da</strong>ubrun<strong>da</strong> Zvel mflobel germanoz baraTaSvils gu<strong>da</strong>rexis monastriTurT.<br />

am dokuments Tu SevujerebT farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis cnobas am ambebTan <strong>da</strong>kavSirebiT,<br />

miviRebT Semdgom suraTs, rom<br />

a) 1642 wels giorgi goCaSvili amave wlis no<strong>da</strong>r ciciSvilis gamosvlis dros<br />

rostom mefis momxreTa banakSia <strong>da</strong> savaraudod, rogorc Cans, garkveuli <strong>da</strong>xmarebac<br />

aRmouCina qarTlis mefes am ajanyebis CaxSobaSi. swored amis sanacvlod giorgi goCa-<br />

Svilma rostomisagan sof. covreTi miiRo.<br />

b) `masukan” anu 1643 wels man, romelic farsa<strong>da</strong>nis TqmiT qarTlis taxtze acxadeb<strong>da</strong><br />

pretenzias <strong>da</strong> rostomisagan mefobas elo<strong>da</strong>, rostom mefis winaaRmdeg zemoTnaxseneb<br />

qarTlis TavadTa masStabur SeTqmulebaSi monawileoba miiRo, ris Semdegac iqna<br />

gaRaribebuli, ufro metic mas rostom mefis brZanebiT, Tvalebi <strong>da</strong>sTxares.<br />

<strong>da</strong>viT niniZe Cvens mier zemoTganxilul monografiaSi `bagrationTa saxlis gan-<br />

StoebaTa istoria XVI-XVIII ss.~ bagrationTa saxlis gverdiTi Stos _ goCaSvilTa istoriis<br />

ganxilvisas, Seexo rostom mefis mier 1643 wels germanoz baraTaSvilisadmi<br />

boZebul sabuTs. igi samarTlianad am sabuTSi naxseneb giorgi batoniSvilSi giorgi<br />

goCaSvils moiazrebs, rasac 1643 wlis rostomis wyalobis sigelisa germanoz baraTa-<br />

Svilisadmi <strong>da</strong> farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis wyaroTa Sejereba naTlad metyvelebs. Tumca <strong>da</strong>viT<br />

niniZe nugzar dunduas msgavsad, 1643 wlis rostomis mier gacemul germanoz bara-<br />

TaSvilisadmi wyalobis sigels araswor interpretacias aZlevs <strong>da</strong> ambobs Semdgoms,<br />

rom `aq marTalia aRniSnulia, rom giorgi batoniSvils baraTaSvilTa samkvidro mamuli<br />

_ covreTi ga<strong>da</strong>eca, magram rostomis sityvebiT, roca `no<strong>da</strong>rzedi gavimarjveT” <strong>da</strong><br />

es giorgi mefis `sikudilsa <strong>da</strong> RalatSi gaeriva”, batoniSvils igi CamoerTva <strong>da</strong> bara-<br />

TaSvilebs <strong>da</strong>ubrun<strong>da</strong>T. aq pir<strong>da</strong>pir aris miTiTebulia rostom mefis winaaRmdeg mowyobili<br />

cnobili SeTqmulebis Sesaxeb, romelic `batonobas TviTon moelo<strong>da</strong>”, sxva TavadebTan<br />

erTad `gaRaribebul” iqna; miTiTebuli sabuTiT, konkretulad mas sof. covre-<br />

Ti CamoerTva” 2 .<br />

amrigad, 1642-1643 ww rostom mefis mier germanoz baraTaSvilisadmi gacemuli wyalobis<br />

sabuTebze <strong>da</strong>yrdnobiT gavarkvieT qarTlis taxtis erT-erTi pretendentis _ giorgi<br />

goCaSvilis pozicia 1642-1643 ww. qarTlis mefis winaaRmdeg mimarTuli moqmedebebis<br />

mimarT.<br />

gar<strong>da</strong> amisa, aRniSnul wyalobis sigelebi saSualebas gvaZlevs kidev erTxel dokumenturad<br />

<strong>da</strong>vamtkicoT, ikorTis qronikaSi <strong>da</strong>culi evdemoz kaTolikosis mokvlis<br />

TariRis (1643 w.) marTebuloba <strong>da</strong> babilina lominaZis msgavsad, qarTlis feo<strong>da</strong>lTa<br />

maStaburi SeTqmuleba 1642 wlis nacvlad, 1643 wliT gansazRvroT.<br />

amrigad, 1642 wlis qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis epitafiis Sejereba farsa<strong>da</strong>n<br />

gorgijaniZis istoriasa <strong>da</strong> rostom mefis mier 1642-1643 wlebis gacemuli wyalobis sigelebTan<br />

saSualebas gvaZlevs ga<strong>da</strong>WriT vTqvaT, rom 1642 wels rostomis mmarTvelobiT<br />

ukmayofilo qarTveli feo<strong>da</strong>lebi kaxeTis mefe Teimuraz I-s (1606-1648 ww.) <strong>da</strong>ukav-<br />

1 iqve, gv. 129.<br />

2 d. niniZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 265.<br />

137


Sirdnen <strong>da</strong> qarTlSi gamefeba SesTavazes. meamboxe feo<strong>da</strong>lebma Teimuraz I-s gaerTianebuli<br />

laSqris Sekrebis adgilad mcxeTa <strong>da</strong>uTqves. mcxeTas un<strong>da</strong> misuliyvnen qarTlis<br />

didi feo<strong>da</strong>lebic _ aragvis erisTavi, amilaxori <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvili TavianTi laSqriT,<br />

agreTve, no<strong>da</strong>rTan myofi imereli Tavadebi _ Zmebi CxeiZeebi. amboxebulTa mizans<br />

rostomis taxti<strong>da</strong>n Camogdeba <strong>da</strong> qarTlSi Teimuraz I-is gamefeba warmoadgen<strong>da</strong>.<br />

marTalia, gegma winaswar iyo SeTanxmebuli, magram no<strong>da</strong>r ciciSvili Teimuraz I-sa <strong>da</strong><br />

sxva amboxebulebs ar <strong>da</strong>elo<strong>da</strong>, Tan mxolod imereli warCinebulebi iaxla, sacicianoSi<br />

Sekrebili laSqriT xovleSi <strong>da</strong>banak<strong>da</strong>, mTeli gaRmamxris jaris Tavmoyras Seudga <strong>da</strong> im<br />

feo<strong>da</strong>lTa mamulebis rbevas mihyo xeli, romlebmac laSqris miSvelebaze uari uTxres.<br />

no<strong>da</strong>ris gamosvlis Sesaxeb rostoms giorgi saakaZis vaJma _ ioram mouravisSvilma acnoba<br />

<strong>da</strong> aCqareba urCia. rostomma, Tavis mxriv, iorams gzebis Sekvra <strong>da</strong>avala <strong>da</strong> Tbilisis<br />

mouravs qalaqSi myofi iranelebis, qarTvelebisa <strong>da</strong> somxebis salaSqrod Seyra ubrZana.<br />

saRamos jarCi <strong>da</strong>Zaxeba, jaris mcxeTaSi Casvla, rostomis Semdeg wasvla <strong>da</strong> aRlumis naxva!<br />

imave Rames rostomi jarTan erTad kavTisxevs mivi<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>c mas iorami <strong>da</strong> misi laSqari<br />

SeuerT<strong>da</strong>. mefem svla swrafad ganagrZo <strong>da</strong> gamTeniisas xovles bolos SeCer<strong>da</strong>.<br />

rostoms TanamolaSqreebma mowinaaRmdegeze moulodneli Tav<strong>da</strong>sxma SesTavazes,<br />

Tumca mefem sxva gza airCia <strong>da</strong> no<strong>da</strong>r ciciSvils saSualeba misca, sabrZolvelad momzadebuliyo.<br />

ieriSze ga<strong>da</strong>sul rostomis laSqars CxeiZeebi <strong>da</strong> sxva imerlebi miegebnen.<br />

Tav<strong>da</strong>pirvelad upiratesoba amboxebulTa mxares iyo, Tumca no<strong>da</strong>r ciciSvili brZola-<br />

Si aRar Caeba, xovle miatova <strong>da</strong> veris cixeSi gamagr<strong>da</strong>. qarTlis laSqarma zurgmoubmeli<br />

CxeiZeebi iolad <strong>da</strong>amarcxa.<br />

imereli molaSqreebi rostomis momxre baraTaSvilebma: xosia baraTaSvilma, farsa<strong>da</strong>n<br />

baraTaSvilma, boqaulTuxuces elizbaris ymebma <strong>da</strong> don<strong>da</strong>ra ejibisSvilma Seipyres,<br />

maTi erT-erTi meTauri _ beJia CxeiZe ki ioram mouravisSvilma Caigdo tyved, xucia<br />

CxeiZe paata javaxiSvilma <strong>da</strong>atyveva, xolo farsa<strong>da</strong>n baraTaSvilma beJias CxeiZis<br />

vaJi _ otia. <strong>da</strong>tyvevebuli CxeiZeebi rostoms mihgvares. mefem isini brZolaSi<br />

gamoCenili mamacobisaTvis jerovani pativiT miiRo <strong>da</strong> gors gagzavna.<br />

gamarjvebulma rostomma TanamebrZolebs mamulebi <strong>da</strong> xalaTebi uboZa, laSqris<br />

meTaurebs ki saciciano <strong>da</strong>unawila. manve gasca brZaneba, rom laSqars sacicianos mosaxleobis<br />

devna Seewyvita <strong>da</strong> <strong>da</strong>tyvevebulebi gaeTavisuflebina.<br />

rostomma Rame naomar adgilas gaaTena, meore dRes ki gors mivi<strong>da</strong>.<br />

amave dRes mefem gori<strong>da</strong>n TbilisSi Cafari gaagzavna, romlis mier Catanili brZanebiTac,<br />

qalaqSi myofi dedoflis saxlTuxucesi _ qaixosro baraTaSvili tyved Seipyres,<br />

cixeSi aiyvanes <strong>da</strong> RamiT koSki<strong>da</strong>n gadmoagdes, Tan xma <strong>da</strong>yares, <strong>da</strong>Tvra <strong>da</strong> Tavad<br />

gadmovar<strong>da</strong>o. rostomi amiT ar <strong>da</strong>kmayofil<strong>da</strong>, qaixosros Svilebi Seipyro <strong>da</strong> goris cixeSi<br />

<strong>da</strong>atyveva. qaixosros siZem, bagrationTa saxlis erT-erT warmomadgenelma _ baxuta<br />

husein begisSvilma, romelic qarTlis samefo taxtze acxadeb<strong>da</strong> pretenzias, gaqceviT<br />

uSvela Tavs <strong>da</strong> kaxeTs ga<strong>da</strong>ixvewa.<br />

qarTls gaeri<strong>da</strong> kidev erTi meamboxe feo<strong>da</strong>li _ ioTam amilaxoric. man sakuTari<br />

ojaxi aragvis () saerisTavoSi gaxizna, Tavad ki aragvis () erisTavTan erTad, kaxeTSi<br />

ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> <strong>da</strong> Teimuraz I-s eaxla.<br />

amasobaSi zamTarmac moatana. no<strong>da</strong>r ciciSvili mZovreTis cixeSi gamagr<strong>da</strong>, rostomma<br />

ki gorSi mdgom laSqars skras zemoTa saciciano <strong>da</strong>rbevina.<br />

amave xanebSi, rostomma tyved Cagdebuli CxeiZeebi elizbar boqaulTuxucesis xeliT<br />

iranSi gagzavna, Tan Sahs arza miswera _ Cemi uSvilobis gamo qarTvelebi SfoTs<br />

ar iSlian <strong>da</strong> amitom Cemi biZaSvilis _ Teimuraz mirzas erT-erTi vaJi, papiCemis sexnia<br />

_ luarsabi Svilad <strong>da</strong>mimtkiceTo.<br />

elizbar boqaulTuxucesis iranSi gagzavnis Semdeg rostomma goris cixi<strong>da</strong>n zarbaznebi<br />

gaitana <strong>da</strong> mZovreTis cixes alya Semoartya. moalyeebma no<strong>da</strong>r ciciSvilis Tav-<br />

Sesafars zarbaznebi <strong>da</strong>uSines, Tumca qviTkiriT nageb cixes veraferi <strong>da</strong>aakles. am uSedego<br />

ieriSebis dros xma gavrcel<strong>da</strong>, rom alyaSemortymulebis saSvelad Teimuraz I<br />

moemarTebo<strong>da</strong>. marTalia, movlenebis aseTi ganviTareba moalyeebs safrTxes uqmni<strong>da</strong>,<br />

magram rostomi Tavis ga<strong>da</strong>wyvetilebaze mtkiced idga <strong>da</strong> ambob<strong>da</strong>, osmaleTis sulTanic<br />

rom mieSvelos, sanam no<strong>da</strong>rs xelT ar vigdeb, adgili<strong>da</strong>n ar <strong>da</strong>viZvrebio.<br />

mZovreTis cixis alya 1643 wlis 6 ianvramde anu wyalkurTxevamde gagrZel<strong>da</strong>.<br />

alyaSemortymulebis mdgomareoba Tan<strong>da</strong>TanobiT <strong>da</strong>mZim<strong>da</strong>. maT Teimuraz I-isagan <strong>da</strong>xmareba<br />

ver miiRes. amas isic <strong>da</strong>emata, rom no<strong>da</strong>rs sakuTarma ymebmac uRalates <strong>da</strong> cixis<br />

138


gacema ga<strong>da</strong>wyvites. roca no<strong>da</strong>rma Ralatis ambavi Seityo, CaTrevas Cayola amjobina <strong>da</strong><br />

rostoms Suamavlad sakuTari de<strong>da</strong> _ kaxTa mefis asuli miugzavna. rostomma Suamavali<br />

didi pativiT miiRo. kaxTa mefis asulma no<strong>da</strong>risaTvis cixi<strong>da</strong>n uvneblad gasvlis piroba<br />

iTxova. rostomma Zvel qarTul tradicias ar uRalata, mefis asuls saCuqrebi miar-<br />

Tva <strong>da</strong> no<strong>da</strong>risaTvis uvneblobis fici misca _ saiTac un<strong>da</strong>, iqiT wavides Tavisi mxleblebiTa<br />

<strong>da</strong> saqonebeliTo. gar<strong>da</strong> amisa, rostomma no<strong>da</strong>rs cxenebi <strong>da</strong> jorebic aTxova,<br />

raTa am ukanasknels Tavisi qoneba axalcixemde mietana. no<strong>da</strong>ri bevrs eca<strong>da</strong>, rostoms<br />

pira<strong>da</strong>d xlebo<strong>da</strong>, magram mefem meamboxe feo<strong>da</strong>lis naxva ar isurva <strong>da</strong> no<strong>da</strong>ric samcxe-<br />

Si ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong>.<br />

am droisaTvis sxva meamboxe feo<strong>da</strong>lebi _ zaal aragvis erisTavi <strong>da</strong> ioTam amilaxori<br />

kaxeTSi, Teimuraz I-Tan imyofebodnen.<br />

no<strong>da</strong>r ciciSvilis <strong>da</strong>marcxebis miuxe<strong>da</strong>vad, aRmosavleT saqarTveloSi kvlavindeburad<br />

grZeldebo<strong>da</strong> rostomisa <strong>da</strong> Teimuraz I-is momxreTa <strong>da</strong>pirispireba. qarTveli feo<strong>da</strong>lebi,<br />

romlebic iolad icvlidnen politikur orientacias, gauTaveblad arbevdnen erTmaneTis<br />

mamulebs.<br />

qristeSobis wina dRes, 1642 wlis 24 dekembers TbilisSi myof rostom mefes Seatyobines,<br />

rom aragvisa <strong>da</strong> qsnis erisTavebi ioTam amilaxorTan erTad, axalgors Sekrebas<br />

gegmavdnen, Sobas erTad idResaswaulebdnen, laSqars Sekrebdnen, safurclesTan<br />

Teimuraz I-s SeuerTdebodnen, gaerTianebuli mxedrobiT mcxeTas mividodnen, sxva momxreebsac<br />

Tavs mouyridnen <strong>da</strong> erTmaneTs erTgulebis fics miscemdnen.<br />

axali ambiT SeSfoTebulma rostomma baxuta muxranbatons, SemdgomSi qarTlis mefe<br />

vaxtang V-s (1658-1675 ww.) werili miswera <strong>da</strong> ubrZana, Tavisi jariT mzad <strong>da</strong>xvedro<strong>da</strong>, Tavad<br />

ki TbilisSi Sekrebili laSqari mcxeTaSi gagzavna. mefe odnav mogvianebiT Cavi<strong>da</strong> mcxeTas<br />

<strong>da</strong> jaris simravliT gulmocemulma baxuta muxranbatons samoqmedo gegma acnoba, romlis<br />

Tanaxma<strong>da</strong>c maT samxedro Zalebi un<strong>da</strong> gaeerTianebinaT <strong>da</strong> Sobis gamTeniisas amboxebulebs<br />

<strong>da</strong>sxmodnen Tavs. rostomi <strong>da</strong> baxuta erTmaneTs muxranTan Sexvdnen, gza Seusveneblad gaagrZeles<br />

axalgorisaken <strong>da</strong> Sobis dilas, 1642 wlis 25 dekembers anazdeulad miitanes ieriSi<br />

locvaze myof SeTqmulebze. moulodneli Tav<strong>da</strong>sxmis gamo amboxebulebma winaaRmdgobis gaweva<br />

ver moaxerxes <strong>da</strong> gaqceviT uSveles Tavs, sadResaswaulod gamzadebuli sadil-vaxSami<br />

ki xeluxlebeli <strong>da</strong>utoves rostomis laSqars.<br />

Sobis meore dRes amboxebulTagan tyved Cavardnili molaSqreebi rostoms warudgines.<br />

mefem tyveebi gaaTavisufla <strong>da</strong> gors wavi<strong>da</strong>.<br />

rostomma mTeli zamTari gorSi gaatara.<br />

1643 wels rostomis mier iranSi gagzavnili elizbar <strong>da</strong>viTiSvili luarsab batoniSvilTan<br />

erTad qarTlSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> <strong>da</strong> Tan Sahis werili Camoitana. mefes werili<br />

gorSi aaxles. Sahma <strong>da</strong>akmayofila rostomis Txovna <strong>da</strong> mis Svilobilad <strong>da</strong> qarTlis<br />

samefo taxtis memkvidred luarsabi <strong>da</strong>amtkica.<br />

am ambavma Zalzed gaanawyena giorgi goCaSvili, romelsac qarTlis mefoba Tavad<br />

sur<strong>da</strong>. axalma ambavma Teimuraz I-ic aRaSfoTa. man <strong>da</strong> aragvis () erisTavma kargad isargebles<br />

giorgi goCaSvilis ganawyenebiT <strong>da</strong> qarTlSi gamefeba SesTavazes. 1643 wels<br />

Teimuraz I-ma <strong>da</strong> aragvis () erisTavma sxva qarTleli feo<strong>da</strong>lebis mimxrobac scades,<br />

didi mimowera gaaCaRes <strong>da</strong> ramdenime maTgani _ qarTlis kaTolikosi evdemoz I diasami-<br />

Ze (1630-1643 ww.), revaz baraTaSvili <strong>da</strong> somxiTis meliqi yorxmazbegi ga<strong>da</strong>ibires kidec.<br />

SeTqmulebma gaiTvaliswines is faqti, rom rostomi arcTu didi laSqriT cxireTs<br />

imyofebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> Semdegi samoqmedo gegma SeimuSaves: Teimuraz I rCeuli cxenosani<br />

razmiT moulodnelad mivido<strong>da</strong> metexs, misi mcirericxovanobiT gulmocemuli rostomi<br />

mowinaaRmdegisaken <strong>da</strong>iZvrebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> SeTqmulebic brZolis velze moklavdnen mas. am Sem-<br />

TxvevaSi, qarTlis mefis sikvdili konkretulad aravis <strong>da</strong>braldebo<strong>da</strong>. rostomis mokvlis<br />

Semdeg SeTqmulebs ga<strong>da</strong>wyvetili hqon<strong>da</strong>T, qarTlSi Teimuraz I gaemefebinaT,<br />

Tumca amas giorgi goCaSvils ar umxeldnen.<br />

SeTqmulebs <strong>da</strong>saxuli gegmis ganxorcieleba ar <strong>da</strong>scal<strong>da</strong>T. maTi ganzraxva SeTqmulebis<br />

erT-erTma aqtiurma monawilem _ somxiTis meliqma yorxmazbegma gasca, romelsac<br />

Sahis risxvis SeeSin<strong>da</strong> <strong>da</strong> rostoms SeTqmulTa mier gamogzavnili werilebi uCvena.<br />

rostomma <strong>da</strong>uyovnebliv miiRo sapasuxo zomebi <strong>da</strong> sanam Teimuraz I metexs mivido<strong>da</strong>,<br />

manam gorSi Seaswro <strong>da</strong> iq gamagr<strong>da</strong>. SeTqmulTa mier SemuSavebuli gegma CaiSala<br />

<strong>da</strong> Teimuraz I ukan, kaxeTs gabrun<strong>da</strong>.<br />

SeTqmuli qarTleli feo<strong>da</strong>lebi, romlebmac jer kidev ar icodnen somxiTis meli-<br />

139


qisagan gacemis ambavi, uSiSrad mividnen gors <strong>da</strong> xifaTs ga<strong>da</strong>rCenil rostoms eaxlnen.<br />

mefem kaTolikosi evdemozi <strong>da</strong> giorgi goCaSvili jer <strong>da</strong>aWerina, xolo Semdeg ki sastikad<br />

<strong>da</strong>saja: giorgi goCaSvils Tvalebi <strong>da</strong>sTxara, kaTolikosi evdemozi ki Tbiliss<br />

gagzavna <strong>da</strong> iq, qalaqis cixeSi, iranelebs moaSTobina. gorSi myof rostoms sxva SeTqmulebTan<br />

erTad erisTvisSvili largvelic eaxla. mefem isic <strong>da</strong>aWerina, Tumca largvelma<br />

goris cixi<strong>da</strong>n gaparva moaxerxa. kidev orma SeTqmulma _ revaz baraTaSvilma<br />

<strong>da</strong> ivane saakaZem gaqceviT uSveles Tavs <strong>da</strong> kaxeTs ga<strong>da</strong>ixvewnen. samagierod, rostomma<br />

ivane saakaZis Zma _ zurabi Seipyro tyved <strong>da</strong> masac Tvalebi <strong>da</strong>sTxara.<br />

SeTqmulTa <strong>da</strong>sjis Semdeg rostomi gori<strong>da</strong>n Tbiliss mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> momx<strong>da</strong>ris Sesaxeb<br />

iranis Sahs acnoba. Sahma qarTlis mefes saCuqrebi gamougzavna <strong>da</strong> Tan rostomis diswulis<br />

_ a<strong>da</strong>m sulTan endronikaSvilis meTaurobiT, iranelTa laSqari moaSvela. SeTqmuleba<br />

sabolood <strong>da</strong>marcx<strong>da</strong> 1 .<br />

<strong>da</strong>mowmebuli literatura<br />

1. arCiliani (TxzulebaTa sruli krebuli), al. baramiZisa <strong>da</strong> n. berZeniSvilis re<strong>da</strong>qciiT,<br />

II (Tbilisi, 1937).<br />

2. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV,<br />

teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier<br />

(Tbilisi, 1973).<br />

3. n. baxtaZe, k. zenderi, n. kupraSvili, l. mirianaSvili, T. jojua, pirRebulis monasteri,<br />

1989 <strong>da</strong> 2002-2003 ww. kompleqsuri samecniero eqspediciis Sedegebi (Tbilisi, 2005).<br />

4. beri egnataSvili, axali qarTlis cxovreba, pirveli teqsti, qarTlis cxovreba,<br />

tomi II, teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier<br />

(Tbilisi, 1959).<br />

5. d. gvritiSvili, feo<strong>da</strong>luri saqarTvelos socialuri urTierTobis istorii<strong>da</strong>n<br />

(qarTlis saTavadoebi) (Tbilisi, 1955).<br />

6. T. gogolaZe, qarTlis dedoflis saxlTuxucesis qaixosro baraTaSvil-abaSiSvilis<br />

(<strong>XI</strong>I s-is I nax.) sikvdiliT <strong>da</strong>sjis TariRisaTvis, <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> <strong>eTnologiis</strong> <strong>institutis</strong><br />

<strong>Sromebi</strong>, IX (Tbilisi, 2009).<br />

7. n. dundua, rostom mefis orenovani (qarTul-sparsuli) hoqmebi, macne, istoriis<br />

seria, #2 (Tbilisi, 1980).<br />

8. s. kakabaZe, saqarTvelos istoria, axali saukuneebis epoqa (1500-1810) (Tbilisi, 1922).<br />

9. b. lominaZe, masalebi saqarTvelos XVII-XVIII s-Ta istoriis qronologiisaTvis,<br />

masalebi saqarTvelosa <strong>da</strong> kavkasiis <strong>istoriisa</strong>Tvis, nakveTi 29 (Tbilisi, 1951).<br />

10. e. mamisTvaliSvili, amilaxvrebi (gori, 1996).<br />

11. mohamed Taheris cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, v. fuTuriZis gamocema, masalebi saqarTvelosa<br />

<strong>da</strong> kavkasiis <strong>istoriisa</strong>Tvis, nakveTi 30 (Tbilisi, 1954).<br />

12. z. mWedliSvili, iran-saqarTvelos urTierTobaTa istorii<strong>da</strong>n (XVII s-is I naxevari),<br />

sadisertacio naSromi (Tbilisi, 1995).<br />

13. g. mWedliZe, XVII s-is I naxevris saqarTvelos istoriis qronologii<strong>da</strong>n (qarTlis kaTalikosebis<br />

qristefore I-is, zaqaria jorjaZisa <strong>da</strong> evdemon diasamiZis zeobis wlebis<br />

<strong>da</strong>zustebisaTvis), macne, istoriis seria, #4 (Tbilisi, 1988).<br />

14. n. nakaSiZe, wiwamuri<strong>da</strong>n baxtrionamde (Tbilisi, 1977).<br />

15. d. niniZe, bagrationTa samefo saxlis ganStoebaTa istoria (<strong>XI</strong>II-XVIII saukuneebi)<br />

(Tbilisi, 2004).<br />

16. g. JorJoliani, aRmosavleT saqarTvelo XVII saukunis 30-50 wlebSi (Tbilisi, 1987).<br />

17. m. rexviaSvili, n. rexviaSvili, saqarTvelos istoria (uZvelesi droi<strong>da</strong>n XX saukunis<br />

30-ian wlebamde) (quTaisi, 2000).<br />

18. saqarTvelos siZveleni, I, e. TayaiSvilis re<strong>da</strong>qtorobiT (tfilisi, 1899).<br />

1 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 247-250.<br />

140


19. o. soselia, narkvevebi feo<strong>da</strong>luri xanis saqarTvelos socialur-politikuri<br />

istorii<strong>da</strong>n (Tbilisi, 1973).<br />

20. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, saqarTvelos istoria, s. kakabaZis gamocema, saistorio moambe,<br />

II (Tbilisi, 1925).<br />

21. an. furcelaZe, brZola saqarTvelos mosaspobelad <strong>da</strong> saqarTvelos SesaerTeblad<br />

anu giorgi saakaZe <strong>da</strong> misi dro (Tfilisi, 1892).<br />

22. qarTul-sparsuli istoriuli sabuTebi, teqsti <strong>da</strong>adgina, Targmna <strong>da</strong> SeniSvnebi<br />

<strong>da</strong>urTo v. fuTuriZem (Tbilisi, 1955).<br />

23. qarTuli sabWoTa enciklopedia, IV (Tbilisi, 1979).<br />

24. qronikebi <strong>da</strong> sxva masala saqarTvelos <strong>istoriisa</strong> <strong>da</strong> mwerlobisa, Sekrebili, qronologiurad<br />

<strong>da</strong>wyobili <strong>da</strong> axsnili T. Jor<strong>da</strong>nias mier, wigni meore (1213 wli<strong>da</strong>n 1700 wlamde<br />

(Tfilisi, 1897).<br />

25. vl. RunaSvili, qsnis saerisTavos politikuri istoria (Tbilisi, 2005).<br />

26. Svidi mTiebi (baram guri), prof. k. kekeliZis re<strong>da</strong>qciiT, gamokvleviTa <strong>da</strong> leqsikoniT<br />

(Tfilisi, 1930).<br />

27. xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli storiuli dokumentebis Hd koleqcia, sabuTi<br />

#14429.<br />

28. xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli istoriuli dokumentebis Hd koleqcia, sabuTi<br />

#14694.<br />

29. xelnawerTa erovnuli centri, qarTuli istoriuli dokumentebis Qd koleqcia, sabuTi<br />

#9585.<br />

30. g. jamburia, saqarTvelos politikuri viTareba XVII saukunis 30-90 wlebSi, saqar-<br />

Tvelos istoriis narkvevebi, IV (Tbilisi, 1973).<br />

31. g. jamburia, qarTuli feo<strong>da</strong>luri urTierTobebis istorii<strong>da</strong>n (somxiT-sabaraTianos<br />

saTavadoebi) (Tbilisi, 1955).<br />

32. a. jafariZe, qarTuli eklesia XVII saukuneSi (Tbilisi, 1996).<br />

TAMAZ GOGOLADZE<br />

National Center of Manuscripts<br />

ONCE AGAIN ABOUT NODAR TSITSISHVILI’S REVOLT AND<br />

CONSPIRACY OF THE FEUDAL LORDS OF QARTLI<br />

The present article considers chronology and certain issues of the history of No<strong>da</strong>r Tsitsishvili‟s revolt and of<br />

conspiracy of the feu<strong>da</strong>l lords of Qartli against Rostom, King of Qartli (1633-1658). I have re-<strong>da</strong>ted the above<br />

events and enriched existing knowledge based on comparative analysis of the following written sources: a) an<br />

epitaph of Qaikhosro Abashishvili from the Monastery of Pirghebuli, <strong>da</strong>ted to 1642, b) Georgian and Persian<br />

narrative sources by Parsa<strong>da</strong>n Gorgijanidze, Archil, Muhammad ibn Jarir al-Tahari, monk Egnatashvili, and Prince<br />

Vakhushti, and c) Georgian diplomatic monuments of the contemporary period. As a result, I furnish evidence that<br />

No<strong>da</strong>r Tsitsishili‟s uprising occurred in late autumn 1642, and not in 1636-1637 as was accepted in the Georgian<br />

historiography (Givi Jamburia, Gulkan Zhorzholiani). I also re-<strong>da</strong>ted the conspiracy of the Eristavies of Qsani and<br />

Aragvi against King Rostom to December 24-25, 1642, instead of 1638 as accepted by Georgian researchers<br />

(Gulkan Zhorzholiani, Vladimer Ghunashvili). I don‟t consider reliable occurrence of the large-scale conspiracy of<br />

the feu<strong>da</strong>l lords of Qartli in 1642, as suggested by certain scholars (Givi Jamburia, Anania Japaridze and others),<br />

and re-<strong>da</strong>ted the event to 1643 in consistence with the <strong>da</strong>te earlier proposed by Babilina Lominadze.<br />

141

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!