24.12.2014 Views

filiera Biodiesel e olio in co-generazione - Luca ... - Enrico Avanzi

filiera Biodiesel e olio in co-generazione - Luca ... - Enrico Avanzi

filiera Biodiesel e olio in co-generazione - Luca ... - Enrico Avanzi

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

PROGETTO BIOENERGIE F<strong>in</strong>anziamento MIPAAF<br />

Sottoprogetto<br />

“Realizzazione di filiere dimostrative per biocarburanti “<br />

In <strong>co</strong>llaborazione <strong>co</strong>n<br />

Assessorato<br />

alle Risorse<br />

Agroalimentari<br />

Regione Puglia<br />

Con il patroc<strong>in</strong>io di<br />

Il Progetto Bioenergie - <strong>filiera</strong> <strong>Biodiesel</strong> e<br />

<strong>olio</strong> <strong>in</strong> <strong>co</strong>-<strong>generazione</strong><br />

Lorenzo D’Av<strong>in</strong>o, <strong>Luca</strong> Lazzeri<br />

Centro di Ricerca per le <strong>co</strong>lture Industriali (CRA-CIN) – BOLOGNA<br />

Agri<strong>co</strong>ltura no food: presentazione dei risultati di alcuni progetti di ricerca<br />

GIOVEDI’ 29 APRILE 2010<br />

Centro Interdipartimentale di Ricerche Agro-Ambientali “Enri<strong>co</strong> <strong>Avanzi</strong>” Università di Pisa - San Piero a Grado (PI)


Bioenergie sostenibili<br />

da <strong>co</strong>lture oleag<strong>in</strong>ose<br />

Le bioenergie non possono risolvere le<br />

problematiche energetiche<br />

Oc<strong>co</strong>rre un <strong>co</strong>rretto dimensionamento delle filiere<br />

sul territorio anche <strong>in</strong> relazione alla crescente<br />

domanda di produzioni alimentari<br />

Creare un nuovo sistema agri<strong>co</strong>lo che non sia solo<br />

produttore di biomasse ma anche primo trasformatore<br />

Perseguire un’utilizzazione <strong>in</strong>tegrale delle<br />

produzioni attraverso un’<strong>in</strong>tegrazione a rete di<br />

filiere agro<strong>in</strong>dustriali


Il <strong>co</strong>ncetto di<br />

Bioraff<strong>in</strong>eria<br />

Le bioraff<strong>in</strong>erie sono sistemi che<br />

<strong>in</strong>tegrando processi di <strong>co</strong>nversione della<br />

biomassa di natura chimica,<br />

biochimica, fisica o microbiologica<br />

<strong>co</strong>nsentono di ottenere non solo<br />

prodotti energetici, ma soprattutto<br />

materiali e <strong>co</strong>mposti chimici ad alto<br />

valore aggiunto.


Bioraff<strong>in</strong>eria di prima<br />

<strong>generazione</strong><br />

Produzione semi<br />

di Brassica car<strong>in</strong>ata<br />

Olio<br />

Disoleazione<br />

Far<strong>in</strong>e<br />

residue<br />

Modificato<br />

Tal quale<br />

Tal quali<br />

Formulate<br />

Lubrificanti<br />

Plastiche<br />

<strong>Biodiesel</strong><br />

Lubrificanti<br />

Energia<br />

Prodotti<br />

fertilizzanti<br />

Prodotti<br />

ammendanti


Legnaro (Padova)<br />

Rapeseed - Car<strong>in</strong>ata<br />

Po di Tramontana (Rovigo)<br />

Rapeseed - Car<strong>in</strong>ata<br />

Budrio (Bologna)<br />

Car<strong>in</strong>ata - Nigra<br />

Lugo (Ravenna)<br />

Car<strong>in</strong>ata<br />

San Piero a Grado (Pisa)<br />

Rapeseed - HOSO - Car<strong>in</strong>ata<br />

Roccastrada (Grosseto)<br />

Rapeseed - HOSO - Car<strong>in</strong>ata<br />

Recanati (An<strong>co</strong>na)<br />

HOSO - Car<strong>in</strong>ata<br />

In<strong>co</strong>ronata (Foggia)<br />

Rapeseed - Car<strong>in</strong>ata<br />

Ottava (Sassari)<br />

Rapeseed - Car<strong>in</strong>ata<br />

Grav<strong>in</strong>a (Bari)<br />

Rapeseed - Car<strong>in</strong>ata<br />

Ottana (Nuoro)<br />

Rapeseed - Car<strong>in</strong>ata<br />

Benatzu (Cagliari)<br />

Rapeseed - Car<strong>in</strong>ata<br />

Enna<br />

Rapeseed, Car<strong>in</strong>ata<br />

Ispica (Ragusa)<br />

Rapeseed, Car<strong>in</strong>ata<br />

Poli<strong>co</strong>ro (Matera)<br />

Rapeseed - Car<strong>in</strong>ata


Risultati del primo anno<br />

.<br />

.<br />

..<br />

.


Regione Località Coltura Produzione<br />

Veneto<br />

Emilia<br />

Romagna<br />

Toscana<br />

Marche<br />

Puglia<br />

Sicilia Ragusa<br />

Sardegna<br />

Risultati del se<strong>co</strong>ndo anno<br />

T ha<br />

Olio<br />

% ss<br />

Olio<br />

Kg ha<br />

Rovigo<br />

Car<strong>in</strong>ata 3,6 30 1100<br />

Colza 5,3 42 2300<br />

Car<strong>in</strong>ata CT 204 3,8 35 1230<br />

Ravenna<br />

Car<strong>in</strong>ata ISCI7 3,1 33 950<br />

Car<strong>in</strong>ata 2,2 37 900<br />

Grosseto Girasole 2,9 43 1300<br />

Colza 1,7 50 900<br />

Macerata<br />

Car<strong>in</strong>ata 1,3 42 550<br />

Girasole 2,6 43 1200<br />

Bari<br />

Car<strong>in</strong>ata 1,4 35 540<br />

Colza 1,9 47 900<br />

Car<strong>in</strong>ata CT 207 2,6 40 1060<br />

Car<strong>in</strong>ata ISCI7 2,9 38 1100<br />

Cagliari<br />

Car<strong>in</strong>ata 1,0 38 410<br />

Colza 1,5 45 730


Composizione del panello<br />

residuo di disoleazione<br />

Car<strong>in</strong>ata<br />

Ds<br />

Girasole<br />

Colza<br />

Ds<br />

Ds<br />

Olio N P C C/N Glu<strong>co</strong>s<strong>in</strong>olati<br />

% ss % ss % ss mmoli kg -1 ss<br />

11 5,5 0,9 34,6 6,3 95,9<br />

1,5 0,3 0,1 0,8<br />

5,5<br />

12 5,0 0,8 35,1<br />

1,3 0,2 0,1 1,0<br />

7,0 assenti<br />

13,4 4,9 0,8 34,4 6,3 25,1<br />

1,4 0,3 0,1 0,1,2<br />

2,0


Efficacia fertilizzante di<br />

far<strong>in</strong>e residue su Scarola<br />

Prod. . TOT<br />

q/ha<br />

Peso unitario<br />

Cespo<br />

Totale (g)<br />

Controllo<br />

194 B 324 B B<br />

Conc.<br />

m<strong>in</strong>erale<br />

452 A 753 A A<br />

Car<strong>in</strong>ata 390 A 650 A A<br />

Girasole 390 A 657 A A<br />

Media 356,6 596,0<br />

L’<strong>in</strong>terramento di una tonnellata di far<strong>in</strong>a residua <strong>co</strong>nsente,<br />

oltre all’apporto di 50-60 Kg di azoto, il sequestro sotto forma<br />

di humus dai 600 ai 700 kg di CO 2


La valutazione delle<br />

filiere non alimentari<br />

L’approccio alle bioenergie deve essere diverso rispetto alle<br />

<strong>co</strong>lture alimentari, non può essere esclusivamente e<strong>co</strong>nomi<strong>co</strong><br />

Anche <strong>in</strong> risposta alla Dir 28/09 (RES) oc<strong>co</strong>rre stabilire criteri<br />

per valutare la sostenibilità dei carburanti ponendo il limite di<br />

una riduzione del 35% rispetto al gas<strong>olio</strong> (max 54gCO2eq/MJ)


Bilanci di <strong>in</strong>put e output<br />

(Software So.Fi.A.)<br />

Ad ogni <strong>in</strong>put e ad ogni output si associa (per un ettaro)<br />

il valore e<strong>co</strong>nomi<strong>co</strong> (€/kg) energeti<strong>co</strong> (J/kg) ambientale (kg CO 2 eq/kg)<br />

Alto o<br />

basso<br />

<strong>in</strong>put<br />

Coltivazione<br />

-Granella<br />

- Olio e panello<br />

- <strong>Biodiesel</strong><br />

-Biomassatotale


specie località <strong>in</strong>put annata<br />

Colza<br />

Excalibur<br />

Legnaro (Pd)<br />

Girasole<br />

PR46H41<br />

Osimo (An)<br />

Car<strong>in</strong>ata<br />

ISCI7<br />

Poggiors<strong>in</strong>i (Ba)<br />

Input<br />

(t CO 2 eq / ha)<br />

1,2<br />

(1,37)*<br />

0,8<br />

(0,83)*<br />

0,5<br />

(0,53)*<br />

Resa potenziale Sosten. RES<br />

(t biodiesel / ha)<br />

(g CO 2 eq / MJ)<br />

1,3 13,7 °<br />

1,0 10,5 °°<br />

0,5 11,9<br />

* = <strong>in</strong>cluse le macch<strong>in</strong>e agri<strong>co</strong>le<br />

° = valore standard e c<br />

RES: 29<br />

°°= valore standard e c<br />

RES: 18


specie località <strong>in</strong>put annata<br />

B. car<strong>in</strong>ata<br />

2007-2008<br />

Legnaro (Pd)<br />

Rosol<strong>in</strong>a (Ro)<br />

Budrio (Bo)<br />

San Piero a Grado (Pi)<br />

Ottana (Nu)<br />

In<strong>co</strong>roronata (Fg)<br />

Grav<strong>in</strong>a (Ba)<br />

BRK1<br />

ISCI7<br />

ISCI7<br />

CT204<br />

ISCI7<br />

ISCI7<br />

ISCI7<br />

Output <strong>olio</strong> (GJ)<br />

30<br />

20<br />

10<br />

Bo<br />

Ba<br />

Rg<br />

Pd<br />

Pi<br />

Fg<br />

En<br />

Ct Nu<br />

Ro<br />

Estrema<br />

variabilità<br />

Porrazzito (Ct)<br />

Barrafranca (En)<br />

Ispica (Rg)<br />

ISCI7<br />

ISCI7<br />

ISCI7<br />

0<br />

0 10 20 30<br />

Input (GJ)<br />

10<br />

174<br />

t CO<br />

g CO 2 eq /MJ<br />

2<br />

eq immobilizzate<br />

145<br />

8<br />

116<br />

6<br />

87<br />

4<br />

58<br />

2<br />

29<br />

0<br />

Pd Ro Ro Bo Pi Pi Nu Nu Fg Ba Ba Ct Ct En Rg<br />

Rg


specie località <strong>in</strong>put annata<br />

30<br />

Input (GJ/ha)<br />

Emissioni (g CO2eq/MJ)<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Pd<br />

Ro<br />

Ba<br />

Pd<br />

Pi<br />

Ba<br />

Colza<br />

Car<strong>in</strong>ata<br />

Le variazioni di rese per ciascuna annata agraria sono note


Conclusioni<br />

La sostenibilità di oleag<strong>in</strong>ose da energia è possibile ma:<br />

1) La sito-specificità della fase agri<strong>co</strong>la non può<br />

essere trascurata.<br />

2) Si possono ridurre gli <strong>in</strong>put, a partire dai più<br />

impattanti (es. <strong>co</strong>ncimi ureici).<br />

3) Non solo <strong>olio</strong>, valutare il panello e<br />

l’<strong>in</strong>terramento dei residui (<strong>in</strong> rotazione).<br />

4) Gli strumenti per il cal<strong>co</strong>lo delle emissioni ed<br />

il sequestro di CO 2 sono a disposizione.<br />

Oc<strong>co</strong>rre stabilire <strong>co</strong>me e quanto pagare<br />

l’agri<strong>co</strong>ltura virtuosa.


Grazie dell’attenzione<br />

Per maggiori <strong>in</strong>formazioni: Lorenzo D’Av<strong>in</strong>o, <strong>Luca</strong> Lazzeri<br />

CENTRO DI RICERCA PER LE COLTURE INDUSTRIALI - BOLOGNA<br />

mail: l.dav<strong>in</strong>o@isci.it; l.lazzeri@isci.it<br />

Bibliografia sull’argomento<br />

P. Spugnoli, R. Da<strong>in</strong>elli, L. D’Av<strong>in</strong>o , M. Mazzonc<strong>in</strong>i , L. Lazzeri , 2010. Proceed<strong>in</strong>gs of XVIIth World Congress of the<br />

International Commission of Agricultural Eng<strong>in</strong>eer<strong>in</strong>g (CIGR) <strong>in</strong> press<br />

L. Lazzeri , L. D’Av<strong>in</strong>o , D. Gies, 2010. Hacta Horticulture. Accepted, <strong>in</strong> press.<br />

L. Lazzeri, L. D’Av<strong>in</strong>o, M. Mazzonc<strong>in</strong>i, D. Antichi, G. Mosca, F. Zanetti, A. Del Gatto, S. Pieri, G. De Mastro, N. Grassano,<br />

S. Cosent<strong>in</strong>o, V. Copani , L. Ledda, R. Farci, G. Bezzi, A. Lazzari, R. Da<strong>in</strong>elli, P. Spugnoli, 2009 Italian<br />

Journal of Agronomy, 4:171-180<br />

L. D’Av<strong>in</strong>o , 2009 Proceed<strong>in</strong>gs of the 1st JRC Workshop on Green Chemistry Ispra (VA)


Bilancio dell’azoto organi<strong>co</strong><br />

nella <strong>co</strong>ltivazione di B. car<strong>in</strong>ata<br />

(Media di 24 prove dimostrative <strong>in</strong> Italia 2007-2008)<br />

Fertilizzazione 60 U ha -1<br />

INPUT<br />

OUTPUT<br />

Sem<strong>in</strong>a o <strong>co</strong>pertura<br />

Semi<br />

Produzione 2.2 ± 0,7 t ha -1<br />

N organi<strong>co</strong> 92 ± 32kg ha -1<br />

Rac<strong>co</strong>lta<br />

Residui <strong>co</strong>lturali<br />

Rapporto OUTPUT/INPUT = 2.38<br />

Produzione 10 ± 8 t ha -1<br />

N organi<strong>co</strong> 51 ± 47kg ha -


Sequestro CO 2<br />

Il C presente nelle piante viene dall’atmosfera<br />

Interrando la biomassa una parte della ss (15-40%) si trasforma <strong>in</strong> humus<br />

Questa si m<strong>in</strong>eralizza a un tasso dell’1,8-2,2% annuo<br />

300<br />

Interrando 5 t di ss<br />

<strong>co</strong>n il 35% di C<br />

dopo 100 anni avrò<br />

100-400 Kg CO 2<br />

stoccata<br />

Kg C sequestrati nel terreno<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200<br />

Anni<br />

Se pago 1 la CO 2<br />

stoccata per b anni è sensato pagare 1/b<br />

quella stoccata temporaneamente

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!