Modil sou egalite ant fanm ak gason - ONU en Haiti

Modil egalite 

ant fanm ak 

gason 

Gid pou Jèn k ap 

travay ak Jèn nan nivo 

kominotè 

Me 2013 

Gouvernement de la 

République d’Haïti

Modil egalite 

ant fanm ak 

gason 

Gid pou Jèn k ap 

travay ak Jèn nan nivo 

kominotè 

Me 2013 

Gouvernement de la 

République d’Haïti

Divès kalite leson ki nan modil la 

Premye leson 

Prezantasyon ak Pretès.......................................................................................................................... 1 

Dezyèm leson 

Definisyon «jan» ak konstriksyon identite sosyal sèks yo.................................................................... 2 

Twazyèm leson 

Konstriksyon sosyal modèl gason ak modèl fanm................................................................................ 6 

Katriyem leson 

Yon diferans ki mennen nan inegalite................................................................................................. 10 

Senkyèm leson 

Revizyon ak Pòstès14 

Modil Egalite ant fanm ak gason 

Pretès ak Pòstès.................................................................................................................................. .15 

i

Modil egalite ant fanm ak gason 

Premye leson 

Prezantasyon ak Pretès 

Dire li: 30 minit 

Ann komanse... 

Akey ak prezantasyon 

ekri la a enfomasyon ki empotan yo 

1. N ap mande chak moun ki antre nan sal la, pou yo 

chita 

N ap mande pou fi yo pa mete kò yo yon sèl kote, epi pou 

gason yo tou pa mete kò yo yon sèl kote. 

2. N ap komanse avèk prezantasyon yo (5 minit) 

“Bonjou. Mwen rele ....” 

M ap mande chak moun pou li repete non pa l tou. Epi chak 

patisipan a pral di nou ki sa y ap tann kòm rezilta nan seyans 

lan. 

3. Apre prezantasyon yo fini, n ap pale de objektif 

modil la ak leson ki ladan l yo (5 minit) 

Men objektif modil la: 

Lè fomasyon an fini, patisipan yo ap ka: 

• Eksplike eleman ki kontribye pou konstui idantite 

sosyal sèks yo. 

4. Nou pral fè yon ti tès (20 minit) 

N ap reponn tout kesyon mwen pral poze la yo. N ap leve 

men nou chak fwa nou konn repons la. A kote chak repons 

m ap konte pou m ka konnen konbyen moun ki te chwazi l. 

1


Dezyèm leson 

Definisyon «jan» ak 

konstriksyon identite 

sosyal sèks yo 

Dire li: 5 zè 

1. Kite m di nou ki objektif leson sa a (5 minit) 

Lè leson sa a fin fèt, nou ap kapab: 

• Defini mo « Jan » an; 

• Konprann fason sosyete a konstui idantite sosyal sèks 

yo; 

• Idantifye pwovèb ak pawòl ki vle di ki sa fanm ye, ki 

sa gason ye; 

• Konprann ki jan sosyete a pèmèt gason ak fanm montre 

emosyon yo. 

2. Ann brase lide pannan n ap reponn kesyon m pral 

di tousuit yo (45 minit) 

• Ki sa mo “Jan” an vle di? 

3. Kite m klarifye pou nou kesyon nou sa mo « jan » 

an vle di (70 minit) 

Pou n kòmanse 

Depi lane 1970 yo, mouvman feminis k ap batay pou fè 

respekte dwa fanm vin atire pi plis atansyon sosyete yo sou 

rapò sosyal ki chita sou sèks moun, sou relasyon sosyal gason 

ak fanm. Sa fè, yo vin itilize anpil mo « jan » an nan pwogram 

devlopman yo ak nan politik enstitisyon Leta ak sosyete 

sivil la ap egzekite. Lang kreyòl la pa gen règ pou distenge 

maskilen ak feminen tankou lang franse ak espanyòl fè li. 

Ou ka jwenn mo « jan » an nan yon fraz tankou ‘’eksplike m 

ki jan de moun ou ye’’. Nan tèks sa a, nou pral itilize mo jan 

an dapre fason yo itilize l nan lang fransè (genre), espanyòl 

(genero), angle (gender). 

Definisyon mo Jan an 

Mo Jan an vle di, nan yon premye definisyon nou ka bay, 

ansanm trè karaktè ki menm lakay yon seri bagay oubyen 

yon seri moun. Kidonk, li se yon fason ki pèmèt ou rive 

distenge. 

Yo itilze l nan pwodiksyon zèv atis yo, nan literati pou 

distenge divès kalite zèv. Yo itilize l nan byoloji pou distenge 

espès yo. Nan lang tankou fransè, espanyòl, anglè yo itlize 

l pou distenge sèks mal ak sèks femèl. Yo itilize l pou défini 

kategori maskilen ak feminen. 

Definisyon mo jan ale pi lwen pase sa nou sot di la yo. Yo 

itilize l pou pale de rapò sosyal ki chita sou sèks moun. Sou 

rapò sosyal ki tabli ant fanm ak gason. Jan an fè ou wè 

kòman sosyete a ranje pratik sosyal yo sou baz si ou fanm si 

ou gason. Gen divès fason yo panse, pale de jan. Gen moun 

oubyen enstitisyon ki pran kòm referans, repatisyon wòl yo 

sou baz sèks pou pale de jan. Se sa nou ka rele teyori wòl ki 

marye ak sèks yo. Gen yon lòt apwòch ki di jan konsène yon 

esktrikti relasyon sosyal yo. Apwòch sa a gen je l fikse sou 

relasyon jan yo. 

Selon Nasyonzini, nan Gid pou gesyonè pwojè* « Jan » an 

se yon konstriksyon sosyal ak kiltirèl, wòl ki gen rapò ak 

fanm ak sa ki gen rapò ak gason, epi relasyon yo genyen nan 

mitan yo. Wòl ki gen rapò ak kesyon fanm ak gason sa yo 

gen rapò ak travay y ap mennen nan sosyete a ak pozisyon yo 

chak genyen. Wòl sa yo pran fòs yo nan kilti, nan tradisyon, 

nan politik epi bezwen ki pèmèt yo jwenn posiblite epi li 

fikse limit yo chak genyen nan sosyete a. 

Raewyn Connell li menm, di ‘’jan’’ se yon fason pratik 

sosyal yo ranje. Nan pwosesis sa, lavi chak jou a òganize 

dapre sa ki gen pou wè ak domèn repwodiktif la ki defini pa 

mwayen estrikti fizik kò a ak fason moun fè pitit pou l ka 

repwodui espès la. Domèn repwodiktif la gen ladan l tou, 

eksitasyon ak relasyon seksyèl, fè ak pran swen timoun, sa 

ki menm ak diferans fizik sèks yo. 

Nan divès definisyon nou wè la yo nou rive konprann Jan 

an se yon mo ki itilize pou fè kategorizasyon. Sa vle di pou 

mete ansanm sa ki ta sanble nan yon menm kategori. Nou 

rive wè tou, li itilize pou tabli diferans ant fanm ak gason. 

Men nou konprann plis li se yon fason sosyete a wè fanm 

ak gason epi ba yo wòl yo nan kominote yo. Si nou gade 

fason yon sosyete konstui idantite sosyal sou baz sèks yo 

n ap konprann gen yon fason jeneral sosyete a wè fanm ak 

gason. Kidonk, Jan an pa chita sou yon senp deskripsyon 

fizik, men li se rezilta tou yon fason jeneral sosyete a panse 

epi defini fonksyonman li. 

Sa pou nou kenbe “ jan an se fason sosyete ranje pratik sosyal 

yo sou baz si se yon fi, oswa si se yon gason” 

Annou pran kèk egzanp pou nou rann definisyon an byen 

klè. Lè moun ap antre legliz pa gen distenksyon si ou fanm 

si ou gason. Tout moun antre nan pòt yo vle, yo chita nan 

asanble a kote yo vle. Men, pou w pè, pastè, monseyè, ak pap 

yo di se gason pou w ye. Konsa tou, annda kay la, gen travay 

ki pou fi, gen travay ki pou gason. 

Apre pwen sa a, facilitatè a ka tande kesyon patisipan yo 

epi pote repons. 

* PNUD, Gid pou gesyonè pwojè, www.pnud.org.ma/guide/concepts_cadre_travail/con-concepts-integration.html 

2


4. Ann reflechi sou kesyon m pral jwenn tousuit yo 

(90 minit) 

• Ki fason sosyete a konstui idantite sosyal sèks yo? 

• Eske nou ka di kèk pwovèb ak kèk pawòl ki vle di ki 

sa fanm ye ak ki sa gason ye? 

• Ki jan sosyete a pèmèt gason ak fanm montre emosyon 

yo? 

• Ki estereyotip sosyete alimante sou idantite fanm ak 

idantite gason ? 

Pou sa, n ap divize nou an 4 gwoup. Chak gwoup pral 

reflechi sou youn nan 4 kesyon yo. 

5. Ann koute sa chak gwoup te jwenn nan refleksyon 

yo (60 minit) 

• Gwoup 1: Ki fason sosyete a konstui idantite sosyal 

sèks yo? 

• Gwoup 2: Eske nou ka di kèk pwovèb ak kèk pawòl 

ki vle di ki sa fanm ye ak ki sa gason ye? 

• Gwoup 3: Ki jan sosyete a pèmèt gason ak fanm 

montre emosyon yo? 

• Gwoup 4: Ki estereyotip sosyete alimante sou 

idantite fanm ak idantite gason ? 

6. Ann bat bravo pou bon lide 4 gwoup yo sot pote 

la a yo. M ap pwofite pote yon seri klarifikasyon 

pou nou (90 minit) 

Fason sosyete ayisyèn nan konstui idantite sosyal sèks 

yo. 

Sosyete a etabli fason li swete yon gason ak yon fi fonksyone. 

Se sa ki pèmèt nou fè diferans nan wòl li bay yon gason ak 

sa li bay yon fanm. Se pou sa lè chema sa a pa byen respekte 

nan yon konpòtman, nou konn tande moun di tèl gason aji 

tankou yon fanm oubyen tèl fi konpòte li tankou gason. Se 

paske modèl yo deja la. Sosyete a mete divès mwayen an 

plas pou distenge gason ak fanm soti nan fason yo trete kò 

yo, fason yo jwe, fason yo abiye, fason yo fè yo bèl, nan 

pawòl ak diskou yo, nan sa nou bay ti fi fè, nan sa nou bay ti 

gason fè, nan sa nou entèdi ti fi fè, nan sa nou entèdi ti gason 

fè, nan fason nou eksprime emosyon nou. 

Fason sosyete a pèmèt gason ak fanm montre emosyon 

yo. 

Pandan tout etap nan lavi yon moun li rive devlope sa yo 

rele idantite seks li. Sa vle di li rive ramase yon kantite 

konpòtman epi mete yon kantite valè ak konpreyansyon nan 

tèt li. Reyalite sa yo pèmèt li vini gen konprann sou fason 

pou montre emosyon li yo nan sosyete a. Si nou konsidere 

tristès, nap konprann sosyete a defini kijan yon fi dwe tris 

epi kijan yon gason dwe tris. Nan sans sa a yo konn di, yon fi 

kenbe kè tankou yon gason epi yon gason kriye tankou fanm. 

Parapò ak lanmou, se menm sitiyasyon an. Sosyete a pa 

konsevwa fi ak gason dwe konpòte yo menm jan parapò ak 

santiman yo. Menm si yo tout, yo santi menm santiman an. 

Si nou konsidere sitiyasyon gason yo, nap konprann yo gen 

tout dwa pou li avanse sou yon fi pou l di l li renmen; sa vle 

di eksprime santiman li a an piblik. Yon lòt bò, nou wè fi yo 

pa gen menm fasilite sa a lè ou konpare ak gason yo. Nou 

konprann, tout ouvèti ki fèt pou gason pa fèt pou fi yo tou; 

Fi yo pa gen tout posiblite sa yo pou yo esprime yo an piblik 

pou yo pa pase pou moun ki gen move konpòtman. 

Nou wè enfliyans konsepsyon sosyete a nan lavi chak grenn 

moun. Nou wè fason sosyete a prevwa konpòtman fi ak 

gason enfliyanse menm emosyon yo resanti youn pou lòt. 

Nou konprann byen sosyete a gen yon gwo enpak sou ki 

modèl moun ki ap viv ladan l ak ki modèl relasyon yo rive 

devlope youn ak lò 



Fason sosyete idantite fanm ak gason nan pwovèb yo. 

Fason yo konsidere fanm ann Ayiti lè n gade nan chante, 

nan pwovèb ak nan konpòtman moun, sa montre nou aklè 

anpil diferans. Pwovèb sa yo bay fanm idantite pa yo, yo bay 

gason idantite pa yo. 

Ann gade kèk lide yo fè pase pou prezante fanm ak gason. 

Depi yon timoun nan vant manman l, paran yo ap poze kesyon 

pou konnen si li fi si li gason. Yo bezwen gen enfòmansyon 

pou divès rezon. Yonn nan rezon yo se ki kalite preparasyon 

yo dwe fè. Nan kote ki genyen gwo teknoloji, paran yo konn 

fè doktè di yo ki sèks timoun avan akouchman. 



3


Pwovèb 

Fanm se sèvèl poul 

Fanm se yon mal nesesè 

Fanm se jilèt Chandra 

Fanm se rat, se pèlen 

Ti fi se zanmi ti kochon 

Fanm se kajou 

Gason se wa 

Poukisa se yon move lide 

Yo konpare fanm ak yon bèt. Sa vle di fanm pa gen kapasite pou l 

réfléchi. Pa gen okenn diferans ki pwouve sou kapasite yon fanm ak 

yon gason genyen pou pwodui yon refleksyon oubyen pou aprann. 

Se gason ki bon an. Fanm se mal la. Yo pa pran fanm nan tout sa li 

reprezante. 

Pa gen anyen ki di se fanm yo ki ap toujou fè yon bagay ki pa bon pou 

yo kapab tire benefis pou yo sèlman. 

La tou yo konpare fanm ak konpòtman bèt. Men tou se yon kondanasyon 

konpòtman seksyèl fanm ; alòs yo bat bravo pou gason ki gen menm 

konpòtman yo kondane. 

Tandans sa a fè konprann li gentan ekri yon kote ke tifi pa kapab soti 

byen. Li dekouraje valè ak potansyalite chak moun genyen nan nan li 

menm. 

Yon konpare fanm ap yon bwa. Li vle di fanm ka toujou refè tèt li bèl. 

Pouvwa se nan men gason li ye. 

Respekte gwo ponyèt 

Se lafòs ki vin an premye nan relasyon yo. 

Gason se kòk ponmennen 

Gason se poto fè 

Se yon mantalite ki lakoz anpil jèn grandi fistre epi nan mizè. Grenn 

ponmennen pa pran rekonsabilite li. Men yon moun sipoze rekonsab 

tout zak li fè. Fòk nou ka rekonèt yon move lide ki ka kondui nou nan 

katchouboumbe. 

Se pa nan fè afwontman, ni nan mezire fòs li ak yon moun ki pa menm 

sèks ak li. Se pa yon fason tou pou di se gason ki ap toujou gen rezon. 

Apre pwen sa a, facilitatè a ka tande kesyon patisipan 

yo epi pote repons. Li dwe mande patisipan yo jwenn lòt 

pwovèb ki pale de fanm ak gason. 

Sa pou nou sonje : pwovèb yo valorize gason pannan y 

ap transmèt lide negatif sou fanm. Men, nou pa oblije 

swuiv pwovèb sa yo. 

Estereyotip sosyete a alimante sou idantite fanm ak 

idantite gason 

Chak sosyete konstui idantite sosyal sèks yo yon fason. 

Idantite sa yo konstui ak yon seri konsepsyon, opinyon, 

imaj fiks ki pa chanje. Nou pral montre tablo sa ki konsène 

sosyete ayisyèn nan. 

4


Estereyotip (konvansyon, konsepsyon, 

opinion, imaj fiks ki 

pa chanje, ki senp anpil, ki pa 

gen pwofondè) ki konsène 

Abiye 

Devlope pati nan kò nou 

Jwèt 

Fi 

Fi mete wòb, jip, kòsaj, kilòt. Kèk 

fwa yo mete antaloon ki fèt pou 

fanm espesyalman. Soulye ki fèt 

pou fanm espesyalman. 

Li pa yon abitid pou fi fè gwo 

bibit. 

Ti fi jwe pench, sote kòd, jwe ak 

poupe. 

Gason 

Gason mete pantaloon, chemiz, 

chemizèt, slip, soulye ki fèt pou 

gason espesyalman. 

Gason fè espò pou devlope ponyèt li 

ak lestomak li. 

Ti gason jwe foutbòl, jwe mab/bi, 

jwe ak zam, jwe ak machin. 

Fè kò bèl Fi mete tout bijou. Gason plis mete goumèt ak chèn ki 

fèt pou yo. 

Divizyon travay 

Atitid 

Ti fi fè travay nan kay. Fanm 

fè travay nan kay a pran swen 

timoun. 

Fanm dwe janti, dosil; Fanm 

montre emosyon yo. 

Ti gason ale nan jaden, bay bèt manje 

si yo alakanpay. Si yo lavil, yo plis ap 

jwe lè ti fi ap fè travay. Gason pa fè 

travay nan kay. 

Gason dwe montre l fò; Gason kache 

emosyon yo. 

Konesans/lasyans Fanm pa gen tèt pou fè matematik. Gason gen tèt pou fè matematik. 

Nou estime li jis si nou di fason yon moun abiye ede yo 

rekonèt si li se yon gason oubyen yon fi. Men, nou pa rann 

nou kont si se yon sosyete ki aprann nou sa, menm lè 

lamòd yo kontinye ap evolye chak jou. Se konsa sosyete a 

enpoze fason li vle wè yon fi oubyen yon gason. Selon epòk 

yo ap viv la, sosyete a fè yon kantite egzijans. 

Nou ka wè tou bijou gason mete, nou wè yo diferan ak sa fi 

mete, totalman diferan. Nou wè ni nan kantite, nan fòm ak 

nan pozisyon yo mete bijou, genyen anpil diferans ant pa 

gason ak pa fi. 

N ap konprann sa nou di a pi byen lè nou konsidere, jan 

nou konn di, yon gason mete rad fi oubyen yon fi mete rad 

gason. Se menm sitiyasyon an tou lè nou di yon gason makiye 

tankou yon fi. Sa vle di nou dakò sosyete a deja etabli 

kategori pou chak sèks yo fonksyone. Sa ede pou ranfòse 

diferans nan mitan sèks yo epi pèmèt souvan gason yo rive 

enpoze sa yo vle sou fi yo. 

Konstriksyon sèks sosyal la fèt tou pa mwayen entèdiksyon 

ak pèmisyon yo. Pa egzanp, nou pa kite ti fi monte bwa. 


epi pote repons. Li dwe mande patisipan yo jwenn lot 

pwovèb ki pale de fanm ak gason. 

Sa pou nou sonje : estereyotip yo mete diferans ant gason 

ak fanm pannan. Men, nou pa oblije swiv estereyotip yo. 

7. Ann gade konsekans ak enpak estereyotip yo genyen 

sou fanm ak sou gason (60 minit) 

Pou chak estereyotip patisipan yo jwenn, y ap di 

konsekans ak enpak yo. Apre sa, fasilitatè a ap pote 

presizyon. 

Konsek ans ak Enpak estereyotip yo 

Yonn nan premye konsekans estereyotip yo, se chay fè 

travay nan kay ki tonbe sou do fanm yo. Gason yo menm 

vin depann de fanm nan kesyon fè manje, lave ak pase. 

Gason yo gen plis libète pou pran lari. Yo gen plis tan pou 

patisipe nan reyinyon, bay tan yo nan òganizasyon. 

Kòm depi anpil fanm tou piti, yo pa sèvi ak manchèt, sèpèt, 

wou, louchèt/pens, li vin difisil pou anpil nan yo sèvi ak 

zouti sa yo. Depi se zouti ki mande anpil fòs pou sèvi ak 

yo, ou pa jwenn fanm k ap itilize yo. Si ou ale nan jaden, 

fanm pa ka monte bwa. Depi nan edikasyon yo entèdi tifi 

monte bwa; yo menm konn di si fi monte pye fri l ap fè yo 

si. Nan lekòl, gen konesans ki rezève pou gason. Sa lakòz, 

gen metye fanm pa twò aprann yo. Paske yo di fanm pa gen 

tèt pou matematik, nou pa jwenn anpil fanm ki enjenyè. 

Gason pa dwe kriye devan moun. Si yon bagay tris rive l, se 

plenn pou l plenn nan kè l. Nan ka sa, gason an rete konsantre. 

Sa ka gen move konsekans pou tèt li. 

5


Twazyèm leson 

Konstriksyon sosyal modèl 

gason ak modèl fanm 

Dire li: 7 tè 


Lè leson sa a fin fèt, n ap kapab: 

• Idantifye modèl gason ak modèl fanm k ap mennen 

nan sosyete a. 

• Di ki lide ki jisitifye modèl gason ak modèl fanm k 

ap mennen nan sosyete a. 

• Analize konstriksyon modèl gason ak modèl fanm 

nan, nan relasyon ak 3 dimansyon (pouvwa, divizyon 

travay, emosyon); 

• Analize avantaj ak enkonvenyan modèl gason ak 

modèl fanm k ap mennen an. 



• Ki modèl gason ak modèl fanm k ap mennen nan 

sosyete a? 

• Ki lide ki jisitifye modèl gason ak modèl fanm k ap 

mennen nan sosyete a? 

3. Kite m klarifye pou nou kesyon nou sot brase lide 

sou yo la a (65 minit) 

Pou nou kòmanse 

Pratik sosyal yo ranje divès fason nan sosyete a. Genyen yon 

fason pratik sosyal yo ranje oubyen mete nan yo nan lòd 

nou rele l ‘’jan’’(genre an franse). Nan sans sa a, nou pran 

domèn repwodiktif la kòm baz pou òganize lavi chak jou 

nou. Nou gade sou sèks moun nan pou n di ki pratik sosyal 

ki pou li, ki pratik sosyal ki pa pou li. Pa egzanp sosyete a 

pa distenge sèks nan monte machin men li distenge sèks nan 

moun pou ki dirije legliz. Domèn repwodiktif la gen ladan l 

estimilasyon ak relasyon seksyèl, akouchman ak pran swen 

timoun, diferans fizik ant sèks yo (nan kò gason ak fanm), 

sa ki menm nan sèks yo. Aranjaman pratik sosyal yo sou baz 

domèn repwodiktif la ap bay plizyè modèl gason ak plizyè 

modèl fanm. Ann pale sou modèl gason ak modèl fanm nou 

genyen yo. 

Fason gason ak fanm/fi wè tèt yo 

Nan sosyete nou an, yo aprann gason ak fanm wè tèt yo yon 

manyè diferan. Gason di yo fò, se yo ki gen dwa kòmande, 

se yo menm ki lotorite, se yo menn ki fè lwa nan kay la. Se 

yo menm ki bay mwayen pou fanmiy lan viv. Gason se yon 

moun ki otonòm, li trete égal égal ak lòt gason. Lari a se pou 

li. Travay fòmèl se li. Se li ki atire fanm pou gason ki gen 

rapò seksyèl ak fanm sèlman. 

Fanm wè tèt yo nan aktivite ki pa mande anpil fòs fizik. Yo 

se moun ki konn pran swen lòt. An jeneral, yo pa vyolan. Yo 

konte sou gason pou sekirite yo. Yo pa deklare gason aklè si 

yo renmen yo pou yo pa di yo pa bon fanm. 



Modèl gason ak modèl fanm/fi ki ap mennen 

Lè gason défini tèt li kòm pouvwa, sous lajan epi atire fanm, 

sa bay yon modèl gason k ap domine fanm epi fanm nan 

anba. Se modèl gason sa a tout moun dwe aksepte pou pi 

bon. Se nan sans sa, lè yon gason konpòte l dapre modèl 

fanm, yo rele l gason makomè. Se menm jan tou, lè yon fanm 

konpòte l tankou gason, yo rele l mal gason. Sa vle di menm 

si yon moun gen sèks mal, li kapab pa konpòte l dapre modèl 

gason k ap mennen an. 

Modèl fanm nan sibi anpil chanjman ann Ayiti gras a lit 

feminis yo, wòl madan sara yo jwe nan ekonomi, eksperyans 

fanm ouvriyèz yo ak lòt eksperyans ankò. Li difisil pou yon 

moun di aklè, men modèl fanm k ap mennen. Men nou ka 

pale de modèl ansyen an ak nouvo modèl k ap boujonnen an. 

Nan modèl ansyen an, fanm nan te la pou soumèt devan sa 

gason di. Li te sou kont gason. 



Lide ki jistifye modèl gason ak modèl fanm/fi ki ap 

mennen. 

Tout relasyon sosyal dwe genyen yon kò lide ki jistifye l pou 

konsyans moun ka aksepte l san gwo difikilte. Pa egzanp, 

pou mèt yo te ka eksplwate esklav yo nan Sendomeng yo te 

jistifye l ak ideyoloji rasis la. Konsa tou, genyen yon lide k 

ap jistifye modèl gason k ap domine fanm epi ki pa asete lòt 

modèl gason yo. Se ideyoloji patriyakal la. 

6


Premye lide ki jistifye modèl gason k ap mennen kounye a 

ak ansyen modèl fanm nan, se diferans byolojik ak fizik ki 

egziste ant gason ak fanm. Lide sa fè kwè sistèm òmonn 

nan kò gason ak fanm pa menm epi sèvo fanm pa òganize 

menm jan ak sèvo gason. Li di testosteròn se li menm ki fè 

gason gason. Estwojèn ak pwojestewòn se yo menm ki fè 

fanm fanm.Li di tou gason gen yon sèvo rasyonèl ki ka 

réfléchi epi fi genyen yon sèvo emosyonèl pou renmen ki 

bay fanm yon dezi natirèl pou pran swen lòt moun. Dapre 

menm lide sa, sèks mal la agressif ak vyolan epi sèks femèl 

la dosil ak pasifik. 

Nan ka kretyen yo, labib jwe wòl pa li tou nan konstwi modèl 

gason k ap domine fanm epi modèl fanm ki pou soumèt 

devan gason an. Nan istwa lakreyasyon labib eksplike 

bondye wè Adan pat ka rete pou kont li, li pran yon kòt 

Adan pou kreye Ev. Nan rapò maryaj, labib mande pou fanm 

obeyi gason epi pou gason renmen fanm tankou Jezi renmen 

legliz. Entèpretasyon ki fèt yo mete fanm nan yon pozisyon 

sibòdinasyon parapò a gason. 

Genyen lòt kouran relijye ki di gason se elektrisite ki émet, 

prensip aktif epi fanm mayetis ki atire, prensif pasif. 

Lide sa yo gaye nan sosyete a pa mwayen kominikasyon 

(sinema, radyo, televizyon, jounal, entènèt), legliz, lekòl, 

nan fanmiy yo epi pa mwayen bouch-zorèy nan relasyon 

dirèk moun ak moun. 


epi pote repons. Li ka mande yo pou yo di Ki lòt mòd lide 

nou ta ka simaye. 

4. Ann reflechi sou pwen nou pral jwenn tousuit la a 

(50 minit) 

• Konstriksyon modèl gason ak modèl fanm nan, nan 

relasyon ak 3 dimansyon (pouvwa, divizyon travay, 

emosyon). 

Pou sa, n ap divize nou an 2 gwoup. Men, toulede gwoup 

yo pral reflechi sou menm kesyon an. 




Fason modèl sa yo konstui nan relasyon pouvwa 

Kesyon pouvwa se nannan modèl gason otoritè, k ap domine 

fanm epi modèl fanm ki soumèt devan gason. Dapre modèl 

sa yo, rapò pouvwa tabli sou yerachi. Kesyon pouwa gason 

an pran yon fòm reyèl nan relasyon sosyal yo epi tou li 

pran yon fòm senbolik. Pouvwa sa tou eksprime l sou fòm 

enstitisyonèl. 

Nan modèl gason k ap mennen an, kesyon pouvwa marye ak 

lafòs epi vyolans. Ann kòmanse ak relasyon gason ak kò li. 

Pou gason an santi l gason fòk li toujou bay gwo pèfòmans 

fizik. Nan sans li devlope yon seri pati ki nan kò li. W ap 

wè se gason pi fò ki devlope gwo bibit, gwo lestomak. An 

jeneral, fanm pa fè aktivite sa yo. Si yon fanm devlope misk 

li, yo ap pran l pou yon mal gason. Gason an mete modèl 

rad ak soulye ki ba li asirans ak fòs li santi li reprezante 

a. Fi mete talon kikit kise ekspresyon frajilite li. Kesyon 

gwo pèfòmans fizik la rive jis nan rapò seksyèl. Gen yon 

seri gason k ap bwè tout kalite pwodui pou yo ka gen gwo 

pèfòmans seksyèl. 

Nan relasyon fanm ak gason, pouvwa pou pran desizyon 

enpòtan se nan men gason sa chita. Si ou pran 2 mennaj, 

fi a p ap pran chans ale lwen san li pa enfòme gason an epi 

jwenn akò li sou sa. Nan fanmiy lan, gason yo bay tèt yo 

pouvwa pou deside san okenn lòt moun pa ka anile desizyon 

sa a. Pafwa yo ka konsilte patnè oubyen madanm yo pou 

pran desizyon an. Men si genyen yo pa rive mete yo dakò 

sou ki desizyon pou ki pran, gason an toujou vle se desizyon 

pa li a pou ki pase. 

Pou modèl gason sa a defann pouvwa li, li parèt lejitim pou li 

pou l itilize vyolans. Li bay tèt li dwa pou pini fanm. 

Nan lari a se gason ki fè lalwa. Nan nivo Leta, pi fò enstitisyon 

k ap pran desizyon pou di kòman pou sosyete a mache se 

gason ki nan tèt yo. 


yo (30 minit) 

• 2 rapòtè gwoup 1 ap prezante travay yo a 

• 2 rapòtè gwoup 2 ap prezante travay yo a 


epi pote repons. Li ka mande yo pou yo di Ki lòt lide ki 

ka pèmèt nou ekilibre pouvwa nan relasyon fi ak gason. 

7


Fason modèl sa yo konstui nan divizyon travay ? 

Modèl gason k ap mennen an ak modèl fanm ansyen an, 

chita sou yon divizyon travay ki fèt sou baz sèks. Nan fanmiy 

lan, gen travay se pou fanm, gen travay se pou gason. Tout 

travay anndan kay se pou fanm. Se fanm ki fè manje, lave, 

pase, siviye timoun, netwaye kay. Gason an li menm, gen 

responsablite pou al travay pou pote lajan nan kay la. Espas 

prive domestik la se pou fanm, espas piblik la se pou gason. 

Menm si fanm nan ta soti al travay tou, se li menm ki toujou 

gen responsablite pou konnen si travay nan kay la fèt. Si gen 

yon bagay ki pa fèt byen nan kay la, nan ka kote genyen yon 

sèvant, se fanm nan ki pral pale ak sèvant lan. Sa ki enpòtan 

pou n sinyale tou, se fanm nou jwenn ki sèvant nan kay ann 

Ayiti. Sa ranfòse chema se fanm ki fè travay nan kay. Nou pa 

ka di gason yo kontwole tout espas ekonomik yo. Ka madan 

sara yo se yon egzanp. Aktivite sikilasyon machandiz nan 

ekonomi an repoze sou do yo. Men li ta enpòtan pou n gade 

kilès nan fanmiy lan ki kontwole bidjè a lè kòb la fin antre. 

Nan lari a se gason ki kòmande. Se gason ki kondui machin 

transpò piblik. Ou kwè li fasil pou wè yon fanm byen ta nan 

lari ? 

Pi fò enstitisyon yo nan sosyete a se gason ki kontwole yo. 

Se gason ki kontwole legliz, se gason ki kontwole lame ak 

lapolis, se gason ki kontwole gouvènman ak palman, se 

gason ki kontwole foutbòl, se gason ki kontwole sendika nan 

izin. 

Ki lè nou ka wè fanm ak gason egal ego kontwole enstitisyon 

sa yo? 



ka pèmèt nou ekilibre pouvwa nan divizyon travay fi ak 

gason. 

Fason modèl sa konstui nan atachman emosyonèl yo 

Dapre modèl gason otoritè, k ap domine fanm epi modèl 

fanm ki soumèt devan gason an, gason pa dwe montre yo 

fèb. Se fanm ki fèb. Gason pa dwe kriye devan moun. Se 

fanm ki ka kriye devan moun. Si yon gason ap kriye, yo di l 

‘’kenbe kò w, se gason ou ye’’. Modèl gason k ap mennen, 

se fanm li atire. Li pa atire menm sèks ak li. Grenn moun, 

mete ak enstitisyon nan sosyete a pran tout kalite mezi pou 

reprime modèl gason ki atire menm sèks ak li. Maryaj ak 

lwa yo konstui pou ranfòse modèl gason k ap mennen an. Si 

ou analize nannnan kòd sivil ayisyen an ou ap wè kòman li 

ranfòse, simante modèl patriyaka. Gade pou wè kòman kòd 

sivil la défini maryaj, kòman li òganize fanmi an epi kòman 

li ranje kesyon filyasyon an. 

Nan fason yo demontre emosyon yo, fanm pa ka pran 

inisyativ pou di yon gason li renmen li kareman. Li ka fè sa, 

men ak anpil fent. Si li deklare sa an premye,sosyete a ap di 

li pa bon fanm. Fanm nan fèt pou prepare kò li pou l ka atire 

gason an ki gen pouvwa deklarasyon an nan men l. 



ka pèmèt nou ekilibre pouvwa nan kesyon emosyon ant 

fi ak gason. 

7. Ann diskite sou avantaj ak sou enkonvenyan 

modèl gason, modèl fanm k ap mennen an (30 

minit) 

Pou nou analize avantaj ak enkonvenyan modèl gason ak 

modèl fanm nan, nou pral gade sa nan dimansyon : pouvwa, 

divizyon pouvwa, emosyonèl epi senbolik. Nou pral gade ki 

avantaj ak enkonvenyan nan chak dimansyon yo. 

8. Kite m klarifye pou nou kèk avantaj ak kèk enkonvenyan 

modèl gason, modèl fanm k ap mennen 

an (35 minit) 

Nan dimansyon Pouwa 

Avantaj: Gason gen predominans nan biznis, nan Leta ak 

yon monopòl preske total sou pi gwo pozisyon yo. Gason 

gen tandans kontwole espas piblik tankou lari ak espas 

rekreyasyon yo. Gason gen pi gwo otorite nan men l, nan 

anpil fanmiy ak enstitisyon nan sosyete sivil la. Gason gen 

kontwòl preske total sou enstitisyon k ap fè represyon yo 

tankou lapolis epi gason kontwole mwayen pou fè vyolans 

tankou zam, fòmasyon polisye ak militè. Gason ki majè yo pa 

sou twò gwo menas pou sibi vyòl ak gwo vyolans domestik. 

Enkonvenyan: gason se majorite moun yo arete epi ki nan 

prizon. Gason sévi plis kòman sib vyolans militè ak lapolis. 

Yo se prensipal sib atak kriminèl. Fanm pa gen pouvwa. Fanm 

sibi vyolans anba men gason. Enstitisyon yo fonksyone nan 

sans ki pa nan enterè fanm. 

Nan dimansyon Divizyon travay 

Avantaj: Gason resevwa yon salè ki pi wo pase pa fanm kèk 

fwa pou yon tavay ki menm. Nan rekritman yo, anplwayè yo 

konn prefere pran gason pase fanm pou kèk travay. Gason, 

espesyalman mari yo, pwofite de travay fanm yo fè men yo 

pa resevwa salè pou li. Travay fanm yo nan kay pèmèt gason 

gen tan pou yo pase deyò. Gason gen kontwòl pi fò machin 

moun itilize pou travay (transpò, motè ki bay elektrisite, etc). 

8


Enkonvenyan: Gason yo gen gwo presyon sou tèt yo lè yo wè 

tèt yo kòm prensipal sous lajan pou fanmi an. Paske se pi fò 

gason k ap travay se yon ki peye plis taks. Fanm yo rete pi fò 

nan espas domestik la. Sosyete a pa bay travay fanm yo valè. 

Nan dimansyon Emosyon 

Avantaj: Gason resevwa plis sipò emosyonèl bò kote fanm 

san yo pa gen obligasyon sosyal pou fè menm jan. Gason 

an gen libéte pou l pran lòt fanm si li jije patnè l oubyen 

madanm li pa pran swen l byen. Gason gen plis libéte seksyèl 

epi gen yon endistri komès sèks k ap sèvi l. Fanm yo gen plis 

libéte pou eksprime emosyon yo lè yo tris. Yo ka kirye san 

pwoblèm. 

Enkonvenyan: Gen yon tabou sou kesyon kouman gason 

oswa fanm kapab ekspime resyon emosyon yo, dapre ki 

kalte emosyon. Gen yon kontrent sou libète gason pou yo 

eksprime emosyon yo an tout libète. Menmjan gen kontrent 

pou fanm esprime emosyon yo lè sa gen rapò ak renmen, ak 

seksyalite. 

9. Ann chache reponn kesyon m pral di tousuit yo 

(35 minit) 

• Ki enstitisyon ki pèmèt modèl gason ak modèl fanm 

yo pase de jenerasyon an jenerasyon? 

• Ki lòt modèl nou ka ankouraje? 

10. Kite m pote kek presizyon pou nou (60 minit) 

Enstitisyon ki pèmèt modèl gason ak modèl fanm yo 

pase de jenerasyon an jenerasyon 

Nan tout sosyete, gen yo seri enstitisyon ki la pou repwodui 

modèl sosyal dominan. Se menm jan tou pou modèl gason 

ak modèl fanm yo. Nan enstitisyon sa yo genyen se lide yo 

fè pase (aparèy ideyolojik yo :fanmi, legliz, lekòl, laprès, 

enstitisyon kiltirèl yo) genyen se ‘’lòd’’ yo mete (aparèy 

represif yo : lapolis, lajistis, lame). 

Famiy yo jwe yon wòl kle nan repwodui modèl gason 

ak modèl fanm yo. Se enstitisyon sa ki fè pi gwo travay 

sosyalizasyon an. Se nan fanmi yo, timoun apran abiye, se 

la yo aprann ki jwèt ki pou ti fi, ki jwèt ki pou ti gason. Se 

nan lafanmiy divizyon travay sou baz sèks la kòmanse. Se la 

yo bay ti fi fè travay pa li, se la yo bay ti gason fè travay pa 

li. Se nan fanmiy lan, ti gason aprann pou l kòmande ti fi. Se 

nan fanmiy lan, ti fi aprann pou l eksprime emosyon l yon 

fason ki pa menm ak gason. 


epi pote repons. Li ka mande yo pou yo di ki jan sa fèt 

nan fanmi yo. 

Lòt modèl nou ka ankouraje 

Modèl gason k ap mennen kounye a ak modèl fanm ansyen 

an, pa la pou toutan paske yo se yon pwodui listwa. yo parèt 

nan yon moman nan listwa limanite. Nou kapab dekonstui 

modèl sa yo pou n konstui yon lòt modèl. 

Nan relasyon pouvwa: Eske li pa nesesè pou gen yon ekillib 

ant gason ak fanm ? Desizyon ant 2 patnè kapab pran sou baz 

konpwomi ak konsansis. Oubyen tou desizyon an kapab pran 

sou baz pi bon agiman san li pa marye ak sèks moun nan. 

Desizyon an fanmi an kapab pran ansanm nan respè yonn 

pou lòt. Egalite ant fanm ak gason dwe tabli nan enstitisyon 

k ap pran desizyon nan sosyte a. Ideyoloji patriyaka pakab 

kontinye ap jistifye desizyon enstitisyon yo. 

Nan divizyon travay : Nouvo modèl gason an pa ka chita sou 

divizyon travay ki fèt dapre sèks moun. Nouvo modèl gason 

an dwe fè manje, pase, lave, netwaye kay epi pran swen 

timoun. Se baz pou l konstui endepandans li. Se pa yon sèvis 

l ap rann fanm si li fè travay sa yo. Anrajman pou konnen ki 

moun k ap rete nan kay pou siveye timoun yo dwe fèt nan 

negosyasyon ant gason ak fanm. Ale travay pou jwenn yon 

salè pa ka yon privilèj gason. 

Nan ekspresyon emosyon: Nouvo modèl gason an dwe gen 

libète pou l eksprime emosyon l. Li respekte oryantasyon 

seksyèl chak moun. 

Apre pwen sa a, facilitatè a ka tande kesyon patisipan 

yo epi pote repons. Li ka mande yo pou yo pote plis lide 

toujou.. 

Men mesaj kle nouvo modèl la nou dwe kenbe, 

• Yonn wè lòt kòm moun ki gen dwa, 

• Yonn dwe respekte chwa lòt, 

• Respè desizyon lòt, 

• Aprann di non, 

• Aprann fè konpwomi, 

• Pare pou reponn pou ki sa, 

• Tach yo miks, pa gen tach ki ni ki espesyalman pou 

fanm, ni ki espesyalman pou gason. 

9


Katriyem leson 

Yon diferans ki mennen 

nan inegalite 

Dire li: 5è 


Lè leson sa a fin fèt, nou ap kapab: 

• Eksplike diferans byolojik ki genyen ant gason ak 

fanm, 

• Analize rapò debalanse (inegalite) ki chita sou diferans 

yo. 



Ki sa ki diferan nan kò fanm ak nan kò gason ? 

3. Kite m klarifye pou nou kesyon nou sa mo « jan » 

an vle di (30 minit) 

Pou n kòmanse 

Nan tout relasyon pouvwa dwe toujou genyen omwen 2 

aktè. Si se yon rapò dominasyon, gen yon aktè ki genyen 

tout privilèj yo k ap domine epi gen yon lòt ki nan yon 

sitiyasyon sibòdinasyon. Men pou relasyon dominasyon sa 

parèt lejitim, li bezwen yon ideyoloji pou ki jistifye l. Nan 

ka relasyon gason ak fanm, ideyoloji patriyakal la chita sou 

diferans byolojik ki genyen nan kò fanm ak nan kò gason 

pou jistifye tout pouvwa gason yon pran. Ki diferans yo ye ? 

ki fòm inegalite a pran nan sosyete ayisyèn nan ? 

Ki sa ki diferan nan kò fanm ak nan kò gason? 

Pi gwo diferans ki egziste ant fanm ak gason nan kò yo chita 

nan aparèy repwodiktè yo. Epi gen yon ti diferans omòn yo 

gen nan kò yo. Lè nou gade yon imaj ki montre 2 aparèy 

repwodiktè yo nou wè: 

Ògàn repwodiktè yo gen 2 fonksyon prensipal, yo pèmèt 

moun pran plezi epi fè pitit pou espès moun nan ka toujou 

egziste. Menm si kounye a lasyans pèmèt fanm fè pitit san yo 

pa antre nan relasyon seksyèl. 

Lòt diferans ideyoloji patriyakal la chita sou li se diferans nan 

sistèm òmonal fanm ak gason. Nan kò gason ou jwenn plis 

testostewòn epi kò fanm gen plis estrojèn ak pwojestewòn. 

Dapre ideyoloji sa, se testostewòn nan ki fè gason plis 

agresif, ki ba li plis fòs epi fè li pi vyolan. Men sa ki pou klè 

pou nou, kò fanm pwodui testostewòn tou epi pwojestewòn 

ki plis nan kò fanm ka metabolize an testostewòn. 

Li klè pou tout moun diferans nan kò fanm ak gason pa retire 

kapasite yo kòm moun, ni sa pa jistifye divizyon wòl sosyete 

a defini dapre si se fanm, si se gason. 

Ideyoloji patriyakal la sèvi ak diferans byolojik yo pou 

eksplike konpòtman gason ak fanm. Li di gason pi agresif, li 

pi vyolan, li rasyonèl. Li di fanm pi fèb, li pasif epi li emotif. 

Fòk nou di, bagay sa yo se blòf paske yon sèl faktè pa kapab 

eksplike konpòtman moun. Epi nan yon sitiyasyon se relasyon 

pouvwa ki gen plis pwa nan eksplikasyon konpòtman. Se pa 

faktè byolojik yo ki detèminan. Se plis yon zouti ideyolojik 

pou jistifye dominasyon gason sou fanm. 



4. Ann analize sou rapò debalanse (miwo, miba) nan 

relasyon fanm ak gason (60 minit) 

Pou nou analize rapò debalanse yo nan relasyon fanm ak 

gason, nou pral gade sa nan plizyè dimansyon. N ap fè senk 

(5) gwoup. Yo chak pral travay sou yon dimansyon: 

• Gwoup 1: nan listwa peyi a 

• Gwoup 2: nan sa lalwa di 

• Gwoup 3: nan moun ki okipe pi gwo pòs nan leta 

• Gwoup 4: nan ledikasyon 

• Gwoup 5: nan ekonomi 

Fanm genyen 

Gason genyen 

Bouboun/vajen 

Matris 

Peni (kòk, pijon) 

Grenn/testikil ki pwodui spèm ki gen ladan l spèmatozoyid 

Twonp falòp 

Ovè ki pwodui ovil 

10



yo (50 minit) 

Rapòtè chak gwoup yo ap prezante travay yo a 




6.1 Nan rakonte listwa peyi a 

Lè ou li listwa mond lan an jeneral oubyen listwa Ayiti an 

patikilye ou ta di se gason ki egziste sèlman. Se gason ki 

fè listwa. Lè ou louvri yon liv Ayiti, yo pale de Boukman, 

Makandal, Tousen Desalin, Kristòf, Petyon ak lòt jeneral 

ankò. Sa te vle fè kwè fanm pat jwe okenn wòl nan batay 

esklav yo pou yo retire tèt yo anba chenn lesklavaj. Sa ta 

vle fè kwè tou fanm pat patisipe nan batay pou Ayiti vin 

endepandan, lè listwa rapòte plizyè fanm ki te wo grade nan 

lame endijèn lan tankou : Pyerèt Jolibwa, Giyomèt Chalo 

ak lòt. Eske lame endijèn nan te ka genyen batay la san 

patisipasyon fanm ki t ap bay sòlda yo swen medikal, fè 

manje pou yo ? Eske nou ka bliye wòl Sanit Belè, Marijàn, 

Defile yo te di ki fòl la ? 



6.2 Nan sa lalwa di (dwa li bay gason, dwa li 

pa bay fanm, pèmisyon li bay gason, 

entèdiksyon li bay fanm) 

Lalwa nan peyi Dayiti, depi nan fondasyon nasyon an te 

mete fanm sou kote. Konstitisyon 1805 la, nan atik 9 li, te fè 

konnen ‘’okenn moun pa diy pou yo ayisyen si li pa yon bon 

papa, yon bon pitit gason, yon bon mari ak yon bon solda.’’ 

Men atik la an franse ‘’Nul n’est digne d’être haïtien s’il 

n’est bon père, bon fils, bon époux, et surtout bon soldat.’’ 

Konstitisyon 1806 la pral reprann menm prensip sa tou. Li di 

nan atik 18 la, ‘’Nul n’est bon citoyen s’il n’est bon fils, bon 

père, bon ami, bon époux’’. 

Konstitisyon 1811 lan, nan wayom Nò a Christophe/Kristòf t 

ap dirije, di depi preyanbil li, pouvwa ap pase de papa a pitit 

men fanm pa ladan. Men fraz la an franse ‘’ l’hérédité de 

pouvoir aux seuls enfants mâles et légitimes en ligne directe, 

par droit d’aînesse, à l’exclusion des femmes.’’ 

Konstitisyon enperyal 1849 la sou Faustin Soulouque/Fosten 

Soulouk, reprann epi ranfòse prensip ki mete fanm sou kote 

a. Nan atik 108 la, li di ‘’ la dignité impériale se transmet 

de male en male, par ordre de progéniture, à l’exclusion 

perpétuelle des femmes et de leurs descendance.’’ 

Lalwa 17 oktòb 1881 ki kreye lòd avoka yo te di fanm pa 

ladan. Fanm yo te ka etidye dwa men yo pat ka pratike l kòm 

pwofesyon. Se jis an 1932, lalwa pral pèmèt fanm yo antre 

nan lòd avoka yo epi pratike dwa. 

Dapre ou menm pou kisa konstitisyon yo te mete fanm sou 

kote ? 

Dapre kòd penal la yon gason te gen dwa touye madanm 

li kèlkeswa kote li jwenn li ap fè adiltè. Atik 269 la di an 

franse ‘’ Le meurtre commis par le conjoint sur son conjoint 

n’est pas excusable, si la vie du conjoint qui a commis le 

meurtre n’a pas été mise en péril dans le moment même où 

le meurtre a eu lieu. 

Néanmoins, dans le cas d’adultère prévu par l’article 284, le 

meurtre commis par l’époux sur son épouse, ainsi que sur le 

complice, ou sur l’un d’eux à l’instant où il l’est surprend en 

flagrant délit dans la maison conjugale, est excusable.’’ Kòd 

pénal la te mete vyòl anba kategori atanta kont mès (attentats 

aux mœurs). Règ sa pral chanje nan lane 2005 apre anpil 

batay feminis yo. Si yon fanm fè adiltè mari a sèlman gen 

dwa mande divòs men li pa gen dwa pou touye l. (depliyan 

dekrè a jiyè 2005). 

Lòt eleman ki enpòtan nan kòd penal la, se fason li trete 

adiltè. Soti nan atik 284 pou rive nan atik 286 li pale sèlman 

de adiltè fanm fè. Ann gade sa atik sa yo di : 

Art. 284. L’adultère de la femme ne pourra être dénoncé que 

par le mari : cette faculté même cessera, s’il est dans le cas 

prévu par l’article 287. 

Art 285. La femme convaincue d’adultère subira la peine de 

l’emprisonnement pendant trois mois au moins et deux ans 

au plus. 

Le mari restera maitre d’arrêter l’effet de cette condamnation 

en consentant à reprendre sa femme. 

Art. 286. Le complice de la femme adultère sera puni de 

l’emprisonnement pendant le même espace de temps. 

Les seules preuves qui pourront être admises contre le 

prévenu de complicité seront, outre le flagrant délit, celle 

résultant de lettres ou de pièces écrites par le prévenu. 

Art. 287 Le mari qui aura entretenu une concubine dans la 

maison conjugale, et qui aura été convaincu sur la plainte de 

sa femme, sera puni d’une amende de cent gourdes à quatre 

cent gourdes. 

Ann fè yon ti analiz. Adiltè de kilès yo pale nan kòd penal la? 

Lè ou konpare pèn lè fanm fè adiltè ak lè gason gen yon lòt 

fanm konkibin nan kay la ki sa ou obsève ? 

11


Se pa sèlman nan lwa penal yo gason gen plis pouvwa pase 

fanm. Li lwa sivil yo tou. Ann gade sèlman règ ki konsène 

maryaj ann Ayiti. Anvan dekrè 8 oktòb 1982 a, depi yon 

fanm marye li te retounen minè, menm si li te majè sa vle di 

li te gen plis pase 18 an epi tout fakilte mantal li te bon. Li 

te pèdi kapasite jiridik li. Li pat ka fè anyen san otorizasyon 

mari a. Menm apre dekrè 1982 a, gen kèk inegalite ki rete 

toujou. Pou yon gason ak yon fanm marye, yo bezwen 

otorizasyon paran si yo ponkò rive nan laj lalwa defini an. 

Si yon gason ponkò gen 25 an li bezwen otorizasyon paran. 

Aloske li diferan pou fi a. Si fi a ponkò genyen 21 lane, li 

bezwen otorizasyon paran l. Men poukisa laj la pi piti pou fi 

a? Ann reflechi ansanm. 

Lè 2 moun yo fin marye, Kòd sivil la di “La femme est 

obligée d’habiter avec son mari…. et le mari est obligé de 

recevoir sa femme.’’ Kòd sivil la rekonèt 2 puisans : puisans 

marital (puisans mari a) ak puisans patènel (puisans papa). 

Toulede puisans sa yo bay gason plis dwa sou fanm nan ak 

timoun yo. Dapre puisans marital la(puisans mari a) : 

• Yon fanm etranje ki marye ak yon gason ayisyen ap 

pran nasyonalite ayisyen, 

• Fanm nan ap pote non gason an, 

• Fanm ap abite ak mari li, 

• Nan ka jesyon byen kominote a (si moun yo marye 

sou rejim kominote), si gen konfli se opinyon mari a 

ki gen plis fòs sof si dwayen tribinal sivil la di lekontrè 

nan ka madanm lan ta ale devan trbinal. 

• Timoun yo pote non papa yo. 

Eske nou ka dakò kòd sivil pale de puisans marital ak patènel 

toujou ? Nan refòm jisdisyè k ap fèt la eske li pa enpòtan pou 

égalité fanm ak gason tabli ? 



6.3 Nan moun ki okipe pi gwo pòs nan Leta 

Fanm yo pat gen dwa pou yo vote alewè pou yo ta eli nan 

yon pòs. Sa fè, soti 1804 pou rive 1987 okenn fanm pa janm 

prezidan peyi a. Malgre tou, sèl fanm ki te resi prezidan se 

pa nan eleksyon li te pase. Fanm yo resi jwenn dwa vòt apre 

anpil batay nan lane 1950. Men yo pral resi vote vrèman 22 

sektanm 1957. Malgre fanm yo te jwi tout Dwa politik san 

restriksyon an, okenn nan yo pat prezan nan yon sèl chanm 

ki egziste an 1957 la. 2 fanm te nan lachanm an 1964, Madan 

Max Adolphe ak Ulrick Paul Blan. 5 fanm te nan lachanm 

an 1971, Madan Max Adolphe, Ulrick Paul Blan, Marcelle 

L. Augustin, Lise Anne Hérard, Othelia G. Smarth. Yo te 2 

fanm sèlman nan lachanm an 1983, Madam Max Adolphe ak 

Rita Fréderic Moncoeur. 

Yon sèl fanm, Madam Camille Syllaire, te kandida pou 

prezidan an 1987. Yon premye fanm resi eli an 1988 pou 

senatè. Se Mirlande Manigat. Fòk nou di tou eleksyon sa yo 

te fèt tousuit apre masak 29 novanm 1987 la. Anpil moun nan 

sosyete pat dakò ak eleksyon sa yo. An 1990, yon sèl fanm, 

Marie Colette Jacques, te kandida sou 26. Te genyen 3 fanm 

kite kandida pou senatè sou 149 ; 13 pou fanm kandida pou 

depite sou 446 ; 148 fanm te enskri sou 1425 ki te kandida 

pou fòme 132 katèl majistra. 

An 1995, te genyen yon fanm ki senatè sou 27 ak 3 fanm 

depite sou 83. Chif sa yo montre nou, fanm pa preske prezan 

nan espas k ap pran desizyon politik yo. Sityasyon an pa 

rete san l pa chanje. Genyen Yon fanm ki prezidan deja, 

Mme Ertha Pascal Trouillot nan yon gouvènman tranzitwa 

pou òganize eleksyon. Menm si se te pou fè yon tranzisyon. 

Genyen 2 fanm ki premye minis deja, Claudette Werleigh 

ak Michèle Pierre Louis. Nan dènyè chanjman ki fèt nan 

konstitisyon an, revandikasoyn òganizasyon fanm yo pouse 

palmantè yo vote pou trant pou san (30%) fanm pou pi 

piti okipe pòs Leta yo. Ann fè yo analiz ansanm. Ki sa ki 

anpeche fanm yo egzèse dwa politik yo ? 



6.4 Nan Ledikasyon 

Genyen 3 fè ki make reyalite relasyon fanm ak gason nan 

kesyon ledikasyon ann Ayiti. Se separasyon lekòl ki pou fi 

ak lekòl ki pou gason, se paran ki pat vle voye ti fi lekòl pou 

yo pa ekri ti gason lèt ak fòmasyon inivèsitè ki te pou gason 

sèlman. 

Nan yon òdonans wayal an novanm 1818, Wa Christòf kreye 

yon ‘’ Chanm Wayal pou Enstriksyon piblik. Nan atik 20 

òdonans sa li di ti fi ak ti gason pa reyini ansanm nan yon 

menm lokal pou resevwa pen lenstriksyon. An franse li di 

‘’Les garçons et les filles ne pourront jamais être réunis dans 

le même local pour recevoir l’enseignement.’’ An 1914, te 

genyen 100 lekòl riral pou ti fi ak 291 riral pou ti gason, te 

genyen 32 lekòl riral presbiteral (legilz katolik pa dirije) pou 

ti fi ak 85 lèkòl riral presbiteral pou to gason, te genyen 6 

lekòl lavil presbiteral pou ti fi ak 18 lekòl presbiteral lavil 

pou ti gason. Chif sa yo monte nou te gen plis lekòl pou 

resevwa gason. Malgre te gen plis lekòl pou resevwa gason, 

anpil paran pat twò entere voye ti fiy yo lekòl pou yo pat gen 

kapasite pou ekri lèt voye bay gason. Kòmkwa se sèl sa yon 

fanm ta ka fè ak konesans li. Pòt inivèsite pat gran louvri pou 

fanm. Si nou pran 2 pi ansyen fakilte yo Medsin ak Dwa, 

pòt yo pat gran louvri pou resevwa fanm. An out 1898, nan 

lekòl medsin nan, yo te louvri yon seksyon espesyal pou fè 

kou pou fanm saj. Lè depi yon fanm te fè sètifika etid primè 

12


li te ka antre nan lekòl la. Fanm yo pral tann 5 fevriye 1920 

pou yon regleman pèmèt yo antre nan seksyon famasi fakilte 

medsin. An 1930, fanm yo vin gen dwa antre suiv kou pou 

yo vin dantis. An 1934 tout seksyon nan fakilte a vin louvri 

pou yo. 

Lekòl dwa te kreye nan yon lwa nan dat 27 jen 1859 sou 

prezidan Fabre Nicolas Geffrard. Li vin transfòme an fakilte 

nan lane 1896. Se jis an 1929, yon fanm pral premye enskri. 

Sitiyasyon an pa menm jan jounen jodi a. Menm si toujou 

gen plis gason k ap etidye nan inivèsite. 

Dapre ankèt sou kondisyon lavi ann Ayiti IHSI (Institut 

Haitien de Statistique et d’Informatique) te reyalize an 2001, 

sou chak 100 gason genyen 60 konn li ak ekri alòske sou 

chak 100 fanm se 48 ki konn li ak ekri. Dapre menm ankèt 

sa a, nan tranch laj15-54 lane, genyen 35 sou chak 100 gason 

kip a gen okenn nivo etid aloske pa fanm yo plis. Sou chak 

100 fanm genyen 46 ki pa gen okenn nivo etid. Sitiyasyon 

pa twò move nan nivo primè. 32 gason sou 100 fè etid primè 

alòske se 29 fanm sou 100 ki fè etid primè. Lè nou ale nan 

tranch laj 15-19 lane, kantite a preske égal. 52 gason sou 100 

fè etid primè, pou fanm yo se 51 sou 100 ki fè etid primè. 

Pwoblèm nan pa chita sèlman nan kantite ti fi, fanm ki ale 

lekòl. Li nan sa ki ekri na liv yo. Liv yo sèvi pou ranfòse 

modèl gason ak modèl fanm k ap mennen an. Dapre rechèch 

ki fèt, yo jwenn liv matematik yo ann Ayiti, prezante 

pwoblèm ki pale sou pataj tè ant gason epi zafè mache pou 

fanm yo. Sa vle di se gason ki gen tè, se fanm ki ale nan 

mache. Nan laplipa liv matematik yo, pi fò pèsonaj istwa 

yo se gason. Liv gramè ak tèks eksplike yo prezante tèks ki 

tonbe daplon ak modèl fanm, modèl gason tradisyonèl la. 

Tou lòt jou la, nou t ap aprann nan gramè maskilen ranpòte 

sou feminen. Ann fè yon fè yon analiz. Ki baryè ki anpeche 

fanm egal ak gason nan nivo edikasyon ? Pou nou analize 

baryè yo, ann gade lè yon ti fi ansent ki sa ki rive. Ki sa ki 

rive lè yon fanm marye? Ki sa ki rive ak fanm ki gen pitit 

papa yo pa vle okipe yo? Ki pawòl nou di fanm ki fin fè pitit 

ki ta vle retounen lekòl ? Kòman fanm ak gason ka vin egal 

ego nan kesyon edikasyon? 



6.5 Nan ekonomi 

Rapò debalanse ant fanm ak gason nan kesyon ekonomi 

chita sou jan wòl yo repati nan mitan yo ak sou prejije ki 

genyen sou kapasite fanm yo. 

Divizyon travay nan sosyete patriyakal la fèt sou baz sèks. 

Gen travay ki rezève pou fanm, gen travay ki rezève pou 

gason. Tout tach repwodiksyon yo se fanm ki egzekite yo. 

Se fanm ki rete nan kay pandan gason pran lari. Se fanm ki 

lave, pase, fè manje, netwaye kay, okipe timoun. Menm si se 

pa fanm mèt kay la ki fè travay sa yo, sèvant la se yon fanm. 

Li ta ra pou wè yon gason sèvant. Yo plis sèvi kòm gason 

lakou pou fanmiy ki gen gwo mwayen. 

Travay fanm fè nan kay pa peye. Yo pa resevwa yon salè. 

Fanm sa yo toujou di yo pap travay. Sa vle fè kwè, yon moun 

travay se lè ou resevwa yon salè. Fòk nou konbat lide sa. 

Fanm ki rete lakay yo travay, men yo pa touche pou travay 

sa a. travay sa a tèlman pa konte, enstiti Ayisyen Estatistik 

pa konte yo. 

Pandan fanm nan rete nan kay, oubyen pandan yon fanm 

sèvant ap fè travay nan kay yo, sa pèmèt gason an gen libète 

pou li pran lari pou al travay oubyen pou pran plezi. Sa vle 

di travay fanm nan kay pèmèt gason fè lajan epi gentan pou 

yo aprann pou yo okipe gwo pòs nan espas piblik la, epi gen 

lwazi ki enpòtan pou moun viv byen. 

Lè yon fanm resi kite espas domestik la pou antre nan espas 

piblik, ou plis jwenn nan pòs ki pi ba kote y ap travay la. Ou 

plis jwenn yo nan kafeterya, nan netwayaj ak nan resepsyon. 

Lè yon fanm okipe yon pòs direksyon, yo fè li plis egzijans 

epi li konn viktim diskriminasyon pou yo respekte otorite li. 

Pòs sa yo pa peye anpil kòb. Sa vle di fanm sa yo resevwa 

yon salè ki pi piti pase sa gason espas piblik resevwa. Menm 

lè yon fanm ap fè yon menm travay ak yon gason, pi souvan 

gason an resevwa yon pi gwo salè. 

Kisa ki dwe fèt pou fanm yo vin égal ak gason nan ekonomi 

a? 



Niveau d’étude 

atteint 

Hommes Ensembles 

(15 ans et 

plus) 

Niveau 

d’études atteint 

Femmes Ensembles (15 

ans et plus) 

15-19 25-29 50-54 15-19 25-29 50-54 

Aucun niveau 12.3 22.1 59.0 35.5 Aucun niveau 15.1 30.0 68.8 46.6 

Primaire 52.6 29.6 28.0 32.8 Primaire 51.1 32.6 19.1 29.3 

Secondaire 35.1 44.1 11.1 29.3 Secondaire 33.8 35.0 10.5 23.1 

Supérieur - 4.2 1.9 2.3 Supérieur - 2.4 1.6 1.0 

Total 100 100 100 100 Total 100 100 100 100 

Tableau 9, Enquête sur les conditions de vie en Haïti (ECVH-2001), page 157 

13


7. Ann diskite sou wòl fanmi yo nan repwodiksyon 

rapò debalanse yo (30 minit) 

Pou sa, chak ki vle ka bay lide yo. 

8. Kite m pote yon seri klarifikasyon pou nou (30 

minit) 

Senkyèm leson 

Revizyon ak Pòstès 

Dire li: 30 minit 

Wòl fanmi yo nan repwodiksyon rapò debalanse yo 

Premye kote ti fi ak ti gason aprann yo pa egal, se nan fanmi 

yo. Pou fanmi yo, ti fi se ze fele. Yo pa ka trete yo menm jan 

ak ti gason. Sa lakòz, ti gason gen plis libéte pase ti fi yo. Yon 

ti gason ka ale byen lwen pou kont li, men ti fi a pa kapab. 

Sa fè ti gason an gen plis metriz, plis asirans pou l afwonte 

sa ki nan zanviwon l. 

Pa twò lontan la, lè yon paran gen yon ti fi ak yon ti gason 

epi li dwe deside kilès nan yo pou l voye lekòl oubyen fè pi 

gwo klas, se ti gason an li chwazi. Paran yo te plis ap chèche 

yon bon maryaj pou ti fi a olye yo fè li fè gwo klas epi aprann 

metye. Malgre paran yo panse, se ti fi yo pou ki leve yo atè 

a, yo pat ba yo mwayen konesans pou yo fè sa. Menm lè yon 

fanm gen metye, paran li toujou ap tann li fè yon « bon » 

maryaj, ki vle di marye oswa fè zafè ak yon nèg ki gen gwo 

mwayen. 



1. Ann fè yon ti revizyon (5 minit) 

M ap mande nou pou nou di ki leson nou te jwenn nan modil 

nou sot wè la a. 

M ap mande pou chak patisipan di yon pwen yo sonje nan 

tout sa nou wè la a 

2. Nou pral fè yon ti tès (20 minit) 

N ap reponn tout kesyon mwen pral poze la yo. N ap leve 

men nou chak fwa nou konn repons la. Bò kote chak repons 

m ap konte pou m ka konnen konbyen moun ki te chwazi l. 

3. Fèmti ( 5 minit) 

M ap mande nou pou bay opinyon nou sou seyans lan. 

M ap di nou mèsi pou patisipasyon nou nan seyans lan. 

Mwen espere fòmasyon sa a pral sèvi nou chak ki la a. 

14


Modil Egalite ant fanm ak gason 

Pretès ak Pòstès 

1. Mo « Jan » an 

Vle di fason sosyete a ranje pratik sosyal yo sou baz si se yon fi, oswa si se yon gason” (wi oswa non) 

Repons : wi 

2. Se Vre oswa se Pa vre ? 

a. Se sosyete a ki konstui idantite sosyal sèks yo? 

Repons : Vre 

b. Sosyete a pèmèt ni gason ni fanm montre emosyon yo? 

Repons : Pa vre 

c. Gen anpil estereyotip ki mete diferans ant gason ak fanm. Men, nou pa oblije swiv estereyotip sa yo. 

Repons : Vre 

3. Ki lès pami enstitisyon sa yo ki repwodui modèl kote se gason k ap mennen an? 

a. Lekol 

b. Lafanmi 

c. Legliz 

Repons : tout valab 

4. Se Vre oswa se Pa vre ? 

Diferans byolojik ant gason ak fi jistifye divizyon wòl sosyete a defini dapre si se fanm oswa si se gason 


5. Se Vre oswa se Pa vre 

a. Fanm ak gason egalego 

Repons : Vre 

b. Nan relasyon yon gason ak yon fanm, chak moun yo dwe tach ki rezeve pou yo. 


c. Nan yon relasyon, chak opnyon chak moun yo konte. 

Repons : Vre 

15


16

Modil sou egalite ant fanm ak gason - ONU en Haiti

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?