mariam CxartiSvili

mariam CxartiSvili mariam CxartiSvili

ijhei.files.wordpress.com
from ijhei.files.wordpress.com More from this publisher
24.10.2014 Views

saqarTvelos Tavdacvis saministro saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabi J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo momzadebis departamenti ssip iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis instituti mariam CxartiSvili saxeebi saqarTvelos warsulidan meomris biblioTeka #23 Tbilisi 2008

saqarTvelos Tavdacvis saministro<br />

saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabi<br />

J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo momzadebis<br />

departamenti<br />

ssip iv. javaxiSvilis istoriisa da<br />

eTnologiis instituti<br />

<strong>mariam</strong> <strong>CxartiSvili</strong><br />

saxeebi saqarTvelos<br />

warsulidan<br />

meomris biblioTeka #23<br />

Tbilisi<br />

2008


Tqvens winaSea axali seriis ,,meomris biblioTekis~ ocdamesame wigni; seria<br />

iTvaliswinebs wignebis mTel wyebas, romlebSic popularulad iqneba gadmocemuli<br />

saqarTvelosa da msoflio istoriis yvelaze saintereso da mniSvnelovani movlenebi.<br />

seriis mizania qarTveli meomris da imedia, ara marto misi, patriotuli aRzrda<br />

da codnis miwodeba misaReb formebSi. seriaSi gaTvaliswinebulia popularuli,<br />

magram maRal profesionalur doneze dawerili saxelmZRvaneloebi; es patara, magram<br />

tevadi da kargad gaformebuli broSurebi mieZRvneba qarTvelTa udides mefe daviTs,<br />

Tamars, giorgi brwyinvales, bagrat III-s, saqarTveloSi warmoebul mTavar da<br />

gadamwyvet brZolebs, XIX_XX ss-is gamoCenil qarTvel oficrebs, saqarTvelosa<br />

da msoflio samxedro istoriis calkeul sakiTxebsa da a.S.<br />

seriis gamocemis iniciatorebi arian iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis<br />

instituti da saqarTvelos Tavdacvis saministro.<br />

didi survili da imedi gvaqvs, rom meomarTa da oficerTa garda, saqarTvelos<br />

yoveli moqalaqe siamovnebiT miiRebs am seriis yovel axal wigns.<br />

seriis garekanze moTavsebuli warwera da didi daviTi yvelas Seaxsenebs, rom<br />

brZola saqarTvelosTvis dResac grZeldeba.<br />

unda aRiniSnos, rom avtoris mier mravali dakvirveba (mag.: farsman qvelis<br />

nacvlad farsman avazis win wamoweva; ganTqmuli Zeglis `qebai da didebai qarTulisa<br />

enisai~-s ioane zosimes nacvlad revisaTvis miwera da a.S.) ar aris gaziarebuli<br />

qarTuli istoriografiis mier. amisdamiuxedavad, vfiqrobT, saintereso iqneba<br />

avtoris naazrevis gacnoba.<br />

vaJa kiknaZe<br />

seriis saredaqcio kolegia:<br />

istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori<br />

istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori<br />

vaJa kiknaZe<br />

Tamaz beraZe<br />

recenzenti:<br />

istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori vaJa kiknaZe<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa: Lleila xurcia<br />

ydis dizaini: giorgi kiknaZe<br />

redaqtori: nargiz xarabaZe<br />

teqnikuri redaqtori: mari WoniSvili<br />

damtkicebuli da samoqmedod SemoRebulia saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis<br />

gaerTianebuli Stabis J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo<br />

departamentis ufrosis _ polkovnik nodar qviliTaias mier<br />

saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabis<br />

topografiuli sammarTvelos stamba. 2008 w.<br />

q. Tbilisi, general kvinitaZis q. #20<br />

tel.: +995 32 91-19-83<br />

faqsi: +995 32 91-19-83<br />

2


winaTqma<br />

fermwers Tvalwin gadaSlili sinamdvile SeuZlia asaxos peizaJiT,<br />

naturmortiT, portretiT. asevea istorikosic. warsuls igi xan zogadi<br />

problemis kvleviT warmoaCens, xan _ sagnobriv-konkretuliT, xan ki _<br />

pirovnebis biografiiT, istoriuli moTxrobis yvela es forma Tanabrad<br />

faseulia mecnierebisaTvis. isini gardasuli epoqebis sxvadasxva mxares<br />

gvixatavs da srulyofili istoriuli rekonstruqciisaTvis gviqmnis<br />

safuZvels. Tu romel JanrSi muSaobas irCevs istorikosi, es misi<br />

stilis, misi xedvis gamovlenaa.<br />

CemTvis gansakuTrebiT axlobelia masalis warmodgenis biografiuli<br />

forma anu istoriuli portretis Janri. humanitaruli kvlevis<br />

saboloo mizani xom adamianis sulis Secnoba da gamoxatvaa. portretiT<br />

ki es yvelaze ukeTaa SesaZlebeli.<br />

miuxedavad imisa, rom istoriuli portreti, rogorc sityvieri<br />

portreti, waagavs literaturuls, pirveli Tvisobrivad gansxvavebulia<br />

ukanasknelisagan. mwerali Tavad qmnis personaJis saxis Strixebs.<br />

istorikosma ki unda moiZios mis mier warmosaxuli pirovnebis<br />

portretis uklebliv yvela detali. aRniSnulis ganxorcieleba, cxadia,<br />

Znelia, gansakuTrebiT maSin, rodesac erTi suraTis fragmentebi<br />

mimofantulia drosa da sivrceSi anu roca informacia qronologiurad<br />

daSorebul da tipobrivad araigiveobriv istoriul wyaroebSia daculi.<br />

`JamTaaRmwereli imavdroulad poetic unda iyos~ _ wers erTgan<br />

novalisi * . am azris WeSmariteba gansakuTrebiT sagrZnobia istoriuli<br />

portretis werisas. ra Tqma unda, es sityvebi imas ar niSnavs, rom<br />

istoriul portretSi raime SeiZleba poeturi warmosaxvis nayofi iyos.<br />

cxadia, ara. istoriuli portreti Tavidan bolomde dokumenturi<br />

Txrobaa. poezia istorikoss `movlenaTa urTierTdakavSirebis natif<br />

xelovnebas~ (isev novalisi) aswavlis, uadvilebs mas moZiebuli<br />

Strixebis sworad ganlagebas.<br />

Txrobis qronologiuri CarCo sakmaod didia: Zv.w. IV-III saukunidan<br />

axali welTaRrocxvis VII saukunis dasawyisamde. warmodgenilia Zveli<br />

saqarTvelos (rogorc winare qristianuli xanis, aseve qristianuli<br />

epoqis) mefeebis, samefo ojaxis wevrebis, aseve qarTlis erT-erTi<br />

yvelaze TvalsaCino erismTavaris stefanoz I portretebi. me yuradRebas<br />

mivapyrob farTo mkiTxvelisaTvis SedarebiT naklebad cnobil<br />

istoriul personaJebs an ukve sakmaod popularul mefeTa cxovrebis<br />

aqamde ucnob detalebs.<br />

3


farnavazi<br />

`... ixila farnavaz sizmari:<br />

reca igi saxlsa Sina ukacursa,<br />

da egulveboda ganvla da ver ganvida.<br />

maSin Semovida sarkumelsa missa Suqi mzisa<br />

da moertya welTa missa mzisa,<br />

da ganiyvana sarkmelsa mas.<br />

da viTar ganvida, ixila mze que-mdablad,<br />

mihyo xeli misi, mohxoca cuari pirsa mzisasa<br />

da icxo pirsa missa...~<br />

`cxovreba farnavazisi~<br />

cnobebi farnavaz mefis Sesaxeb Semogvinaxes feodaluri xanis<br />

qarTuli istoriografiis umTavresma Zeglebma: `moqcevai qarTlisaim~ da<br />

`qarTlis cxovrebam~. pirvel maTganSi farnavazis moRvaweobasTan<br />

dakavSirebuli sul oriode faqtia aRniSnuli, meoreSi ki mas eZRvneba<br />

mTeli Txzuleba _ `cxovreba farnavazisi~. dasaxelebul ZeglTa<br />

monacemebi martooden informaciis moculobiT ar gansxvavdeba, isini<br />

igiveobrivi ar arian Sinaarsis mxrivac. orive geneturad ukavSirdeba<br />

uZveles qarTul istoriografiul tradicias, oRond TiToeulSi am<br />

tradiciis ganviTarebis sxvadasxva fazaa aRbeWdili. ufro adreuli,<br />

safiqrebelia, Tavdapirveli, etapi dafiqsirebulia `moqcevai<br />

qarTlisaiSi~. SedarebiT gviandeli Cans `qarTlis cxovrebis~<br />

`farnavaziani~, romelSic istoriuli faqtebis folklorizaciis sakmaod<br />

Rrma process vxedavT, Tumca am ukanasknelis warmoSobac, rogorc es<br />

dRes specialur literaturaSi damajerebladaa naCvenebi, ax. w. VI s. ar<br />

gadmoscildeba.<br />

qvemoT aRniSnul wyaroTa monacemebis urTierTSejerebisa da<br />

kritikuli analizis Sedegebis gaTvaliswinebiT, SevecdebiT epoqis<br />

fonze gamovkveToT farnavazis saxe.<br />

X X X<br />

Zv. w. IV s. II naxevari: didi saerTaSoriso Zvrebis xana. aleqsandre<br />

makedonelis laSqrobaTa Sedegad irRveva warsulSi Zlevamosili<br />

aqemeniduri iranis imperia. makedonelis laSqris erT-erTma marbielma<br />

nawilma amierkavkasiaSic moaRwia da iranis gavlenisagan gaaTavisufla<br />

arian-qarTli. * arian-qarTlis winamZRolis Zem, azom isargebla Seqmnili<br />

4


viTarebiT, makedonelTagan zurgmomagrebulma ilaSqra CrdiloeTSi da<br />

gamefda mcxeTaSi. azosTan brZolas Seewira mcxeTis mamasaxlisi samara<br />

da misi Zma.<br />

male azom SeierTa dasavlurqarTuli saxelmwifoebrivi<br />

gaerTianebac, xarki daado kavkasiel mTielebs. mTel Semdgom<br />

moRvaweobaSi ki igi cdilobda Seeqmna erTiani saxelmwifo, sastikad<br />

ebrZoda adgilobriv xelisufalTa damoukideblobas, `yovelTa qarTlisa<br />

qalaqTa moarRvivna zRudeni~.<br />

Tavisi politikis gatarebas azo arian-qarTlidan moyvanil, masTan<br />

mWidrod dakavSirebul pirebze dayrdnobiT Seecada. amasTan, yovelmxriv<br />

aviwroebda mcxeTelebs, sdevnida maT Soris rCeulT, ukrZalavda iaraRis<br />

tarebas, riTac xazs usvamda, cxadia, am ukanasknelTa, rogorc<br />

moqalaqeTa meorexarisxovnebas, arian-qarTvelebTan SedarebiT. mcxeTel<br />

qarTvelTa religiur grZnobebs uTuod Seuracxyofda azos mier<br />

mcxeTaSi motanili misi sagvareulo kerpebis _ gacisa da gas<br />

Tayvaniscemis dakanonebac.<br />

am `Zneli da mesisxle~ kacis uxeS Zaladobaze damyarebulma<br />

mmarTvelobam, miuxedavad imisa, rom TiTqmis meoTxedi saukune gastana,<br />

nayofi ver gamoiRo. qveynis gamTlianeba ver moxerxda. azos mier<br />

ganxorcielebulma diskriminaciam ki, mosaxleobis farTo fenebSi mZafri<br />

ukmayofileba gamoiwvia.<br />

swored aseT viTarebaSi mcxeTaSi farulad movida mamasaxlis<br />

samaras Zmiswuli farnavazi, romelic mamis daRupvis Semdeg, sami wlis<br />

asakidan dedasTan da or dasTan erTad mTebSi imaleboda. farnavazis<br />

dabruneba, romelic am xanisaTvis ukve mowifuli vaJkaci Cans, ra Tqma<br />

unda, SemTxveviTi ar iyo: mas Suri unda eZia mamisa da biZisaTvis,<br />

amasTan, rogorc STamomavals `TavTa maT qarTlisaTa~, TviT hqonda<br />

qarTlis gamgeblobaze pretenzia.<br />

mematianes miniSnebiT, gangebis nebiT farnavazma ganZi ipova.<br />

axalgazrda taxtis maZiebels am simdidriT jaris daqiraveba SeeZlo.<br />

amiT gamxnevebulma, man qujis mimarTa, Cans, aseve Seviwroebul egrisel<br />

(e. i. dasavlelqarTvel) xelisufalTa STamomavals da azos winaaRmdeg<br />

brZolaSi mokavSireoba SesTavaza. qujim iTava egrisidan uricxvi jaris<br />

Sekrebis praqtikuli saqme. Zali moirTes xarkiT Sewuxebul kavkasiel<br />

mTielTagan, Tanamoazreni iSoves TviT azos uaxloes pirTa Sorisac.<br />

gadamwyvet momentSi es ukanasknelni ganudgnen azos iseve, rogorc<br />

mTeli danarCeni mosaxleoba. amitom iyo, rom azo SeTqmulTaTvis<br />

winaaRmdegobis gauwevlad, samxreTSi gaiqca da Tavis mamulSi gamagrda.<br />

farnavazi gaxda mTeli qarTlis gamgebeli, klarjeTis, e. i. azos<br />

mamulis, gamoklebiT. meore wels berZnebisagan gaZlierebulma azom<br />

Semoutia farnavazs, magram farnavazma uxmo qujis, mTielebs, aseve<br />

moiSvelia ucxoelebi. azo damarcxda da am brZolaSi daiRupa.<br />

5


farnavazma ki `daipyra klarjeTi da warmovida mcxeTad sixaruliTa<br />

didiTa, xolo simdidresa zeda missa daerTo xuastagi * azonisca.~<br />

ra Tqma unda, farnavazma aRadgina mcxeTel qarTvelTa Selaxuli<br />

uflebebi, Tumca es ar gaukeTebia arian-qarTvelTa daCagvris xarjze.<br />

arian-qarTvelebi man saxelmwifos srulfasovan moqalaqeebad datova,<br />

razedac is metyvelebs, rom oficialurad aRiarebul RmerTTa<br />

panTeonidan ar ganudevnia maTi kerpebi _ gaci da ga. Aarian-qarTvelTa<br />

erTi nawili ki, kerZod isini, romlebmac azos winaaRmdeg brZolaSi<br />

mxari dauWires, privilegirebul fenad aqcia, `ipyrna keTilad~.<br />

Tvisebrivad Secvala urTierToba kavkasiel mTielebTan. mexarkeebis<br />

magier isini mokavSireebad gaixada, razedac danaTesaveba miuTiTebs am<br />

xalxebTan: erTi da CrdiloeTSi gaaTxova, TviTonac `moiyvana coli<br />

durZukelTa, naTesavi kavkasisi;~ daakmayofila adgilobrivi<br />

xelisufalnic, aRadgina saerisTaoebi, `yovelni qalaqni da cixeni~,<br />

guluxvad daajildova quji; mas misca `queyana egris wyalsa da rions<br />

Sua, zRviTgan mTamde, romelsa Sina ars egrisi da suaneTi, da daamtkica<br />

igi erisTavad~. dainaTesava egrisis erisTavic. `meore dai Tvisi misca<br />

`qujis colad~.<br />

amgvarad, farnavazis moRvaweobis dasawyisi TiTqos aCvenebda, rom<br />

azos politikis sapirispiro politikas axali mefe iwyebda, ufro<br />

sworad, ubrundeboda mamasaxlisobis periodis mmarTvelobis tips. amis<br />

Taobaze molaparakeba farnavazsa da mis momxreebs Soris Tavidanve unda<br />

yofiliyo. etyoba, amitomac iyo rom, azos mefobiT Sewuxebulni misi<br />

gulSematkivrebi gaxdnen. amasTan, Tavidanve gansazRvruli yofila<br />

ufros-umcrosobac: farnavazs, rogorc `Svils TavTa maT qarTlisaTa~<br />

ekuTvnoda gamgebloba. ai, ras eubneba quji farnavazs jer kidev<br />

brZolis dawyebamde: `ukeTu mogueces Zleva, Sen xar ufali * Cueni~.<br />

magram politikis radikaluri cvlileba mxolod moCvenebiTi<br />

STabeWdileba iyo: farnavazs xeli ar auRia azos mizanze _ moeqcia<br />

mTeli qarTuli miwebi erTiani saxelmwifos farglebSi; realurad man<br />

daamyara mmarTveloba, romlis drosac adgilobriv xelisufalTa<br />

mdgomareoba sruliadac ar emsgavseboda mamasaxalisobis periodSi maT<br />

statuss. amaze TvalsaCinod metyvelebs farnavazis gardacvalebisTanave<br />

dawyebuli qarTvel erisTavTa ajanyeba. farnavazis reJimiT maTi<br />

ukmayofileba imdenad didi yofila, rom ajanyebulT misi Zis, saurmagis<br />

mokvlac ki hqoniaT gadawyvetili, raTa Zveli viTareba aRedginaT: `ara<br />

keTil ars Cuenda (e. i. ivargebs _ m. C.), raTamca vmsaxurebdeT naTesavsa<br />

Cuensa, aramed viyoT erTad da movklaT Cuen saurmag, da viyveniT Cuen<br />

Tavisufal, viTarca viyveniT pirvel (e. i. Tavdapirvelad _ m. C.)~.<br />

rogorc Cans, farnavazis mefobas maTi imedebi ver gaumarTlebia,<br />

uflebebi SezRudviaT.<br />

6


`Tueni gazafxulisani da sTulisa * arisani dayvnis (farnavaz – m. C.)<br />

mcxeTas, samefosa qalaqsa; da Tueni zamTrisani dayvnis gaCianTa, xolo<br />

Tueni zafxulisani – wundas. da JamiTi-Jamad mividis egriss da<br />

klarjeTs, da moikiTxnis megrelni (gviandeli formaa, igulisxmeba<br />

egriselni _ m. C.) da klarjni, da ganagis yoveli saqme daSlili~.<br />

aSkaraa, rom Tavisi xangrZlivi (samocdaxuTwliani) mmarTvelobis<br />

bolosaTvis farnavazma mainc SeZlo Seeqmna erTiani qarTuli<br />

saxelmwifo. am rTuli amocanis gadaWrisas, man marTalia, didad<br />

isargebla Tavisi damarcxebuli winamorbedis monapovrebiT (qarTli,<br />

klarjeTi, egrisi politikurad gaerTianebuli iyo, adgilobriv<br />

xelisufalTa Zliereba ki, represiebis Sedegad Seryeuli), magram<br />

qveyanas sruliad axali sunTqva STabera, azos xelSi umoZrao<br />

saxelmwifoebrivi meqanizmi, SeiZleba vTqvaT, rom saocari simsubuqiT<br />

aamuSava.<br />

es iyo ZvelaRmosavluri tipis qveyana, gaRmerTebuli monarqiT<br />

saTaveSi: `da amanve farnavaz Seqmna kerpi didi saxelsa zeda Tvissa: ese<br />

ars armazi, rameTu farnavazs sparsulad armaz erqva. amarTa kerpi igi<br />

armazi Tavsa zeda qarTlisasa da mieriTgan ewoda armazi kerpsa<br />

misTvis.~<br />

mefis xelisuflebis RvTaebrivi warmoSobis idea, tradiciuli<br />

imdroindeli msofliosaTvis, adreve iCens Tavs farnavazis cxovrebaSi.<br />

amis dasturia zemoT epigrafad moyvanili misi sizmari, romlis<br />

mixedviT, farnavazi `mziscvarcxebulia.~ farnavazis warmatebuli<br />

mefobis bolosaTvis ki, qarTlSi ukve aRaravis epareboda eWvi imaSi,<br />

rom gvirgvinosani sve-bedisa, e. i. zegardmo Zalebis, movlenili iyo:<br />

`iyo gansueneba da sixaruli yovelsa qarTlsa zeda mefobisaTvis<br />

farnavazisa da ityodes amas yovelni: vmadlobT suesa (beds _ m. C.)<br />

Cuensa, rameTu mogueca Cuen mefe naTesavTagan mamaTa CvenTasa~.<br />

farnavazma TvistomTagan yvelaze uwinaresad qarTuli eTnosi<br />

moiazra rogorc gansakuTrebuli, sxvaTagan gansxvavebuli, fenomeni,<br />

amitomac saxelmwifo SenobisaTvis duRabad gamoiyena qarTuli ena,<br />

romelic gaavrcela qveynis mTel teritoriaze da aqcia sayovelTaod:<br />

`ganavrco ena qarTuli da arRara izraxeboda * sxua ena qarTlsa Sina<br />

Tvinier * qarTulisa~. amgvarad, dRevandeli sityvebiT rom vTqvaT,<br />

qarTuli TviTSegnebis Camoyalibebis procesi, romelic mis dromde ukve<br />

dawyebuli iyo, Seuqcevadi gaxada da es faqti werilobiT daafiqsira.<br />

`ese farnavaz iyo pirveli mefe mxedari da mwignobari, qarTuli<br />

RmerTis pirvelmxilveli, mis samsxverploze pirvelmwirveli, qarTuli<br />

enis Sematkbobari~... ase daaxasiaTa epoqa arCil sulakaurma. aSkaraa, rom<br />

`mziscvarcxebuli~ farnavaziT iwyeba qarTveli xalxis istoriuli<br />

ganviTarebis umniSvnelovanesi etapi!<br />

7


moyvanili faqtebi naTlad warmoaCens farnavazs ara marto rogorc<br />

saxelmwifo moRvawes, aramed rogorc pirovnebasac. ra Tqma unda,<br />

SemTxveviTi ar aris, rom mematiane gansakuTrebul yuradRebas uTmobs<br />

farnavazis svlas xelisuflebisaken. farnavazs xom samefo taxti<br />

mamisagan ar miuRia memkvidreobiT, brZoliT moipova. am brZolaSi Cans<br />

igi swored mTeli sigrZe-siganiT – gonieri da energiuli, Zlieri<br />

suliT, Cauqi fizikurad, mizanswrafuli...<br />

farnavazs hqonda didi politikuri alRo, realizmis gamaxvilebuli<br />

grZnoba. misTvis ucxo iyo gaboroteba, uazro sisxlisRvris survili.<br />

gambedaoba eZleoda ara marto brZolaSi gaxurebuls, SeeZlo civi<br />

gonebiT sikvdilisaTvis TvalebSi Caexeda: mcxeTaSi dabrunebuli<br />

dauaxlovda mosisxle mters daundobel azos, masTan erTad nadirobda,<br />

Tumca yovel wams SeiZleboda gamxeliliyo misi vinaoba. Tamami miznebisa<br />

da poeturi sizmrebis miuxedavad, idelisti ar iyo, kargad esmoda, rom<br />

did politikas didi materialuri saxsaric sWirdeboda. mematianis<br />

mixedviT, mas SeeZlo am saxsris Sovnac, misi racionaluri gamoyenebac.<br />

`ese farnavaz iyo kaci gonieri, mxedari SemmarTebeli da monadire<br />

xelovani... ese yoveli aRasrula farnavaz sibrZniTa da siqueliTa,<br />

simxniTa da simdidriTa~.<br />

da ai, am Tvisebebis mqone pirovnebam `yovelni dReni misni rai<br />

dajda, mSvidobiT dayvna, da aRaSena da ganavso qarTli~.<br />

X X X<br />

leonti mrovelis cnobiT, qarTlis pirvelma qristianma mefem,<br />

mirianma Tavisi moRvaweobis dasawyisSive `Seamko saflavi farnavazisi~.<br />

qveynis bedze sagangebod dafiqrebuli, mis axal gzaze gamomyvani<br />

pirovnebis aRniSnuli qmedeba araa SemTxveviTi iseve, rogorc ar<br />

SeiZleba SemTxveviTi iyos Tavad faqti – ax. w. IV s. damdegamde Zv. w.<br />

IV-III ss. mijnaze moRvawis saZvalis Senaxva. ukve maSin, farnavazi<br />

qarTvelobis simbolod aRiqmeboda. misi samudamo gansasveneblis<br />

Tayvaniscema, eris winaSe dadebuli Taviseburi fici iyo...<br />

`dafles winaSe armazisa kerpisa~ _ gvamcnobs mematiane. samwuxarod,<br />

dRes zustad aRar viciT es adgili, unda movniSnoT miaxloebiT;<br />

araviTari sagangebo Semkoba saWiro ar iqneba. Zvirfasi saflavisaTvis<br />

ubralo qvaa sakmarisi, epitafia ki mzad aris:<br />

`ese farnavaz iyo pirveli mefe qarTlisa Sina qarTlosisa<br />

naTesavTagani. aman ganavrco ena qarTuli, da arRara izraxeboda sxua ena<br />

qarTlsa Sina TÂnier qarTulisa. da aman Seqmna mwignobroba qarTuli~.<br />

8


Ffarsman qveli da farsman avazi<br />

`dasxdian mgosanni glovisani~<br />

`moqcevai qarTlisais~ e. w. Satberduli redaqcia qarTlis warmarT<br />

mefeTa qronikiT iwyeba, romelic moicavs Zv.w. IV – ax.w. IV saukuneebs.<br />

qronikis pirvelwyarodan momdinareoba eWvs ar iwvevs, magram ramdenadme<br />

mTliani istoriuli suraTis Seqmna martooden masze dayrdnobiT<br />

SeuZlebelia, Txrobis metismeti simoklis gamo. `moqcevai qarTlisais~<br />

aRniSnuli monakveTi Cvens cnobismoyvareobas ufro aRvivebs, vidre<br />

akmayofilebs. aviRoT Tund Semdegi mcire teqsti: `da mefobda imier<br />

farsman qveli da amier 1 farsman avaz~. vin iyvnen es pirovnebani,<br />

romelTa metsaxelebi saukuneT SemorCa?<br />

`avazi~, `vefxi~, `jiqi~ ZvelqarTulSi sinonimuri gamoyenebis<br />

sityvebia. `wmida werilSi~ winaswarmetyvelebi xSirad miuTiTeben am<br />

mtacebel cxoveliTa Tvisebebze, kerZod, aRniSnaven maT araCveulebriv<br />

siswrafes, Cveulebas muxanaTurad Causafrdes msxverpls,<br />

sisxlismsmelobas, sisastikes. daniel winaswarmetyvelis mixedviT (VII,<br />

6), `avazi~ Zalauflebis simboloa. ieremia winaswarmetyvelTan (XIII, 23)<br />

igi gvevlineba gausworebeli borotebis saxed. ioanes `gamocxadebaSi~<br />

(XIII, 2), aRniSnuli cxoveli warmodgenilia, rogorc antiqriste.<br />

amgvarad irkveva, rom `avazi~ _ esaa Zveli epoqis Rrma simboluri<br />

Sinaarsis mqone sityva. amitom, rogorc epiTeti, igi saocrad metyvelia.<br />

misi meSveobiT cocxlad warmogvidgeba `amier~ moRvawe farsmani:<br />

muxanaTi da daundobeli, sastiki, sisxlis moyvare, Zalauflebis moyvare<br />

mmarTveli. fizikurad mkvircxli da Cauqi.<br />

`qveli~ ZvelqarTulad `mamaci~, `guladi~, `mxne~, agreTve, `keTili~,<br />

safiqrebelia, rom `imier~ mefis epiTetSi aqcentirebulia sityvis<br />

ukanaskneli mniSvneloba, rom `farsman qveli~ igivea, rac `farsman<br />

keTili~, radgan aSkaraa: Tanadroulad, faqtobriv erTmaneTis<br />

gverdigverd moRvawe sexniaTa metsaxelebi am pirovnebaTa ganmasxvavebel<br />

niSnebs unda wamoswevdes. sainteresoa, rom qristianuli kulturis<br />

konteqstSi bunebrivia Sepirispireba: avazi aviwroebs qurciks, romelic<br />

uwyinaria da, amdenad, sikeTis simboloa.<br />

amrigad, erTi farsmani yofila uwyinari da keTili, meore –<br />

ukeTuri, daundobeli. amasTan, simamace, fizikuri mxneoba arcerTi<br />

maTganisaTvis ar gamoiricxeba; orive epiTeti amasac gulisxmobs. aseTia<br />

is informacia, romelic mocemulia zemoT citirebul mikroteqstSi,<br />

1<br />

`imier~ da `amier~ am SemTxvevaSi gulisxmobs mtkvris gaRma, gamoRma or<br />

rezidencias, mcxeTas da armazs.<br />

9


epiTetebSi `qveli~ da `avaz~. axla vnaxoT ra monacemebs Seicavs sxva<br />

wyaroebi CvenTvis saintereso kiTxvaze pasuxis gasacemad.<br />

leonti mroveli XI s. istorikosi, romelsac `qarTlis<br />

cxovrebaSi~ ekuTvnis Sesabamisi istoriuli periodis aRweriloba,<br />

farsman avazs saerTod ar axsenebs. farsman qvelis Sesaxeb ki, vrclad<br />

gvesaubreba. misi sityviT, es mefe iyo `kaci keTili da uxuad<br />

momniWebeli da Semndobeli, asakiTa Suenieri, taniTa didi da Zlieri,<br />

mxne mxedari da SemmarTebeli brZolisa, uSiSari viTarca uxorco~.<br />

igi ijda qalaq armazSi. misi Tanamedrove mcxeTeli mefis,<br />

mirdatis qveSevrdomebic ufro metad farsman qvels emxrobodnen.<br />

mirdati ki yofila `kaci urvili * da mesisxle~. mas Caufiqrebia<br />

mzakvruli gegma: surda Turme muxanaTurad moekla farsman qveli<br />

wveulebaze. farsman qvelisaTvis droulad ucnobebiaT xifaTis Sesaxeb.<br />

igi mirdats ganerida, magram aRniSnuli faqtis Semdeg metoqeTa Soris<br />

samxedro dapirispireba garduvali gamxdara. farsman qvels somxebi<br />

momxreobdnen, mirdats – sparselebi. mravaljer iZlia es ukanaskneli,<br />

ganidevna qveynidan pirvelis mier. farsman qvels, metoqes dadevnebuls,<br />

sparseTis rbevac dauwyia. mtrebs pirispir brZoliT misTvis veraferi<br />

mouxerxebiaT, amitom mousyidiaT mzareuli, romelmac farsmani mowamla.<br />

`gansakuTrebiT tipiuria istoria farsman qvelisa, romelic<br />

Setanilia leonti mrovelis TxzulebaSi da romelic calke<br />

damTavrebul epikur * moTxrobas warmoadgens, dawerils sagmiro romanis<br />

kolorituli stiliT~ _ SeniSnavs pavle ingoroyva. marTlac, udavoa,<br />

rom leontis teqstis am monakveTs etyoba folkloruli arqetipis *<br />

Zlieri gavlena. sakmarisia iTqvas, rom farsman-mirdatis omebi<br />

gamoWrilia epikur bumberazTa Serkinebis tradiciul Targze. amis<br />

gamoZaxili unda iyos xalxis sayvareli gmiris mowamvlis motivic.<br />

xalxur SemoqmedebasTan, kerZod, e. w. `natirlebTan~ kavSirs pirdapir<br />

miuTiTebs farsman qvelze leontis moTxrobis bolo frazebi: `da esreT<br />

mokla farsman mefe queli, maSin iqmna glova da tirili da tyeba<br />

yovelTa zeda qarTvelTa warCinebuliTgan vidre glaxadmde. da ityebdes<br />

(TavSi irtyamdenen _ m. C.) yovelni TavTa TvsTa yovelTa Sina qalaqTa<br />

da dabnebTa, rameTu dasxdian mgosanni glovisani da Sekrbian yovelni da<br />

axsenebdian simxnesa da siquelesa da siSuenieresa da saxierebasa farsman<br />

quelisasa~.<br />

aRniSnuli tipis teqsti, rogorc cnobilia, warmoiSveba istoriuli<br />

movlenis safuZvelze. igi istoriuli movlenis uSualo gamoZaxilia;<br />

magram droTa viTarebaSi teqstSi dafiqsirebul detalTa erTi nawili<br />

ikargeba, nawils ki faqtebis epikuri poetizaciis Sedegad imdenad<br />

ecvleba saxe, rom sakontrolo masalis gareSe, martooden maTze<br />

dayrdnobiT, SeuZlebeli xdeba warsuli sinamdvilis aRdgena.<br />

10


saqme isaa, rom (es garkveulia specialur literaturaSi) xalxis<br />

mexsierebisaTvis arsebiTia moTxrobis emociuri mxare, igi SedarebiT<br />

Tavisuflad eqceva, am TvalsazrisiT, meorexarisxovan monacemebs.<br />

amitomaa, rom eposi, arcTu iSviaTad, iCens ra araistoriul midgomas<br />

droisadmi, erT siuJetSi aTavsebs sxvadasxva epoqis movlenebs.<br />

niSandoblivia, rom specialistebs uZneldebaT leontiseuli farsman<br />

qvelis konkretul istoriul pirTan gaigiveba da mas antikuri xanis<br />

qarTlis Zlevamosil mefeTa krebiT saxed miiCneven.<br />

amrigad, aSkaraa, rom dasmul kiTxvaze pasuxis gasacemad, miuxedavad<br />

sakmao moculobisa, leonti mrovelis mier mowvdili informacia<br />

kritikuli Sefasebis gareSe ar gamogvadgeba. `qarTlis cxovrebiseuli~<br />

farsman qveli epikuri saxea da ara istoriuli portreti. aq, rogorc<br />

iTqva, SeiZleba daculi iyos zogierTi namdvili faqti, magram aseT<br />

monacemTa gamovlena da mTlian konteqstSi Casma Tavad moiTxovs<br />

damatebiT cnobebs.<br />

Cveulebriv, `moqcevai qarTlisais~ warmarT mefeTa qronikis<br />

informaciis Sesavsebad, `qarTlis cxovrebis~ garda, mimarTaven berZnullaTinur<br />

wyaroebs. farsman avazis am ZeglebSi moxseniebul analogiuri<br />

saxelis mqone pirebTan gaigivebis problema, Cvens mecnierebaSi arasodes<br />

dasmula. farsman avazi specialistTa yuradRebis miRma darCa. rac<br />

Seexeba farsman qvels, pavle ingoroyvas azriT, esaa qarTlis is mefe<br />

(farsman III), romelic II s. 30-ian wlebSi moxseniebuli hyavT romael<br />

avtorebs flavius arianes, dion kasiuss, elius spartianes, iulius<br />

kapitolines. es pirovneba romis imperatorebis adrianesa (117-138 ww.)<br />

da antonine piusis (138-161 ww.) Tanamedrove iyo.<br />

amJamadac, arsebiTad es Tvalsazrisia gaziarebuli. oRond aRniSnul<br />

wyaroebSi dadasturebul mefes Tanamedrove mkvlevrebi ixsenieben,<br />

rogorc farsman II. es pirovneba Zlevamosili xelisufalia. igi roms<br />

kadnierad ar emorCileba, atarebs misgan damoukidebel sagareo<br />

politikas, ris Sedegadac, afarToebs kidec qveynis sazRrebs. misi<br />

nagvianevi viziti romSi did movlenad aRiqmeba; aq mas sagangebo pativs<br />

miageben. serafitis cnobil orenovan (arameul-berZnuli) epitafiaSi mefe<br />

farsmani moxseniebulia, rogorc `mZleTa mZleveli.~ mas aRusrulebia is<br />

saqmeni, rac ver moaswro pirveli qarTuli erovnuli saxelmwifos<br />

Semqmnelma mefe farnavazma 2<br />

magram Cveni azriT, zeviT dasaxelebul ucxour wyaroebSi<br />

moxseniebuli farsmanis gaigiveba `moqcevai qarTlisais~ warmarT mefeTa<br />

siis farsman qvelTan ar SeiZleba. amas mafiqrebinebs ori garemoeba.<br />

Uupirveles yovlisa, esaa romaul wyaroebSi, erTi mxriv, da meore<br />

mxriv, `moqcevai qarTlisaiSi~ warmodgenili pirovnebebis gansxvavebuli<br />

2<br />

aRniSnuli Zeglis axali interpretacia ekuTvnis akademikos grigol giorgaZes.<br />

11


politikuri saxe. naTqvamis ganmartebisaTvis ramdenadme vrclad SevexoT<br />

epoqas.<br />

rogorc aRiniSna, farsman qveli da farsman avazi Tanamefeni arian.<br />

maTi moRvaweoba ukavSirdeba antikuri qarTlis istoriis im specifikur<br />

periods, romelic samecniero literaturaSi ormefobis saxelwodebiT<br />

aris cnobili. `moqcevai qarTlisais~ mixedviT, ormefoba qarTlSi<br />

daiwyo Zv.w. II s. I naxevarSi. 3 erTi mefe ijda armazSi, meore _<br />

mcxeTaSi. dasaxelebulia `TanamefeTa~ eqvsi wyvili. mexuTe wyvilia<br />

CvenTvis saintereso farsmanebi. rogorc iTqva, farsman qveli armazelia,<br />

farsman avazi – mcxeTeli:<br />

`da mefobda rok, romelman raiTurTiT mcxeTai gaiSora da mefobai<br />

orad gaiyo. orni mefeni dasxdes imier da amier.<br />

da mefobda qarZam armazs da mcxeTas bratman. da amaTTa JamTa<br />

huriani movides mcxeTasa da dasxdes.<br />

da mefobda imier farsman da amier kaoz.<br />

da mefobda imier arsok da amier amazaer.<br />

da mefobda imier amazasp da amier deruk.<br />

da mefobda imier farsman qveli da amier farsman avaz.<br />

da mefobda imier rok da amier mirdat. da amis ze moaklde armazi<br />

sameufoida mcxeTas oden iyo mefobai.<br />

da mefobda Radami da dRe :k:.<br />

da farsman~.<br />

mkvlevrebi yuradRebas aqceven im garemoebas, rom Zvelsomxur<br />

TxzulebaSi, e.w. `somxur geografiaSi~ (VII s.) gogarenes sazRvrebi,<br />

erTi mxriv, zustad imeorebs berZeni avtoris, strabonis (Zv.w. I – ax.w.<br />

I ss.) TxzulebaSi aRwerili Zv.w. II s. I naxevarSi somxeTis raionebis<br />

sazRvrebs, meore mxriv, emTxveva armazis samefos teritorias, rogorc<br />

mas moxazavs leonti mroveli (`armaziT kerZo qalaqi, mtkuarsa samxriT<br />

qarTli xunaniTgan vidre Tavadmde mtkuarsa da klarjeTi yoveli~).<br />

amrigad, qarTlSi ormefobis dasawyisi, droSi Tanxvdeba gogarenes (igive<br />

iberiis) sapitiaxSos Seqmnis faqts, armazis samefos sazRvrebi<br />

igiveobrivia am sapitiaxSos sazRvrebisa. es damTxvevebi, cxadia,<br />

SemTxveviTi ar SeiZleba iyos. aSkaraa, rom sxvadasxva wyaroSi<br />

dafiqsirebul erTi da imave movlenasTan gvaqvs saqme. ormefrba Zvel<br />

qarTlSi unda gavigoT, rogorc qarTlis teritoriaze somxeTTan<br />

dakavSirebuli politikuri erTeulis Camoyalibeba, adgilobrivi<br />

3 am TariRis gamoTvla ekuTvnis akademikos giorgi meliqiSvils. saqme isaa, rom<br />

`moqcevai qarTlisai~ pirdapir qronologiur monacemebs ar Seicavs da am rigis<br />

informaciis amoReba misgan SesaZlebelia specialuri kvlevis Sedegad.<br />

12


dinastiis warmomadgeneli mmarTvelebiT saTaveSi. 4 Zveli qarTuli<br />

istoriografiis mier, aRniSnuli movlenis gaazreba sruliad<br />

logikuria: qarTvelTaTvis mefoba, marTlac, orad gaiyo: armazeli<br />

xelisufali mcxeTaSi mefes aRar emorCileboda.<br />

am msjelobis Semdeg, cxadi xdeba, rom farsman qveli, faqtobriv,<br />

monapire pitiaxSia. SeuZleblad mimaCnia, rom saerTaSoriso<br />

TvalsazrisiT, es umniSvnelo politikuri moRvawe gavaigivoT qarTlis<br />

im `mZleTa mZlevel~ xelisufalTan, romelsac romSi qandakeba daudges.<br />

tradiciuli gaigivebis sawinaaRmdegod metyvelebs qronologiac.<br />

rogorc iTqva, `moqcevai qarTlisais~ istoriul qronikas TariRebi ar<br />

axlavs. calkeul mefeTa zeobis daaxloebiT gansazRvra iribi<br />

monacemebiT xerxdeba. `wm. ninos cxovrebis~ vrcel redaqciaSi<br />

miTiTebulia, rom qristes jvarcmis Tanamedrove mcxeTeli mefe iyo<br />

amazaeri. rogorc zemoT moyvanili citatidan Cans, es amazaeri<br />

`TanamefeTa~ mesame wyvilis erT-erTi wevria da CvenTvis saintereso<br />

farsmanebs sul erTi wyviliT uswrebs win. amrigad, `moqcevai<br />

qarTlisais~ mixedviT, farsman qveli (iseve rogorc farsman avazi) I s.<br />

Sua xanebis moRvawea. am faqtis gaTvaliswinebiT, aseve SeuZlebelia<br />

farsman qvelis gaigiveba romis imperatorebis, adrianesa da antonine<br />

piusis Tanamedrove qarTlis mefe farsmanTan.<br />

ucxouri wyaroebi qarTlis mefes saxelad farsman axseneben I s.<br />

Sua xanebSic, 30-50-ian wlebSi. es farsmani iseTi Zlevamosili araa,<br />

rogorc II s. I naxevarSi moRvawe misi sexnia, magram arc ise susti Cans,<br />

rom igi armazel mefed anu monapire pitiaxSad warmovidginoT. marTalia,<br />

garkveuli sifrTxiliT, magram daJinebiT es farsmani cdilobs romisagan<br />

damoukidebeli politikis gatarebas. rac Seexeba somxeTs, am qveynis<br />

taxtis dauflebisaTvis is xangrZlivad da Seupovrad ibrZvis. mis erTerT<br />

Zes miTridate hqvia. swored es miTridate xdeba farsmanis taxtis<br />

memkvidre.<br />

am monacemebis mixedviT, migvaCnia, rom ucxour wyaroebSi farsmani<br />

igive `moqcevai qarTlisais~ mier dasaxelebuli `amier~ gamefebuli<br />

farsman avazia. rogorc vTqviT, farsman avazic I s. Sua xanebis moRvawea.<br />

Cveni azriT, rac Seexeba farsman qvels, misi xseneba romaul<br />

wyaroebSi ar Cans. es ioli asaxsnelia, Tu gaviTvaliswinebT, rom<br />

realurad farsman qveli umniSvnelo politikuri figura iyo. misi<br />

Zlevamosilobis Sesaxeb Txroba, folklorul wyaroze dayrdnobiT unda<br />

Seeqmna leonti mrovels. am Txrobis gavleniTaa, rom Tanamedrove<br />

qarTvelologiaSi, farsman qvelad SecdomiT miiCneven im pirovnebas,<br />

romlis dros antikuri qarTli Tavis Zlierebis zenits aRwevs.<br />

4<br />

es Tvalsazrisi ekuTvnis d. abaSiZes. analogiuri Sexeduleba aqvs gamoTqmuli g.<br />

mamulias.<br />

13


`aq vaJkacebia, iq ki – davla~<br />

romaeli istorikosi tacitusi (55-116 ww.) warmogvidgens I s. Sua<br />

xanebSi moRvawe qarTlis mefis farsmanis STambeWdav daxasiaTebas. am<br />

cnobebis safuZvelze vrwmundebiT, raoden zustia qarTul sinamdvileSi<br />

am pirovnebisaTvis Serqmeuli metsaxeli `avaz~.<br />

Tavdapirvelad tacitusi farsmans axsenebs somxeTSi misi Zmis<br />

miTridates romaelTa mxardaWeriT gamefebis faqtze saubrisas,<br />

romaelebi gamosulan Zmebis Serigebis iniciativiT. e. i. safiqrebelia,<br />

rom maT maincdamainc kargi urTierToba am droisaTvis ar hqondaT. esaa<br />

I s. 30-iani wlebi. somxeTis mimarT TavianTi pretenziebi hqondaT<br />

parTelebs, somxeTis taxti miTridatemde Tavisufali ar iyo.<br />

qarTvelebi SeiWrebian somxeTSi, daipyroben mis garkveul nawils.<br />

parTiis * mefe artabani Tavis Zes, orods daavalebs samagiero miagos<br />

momxdurT. orive mxare, damxmare Zalad daiqiravebs sarmatebs, * magram<br />

farsmani CrdiloeTidan mxolod Tavis momxre sarmatebs SemouSvebs,<br />

orodi damxmare Zalis gareSe rCeba. tacitusi gviCvenebs, rom<br />

gadamwyveti saomari moqmedebis dawyebamde, farsmani qmnida saTanado<br />

fsiqologiur atmosferos. Aai, ras mogviTxrobs tacitusi: `amasobaSi,<br />

mokavSires moklebul orods damxmare jariT gaZlierebuli farsmani<br />

sabrZolvelad iwvevs da raki igi Tavs ikavebs, Tavs esxmis. amxedrebuli<br />

miadgeba banaks, arbevs safuraJe adgilebs da xSirad alyis msgavsad<br />

artyams saguSagoebs, vidre parTelebma veRar aitanes Seuracxyofa,<br />

Semoexvivnen mefes da moiTxoves brZola.~ mokled, farsmani sulierad<br />

aZabunebs mters, Tavisi brZolis gegmas axvevs mas Tavs da aiZulebs omi<br />

daiwyos araxelsayrel pirobebSi. parTelebi cxenosnebi iyvnen. farsmans<br />

ki qveiTi jaric hyavda. igi kargad icnobda garemos. tacituss moaqvs<br />

farsmanis sityvis fragmenti, romelic warmoTqmuli iyo laSqris winaSe<br />

brZolis dawyebamde. Tavis meomrebs miuTiTebda ra oqroqsoviliT<br />

Semosil parTelTa jarze, farsmani ambobda: `aq vaJkacebia, iq ki –<br />

davla~ (am frazis Targmani momyavs p. ingoroyvas mixedviT _ m. C.).<br />

parTelebma ver SeZles TavianTi taqtika ganexorcielebinaT.<br />

sarmatebis dawyebul saqmes qarTvelebi da qarTvelTa jarSi myofi<br />

albanelebi * aboloveben. orodica da farsmanic mowinave xazze ibrZodnen<br />

da meomrebs amxnevebdnen. uceb, maT erTmaneTi SeniSnes da xmamaRali<br />

SeZaxiliT gaeqanen SesaWideblad. farsmanma daaswro, gaupo orods<br />

muzaradi da daWra, magram amis Semdeg daWrili cxenma gaaqana da Tanac,<br />

umamacesma mxedrebma daifares. farsmanma ganmeorebiTi dartyma veRar<br />

SeZlo. marTalia, orodi gadarCa, magram xma gavrcelda rom parTelTa<br />

mxedarTmTavari daiRupa. aman imoqmeda jaris sabrZolo ganwyobaze,<br />

parTelebi damarcxdnen.<br />

14


aseTad warmogvidgeba farsmani brZolaSi. rogorc vxedavT, igi<br />

moqnilia, swrafi, Seupovari.<br />

tacitusi gvamcnobs, rom farsmans SemdgomSic mouwia brZolam<br />

somxeTisaTvis. saqme isaa, rom I s. 40-ian wlebSi romaelebma miTridate<br />

daapatimres. miTridatesaTvis somxeTis dapyroba xelaxla gaxda saWiro.<br />

man Zmas mimarTa. miTridate, marTlac, farsmanis daxmarebiT kvlav<br />

daeufla somxeTis taxts. magram urTierToba Zmebs Soris kvlav daiZaba.<br />

amis mizezi gaxda farsmanis Ze radamisti, romelic, tacitusis sityviT,<br />

gamorCeuli iyo fizikuri ZaliTa da momxibvlelobiT, agreTve<br />

ganaTlebiT. igi didi popularobiT sargeblobda ara marto Tavis<br />

qveyanaSi, aramed mezoblebSic. radamisti aSkarad gamoTqvamda<br />

ukmayofilebas mamis mmarTvelobis gamo, miuTiTebda, rom moxucebuli<br />

mefis xelSi qarTls ar hqonda Tavisi Sesaferi dideba.<br />

tacitusis Semdgomi monaTxrobi gvafiqrebinebs, rom radamistis<br />

gamomwvevi qceva politikuri TamaSi iyo, romelic TviT farsmanis mier<br />

iyo dagegmili. mas aSinebda `xalxis mxardaWeriT Segulianebuli~<br />

sakuTari Ze da cdilobda misi energia sxva qveynis taxtis mopovebisaken<br />

miemarTa: farsanma `Wabuks sxva imedi STaagona da armeniisaken miuTiTa,<br />

gaixsena ra, (rom _ m. C.) parTiis gaZevebis Semdeg, TviT manve rom misca<br />

igi (armenia _ m. C.) mirdats; oRond Svils urCia Zalis gamoyenebisagan<br />

Tavi SevikavoT, ufro mzakvroba gamoviyenoT, raTa udardelad myofi<br />

mirdati anazdeuli TavdasxmiT davamarcxoTo. amgvarad, radamisti,<br />

romelsac viTomcda mamasTan uTanxmoeba mouvida, radgan dedinacvlis<br />

siZulvils veRar gauZlo, biZas miaSurebs. miTridatma didi alersiT<br />

miiRo igi, rogorc sakuTari Svili. aman ki armenielTa warCinebulebs<br />

dauwyo Segulianeba saxelmwifo gadatrialebis mosaxdenad ise, rom<br />

mirdatma araTu veraferi Seityo, aramed ufro meti pativiTac<br />

epyroboda. viTomcda Serigeba mindao, radamisti mamasTan dabrunda da<br />

acnoba, rac mzakvrobiT SeiZleba gakeTebuliyo, gakeTebulia, danarCeni<br />

iaraRiT unda aRsruldeso. amasobaSi farsmanma omis sababic moigona:<br />

`albanTa mefis winaaRmdeg brZolaSi romaelebis dasaxmareblad rom<br />

movuwode, Zmam winaaRmdegoba gamiwia da am wyenisaTvis vilaSqreb mis<br />

dasarbevado da amasTan erTad, vaJiSvils didi laSqari misca~.<br />

rogorc vxedavT, farsmani moqnilia ara marto xelCarTul<br />

brZolaSi. mas SeuZlia dagegmos mravalsvliani politikuri avantiurebi.<br />

magram davubrundeT Cveni saubris Temas.<br />

moulodnelobisagan Tavzardacemulma miTridatem garnisis * cixesimagres<br />

Seafara Tavi, romelsac romaelTa garnizoni icavda. radamists<br />

cixe-simagris ZaliT aReba ar SeeZlo. sxvaTaSoris, tacitusi SeniSnavs,<br />

rom erTaderTi, rasac ver axerxeben barbarosebi * , cixe-simagreTa aRebaa.<br />

amitom, radamisti cdilobs moisyidos cixis prefeqti. centurioni<br />

(cixis ufrosi _ m. C.) sastikad ewinaaRmdegeba amas. igi gaeSureba<br />

15


farsmanTan da moiTxovs misgan, rom romaelTa mfarvelobis qveS myof<br />

miTridates Tavi daanebos. farsmani mas ayovnebs bundovani,<br />

keTilganwyobili pasuxebiT, Cumad ki Tavisi wargzavnilebis piriT,<br />

Svils saqmis Cqara gaTavebas sTxovs. radamisti zrdis qrTamis odenobas.<br />

bolos da bolos miTridate, romelic gamouval mdgomareobaSi aRmoCnda<br />

(romaelTa garnizonis mxardaWera aRar aqvs _ m. C.), ijerebs ZmiSvilis<br />

SemonaTvals _ uvneblad datovebis Sesaxeb da nebdeba. radamisti jer<br />

tkbilad miiRebs biZas (igi misi siZec da simamric iyo), mere ki<br />

muxanaTurad da cinikurad moakvlevinebs. ar daindobs arc miTridates<br />

meuRles (e. i. sakuTar das), arc diSvilebs.<br />

am sisxliani angariSsworebis Semsrulebeli da uSualo monawile,<br />

marTalia, farsmani ar yofila, magram yovelive rom misi dasturiT<br />

xdeboda, saeWvo ar aris. aRniSnul faqtTan dakavSirebiT, tacitusis<br />

SeniSvna aseTia: `farsmans samefos Cagdebis wadilma Zma da qaliSvili<br />

daaTmobina da gulSi ukve mzad iyo boroti moqmedebis CadenisaTvis. is<br />

ki ivarauda, rom es saqme mis Tvalwin ar momxdariyo da isini mis<br />

winaSe ar daexocaT~.<br />

farsmanma sabolood arc radamisti Seicoda. igi mamas mouklavs<br />

rogorc gamcemi, rom amiT romaelTaTvis erTguleba daedasturebina.<br />

amrigad, farsmani gaemijna radamistis qmedebebs, anu saqmes, romelic<br />

TviTon STaagona Svils da romelis ganxorcielebisaTvis materialuri<br />

saxsari da energia ar dazoga.<br />

daundobeli da sastiki, muxanaTi, Zalauflebisa da sisxlis moyvare,<br />

swrafi da Cauqi, moqnili xelCarTul brZolasa Tu diplomatiaSi – ai,<br />

epiTetebi, romlebiTac SeiZleba daxasiaTdes tacitusTan warmodgenili<br />

qarTlis mefis saxe. rogorc iTqva, sityviT `avaz~ SeiZleba yovelive<br />

amis gamoxatva.<br />

`dRe :k:~<br />

axla davubrundeT moyvanil citatas `moqcevai qarTlisaidan~.<br />

mirdat farsman avazis Zis zeobis aRniSvnas, aq mosdevs aseTi<br />

informacia: `da mefobda Radami da dRe :k:~.<br />

cnobilia, aso-niSnebs Zvel kulturul teqstebSi iyenebdnen<br />

ricxvebis aRsaniSnavadac. :k:-s Sesatyvisi qarTul anbanSi aris ricxvi<br />

20. gamodis, `moqcevai qarTlisaiSi~ Radamis zeoba 20 dRiT aris<br />

gansazRvruli. aseTi ram arabunebrivad miaCniaT mkvlevarT da<br />

gansaxilvel cnobas asworeben leonti mrovelis monacemebis mixedviT,<br />

romelTanac sami welia miTiTebuli; magram leonti wyaroTa<br />

interpretatoria da zogjer, amis gamo, ramdenadme arazusti. Tanac<br />

mxedvelobaSia misaRebi, rom `moqcevai qarTlisais~ istoriuli qronika<br />

monacemebs zeobis xangrZlivobis Sesaxeb saerTod ar Seicavs. RadamTan<br />

16


dakavSirebuli SemTxveva erTaderTia da es gamonaklisi swored<br />

dafiqsirebuli faqtis uCveulobiT (mefoba oci dRiT?!) unda iyos<br />

gamowveuli. qronists aucileblad miuCnevia aReniSna Radamis mefobac,<br />

magram aqve gviCvenebs realurad ra Sinaarsi aqvs am faqts. ase rom,<br />

`moqcevai qarTlisais~ monacemi ukugdebul ki ar unda iqnes, saWiroa<br />

SevecadoT mis ganmartebas.<br />

oci dRiT zeoba miuTiTebs: Zvel qarTlSi adgili hqonda<br />

xelisuflebis uzurpaciis faqts. Tumca, mxolod am cnobiT ar Cans<br />

uzurpatori vin iyo: Tavad Radami, romelic warumateblad Seecada<br />

mirdat farsmanis Zis damxobas, Tu Radamis momdevno farsmani, romelmac,<br />

piriqiT, warmatebulad moaxdina saxelmwifo gadatrialeba da wina<br />

xelisufali sul oc dRes amefa.<br />

am problemis gadawyvetis saSualebas gvaZlevs pavle ingoroyvas<br />

dakvirveba imis Taobaze, rom saxelebi `radamisti~ (Rhadam-ist) da<br />

`Radami~ erTi da igivea. aRniSnuli azri, romelic mkvlevars mokle<br />

SeniSvnis saxiT aqvs mocemuli, SemdgomSi arc Tavad mas, arc romelime<br />

momdevno specialistis istoriul rekonstruqciaSi ar gamoyenebulia.<br />

arada, igi ueWvelia da gvexmareba SevavsoT is istoriuli suraTi,<br />

romlis moxazva zemoT ukve vcade `moqcevai qarTlisaisa~ da tacitusis<br />

urTierTSejerebis safuZvelze.<br />

aSkaraa, rom roca farsman avazma gaamefa misTvis sasurveli mirdati<br />

(miTridate), ganawyenebulma ufrosma Zem (Svilma pirveli colisagan)<br />

Radamma (radamistma) moawyo saxelmwifo gadatrialeba. magram misi cda,<br />

ZaliT egdo taxti xelT, warumatebeli aRmoCnda. amaze zeobis<br />

xanmokleoba metyvelebs. rogorc Cans, es iyo Radamis (radamistis)<br />

sabediswero nabiji. tacitusis cnobebze dayrdnobiT varaudi imis<br />

Taobaze, rom radamistis mkvlelobis mizezi taxtis xelSi Cagdebis cda<br />

unda yofiliyo, gamoTqmuli aqvs akademikos giorgi meliqiSvils.<br />

`moqcevai qarTlisais~ informaciis gaTvaliswineba, am varauds, myar<br />

sabuTze damyarebul daskvnad aqcevs.<br />

araa gamoricxuli, rom umcrosi Zmis gamefebiT Seuracxyofili<br />

ufliswuli Tavidan TviT farsman avazis momxreebis mier iqmna<br />

waqezebuli am nabijis gadasadgmelad da mere maTganve iolad damxobili.<br />

farsmanisaTvis xom aucilebeli iyo arasasurveli Zis problemis<br />

erTxel da samudamod gadawyveta, mousvenari taxtis maZieblisagan<br />

gaTavisufleba. sxvagvarad, mis rCeul mirdats mSvidi mefobis saSualeba<br />

ar eqneboda. Radam//radamistis sikvdiliT dasasjelad ki mas<br />

dasWirdeboda mZime braldebani, romlebic SeiZleboda uxvad<br />

dagroviliyo saxelmwifos marTvis dros. rogorc tacitusis Txzulebis<br />

zemoT citirebuli adgilidan Cans, Zmis winaaRmdeg gasalaSqreblad<br />

farsmanma mniSvnelovani politikuri sababi moigona, Semdgom ki misi<br />

ojaxis ganadgurebaSi uSualo monawileobis miRebas moerida. amgvari<br />

17


faqtebi ar unda iyos SemTxveviTi. farsman avazi, Cans, iTvaliswinebda<br />

mis mier ganzraxul saqmeTa mosalodnel sazogadoebriv rezonanss, maT<br />

ganxorcielebas imgvarad cdilobda, rom aSkara damnaSaved ar<br />

gamoCeniliyo. Radamis dasjac, unda vivaraudoT, man ise dagegma, rom<br />

sikvdili TviT msxverplis brali yofiliyo.<br />

zogadad, ukve aRvniSneT is sisxliani aqcia, romelic ganaxorciela<br />

Radamma somxeTSi. am garegnulad momxiblveli axalgazrdis xasiaTis<br />

bolomde wvdomisaTvis aucilebelia mivuTiToT detalebze. rogorc<br />

iTqva, uimedo mdgomareobaSi myofi miTridate man cixe-simagridan<br />

gamoityua da Tavidan pativiT miiRo: `arwmunebda arc maxvils, arc<br />

Sxamis Zalas ar gamoviyeneb Sens winaaRmdego~. ficis dadebis dros,<br />

Radamis (radamistis) erT-erTi kaci viTom SemTxveviT waiqca,<br />

miTridates fexebze moexvia da isic waaqcia. maSin sxvebma borkilebi<br />

daades da xalxis winaSe gaatares, rogorc sastiki da metad saZulveli<br />

mefe. ukan mtirali meuRle da bavSvebi misdevdnen. cal-calke urmebSi<br />

Casves da farsmanis brZanebas elodebodnen. `radamistma, aqaoda dadebuli<br />

fici maxsovso, marTlac, arc maxvili da arc Sxami ar ixmara disa da<br />

biZis winaaRmdeg, aramed miwaze daawvina isini da zemodan mravali mZime<br />

samosis dayriT moaSTobina. daxoces miTridates vaJiSvilebic, romlebic<br />

mSoblebis daRupvas xmamaRla tirodnen~.<br />

da kidev erTi suraTi, romelic aseve Semogvinaxa tacitusma:<br />

rodesac parTelebisagan devnili Radami somxeTidan gamoiqca, mas Tan<br />

hyavda fexmZime coli. cxeniT xangrZliv Seusvenebel rbolas qalma<br />

veRar gauZlo, qmars evedreboda moekla. tacitusi aRwers Radamis<br />

tanjvas: erTi mxriv, mas enaneboda coli, meore mxriv, agiJebda azri, Tu<br />

cocxals datovebda, sxvas Cauvardeboda xelSi. bolos mainc<br />

`mkvlelobaSi gawafuli xeliT~ maxviliT gangmira da mdinareSi<br />

gadaagdo. Znelia amovicnoT ra wyaros eyrdnoba tacitusi, roca<br />

TviTmxilveliviT cxovelmyofelad gvixatavs Radamis sulier<br />

mdgomareobas saSineli aucileblobis ganxorcielebis win. SesaZloa<br />

istorikoss es afiqrebina im faqtma, rom zenobia (ase erqva qals)<br />

gadarCa. e. i. Cveni varaudiTac, Radams mainc aukankalda brZolebSi<br />

gawafuli xeli, radgan misi dartyma ar aRmoCnda sasikvdilo.<br />

zenobia mwyemsebma ipoves. mdidrulma samosma miaxvedra isini, rom<br />

didgvarovanTan hqondaT saqme. dedaqalaqSi waiyvanes. bolos swored<br />

Radamis gamarjvebul metoqesTan moxvda, romelmac Seuracxyofa ar<br />

ikadra, qals ise `moeqca rogorc dedofals~.<br />

sisxlSi gasvril xelmocarul politikur avantiurists bedi<br />

dascinoda. mamisagan moZulebuli da mamisave msxverpli Radam//radamisti<br />

udavod Cveni istoriis erT-erTi yvelaze tragikuli personaJia.<br />

Cveni azriT, farsman qvelis metoqe mcxeTeli mirdati igive farsman<br />

avazis Zmaa, romelic tacitusis mixedviT, SemdgomSi miTridate<br />

18


armenieli anu somxeTis mefe gaxda. mirdat mcxeTelic sastikia da<br />

qveSevrdomTaTvis saZulveli, miseuli brZolis meTodebi ki Seesabameba<br />

farsman avazis brZanebaTa suliskveTebas. amitom vfiqrobT, rom, vidre<br />

somxeTSi xelisuflebis xelSi Cagdebas Seecdeboda, mirdati farsmanis<br />

davalebiT ibrZoda armazis samefos winaaRmdeg.<br />

ratom ganawesa Zma am saqmeze farsmanma? rogorc vnaxeT, mas<br />

axasiaTebda sakuTar taxtze pretenziebis mqone pirTa energiis<br />

warmarTva metoqisaken. amave dros, farsman avazi erideboda mis mier<br />

dagegmil uzneo saqmeebSi uSualo monawileobis miRebas. armazsa da<br />

mcxeTas Soris SuRlis gaCaReba ki, Cans, im epoqaSi moraluri<br />

TvalsazrisiT, dadebiTad ar fasdeboda. leonti mrovelis cnobiT,<br />

armazeli da mcxeTeli mefeebi naTesavebi iyvnen da mirdatamde sruli<br />

TanxmobiT zeobdnen (`aqamomde ese mefeni yovelni or-orni iyvnes<br />

moyurobasa zeda: erTgan moyureni visnime da erTgan mterni visnime~). ase<br />

rom, am SemTxvevaSi, farsman avazs Zmis zurgs ukan dgoma rom<br />

emjobinebina, gasakviri araa.<br />

leonti mrovelis wyaro afiqsirebda farsman qvelis da amgvarad,<br />

mcxeTis winaaRmdeg, mtrul qmedebaTa uSualo ganmaxorcieblis, e. i.<br />

mirdatis saxels. amis gamo, aRniSnul qmedebaTa realuri<br />

sulisCamdgmeli leontisaTvis uCinari darCa. moqnilma farsman avazma<br />

`moaxerxa dasxltomoda~ leonti mrovelis mzeras. Tanamedrove<br />

mkvlevarTac ar SeuniSnavT igi aqamde.<br />

`zeTisxilovan mdinaresTan~<br />

`mefe mihrdat, didi mefe, Ze farsmanisa, didi mefisa. me var Cargasi<br />

Ze zevax ufrosisa. mec Cargas, pitiaxSi var mihrdat~ _ ase iwyeba<br />

arameuli warwera 1940 wels mcxeTa-armazis arqeologiuri gaTxrebis<br />

dros aRmoCenili erT-erTi stelisa, e. w. `armazis monolingva~. esaa<br />

Znelad amosakiTxi da gasaSifri teqsti, amitom specialistebi zemoT<br />

citirebulis momdevno nawilis Sinaarss zogadad gadmogvcemen.<br />

akademikos giorgi wereTelis, dRes sayovelTaod gaziarebuli,<br />

SexedulebiT, aq laparakia im gamarjvebebze, romlebic pitiaxS Cargass<br />

mihrdat mefisaTvis moupovebia, qarTlis mosazRvre qveynebis<br />

dalaSqvraze, cixe-simagreTa aRebaze. am konteqstSi naxsenebia somxeTi<br />

da raRac amboxeba. warweris sazeimo toni afiqrebinebs akademikos<br />

grigol giorgaZes, rom es Zegli, Tavis droze, saflavis qva ki ar unda<br />

yofiliyo, rogorc iTvleboda, aramed gamarjvebis stela.<br />

pitiaxSi Cargasi mamamiss anu zevaxs ixseniebs `ufrosis~ epiTetiT.<br />

es niSnavs: warweris gakeTebis droisaTvis arsebobs umcrosi zevaxic<br />

(pavle ingoroyvas azriT, saxelis uZvelesi qarTuli formaa Wevaxi), e.<br />

i. Cargasis Ze, ufrosi zevaxis SviliSvili. armazisxevSi aRmoCenil<br />

19


orenovan (arameul-berZnul) warweraSi, e. w. `armazis bilingvaSi~,<br />

marTlac, ixsenieba zevax umcrosi – udrood gardacvlili serafitis<br />

mama: `me var serafiti, asuli zevax mcirisa, farsman mefis pitiaxSisa,<br />

meuRle iodmanganisa, romelic imarjvebda da amravlebda adre gakeTebul<br />

sagmiro saqmeebs da aris ezosmoZRvari qsefarnug mefisa, Ze agripasi,<br />

ezosmoZRvrisa farsman mefisa, romelmac sZlia mZlevelni, rac<br />

farnavazma ver daasrula. da ase, serafiti iyo keTili da lamazi,<br />

romlis msgavsi aravin iyo silamaziT da gardaicvala 21 wlisa~<br />

(akademikos konstantine wereTlis Targmani).<br />

amrigad, armazisxevSi aRmoCenili epigrafikuli Zeglebis mixedviT,<br />

mefe mihrdatis Tanamedrove pitiaxSis, Cargasis memkvidre aris pitiaxSi<br />

zevax mcire – mefe farsmanis Tanamedrove. e. i. mefe mihrdatis<br />

memkvidrea mefe farsmani. es erTi mxriv.<br />

meore mxriv, mihrdat `didi mefe Ze farsmanisa~ is moRvawea, romlis<br />

dros qarTli warmatebebs aRwevs somxeTTan dapirispirebaSi. orive am<br />

faqtiT aSkaraa, rom `armazis monolingvis~ mihrdati igive farsman<br />

avazis Ze mirdatia. rogorc `moqcevai qarTlisais~ zemoT citirebuli<br />

teqsti gviCvenebs, am mirdatis memkvidrec farsmania da misi moRvaweobac<br />

somxeTze politikuri revanSiT xasiaTdeba. somxeTze gamarjvebas<br />

gamoxatavs mirdat farsmanis Zis dros ormefobis dasrulebis faqti,<br />

rac niSnavs somxuri eqspansiis Sedegebis likvidacias, somxeTis<br />

gavlenis qveS, garkveuli drois ganmavlobaSi myofi armazis samefos<br />

(rogorc adreve ganvmarteT, es igivea, rac iberiis sapitiaxSo) qarTlis<br />

mefisaTvis damorCilebas.<br />

amrigad, farsman avazis energiuli cda, moespo qveynis dayofa, mis<br />

rCeul Zes warmatebiT ganuxorcielebelia da gaerTianebuli qarTlis<br />

xelisufali gamxdara sataxto qalaqiT mcxeTaSi. es iyo didi movlena.<br />

gasul saukuneSi, mcxeTis maxloblad samuSaoebis Catarebisas<br />

SemTxveviT aRmoCnda TiTqmis kvadratuli qva Cvidmetstriqoniani<br />

berZnuli warweriT. esaa daxelovnebuli kaligrafis mier, berZnuli<br />

asomTavruliT Sesrulebuli, CarCoTi Semoxazuli teqsti qarTlis<br />

mimarT romaelTa mier gamovlenili megobruli Jestis, dedaqalaqis<br />

galavnis gamagrebis Sesaxeb. moxseniebul istoriul pirTa biografiuli<br />

monacemebis gaTvaliswinebiT, aRniSnuli epigrafikuli Zegli, ukve<br />

pirveli mkvlevrebis mier, daTariRebul iqna I s. 70-iani wlebiT.<br />

warwera sakmaodaa dazianebuli. miuxedavad amisa, misi dasawyisi<br />

nawilis gageba specialistebSi davas arasodes iwvevda. Tavidanve cxadi<br />

Seiqmna, rom aq mocemulia keisrebis: vespasianes, titesa da domicianes<br />

sayovelTaod cnobili titulatura. sxvagvari viTarebaa adresatebis<br />

Taobaze informaciis Semcveli bolo striqonebis kvlevasTan<br />

dakavSirebiT. teqstis am monakveTis amokiTxvis da ganmartebis Taobaze<br />

gamoTqmulia mravali Tvalsazrisi. maTi kritikuli ganxilvis Sedegebis<br />

20


aq warmodgena Zalian dagvacilebs istoriuli portretis Seqmnis<br />

dasaxul mizans. amitom, me-13-17 striqonebis Cveni redaqciis Targmans<br />

warmovadgenT. warwera gvamcnobs, rom TviTmpyrobelma keisarma vespasiane<br />

sebastosma da misma vaJebma vipatosebma titem da domicianem `iberiis<br />

mefes miTridates – mefe farsmanis Zes da amazasps – (sefe)wuls,<br />

keisris megobars da romaelTa moyvare xalxs galavani gaumagres~.<br />

farsman avazis Ze mirdati I s. 50-iani wlebis miwurulisaTvis<br />

ikavebs taxts. es Cans tacitusis mixedviT. I s. 70-ian wlebSi am<br />

warweraSi moxseniebuli iberTa mefe miTridate farsmanis Ze, aSkarad<br />

igive pirovnebaa.<br />

aq yuradRebas iqcevs garemoeba: iberTa mefe moxseniebulia<br />

Semamkobeli epiTetis gareSe (sapirispirod, sxvaTa Soris, romaelebisa),<br />

qarTlis am mefes ki hqonda pretenzia wodebul yofiliyo, rogorc<br />

`didi mefe~. amas aCvenebs misi qveSevrdomis, Cargas pitiaxSis sityvebi.<br />

e. i. imis Tqma minda, rom, miuxedavad megobrobis deklarirebisa,<br />

romaelebi agrZnobineben qarTlis mefes, rom es araTanabarTa megobrobaa.<br />

am STabeWdilebas kidev ufro mimZafrebs is garemoeba, rom keisris<br />

pirad megobrad dasaxelebulia ara qarTvelTa uzenaesi xelisufali,<br />

e. i. mefe, aramed samefo ojaxis wevri (sefewuli) amazaspi. swored<br />

rogorc keisris daaxloebuli piri, amazaspi iRebs romaelTagan miZRvnas<br />

mefisa da mTeli qarTveli xalxis Tanabrad. yvelafer amas, Cveni azriT,<br />

dafaruli cinizmis kvali atyvia.<br />

miTridate mefe da princi amazaspi ixseniebian gasul saukuneSi<br />

romSi aRmoCenil berZnul epigrafikul ZeglSi. esaa amazaspis epitafia<br />

leqsad:<br />

`mefis saxelovani Ze amazaspi, miTridate mefis Zma, romlis<br />

mSobliuri miwac aris kaspiis bWesTan, iberi, iberis Ze, aq marxia wminda<br />

qalaqTan, romelic aago nikatorma migdonis zeTisxilovan mdinaresTan.<br />

gardaicvala Tanamgzavri avzonTa winamZRoli meufisa mosuli<br />

parTelebTan sabrZolvelad. gardaicvala uwin, vidre gaisvrida xels,<br />

vai, rom Zlier xels, mtris sisxlSi, Subsa, mSvildze da maxvilis<br />

pirze. iyo qveiTica da mxedaric, TviT – morcxvi qalwulebis msgavsi~<br />

(akademikos TinaTin yauxCiSvilis Targmani).<br />

epitafia TariRdeba 114-115 wlebiT. mcxeTis galavnis zemoT<br />

ganxiluli warwerisagan mas acilebs oTxi aTeuli weli. es<br />

qronologiuri manZili kidev amdenivec rom davumatoT, ar aRemateba<br />

adamianis sicocxlis xangrZlivobas. ueWvelia, rom orive ZeglSi<br />

ixseniebian erTi da igive pirovnebebi. sefewuli amazaspi, rogorc<br />

gamoirkva, miTridates Zma yofila, e. i. farsman avazs hyolia mesame<br />

vaJic. 114-115 wlebisaTvis igi salaSqrodaa da rogorc epitafia<br />

gviCvenebs, karg fizikur formaSicaa. e. i. I s. 70-iani wlebis Sua<br />

xanebSi, roca pirvelad vxvdebiT mis saxels wyaroebSi, amazaspi yofila<br />

21


sruliad axalgazrda. swored am Wabukis pirad megobrad aris<br />

moxseniebuli am droisaTvis Svid aTeul wels mitanebuli vespasiane<br />

keisari. es niuansi damaxasiaTebelia romis diplomatiis realuri<br />

Sinaarsis amosacnobad. aSkaraa, rom misi mesveurni qarTlis mefis Zmas<br />

ganixilavdnen, rogorc politikur kozirs, romelsac Sesaferis<br />

pirobebSi warmatebiT gaiTamaSebdnen. 114-115 wlebis warweraSi mirdat<br />

farsmanis Zis xseneba mis xangrZliv mefobaze miuTiTebs. amasve miuTiTebs<br />

iribad pitiaxS Cargasis gamarjvebis stelac, romlis mixedviT, rogorc<br />

aRiniSna, mirdatis dros pitiaxSTa ori Taoba zeobda.<br />

II s. 10-iani wlebis Sua xanebisaTvis, e. i. maSin, roca gaurkvevel<br />

viTarebaSi gardaicvala amazaspi, mirdati udavod sakmaod asakovania.<br />

aqedan gamomdinare, bunebrivia vifiqroT, rom am dros sasurveli<br />

memkvidrisaTvis (ra Tqma unda, aseTi SeiZleba yofiliyo Svili) taxtis<br />

gadacema misTvis dgas, rogorc uaxloes momavlSi gadasaWreli amocana.<br />

isic safiqrebelia, rom am amocanis dasaZlevad mas dabrkolebad miaCnia<br />

romis mxardaWeriT zurgmocemuli misi umcrosi Zma amazaspi. Tavad xom<br />

Zmasve, masze ufros Radams, Seecila Tavis droze taxts. zeTisxilovan<br />

mdinaresTan gaWrili saflavi qarTlis mefes dinastiur saqmeebSi gareSe<br />

Zalis Carevis safrTxisagan aTavisuflebda. amitom vfiqrobT, rom<br />

amazaspis moulodnel gardacvalebaSi mirdatis xeli eria. usamxilod,<br />

Sors ucxoeTSi metoqis mokvdineba farsman avazis politikis warmatebiT<br />

gamgrZeleblis xelwerisaTvis unda iyos damaxasiaTebeli.<br />

magram aRniSnuli, rogorc iTqva, mainc eWvia, movlenaTa ganviTarebis<br />

mxolod erT-erTi savaraudo modeli. radgan zemoT moyvanili msjeloba<br />

logikurad dasaSvebia, igi unda gvqondes mxedvelobaSi, magram cxadia,<br />

srulebiTac ar gamoiricxeba, rom mirdati Zmis sikvdilSi ar eria,<br />

politikuri scenidan amazaspis droul gasvlaSi SemTxveviTobam iTamaSa<br />

roli.<br />

II s. 30-50-ian wlebSi, rogorc iTqva, romaeli avtorebis mixedviT,<br />

qarTlis samefo taxtze vxedavT farsmans. arsad misi mamis saxeli<br />

miTiTebuli araa, magram ueWvelia (upirvelesad qronologiis gamo) igi<br />

aris mirdatis Ze, farsman avazis SviliSvili. swored mas, rogorc<br />

mZleTa mZlevels da farnavazis saqmeTa damagvirgvinebels, ixseniebs<br />

serafitis epitafia, agreTve `moqcevai qarTlisai~, romlis mixedviT<br />

aRniSnuli mefe qarTlis rigiT mecxramete uzenaesi xelisufalia.<br />

umcrosi farsmani Cveni istoriis erT-erT yvelaze TvalsaCino<br />

figuras warmoadgens. mis laR gamoxedvas erTbaSad gamoarCevT Zlieri<br />

politikuri partniorebis wyalobis Semyure qarTveli mefeebis<br />

portretTa galereaSi. qarTuli saxelmwifo, mis dros, Tvisebriv sxvaa,<br />

vidre papis, Tundac mamamisis zeobaSi. farsman mirdatis Ze romsa da<br />

parTias erTdroulad emetoqeba. qarTvelTa jari, misi winamZRolobiT,<br />

alanTa meomrebTan erTad aris Zala, romelsac SeuZlia Seqmnas amindi<br />

22


politikur samyaroSi. amas wers romaeli istorikosi dion kasiusi (153-<br />

235 ww.).<br />

CrdilokavkasielTa razmebis gamoyeneba axali ar iyo qarTlis<br />

mesveurTa politikisaTvis. isini, rogorc cnobilia, akontrolebdnen<br />

alanTa kars da saTanadod sargeblobdnen kidec amiT. gavixsenoT farsman<br />

warmatebuli brZola parTeli ufliswulis, orodis winaaRmdeg<br />

sarmatTa damxmare ZaliT. magram farsman umcrosi, ufrosi farsmanisagan<br />

gansxvavebiT, erTdroulad upirispirdeba ramdenime qveyanas, ar eSinia<br />

maTi erTiani frontis, ar eZebs mokavSireebs.<br />

farsman mirdatis Ze roms aviwroebs kolxeTSi, nawilobriv, devnis<br />

kidec mas aqedan da sakuTari qveynis sazRvrebs gadaswevs Sors,<br />

dasavleTiT, Sav zRvamde. amrigad, saxelmwifo, romelsac is udgas<br />

saTaveSi, moicavs qarTul miwebs rogorc aRmosavleTSi da dasavleTSi.<br />

ase rom, farnavazis Semdeg, qarTvelTa konsolidaciis TvalsazrisiT,<br />

gansakuTrebuli etapi swored farsman II zeobis xanaa.<br />

farsmani grZnobs Zalas da moiTxovs, rom misdami mopyrobac am<br />

Zalis Sesabamisi iyos. Tavi mas damoukideblad da qedmaRlurad uWiravs,<br />

vasaliviT rodi cxaddeba imperator adrianes karze. mis ZRvens<br />

ZRveniTve upasuxebs, riTac aSkarad xazs usvams, rom miiRo igi, rogorc<br />

megobruli saCuqari da ara rogorc wyaloba. niSandoblivia, adrianes<br />

aRSfoTeba am faqtiT. farsmanis TavmomwoneobisaTvis rom daecina,<br />

oqroqsovili iberiuli wamosasxamebiT man amfiTeatris arenaze gasuli<br />

samasi damnaSave Semosa. amiT gamoxata, rom ar utolebda Tavs farsmans.<br />

magram ukve adrianes momdevno imperatorma antonine piusma, iberiisa<br />

da misi mefis mimarT damokidebuleba mkveTrad Secvala. mxolod amis<br />

mere ewvia farsmani roms didi amaliT, meuRliTa da vaJiSviliT.<br />

imperatorma scno qarTlis gafarToebuli sazRvrebi da stumars<br />

kapitoliumSi msxverplis Sewirvis pativi miages. romSi, marsis moedanze<br />

misi qandakebac daidga.<br />

qarTlis politikur ambicias, romelsac ase gamoxatuli saxe aqvs<br />

farsman mirdatis Zis zeobis dros, anu farsman avazis xelisuflebis<br />

xanaSi caeyara safuZveli. sxvas ras unda niSnavdes Radamis sinanuliani<br />

sityvebi, qarTlis umniSvnelo saxelmwifod yofnis gamo. rogorc vnaxeT,<br />

Radami (igive radamisti) mamis mier iyo marTuli. is laparakobda imas,<br />

risi gacxadebac diplomatiur mosazrebaTa gamo, Tavad farsman avazs ar<br />

SeeZlo.<br />

Kkidev meti: serafitis epitafia gviCvenebs, rom arsebobda<br />

saxelmwifoebrivi ideologia anu aRsasrulebel saqmeTa garkveuli<br />

koncefcia qveynis sazRvrebis gafarToebisaTvis. am saxelmwifoebrivi<br />

programis sisruleSi moyvana, TviT TanamedroveTa TvalsazrisiT, wilad<br />

xvda farsman II.<br />

23


aoden gasakviric ar unda iyos, am mefis zeoba `moqcevai<br />

qarTlisais~ istoriul qronikaSi warmodgenilia sul ori sityviT: `da<br />

farsman~. saqme isaa, rom `moqcevai qarTlisais~ qristiani avtori<br />

sagangebod mokled gadmogvcems warmarTul periods, Tanac faqtebs krebs<br />

SerCeviT; igi ZiriTadad afiqsirebs kultis, rwmenis istoriis<br />

TvalsazrisiT, saintereso cnobebs. informaciis amgvari simwire farsman<br />

II dros warmarTuli ideologiis krizisis mauwyebelia. farsman<br />

mirdatis Ze, es `mZleTa mZleveli~ xelisufali odnavadac ar garjila<br />

kerpTa aRmarTvisaTvis. sainteresoa, rom ukve misi memkvidris<br />

STamomavali revi, qristianuli istoriografiis mier marTlad<br />

wodebuli, axdens warmarTul wes-CveulebaTa gadasinjvas. igi<br />

qristianobas gacnobili axorcielebs uaRresad mniSvnelovan aqts –<br />

krZalavs adamianis msxverplad Sewirvas kerpTaTvis.<br />

revma uari Tqva gaekeTebina is, rasac saukuneTa manZilze RmerTis<br />

saxeliT akeTebdnen misi mama-papani.<br />

`cxovrebis maswavlebeli~<br />

wyaroebi, romelsac emyareba es gamokvleva, didi xania cnobilia<br />

specialistebisaTvis. maT Cvens kvlevamdec farTod iyenebdnen istoriul<br />

rekonstruqciaSi. oRond naTlad danaxuli ar iyo is kavSiri, romelic<br />

arsebobs, erTi mxriv, `moqcevai qarTlisais~, `qarTlis cxovrebis~<br />

cnobebs, da meore mxriv, romaeli avtorebisa da epigrafikuli * Zeglebis<br />

informaciebs Soris. amitomac arasodes ucdiaT am masalis gamoyeneba<br />

istoriuli portretisaTvis. mas Semdeg, rac es kavSiri cxadi gaxda<br />

(rogorc vnaxeT, bednieri SemTxveviTobis wyalobiT im Soreuli epoqis<br />

erTi da imave pirTa Sesaxeb SemogvrCa ramdenime, informaciulad metad<br />

tevadi, wyaro), dagrovda saxasiaTo StrixTa sakmao raodenoba da<br />

istoriul personaJTa portretebi gamoCnda mkafiod da xelSesaxebad.<br />

periodi farsman avazidan mis SviliSvil farsmanis moRvaweobamde, e.<br />

i. I s. 30-iani wlebidan II s. Sua wlebamde, aris qarTlis samefos<br />

TandaTan gaZlierebis xana, roca qveynis mesveurebi iwyeben brZolas<br />

damoukidebeli saxelmwifoebrivi politikisaTvis da aRweven kidec amas.<br />

aseTi periodebi Cveni mcirericxovani eris istoriaSi arcTu bevria.<br />

amitom, vfiqrobT, farsman avazis ojaxis istorias didi interesiTa da<br />

Sinagani RelviT adevnebs Tvalyurs mkiTxveli. zogma epizodma mas<br />

uTuod siamaye agrZnobina. Tumca, amasTan erTad, mkiTxvels xinjad rCeba<br />

zemoT aRwerili sisxliani dapirispirebani xelisuflebisaTvis, mamasa da<br />

Svilebs, Zmebs Soris araadamianuri urTierTobebi. ra Tqma unda, CvenTvis<br />

cxadia, rom obieqturad yovelive amas ganapirobebda monarqiuli<br />

wyobileba. rogorc cnobilia, igi moiTxovs politikuri TamaSis<br />

garkveul wesebs; vinc maT zustad icavs, Tavs agebs. farsman avazs rom<br />

24


ar daeswro, TviTon mas gauswordebodnen aranakleb sastiki metoqeebi.<br />

sagangebod Zabavda viTarebas gareSe Zalac. imisaTvis, raTa aqtiurad<br />

Careuliyo qarTlis saSinao saqmeebSi, romi erTmaneTs upirispirebda<br />

samefo ojaxis wevrebs, xels uwyobda maT Soris zneobrivad yvelaze<br />

saxelgatexilis aRzevebas. am TvalsazrisiT, Zalian sainteresoa<br />

tacitusis msjeloba Radamis somxeTSi gamefebasTan dakavSirebiT. romis<br />

politikosebs ganuxilavT misi sisxliani aqcia da dauskvniaT: `ucxoTa<br />

yovel borotmoqmedebas, sixaruliT unda SevegeboT. siZulvilis Teslic<br />

ki unda davTesoT.... dae, radamisti SeZulebuli, saxelgatexili<br />

flobdes borotad mopovebul xvedrs; vinaidan es ufro xelsayrelia<br />

CvenTvis, vidre is, rom mas saxelianad da didebiT hqondes miRebuli<br />

Zalaufleba~-o.<br />

Tumca, sistemis xasiaTi uzneobis gamarTleba sulac araa. adamians<br />

yovelTvis rCeba arCevani iyos keTili an boroti. imave monarqiuli weswyobilebis<br />

pirobebSi, Cven viciT samefo ojaxis wevrTa urTierTobis<br />

sruliad sapirispiro magaliTi: saocrad znekeTilni,<br />

urTierTsiyvaruliT iyvnen gamsWvalulni farsman avazis Soreuli<br />

STamomavalni IV-V ss. revianebi, romelTa Rvawli qarTuli kulturis<br />

istoriaSi ganuzomlad didia...<br />

ciceroni gvarwmunebs: `istoria cxovrebis maswavlebelia.~ es,<br />

albaT, marTlac asea. iqneb am monaTxrobma gvaswavlos kidec, rogor<br />

vicxovroT, an piriqiT, davinaxoT, rogor ar Rirs cxovreba...<br />

ufliswuli rev mirianis Ze<br />

saxeli revi qarTul sinamdvileSi xSiri ar aris. `moqcevai<br />

qarTlisai~ am saxelis mqone sul sam pirovnebaze amaxvilebs yuradRebas.<br />

erT-erTi III s. Sua xanebSi moRvawe qarTlis mefe rev marTalia,<br />

romelic icnobda `wminda werils~ da romelmac ganaxorciela qarTveli<br />

eris istoriaSi udidesi humanuri aqti – akrZala adamianis msxverplad<br />

Sewirva kerpTaTvis. rev (//levi) iyo pirveli qristiani mefis mirianis<br />

mama, revi erqva mirianis Zesac, romlis meuRle, uZvelesi qarTuli<br />

hagiografiuli Txzulebis avtori dedofali salome uJarmelia (an<br />

ujarmeli). swored am ukanasknels eZRvneba Cveni Semdgomi Txroba.<br />

rev mirianis Zis Sesaxeb informacias vpoulobT `moqcevai<br />

qarTlisais~ yvela nawilSi. `wm. ninos cxovrebis~ mcire redaqciaSi is<br />

ixsenieba sajvare xis SerCevis RonisZiebasTan dakavSirebiT, agreTve wm.<br />

ninos gardacvalebis epizodSi: revis brZanebiT moiWra xe, revi Tavs<br />

adga momakvdav qarTvelTa ganmanaTlebels. `wm. ninos cxovreb~-is vrcel<br />

redaqciaSi revi warmogvidgeba mirianis anderZis erT-erT adresatad.<br />

qarTlis qristianizaciis saqmis bolomde miyvanas ubarebs mas mama. am<br />

25


edaqciis erT-erT (patiosani jvris aRmarTebisadmi miZRvnili) _ me-14<br />

TavSi revs vxedavT sneuli Svilis gamojansaRebisaTvis mlocvels.<br />

gansakuTrebiT sagulisxmoa istoriuli qronikis monacemebi revis<br />

Sesaxeb. aqedan vigebT, rom mirianis Semdeg misi SviliSvili bakur<br />

revis Ze gamefebula, TviT revi ki sulis sacxonebeli saqmeebiT yofila<br />

am dros dakavebuli: patiosani jvrisaTvis gumbaTi gaukeTebia,<br />

gaumzadebia Tavis samudamo gansasvenebelic `quemosa eklesiasa~ (e. i.<br />

sveticxovlis eklesiaSi), sadac meuRliTurT dakrZalula kidec.<br />

aRniSnuli faqtebi cxadyofs, rom revi ar iyo aqtiuri politikuri<br />

moRvaweobisaken midrekili adamiani. igi Rrmadmorwmune pirovnebad<br />

warmogvidgeba, romelic uars ambobs samefo taxtze, raTa mTeli saaqao<br />

cxovreba gardacvalebisaTvis samzadisad aqcios. qronikis mSrali<br />

cnobebi gvimJRavnebs revis saxis erT moulodnel Strixsac – siTamames,<br />

ufro zustad, ambiciurobas. saqme isaa, rom mamamisma ver gabeda samare<br />

gaekeTebina `quemosa eklesiasa~ 5 saswaulTmoqmedi cxoveli svetis<br />

siaxloves, Tumca es guliT ewada. mirians sakuTari codvilianobis<br />

Segneba abrkolebda. magram is, rac ver gabeda adamianma, romelsa<br />

qarTvelTa xsnis saqmeSi udavod gansakuTrebuli Rvawli miuZRoda, revma<br />

gaakeTa. swored am fonzea mkafiod TvalsaCino revis siTamame.<br />

revis pirovnebaze saubrisas ar SeiZleba ar movixsenioT erTi<br />

mistikuri werili, romelsac, Cveni azriT, SecdomiT, X saukunis<br />

avtors ioane zosimes ukavSireben da leqsad miiCneven. sinamdvileSi es<br />

aris prozauli teqsti da ioane zosime misi ara avtori, aramed<br />

gadamweria.<br />

am Zeglis dedaarss qarTuli enis gansakuTrebulobis mtkiceba<br />

warmoadgens, rac gamovlindeba meored mosvlis Jams: maSin qarTuli<br />

mesiis ena iqneba. ufalTan qarTuli enis sxvebze meti siaxlove rom<br />

TvalsaCino gaxados, avtori eZiebs analogias da `saxarebaSi~ mis<br />

Sesatyvisad, qristes usayvarles mowafesa da megobars, lazares<br />

asaxelebs. werilSi xazgasmulia, rom qarTuli enis arseba cxadyofili<br />

ar aris, amis gamo, is arc saTanadodaa dafasebuli, magram qarTuli rom<br />

namdvilad uflis mier rCeuli enaa, amis damadasturebeli faqtebi<br />

awmyoSive gveZleva saswaulebis saxiT.<br />

werili TariRdeba IV s. Sua xanebiT (r. patariZe, g. narsiZe da<br />

sxva) da kriptografiulad * (`r~ inicialiT) aris xelmowerili (e.<br />

WeliZe). TvalSisacemia avtoris yuradRebis koncetrireba arayofiT<br />

faqtebze, RvTismosaobasTan Sexamebuli uCveulo ambiciuroba. es<br />

yovelive moRvaweobis drois, inicialis, fsiqologiuri tipis<br />

5<br />

ase ewodeboda im xis eklesias, romelic pirvelad aigo mcxeTaSi. SemdgomSi am<br />

eklesiis adgilas vaxtang gorgasalma aRmarTa qvis taZari. dRes am adgilas aris<br />

sveticxovlis taZari, romelic aigo XI saukuneSi.<br />

26


igiveobriobasTan erTad qmnis safuZvels imisaTvis, raTa vivaraudoT:<br />

xsenebuli werilis avtori, Cveni azriT, revia.<br />

qristianobas qarTvelTa TvalsawierSi Semohyavda sxva erebi,<br />

Semohqonda axali kulturuli faseulobani. erovnulisa da<br />

zogadkacobriulis Serwyma pirvel xanebSi mtkivneuli procesi unda<br />

yofiliyo. Cans, amiT ixsneba zemoT miTiTebul werilSi gamoxatuli<br />

gamZafrebuli erovnuli grZnoba, avtorisa da misi Tanamoazris fiqri<br />

qarTvelTa adgilze qristianul samyaroSi.<br />

revsa da salomes, rogorc es `moqcevai qarTlisaisa~ da zogi sxva<br />

qarTuli Tu ucxouri wyaros SejerebiT irkveva, hyavdaT sami vaJi –<br />

bakuri, Trdati, arCili da erTi asuli, romlis saxeli ucnobia.<br />

bakursac, Trdatsac, arCilsac morigeobiT ekavaT samefo taxti, samive<br />

uaRresad morwmune pirovneba iyo. zogjer es morwmuneoba (magaliTad,<br />

arCilis SemTxvevaSi) ukiduresi asketizmis formas Rebulobda.<br />

aRniSnul mefeTagan, mxolod Trdats hyavda Svilebi. bakur Trdatis Ze<br />

is `friad sarwmuno bakuria~, romelmac gelasi kesarielsa da rufinus<br />

akvilevels qarTvelTa gaqristianebis istoria mouTxro. es iyo<br />

uaRresad harmoniuli pirovneba, SesaniSnavi mxedarTmTavari da<br />

filosofosi, windaxeduli saxelmwifo moRvawe. meoTxe Taobis revianebs<br />

Soris ki mxolod erTs vxedavT. esaa bakuris diSvili murvanosi, igive<br />

petre iberi – imdroindel saqristianoSi saxelganTqmuli, palestinaSi<br />

moRvawe asketi. zogi mkvlevari (S. nucubiZe, e. honigmani) am pirovnebas<br />

fsevdo-dionise areopagelis saxeliT cnobili Txzulebis avtorad<br />

miiCnevs. petre bavSobidanve iyo gagzavnili bizantiaSi (papis – bakur<br />

revis Zisa da biZis – bakur Trdatis Zis msgavsad) im imediT, rom<br />

ganaTlebisa da saxelmwifo moRvaweobaSi gamocdilebis miRebis Semdeg<br />

samSobloSi dabrundeboda da qveynis sadaveebs Caibarebda. didi sulieri<br />

tkivilis miuxedavad, petrem uari Tqva samSobloSi dabrunebaze, berad<br />

aRikveca da mTeli saaqao cxovreba Tavisi didi papis – revis msgavsad,<br />

saiqio cxovrebis samzadisad aqcia. rev mirianis Zis pirovnebis gageba<br />

garkveulwilad petre iberis saSualebiT SeiZleba; Tavis mxriv, revic<br />

adasturebs petres Rrma fesvebs qarTuli qristianuli kulturis<br />

wiaRSi.<br />

mefe bakuri Ze revisi<br />

IV s. 30-ian wlebSi qristianobis saxelmwifo ideologiad<br />

damkvidrebas mohyva sivrcis sakralizebis * grandiozuli programis<br />

ganxorcieleba, romelic materialurad gamoixateboda axali sakulto<br />

nagebobebis SeqmniT. wyaroebSi uxvad gvxvdeba cnobebi qarTveli<br />

27


qristiani mefeebis iniciativiT warmoebul eklesiaTa mSeneblobis<br />

Sesaxeb. maT Soris erT-erTi uZvelesi wilknis eklesia iyo.<br />

`aman bakur daiwyo wilknisa eklesiisa (Seneba _ m. C.), da ganiSora<br />

ocdameaTxuTmetesa welsa~ _ vkiTxulobT `moqcevai qarTlisais~<br />

Satberdul redaqciaSi. WeliSuri redaqcia mSeneblobis xangrZlivobas<br />

ocdaTerTmeti wliT gansazRvravs.<br />

bakuri, romelic moyvanil nawyvetSia naxsenebi, qarTlis pirveli<br />

qristiani mefis, mirianis SviliSvili da misi uSualo memkvidrea.<br />

`moqcevai qarTlisais~ mixedviT, igi mefobs IV s. II naxevarSi. XI s.<br />

istorikosi leonti mroveli bakurs (//baqars) mirianis Svilad miiCnevs.<br />

am SemTxvevaSi, `moqcevai qarTlisais~ cnoba unda iyos swori. saqme is<br />

aris, rom am ZeglisaTvis damaxasiaTebelia faqtebis fiqsacia-Senaxva,<br />

rac faqtebis damaxinjebis SesaZleblobas amcirebs maSin, roca leonti<br />

interpretatoria, kritikulad udgeba wyaroebs da xSirad cvlis maT<br />

monacemebs. Mman, Cans, arabunebrivad miiCnia uSualod papis Semdeg<br />

SviliSvilis gamefeba, es faqti CaTvala, rogorc pirvelwyaros Secdoma<br />

da gaakeTa Sesabamisi Sesworeba.<br />

mamis – revis sicocxleSi bakuris taxtze asvlis mizezi, `moqcevai<br />

qarTlisais~ istoriuli qronikis monacemebis mixedviT aSkara xdeba.<br />

revs ar izidavda aqtiuri politikuri moRvaweoba. misi mTeli saaqao<br />

cxovreba warmoadgenda samzadiss gardacvalebisaTvis, amitom araa<br />

gasakviri, rom amgvari ganwyobis pirovnebas nebayoflobiT uari eTqva<br />

taxtze, rogorc, cota mogvianebiT, amas akeTebs aseve araamqveyniuri<br />

sazrunaviT moculi revis SviliSvili, petre iberi.<br />

bakuris dedaa salome uJarmeli – wminda ninos Sesaxeb<br />

TviTmxilvelTa mogonebebis Semdgeneli anu `wm. ninos cxovrebis~<br />

uZvelesi redaqciis avtori. arsebiTad ucvleli kompoziciiT es<br />

Txzuleba Semogvinaxa `moqcevai qarTlisaim.~ qarTuli qristianuli<br />

mwerlobis es pirveli mravalmxriv samagaliTo Zegli bakuris zeobaSia<br />

Seqmnili.<br />

bakurs hyavda ori Zma Trdati da arCili. mogvianebiT maT vxedavT<br />

samefo taxtze. Cans, bakuri ufrosi iyo. misi gamefeba pirvelad amaze<br />

metyvelebs. hyavdaT dac, romlis saxeli ucnobia.<br />

bakur revis Ze iyo biZa berZnul-laTinur wyaroebiT kargad<br />

cnobili, `friad sarwmuno bakurisa~, fizikuri da sulieri simSvenieriT<br />

gamorCeuli im pirovnebisa, romelmac IV s. miwurulSi bizantiel<br />

istorikosebs qarTvelTa gaqristianebis Sesaxeb mouTxro. ucxoeTSi<br />

moRvawe saxelganTqmul qarTvel askets, petre ibers bakur revis Ze<br />

ergeboda papad; zustad igi iyo petres papis Zma dedis xaziT. petre<br />

iberis siriul `cxovrebaSi~ (VI s.) bakuri ixsenieba epiTetiT _ `didi~.<br />

28


akur revis Zis mefoba sakmaod xangrZlivi Cans: sam aTeul welze<br />

meti wilknis eklesia uSenebia, mSeneblobas ki taxtze asvlis Semdgom<br />

garkveuli drois gasvlis Semdgom Sedgomia.<br />

bakurs memkvidreebi ar darCenia. amaze metyvelebs is, rom mis<br />

Semdgom, gamefda misi Zma Trdati. sainteresoa, rom Trdatis orive<br />

Svilis saxeli (bakuri da bakurduxti) mis ufros Zmas anu bakurs<br />

ukavSirdeba. es faqti ar unda iyos SemTxveviTi. igi revis ojaxis<br />

wevrTa Soris saTuTi urTierTobis maCvenebelia.<br />

bakuri daukrZalavT `quemosa eklesiasa~ _ pirvel qarTul<br />

qristianul taZarSi (dRevandeli sveticxovlis adgilas). aq revma<br />

saZvale Seqmna saswaulmoqmedi svetis siaxloves da ganisvenebda<br />

meuRlesTan erTad. Cans, mSoblebis gverdiT daukrZalavT bakuri.<br />

bakur revis Zis saSinao politikis mTavari mimarTuleba iyo qveynis<br />

qristianizaciis procesis gaRrmaveba, eris Semdgomi konsolidacia<br />

ideologiuri erTianobis safuZvelze. mirianis dros gaZnelda mTielTa<br />

moqceva, aucilebeli gaxda Zalis gamoyeneba. amitom iyo, rom revs<br />

miriani kavkasianTa Soris kerpTayvanismcemlobis aRmofxvras ubarebda<br />

anderZad. es anderZi ganaxorciela bakurma da `umravlesni kavkasianni~<br />

man moaqcia, Cans, swored imis gamo, rom qarTlis gaqristianeba erTi<br />

qveynis istoriis faqtidan eqcia regionuli mniSvnelobis faqtad.<br />

swored amis gamo, petre iberis siriuli `cxovrebis~ avtors igi miaCnia<br />

qarTlis pirvel qristian mefed. Cans, aRniSnuli movlenis gamo, misi<br />

moRvaweoba, ucxoelis TvaliT ase aRiqmeboda.<br />

mTielTa moqcevisaTvis gaweul RonisZiebaTa dagvirgvineba da<br />

logikuri Sedegi iyo eklesiis mSenebloba wilkanSi. wilknelebi iyvnen<br />

maT Soris, romelnic sul cota xnis win kerpebis erTgulni `iRrWendes<br />

kbilTa maTTa wmidisa ninosaTvis~. eklesia afuZnebda axal sakralur<br />

centrs, axal sazRvars saqristianosa da sawarmarTos Soris.<br />

bakurs qveyanaSi `mRvdelni da diakonni~ gaumravlebia. mis dros,<br />

mTavarepiskoposis saydarze, wm. ninos anderZis Tanaxmad, asula<br />

ganmanaTleblis uaxloesi TanamoRvawe iakobi, romelic safiqrebelia,<br />

iyo mefis saeklesio politikis aqtiuri gamtarebeli.<br />

moqnilobiT, gonierebiT gamoirCeva bakur revis Zis sagareo<br />

politika. gamefebamde igi, faqtobrivad, mZevlad imyofeboda bizantiaSi:<br />

mis dabrunebas samSobloSi leonti mroveli ganixilavs, rogorc or<br />

qveyanas Soris ndobis damkvidrebas. qristianuli sarwmunoebis niadagze,<br />

bunebrivia, vifiqroT, rom bakurs Semdgomac kargi urTierToba hqonda<br />

bizantiasTan. Tumca, rogorc irkveva, arc sparselebTan wyvetda<br />

urTierTobas. maTac `ezraxa~ Turme da saSinao saqmeTa mogvarebas<br />

cdilobda ori mtruli Zalis SemweobiT `SuamdgomlobiTa berZenTa<br />

mefisa da sparsTa mefisaTa.~<br />

29


politikur samyaroSi bakuris mniSvnelobas kargad aCvenebs faqti,<br />

romelic arwerili aqvs petre iberis siriuli `cxovrebis~ avtors.<br />

sparsTa laSqarSi samokavSireo xelSekrulebiT myofma bakurma, yvela<br />

sxva sardlisagan gansxvavebiT, Tayvani ar sca mzes da amis mizezad<br />

Tavisi qristianoba daasaxela. amgvari gulaxdilobiT gancvifrebulni da<br />

Seuracxyofilni darCenilan sparselebi, magram iZulebulni gamxdaran<br />

moeTminaT `es aris bakuriosi da Cven is gvWirdeba, ra unda vuyoT mas~,<br />

– uTqvams sparsTa mefes TavisianebisaTvis.<br />

`yovelni dReni cxovrebisa misisani didsa sarwmunoebasa Sina<br />

aRasrulna~ – ase ajamebs bakurze monaTxrobs leonti mroveli. petre<br />

iberis biografi, am TvalsazrisiT, konkretul, metad STambeWdav<br />

faqtebs gvawvdis. igi mogviTxrobs, rom bakuri zedmiwevniT misdevda<br />

marxvas, locvas, mowyalebis gacemas. kviraSi samjer sakuTari xeliT<br />

gvida qalaqis eklesias, Tavis damcirebad ar Tvlida sasaxleSi<br />

emzadebina saWmeli da TviTonve waeRo RaribTa TavSesafarSi.<br />

aseTi iyo bakur revis Ze: axloblebTan urTierTobaSi mosiyvarule,<br />

politikur partniorebTan mimarTebaSi – moqnili, principuli,<br />

Rirseuli, RmerTis winaSe – morCili.<br />

mefe bakuri Ze Trdatisi<br />

bakuri, romelsac es werili eZRvneba, qarTlis pirveli qristiani<br />

mefis mirianis Zis _ revis SviliSvilia. salome uJarmeli – wmida<br />

ninosadmi miZRvnil mogonebaTa krebulis Semdgeneli – misi didedaa.<br />

salomesa da revs oTxi Svili hyavdaT: sami vaJi: bakuri, Trdati,<br />

arCili da erTi asuli, romlis saxeli ucnobia, SuaTana vaJis –<br />

Trdatis Zea bakuri, V saukunis I ocwleulSi vxedavT mas qarTlis<br />

samefos taxtze.<br />

bakur Trdatis Zis Sesaxeb cnobebi Semogvinaxes qarTulma, somxurma,<br />

bizantiurma (berZnul-laTinurma), asurulma, informaciulobis<br />

TvalsazrisiT, metad maRali Rirebulebis wyaroebma. miuxedavad amisa,<br />

qarTlis am mefes farTo mkiTxveli TiTqmis ar icnobs. amis mizezi is<br />

aris, rom bakuris Sesaxeb arsebuli sxvadasxva wyaroebis monacemebi<br />

saTanadod sistematizebuli da erTianobaSi gaazrebuli ar yofila.<br />

X X X<br />

pirvelad, istoriul wyaroebSi bakuri 378 wels momxdar<br />

adrianopolis brZolasTan dakavSirebiT gvxvdeba. mas ixseniebs IV<br />

saukunis bizantieli istorikosi amiane marcelini. am dros bakuri ukve<br />

30


sardalia, e. i. bavSvi aRar aris, Tumca arc Wabukuri asakidan Cans<br />

gamosuli. amaze metyvelebs is araCveulebrivi, mematianis sityviT,<br />

TavSeukavebeli sificxe, rasac bakuri am brZolaSi iCens. aqedan<br />

gamomdinare, periodi, roca bakuris dabadeba unda vivaraudoT, IV<br />

saukunis 50-60-iani wlebis mijniT ganisazRvreba.<br />

aseve miaxloebiT SegviZlia laparaki bakuris gardacvalebis<br />

TariRzec: 416 wlis Semdgom, igi wyaroebSi aRar Cans. 422 wels ki<br />

qarTlis samefos taxtze ukve vxedavT arCils. mas da bakurs Soris,<br />

`moqcevai qarTlisai~ kidev or mefes – farsmansa da mirdats asaxelebs.<br />

amgvarad, am mokle qronologiur monakveTSi (416-422 ww.) Tavsdeba<br />

bakuris mmarTvelobis bolo periodi, farsmanisa da mirdatis mefoba<br />

mTlianad, arCilis mefobis dasawyisi. aqedan cxadia, rom bakuri 60<br />

wels mitanebuli, 416 wlisTvis gardacvlila. V saukunis dasawyisSi<br />

ki, maSin, rocdesac mis mier taxtis dakavebaa safiqrebeli, igi oTx<br />

aTeul welze cota meti xnis unda iyos.<br />

gamefebamde xangrZlivi dro (IV saukunis bolo meoTxedi) bakurma<br />

bizantiaSi gaatara. taxtis memkvidris garkveuli xniT bizantiaSi yofna<br />

bizantia-qarTlis megobruli urTierTobis aRmniSvneli politikuri<br />

Jesti Cans. ase iyo adre gagzavnili keisris karze bakuris biZa – bakur<br />

revis Ze (ucxouri wyaroebis mixedviT `didi bakuri~), mogvianebiT ki<br />

bakuris diswuli murvanosi, berad aRkvecis Semdeg, palestinaSi moRvawe<br />

petre iberi.<br />

saWiroebis SemTxvevaSi, qarTveli ufliswuli, romlis bizantiaSi<br />

yofnas diplomatiuri warmomadgenlobis mniSvnelobac hqonda, dgamda<br />

saTanado nabijebs. maSin, roca mazdeanuri iranis Semoteva amierkavkasiis<br />

qristianul qveyanaze gansakuTrebulad saSiS xasiaTs iRebs da qarTls<br />

esaWiroeba Tanadgoma, bakuri bizantiis mowinave sazogadoebriobas<br />

axsenebs qarTvelTa gaqristianebis istorias da Tan daJinebiT usvams<br />

xazs qarTlis mier gadadgmuli am nabijis politikur mniSvnelobas, mis<br />

sargeblianobas bizantiisaTvis. cxadia, es aqcenti qarTveli diplomatis<br />

monaTxrobSi SemTxveviTi ar aris: bakuri cdilobs bizantiis<br />

mxardaWeris mopovebas da awmyoSi TanamSromlobisaTvis istoriul<br />

winamZRvrebs warmoaCens.<br />

bizantiaSi yofna qarTveli ufliswulisaTvis uTuod didi skola<br />

iyo: Tvalsawieris gafarToeba, mravalmxrivi samzadisi misi momavali<br />

saxelmwifoebrivi moRvaweobisaTvis. bakurs aq araerTi saomari<br />

operaciis monawiled vxedavT, sadac mas Tavisi mxedruli Tu<br />

mxedarTmTavruli Zalis gamocdis saSualeba eZleva. amave dros, mas<br />

axlo megobruli urTierToba aqvs bizantiis – imdroindeli msoflios<br />

kulturuli centris inteleqtualur elitasTan.<br />

bakuris cxovrebis swored am periodis Sesaxeb Semogvinaxa cnobebi<br />

bizantiurma istoriulma wyaroebma. am masalebidan Cans, rom bakuri<br />

31


mSvenieri iyo rogorc suliT, aseve sxeuliT: brZenma da Cauqma ar<br />

icoda brZolaSi SiSi, iyo ganaTlebuli da RvTismosavi. sailustraciod<br />

ramdenime amonawers moviyvan. ai, rogor damokidebulebas amJRavnebs<br />

bakurisadmi cnobili bizantieli istorikosi rufinusi, visac bakurma<br />

qarTvelTa gaqristianebis istoria mouTxro: `rom yvelaferi ase moxda,<br />

Cven gviambo friad sarwmuno kacma bakurma, TviT am xalxis mefem,<br />

romelic CvenSi iyo domestikTa * komsi * . igi uaRresad zrunavda rogorc<br />

morwmuneobaze, ise WeSmaritebaze, rodesac CvenTan erTad cxovrobda<br />

srulis erTsulovnebiT ierusalimSi. maSin is iyo palestinis<br />

sazRvrebis sardali~.<br />

V saukunis bizantieli istorikosis zosimes cnobiT, 394 wels,<br />

saomari operaciebis dros, `sardalTa Soris umamacesi bakuri yvela<br />

Tavisianze ufro win ibrZoda~. bakuris simamaces brZolaSi, giorgi<br />

amartolic (IX saukune) xazgasmiT aRniSnavs. amasTan igi aRniSnavs, rom<br />

bakuri iyo `kaci yovlad Rirseuli rogorc rwmeniT da saTnoebiT, ise<br />

sulieri da xorcieli sikeTiT~.<br />

qarTveli ufliswulis saxe yvelaze STambeWdavad mainc cnobili<br />

moazrovnis, libaniosis werilSi Cans. am werilis adresati Tavad<br />

bakuria. ai, ras vkiTxulobT am wyaroSi: `Seni werili Seicavda iseT<br />

azrebs Sens Sesaxeb, rogorsac, Cveulebriv, megobrebis wreSi<br />

gamovTqvamT xolme, radgan did siamovnebas ganvicdiT im qebaTagan,<br />

romelsac gZens Seni bunebrivi niWi. zogi aqebs Sens samarTlianobas...<br />

zogi ki adidebs Sens zomierebas da imas, rom ufro metad brZaneblob<br />

vneba-survilebs, vidre jariskacebs. sxva kidev aqebs Sens sibrZnes,<br />

romlis wyalobiT imarjveb brZolaSi. iyo iseTic, romelic ambobda, rom<br />

Sens suls ar mihkarebia araviTari SiSi raime safrTxis winaSe. me ki<br />

Sens RirsebaTagan yvelaze ufro mniSvnelovnad meCveneba is, rom Sen<br />

giyvars logosebi (e. i. mecniereba – m. C.) da isinic, vinc logosebs<br />

misdeven~.<br />

aseTia axalgazrda bakuri. eWvi araa, igi ganekuTvneboda adamianTa im<br />

tips, romlebic sazogadoebaSi sargebloben gansakuTrebuli simpaTiiT.<br />

simamacis, siCauqis, sificxis Sexameba saTnoebasTan, RvTismoSiSebasTan,<br />

maRal inteleqtTan anu jansaRi sxeulisa da jansaRi sulis harmonia,<br />

ase iSviaTi yovel droSi, aris bakuriT amgvari aRfrTovanebis mizezi;<br />

xibli, romelic uTuod hqonda bakurs, ra Tqma unda, misi<br />

individualuri, pirovnuli maxasiaTebelia, magram ucxoelTa winaSe<br />

gamorCeuli RirseulobiT Tavis daWeraSi, ueWvelad mJRavndeba xasiaTis<br />

zogadqarTuli Strixic. istoriis sxvadasxva monakveTSi uZvelesi<br />

droidan dRemde, samSoblosagan Sors moRvawe qarTvelebSi xSirad<br />

gansakuTrebuli simZlavriT iCens Tavs qarTveli kacis erT-erTi<br />

umTavresi Tviseba – Tavmomwoneoba. saxelis siyvaruli (xom faqtia:<br />

udidesi qarTvelis azri imis Sesaxeb, rom `sjobs saxelisa moxveWa<br />

32


yovelsa mosaxveWelsa~, _ qarTvelTagan aravis eCveneba paradoqsulad!).<br />

amitom, vfiqrob, rom sxvis omSi TavganwirviT mebrZoli, Tu sakuTar<br />

vneba-survilTa damTrgunavi qarTveli ufliswulis qceva erovnuli<br />

fsiqikiTac iyo didwilad ganpirobebuli.<br />

bakuris mmarTvelobis xana, politikuri TvalsazrisiT, saqarTvelos<br />

istoriis mZime periodze modis. aRmosavlur-qarTuli saxelmwifos<br />

mesveurTa winaSe kvlav mTeli sigrZe-siganiT dgas iranTan urTierTobis<br />

sakiTxi, romlis Semoteva amierkavkasiis qristianul qveynebze sul<br />

ufro saSiS xasiaTs iRebs. bakuris uSualo winamorbedis _ varazbakuris<br />

dros, iranelebi qarTlis Suagulamdec ki aRweven da xarks<br />

adeben qveyanas. qarTls imedis Tvali bizantiisaken aqvs mipyrobili,<br />

magram bizantia, dakavebuli Tavisi problemebiT, amierkavkasiis<br />

dasaxmareblad ver iclis. iranTan urTierTobis gamwvaveba bizantias arc<br />

awyobs. amgvarad, Zlieri mtris pirispir qarTli, Tu ar CavTvliT Tavad<br />

SeWirvebul somxeTsa da albaneTs, martoa da Tan erT muStadac araa<br />

Sekruli: gvaqvs safuZveli vifiqroT, rom swored am dros ikveTeba<br />

qvemo qarTlis mmarTveli Zlieri feodaluri saxlis separatizmi,<br />

romelic mogvianebiT, V saukunis II naxevarSi, ase TvalsaCinod<br />

gamoikveTeba, mkiTxvelisaTvis kargad cnobili, varsqen pitiaxSis mier<br />

gadagmul nabijebSi. bakuri ki, miuxedavad yovelive amisa, axerxebs<br />

viTarebis stabilizacias; sainteresoa, rogor?<br />

Tavis moRvaweobas bakuri eklesiis agebiT iwyebs. esaa bolnisis<br />

sioni – qarTuli xuroTmoZRvrebis erT-erTi yvelaze TvalsaCino Zegli.<br />

is faqti, rom qarTlisaTvis didi sagareo safrTxis pirobebSi, bakurma,<br />

pirvel rigSi, qristianuli taZris mSenebloba ganizraxa, gviCvenebs: mas<br />

kargad esmoda iranTan uTanasworo brZolaSi qarTlisaTvis<br />

ideologiuri iaraRis – qristianobis mniSvneloba. amasTan, bakuris mier<br />

wamowyebuli, moculobiTac da xarisxiTac grandiozuli mSenebloba<br />

qvemo qarTlSi xazs usvamda mcxeTeli mefis uflebebs separatistulad<br />

ganwyobili pitiaxSis sagamgebloSi. ase, rom `eklesiai bolniss~<br />

RvTismosavi mefis martooden sulier moTxovnilebaTa<br />

dasakmayofileblad gaRebuli xarki ar aris. am nabijs saSinao Tu<br />

sagareo politikis TvalsazrisiT, mniSvnelovani datvirTva eniWeba<br />

bakuris samoRvaweo programaSi.<br />

`imier ganvida da ganaaxlna armazni sparsTa SiSisaTÂs~ _ `moqcevai<br />

qarTlisais~ es cnoba, romelic naTlad aCvenebs, rom bakuri marto<br />

salocavebze ar amyarebda imedebs, cixeebis gamagrebazec zrunavda,<br />

gansakuTrebul komentars ar saWiroebs. mkiTxvelis yuradRebas, am<br />

SemTxvevaSi, mxolod erT moments mivaqcevdi: igi, vis sulsac `ar<br />

mihkarebia SiSi araviTari safrTxis winaSe~, visac `ficxi ieriSiT<br />

TavSeukaveblad~ brZolis wina xazze gaWriT sakuTari sicocxlis<br />

33


safrTxeSi Cagdeba iolad SeeZlo, ra frTxili da windaxedulia, roca<br />

saqme mTeli qveynis beds Seexeba.<br />

dasasruls, minda aRvniSno faqti, romelic Cveni azriT, bakuris<br />

pirovnebis warmosaCenad gansakuTrebiT mniSvnelovania. esaa, mis mier jer<br />

kidev warmarTul epoqaSi Seqmnili qarTuli asomTavruli damwerlobis<br />

SenarCuneba.<br />

saqme isaa, rom V saukunis dasawyisSi, mazdeanuri eqspansiis<br />

safrTxis sapasuxod, mTel amierkavkasiaSi Zlierdeba qristianizaciis<br />

procesi. am, Tavisi arsiT, politikur moZraobas saTaveSi udgebian<br />

somexi moRvaweebi, rogorc iranisagan gansakuTrebiT Seviwroebuli<br />

qveynis warmomadgenlebi. isini warmarTobis jer kidev Zlieri naSTebis<br />

aRmofxvras isaxaven miznad. daaxloebiT 416 wlisaTvis qarTlSi Camodis<br />

cnobili somexi qristiani moRvawe mesrop maSToci, romlis aq samoqmedo<br />

programis erT-erTi mTavari punqtia qarTuli asomTavrulis, rogorc<br />

warmarTuli epoqis araTu naSTis, aramed cocxali nawilis, axliT<br />

Secvla. mefe bakuri am avtoritetul pirovnebas misTvis Sesaferi<br />

pativiT iRebs, muSaobisaTvis saTanado pirobebs uqmnis, magram mis mier<br />

SemoTavazebul anbans ar amkvidrebs. amas is garemoeba adasturebs, rom<br />

mecnierTa azriT, asomTavrulSi gansaxierebulia warmarTuli<br />

msoflmxedveloba, rac, bunebrivia, gamoricxavs imas, rom igi<br />

warmarTobis winaaRmdeg sagangebod mebrZoli qristiani moRvawis<br />

naxelavi SeiZleba iyos.<br />

Aaq unda gavixsenoT Semdegic: sanimuSo qristiani bakuri xom, amave<br />

dros, warmarTi filosofosis, libaniosis megobari iyo. amasTan, es aris<br />

misi erT-erTi umTavresi damsaxureba: bakuris mefobis dros miRebuli<br />

swored am marTebuli gadawyvetilebis Sedegia, rom qarTuli<br />

asomTavruli anbani _ qarTveli eris istoriis warmarTuli da<br />

qristianuli epoqebis SemakavSirebeli es xidi ar dairRva da igi<br />

mTliani qarTuli kulturis xerxemlad gvevlineba.<br />

bakurs ar ganuvrcelebia saqarTvelo `nikofsiidan darubandamde~,<br />

rogorc daviT aRmaSenebels; mis dros sakmaod SeWirvebulia Cveni<br />

samSoblo, magram xanmokle Sesveneba, romelic bakuris mmarTvelobam<br />

moitana, sasicocxlod aucilebeli iyo brZolebiT daRlili qveynisaTvis<br />

sulmosaTqmelad, da Tan am `friad sarwmuno kacma~ dagvitova bolnisis<br />

sioni, qarTuli jiSis xibli agrZnobina ucxoelT...<br />

`neladre Sekrba qarTli~<br />

`moqcevai qarTlisa~ aris ZvelqarTuli istoriuli Txzuleba,<br />

romelic, rogorc amas saTauric aCvenebs, qarTvelTa gaqristianebas<br />

34


eZRvneba. amasTan erTad, mokle qronikis saxiT aq moTxrobilia qarTlis 6<br />

istoria Zv. w. IV saukunidan ax. w. VII saukunis Sua xanamde. am<br />

qronikis erT adgils minda mivapyro mkiTxvelis yuradReba. saqme exeba<br />

rTul istoriul movlenas – qarTlSi erovnuli uzenaesi saero<br />

xelisuflebis (mefobis) Sewyvetas da garkveuli drois mere mis<br />

erismTavrobis formiT aRdgenas:<br />

`da Semdgomad misa mefoda bakur... da mis bakuris zeve daesrula<br />

mefobai qarTlisai. maSin mcxeTai aTxeldeboda da tfilisi eSeneboda.<br />

armazni Semcirdebodes da kalai * gandiddeboda. sparsni uflebdes<br />

qarTls da somxeTs da sivnieTs * da guaspuragans * . da kaTalikosi iyo<br />

samovel da neladre Sekreba qarTli. da ganaCines erisTavad guaram...~<br />

`moqcevai qarTlisai~ pirdapir qronologiur monacemebs ar<br />

Seicavs, amitom aRniSnuli faqtis daTariRebisTvis unda miemarToT sxva<br />

wyaroebs. meore umniSvnelovanes ZvelqarTul istoriografiul ZeglSi<br />

`qarTlis cxovrebaSi~ SeniSnulia, rom mefe bakuri, romelic Semdgomac<br />

qarTlSi `mefobai daesrula~, e. i. Sewyda, iyo sparseTis mefis,<br />

`urmizdis~ Tanamedrove, esaa iranis Sahi hormizd IV, misi zeoba<br />

ganisazRvreba 579-590 wlebiT. amrigad, uzenaesi saero xelisufleba<br />

qarTlSi Sewyvetilia VI s. ukanasknel ocwleulSi.<br />

`qarTlis cxovrebisave~ cnobiT, mefobis Sewyveta gamoiwvia iman,<br />

rom bakurs gardacvalebis Semdeg mcirewlovani Svilebi darCa, `romelni<br />

ipyrobda mefobasa~. amgvari ram, cxadia gamosaricxi ar aris, magram es<br />

mainc ufro sababi Cans, vidre mizezi. yovel SemTxvevaSi, erTi ram<br />

aSkaraa: `mefobis dasrulebas~ sparsTa xelisuflebis gaZliereba mohyva<br />

qarTlSi, miuxedavad imisa, rom VI s. 80-iani wlebis bolos, irani Sida<br />

politikur kriziss ganicdis da Sah xosro II farvizs (590-628 ww.)<br />

bizantiis sasargeblod teritorialur daTmobebzec uxdeboda wasvla. am<br />

dros, kerZod ki, 591 wlidan, qarTli Tbilisamde bizantiis<br />

proteqtoratis qveSaa.<br />

iranis gavlenis sferoSi qarTlis politikuri cxovrebis Sesaxeb<br />

warmodgena SegviZlia SeviqmnaT qarTuli da ucxouri istoriuli<br />

wyaroebis meSveobiT. qveyanas uSualod ganagebda Sahis didmoxele,<br />

romelic iwodeboda marzpanad. igi Tavis Zalauflebas adgilebze<br />

axorcielebda cixisTavis 7 (safiqrebelia, aseve iraneli moxelis,<br />

saSualebiT. qveynis cxovrebaSi garkveul rols TamaSobdnen da<br />

garegnulad iranelebTan TanamSromlobdnen qarTveli warCinebulebic.<br />

6<br />

qarTvelTa saxelmwifos aRmniSvneli Zveli saxelwodeba. dRes am terminiT<br />

aRiniSneba mxolod erT-erTi kuTxe saqarTvelos aRmosavleT nawilSi.<br />

7<br />

miuxedavad imisa, rom Tavad termini cixisTavi qarTulia, safiqrebelia rom am<br />

SemTxvevaSic iranel moxelesTan gvaqvs saqme.<br />

35


maT moTaveobda ierarqTa sameuli _ qarTlis kaTalikosis, qarTlis<br />

mamasaxlisis, qarTlis pitiaxSis SemadgenlobiT. pirveli maTgani,<br />

rogorc vxedavT, qarTlis uzenaesi sasuliero xelisufalia,<br />

ukanaskneli qvemo qarTlis sapitiaxSos – qarTlis erT-erTi SedarebiT<br />

damoukidebeli provinciis gamgebeli. mamasaxlisis uflebamosileba<br />

mkvlevarTa mier zustad gansazRvruli araa. rogorc varaudoben, igi<br />

samefo saxlis anu gvaris ufrosi warmomadgeneli unda yofiliyo.<br />

`mamasaxlisoba~ ufro sapatio movaleoba Cans, vidre realuri<br />

Zalaufleba. Tumca, arc isaa gamoricxuli, rom qarTlis mamasaxliss,<br />

garkveul sferoebSi, mTeli qveynis masStabiTac ganexorcielebina saero<br />

xelisufleba, oRond ara uzenaesi. amas is gvafiqrebinebs, rom is<br />

wyaroebSi kaTalikosis Semdgomaa dasaxelebuli.<br />

CvenTvis ucnobia, uSualod mefobis SewyvetisTanave, konkretulad<br />

vin winamZRvrobda qarTvel didgvarovanT. mxolod VII s. dasawyisidan<br />

gvaqvs Sesabamisi cnobebi. qarTvel da somex umRles xelisufalTa<br />

Soris, am periodSi mimdinare saeklesio politikuri mimoweris masalaTa<br />

krebulidan, e. w. `epistoleTa wignidan~ (SemogvrCa somxur enaze), Cven<br />

viciT saukunis pirvel aTwleulSi moRvawe kaTalikosis, mamasaxlisis<br />

da pitiaxSis vinaoba. esenia: kirioni, adarnase, arSuSa. qarTuli<br />

hagiografiuli qmnileba `wm. evstaTi mcxeTelis martviloba~ ki<br />

gvisaxelebs momdevno aTwleulSi maT Semcvlel pirT: samoel, grigol,<br />

arSuSa. mesame wevri, rogorc vxedavT, igivea.<br />

`moqcevai qarTlisai~, Cveulebriv, asaxelebs qarTlis mxolod<br />

uzenaes saero da sasuliero xelisufalT. amitom adarnases, grigolisa<br />

da arSuSas saxelTa Ziebas aq tyuilad daviwyebT. kirion qarTlis<br />

kaTalikosi qronikaSi ratomRac gamorCenilia. igi naxsenebi unda iyos<br />

iq, sadac mcxeTis `damcrobis~, Tbilisis `gandidebis~, sparsTa<br />

gaZlierebis procesia dafiqsirebuli. samoeli ki swored is samovelia,<br />

visi zeobis epoqasac qarTlis `neladre Sekrebis~ faqts ukavSirebs<br />

Zveli istorikosi. kirioni Tavdadebuli erovnuli moRvawe Cans.<br />

rogorc `epistoleTa wignidan~ xdeba CvenTvis cnobili, igi energiul,<br />

Tumca diplomatiurad uaRresad SeniRbul nabijebs dgamda, romlebic<br />

mimarTuli iyo qveynis Sinagani erTianobis ganmtkicebisa da iranisagan<br />

Tavis daRwevisaken. bizantiasTan dasapirispireblad irani mfarvelobda<br />

qristianobis aramarTlmadideblur mimdinareobebs, e. w. `somxur<br />

sarwmunoebas~ (anu monofizitobas). kirionma daiwyo sparselTa<br />

politikuri batonobis am ideologiuri iaraRisagan gamijvna. moaxerxa<br />

kulturul-politikurad garkveulad gankerZoebul qvemo qarTlis<br />

sapitiaxSoSi * mRvdelTmsaxurebaSi qarTuli mwignobrobis damkvidreba.<br />

kirioni uaRresad moqnili politikosi iyo, magram mdgomareobas is<br />

urTulebda, rom mis moqmedebebs somexTa mesveurebi Sahis karze<br />

dauyovnebliv aZlevdnen saTanado Sefasebebs.<br />

36


gamorCeul erovnul moRvawed warmogvidgeba samoelic. mis dros<br />

qarTlSi imyofeboda sparseTidan mosuli mogvi gvirobandaki, romelic<br />

swored qarTuli saeklesio cxovrebis zegavleniT gaqristianda da<br />

moinaTla kidec samoelis xeliT. monaTvlis Semdeg mas ewoda `evstaTi~,<br />

rac berZnulad `mtkiced mdgoms~ niSnavs. rwmenis Secvlis gamo,<br />

sparselebi evstaTis sdevnidnen. samoeli yovelnairad cdilobda mis<br />

mfarvelobas, mowameobrivi aRsasrulis Semdeg ki, zrunavda mis pativiT<br />

dakrZalvaze. evstaTis gaqristianeba, misi ukompromiso brZola qristes<br />

rjulisaTvis, qarTuli ideologiis, da upirvelesad, piradad samoelis<br />

didi gamarjveba iyo.<br />

kirionisa da samoelis zeoba emTxveva msoflio imperiebis –<br />

bizantiisa da iranis xangrZlivi, orive mxarisaTvis Zalagamomcleli<br />

Widilis damamTavrebel etaps. riT iyo aRniSnuli epoqa qarTuli<br />

erovnul-ganmaTavisuflebeli moZraobisaTvis xelsayreli? es iyo<br />

zesaxelmwifoTa `mouclelobis~ xana, ramac Tavis apogeas * miaRwia VII<br />

s. 10-ian wlebis dasasrulsa da 20-iani wlebis dasawyisSi. iranma<br />

bizantias puriT mdidari egvipte waarTva (619 w.), riTac faqtobrivad<br />

sasicocxlo arteria dauxSo. magram amis Semdeg, sul oriode<br />

weliwadSi, anu 622 wels gadamwyveti gamarjveba moipova bizantiam.<br />

swored mowinaaRmdegeTa ukiduresi daZabulobis es dro – iranis<br />

ukanaskneli gamarjvebidan mis pirvel damarcxebamde qarTlSi erovnuli<br />

xelisuflebis aRdgenis xanad moiazreba.<br />

amrigad, erTi mxriv, eris mesveurTa gonieri mizanmimarTuli<br />

moRvaweoba qveynis gaerTianebisaTvis, meore mxriv, xelsayreli<br />

saerTaSoriso pirobebi, SesaZlebels xdian guaramis `ganCenas~<br />

erismTavrad. sainteresoa, rom qronisti aqcents Sida procesze akeTebs,<br />

da mas Tvlis gadamwyvetad. `tfilisisa mkvidrTa didsa eklesiasa<br />

(Seneba _ m. C.) daiwyes. naxevarsa iqmoda yoveli eri, naxevarsa<br />

erisTavni~ _ SeniSnavs igi Tbilisis sionis mSeneblobasTan dakavSirebiT.<br />

es, albaT, arcaa SemTxveviTi: istorikosi aSkarad cdilobs<br />

gvagrZnobinos erovnuli Tanxmobis is atmosfero, romelmac, Cans,<br />

mniSvnelovnad ganapiroba darRveuli saxelmwifoebrivi organizmis<br />

aRdgena.<br />

iranelTa garnizoni kvlav idga TbilisSi da dampyrobTagan<br />

sabolood gaTavisuflebamdec jer kidev mZime dReebi iyo gadasatani,<br />

magram es iyo qarTlis TandaTanobiT Sekrebisa da gaerTianebis xana.<br />

erismTavari stefanoz I<br />

`didi stefanoz~ _ ase ixseniebs `moqcevai qarTlisais~ istoriuli<br />

qronika qarTlis rigiT meore erismTavars stefanoz guaramis Zes.<br />

epiTeti `didi~ aRniSnul ZeglSi (moicavs periods Zv. w. IV saukunidan<br />

37


ax. w. VII s. Sua wlebamde), stefanozis garda, mxolod vaxtang<br />

gorgasals ewodeba. amrigad, qronistis azriT, xsenebuli erismTavari,<br />

saxelovani mefis rangis saxelmwifo moRvawea. es garemoeba stefanozis<br />

mimarT interess gviRvivebs.<br />

Tu gaviTvaliswinebT `moqcevai qarTlisais~ istoriuli qronikis<br />

lakonur * stils sazogadod, SeiZleba vTqvaT, rom teqstis monakveTi<br />

miZRvnili stefanozis erismTavrobis epoqisadmi, sakmaod vrcelia. Tumca<br />

uSualod stefanozs, aq sul ori winadadeba eTmoba _ Txrobis<br />

dasawyisSi (`da misa Semdgomad erisTavobda stefanoz, Ze misi, Zmai<br />

demetresi da iqmoda eklesiasa juarisasa~) da boloSi (`da erisTavobda<br />

igive didi stefanoz da kaTalikosi iyo barTlome meore~).<br />

mcxeTis pirispir, iq, sadac aragvi mtkvars erTvis, mTidan ulamazes<br />

velebs gadmohyurebs mcxeTis jvris eklesia – Cveni erovnuli<br />

kulturis ganZi da siamaye. aq, rogorc gvauwyebs uZvelesi qarTuli<br />

hagiografiuli qmnileba `wm. ninos cxovreba~, jer kidev qarTlis<br />

gaqristianebis xanaSi aRmarTes saswaulmoqmedi xisagan damzadebuli<br />

`jvaripatiosani.~ im dRidan moyolebuli, es adgili iqceva qarTvelTa<br />

(da ara marto qarTvelTa; jvris Tayvanis sacemad aq kavkasiis sxvadasxva<br />

mxaridanac modiodnen) uwmindes salocavad. qarTlis pirveli qristiani<br />

mefis, mirianis Ze revi Ria cis qveS myof jvars gumbaTiT gadaxuravs<br />

sneuli Svilis gankurnebisaTvis madlierebis niSnad. aseve uaRresi<br />

mowiwebisa da sasoebis gamo, stefanoz erismTavari xis jvarpatiosans<br />

ukeTebs budes. qvajvris Seqmnis faqtze metyvelebs misi SemorCenili<br />

kvarcxlbeki, romlis warweraSi ixsenieba stefanozi Zma demetresTan da<br />

vaJTan, adarnersesTan erTad: `ese juari qristesi aRemarTa salocvelad<br />

stefanos qarTlisa patrikiosisa * , demetre vipatosisa * . adarnerse<br />

vipatosisa. sulTa da xorcTa maTTa meoxad da yovlisa saxlisa<br />

mcvelad~. amavdroulad, stefanozi agrZelebda mamis mier wamowyebuli<br />

jvris eklesiis mSeneblobas, romelic ZiriTadad, swored stefanozis<br />

zeobaSi aigo.<br />

taZris aRmosavleTis fasadze, sakurTxevlis afsidTan * datanebuli<br />

sarkmelebis zemoT mocemulia samsuraTiani kompozicia anu triptixi,<br />

romlis centralur nawils warmoadgens qristes winaSe muxlmoyrili<br />

stefanozi. macxovris marjvena erismTavars Tavze adevs. `juaro<br />

macxovrisao, stefanos qarTlisa patrikiosi Seiwyale~ _ vkiTxulobT<br />

reliefis Tanadroul warweraSi. marjvniv _ miqael mTavarangelozis<br />

winaSe daCoqili demetrea (`wmidao miqael mTavarangelozo. demetre<br />

vipatossa meox-eyav~), marcxniv _ adarnerse ZiTurT, msasoebeli gabriel<br />

mTavarangelozisa (`wmidao gabriel mTavarangelozo, adarnerses<br />

vipatossa, meox-eyav~).<br />

amrigad, eklesiis fasadis warweraSic igive istoriul pirebs<br />

vxedavT, romelnic ixseniebian jvris kvarcxlbekis warweraSi. pirveli<br />

38


adgili aqac ukavia stefanozs – kompoziciis centrSi, meore _<br />

demetres marjvniv, mesame – adarnerses, igi marcxnivaa bareliefze,<br />

magram, etyoba, eklesiis fasadis warwerebi ufro gviandelia. Tu<br />

qvajvris damzadebis dros yvelani cocxlebi Canan, eklesiis reliefebis<br />

gakeTebisas stefanozi gardacvlili unda iyos. amaze, nawilobriv, mis<br />

mimarT gamoyenebuli vedrebis formula _ `Seiwyale~ metyvelebs,<br />

gansxvavebiT demetresa da adarnerses warwerebis _ `meox-eyav~-isagan.<br />

gamosaxulebac am azrs gvimtkicebs. stefanozi Sewyalebulia, macxovars<br />

mis Tavze udevs xeli. amgvari Sexeduleba ki SeiZleba hqondeT<br />

cocxlebs gardacvlilze da ra Tqma unda, ara Tavad cocxal adamians.<br />

amasTan, adarnerse warmodgenilia ZiTurT. memkvidris warmoCineba, niSnavs<br />

imas, rom erismTavari am dros ukve adarnersea da taZris dasrulebis<br />

Semdgom, cdilobs mamis Rvawlis saTanado dafiqsirebas. amrigad,<br />

mcxeTis jvris eklesia da stefanozis saxeli ganuyrelad ukavSirdebian<br />

erTmaneTs.<br />

magram davubrundeT `moqcevai qarTlisais.~ rogorc iTqva, masSi<br />

CvenTvis saintereso erismTavarze saubari mxolod teqstis Sesabamisi<br />

monakveTis Tavsa da boloSia. rac Seexeba Sua nawils, aq Txroba<br />

mTlianad eZRvneba bizantiis keisris _ herakles laSqrobebs qarTlSi.<br />

cnobilia, rom iranze pirveli gadamwyveti SetevisaTvis heraklem airCia<br />

amierkavkasiis fronti. brZolebi gaCaRda Tbilisis misadgomebTan.<br />

upirvelesad, qronisti yuradRebas swored bizantielebisa da maTi<br />

mokavSire xazarebis mier Tbilisis alyis faqtze amaxvilebs. igi<br />

mogviTxrobs, rom Tavidan, Tbilisis aReba mokavSireebma ver SeZles.<br />

mxolod cota mogvianebiT, roca herakle ukve albaneTSi iyo gadasuli,<br />

xazarTa xakanma jibRum SeZlo daemarcxebina Tbilisis garnizoni.<br />

erTxans amis Semdeg bizantielebi aRar gamoCenilan qarTlSi. es periodi<br />

herakles gamouyenebia iranze gadamwyveti dartymebisaTvis. mxolod Svidi<br />

wlis mere Semobrunebula herakle. am droisaTvis, Tbilisis sionis<br />

mSenebloba, dawyebuli jer kidev stefanozis mamis, guaramis zeobaSi,<br />

dasrulebuli yofila, jvris eklesias ki, cotaRa hklebia. samxedro<br />

saqmeSi warmatebis miRwevis Semdgom herakles ideologiuri Setevisaken<br />

miumarTavs Tavisi Zalisxmeva. qarTlis mosaxleobis gamazdeanebul<br />

nawils, naTlisReba ar mousurvebia da eklesiaSi eSmakobiT, qristianebs<br />

Sereula. herakles maxvili aRumarTavs urCebze. represiebs `rjulis<br />

ganwmendisaTvis~ masobrivi da da sastiki xasiaTi hqonia: `eklesiaTa Sin<br />

mdinareni sisxlisani diodes~.<br />

roca qarTlis teritoriaze urTierTs samkvidro-sasicocxlo<br />

eWideboda ori msoflio imperia, ori samyaro – dasavleTi da<br />

aRmosavleTi, ra unda eqna am dros patara qveynis xelisufals?<br />

bunebrivia, cdiliyo omis bedis saboloo gadawyvetamde daekavebina<br />

orWofuli, gaurkveveli pozicia. amitom qronistis uCveulo dumili<br />

39


aRniSnul dramatul movlenebSi stefanozis raime monawileobaze<br />

SemTxveviTi ar unda iyos. am dros, qarTli, SeiZleba iTqvas, imperiaTa<br />

omis wina xazs warmoadgenda. erismTavris moRvaweoba, marTlac, mxolod<br />

imaSi vlindeboda, rom RmerTs taZars ugebda, Tumca politikisagan<br />

ganze mdgomi ar yofila, yovelives saqmis kursSi rom iyo, esec<br />

ueWvelia: herakles qarTlidan wasvlis Semdegac, mas taxtze vxedavT.<br />

aSkaraa, rom stefanozma droulad gaakeTa arCevani gamarjvebuli mxaris<br />

sasargeblod.<br />

qronikis ganxiluli monakveTi sagulisxmo informacias gvawvdis<br />

stefanozis zeobis qronologiis Taobazec. qronisti wlebs, marTalia,<br />

ar uTiTebs, magram msoflio istoriis kargad cnobil movlenaTa mis<br />

mier Tanamimdevruli ganlageba cxadyofs, rom igi sworad orientirebs<br />

istoriul epoqaSi. Tbilisis alyas 627-628 wlebSi hqonda adgili. ase<br />

rom, xelmeored 635 wlisaTvis mosula herakle qarTlSi. Sesabamisad,<br />

stefanozis zeoba VII s. 20-30-iani wlebiT unda ganvsazRvroT.<br />

`qarTlis cxovrebis~ saSualebiT ki, CvenTvis sacnauri xdeba<br />

stefanozis saSinao politikis kidev erTi mxare – misi brZola<br />

qarTlSi centraluri xelisuflebis gaZlierebisaTvis. aRniSnulis<br />

Taobaze, dasaxelebuli Zegli pirdapir rodi gvauwyebs, aramed iribad.<br />

saqme isaa, rom juanSeriani, istorikosi, romelsac ekuTvnis `qarTlis<br />

cxovrebis~ krebulis Sesabamisi monakveTi, stefanozs axasiaTebs<br />

mkveTrad uaryofiTad, saxavs mas urwmunod, sparselTa mokavSired:<br />

jvris eklesiis mSeneblobaSi mis monawileobas sruliad uaryofs.<br />

stefanozis sagareo politikis amgvari interpretacia, misi urwmunoebis<br />

mtkiceba, miT umetes, jvris mSeneblobaSi misi damsaxurebis uaryofa,<br />

cxadia, aRniSnuli politikuri moRvaweobisadmi istorikosis<br />

tendenciuri damokidebulebis Sedegia. magram vin aris juanSeri? mas,<br />

saukunis Semdeg mcxovreb pirovnebas, ratom unda dasWirveboda esoden<br />

muqi ferebiT warmoeCina stefanozi?<br />

juanSer juanSeriani, rogorc es misive Txzulebidan viciT, erTerTia<br />

qarTlis erisTavTagan, romelsac qveynis imdroindelma<br />

dasustebulma xelisuflebam da kerZod, ki mefe arCilma samoxeleo<br />

miwebi `mkvidrobiT~ daumtkica. istorikosi xazs usvams im garemoebas,<br />

rom amgvarad, e. i. samamuled miwebs erisTavebi ukve stefanozis mamis<br />

dros flobdnen; aseve yofila misi memkvidreebis zeobaSic. stefanozs<br />

mefobis pretenziac hqonia. aqedan unda momdinareobdes juanSeris<br />

uaryofiTi damokidebulebac stefanozisadmi. SesaZloa, SemTxveviTi arc<br />

isaa, rom `moqcevai qarTlisai~ stefanozs erisTavs uwodebs, juanSeri<br />

ki _ erisTavTa mTavars. qarTlis warCinebulTa im elitaruli<br />

wrisaTvis, romelsac ganekuTvneboda istorikosi stefanozi, mTeli eris<br />

winamZRvari ki araa, aramed mxolod erisTavTa Soris pirveli.<br />

40


centralur xelisuflebasTan dapirispirebul ZalebTan stefanozis<br />

brZolis Sesaxeb, azrs gvimtkicebs wm. Sio mRvimelis saswaulTa<br />

krebulSi Setanili erTi hagiografiuli novelac. am Zeglis mixedviT,<br />

stefanozi iyo `kaci ampartavan da borot~. igi aRuSfoTebia imas, rom<br />

SiomRvimeSi masze upiratesi pativiT kaTalikosi miuRiaT, ris gamoc<br />

adre Sewiruli miwebi monastrisaTvis waurTmevia. stefanozis<br />

RvTismoyvareoba, novelis avtoris azriT, moCvenebiTi iyo. eklesiaTa<br />

mSeneblobas mxolod mas Semdeg Sesdgomia, rac monastris<br />

SeviwroebisaTvis wm. Sios misTvis sasjeli mouvlenia. aqac vxvdebiT<br />

stefanozis qedmaRlul gancxadebas imis Taobaze, rom `mefeTa saydarze *<br />

zis~; aqac Cans ersmTavris mier xelisuflebis monopolizaciisaTvis<br />

brZolis anarekli. misTvis eklesia Tavisi politikuri Tu ekonomikuri<br />

gavleniT, am mxriv, gamonaklisi ar aris. brZolis sirTulze da<br />

xangrZlivobaze politikuri opoziciis siZliere metyvelebs. kerZod ki,<br />

am ukanasknelis mier, es vlindeba marTalia, mogvianebiT, magram mainc,<br />

sakuTari istoriuli koncefciis `qarTlis cxovrebaSi~ dafiqsirebis<br />

faqti.<br />

stefanozis mier, samoneto politikis ganxorcielebas mowmobs<br />

Cvenamde moRweuli draqma – sasanuri vercxlis fulis adgilobrivi<br />

minabaZi. monetis Sublze, asomTavruliT `stefanozia~ warwerili,<br />

zurgze ki, iq, sadac originalur monetebze mazdeanobis simbolo<br />

cecxlia gamosaxuli, jvars vxedavT. cxadia, es is droa, roca qarTli<br />

sasanuri iranisagan ukve Tavisufalia politikurad, magram ekonomikuri<br />

kavSirebi jer kidev Zlieria da mimoqcevaSi myofi ZiriTadi fuladi masa<br />

kvlav iranulia. amitomac originalur samoneto tips ver vxedavT.<br />

aseTia, Cvens mier danaxuli, qarTlis meore erismTavris, stefanoz I<br />

saxe.<br />

boloTqma<br />

warmodgenili portretebi gardasul epoqebSi mcxovreb,<br />

erTmaneTisagan sruliad gansxvavebul adamianebs ekuTvniT. TiToeulma<br />

maTganma qarTveli xalxis istoriul ganviTarebas sakuTari kvali<br />

daaCnia. Aamitom, maT Sesaxeb, STamomavlobam unda icodes. warsulTan<br />

azrobrivi kontaqti, ris saSualebasac istoriuli mecniereba,<br />

gansakuTrebiT ki, swored istoriuli moTxrobis biografiuli forma<br />

iZleva, sasicocxlod aucilebelia Cveni qveynis Tanamedrove<br />

ganviTarebisaTvis: `istoria sxva araa Tu ar gamorkveva, Tu ar axsna,<br />

awmyosi warsulisagan~.<br />

meorec, gardasuli sinamdvilis Secnoba TavisTavad uaRresad<br />

sainteresoa da dadebiTi muxtis momcemia pirovnebisaTvis.<br />

41


cnobili frangi istorikosis, mark blokis sityviT, `istoria<br />

adamianTa Sexvedrebia saukuneebSi.~ es marTlac asea: saqme isaa, rom<br />

amgvari `Sexvedrebi~, erTmaneTisagan raoden daSorebuli epoqis<br />

adamianebs ar unda exebodes sityva, gadamwyvet rols asrulebs<br />

momavlis CamoyalibebaSi.<br />

42


ganmatrebiTi leqsikoni *<br />

albaneTi _ qveyana, romelic saqarTvelos aRmosavleTidan emezobleboda.<br />

misi asimilacia mogvianebiT mosuli ucxo (Turquli modgmis) xalxis<br />

mier moxda.<br />

apogea _ berZnuli sityvaa da niSnavs mTvaris orbitis wertils,<br />

romelic yvelaze metad aris daSorebuli dedamiwisagan. gadataniTi<br />

mniSvnelobiT igi niSnavs ganviTarebis umaRles wertils. swored am<br />

azriT aris aq es sityva gamoyenebuli.<br />

arian-qarTli _ Cveni azriT, ase iwodeboda samxreT-dasavleT<br />

saqarTveloSi mdebare qarTuli saxelmwifo.<br />

arqetipi _ Tavdapirveli forma anu pirvelsaxe, romlisagan<br />

momdinareobs yvela Semdgomi varianti.<br />

afsidi _ (absidi) berZnuli sityvaa da niSnavs wriuli an<br />

mravalwaxnagovani moxazulobis gadaxurvas. taZris afsidSi<br />

moTavsebulia sakurTxevlis nawili.<br />

barbarosebi _ ase uwodebdnen berZnebi yvela araberZens, usvamdnen ra<br />

xazs TavianT kulturul upiratesobas.<br />

garnisis cixe _ garni, istoriuli cixe da qalaqi dRevandeli somxeTis<br />

CrdiloeT nawilSi.<br />

guaspuragani (vaspuragani) _ somxuri samTavro.<br />

domestikosi _ maRali samxedro Tanamdeboba bizantiaSi. ase uwodebdnen<br />

konstantinopolis gvardiuli nawilebis meTaurebs. domestikosi<br />

mTavarsardalic iyo.<br />

epigrafika _ magar masalaze, ZiriTadad qvaze naweri teqsti.<br />

epikuri _ momdinareobs sityvidan eposi. Ees ukanaskneli aRniSnavs<br />

xalxur sagmiro simRerebs, Tqmulebebs.<br />

vipatosi _ bizantiis samefo karis sapatio tituli.<br />

Tvinier _ Zveli qarTuli sityvaa, axalqarTulad Seesatyviseba gareSe.<br />

izraxeboda _ zraxva, laparaki, xmareba.<br />

kala _ Tbilisis deda-cixe.<br />

komsi _ xelmZRvaneli, meTauri.<br />

kriptograma _ ewodeba saidumlo niSnebiT Caweril teqsts.<br />

lakonizmi _ azris gamoTqma mokled da mkafiod. am TvisebiT ganTqmulni<br />

iyvnen Zveli spartelebi, peloponesis samxreT-aRmosavleT nawilis _<br />

lakoniis mcxovreblebi.<br />

novalisi _ (1772-1801 ww.) germaneli poeti da filosofosi, adreuli<br />

germanuli romantizmis TvalsaCino warmomadgeneli.<br />

parTia _ saxelmwifo axlandeli iranis teritoriaze.<br />

patrikiosi _ bizantiis samefo karis sapatio tituli.<br />

sTueli _ Semodgoma.<br />

43


sakraluri _ niSnavs wmindas. sivrcis sakralizacia Sesabamisad<br />

miuTiTebs garemos wmindad gaazrebaze da Sesabamisad mis mowyobaze.<br />

sapitiaxSo _ qarTlis saerisTavoebs Soris ase mxolod qvemo qarTlis<br />

saerisTavo iwodeboda, misi mmarTveli ki _ pitiaxSad.<br />

sarmatebi _ ewodebodaT iranulenovan tomebs, romlebmac Zv.w. III-II ss-<br />

Si aiTvises Crdilo kavkasia.<br />

saydari _ ZvelqarTulad niSnavs taxts .<br />

sivnieTi _ somxuri samTavro (igive `siuniki~).<br />

urvili _ mwuxare, SeWirvebuli.<br />

ufali _ Zvel qarTulSi gamoiyeneboda ara marto RmerTis<br />

mniSvnelobiT. igi gamoiyeneboda Zalauflebis mqone pirovnebis mimarTac.<br />

am SemTxvevaSi, aRniSnuli sityva swored am ukanaskneli azriT aris<br />

naxmari.<br />

xuastagi _ alafi.<br />

44


gamoyenebuli literatura da wyaroebi:<br />

• moqcevai qarTlisai. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis<br />

Zeglebi, I. teqstebi gamosca avtorTa koleqtivma ilia abulaZis<br />

xelmZRvanelobiTa da redaqciiT, Tbilisi, 1963.<br />

• qarTlis cxovreba. I. teqsti dadgenili yvela ZiriTadi<br />

xelnaweris mixedviT gamosca s. yauxCiSvilma. Tbilisi, 1955.<br />

• tacitusis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb. laTinuri teqsti<br />

qarTuli TargmaniT, Sesavali narkveviTa da komentarebiT gamosca<br />

a. gamyreliZem, Tbilisi, 1973.<br />

• d. abaSiZe, ormefoba Zvel qarTlSi, ciskari, #11, 1988.<br />

• g. giorgaZe, armazis bilingva: `farnavazi~ Tu `farnavaziani~?<br />

mnaTobi #10, 1986.<br />

• p. ingoroyva, Zveli qarTuli matiane `moqcevai qarTlisai~ da<br />

antikuri iberiis mefeTa sia Txz. 7 tomad, 1978, t. IV.<br />

• g. mamulia, klasobrivi sazogadoebisa da saxelmwifos Camoyalibeba<br />

Zvel qarTlSi. Tb., 1979.<br />

• m. <strong>CxartiSvili</strong>, qarTuli hagiografiis wyaroTmcodneobiTi<br />

Seswavlis problemebi (`cxorebai wmidisa ninoisi~). Tbilisi, 1987.<br />

• m. <strong>CxartiSvili</strong>, `martvilobai da moTminebai wmidisa evstaTi<br />

mcxeTelisai~. `cxovrebai da moqalaqobai wmidisa serapion<br />

zarzmelisai~ (wyaroTmcodneobiTi gamokvleva), Tbilisi, 1994.<br />

• m. <strong>CxartiSvili</strong>, mcxeTis galavnis berZnuli warweris (I s.) axali<br />

interpretacia. varlam donduas xsovnisadmi miZRvnili samecniero<br />

sesia, moxsenebaTa Tezisebi, Tbilisi, 1996.<br />

• m. <strong>CxartiSvili</strong>, `wm. evstaTi mcxeTelis martviloba~ da VI-VIIss<br />

saqarTvelos politikuri istoriis sakiTxebi. polemikuri narkvevi.<br />

Tbilisi, 2005.<br />

• k. wereTeli, SeniSvnebi armazis bilingvis arameul teqstze,<br />

Tbilisi, 1992.<br />

45

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!