24.10.2014 Views

mariam CxartiSvili

mariam CxartiSvili

mariam CxartiSvili

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

saqarTvelos Tavdacvis saministro<br />

saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabi<br />

J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo momzadebis<br />

departamenti<br />

ssip iv. javaxiSvilis istoriisa da<br />

eTnologiis instituti<br />

<strong>mariam</strong> <strong>CxartiSvili</strong><br />

saxeebi saqarTvelos<br />

warsulidan<br />

meomris biblioTeka #23<br />

Tbilisi<br />

2008


Tqvens winaSea axali seriis ,,meomris biblioTekis~ ocdamesame wigni; seria<br />

iTvaliswinebs wignebis mTel wyebas, romlebSic popularulad iqneba gadmocemuli<br />

saqarTvelosa da msoflio istoriis yvelaze saintereso da mniSvnelovani movlenebi.<br />

seriis mizania qarTveli meomris da imedia, ara marto misi, patriotuli aRzrda<br />

da codnis miwodeba misaReb formebSi. seriaSi gaTvaliswinebulia popularuli,<br />

magram maRal profesionalur doneze dawerili saxelmZRvaneloebi; es patara, magram<br />

tevadi da kargad gaformebuli broSurebi mieZRvneba qarTvelTa udides mefe daviTs,<br />

Tamars, giorgi brwyinvales, bagrat III-s, saqarTveloSi warmoebul mTavar da<br />

gadamwyvet brZolebs, XIX_XX ss-is gamoCenil qarTvel oficrebs, saqarTvelosa<br />

da msoflio samxedro istoriis calkeul sakiTxebsa da a.S.<br />

seriis gamocemis iniciatorebi arian iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis<br />

instituti da saqarTvelos Tavdacvis saministro.<br />

didi survili da imedi gvaqvs, rom meomarTa da oficerTa garda, saqarTvelos<br />

yoveli moqalaqe siamovnebiT miiRebs am seriis yovel axal wigns.<br />

seriis garekanze moTavsebuli warwera da didi daviTi yvelas Seaxsenebs, rom<br />

brZola saqarTvelosTvis dResac grZeldeba.<br />

unda aRiniSnos, rom avtoris mier mravali dakvirveba (mag.: farsman qvelis<br />

nacvlad farsman avazis win wamoweva; ganTqmuli Zeglis `qebai da didebai qarTulisa<br />

enisai~-s ioane zosimes nacvlad revisaTvis miwera da a.S.) ar aris gaziarebuli<br />

qarTuli istoriografiis mier. amisdamiuxedavad, vfiqrobT, saintereso iqneba<br />

avtoris naazrevis gacnoba.<br />

vaJa kiknaZe<br />

seriis saredaqcio kolegia:<br />

istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori<br />

istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori<br />

vaJa kiknaZe<br />

Tamaz beraZe<br />

recenzenti:<br />

istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori vaJa kiknaZe<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa: Lleila xurcia<br />

ydis dizaini: giorgi kiknaZe<br />

redaqtori: nargiz xarabaZe<br />

teqnikuri redaqtori: mari WoniSvili<br />

damtkicebuli da samoqmedod SemoRebulia saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis<br />

gaerTianebuli Stabis J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo<br />

departamentis ufrosis _ polkovnik nodar qviliTaias mier<br />

saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabis<br />

topografiuli sammarTvelos stamba. 2008 w.<br />

q. Tbilisi, general kvinitaZis q. #20<br />

tel.: +995 32 91-19-83<br />

faqsi: +995 32 91-19-83<br />

2


winaTqma<br />

fermwers Tvalwin gadaSlili sinamdvile SeuZlia asaxos peizaJiT,<br />

naturmortiT, portretiT. asevea istorikosic. warsuls igi xan zogadi<br />

problemis kvleviT warmoaCens, xan _ sagnobriv-konkretuliT, xan ki _<br />

pirovnebis biografiiT, istoriuli moTxrobis yvela es forma Tanabrad<br />

faseulia mecnierebisaTvis. isini gardasuli epoqebis sxvadasxva mxares<br />

gvixatavs da srulyofili istoriuli rekonstruqciisaTvis gviqmnis<br />

safuZvels. Tu romel JanrSi muSaobas irCevs istorikosi, es misi<br />

stilis, misi xedvis gamovlenaa.<br />

CemTvis gansakuTrebiT axlobelia masalis warmodgenis biografiuli<br />

forma anu istoriuli portretis Janri. humanitaruli kvlevis<br />

saboloo mizani xom adamianis sulis Secnoba da gamoxatvaa. portretiT<br />

ki es yvelaze ukeTaa SesaZlebeli.<br />

miuxedavad imisa, rom istoriuli portreti, rogorc sityvieri<br />

portreti, waagavs literaturuls, pirveli Tvisobrivad gansxvavebulia<br />

ukanasknelisagan. mwerali Tavad qmnis personaJis saxis Strixebs.<br />

istorikosma ki unda moiZios mis mier warmosaxuli pirovnebis<br />

portretis uklebliv yvela detali. aRniSnulis ganxorcieleba, cxadia,<br />

Znelia, gansakuTrebiT maSin, rodesac erTi suraTis fragmentebi<br />

mimofantulia drosa da sivrceSi anu roca informacia qronologiurad<br />

daSorebul da tipobrivad araigiveobriv istoriul wyaroebSia daculi.<br />

`JamTaaRmwereli imavdroulad poetic unda iyos~ _ wers erTgan<br />

novalisi * . am azris WeSmariteba gansakuTrebiT sagrZnobia istoriuli<br />

portretis werisas. ra Tqma unda, es sityvebi imas ar niSnavs, rom<br />

istoriul portretSi raime SeiZleba poeturi warmosaxvis nayofi iyos.<br />

cxadia, ara. istoriuli portreti Tavidan bolomde dokumenturi<br />

Txrobaa. poezia istorikoss `movlenaTa urTierTdakavSirebis natif<br />

xelovnebas~ (isev novalisi) aswavlis, uadvilebs mas moZiebuli<br />

Strixebis sworad ganlagebas.<br />

Txrobis qronologiuri CarCo sakmaod didia: Zv.w. IV-III saukunidan<br />

axali welTaRrocxvis VII saukunis dasawyisamde. warmodgenilia Zveli<br />

saqarTvelos (rogorc winare qristianuli xanis, aseve qristianuli<br />

epoqis) mefeebis, samefo ojaxis wevrebis, aseve qarTlis erT-erTi<br />

yvelaze TvalsaCino erismTavaris stefanoz I portretebi. me yuradRebas<br />

mivapyrob farTo mkiTxvelisaTvis SedarebiT naklebad cnobil<br />

istoriul personaJebs an ukve sakmaod popularul mefeTa cxovrebis<br />

aqamde ucnob detalebs.<br />

3


farnavazi<br />

`... ixila farnavaz sizmari:<br />

reca igi saxlsa Sina ukacursa,<br />

da egulveboda ganvla da ver ganvida.<br />

maSin Semovida sarkumelsa missa Suqi mzisa<br />

da moertya welTa missa mzisa,<br />

da ganiyvana sarkmelsa mas.<br />

da viTar ganvida, ixila mze que-mdablad,<br />

mihyo xeli misi, mohxoca cuari pirsa mzisasa<br />

da icxo pirsa missa...~<br />

`cxovreba farnavazisi~<br />

cnobebi farnavaz mefis Sesaxeb Semogvinaxes feodaluri xanis<br />

qarTuli istoriografiis umTavresma Zeglebma: `moqcevai qarTlisaim~ da<br />

`qarTlis cxovrebam~. pirvel maTganSi farnavazis moRvaweobasTan<br />

dakavSirebuli sul oriode faqtia aRniSnuli, meoreSi ki mas eZRvneba<br />

mTeli Txzuleba _ `cxovreba farnavazisi~. dasaxelebul ZeglTa<br />

monacemebi martooden informaciis moculobiT ar gansxvavdeba, isini<br />

igiveobrivi ar arian Sinaarsis mxrivac. orive geneturad ukavSirdeba<br />

uZveles qarTul istoriografiul tradicias, oRond TiToeulSi am<br />

tradiciis ganviTarebis sxvadasxva fazaa aRbeWdili. ufro adreuli,<br />

safiqrebelia, Tavdapirveli, etapi dafiqsirebulia `moqcevai<br />

qarTlisaiSi~. SedarebiT gviandeli Cans `qarTlis cxovrebis~<br />

`farnavaziani~, romelSic istoriuli faqtebis folklorizaciis sakmaod<br />

Rrma process vxedavT, Tumca am ukanasknelis warmoSobac, rogorc es<br />

dRes specialur literaturaSi damajerebladaa naCvenebi, ax. w. VI s. ar<br />

gadmoscildeba.<br />

qvemoT aRniSnul wyaroTa monacemebis urTierTSejerebisa da<br />

kritikuli analizis Sedegebis gaTvaliswinebiT, SevecdebiT epoqis<br />

fonze gamovkveToT farnavazis saxe.<br />

X X X<br />

Zv. w. IV s. II naxevari: didi saerTaSoriso Zvrebis xana. aleqsandre<br />

makedonelis laSqrobaTa Sedegad irRveva warsulSi Zlevamosili<br />

aqemeniduri iranis imperia. makedonelis laSqris erT-erTma marbielma<br />

nawilma amierkavkasiaSic moaRwia da iranis gavlenisagan gaaTavisufla<br />

arian-qarTli. * arian-qarTlis winamZRolis Zem, azom isargebla Seqmnili<br />

4


viTarebiT, makedonelTagan zurgmomagrebulma ilaSqra CrdiloeTSi da<br />

gamefda mcxeTaSi. azosTan brZolas Seewira mcxeTis mamasaxlisi samara<br />

da misi Zma.<br />

male azom SeierTa dasavlurqarTuli saxelmwifoebrivi<br />

gaerTianebac, xarki daado kavkasiel mTielebs. mTel Semdgom<br />

moRvaweobaSi ki igi cdilobda Seeqmna erTiani saxelmwifo, sastikad<br />

ebrZoda adgilobriv xelisufalTa damoukideblobas, `yovelTa qarTlisa<br />

qalaqTa moarRvivna zRudeni~.<br />

Tavisi politikis gatarebas azo arian-qarTlidan moyvanil, masTan<br />

mWidrod dakavSirebul pirebze dayrdnobiT Seecada. amasTan, yovelmxriv<br />

aviwroebda mcxeTelebs, sdevnida maT Soris rCeulT, ukrZalavda iaraRis<br />

tarebas, riTac xazs usvamda, cxadia, am ukanasknelTa, rogorc<br />

moqalaqeTa meorexarisxovnebas, arian-qarTvelebTan SedarebiT. mcxeTel<br />

qarTvelTa religiur grZnobebs uTuod Seuracxyofda azos mier<br />

mcxeTaSi motanili misi sagvareulo kerpebis _ gacisa da gas<br />

Tayvaniscemis dakanonebac.<br />

am `Zneli da mesisxle~ kacis uxeS Zaladobaze damyarebulma<br />

mmarTvelobam, miuxedavad imisa, rom TiTqmis meoTxedi saukune gastana,<br />

nayofi ver gamoiRo. qveynis gamTlianeba ver moxerxda. azos mier<br />

ganxorcielebulma diskriminaciam ki, mosaxleobis farTo fenebSi mZafri<br />

ukmayofileba gamoiwvia.<br />

swored aseT viTarebaSi mcxeTaSi farulad movida mamasaxlis<br />

samaras Zmiswuli farnavazi, romelic mamis daRupvis Semdeg, sami wlis<br />

asakidan dedasTan da or dasTan erTad mTebSi imaleboda. farnavazis<br />

dabruneba, romelic am xanisaTvis ukve mowifuli vaJkaci Cans, ra Tqma<br />

unda, SemTxveviTi ar iyo: mas Suri unda eZia mamisa da biZisaTvis,<br />

amasTan, rogorc STamomavals `TavTa maT qarTlisaTa~, TviT hqonda<br />

qarTlis gamgeblobaze pretenzia.<br />

mematianes miniSnebiT, gangebis nebiT farnavazma ganZi ipova.<br />

axalgazrda taxtis maZiebels am simdidriT jaris daqiraveba SeeZlo.<br />

amiT gamxnevebulma, man qujis mimarTa, Cans, aseve Seviwroebul egrisel<br />

(e. i. dasavlelqarTvel) xelisufalTa STamomavals da azos winaaRmdeg<br />

brZolaSi mokavSireoba SesTavaza. qujim iTava egrisidan uricxvi jaris<br />

Sekrebis praqtikuli saqme. Zali moirTes xarkiT Sewuxebul kavkasiel<br />

mTielTagan, Tanamoazreni iSoves TviT azos uaxloes pirTa Sorisac.<br />

gadamwyvet momentSi es ukanasknelni ganudgnen azos iseve, rogorc<br />

mTeli danarCeni mosaxleoba. amitom iyo, rom azo SeTqmulTaTvis<br />

winaaRmdegobis gauwevlad, samxreTSi gaiqca da Tavis mamulSi gamagrda.<br />

farnavazi gaxda mTeli qarTlis gamgebeli, klarjeTis, e. i. azos<br />

mamulis, gamoklebiT. meore wels berZnebisagan gaZlierebulma azom<br />

Semoutia farnavazs, magram farnavazma uxmo qujis, mTielebs, aseve<br />

moiSvelia ucxoelebi. azo damarcxda da am brZolaSi daiRupa.<br />

5


farnavazma ki `daipyra klarjeTi da warmovida mcxeTad sixaruliTa<br />

didiTa, xolo simdidresa zeda missa daerTo xuastagi * azonisca.~<br />

ra Tqma unda, farnavazma aRadgina mcxeTel qarTvelTa Selaxuli<br />

uflebebi, Tumca es ar gaukeTebia arian-qarTvelTa daCagvris xarjze.<br />

arian-qarTvelebi man saxelmwifos srulfasovan moqalaqeebad datova,<br />

razedac is metyvelebs, rom oficialurad aRiarebul RmerTTa<br />

panTeonidan ar ganudevnia maTi kerpebi _ gaci da ga. Aarian-qarTvelTa<br />

erTi nawili ki, kerZod isini, romlebmac azos winaaRmdeg brZolaSi<br />

mxari dauWires, privilegirebul fenad aqcia, `ipyrna keTilad~.<br />

Tvisebrivad Secvala urTierToba kavkasiel mTielebTan. mexarkeebis<br />

magier isini mokavSireebad gaixada, razedac danaTesaveba miuTiTebs am<br />

xalxebTan: erTi da CrdiloeTSi gaaTxova, TviTonac `moiyvana coli<br />

durZukelTa, naTesavi kavkasisi;~ daakmayofila adgilobrivi<br />

xelisufalnic, aRadgina saerisTaoebi, `yovelni qalaqni da cixeni~,<br />

guluxvad daajildova quji; mas misca `queyana egris wyalsa da rions<br />

Sua, zRviTgan mTamde, romelsa Sina ars egrisi da suaneTi, da daamtkica<br />

igi erisTavad~. dainaTesava egrisis erisTavic. `meore dai Tvisi misca<br />

`qujis colad~.<br />

amgvarad, farnavazis moRvaweobis dasawyisi TiTqos aCvenebda, rom<br />

azos politikis sapirispiro politikas axali mefe iwyebda, ufro<br />

sworad, ubrundeboda mamasaxlisobis periodis mmarTvelobis tips. amis<br />

Taobaze molaparakeba farnavazsa da mis momxreebs Soris Tavidanve unda<br />

yofiliyo. etyoba, amitomac iyo rom, azos mefobiT Sewuxebulni misi<br />

gulSematkivrebi gaxdnen. amasTan, Tavidanve gansazRvruli yofila<br />

ufros-umcrosobac: farnavazs, rogorc `Svils TavTa maT qarTlisaTa~<br />

ekuTvnoda gamgebloba. ai, ras eubneba quji farnavazs jer kidev<br />

brZolis dawyebamde: `ukeTu mogueces Zleva, Sen xar ufali * Cueni~.<br />

magram politikis radikaluri cvlileba mxolod moCvenebiTi<br />

STabeWdileba iyo: farnavazs xeli ar auRia azos mizanze _ moeqcia<br />

mTeli qarTuli miwebi erTiani saxelmwifos farglebSi; realurad man<br />

daamyara mmarTveloba, romlis drosac adgilobriv xelisufalTa<br />

mdgomareoba sruliadac ar emsgavseboda mamasaxalisobis periodSi maT<br />

statuss. amaze TvalsaCinod metyvelebs farnavazis gardacvalebisTanave<br />

dawyebuli qarTvel erisTavTa ajanyeba. farnavazis reJimiT maTi<br />

ukmayofileba imdenad didi yofila, rom ajanyebulT misi Zis, saurmagis<br />

mokvlac ki hqoniaT gadawyvetili, raTa Zveli viTareba aRedginaT: `ara<br />

keTil ars Cuenda (e. i. ivargebs _ m. C.), raTamca vmsaxurebdeT naTesavsa<br />

Cuensa, aramed viyoT erTad da movklaT Cuen saurmag, da viyveniT Cuen<br />

Tavisufal, viTarca viyveniT pirvel (e. i. Tavdapirvelad _ m. C.)~.<br />

rogorc Cans, farnavazis mefobas maTi imedebi ver gaumarTlebia,<br />

uflebebi SezRudviaT.<br />

6


`Tueni gazafxulisani da sTulisa * arisani dayvnis (farnavaz – m. C.)<br />

mcxeTas, samefosa qalaqsa; da Tueni zamTrisani dayvnis gaCianTa, xolo<br />

Tueni zafxulisani – wundas. da JamiTi-Jamad mividis egriss da<br />

klarjeTs, da moikiTxnis megrelni (gviandeli formaa, igulisxmeba<br />

egriselni _ m. C.) da klarjni, da ganagis yoveli saqme daSlili~.<br />

aSkaraa, rom Tavisi xangrZlivi (samocdaxuTwliani) mmarTvelobis<br />

bolosaTvis farnavazma mainc SeZlo Seeqmna erTiani qarTuli<br />

saxelmwifo. am rTuli amocanis gadaWrisas, man marTalia, didad<br />

isargebla Tavisi damarcxebuli winamorbedis monapovrebiT (qarTli,<br />

klarjeTi, egrisi politikurad gaerTianebuli iyo, adgilobriv<br />

xelisufalTa Zliereba ki, represiebis Sedegad Seryeuli), magram<br />

qveyanas sruliad axali sunTqva STabera, azos xelSi umoZrao<br />

saxelmwifoebrivi meqanizmi, SeiZleba vTqvaT, rom saocari simsubuqiT<br />

aamuSava.<br />

es iyo ZvelaRmosavluri tipis qveyana, gaRmerTebuli monarqiT<br />

saTaveSi: `da amanve farnavaz Seqmna kerpi didi saxelsa zeda Tvissa: ese<br />

ars armazi, rameTu farnavazs sparsulad armaz erqva. amarTa kerpi igi<br />

armazi Tavsa zeda qarTlisasa da mieriTgan ewoda armazi kerpsa<br />

misTvis.~<br />

mefis xelisuflebis RvTaebrivi warmoSobis idea, tradiciuli<br />

imdroindeli msofliosaTvis, adreve iCens Tavs farnavazis cxovrebaSi.<br />

amis dasturia zemoT epigrafad moyvanili misi sizmari, romlis<br />

mixedviT, farnavazi `mziscvarcxebulia.~ farnavazis warmatebuli<br />

mefobis bolosaTvis ki, qarTlSi ukve aRaravis epareboda eWvi imaSi,<br />

rom gvirgvinosani sve-bedisa, e. i. zegardmo Zalebis, movlenili iyo:<br />

`iyo gansueneba da sixaruli yovelsa qarTlsa zeda mefobisaTvis<br />

farnavazisa da ityodes amas yovelni: vmadlobT suesa (beds _ m. C.)<br />

Cuensa, rameTu mogueca Cuen mefe naTesavTagan mamaTa CvenTasa~.<br />

farnavazma TvistomTagan yvelaze uwinaresad qarTuli eTnosi<br />

moiazra rogorc gansakuTrebuli, sxvaTagan gansxvavebuli, fenomeni,<br />

amitomac saxelmwifo SenobisaTvis duRabad gamoiyena qarTuli ena,<br />

romelic gaavrcela qveynis mTel teritoriaze da aqcia sayovelTaod:<br />

`ganavrco ena qarTuli da arRara izraxeboda * sxua ena qarTlsa Sina<br />

Tvinier * qarTulisa~. amgvarad, dRevandeli sityvebiT rom vTqvaT,<br />

qarTuli TviTSegnebis Camoyalibebis procesi, romelic mis dromde ukve<br />

dawyebuli iyo, Seuqcevadi gaxada da es faqti werilobiT daafiqsira.<br />

`ese farnavaz iyo pirveli mefe mxedari da mwignobari, qarTuli<br />

RmerTis pirvelmxilveli, mis samsxverploze pirvelmwirveli, qarTuli<br />

enis Sematkbobari~... ase daaxasiaTa epoqa arCil sulakaurma. aSkaraa, rom<br />

`mziscvarcxebuli~ farnavaziT iwyeba qarTveli xalxis istoriuli<br />

ganviTarebis umniSvnelovanesi etapi!<br />

7


moyvanili faqtebi naTlad warmoaCens farnavazs ara marto rogorc<br />

saxelmwifo moRvawes, aramed rogorc pirovnebasac. ra Tqma unda,<br />

SemTxveviTi ar aris, rom mematiane gansakuTrebul yuradRebas uTmobs<br />

farnavazis svlas xelisuflebisaken. farnavazs xom samefo taxti<br />

mamisagan ar miuRia memkvidreobiT, brZoliT moipova. am brZolaSi Cans<br />

igi swored mTeli sigrZe-siganiT – gonieri da energiuli, Zlieri<br />

suliT, Cauqi fizikurad, mizanswrafuli...<br />

farnavazs hqonda didi politikuri alRo, realizmis gamaxvilebuli<br />

grZnoba. misTvis ucxo iyo gaboroteba, uazro sisxlisRvris survili.<br />

gambedaoba eZleoda ara marto brZolaSi gaxurebuls, SeeZlo civi<br />

gonebiT sikvdilisaTvis TvalebSi Caexeda: mcxeTaSi dabrunebuli<br />

dauaxlovda mosisxle mters daundobel azos, masTan erTad nadirobda,<br />

Tumca yovel wams SeiZleboda gamxeliliyo misi vinaoba. Tamami miznebisa<br />

da poeturi sizmrebis miuxedavad, idelisti ar iyo, kargad esmoda, rom<br />

did politikas didi materialuri saxsaric sWirdeboda. mematianis<br />

mixedviT, mas SeeZlo am saxsris Sovnac, misi racionaluri gamoyenebac.<br />

`ese farnavaz iyo kaci gonieri, mxedari SemmarTebeli da monadire<br />

xelovani... ese yoveli aRasrula farnavaz sibrZniTa da siqueliTa,<br />

simxniTa da simdidriTa~.<br />

da ai, am Tvisebebis mqone pirovnebam `yovelni dReni misni rai<br />

dajda, mSvidobiT dayvna, da aRaSena da ganavso qarTli~.<br />

X X X<br />

leonti mrovelis cnobiT, qarTlis pirvelma qristianma mefem,<br />

mirianma Tavisi moRvaweobis dasawyisSive `Seamko saflavi farnavazisi~.<br />

qveynis bedze sagangebod dafiqrebuli, mis axal gzaze gamomyvani<br />

pirovnebis aRniSnuli qmedeba araa SemTxveviTi iseve, rogorc ar<br />

SeiZleba SemTxveviTi iyos Tavad faqti – ax. w. IV s. damdegamde Zv. w.<br />

IV-III ss. mijnaze moRvawis saZvalis Senaxva. ukve maSin, farnavazi<br />

qarTvelobis simbolod aRiqmeboda. misi samudamo gansasveneblis<br />

Tayvaniscema, eris winaSe dadebuli Taviseburi fici iyo...<br />

`dafles winaSe armazisa kerpisa~ _ gvamcnobs mematiane. samwuxarod,<br />

dRes zustad aRar viciT es adgili, unda movniSnoT miaxloebiT;<br />

araviTari sagangebo Semkoba saWiro ar iqneba. Zvirfasi saflavisaTvis<br />

ubralo qvaa sakmarisi, epitafia ki mzad aris:<br />

`ese farnavaz iyo pirveli mefe qarTlisa Sina qarTlosisa<br />

naTesavTagani. aman ganavrco ena qarTuli, da arRara izraxeboda sxua ena<br />

qarTlsa Sina TÂnier qarTulisa. da aman Seqmna mwignobroba qarTuli~.<br />

8


Ffarsman qveli da farsman avazi<br />

`dasxdian mgosanni glovisani~<br />

`moqcevai qarTlisais~ e. w. Satberduli redaqcia qarTlis warmarT<br />

mefeTa qronikiT iwyeba, romelic moicavs Zv.w. IV – ax.w. IV saukuneebs.<br />

qronikis pirvelwyarodan momdinareoba eWvs ar iwvevs, magram ramdenadme<br />

mTliani istoriuli suraTis Seqmna martooden masze dayrdnobiT<br />

SeuZlebelia, Txrobis metismeti simoklis gamo. `moqcevai qarTlisais~<br />

aRniSnuli monakveTi Cvens cnobismoyvareobas ufro aRvivebs, vidre<br />

akmayofilebs. aviRoT Tund Semdegi mcire teqsti: `da mefobda imier<br />

farsman qveli da amier 1 farsman avaz~. vin iyvnen es pirovnebani,<br />

romelTa metsaxelebi saukuneT SemorCa?<br />

`avazi~, `vefxi~, `jiqi~ ZvelqarTulSi sinonimuri gamoyenebis<br />

sityvebia. `wmida werilSi~ winaswarmetyvelebi xSirad miuTiTeben am<br />

mtacebel cxoveliTa Tvisebebze, kerZod, aRniSnaven maT araCveulebriv<br />

siswrafes, Cveulebas muxanaTurad Causafrdes msxverpls,<br />

sisxlismsmelobas, sisastikes. daniel winaswarmetyvelis mixedviT (VII,<br />

6), `avazi~ Zalauflebis simboloa. ieremia winaswarmetyvelTan (XIII, 23)<br />

igi gvevlineba gausworebeli borotebis saxed. ioanes `gamocxadebaSi~<br />

(XIII, 2), aRniSnuli cxoveli warmodgenilia, rogorc antiqriste.<br />

amgvarad irkveva, rom `avazi~ _ esaa Zveli epoqis Rrma simboluri<br />

Sinaarsis mqone sityva. amitom, rogorc epiTeti, igi saocrad metyvelia.<br />

misi meSveobiT cocxlad warmogvidgeba `amier~ moRvawe farsmani:<br />

muxanaTi da daundobeli, sastiki, sisxlis moyvare, Zalauflebis moyvare<br />

mmarTveli. fizikurad mkvircxli da Cauqi.<br />

`qveli~ ZvelqarTulad `mamaci~, `guladi~, `mxne~, agreTve, `keTili~,<br />

safiqrebelia, rom `imier~ mefis epiTetSi aqcentirebulia sityvis<br />

ukanaskneli mniSvneloba, rom `farsman qveli~ igivea, rac `farsman<br />

keTili~, radgan aSkaraa: Tanadroulad, faqtobriv erTmaneTis<br />

gverdigverd moRvawe sexniaTa metsaxelebi am pirovnebaTa ganmasxvavebel<br />

niSnebs unda wamoswevdes. sainteresoa, rom qristianuli kulturis<br />

konteqstSi bunebrivia Sepirispireba: avazi aviwroebs qurciks, romelic<br />

uwyinaria da, amdenad, sikeTis simboloa.<br />

amrigad, erTi farsmani yofila uwyinari da keTili, meore –<br />

ukeTuri, daundobeli. amasTan, simamace, fizikuri mxneoba arcerTi<br />

maTganisaTvis ar gamoiricxeba; orive epiTeti amasac gulisxmobs. aseTia<br />

is informacia, romelic mocemulia zemoT citirebul mikroteqstSi,<br />

1<br />

`imier~ da `amier~ am SemTxvevaSi gulisxmobs mtkvris gaRma, gamoRma or<br />

rezidencias, mcxeTas da armazs.<br />

9


epiTetebSi `qveli~ da `avaz~. axla vnaxoT ra monacemebs Seicavs sxva<br />

wyaroebi CvenTvis saintereso kiTxvaze pasuxis gasacemad.<br />

leonti mroveli XI s. istorikosi, romelsac `qarTlis<br />

cxovrebaSi~ ekuTvnis Sesabamisi istoriuli periodis aRweriloba,<br />

farsman avazs saerTod ar axsenebs. farsman qvelis Sesaxeb ki, vrclad<br />

gvesaubreba. misi sityviT, es mefe iyo `kaci keTili da uxuad<br />

momniWebeli da Semndobeli, asakiTa Suenieri, taniTa didi da Zlieri,<br />

mxne mxedari da SemmarTebeli brZolisa, uSiSari viTarca uxorco~.<br />

igi ijda qalaq armazSi. misi Tanamedrove mcxeTeli mefis,<br />

mirdatis qveSevrdomebic ufro metad farsman qvels emxrobodnen.<br />

mirdati ki yofila `kaci urvili * da mesisxle~. mas Caufiqrebia<br />

mzakvruli gegma: surda Turme muxanaTurad moekla farsman qveli<br />

wveulebaze. farsman qvelisaTvis droulad ucnobebiaT xifaTis Sesaxeb.<br />

igi mirdats ganerida, magram aRniSnuli faqtis Semdeg metoqeTa Soris<br />

samxedro dapirispireba garduvali gamxdara. farsman qvels somxebi<br />

momxreobdnen, mirdats – sparselebi. mravaljer iZlia es ukanaskneli,<br />

ganidevna qveynidan pirvelis mier. farsman qvels, metoqes dadevnebuls,<br />

sparseTis rbevac dauwyia. mtrebs pirispir brZoliT misTvis veraferi<br />

mouxerxebiaT, amitom mousyidiaT mzareuli, romelmac farsmani mowamla.<br />

`gansakuTrebiT tipiuria istoria farsman qvelisa, romelic<br />

Setanilia leonti mrovelis TxzulebaSi da romelic calke<br />

damTavrebul epikur * moTxrobas warmoadgens, dawerils sagmiro romanis<br />

kolorituli stiliT~ _ SeniSnavs pavle ingoroyva. marTlac, udavoa,<br />

rom leontis teqstis am monakveTs etyoba folkloruli arqetipis *<br />

Zlieri gavlena. sakmarisia iTqvas, rom farsman-mirdatis omebi<br />

gamoWrilia epikur bumberazTa Serkinebis tradiciul Targze. amis<br />

gamoZaxili unda iyos xalxis sayvareli gmiris mowamvlis motivic.<br />

xalxur SemoqmedebasTan, kerZod, e. w. `natirlebTan~ kavSirs pirdapir<br />

miuTiTebs farsman qvelze leontis moTxrobis bolo frazebi: `da esreT<br />

mokla farsman mefe queli, maSin iqmna glova da tirili da tyeba<br />

yovelTa zeda qarTvelTa warCinebuliTgan vidre glaxadmde. da ityebdes<br />

(TavSi irtyamdenen _ m. C.) yovelni TavTa TvsTa yovelTa Sina qalaqTa<br />

da dabnebTa, rameTu dasxdian mgosanni glovisani da Sekrbian yovelni da<br />

axsenebdian simxnesa da siquelesa da siSuenieresa da saxierebasa farsman<br />

quelisasa~.<br />

aRniSnuli tipis teqsti, rogorc cnobilia, warmoiSveba istoriuli<br />

movlenis safuZvelze. igi istoriuli movlenis uSualo gamoZaxilia;<br />

magram droTa viTarebaSi teqstSi dafiqsirebul detalTa erTi nawili<br />

ikargeba, nawils ki faqtebis epikuri poetizaciis Sedegad imdenad<br />

ecvleba saxe, rom sakontrolo masalis gareSe, martooden maTze<br />

dayrdnobiT, SeuZlebeli xdeba warsuli sinamdvilis aRdgena.<br />

10


saqme isaa, rom (es garkveulia specialur literaturaSi) xalxis<br />

mexsierebisaTvis arsebiTia moTxrobis emociuri mxare, igi SedarebiT<br />

Tavisuflad eqceva, am TvalsazrisiT, meorexarisxovan monacemebs.<br />

amitomaa, rom eposi, arcTu iSviaTad, iCens ra araistoriul midgomas<br />

droisadmi, erT siuJetSi aTavsebs sxvadasxva epoqis movlenebs.<br />

niSandoblivia, rom specialistebs uZneldebaT leontiseuli farsman<br />

qvelis konkretul istoriul pirTan gaigiveba da mas antikuri xanis<br />

qarTlis Zlevamosil mefeTa krebiT saxed miiCneven.<br />

amrigad, aSkaraa, rom dasmul kiTxvaze pasuxis gasacemad, miuxedavad<br />

sakmao moculobisa, leonti mrovelis mier mowvdili informacia<br />

kritikuli Sefasebis gareSe ar gamogvadgeba. `qarTlis cxovrebiseuli~<br />

farsman qveli epikuri saxea da ara istoriuli portreti. aq, rogorc<br />

iTqva, SeiZleba daculi iyos zogierTi namdvili faqti, magram aseT<br />

monacemTa gamovlena da mTlian konteqstSi Casma Tavad moiTxovs<br />

damatebiT cnobebs.<br />

Cveulebriv, `moqcevai qarTlisais~ warmarT mefeTa qronikis<br />

informaciis Sesavsebad, `qarTlis cxovrebis~ garda, mimarTaven berZnullaTinur<br />

wyaroebs. farsman avazis am ZeglebSi moxseniebul analogiuri<br />

saxelis mqone pirebTan gaigivebis problema, Cvens mecnierebaSi arasodes<br />

dasmula. farsman avazi specialistTa yuradRebis miRma darCa. rac<br />

Seexeba farsman qvels, pavle ingoroyvas azriT, esaa qarTlis is mefe<br />

(farsman III), romelic II s. 30-ian wlebSi moxseniebuli hyavT romael<br />

avtorebs flavius arianes, dion kasiuss, elius spartianes, iulius<br />

kapitolines. es pirovneba romis imperatorebis adrianesa (117-138 ww.)<br />

da antonine piusis (138-161 ww.) Tanamedrove iyo.<br />

amJamadac, arsebiTad es Tvalsazrisia gaziarebuli. oRond aRniSnul<br />

wyaroebSi dadasturebul mefes Tanamedrove mkvlevrebi ixsenieben,<br />

rogorc farsman II. es pirovneba Zlevamosili xelisufalia. igi roms<br />

kadnierad ar emorCileba, atarebs misgan damoukidebel sagareo<br />

politikas, ris Sedegadac, afarToebs kidec qveynis sazRrebs. misi<br />

nagvianevi viziti romSi did movlenad aRiqmeba; aq mas sagangebo pativs<br />

miageben. serafitis cnobil orenovan (arameul-berZnuli) epitafiaSi mefe<br />

farsmani moxseniebulia, rogorc `mZleTa mZleveli.~ mas aRusrulebia is<br />

saqmeni, rac ver moaswro pirveli qarTuli erovnuli saxelmwifos<br />

Semqmnelma mefe farnavazma 2<br />

magram Cveni azriT, zeviT dasaxelebul ucxour wyaroebSi<br />

moxseniebuli farsmanis gaigiveba `moqcevai qarTlisais~ warmarT mefeTa<br />

siis farsman qvelTan ar SeiZleba. amas mafiqrebinebs ori garemoeba.<br />

Uupirveles yovlisa, esaa romaul wyaroebSi, erTi mxriv, da meore<br />

mxriv, `moqcevai qarTlisaiSi~ warmodgenili pirovnebebis gansxvavebuli<br />

2<br />

aRniSnuli Zeglis axali interpretacia ekuTvnis akademikos grigol giorgaZes.<br />

11


politikuri saxe. naTqvamis ganmartebisaTvis ramdenadme vrclad SevexoT<br />

epoqas.<br />

rogorc aRiniSna, farsman qveli da farsman avazi Tanamefeni arian.<br />

maTi moRvaweoba ukavSirdeba antikuri qarTlis istoriis im specifikur<br />

periods, romelic samecniero literaturaSi ormefobis saxelwodebiT<br />

aris cnobili. `moqcevai qarTlisais~ mixedviT, ormefoba qarTlSi<br />

daiwyo Zv.w. II s. I naxevarSi. 3 erTi mefe ijda armazSi, meore _<br />

mcxeTaSi. dasaxelebulia `TanamefeTa~ eqvsi wyvili. mexuTe wyvilia<br />

CvenTvis saintereso farsmanebi. rogorc iTqva, farsman qveli armazelia,<br />

farsman avazi – mcxeTeli:<br />

`da mefobda rok, romelman raiTurTiT mcxeTai gaiSora da mefobai<br />

orad gaiyo. orni mefeni dasxdes imier da amier.<br />

da mefobda qarZam armazs da mcxeTas bratman. da amaTTa JamTa<br />

huriani movides mcxeTasa da dasxdes.<br />

da mefobda imier farsman da amier kaoz.<br />

da mefobda imier arsok da amier amazaer.<br />

da mefobda imier amazasp da amier deruk.<br />

da mefobda imier farsman qveli da amier farsman avaz.<br />

da mefobda imier rok da amier mirdat. da amis ze moaklde armazi<br />

sameufoida mcxeTas oden iyo mefobai.<br />

da mefobda Radami da dRe :k:.<br />

da farsman~.<br />

mkvlevrebi yuradRebas aqceven im garemoebas, rom Zvelsomxur<br />

TxzulebaSi, e.w. `somxur geografiaSi~ (VII s.) gogarenes sazRvrebi,<br />

erTi mxriv, zustad imeorebs berZeni avtoris, strabonis (Zv.w. I – ax.w.<br />

I ss.) TxzulebaSi aRwerili Zv.w. II s. I naxevarSi somxeTis raionebis<br />

sazRvrebs, meore mxriv, emTxveva armazis samefos teritorias, rogorc<br />

mas moxazavs leonti mroveli (`armaziT kerZo qalaqi, mtkuarsa samxriT<br />

qarTli xunaniTgan vidre Tavadmde mtkuarsa da klarjeTi yoveli~).<br />

amrigad, qarTlSi ormefobis dasawyisi, droSi Tanxvdeba gogarenes (igive<br />

iberiis) sapitiaxSos Seqmnis faqts, armazis samefos sazRvrebi<br />

igiveobrivia am sapitiaxSos sazRvrebisa. es damTxvevebi, cxadia,<br />

SemTxveviTi ar SeiZleba iyos. aSkaraa, rom sxvadasxva wyaroSi<br />

dafiqsirebul erTi da imave movlenasTan gvaqvs saqme. ormefrba Zvel<br />

qarTlSi unda gavigoT, rogorc qarTlis teritoriaze somxeTTan<br />

dakavSirebuli politikuri erTeulis Camoyalibeba, adgilobrivi<br />

3 am TariRis gamoTvla ekuTvnis akademikos giorgi meliqiSvils. saqme isaa, rom<br />

`moqcevai qarTlisai~ pirdapir qronologiur monacemebs ar Seicavs da am rigis<br />

informaciis amoReba misgan SesaZlebelia specialuri kvlevis Sedegad.<br />

12


dinastiis warmomadgeneli mmarTvelebiT saTaveSi. 4 Zveli qarTuli<br />

istoriografiis mier, aRniSnuli movlenis gaazreba sruliad<br />

logikuria: qarTvelTaTvis mefoba, marTlac, orad gaiyo: armazeli<br />

xelisufali mcxeTaSi mefes aRar emorCileboda.<br />

am msjelobis Semdeg, cxadi xdeba, rom farsman qveli, faqtobriv,<br />

monapire pitiaxSia. SeuZleblad mimaCnia, rom saerTaSoriso<br />

TvalsazrisiT, es umniSvnelo politikuri moRvawe gavaigivoT qarTlis<br />

im `mZleTa mZlevel~ xelisufalTan, romelsac romSi qandakeba daudges.<br />

tradiciuli gaigivebis sawinaaRmdegod metyvelebs qronologiac.<br />

rogorc iTqva, `moqcevai qarTlisais~ istoriul qronikas TariRebi ar<br />

axlavs. calkeul mefeTa zeobis daaxloebiT gansazRvra iribi<br />

monacemebiT xerxdeba. `wm. ninos cxovrebis~ vrcel redaqciaSi<br />

miTiTebulia, rom qristes jvarcmis Tanamedrove mcxeTeli mefe iyo<br />

amazaeri. rogorc zemoT moyvanili citatidan Cans, es amazaeri<br />

`TanamefeTa~ mesame wyvilis erT-erTi wevria da CvenTvis saintereso<br />

farsmanebs sul erTi wyviliT uswrebs win. amrigad, `moqcevai<br />

qarTlisais~ mixedviT, farsman qveli (iseve rogorc farsman avazi) I s.<br />

Sua xanebis moRvawea. am faqtis gaTvaliswinebiT, aseve SeuZlebelia<br />

farsman qvelis gaigiveba romis imperatorebis, adrianesa da antonine<br />

piusis Tanamedrove qarTlis mefe farsmanTan.<br />

ucxouri wyaroebi qarTlis mefes saxelad farsman axseneben I s.<br />

Sua xanebSic, 30-50-ian wlebSi. es farsmani iseTi Zlevamosili araa,<br />

rogorc II s. I naxevarSi moRvawe misi sexnia, magram arc ise susti Cans,<br />

rom igi armazel mefed anu monapire pitiaxSad warmovidginoT. marTalia,<br />

garkveuli sifrTxiliT, magram daJinebiT es farsmani cdilobs romisagan<br />

damoukidebeli politikis gatarebas. rac Seexeba somxeTs, am qveynis<br />

taxtis dauflebisaTvis is xangrZlivad da Seupovrad ibrZvis. mis erTerT<br />

Zes miTridate hqvia. swored es miTridate xdeba farsmanis taxtis<br />

memkvidre.<br />

am monacemebis mixedviT, migvaCnia, rom ucxour wyaroebSi farsmani<br />

igive `moqcevai qarTlisais~ mier dasaxelebuli `amier~ gamefebuli<br />

farsman avazia. rogorc vTqviT, farsman avazic I s. Sua xanebis moRvawea.<br />

Cveni azriT, rac Seexeba farsman qvels, misi xseneba romaul<br />

wyaroebSi ar Cans. es ioli asaxsnelia, Tu gaviTvaliswinebT, rom<br />

realurad farsman qveli umniSvnelo politikuri figura iyo. misi<br />

Zlevamosilobis Sesaxeb Txroba, folklorul wyaroze dayrdnobiT unda<br />

Seeqmna leonti mrovels. am Txrobis gavleniTaa, rom Tanamedrove<br />

qarTvelologiaSi, farsman qvelad SecdomiT miiCneven im pirovnebas,<br />

romlis dros antikuri qarTli Tavis Zlierebis zenits aRwevs.<br />

4<br />

es Tvalsazrisi ekuTvnis d. abaSiZes. analogiuri Sexeduleba aqvs gamoTqmuli g.<br />

mamulias.<br />

13


`aq vaJkacebia, iq ki – davla~<br />

romaeli istorikosi tacitusi (55-116 ww.) warmogvidgens I s. Sua<br />

xanebSi moRvawe qarTlis mefis farsmanis STambeWdav daxasiaTebas. am<br />

cnobebis safuZvelze vrwmundebiT, raoden zustia qarTul sinamdvileSi<br />

am pirovnebisaTvis Serqmeuli metsaxeli `avaz~.<br />

Tavdapirvelad tacitusi farsmans axsenebs somxeTSi misi Zmis<br />

miTridates romaelTa mxardaWeriT gamefebis faqtze saubrisas,<br />

romaelebi gamosulan Zmebis Serigebis iniciativiT. e. i. safiqrebelia,<br />

rom maT maincdamainc kargi urTierToba am droisaTvis ar hqondaT. esaa<br />

I s. 30-iani wlebi. somxeTis mimarT TavianTi pretenziebi hqondaT<br />

parTelebs, somxeTis taxti miTridatemde Tavisufali ar iyo.<br />

qarTvelebi SeiWrebian somxeTSi, daipyroben mis garkveul nawils.<br />

parTiis * mefe artabani Tavis Zes, orods daavalebs samagiero miagos<br />

momxdurT. orive mxare, damxmare Zalad daiqiravebs sarmatebs, * magram<br />

farsmani CrdiloeTidan mxolod Tavis momxre sarmatebs SemouSvebs,<br />

orodi damxmare Zalis gareSe rCeba. tacitusi gviCvenebs, rom<br />

gadamwyveti saomari moqmedebis dawyebamde, farsmani qmnida saTanado<br />

fsiqologiur atmosferos. Aai, ras mogviTxrobs tacitusi: `amasobaSi,<br />

mokavSires moklebul orods damxmare jariT gaZlierebuli farsmani<br />

sabrZolvelad iwvevs da raki igi Tavs ikavebs, Tavs esxmis. amxedrebuli<br />

miadgeba banaks, arbevs safuraJe adgilebs da xSirad alyis msgavsad<br />

artyams saguSagoebs, vidre parTelebma veRar aitanes Seuracxyofa,<br />

Semoexvivnen mefes da moiTxoves brZola.~ mokled, farsmani sulierad<br />

aZabunebs mters, Tavisi brZolis gegmas axvevs mas Tavs da aiZulebs omi<br />

daiwyos araxelsayrel pirobebSi. parTelebi cxenosnebi iyvnen. farsmans<br />

ki qveiTi jaric hyavda. igi kargad icnobda garemos. tacituss moaqvs<br />

farsmanis sityvis fragmenti, romelic warmoTqmuli iyo laSqris winaSe<br />

brZolis dawyebamde. Tavis meomrebs miuTiTebda ra oqroqsoviliT<br />

Semosil parTelTa jarze, farsmani ambobda: `aq vaJkacebia, iq ki –<br />

davla~ (am frazis Targmani momyavs p. ingoroyvas mixedviT _ m. C.).<br />

parTelebma ver SeZles TavianTi taqtika ganexorcielebinaT.<br />

sarmatebis dawyebul saqmes qarTvelebi da qarTvelTa jarSi myofi<br />

albanelebi * aboloveben. orodica da farsmanic mowinave xazze ibrZodnen<br />

da meomrebs amxnevebdnen. uceb, maT erTmaneTi SeniSnes da xmamaRali<br />

SeZaxiliT gaeqanen SesaWideblad. farsmanma daaswro, gaupo orods<br />

muzaradi da daWra, magram amis Semdeg daWrili cxenma gaaqana da Tanac,<br />

umamacesma mxedrebma daifares. farsmanma ganmeorebiTi dartyma veRar<br />

SeZlo. marTalia, orodi gadarCa, magram xma gavrcelda rom parTelTa<br />

mxedarTmTavari daiRupa. aman imoqmeda jaris sabrZolo ganwyobaze,<br />

parTelebi damarcxdnen.<br />

14


aseTad warmogvidgeba farsmani brZolaSi. rogorc vxedavT, igi<br />

moqnilia, swrafi, Seupovari.<br />

tacitusi gvamcnobs, rom farsmans SemdgomSic mouwia brZolam<br />

somxeTisaTvis. saqme isaa, rom I s. 40-ian wlebSi romaelebma miTridate<br />

daapatimres. miTridatesaTvis somxeTis dapyroba xelaxla gaxda saWiro.<br />

man Zmas mimarTa. miTridate, marTlac, farsmanis daxmarebiT kvlav<br />

daeufla somxeTis taxts. magram urTierToba Zmebs Soris kvlav daiZaba.<br />

amis mizezi gaxda farsmanis Ze radamisti, romelic, tacitusis sityviT,<br />

gamorCeuli iyo fizikuri ZaliTa da momxibvlelobiT, agreTve<br />

ganaTlebiT. igi didi popularobiT sargeblobda ara marto Tavis<br />

qveyanaSi, aramed mezoblebSic. radamisti aSkarad gamoTqvamda<br />

ukmayofilebas mamis mmarTvelobis gamo, miuTiTebda, rom moxucebuli<br />

mefis xelSi qarTls ar hqonda Tavisi Sesaferi dideba.<br />

tacitusis Semdgomi monaTxrobi gvafiqrebinebs, rom radamistis<br />

gamomwvevi qceva politikuri TamaSi iyo, romelic TviT farsmanis mier<br />

iyo dagegmili. mas aSinebda `xalxis mxardaWeriT Segulianebuli~<br />

sakuTari Ze da cdilobda misi energia sxva qveynis taxtis mopovebisaken<br />

miemarTa: farsanma `Wabuks sxva imedi STaagona da armeniisaken miuTiTa,<br />

gaixsena ra, (rom _ m. C.) parTiis gaZevebis Semdeg, TviT manve rom misca<br />

igi (armenia _ m. C.) mirdats; oRond Svils urCia Zalis gamoyenebisagan<br />

Tavi SevikavoT, ufro mzakvroba gamoviyenoT, raTa udardelad myofi<br />

mirdati anazdeuli TavdasxmiT davamarcxoTo. amgvarad, radamisti,<br />

romelsac viTomcda mamasTan uTanxmoeba mouvida, radgan dedinacvlis<br />

siZulvils veRar gauZlo, biZas miaSurebs. miTridatma didi alersiT<br />

miiRo igi, rogorc sakuTari Svili. aman ki armenielTa warCinebulebs<br />

dauwyo Segulianeba saxelmwifo gadatrialebis mosaxdenad ise, rom<br />

mirdatma araTu veraferi Seityo, aramed ufro meti pativiTac<br />

epyroboda. viTomcda Serigeba mindao, radamisti mamasTan dabrunda da<br />

acnoba, rac mzakvrobiT SeiZleba gakeTebuliyo, gakeTebulia, danarCeni<br />

iaraRiT unda aRsruldeso. amasobaSi farsmanma omis sababic moigona:<br />

`albanTa mefis winaaRmdeg brZolaSi romaelebis dasaxmareblad rom<br />

movuwode, Zmam winaaRmdegoba gamiwia da am wyenisaTvis vilaSqreb mis<br />

dasarbevado da amasTan erTad, vaJiSvils didi laSqari misca~.<br />

rogorc vxedavT, farsmani moqnilia ara marto xelCarTul<br />

brZolaSi. mas SeuZlia dagegmos mravalsvliani politikuri avantiurebi.<br />

magram davubrundeT Cveni saubris Temas.<br />

moulodnelobisagan Tavzardacemulma miTridatem garnisis * cixesimagres<br />

Seafara Tavi, romelsac romaelTa garnizoni icavda. radamists<br />

cixe-simagris ZaliT aReba ar SeeZlo. sxvaTaSoris, tacitusi SeniSnavs,<br />

rom erTaderTi, rasac ver axerxeben barbarosebi * , cixe-simagreTa aRebaa.<br />

amitom, radamisti cdilobs moisyidos cixis prefeqti. centurioni<br />

(cixis ufrosi _ m. C.) sastikad ewinaaRmdegeba amas. igi gaeSureba<br />

15


farsmanTan da moiTxovs misgan, rom romaelTa mfarvelobis qveS myof<br />

miTridates Tavi daanebos. farsmani mas ayovnebs bundovani,<br />

keTilganwyobili pasuxebiT, Cumad ki Tavisi wargzavnilebis piriT,<br />

Svils saqmis Cqara gaTavebas sTxovs. radamisti zrdis qrTamis odenobas.<br />

bolos da bolos miTridate, romelic gamouval mdgomareobaSi aRmoCnda<br />

(romaelTa garnizonis mxardaWera aRar aqvs _ m. C.), ijerebs ZmiSvilis<br />

SemonaTvals _ uvneblad datovebis Sesaxeb da nebdeba. radamisti jer<br />

tkbilad miiRebs biZas (igi misi siZec da simamric iyo), mere ki<br />

muxanaTurad da cinikurad moakvlevinebs. ar daindobs arc miTridates<br />

meuRles (e. i. sakuTar das), arc diSvilebs.<br />

am sisxliani angariSsworebis Semsrulebeli da uSualo monawile,<br />

marTalia, farsmani ar yofila, magram yovelive rom misi dasturiT<br />

xdeboda, saeWvo ar aris. aRniSnul faqtTan dakavSirebiT, tacitusis<br />

SeniSvna aseTia: `farsmans samefos Cagdebis wadilma Zma da qaliSvili<br />

daaTmobina da gulSi ukve mzad iyo boroti moqmedebis CadenisaTvis. is<br />

ki ivarauda, rom es saqme mis Tvalwin ar momxdariyo da isini mis<br />

winaSe ar daexocaT~.<br />

farsmanma sabolood arc radamisti Seicoda. igi mamas mouklavs<br />

rogorc gamcemi, rom amiT romaelTaTvis erTguleba daedasturebina.<br />

amrigad, farsmani gaemijna radamistis qmedebebs, anu saqmes, romelic<br />

TviTon STaagona Svils da romelis ganxorcielebisaTvis materialuri<br />

saxsari da energia ar dazoga.<br />

daundobeli da sastiki, muxanaTi, Zalauflebisa da sisxlis moyvare,<br />

swrafi da Cauqi, moqnili xelCarTul brZolasa Tu diplomatiaSi – ai,<br />

epiTetebi, romlebiTac SeiZleba daxasiaTdes tacitusTan warmodgenili<br />

qarTlis mefis saxe. rogorc iTqva, sityviT `avaz~ SeiZleba yovelive<br />

amis gamoxatva.<br />

`dRe :k:~<br />

axla davubrundeT moyvanil citatas `moqcevai qarTlisaidan~.<br />

mirdat farsman avazis Zis zeobis aRniSvnas, aq mosdevs aseTi<br />

informacia: `da mefobda Radami da dRe :k:~.<br />

cnobilia, aso-niSnebs Zvel kulturul teqstebSi iyenebdnen<br />

ricxvebis aRsaniSnavadac. :k:-s Sesatyvisi qarTul anbanSi aris ricxvi<br />

20. gamodis, `moqcevai qarTlisaiSi~ Radamis zeoba 20 dRiT aris<br />

gansazRvruli. aseTi ram arabunebrivad miaCniaT mkvlevarT da<br />

gansaxilvel cnobas asworeben leonti mrovelis monacemebis mixedviT,<br />

romelTanac sami welia miTiTebuli; magram leonti wyaroTa<br />

interpretatoria da zogjer, amis gamo, ramdenadme arazusti. Tanac<br />

mxedvelobaSia misaRebi, rom `moqcevai qarTlisais~ istoriuli qronika<br />

monacemebs zeobis xangrZlivobis Sesaxeb saerTod ar Seicavs. RadamTan<br />

16


dakavSirebuli SemTxveva erTaderTia da es gamonaklisi swored<br />

dafiqsirebuli faqtis uCveulobiT (mefoba oci dRiT?!) unda iyos<br />

gamowveuli. qronists aucileblad miuCnevia aReniSna Radamis mefobac,<br />

magram aqve gviCvenebs realurad ra Sinaarsi aqvs am faqts. ase rom,<br />

`moqcevai qarTlisais~ monacemi ukugdebul ki ar unda iqnes, saWiroa<br />

SevecadoT mis ganmartebas.<br />

oci dRiT zeoba miuTiTebs: Zvel qarTlSi adgili hqonda<br />

xelisuflebis uzurpaciis faqts. Tumca, mxolod am cnobiT ar Cans<br />

uzurpatori vin iyo: Tavad Radami, romelic warumateblad Seecada<br />

mirdat farsmanis Zis damxobas, Tu Radamis momdevno farsmani, romelmac,<br />

piriqiT, warmatebulad moaxdina saxelmwifo gadatrialeba da wina<br />

xelisufali sul oc dRes amefa.<br />

am problemis gadawyvetis saSualebas gvaZlevs pavle ingoroyvas<br />

dakvirveba imis Taobaze, rom saxelebi `radamisti~ (Rhadam-ist) da<br />

`Radami~ erTi da igivea. aRniSnuli azri, romelic mkvlevars mokle<br />

SeniSvnis saxiT aqvs mocemuli, SemdgomSi arc Tavad mas, arc romelime<br />

momdevno specialistis istoriul rekonstruqciaSi ar gamoyenebulia.<br />

arada, igi ueWvelia da gvexmareba SevavsoT is istoriuli suraTi,<br />

romlis moxazva zemoT ukve vcade `moqcevai qarTlisaisa~ da tacitusis<br />

urTierTSejerebis safuZvelze.<br />

aSkaraa, rom roca farsman avazma gaamefa misTvis sasurveli mirdati<br />

(miTridate), ganawyenebulma ufrosma Zem (Svilma pirveli colisagan)<br />

Radamma (radamistma) moawyo saxelmwifo gadatrialeba. magram misi cda,<br />

ZaliT egdo taxti xelT, warumatebeli aRmoCnda. amaze zeobis<br />

xanmokleoba metyvelebs. rogorc Cans, es iyo Radamis (radamistis)<br />

sabediswero nabiji. tacitusis cnobebze dayrdnobiT varaudi imis<br />

Taobaze, rom radamistis mkvlelobis mizezi taxtis xelSi Cagdebis cda<br />

unda yofiliyo, gamoTqmuli aqvs akademikos giorgi meliqiSvils.<br />

`moqcevai qarTlisais~ informaciis gaTvaliswineba, am varauds, myar<br />

sabuTze damyarebul daskvnad aqcevs.<br />

araa gamoricxuli, rom umcrosi Zmis gamefebiT Seuracxyofili<br />

ufliswuli Tavidan TviT farsman avazis momxreebis mier iqmna<br />

waqezebuli am nabijis gadasadgmelad da mere maTganve iolad damxobili.<br />

farsmanisaTvis xom aucilebeli iyo arasasurveli Zis problemis<br />

erTxel da samudamod gadawyveta, mousvenari taxtis maZieblisagan<br />

gaTavisufleba. sxvagvarad, mis rCeul mirdats mSvidi mefobis saSualeba<br />

ar eqneboda. Radam//radamistis sikvdiliT dasasjelad ki mas<br />

dasWirdeboda mZime braldebani, romlebic SeiZleboda uxvad<br />

dagroviliyo saxelmwifos marTvis dros. rogorc tacitusis Txzulebis<br />

zemoT citirebuli adgilidan Cans, Zmis winaaRmdeg gasalaSqreblad<br />

farsmanma mniSvnelovani politikuri sababi moigona, Semdgom ki misi<br />

ojaxis ganadgurebaSi uSualo monawileobis miRebas moerida. amgvari<br />

17


faqtebi ar unda iyos SemTxveviTi. farsman avazi, Cans, iTvaliswinebda<br />

mis mier ganzraxul saqmeTa mosalodnel sazogadoebriv rezonanss, maT<br />

ganxorcielebas imgvarad cdilobda, rom aSkara damnaSaved ar<br />

gamoCeniliyo. Radamis dasjac, unda vivaraudoT, man ise dagegma, rom<br />

sikvdili TviT msxverplis brali yofiliyo.<br />

zogadad, ukve aRvniSneT is sisxliani aqcia, romelic ganaxorciela<br />

Radamma somxeTSi. am garegnulad momxiblveli axalgazrdis xasiaTis<br />

bolomde wvdomisaTvis aucilebelia mivuTiToT detalebze. rogorc<br />

iTqva, uimedo mdgomareobaSi myofi miTridate man cixe-simagridan<br />

gamoityua da Tavidan pativiT miiRo: `arwmunebda arc maxvils, arc<br />

Sxamis Zalas ar gamoviyeneb Sens winaaRmdego~. ficis dadebis dros,<br />

Radamis (radamistis) erT-erTi kaci viTom SemTxveviT waiqca,<br />

miTridates fexebze moexvia da isic waaqcia. maSin sxvebma borkilebi<br />

daades da xalxis winaSe gaatares, rogorc sastiki da metad saZulveli<br />

mefe. ukan mtirali meuRle da bavSvebi misdevdnen. cal-calke urmebSi<br />

Casves da farsmanis brZanebas elodebodnen. `radamistma, aqaoda dadebuli<br />

fici maxsovso, marTlac, arc maxvili da arc Sxami ar ixmara disa da<br />

biZis winaaRmdeg, aramed miwaze daawvina isini da zemodan mravali mZime<br />

samosis dayriT moaSTobina. daxoces miTridates vaJiSvilebic, romlebic<br />

mSoblebis daRupvas xmamaRla tirodnen~.<br />

da kidev erTi suraTi, romelic aseve Semogvinaxa tacitusma:<br />

rodesac parTelebisagan devnili Radami somxeTidan gamoiqca, mas Tan<br />

hyavda fexmZime coli. cxeniT xangrZliv Seusvenebel rbolas qalma<br />

veRar gauZlo, qmars evedreboda moekla. tacitusi aRwers Radamis<br />

tanjvas: erTi mxriv, mas enaneboda coli, meore mxriv, agiJebda azri, Tu<br />

cocxals datovebda, sxvas Cauvardeboda xelSi. bolos mainc<br />

`mkvlelobaSi gawafuli xeliT~ maxviliT gangmira da mdinareSi<br />

gadaagdo. Znelia amovicnoT ra wyaros eyrdnoba tacitusi, roca<br />

TviTmxilveliviT cxovelmyofelad gvixatavs Radamis sulier<br />

mdgomareobas saSineli aucileblobis ganxorcielebis win. SesaZloa<br />

istorikoss es afiqrebina im faqtma, rom zenobia (ase erqva qals)<br />

gadarCa. e. i. Cveni varaudiTac, Radams mainc aukankalda brZolebSi<br />

gawafuli xeli, radgan misi dartyma ar aRmoCnda sasikvdilo.<br />

zenobia mwyemsebma ipoves. mdidrulma samosma miaxvedra isini, rom<br />

didgvarovanTan hqondaT saqme. dedaqalaqSi waiyvanes. bolos swored<br />

Radamis gamarjvebul metoqesTan moxvda, romelmac Seuracxyofa ar<br />

ikadra, qals ise `moeqca rogorc dedofals~.<br />

sisxlSi gasvril xelmocarul politikur avantiurists bedi<br />

dascinoda. mamisagan moZulebuli da mamisave msxverpli Radam//radamisti<br />

udavod Cveni istoriis erT-erTi yvelaze tragikuli personaJia.<br />

Cveni azriT, farsman qvelis metoqe mcxeTeli mirdati igive farsman<br />

avazis Zmaa, romelic tacitusis mixedviT, SemdgomSi miTridate<br />

18


armenieli anu somxeTis mefe gaxda. mirdat mcxeTelic sastikia da<br />

qveSevrdomTaTvis saZulveli, miseuli brZolis meTodebi ki Seesabameba<br />

farsman avazis brZanebaTa suliskveTebas. amitom vfiqrobT, rom, vidre<br />

somxeTSi xelisuflebis xelSi Cagdebas Seecdeboda, mirdati farsmanis<br />

davalebiT ibrZoda armazis samefos winaaRmdeg.<br />

ratom ganawesa Zma am saqmeze farsmanma? rogorc vnaxeT, mas<br />

axasiaTebda sakuTar taxtze pretenziebis mqone pirTa energiis<br />

warmarTva metoqisaken. amave dros, farsman avazi erideboda mis mier<br />

dagegmil uzneo saqmeebSi uSualo monawileobis miRebas. armazsa da<br />

mcxeTas Soris SuRlis gaCaReba ki, Cans, im epoqaSi moraluri<br />

TvalsazrisiT, dadebiTad ar fasdeboda. leonti mrovelis cnobiT,<br />

armazeli da mcxeTeli mefeebi naTesavebi iyvnen da mirdatamde sruli<br />

TanxmobiT zeobdnen (`aqamomde ese mefeni yovelni or-orni iyvnes<br />

moyurobasa zeda: erTgan moyureni visnime da erTgan mterni visnime~). ase<br />

rom, am SemTxvevaSi, farsman avazs Zmis zurgs ukan dgoma rom<br />

emjobinebina, gasakviri araa.<br />

leonti mrovelis wyaro afiqsirebda farsman qvelis da amgvarad,<br />

mcxeTis winaaRmdeg, mtrul qmedebaTa uSualo ganmaxorcieblis, e. i.<br />

mirdatis saxels. amis gamo, aRniSnul qmedebaTa realuri<br />

sulisCamdgmeli leontisaTvis uCinari darCa. moqnilma farsman avazma<br />

`moaxerxa dasxltomoda~ leonti mrovelis mzeras. Tanamedrove<br />

mkvlevarTac ar SeuniSnavT igi aqamde.<br />

`zeTisxilovan mdinaresTan~<br />

`mefe mihrdat, didi mefe, Ze farsmanisa, didi mefisa. me var Cargasi<br />

Ze zevax ufrosisa. mec Cargas, pitiaxSi var mihrdat~ _ ase iwyeba<br />

arameuli warwera 1940 wels mcxeTa-armazis arqeologiuri gaTxrebis<br />

dros aRmoCenili erT-erTi stelisa, e. w. `armazis monolingva~. esaa<br />

Znelad amosakiTxi da gasaSifri teqsti, amitom specialistebi zemoT<br />

citirebulis momdevno nawilis Sinaarss zogadad gadmogvcemen.<br />

akademikos giorgi wereTelis, dRes sayovelTaod gaziarebuli,<br />

SexedulebiT, aq laparakia im gamarjvebebze, romlebic pitiaxS Cargass<br />

mihrdat mefisaTvis moupovebia, qarTlis mosazRvre qveynebis<br />

dalaSqvraze, cixe-simagreTa aRebaze. am konteqstSi naxsenebia somxeTi<br />

da raRac amboxeba. warweris sazeimo toni afiqrebinebs akademikos<br />

grigol giorgaZes, rom es Zegli, Tavis droze, saflavis qva ki ar unda<br />

yofiliyo, rogorc iTvleboda, aramed gamarjvebis stela.<br />

pitiaxSi Cargasi mamamiss anu zevaxs ixseniebs `ufrosis~ epiTetiT.<br />

es niSnavs: warweris gakeTebis droisaTvis arsebobs umcrosi zevaxic<br />

(pavle ingoroyvas azriT, saxelis uZvelesi qarTuli formaa Wevaxi), e.<br />

i. Cargasis Ze, ufrosi zevaxis SviliSvili. armazisxevSi aRmoCenil<br />

19


orenovan (arameul-berZnul) warweraSi, e. w. `armazis bilingvaSi~,<br />

marTlac, ixsenieba zevax umcrosi – udrood gardacvlili serafitis<br />

mama: `me var serafiti, asuli zevax mcirisa, farsman mefis pitiaxSisa,<br />

meuRle iodmanganisa, romelic imarjvebda da amravlebda adre gakeTebul<br />

sagmiro saqmeebs da aris ezosmoZRvari qsefarnug mefisa, Ze agripasi,<br />

ezosmoZRvrisa farsman mefisa, romelmac sZlia mZlevelni, rac<br />

farnavazma ver daasrula. da ase, serafiti iyo keTili da lamazi,<br />

romlis msgavsi aravin iyo silamaziT da gardaicvala 21 wlisa~<br />

(akademikos konstantine wereTlis Targmani).<br />

amrigad, armazisxevSi aRmoCenili epigrafikuli Zeglebis mixedviT,<br />

mefe mihrdatis Tanamedrove pitiaxSis, Cargasis memkvidre aris pitiaxSi<br />

zevax mcire – mefe farsmanis Tanamedrove. e. i. mefe mihrdatis<br />

memkvidrea mefe farsmani. es erTi mxriv.<br />

meore mxriv, mihrdat `didi mefe Ze farsmanisa~ is moRvawea, romlis<br />

dros qarTli warmatebebs aRwevs somxeTTan dapirispirebaSi. orive am<br />

faqtiT aSkaraa, rom `armazis monolingvis~ mihrdati igive farsman<br />

avazis Ze mirdatia. rogorc `moqcevai qarTlisais~ zemoT citirebuli<br />

teqsti gviCvenebs, am mirdatis memkvidrec farsmania da misi moRvaweobac<br />

somxeTze politikuri revanSiT xasiaTdeba. somxeTze gamarjvebas<br />

gamoxatavs mirdat farsmanis Zis dros ormefobis dasrulebis faqti,<br />

rac niSnavs somxuri eqspansiis Sedegebis likvidacias, somxeTis<br />

gavlenis qveS, garkveuli drois ganmavlobaSi myofi armazis samefos<br />

(rogorc adreve ganvmarteT, es igivea, rac iberiis sapitiaxSo) qarTlis<br />

mefisaTvis damorCilebas.<br />

amrigad, farsman avazis energiuli cda, moespo qveynis dayofa, mis<br />

rCeul Zes warmatebiT ganuxorcielebelia da gaerTianebuli qarTlis<br />

xelisufali gamxdara sataxto qalaqiT mcxeTaSi. es iyo didi movlena.<br />

gasul saukuneSi, mcxeTis maxloblad samuSaoebis Catarebisas<br />

SemTxveviT aRmoCnda TiTqmis kvadratuli qva Cvidmetstriqoniani<br />

berZnuli warweriT. esaa daxelovnebuli kaligrafis mier, berZnuli<br />

asomTavruliT Sesrulebuli, CarCoTi Semoxazuli teqsti qarTlis<br />

mimarT romaelTa mier gamovlenili megobruli Jestis, dedaqalaqis<br />

galavnis gamagrebis Sesaxeb. moxseniebul istoriul pirTa biografiuli<br />

monacemebis gaTvaliswinebiT, aRniSnuli epigrafikuli Zegli, ukve<br />

pirveli mkvlevrebis mier, daTariRebul iqna I s. 70-iani wlebiT.<br />

warwera sakmaodaa dazianebuli. miuxedavad amisa, misi dasawyisi<br />

nawilis gageba specialistebSi davas arasodes iwvevda. Tavidanve cxadi<br />

Seiqmna, rom aq mocemulia keisrebis: vespasianes, titesa da domicianes<br />

sayovelTaod cnobili titulatura. sxvagvari viTarebaa adresatebis<br />

Taobaze informaciis Semcveli bolo striqonebis kvlevasTan<br />

dakavSirebiT. teqstis am monakveTis amokiTxvis da ganmartebis Taobaze<br />

gamoTqmulia mravali Tvalsazrisi. maTi kritikuli ganxilvis Sedegebis<br />

20


aq warmodgena Zalian dagvacilebs istoriuli portretis Seqmnis<br />

dasaxul mizans. amitom, me-13-17 striqonebis Cveni redaqciis Targmans<br />

warmovadgenT. warwera gvamcnobs, rom TviTmpyrobelma keisarma vespasiane<br />

sebastosma da misma vaJebma vipatosebma titem da domicianem `iberiis<br />

mefes miTridates – mefe farsmanis Zes da amazasps – (sefe)wuls,<br />

keisris megobars da romaelTa moyvare xalxs galavani gaumagres~.<br />

farsman avazis Ze mirdati I s. 50-iani wlebis miwurulisaTvis<br />

ikavebs taxts. es Cans tacitusis mixedviT. I s. 70-ian wlebSi am<br />

warweraSi moxseniebuli iberTa mefe miTridate farsmanis Ze, aSkarad<br />

igive pirovnebaa.<br />

aq yuradRebas iqcevs garemoeba: iberTa mefe moxseniebulia<br />

Semamkobeli epiTetis gareSe (sapirispirod, sxvaTa Soris, romaelebisa),<br />

qarTlis am mefes ki hqonda pretenzia wodebul yofiliyo, rogorc<br />

`didi mefe~. amas aCvenebs misi qveSevrdomis, Cargas pitiaxSis sityvebi.<br />

e. i. imis Tqma minda, rom, miuxedavad megobrobis deklarirebisa,<br />

romaelebi agrZnobineben qarTlis mefes, rom es araTanabarTa megobrobaa.<br />

am STabeWdilebas kidev ufro mimZafrebs is garemoeba, rom keisris<br />

pirad megobrad dasaxelebulia ara qarTvelTa uzenaesi xelisufali,<br />

e. i. mefe, aramed samefo ojaxis wevri (sefewuli) amazaspi. swored<br />

rogorc keisris daaxloebuli piri, amazaspi iRebs romaelTagan miZRvnas<br />

mefisa da mTeli qarTveli xalxis Tanabrad. yvelafer amas, Cveni azriT,<br />

dafaruli cinizmis kvali atyvia.<br />

miTridate mefe da princi amazaspi ixseniebian gasul saukuneSi<br />

romSi aRmoCenil berZnul epigrafikul ZeglSi. esaa amazaspis epitafia<br />

leqsad:<br />

`mefis saxelovani Ze amazaspi, miTridate mefis Zma, romlis<br />

mSobliuri miwac aris kaspiis bWesTan, iberi, iberis Ze, aq marxia wminda<br />

qalaqTan, romelic aago nikatorma migdonis zeTisxilovan mdinaresTan.<br />

gardaicvala Tanamgzavri avzonTa winamZRoli meufisa mosuli<br />

parTelebTan sabrZolvelad. gardaicvala uwin, vidre gaisvrida xels,<br />

vai, rom Zlier xels, mtris sisxlSi, Subsa, mSvildze da maxvilis<br />

pirze. iyo qveiTica da mxedaric, TviT – morcxvi qalwulebis msgavsi~<br />

(akademikos TinaTin yauxCiSvilis Targmani).<br />

epitafia TariRdeba 114-115 wlebiT. mcxeTis galavnis zemoT<br />

ganxiluli warwerisagan mas acilebs oTxi aTeuli weli. es<br />

qronologiuri manZili kidev amdenivec rom davumatoT, ar aRemateba<br />

adamianis sicocxlis xangrZlivobas. ueWvelia, rom orive ZeglSi<br />

ixseniebian erTi da igive pirovnebebi. sefewuli amazaspi, rogorc<br />

gamoirkva, miTridates Zma yofila, e. i. farsman avazs hyolia mesame<br />

vaJic. 114-115 wlebisaTvis igi salaSqrodaa da rogorc epitafia<br />

gviCvenebs, karg fizikur formaSicaa. e. i. I s. 70-iani wlebis Sua<br />

xanebSi, roca pirvelad vxvdebiT mis saxels wyaroebSi, amazaspi yofila<br />

21


sruliad axalgazrda. swored am Wabukis pirad megobrad aris<br />

moxseniebuli am droisaTvis Svid aTeul wels mitanebuli vespasiane<br />

keisari. es niuansi damaxasiaTebelia romis diplomatiis realuri<br />

Sinaarsis amosacnobad. aSkaraa, rom misi mesveurni qarTlis mefis Zmas<br />

ganixilavdnen, rogorc politikur kozirs, romelsac Sesaferis<br />

pirobebSi warmatebiT gaiTamaSebdnen. 114-115 wlebis warweraSi mirdat<br />

farsmanis Zis xseneba mis xangrZliv mefobaze miuTiTebs. amasve miuTiTebs<br />

iribad pitiaxS Cargasis gamarjvebis stelac, romlis mixedviT, rogorc<br />

aRiniSna, mirdatis dros pitiaxSTa ori Taoba zeobda.<br />

II s. 10-iani wlebis Sua xanebisaTvis, e. i. maSin, roca gaurkvevel<br />

viTarebaSi gardaicvala amazaspi, mirdati udavod sakmaod asakovania.<br />

aqedan gamomdinare, bunebrivia vifiqroT, rom am dros sasurveli<br />

memkvidrisaTvis (ra Tqma unda, aseTi SeiZleba yofiliyo Svili) taxtis<br />

gadacema misTvis dgas, rogorc uaxloes momavlSi gadasaWreli amocana.<br />

isic safiqrebelia, rom am amocanis dasaZlevad mas dabrkolebad miaCnia<br />

romis mxardaWeriT zurgmocemuli misi umcrosi Zma amazaspi. Tavad xom<br />

Zmasve, masze ufros Radams, Seecila Tavis droze taxts. zeTisxilovan<br />

mdinaresTan gaWrili saflavi qarTlis mefes dinastiur saqmeebSi gareSe<br />

Zalis Carevis safrTxisagan aTavisuflebda. amitom vfiqrobT, rom<br />

amazaspis moulodnel gardacvalebaSi mirdatis xeli eria. usamxilod,<br />

Sors ucxoeTSi metoqis mokvdineba farsman avazis politikis warmatebiT<br />

gamgrZeleblis xelwerisaTvis unda iyos damaxasiaTebeli.<br />

magram aRniSnuli, rogorc iTqva, mainc eWvia, movlenaTa ganviTarebis<br />

mxolod erT-erTi savaraudo modeli. radgan zemoT moyvanili msjeloba<br />

logikurad dasaSvebia, igi unda gvqondes mxedvelobaSi, magram cxadia,<br />

srulebiTac ar gamoiricxeba, rom mirdati Zmis sikvdilSi ar eria,<br />

politikuri scenidan amazaspis droul gasvlaSi SemTxveviTobam iTamaSa<br />

roli.<br />

II s. 30-50-ian wlebSi, rogorc iTqva, romaeli avtorebis mixedviT,<br />

qarTlis samefo taxtze vxedavT farsmans. arsad misi mamis saxeli<br />

miTiTebuli araa, magram ueWvelia (upirvelesad qronologiis gamo) igi<br />

aris mirdatis Ze, farsman avazis SviliSvili. swored mas, rogorc<br />

mZleTa mZlevels da farnavazis saqmeTa damagvirgvinebels, ixseniebs<br />

serafitis epitafia, agreTve `moqcevai qarTlisai~, romlis mixedviT<br />

aRniSnuli mefe qarTlis rigiT mecxramete uzenaesi xelisufalia.<br />

umcrosi farsmani Cveni istoriis erT-erT yvelaze TvalsaCino<br />

figuras warmoadgens. mis laR gamoxedvas erTbaSad gamoarCevT Zlieri<br />

politikuri partniorebis wyalobis Semyure qarTveli mefeebis<br />

portretTa galereaSi. qarTuli saxelmwifo, mis dros, Tvisebriv sxvaa,<br />

vidre papis, Tundac mamamisis zeobaSi. farsman mirdatis Ze romsa da<br />

parTias erTdroulad emetoqeba. qarTvelTa jari, misi winamZRolobiT,<br />

alanTa meomrebTan erTad aris Zala, romelsac SeuZlia Seqmnas amindi<br />

22


politikur samyaroSi. amas wers romaeli istorikosi dion kasiusi (153-<br />

235 ww.).<br />

CrdilokavkasielTa razmebis gamoyeneba axali ar iyo qarTlis<br />

mesveurTa politikisaTvis. isini, rogorc cnobilia, akontrolebdnen<br />

alanTa kars da saTanadod sargeblobdnen kidec amiT. gavixsenoT farsman<br />

warmatebuli brZola parTeli ufliswulis, orodis winaaRmdeg<br />

sarmatTa damxmare ZaliT. magram farsman umcrosi, ufrosi farsmanisagan<br />

gansxvavebiT, erTdroulad upirispirdeba ramdenime qveyanas, ar eSinia<br />

maTi erTiani frontis, ar eZebs mokavSireebs.<br />

farsman mirdatis Ze roms aviwroebs kolxeTSi, nawilobriv, devnis<br />

kidec mas aqedan da sakuTari qveynis sazRvrebs gadaswevs Sors,<br />

dasavleTiT, Sav zRvamde. amrigad, saxelmwifo, romelsac is udgas<br />

saTaveSi, moicavs qarTul miwebs rogorc aRmosavleTSi da dasavleTSi.<br />

ase rom, farnavazis Semdeg, qarTvelTa konsolidaciis TvalsazrisiT,<br />

gansakuTrebuli etapi swored farsman II zeobis xanaa.<br />

farsmani grZnobs Zalas da moiTxovs, rom misdami mopyrobac am<br />

Zalis Sesabamisi iyos. Tavi mas damoukideblad da qedmaRlurad uWiravs,<br />

vasaliviT rodi cxaddeba imperator adrianes karze. mis ZRvens<br />

ZRveniTve upasuxebs, riTac aSkarad xazs usvams, rom miiRo igi, rogorc<br />

megobruli saCuqari da ara rogorc wyaloba. niSandoblivia, adrianes<br />

aRSfoTeba am faqtiT. farsmanis TavmomwoneobisaTvis rom daecina,<br />

oqroqsovili iberiuli wamosasxamebiT man amfiTeatris arenaze gasuli<br />

samasi damnaSave Semosa. amiT gamoxata, rom ar utolebda Tavs farsmans.<br />

magram ukve adrianes momdevno imperatorma antonine piusma, iberiisa<br />

da misi mefis mimarT damokidebuleba mkveTrad Secvala. mxolod amis<br />

mere ewvia farsmani roms didi amaliT, meuRliTa da vaJiSviliT.<br />

imperatorma scno qarTlis gafarToebuli sazRvrebi da stumars<br />

kapitoliumSi msxverplis Sewirvis pativi miages. romSi, marsis moedanze<br />

misi qandakebac daidga.<br />

qarTlis politikur ambicias, romelsac ase gamoxatuli saxe aqvs<br />

farsman mirdatis Zis zeobis dros, anu farsman avazis xelisuflebis<br />

xanaSi caeyara safuZveli. sxvas ras unda niSnavdes Radamis sinanuliani<br />

sityvebi, qarTlis umniSvnelo saxelmwifod yofnis gamo. rogorc vnaxeT,<br />

Radami (igive radamisti) mamis mier iyo marTuli. is laparakobda imas,<br />

risi gacxadebac diplomatiur mosazrebaTa gamo, Tavad farsman avazs ar<br />

SeeZlo.<br />

Kkidev meti: serafitis epitafia gviCvenebs, rom arsebobda<br />

saxelmwifoebrivi ideologia anu aRsasrulebel saqmeTa garkveuli<br />

koncefcia qveynis sazRvrebis gafarToebisaTvis. am saxelmwifoebrivi<br />

programis sisruleSi moyvana, TviT TanamedroveTa TvalsazrisiT, wilad<br />

xvda farsman II.<br />

23


aoden gasakviric ar unda iyos, am mefis zeoba `moqcevai<br />

qarTlisais~ istoriul qronikaSi warmodgenilia sul ori sityviT: `da<br />

farsman~. saqme isaa, rom `moqcevai qarTlisais~ qristiani avtori<br />

sagangebod mokled gadmogvcems warmarTul periods, Tanac faqtebs krebs<br />

SerCeviT; igi ZiriTadad afiqsirebs kultis, rwmenis istoriis<br />

TvalsazrisiT, saintereso cnobebs. informaciis amgvari simwire farsman<br />

II dros warmarTuli ideologiis krizisis mauwyebelia. farsman<br />

mirdatis Ze, es `mZleTa mZleveli~ xelisufali odnavadac ar garjila<br />

kerpTa aRmarTvisaTvis. sainteresoa, rom ukve misi memkvidris<br />

STamomavali revi, qristianuli istoriografiis mier marTlad<br />

wodebuli, axdens warmarTul wes-CveulebaTa gadasinjvas. igi<br />

qristianobas gacnobili axorcielebs uaRresad mniSvnelovan aqts –<br />

krZalavs adamianis msxverplad Sewirvas kerpTaTvis.<br />

revma uari Tqva gaekeTebina is, rasac saukuneTa manZilze RmerTis<br />

saxeliT akeTebdnen misi mama-papani.<br />

`cxovrebis maswavlebeli~<br />

wyaroebi, romelsac emyareba es gamokvleva, didi xania cnobilia<br />

specialistebisaTvis. maT Cvens kvlevamdec farTod iyenebdnen istoriul<br />

rekonstruqciaSi. oRond naTlad danaxuli ar iyo is kavSiri, romelic<br />

arsebobs, erTi mxriv, `moqcevai qarTlisais~, `qarTlis cxovrebis~<br />

cnobebs, da meore mxriv, romaeli avtorebisa da epigrafikuli * Zeglebis<br />

informaciebs Soris. amitomac arasodes ucdiaT am masalis gamoyeneba<br />

istoriuli portretisaTvis. mas Semdeg, rac es kavSiri cxadi gaxda<br />

(rogorc vnaxeT, bednieri SemTxveviTobis wyalobiT im Soreuli epoqis<br />

erTi da imave pirTa Sesaxeb SemogvrCa ramdenime, informaciulad metad<br />

tevadi, wyaro), dagrovda saxasiaTo StrixTa sakmao raodenoba da<br />

istoriul personaJTa portretebi gamoCnda mkafiod da xelSesaxebad.<br />

periodi farsman avazidan mis SviliSvil farsmanis moRvaweobamde, e.<br />

i. I s. 30-iani wlebidan II s. Sua wlebamde, aris qarTlis samefos<br />

TandaTan gaZlierebis xana, roca qveynis mesveurebi iwyeben brZolas<br />

damoukidebeli saxelmwifoebrivi politikisaTvis da aRweven kidec amas.<br />

aseTi periodebi Cveni mcirericxovani eris istoriaSi arcTu bevria.<br />

amitom, vfiqrobT, farsman avazis ojaxis istorias didi interesiTa da<br />

Sinagani RelviT adevnebs Tvalyurs mkiTxveli. zogma epizodma mas<br />

uTuod siamaye agrZnobina. Tumca, amasTan erTad, mkiTxvels xinjad rCeba<br />

zemoT aRwerili sisxliani dapirispirebani xelisuflebisaTvis, mamasa da<br />

Svilebs, Zmebs Soris araadamianuri urTierTobebi. ra Tqma unda, CvenTvis<br />

cxadia, rom obieqturad yovelive amas ganapirobebda monarqiuli<br />

wyobileba. rogorc cnobilia, igi moiTxovs politikuri TamaSis<br />

garkveul wesebs; vinc maT zustad icavs, Tavs agebs. farsman avazs rom<br />

24


ar daeswro, TviTon mas gauswordebodnen aranakleb sastiki metoqeebi.<br />

sagangebod Zabavda viTarebas gareSe Zalac. imisaTvis, raTa aqtiurad<br />

Careuliyo qarTlis saSinao saqmeebSi, romi erTmaneTs upirispirebda<br />

samefo ojaxis wevrebs, xels uwyobda maT Soris zneobrivad yvelaze<br />

saxelgatexilis aRzevebas. am TvalsazrisiT, Zalian sainteresoa<br />

tacitusis msjeloba Radamis somxeTSi gamefebasTan dakavSirebiT. romis<br />

politikosebs ganuxilavT misi sisxliani aqcia da dauskvniaT: `ucxoTa<br />

yovel borotmoqmedebas, sixaruliT unda SevegeboT. siZulvilis Teslic<br />

ki unda davTesoT.... dae, radamisti SeZulebuli, saxelgatexili<br />

flobdes borotad mopovebul xvedrs; vinaidan es ufro xelsayrelia<br />

CvenTvis, vidre is, rom mas saxelianad da didebiT hqondes miRebuli<br />

Zalaufleba~-o.<br />

Tumca, sistemis xasiaTi uzneobis gamarTleba sulac araa. adamians<br />

yovelTvis rCeba arCevani iyos keTili an boroti. imave monarqiuli weswyobilebis<br />

pirobebSi, Cven viciT samefo ojaxis wevrTa urTierTobis<br />

sruliad sapirispiro magaliTi: saocrad znekeTilni,<br />

urTierTsiyvaruliT iyvnen gamsWvalulni farsman avazis Soreuli<br />

STamomavalni IV-V ss. revianebi, romelTa Rvawli qarTuli kulturis<br />

istoriaSi ganuzomlad didia...<br />

ciceroni gvarwmunebs: `istoria cxovrebis maswavlebelia.~ es,<br />

albaT, marTlac asea. iqneb am monaTxrobma gvaswavlos kidec, rogor<br />

vicxovroT, an piriqiT, davinaxoT, rogor ar Rirs cxovreba...<br />

ufliswuli rev mirianis Ze<br />

saxeli revi qarTul sinamdvileSi xSiri ar aris. `moqcevai<br />

qarTlisai~ am saxelis mqone sul sam pirovnebaze amaxvilebs yuradRebas.<br />

erT-erTi III s. Sua xanebSi moRvawe qarTlis mefe rev marTalia,<br />

romelic icnobda `wminda werils~ da romelmac ganaxorciela qarTveli<br />

eris istoriaSi udidesi humanuri aqti – akrZala adamianis msxverplad<br />

Sewirva kerpTaTvis. rev (//levi) iyo pirveli qristiani mefis mirianis<br />

mama, revi erqva mirianis Zesac, romlis meuRle, uZvelesi qarTuli<br />

hagiografiuli Txzulebis avtori dedofali salome uJarmelia (an<br />

ujarmeli). swored am ukanasknels eZRvneba Cveni Semdgomi Txroba.<br />

rev mirianis Zis Sesaxeb informacias vpoulobT `moqcevai<br />

qarTlisais~ yvela nawilSi. `wm. ninos cxovrebis~ mcire redaqciaSi is<br />

ixsenieba sajvare xis SerCevis RonisZiebasTan dakavSirebiT, agreTve wm.<br />

ninos gardacvalebis epizodSi: revis brZanebiT moiWra xe, revi Tavs<br />

adga momakvdav qarTvelTa ganmanaTlebels. `wm. ninos cxovreb~-is vrcel<br />

redaqciaSi revi warmogvidgeba mirianis anderZis erT-erT adresatad.<br />

qarTlis qristianizaciis saqmis bolomde miyvanas ubarebs mas mama. am<br />

25


edaqciis erT-erT (patiosani jvris aRmarTebisadmi miZRvnili) _ me-14<br />

TavSi revs vxedavT sneuli Svilis gamojansaRebisaTvis mlocvels.<br />

gansakuTrebiT sagulisxmoa istoriuli qronikis monacemebi revis<br />

Sesaxeb. aqedan vigebT, rom mirianis Semdeg misi SviliSvili bakur<br />

revis Ze gamefebula, TviT revi ki sulis sacxonebeli saqmeebiT yofila<br />

am dros dakavebuli: patiosani jvrisaTvis gumbaTi gaukeTebia,<br />

gaumzadebia Tavis samudamo gansasvenebelic `quemosa eklesiasa~ (e. i.<br />

sveticxovlis eklesiaSi), sadac meuRliTurT dakrZalula kidec.<br />

aRniSnuli faqtebi cxadyofs, rom revi ar iyo aqtiuri politikuri<br />

moRvaweobisaken midrekili adamiani. igi Rrmadmorwmune pirovnebad<br />

warmogvidgeba, romelic uars ambobs samefo taxtze, raTa mTeli saaqao<br />

cxovreba gardacvalebisaTvis samzadisad aqcios. qronikis mSrali<br />

cnobebi gvimJRavnebs revis saxis erT moulodnel Strixsac – siTamames,<br />

ufro zustad, ambiciurobas. saqme isaa, rom mamamisma ver gabeda samare<br />

gaekeTebina `quemosa eklesiasa~ 5 saswaulTmoqmedi cxoveli svetis<br />

siaxloves, Tumca es guliT ewada. mirians sakuTari codvilianobis<br />

Segneba abrkolebda. magram is, rac ver gabeda adamianma, romelsa<br />

qarTvelTa xsnis saqmeSi udavod gansakuTrebuli Rvawli miuZRoda, revma<br />

gaakeTa. swored am fonzea mkafiod TvalsaCino revis siTamame.<br />

revis pirovnebaze saubrisas ar SeiZleba ar movixsenioT erTi<br />

mistikuri werili, romelsac, Cveni azriT, SecdomiT, X saukunis<br />

avtors ioane zosimes ukavSireben da leqsad miiCneven. sinamdvileSi es<br />

aris prozauli teqsti da ioane zosime misi ara avtori, aramed<br />

gadamweria.<br />

am Zeglis dedaarss qarTuli enis gansakuTrebulobis mtkiceba<br />

warmoadgens, rac gamovlindeba meored mosvlis Jams: maSin qarTuli<br />

mesiis ena iqneba. ufalTan qarTuli enis sxvebze meti siaxlove rom<br />

TvalsaCino gaxados, avtori eZiebs analogias da `saxarebaSi~ mis<br />

Sesatyvisad, qristes usayvarles mowafesa da megobars, lazares<br />

asaxelebs. werilSi xazgasmulia, rom qarTuli enis arseba cxadyofili<br />

ar aris, amis gamo, is arc saTanadodaa dafasebuli, magram qarTuli rom<br />

namdvilad uflis mier rCeuli enaa, amis damadasturebeli faqtebi<br />

awmyoSive gveZleva saswaulebis saxiT.<br />

werili TariRdeba IV s. Sua xanebiT (r. patariZe, g. narsiZe da<br />

sxva) da kriptografiulad * (`r~ inicialiT) aris xelmowerili (e.<br />

WeliZe). TvalSisacemia avtoris yuradRebis koncetrireba arayofiT<br />

faqtebze, RvTismosaobasTan Sexamebuli uCveulo ambiciuroba. es<br />

yovelive moRvaweobis drois, inicialis, fsiqologiuri tipis<br />

5<br />

ase ewodeboda im xis eklesias, romelic pirvelad aigo mcxeTaSi. SemdgomSi am<br />

eklesiis adgilas vaxtang gorgasalma aRmarTa qvis taZari. dRes am adgilas aris<br />

sveticxovlis taZari, romelic aigo XI saukuneSi.<br />

26


igiveobriobasTan erTad qmnis safuZvels imisaTvis, raTa vivaraudoT:<br />

xsenebuli werilis avtori, Cveni azriT, revia.<br />

qristianobas qarTvelTa TvalsawierSi Semohyavda sxva erebi,<br />

Semohqonda axali kulturuli faseulobani. erovnulisa da<br />

zogadkacobriulis Serwyma pirvel xanebSi mtkivneuli procesi unda<br />

yofiliyo. Cans, amiT ixsneba zemoT miTiTebul werilSi gamoxatuli<br />

gamZafrebuli erovnuli grZnoba, avtorisa da misi Tanamoazris fiqri<br />

qarTvelTa adgilze qristianul samyaroSi.<br />

revsa da salomes, rogorc es `moqcevai qarTlisaisa~ da zogi sxva<br />

qarTuli Tu ucxouri wyaros SejerebiT irkveva, hyavdaT sami vaJi –<br />

bakuri, Trdati, arCili da erTi asuli, romlis saxeli ucnobia.<br />

bakursac, Trdatsac, arCilsac morigeobiT ekavaT samefo taxti, samive<br />

uaRresad morwmune pirovneba iyo. zogjer es morwmuneoba (magaliTad,<br />

arCilis SemTxvevaSi) ukiduresi asketizmis formas Rebulobda.<br />

aRniSnul mefeTagan, mxolod Trdats hyavda Svilebi. bakur Trdatis Ze<br />

is `friad sarwmuno bakuria~, romelmac gelasi kesarielsa da rufinus<br />

akvilevels qarTvelTa gaqristianebis istoria mouTxro. es iyo<br />

uaRresad harmoniuli pirovneba, SesaniSnavi mxedarTmTavari da<br />

filosofosi, windaxeduli saxelmwifo moRvawe. meoTxe Taobis revianebs<br />

Soris ki mxolod erTs vxedavT. esaa bakuris diSvili murvanosi, igive<br />

petre iberi – imdroindel saqristianoSi saxelganTqmuli, palestinaSi<br />

moRvawe asketi. zogi mkvlevari (S. nucubiZe, e. honigmani) am pirovnebas<br />

fsevdo-dionise areopagelis saxeliT cnobili Txzulebis avtorad<br />

miiCnevs. petre bavSobidanve iyo gagzavnili bizantiaSi (papis – bakur<br />

revis Zisa da biZis – bakur Trdatis Zis msgavsad) im imediT, rom<br />

ganaTlebisa da saxelmwifo moRvaweobaSi gamocdilebis miRebis Semdeg<br />

samSobloSi dabrundeboda da qveynis sadaveebs Caibarebda. didi sulieri<br />

tkivilis miuxedavad, petrem uari Tqva samSobloSi dabrunebaze, berad<br />

aRikveca da mTeli saaqao cxovreba Tavisi didi papis – revis msgavsad,<br />

saiqio cxovrebis samzadisad aqcia. rev mirianis Zis pirovnebis gageba<br />

garkveulwilad petre iberis saSualebiT SeiZleba; Tavis mxriv, revic<br />

adasturebs petres Rrma fesvebs qarTuli qristianuli kulturis<br />

wiaRSi.<br />

mefe bakuri Ze revisi<br />

IV s. 30-ian wlebSi qristianobis saxelmwifo ideologiad<br />

damkvidrebas mohyva sivrcis sakralizebis * grandiozuli programis<br />

ganxorcieleba, romelic materialurad gamoixateboda axali sakulto<br />

nagebobebis SeqmniT. wyaroebSi uxvad gvxvdeba cnobebi qarTveli<br />

27


qristiani mefeebis iniciativiT warmoebul eklesiaTa mSeneblobis<br />

Sesaxeb. maT Soris erT-erTi uZvelesi wilknis eklesia iyo.<br />

`aman bakur daiwyo wilknisa eklesiisa (Seneba _ m. C.), da ganiSora<br />

ocdameaTxuTmetesa welsa~ _ vkiTxulobT `moqcevai qarTlisais~<br />

Satberdul redaqciaSi. WeliSuri redaqcia mSeneblobis xangrZlivobas<br />

ocdaTerTmeti wliT gansazRvravs.<br />

bakuri, romelic moyvanil nawyvetSia naxsenebi, qarTlis pirveli<br />

qristiani mefis, mirianis SviliSvili da misi uSualo memkvidrea.<br />

`moqcevai qarTlisais~ mixedviT, igi mefobs IV s. II naxevarSi. XI s.<br />

istorikosi leonti mroveli bakurs (//baqars) mirianis Svilad miiCnevs.<br />

am SemTxvevaSi, `moqcevai qarTlisais~ cnoba unda iyos swori. saqme is<br />

aris, rom am ZeglisaTvis damaxasiaTebelia faqtebis fiqsacia-Senaxva,<br />

rac faqtebis damaxinjebis SesaZleblobas amcirebs maSin, roca leonti<br />

interpretatoria, kritikulad udgeba wyaroebs da xSirad cvlis maT<br />

monacemebs. Mman, Cans, arabunebrivad miiCnia uSualod papis Semdeg<br />

SviliSvilis gamefeba, es faqti CaTvala, rogorc pirvelwyaros Secdoma<br />

da gaakeTa Sesabamisi Sesworeba.<br />

mamis – revis sicocxleSi bakuris taxtze asvlis mizezi, `moqcevai<br />

qarTlisais~ istoriuli qronikis monacemebis mixedviT aSkara xdeba.<br />

revs ar izidavda aqtiuri politikuri moRvaweoba. misi mTeli saaqao<br />

cxovreba warmoadgenda samzadiss gardacvalebisaTvis, amitom araa<br />

gasakviri, rom amgvari ganwyobis pirovnebas nebayoflobiT uari eTqva<br />

taxtze, rogorc, cota mogvianebiT, amas akeTebs aseve araamqveyniuri<br />

sazrunaviT moculi revis SviliSvili, petre iberi.<br />

bakuris dedaa salome uJarmeli – wminda ninos Sesaxeb<br />

TviTmxilvelTa mogonebebis Semdgeneli anu `wm. ninos cxovrebis~<br />

uZvelesi redaqciis avtori. arsebiTad ucvleli kompoziciiT es<br />

Txzuleba Semogvinaxa `moqcevai qarTlisaim.~ qarTuli qristianuli<br />

mwerlobis es pirveli mravalmxriv samagaliTo Zegli bakuris zeobaSia<br />

Seqmnili.<br />

bakurs hyavda ori Zma Trdati da arCili. mogvianebiT maT vxedavT<br />

samefo taxtze. Cans, bakuri ufrosi iyo. misi gamefeba pirvelad amaze<br />

metyvelebs. hyavdaT dac, romlis saxeli ucnobia.<br />

bakur revis Ze iyo biZa berZnul-laTinur wyaroebiT kargad<br />

cnobili, `friad sarwmuno bakurisa~, fizikuri da sulieri simSvenieriT<br />

gamorCeuli im pirovnebisa, romelmac IV s. miwurulSi bizantiel<br />

istorikosebs qarTvelTa gaqristianebis Sesaxeb mouTxro. ucxoeTSi<br />

moRvawe saxelganTqmul qarTvel askets, petre ibers bakur revis Ze<br />

ergeboda papad; zustad igi iyo petres papis Zma dedis xaziT. petre<br />

iberis siriul `cxovrebaSi~ (VI s.) bakuri ixsenieba epiTetiT _ `didi~.<br />

28


akur revis Zis mefoba sakmaod xangrZlivi Cans: sam aTeul welze<br />

meti wilknis eklesia uSenebia, mSeneblobas ki taxtze asvlis Semdgom<br />

garkveuli drois gasvlis Semdgom Sedgomia.<br />

bakurs memkvidreebi ar darCenia. amaze metyvelebs is, rom mis<br />

Semdgom, gamefda misi Zma Trdati. sainteresoa, rom Trdatis orive<br />

Svilis saxeli (bakuri da bakurduxti) mis ufros Zmas anu bakurs<br />

ukavSirdeba. es faqti ar unda iyos SemTxveviTi. igi revis ojaxis<br />

wevrTa Soris saTuTi urTierTobis maCvenebelia.<br />

bakuri daukrZalavT `quemosa eklesiasa~ _ pirvel qarTul<br />

qristianul taZarSi (dRevandeli sveticxovlis adgilas). aq revma<br />

saZvale Seqmna saswaulmoqmedi svetis siaxloves da ganisvenebda<br />

meuRlesTan erTad. Cans, mSoblebis gverdiT daukrZalavT bakuri.<br />

bakur revis Zis saSinao politikis mTavari mimarTuleba iyo qveynis<br />

qristianizaciis procesis gaRrmaveba, eris Semdgomi konsolidacia<br />

ideologiuri erTianobis safuZvelze. mirianis dros gaZnelda mTielTa<br />

moqceva, aucilebeli gaxda Zalis gamoyeneba. amitom iyo, rom revs<br />

miriani kavkasianTa Soris kerpTayvanismcemlobis aRmofxvras ubarebda<br />

anderZad. es anderZi ganaxorciela bakurma da `umravlesni kavkasianni~<br />

man moaqcia, Cans, swored imis gamo, rom qarTlis gaqristianeba erTi<br />

qveynis istoriis faqtidan eqcia regionuli mniSvnelobis faqtad.<br />

swored amis gamo, petre iberis siriuli `cxovrebis~ avtors igi miaCnia<br />

qarTlis pirvel qristian mefed. Cans, aRniSnuli movlenis gamo, misi<br />

moRvaweoba, ucxoelis TvaliT ase aRiqmeboda.<br />

mTielTa moqcevisaTvis gaweul RonisZiebaTa dagvirgvineba da<br />

logikuri Sedegi iyo eklesiis mSenebloba wilkanSi. wilknelebi iyvnen<br />

maT Soris, romelnic sul cota xnis win kerpebis erTgulni `iRrWendes<br />

kbilTa maTTa wmidisa ninosaTvis~. eklesia afuZnebda axal sakralur<br />

centrs, axal sazRvars saqristianosa da sawarmarTos Soris.<br />

bakurs qveyanaSi `mRvdelni da diakonni~ gaumravlebia. mis dros,<br />

mTavarepiskoposis saydarze, wm. ninos anderZis Tanaxmad, asula<br />

ganmanaTleblis uaxloesi TanamoRvawe iakobi, romelic safiqrebelia,<br />

iyo mefis saeklesio politikis aqtiuri gamtarebeli.<br />

moqnilobiT, gonierebiT gamoirCeva bakur revis Zis sagareo<br />

politika. gamefebamde igi, faqtobrivad, mZevlad imyofeboda bizantiaSi:<br />

mis dabrunebas samSobloSi leonti mroveli ganixilavs, rogorc or<br />

qveyanas Soris ndobis damkvidrebas. qristianuli sarwmunoebis niadagze,<br />

bunebrivia, vifiqroT, rom bakurs Semdgomac kargi urTierToba hqonda<br />

bizantiasTan. Tumca, rogorc irkveva, arc sparselebTan wyvetda<br />

urTierTobas. maTac `ezraxa~ Turme da saSinao saqmeTa mogvarebas<br />

cdilobda ori mtruli Zalis SemweobiT `SuamdgomlobiTa berZenTa<br />

mefisa da sparsTa mefisaTa.~<br />

29


politikur samyaroSi bakuris mniSvnelobas kargad aCvenebs faqti,<br />

romelic arwerili aqvs petre iberis siriuli `cxovrebis~ avtors.<br />

sparsTa laSqarSi samokavSireo xelSekrulebiT myofma bakurma, yvela<br />

sxva sardlisagan gansxvavebiT, Tayvani ar sca mzes da amis mizezad<br />

Tavisi qristianoba daasaxela. amgvari gulaxdilobiT gancvifrebulni da<br />

Seuracxyofilni darCenilan sparselebi, magram iZulebulni gamxdaran<br />

moeTminaT `es aris bakuriosi da Cven is gvWirdeba, ra unda vuyoT mas~,<br />

– uTqvams sparsTa mefes TavisianebisaTvis.<br />

`yovelni dReni cxovrebisa misisani didsa sarwmunoebasa Sina<br />

aRasrulna~ – ase ajamebs bakurze monaTxrobs leonti mroveli. petre<br />

iberis biografi, am TvalsazrisiT, konkretul, metad STambeWdav<br />

faqtebs gvawvdis. igi mogviTxrobs, rom bakuri zedmiwevniT misdevda<br />

marxvas, locvas, mowyalebis gacemas. kviraSi samjer sakuTari xeliT<br />

gvida qalaqis eklesias, Tavis damcirebad ar Tvlida sasaxleSi<br />

emzadebina saWmeli da TviTonve waeRo RaribTa TavSesafarSi.<br />

aseTi iyo bakur revis Ze: axloblebTan urTierTobaSi mosiyvarule,<br />

politikur partniorebTan mimarTebaSi – moqnili, principuli,<br />

Rirseuli, RmerTis winaSe – morCili.<br />

mefe bakuri Ze Trdatisi<br />

bakuri, romelsac es werili eZRvneba, qarTlis pirveli qristiani<br />

mefis mirianis Zis _ revis SviliSvilia. salome uJarmeli – wmida<br />

ninosadmi miZRvnil mogonebaTa krebulis Semdgeneli – misi didedaa.<br />

salomesa da revs oTxi Svili hyavdaT: sami vaJi: bakuri, Trdati,<br />

arCili da erTi asuli, romlis saxeli ucnobia, SuaTana vaJis –<br />

Trdatis Zea bakuri, V saukunis I ocwleulSi vxedavT mas qarTlis<br />

samefos taxtze.<br />

bakur Trdatis Zis Sesaxeb cnobebi Semogvinaxes qarTulma, somxurma,<br />

bizantiurma (berZnul-laTinurma), asurulma, informaciulobis<br />

TvalsazrisiT, metad maRali Rirebulebis wyaroebma. miuxedavad amisa,<br />

qarTlis am mefes farTo mkiTxveli TiTqmis ar icnobs. amis mizezi is<br />

aris, rom bakuris Sesaxeb arsebuli sxvadasxva wyaroebis monacemebi<br />

saTanadod sistematizebuli da erTianobaSi gaazrebuli ar yofila.<br />

X X X<br />

pirvelad, istoriul wyaroebSi bakuri 378 wels momxdar<br />

adrianopolis brZolasTan dakavSirebiT gvxvdeba. mas ixseniebs IV<br />

saukunis bizantieli istorikosi amiane marcelini. am dros bakuri ukve<br />

30


sardalia, e. i. bavSvi aRar aris, Tumca arc Wabukuri asakidan Cans<br />

gamosuli. amaze metyvelebs is araCveulebrivi, mematianis sityviT,<br />

TavSeukavebeli sificxe, rasac bakuri am brZolaSi iCens. aqedan<br />

gamomdinare, periodi, roca bakuris dabadeba unda vivaraudoT, IV<br />

saukunis 50-60-iani wlebis mijniT ganisazRvreba.<br />

aseve miaxloebiT SegviZlia laparaki bakuris gardacvalebis<br />

TariRzec: 416 wlis Semdgom, igi wyaroebSi aRar Cans. 422 wels ki<br />

qarTlis samefos taxtze ukve vxedavT arCils. mas da bakurs Soris,<br />

`moqcevai qarTlisai~ kidev or mefes – farsmansa da mirdats asaxelebs.<br />

amgvarad, am mokle qronologiur monakveTSi (416-422 ww.) Tavsdeba<br />

bakuris mmarTvelobis bolo periodi, farsmanisa da mirdatis mefoba<br />

mTlianad, arCilis mefobis dasawyisi. aqedan cxadia, rom bakuri 60<br />

wels mitanebuli, 416 wlisTvis gardacvlila. V saukunis dasawyisSi<br />

ki, maSin, rocdesac mis mier taxtis dakavebaa safiqrebeli, igi oTx<br />

aTeul welze cota meti xnis unda iyos.<br />

gamefebamde xangrZlivi dro (IV saukunis bolo meoTxedi) bakurma<br />

bizantiaSi gaatara. taxtis memkvidris garkveuli xniT bizantiaSi yofna<br />

bizantia-qarTlis megobruli urTierTobis aRmniSvneli politikuri<br />

Jesti Cans. ase iyo adre gagzavnili keisris karze bakuris biZa – bakur<br />

revis Ze (ucxouri wyaroebis mixedviT `didi bakuri~), mogvianebiT ki<br />

bakuris diswuli murvanosi, berad aRkvecis Semdeg, palestinaSi moRvawe<br />

petre iberi.<br />

saWiroebis SemTxvevaSi, qarTveli ufliswuli, romlis bizantiaSi<br />

yofnas diplomatiuri warmomadgenlobis mniSvnelobac hqonda, dgamda<br />

saTanado nabijebs. maSin, roca mazdeanuri iranis Semoteva amierkavkasiis<br />

qristianul qveyanaze gansakuTrebulad saSiS xasiaTs iRebs da qarTls<br />

esaWiroeba Tanadgoma, bakuri bizantiis mowinave sazogadoebriobas<br />

axsenebs qarTvelTa gaqristianebis istorias da Tan daJinebiT usvams<br />

xazs qarTlis mier gadadgmuli am nabijis politikur mniSvnelobas, mis<br />

sargeblianobas bizantiisaTvis. cxadia, es aqcenti qarTveli diplomatis<br />

monaTxrobSi SemTxveviTi ar aris: bakuri cdilobs bizantiis<br />

mxardaWeris mopovebas da awmyoSi TanamSromlobisaTvis istoriul<br />

winamZRvrebs warmoaCens.<br />

bizantiaSi yofna qarTveli ufliswulisaTvis uTuod didi skola<br />

iyo: Tvalsawieris gafarToeba, mravalmxrivi samzadisi misi momavali<br />

saxelmwifoebrivi moRvaweobisaTvis. bakurs aq araerTi saomari<br />

operaciis monawiled vxedavT, sadac mas Tavisi mxedruli Tu<br />

mxedarTmTavruli Zalis gamocdis saSualeba eZleva. amave dros, mas<br />

axlo megobruli urTierToba aqvs bizantiis – imdroindeli msoflios<br />

kulturuli centris inteleqtualur elitasTan.<br />

bakuris cxovrebis swored am periodis Sesaxeb Semogvinaxa cnobebi<br />

bizantiurma istoriulma wyaroebma. am masalebidan Cans, rom bakuri<br />

31


mSvenieri iyo rogorc suliT, aseve sxeuliT: brZenma da Cauqma ar<br />

icoda brZolaSi SiSi, iyo ganaTlebuli da RvTismosavi. sailustraciod<br />

ramdenime amonawers moviyvan. ai, rogor damokidebulebas amJRavnebs<br />

bakurisadmi cnobili bizantieli istorikosi rufinusi, visac bakurma<br />

qarTvelTa gaqristianebis istoria mouTxro: `rom yvelaferi ase moxda,<br />

Cven gviambo friad sarwmuno kacma bakurma, TviT am xalxis mefem,<br />

romelic CvenSi iyo domestikTa * komsi * . igi uaRresad zrunavda rogorc<br />

morwmuneobaze, ise WeSmaritebaze, rodesac CvenTan erTad cxovrobda<br />

srulis erTsulovnebiT ierusalimSi. maSin is iyo palestinis<br />

sazRvrebis sardali~.<br />

V saukunis bizantieli istorikosis zosimes cnobiT, 394 wels,<br />

saomari operaciebis dros, `sardalTa Soris umamacesi bakuri yvela<br />

Tavisianze ufro win ibrZoda~. bakuris simamaces brZolaSi, giorgi<br />

amartolic (IX saukune) xazgasmiT aRniSnavs. amasTan igi aRniSnavs, rom<br />

bakuri iyo `kaci yovlad Rirseuli rogorc rwmeniT da saTnoebiT, ise<br />

sulieri da xorcieli sikeTiT~.<br />

qarTveli ufliswulis saxe yvelaze STambeWdavad mainc cnobili<br />

moazrovnis, libaniosis werilSi Cans. am werilis adresati Tavad<br />

bakuria. ai, ras vkiTxulobT am wyaroSi: `Seni werili Seicavda iseT<br />

azrebs Sens Sesaxeb, rogorsac, Cveulebriv, megobrebis wreSi<br />

gamovTqvamT xolme, radgan did siamovnebas ganvicdiT im qebaTagan,<br />

romelsac gZens Seni bunebrivi niWi. zogi aqebs Sens samarTlianobas...<br />

zogi ki adidebs Sens zomierebas da imas, rom ufro metad brZaneblob<br />

vneba-survilebs, vidre jariskacebs. sxva kidev aqebs Sens sibrZnes,<br />

romlis wyalobiT imarjveb brZolaSi. iyo iseTic, romelic ambobda, rom<br />

Sens suls ar mihkarebia araviTari SiSi raime safrTxis winaSe. me ki<br />

Sens RirsebaTagan yvelaze ufro mniSvnelovnad meCveneba is, rom Sen<br />

giyvars logosebi (e. i. mecniereba – m. C.) da isinic, vinc logosebs<br />

misdeven~.<br />

aseTia axalgazrda bakuri. eWvi araa, igi ganekuTvneboda adamianTa im<br />

tips, romlebic sazogadoebaSi sargebloben gansakuTrebuli simpaTiiT.<br />

simamacis, siCauqis, sificxis Sexameba saTnoebasTan, RvTismoSiSebasTan,<br />

maRal inteleqtTan anu jansaRi sxeulisa da jansaRi sulis harmonia,<br />

ase iSviaTi yovel droSi, aris bakuriT amgvari aRfrTovanebis mizezi;<br />

xibli, romelic uTuod hqonda bakurs, ra Tqma unda, misi<br />

individualuri, pirovnuli maxasiaTebelia, magram ucxoelTa winaSe<br />

gamorCeuli RirseulobiT Tavis daWeraSi, ueWvelad mJRavndeba xasiaTis<br />

zogadqarTuli Strixic. istoriis sxvadasxva monakveTSi uZvelesi<br />

droidan dRemde, samSoblosagan Sors moRvawe qarTvelebSi xSirad<br />

gansakuTrebuli simZlavriT iCens Tavs qarTveli kacis erT-erTi<br />

umTavresi Tviseba – Tavmomwoneoba. saxelis siyvaruli (xom faqtia:<br />

udidesi qarTvelis azri imis Sesaxeb, rom `sjobs saxelisa moxveWa<br />

32


yovelsa mosaxveWelsa~, _ qarTvelTagan aravis eCveneba paradoqsulad!).<br />

amitom, vfiqrob, rom sxvis omSi TavganwirviT mebrZoli, Tu sakuTar<br />

vneba-survilTa damTrgunavi qarTveli ufliswulis qceva erovnuli<br />

fsiqikiTac iyo didwilad ganpirobebuli.<br />

bakuris mmarTvelobis xana, politikuri TvalsazrisiT, saqarTvelos<br />

istoriis mZime periodze modis. aRmosavlur-qarTuli saxelmwifos<br />

mesveurTa winaSe kvlav mTeli sigrZe-siganiT dgas iranTan urTierTobis<br />

sakiTxi, romlis Semoteva amierkavkasiis qristianul qveynebze sul<br />

ufro saSiS xasiaTs iRebs. bakuris uSualo winamorbedis _ varazbakuris<br />

dros, iranelebi qarTlis Suagulamdec ki aRweven da xarks<br />

adeben qveyanas. qarTls imedis Tvali bizantiisaken aqvs mipyrobili,<br />

magram bizantia, dakavebuli Tavisi problemebiT, amierkavkasiis<br />

dasaxmareblad ver iclis. iranTan urTierTobis gamwvaveba bizantias arc<br />

awyobs. amgvarad, Zlieri mtris pirispir qarTli, Tu ar CavTvliT Tavad<br />

SeWirvebul somxeTsa da albaneTs, martoa da Tan erT muStadac araa<br />

Sekruli: gvaqvs safuZveli vifiqroT, rom swored am dros ikveTeba<br />

qvemo qarTlis mmarTveli Zlieri feodaluri saxlis separatizmi,<br />

romelic mogvianebiT, V saukunis II naxevarSi, ase TvalsaCinod<br />

gamoikveTeba, mkiTxvelisaTvis kargad cnobili, varsqen pitiaxSis mier<br />

gadagmul nabijebSi. bakuri ki, miuxedavad yovelive amisa, axerxebs<br />

viTarebis stabilizacias; sainteresoa, rogor?<br />

Tavis moRvaweobas bakuri eklesiis agebiT iwyebs. esaa bolnisis<br />

sioni – qarTuli xuroTmoZRvrebis erT-erTi yvelaze TvalsaCino Zegli.<br />

is faqti, rom qarTlisaTvis didi sagareo safrTxis pirobebSi, bakurma,<br />

pirvel rigSi, qristianuli taZris mSenebloba ganizraxa, gviCvenebs: mas<br />

kargad esmoda iranTan uTanasworo brZolaSi qarTlisaTvis<br />

ideologiuri iaraRis – qristianobis mniSvneloba. amasTan, bakuris mier<br />

wamowyebuli, moculobiTac da xarisxiTac grandiozuli mSenebloba<br />

qvemo qarTlSi xazs usvamda mcxeTeli mefis uflebebs separatistulad<br />

ganwyobili pitiaxSis sagamgebloSi. ase, rom `eklesiai bolniss~<br />

RvTismosavi mefis martooden sulier moTxovnilebaTa<br />

dasakmayofileblad gaRebuli xarki ar aris. am nabijs saSinao Tu<br />

sagareo politikis TvalsazrisiT, mniSvnelovani datvirTva eniWeba<br />

bakuris samoRvaweo programaSi.<br />

`imier ganvida da ganaaxlna armazni sparsTa SiSisaTÂs~ _ `moqcevai<br />

qarTlisais~ es cnoba, romelic naTlad aCvenebs, rom bakuri marto<br />

salocavebze ar amyarebda imedebs, cixeebis gamagrebazec zrunavda,<br />

gansakuTrebul komentars ar saWiroebs. mkiTxvelis yuradRebas, am<br />

SemTxvevaSi, mxolod erT moments mivaqcevdi: igi, vis sulsac `ar<br />

mihkarebia SiSi araviTari safrTxis winaSe~, visac `ficxi ieriSiT<br />

TavSeukaveblad~ brZolis wina xazze gaWriT sakuTari sicocxlis<br />

33


safrTxeSi Cagdeba iolad SeeZlo, ra frTxili da windaxedulia, roca<br />

saqme mTeli qveynis beds Seexeba.<br />

dasasruls, minda aRvniSno faqti, romelic Cveni azriT, bakuris<br />

pirovnebis warmosaCenad gansakuTrebiT mniSvnelovania. esaa, mis mier jer<br />

kidev warmarTul epoqaSi Seqmnili qarTuli asomTavruli damwerlobis<br />

SenarCuneba.<br />

saqme isaa, rom V saukunis dasawyisSi, mazdeanuri eqspansiis<br />

safrTxis sapasuxod, mTel amierkavkasiaSi Zlierdeba qristianizaciis<br />

procesi. am, Tavisi arsiT, politikur moZraobas saTaveSi udgebian<br />

somexi moRvaweebi, rogorc iranisagan gansakuTrebiT Seviwroebuli<br />

qveynis warmomadgenlebi. isini warmarTobis jer kidev Zlieri naSTebis<br />

aRmofxvras isaxaven miznad. daaxloebiT 416 wlisaTvis qarTlSi Camodis<br />

cnobili somexi qristiani moRvawe mesrop maSToci, romlis aq samoqmedo<br />

programis erT-erTi mTavari punqtia qarTuli asomTavrulis, rogorc<br />

warmarTuli epoqis araTu naSTis, aramed cocxali nawilis, axliT<br />

Secvla. mefe bakuri am avtoritetul pirovnebas misTvis Sesaferi<br />

pativiT iRebs, muSaobisaTvis saTanado pirobebs uqmnis, magram mis mier<br />

SemoTavazebul anbans ar amkvidrebs. amas is garemoeba adasturebs, rom<br />

mecnierTa azriT, asomTavrulSi gansaxierebulia warmarTuli<br />

msoflmxedveloba, rac, bunebrivia, gamoricxavs imas, rom igi<br />

warmarTobis winaaRmdeg sagangebod mebrZoli qristiani moRvawis<br />

naxelavi SeiZleba iyos.<br />

Aaq unda gavixsenoT Semdegic: sanimuSo qristiani bakuri xom, amave<br />

dros, warmarTi filosofosis, libaniosis megobari iyo. amasTan, es aris<br />

misi erT-erTi umTavresi damsaxureba: bakuris mefobis dros miRebuli<br />

swored am marTebuli gadawyvetilebis Sedegia, rom qarTuli<br />

asomTavruli anbani _ qarTveli eris istoriis warmarTuli da<br />

qristianuli epoqebis SemakavSirebeli es xidi ar dairRva da igi<br />

mTliani qarTuli kulturis xerxemlad gvevlineba.<br />

bakurs ar ganuvrcelebia saqarTvelo `nikofsiidan darubandamde~,<br />

rogorc daviT aRmaSenebels; mis dros sakmaod SeWirvebulia Cveni<br />

samSoblo, magram xanmokle Sesveneba, romelic bakuris mmarTvelobam<br />

moitana, sasicocxlod aucilebeli iyo brZolebiT daRlili qveynisaTvis<br />

sulmosaTqmelad, da Tan am `friad sarwmuno kacma~ dagvitova bolnisis<br />

sioni, qarTuli jiSis xibli agrZnobina ucxoelT...<br />

`neladre Sekrba qarTli~<br />

`moqcevai qarTlisa~ aris ZvelqarTuli istoriuli Txzuleba,<br />

romelic, rogorc amas saTauric aCvenebs, qarTvelTa gaqristianebas<br />

34


eZRvneba. amasTan erTad, mokle qronikis saxiT aq moTxrobilia qarTlis 6<br />

istoria Zv. w. IV saukunidan ax. w. VII saukunis Sua xanamde. am<br />

qronikis erT adgils minda mivapyro mkiTxvelis yuradReba. saqme exeba<br />

rTul istoriul movlenas – qarTlSi erovnuli uzenaesi saero<br />

xelisuflebis (mefobis) Sewyvetas da garkveuli drois mere mis<br />

erismTavrobis formiT aRdgenas:<br />

`da Semdgomad misa mefoda bakur... da mis bakuris zeve daesrula<br />

mefobai qarTlisai. maSin mcxeTai aTxeldeboda da tfilisi eSeneboda.<br />

armazni Semcirdebodes da kalai * gandiddeboda. sparsni uflebdes<br />

qarTls da somxeTs da sivnieTs * da guaspuragans * . da kaTalikosi iyo<br />

samovel da neladre Sekreba qarTli. da ganaCines erisTavad guaram...~<br />

`moqcevai qarTlisai~ pirdapir qronologiur monacemebs ar<br />

Seicavs, amitom aRniSnuli faqtis daTariRebisTvis unda miemarToT sxva<br />

wyaroebs. meore umniSvnelovanes ZvelqarTul istoriografiul ZeglSi<br />

`qarTlis cxovrebaSi~ SeniSnulia, rom mefe bakuri, romelic Semdgomac<br />

qarTlSi `mefobai daesrula~, e. i. Sewyda, iyo sparseTis mefis,<br />

`urmizdis~ Tanamedrove, esaa iranis Sahi hormizd IV, misi zeoba<br />

ganisazRvreba 579-590 wlebiT. amrigad, uzenaesi saero xelisufleba<br />

qarTlSi Sewyvetilia VI s. ukanasknel ocwleulSi.<br />

`qarTlis cxovrebisave~ cnobiT, mefobis Sewyveta gamoiwvia iman,<br />

rom bakurs gardacvalebis Semdeg mcirewlovani Svilebi darCa, `romelni<br />

ipyrobda mefobasa~. amgvari ram, cxadia gamosaricxi ar aris, magram es<br />

mainc ufro sababi Cans, vidre mizezi. yovel SemTxvevaSi, erTi ram<br />

aSkaraa: `mefobis dasrulebas~ sparsTa xelisuflebis gaZliereba mohyva<br />

qarTlSi, miuxedavad imisa, rom VI s. 80-iani wlebis bolos, irani Sida<br />

politikur kriziss ganicdis da Sah xosro II farvizs (590-628 ww.)<br />

bizantiis sasargeblod teritorialur daTmobebzec uxdeboda wasvla. am<br />

dros, kerZod ki, 591 wlidan, qarTli Tbilisamde bizantiis<br />

proteqtoratis qveSaa.<br />

iranis gavlenis sferoSi qarTlis politikuri cxovrebis Sesaxeb<br />

warmodgena SegviZlia SeviqmnaT qarTuli da ucxouri istoriuli<br />

wyaroebis meSveobiT. qveyanas uSualod ganagebda Sahis didmoxele,<br />

romelic iwodeboda marzpanad. igi Tavis Zalauflebas adgilebze<br />

axorcielebda cixisTavis 7 (safiqrebelia, aseve iraneli moxelis,<br />

saSualebiT. qveynis cxovrebaSi garkveul rols TamaSobdnen da<br />

garegnulad iranelebTan TanamSromlobdnen qarTveli warCinebulebic.<br />

6<br />

qarTvelTa saxelmwifos aRmniSvneli Zveli saxelwodeba. dRes am terminiT<br />

aRiniSneba mxolod erT-erTi kuTxe saqarTvelos aRmosavleT nawilSi.<br />

7<br />

miuxedavad imisa, rom Tavad termini cixisTavi qarTulia, safiqrebelia rom am<br />

SemTxvevaSic iranel moxelesTan gvaqvs saqme.<br />

35


maT moTaveobda ierarqTa sameuli _ qarTlis kaTalikosis, qarTlis<br />

mamasaxlisis, qarTlis pitiaxSis SemadgenlobiT. pirveli maTgani,<br />

rogorc vxedavT, qarTlis uzenaesi sasuliero xelisufalia,<br />

ukanaskneli qvemo qarTlis sapitiaxSos – qarTlis erT-erTi SedarebiT<br />

damoukidebeli provinciis gamgebeli. mamasaxlisis uflebamosileba<br />

mkvlevarTa mier zustad gansazRvruli araa. rogorc varaudoben, igi<br />

samefo saxlis anu gvaris ufrosi warmomadgeneli unda yofiliyo.<br />

`mamasaxlisoba~ ufro sapatio movaleoba Cans, vidre realuri<br />

Zalaufleba. Tumca, arc isaa gamoricxuli, rom qarTlis mamasaxliss,<br />

garkveul sferoebSi, mTeli qveynis masStabiTac ganexorcielebina saero<br />

xelisufleba, oRond ara uzenaesi. amas is gvafiqrebinebs, rom is<br />

wyaroebSi kaTalikosis Semdgomaa dasaxelebuli.<br />

CvenTvis ucnobia, uSualod mefobis SewyvetisTanave, konkretulad<br />

vin winamZRvrobda qarTvel didgvarovanT. mxolod VII s. dasawyisidan<br />

gvaqvs Sesabamisi cnobebi. qarTvel da somex umRles xelisufalTa<br />

Soris, am periodSi mimdinare saeklesio politikuri mimoweris masalaTa<br />

krebulidan, e. w. `epistoleTa wignidan~ (SemogvrCa somxur enaze), Cven<br />

viciT saukunis pirvel aTwleulSi moRvawe kaTalikosis, mamasaxlisis<br />

da pitiaxSis vinaoba. esenia: kirioni, adarnase, arSuSa. qarTuli<br />

hagiografiuli qmnileba `wm. evstaTi mcxeTelis martviloba~ ki<br />

gvisaxelebs momdevno aTwleulSi maT Semcvlel pirT: samoel, grigol,<br />

arSuSa. mesame wevri, rogorc vxedavT, igivea.<br />

`moqcevai qarTlisai~, Cveulebriv, asaxelebs qarTlis mxolod<br />

uzenaes saero da sasuliero xelisufalT. amitom adarnases, grigolisa<br />

da arSuSas saxelTa Ziebas aq tyuilad daviwyebT. kirion qarTlis<br />

kaTalikosi qronikaSi ratomRac gamorCenilia. igi naxsenebi unda iyos<br />

iq, sadac mcxeTis `damcrobis~, Tbilisis `gandidebis~, sparsTa<br />

gaZlierebis procesia dafiqsirebuli. samoeli ki swored is samovelia,<br />

visi zeobis epoqasac qarTlis `neladre Sekrebis~ faqts ukavSirebs<br />

Zveli istorikosi. kirioni Tavdadebuli erovnuli moRvawe Cans.<br />

rogorc `epistoleTa wignidan~ xdeba CvenTvis cnobili, igi energiul,<br />

Tumca diplomatiurad uaRresad SeniRbul nabijebs dgamda, romlebic<br />

mimarTuli iyo qveynis Sinagani erTianobis ganmtkicebisa da iranisagan<br />

Tavis daRwevisaken. bizantiasTan dasapirispireblad irani mfarvelobda<br />

qristianobis aramarTlmadideblur mimdinareobebs, e. w. `somxur<br />

sarwmunoebas~ (anu monofizitobas). kirionma daiwyo sparselTa<br />

politikuri batonobis am ideologiuri iaraRisagan gamijvna. moaxerxa<br />

kulturul-politikurad garkveulad gankerZoebul qvemo qarTlis<br />

sapitiaxSoSi * mRvdelTmsaxurebaSi qarTuli mwignobrobis damkvidreba.<br />

kirioni uaRresad moqnili politikosi iyo, magram mdgomareobas is<br />

urTulebda, rom mis moqmedebebs somexTa mesveurebi Sahis karze<br />

dauyovnebliv aZlevdnen saTanado Sefasebebs.<br />

36


gamorCeul erovnul moRvawed warmogvidgeba samoelic. mis dros<br />

qarTlSi imyofeboda sparseTidan mosuli mogvi gvirobandaki, romelic<br />

swored qarTuli saeklesio cxovrebis zegavleniT gaqristianda da<br />

moinaTla kidec samoelis xeliT. monaTvlis Semdeg mas ewoda `evstaTi~,<br />

rac berZnulad `mtkiced mdgoms~ niSnavs. rwmenis Secvlis gamo,<br />

sparselebi evstaTis sdevnidnen. samoeli yovelnairad cdilobda mis<br />

mfarvelobas, mowameobrivi aRsasrulis Semdeg ki, zrunavda mis pativiT<br />

dakrZalvaze. evstaTis gaqristianeba, misi ukompromiso brZola qristes<br />

rjulisaTvis, qarTuli ideologiis, da upirvelesad, piradad samoelis<br />

didi gamarjveba iyo.<br />

kirionisa da samoelis zeoba emTxveva msoflio imperiebis –<br />

bizantiisa da iranis xangrZlivi, orive mxarisaTvis Zalagamomcleli<br />

Widilis damamTavrebel etaps. riT iyo aRniSnuli epoqa qarTuli<br />

erovnul-ganmaTavisuflebeli moZraobisaTvis xelsayreli? es iyo<br />

zesaxelmwifoTa `mouclelobis~ xana, ramac Tavis apogeas * miaRwia VII<br />

s. 10-ian wlebis dasasrulsa da 20-iani wlebis dasawyisSi. iranma<br />

bizantias puriT mdidari egvipte waarTva (619 w.), riTac faqtobrivad<br />

sasicocxlo arteria dauxSo. magram amis Semdeg, sul oriode<br />

weliwadSi, anu 622 wels gadamwyveti gamarjveba moipova bizantiam.<br />

swored mowinaaRmdegeTa ukiduresi daZabulobis es dro – iranis<br />

ukanaskneli gamarjvebidan mis pirvel damarcxebamde qarTlSi erovnuli<br />

xelisuflebis aRdgenis xanad moiazreba.<br />

amrigad, erTi mxriv, eris mesveurTa gonieri mizanmimarTuli<br />

moRvaweoba qveynis gaerTianebisaTvis, meore mxriv, xelsayreli<br />

saerTaSoriso pirobebi, SesaZlebels xdian guaramis `ganCenas~<br />

erismTavrad. sainteresoa, rom qronisti aqcents Sida procesze akeTebs,<br />

da mas Tvlis gadamwyvetad. `tfilisisa mkvidrTa didsa eklesiasa<br />

(Seneba _ m. C.) daiwyes. naxevarsa iqmoda yoveli eri, naxevarsa<br />

erisTavni~ _ SeniSnavs igi Tbilisis sionis mSeneblobasTan dakavSirebiT.<br />

es, albaT, arcaa SemTxveviTi: istorikosi aSkarad cdilobs<br />

gvagrZnobinos erovnuli Tanxmobis is atmosfero, romelmac, Cans,<br />

mniSvnelovnad ganapiroba darRveuli saxelmwifoebrivi organizmis<br />

aRdgena.<br />

iranelTa garnizoni kvlav idga TbilisSi da dampyrobTagan<br />

sabolood gaTavisuflebamdec jer kidev mZime dReebi iyo gadasatani,<br />

magram es iyo qarTlis TandaTanobiT Sekrebisa da gaerTianebis xana.<br />

erismTavari stefanoz I<br />

`didi stefanoz~ _ ase ixseniebs `moqcevai qarTlisais~ istoriuli<br />

qronika qarTlis rigiT meore erismTavars stefanoz guaramis Zes.<br />

epiTeti `didi~ aRniSnul ZeglSi (moicavs periods Zv. w. IV saukunidan<br />

37


ax. w. VII s. Sua wlebamde), stefanozis garda, mxolod vaxtang<br />

gorgasals ewodeba. amrigad, qronistis azriT, xsenebuli erismTavari,<br />

saxelovani mefis rangis saxelmwifo moRvawea. es garemoeba stefanozis<br />

mimarT interess gviRvivebs.<br />

Tu gaviTvaliswinebT `moqcevai qarTlisais~ istoriuli qronikis<br />

lakonur * stils sazogadod, SeiZleba vTqvaT, rom teqstis monakveTi<br />

miZRvnili stefanozis erismTavrobis epoqisadmi, sakmaod vrcelia. Tumca<br />

uSualod stefanozs, aq sul ori winadadeba eTmoba _ Txrobis<br />

dasawyisSi (`da misa Semdgomad erisTavobda stefanoz, Ze misi, Zmai<br />

demetresi da iqmoda eklesiasa juarisasa~) da boloSi (`da erisTavobda<br />

igive didi stefanoz da kaTalikosi iyo barTlome meore~).<br />

mcxeTis pirispir, iq, sadac aragvi mtkvars erTvis, mTidan ulamazes<br />

velebs gadmohyurebs mcxeTis jvris eklesia – Cveni erovnuli<br />

kulturis ganZi da siamaye. aq, rogorc gvauwyebs uZvelesi qarTuli<br />

hagiografiuli qmnileba `wm. ninos cxovreba~, jer kidev qarTlis<br />

gaqristianebis xanaSi aRmarTes saswaulmoqmedi xisagan damzadebuli<br />

`jvaripatiosani.~ im dRidan moyolebuli, es adgili iqceva qarTvelTa<br />

(da ara marto qarTvelTa; jvris Tayvanis sacemad aq kavkasiis sxvadasxva<br />

mxaridanac modiodnen) uwmindes salocavad. qarTlis pirveli qristiani<br />

mefis, mirianis Ze revi Ria cis qveS myof jvars gumbaTiT gadaxuravs<br />

sneuli Svilis gankurnebisaTvis madlierebis niSnad. aseve uaRresi<br />

mowiwebisa da sasoebis gamo, stefanoz erismTavari xis jvarpatiosans<br />

ukeTebs budes. qvajvris Seqmnis faqtze metyvelebs misi SemorCenili<br />

kvarcxlbeki, romlis warweraSi ixsenieba stefanozi Zma demetresTan da<br />

vaJTan, adarnersesTan erTad: `ese juari qristesi aRemarTa salocvelad<br />

stefanos qarTlisa patrikiosisa * , demetre vipatosisa * . adarnerse<br />

vipatosisa. sulTa da xorcTa maTTa meoxad da yovlisa saxlisa<br />

mcvelad~. amavdroulad, stefanozi agrZelebda mamis mier wamowyebuli<br />

jvris eklesiis mSeneblobas, romelic ZiriTadad, swored stefanozis<br />

zeobaSi aigo.<br />

taZris aRmosavleTis fasadze, sakurTxevlis afsidTan * datanebuli<br />

sarkmelebis zemoT mocemulia samsuraTiani kompozicia anu triptixi,<br />

romlis centralur nawils warmoadgens qristes winaSe muxlmoyrili<br />

stefanozi. macxovris marjvena erismTavars Tavze adevs. `juaro<br />

macxovrisao, stefanos qarTlisa patrikiosi Seiwyale~ _ vkiTxulobT<br />

reliefis Tanadroul warweraSi. marjvniv _ miqael mTavarangelozis<br />

winaSe daCoqili demetrea (`wmidao miqael mTavarangelozo. demetre<br />

vipatossa meox-eyav~), marcxniv _ adarnerse ZiTurT, msasoebeli gabriel<br />

mTavarangelozisa (`wmidao gabriel mTavarangelozo, adarnerses<br />

vipatossa, meox-eyav~).<br />

amrigad, eklesiis fasadis warweraSic igive istoriul pirebs<br />

vxedavT, romelnic ixseniebian jvris kvarcxlbekis warweraSi. pirveli<br />

38


adgili aqac ukavia stefanozs – kompoziciis centrSi, meore _<br />

demetres marjvniv, mesame – adarnerses, igi marcxnivaa bareliefze,<br />

magram, etyoba, eklesiis fasadis warwerebi ufro gviandelia. Tu<br />

qvajvris damzadebis dros yvelani cocxlebi Canan, eklesiis reliefebis<br />

gakeTebisas stefanozi gardacvlili unda iyos. amaze, nawilobriv, mis<br />

mimarT gamoyenebuli vedrebis formula _ `Seiwyale~ metyvelebs,<br />

gansxvavebiT demetresa da adarnerses warwerebis _ `meox-eyav~-isagan.<br />

gamosaxulebac am azrs gvimtkicebs. stefanozi Sewyalebulia, macxovars<br />

mis Tavze udevs xeli. amgvari Sexeduleba ki SeiZleba hqondeT<br />

cocxlebs gardacvlilze da ra Tqma unda, ara Tavad cocxal adamians.<br />

amasTan, adarnerse warmodgenilia ZiTurT. memkvidris warmoCineba, niSnavs<br />

imas, rom erismTavari am dros ukve adarnersea da taZris dasrulebis<br />

Semdgom, cdilobs mamis Rvawlis saTanado dafiqsirebas. amrigad,<br />

mcxeTis jvris eklesia da stefanozis saxeli ganuyrelad ukavSirdebian<br />

erTmaneTs.<br />

magram davubrundeT `moqcevai qarTlisais.~ rogorc iTqva, masSi<br />

CvenTvis saintereso erismTavarze saubari mxolod teqstis Sesabamisi<br />

monakveTis Tavsa da boloSia. rac Seexeba Sua nawils, aq Txroba<br />

mTlianad eZRvneba bizantiis keisris _ herakles laSqrobebs qarTlSi.<br />

cnobilia, rom iranze pirveli gadamwyveti SetevisaTvis heraklem airCia<br />

amierkavkasiis fronti. brZolebi gaCaRda Tbilisis misadgomebTan.<br />

upirvelesad, qronisti yuradRebas swored bizantielebisa da maTi<br />

mokavSire xazarebis mier Tbilisis alyis faqtze amaxvilebs. igi<br />

mogviTxrobs, rom Tavidan, Tbilisis aReba mokavSireebma ver SeZles.<br />

mxolod cota mogvianebiT, roca herakle ukve albaneTSi iyo gadasuli,<br />

xazarTa xakanma jibRum SeZlo daemarcxebina Tbilisis garnizoni.<br />

erTxans amis Semdeg bizantielebi aRar gamoCenilan qarTlSi. es periodi<br />

herakles gamouyenebia iranze gadamwyveti dartymebisaTvis. mxolod Svidi<br />

wlis mere Semobrunebula herakle. am droisaTvis, Tbilisis sionis<br />

mSenebloba, dawyebuli jer kidev stefanozis mamis, guaramis zeobaSi,<br />

dasrulebuli yofila, jvris eklesias ki, cotaRa hklebia. samxedro<br />

saqmeSi warmatebis miRwevis Semdgom herakles ideologiuri Setevisaken<br />

miumarTavs Tavisi Zalisxmeva. qarTlis mosaxleobis gamazdeanebul<br />

nawils, naTlisReba ar mousurvebia da eklesiaSi eSmakobiT, qristianebs<br />

Sereula. herakles maxvili aRumarTavs urCebze. represiebs `rjulis<br />

ganwmendisaTvis~ masobrivi da da sastiki xasiaTi hqonia: `eklesiaTa Sin<br />

mdinareni sisxlisani diodes~.<br />

roca qarTlis teritoriaze urTierTs samkvidro-sasicocxlo<br />

eWideboda ori msoflio imperia, ori samyaro – dasavleTi da<br />

aRmosavleTi, ra unda eqna am dros patara qveynis xelisufals?<br />

bunebrivia, cdiliyo omis bedis saboloo gadawyvetamde daekavebina<br />

orWofuli, gaurkveveli pozicia. amitom qronistis uCveulo dumili<br />

39


aRniSnul dramatul movlenebSi stefanozis raime monawileobaze<br />

SemTxveviTi ar unda iyos. am dros, qarTli, SeiZleba iTqvas, imperiaTa<br />

omis wina xazs warmoadgenda. erismTavris moRvaweoba, marTlac, mxolod<br />

imaSi vlindeboda, rom RmerTs taZars ugebda, Tumca politikisagan<br />

ganze mdgomi ar yofila, yovelives saqmis kursSi rom iyo, esec<br />

ueWvelia: herakles qarTlidan wasvlis Semdegac, mas taxtze vxedavT.<br />

aSkaraa, rom stefanozma droulad gaakeTa arCevani gamarjvebuli mxaris<br />

sasargeblod.<br />

qronikis ganxiluli monakveTi sagulisxmo informacias gvawvdis<br />

stefanozis zeobis qronologiis Taobazec. qronisti wlebs, marTalia,<br />

ar uTiTebs, magram msoflio istoriis kargad cnobil movlenaTa mis<br />

mier Tanamimdevruli ganlageba cxadyofs, rom igi sworad orientirebs<br />

istoriul epoqaSi. Tbilisis alyas 627-628 wlebSi hqonda adgili. ase<br />

rom, xelmeored 635 wlisaTvis mosula herakle qarTlSi. Sesabamisad,<br />

stefanozis zeoba VII s. 20-30-iani wlebiT unda ganvsazRvroT.<br />

`qarTlis cxovrebis~ saSualebiT ki, CvenTvis sacnauri xdeba<br />

stefanozis saSinao politikis kidev erTi mxare – misi brZola<br />

qarTlSi centraluri xelisuflebis gaZlierebisaTvis. aRniSnulis<br />

Taobaze, dasaxelebuli Zegli pirdapir rodi gvauwyebs, aramed iribad.<br />

saqme isaa, rom juanSeriani, istorikosi, romelsac ekuTvnis `qarTlis<br />

cxovrebis~ krebulis Sesabamisi monakveTi, stefanozs axasiaTebs<br />

mkveTrad uaryofiTad, saxavs mas urwmunod, sparselTa mokavSired:<br />

jvris eklesiis mSeneblobaSi mis monawileobas sruliad uaryofs.<br />

stefanozis sagareo politikis amgvari interpretacia, misi urwmunoebis<br />

mtkiceba, miT umetes, jvris mSeneblobaSi misi damsaxurebis uaryofa,<br />

cxadia, aRniSnuli politikuri moRvaweobisadmi istorikosis<br />

tendenciuri damokidebulebis Sedegia. magram vin aris juanSeri? mas,<br />

saukunis Semdeg mcxovreb pirovnebas, ratom unda dasWirveboda esoden<br />

muqi ferebiT warmoeCina stefanozi?<br />

juanSer juanSeriani, rogorc es misive Txzulebidan viciT, erTerTia<br />

qarTlis erisTavTagan, romelsac qveynis imdroindelma<br />

dasustebulma xelisuflebam da kerZod, ki mefe arCilma samoxeleo<br />

miwebi `mkvidrobiT~ daumtkica. istorikosi xazs usvams im garemoebas,<br />

rom amgvarad, e. i. samamuled miwebs erisTavebi ukve stefanozis mamis<br />

dros flobdnen; aseve yofila misi memkvidreebis zeobaSic. stefanozs<br />

mefobis pretenziac hqonia. aqedan unda momdinareobdes juanSeris<br />

uaryofiTi damokidebulebac stefanozisadmi. SesaZloa, SemTxveviTi arc<br />

isaa, rom `moqcevai qarTlisai~ stefanozs erisTavs uwodebs, juanSeri<br />

ki _ erisTavTa mTavars. qarTlis warCinebulTa im elitaruli<br />

wrisaTvis, romelsac ganekuTvneboda istorikosi stefanozi, mTeli eris<br />

winamZRvari ki araa, aramed mxolod erisTavTa Soris pirveli.<br />

40


centralur xelisuflebasTan dapirispirebul ZalebTan stefanozis<br />

brZolis Sesaxeb, azrs gvimtkicebs wm. Sio mRvimelis saswaulTa<br />

krebulSi Setanili erTi hagiografiuli novelac. am Zeglis mixedviT,<br />

stefanozi iyo `kaci ampartavan da borot~. igi aRuSfoTebia imas, rom<br />

SiomRvimeSi masze upiratesi pativiT kaTalikosi miuRiaT, ris gamoc<br />

adre Sewiruli miwebi monastrisaTvis waurTmevia. stefanozis<br />

RvTismoyvareoba, novelis avtoris azriT, moCvenebiTi iyo. eklesiaTa<br />

mSeneblobas mxolod mas Semdeg Sesdgomia, rac monastris<br />

SeviwroebisaTvis wm. Sios misTvis sasjeli mouvlenia. aqac vxvdebiT<br />

stefanozis qedmaRlul gancxadebas imis Taobaze, rom `mefeTa saydarze *<br />

zis~; aqac Cans ersmTavris mier xelisuflebis monopolizaciisaTvis<br />

brZolis anarekli. misTvis eklesia Tavisi politikuri Tu ekonomikuri<br />

gavleniT, am mxriv, gamonaklisi ar aris. brZolis sirTulze da<br />

xangrZlivobaze politikuri opoziciis siZliere metyvelebs. kerZod ki,<br />

am ukanasknelis mier, es vlindeba marTalia, mogvianebiT, magram mainc,<br />

sakuTari istoriuli koncefciis `qarTlis cxovrebaSi~ dafiqsirebis<br />

faqti.<br />

stefanozis mier, samoneto politikis ganxorcielebas mowmobs<br />

Cvenamde moRweuli draqma – sasanuri vercxlis fulis adgilobrivi<br />

minabaZi. monetis Sublze, asomTavruliT `stefanozia~ warwerili,<br />

zurgze ki, iq, sadac originalur monetebze mazdeanobis simbolo<br />

cecxlia gamosaxuli, jvars vxedavT. cxadia, es is droa, roca qarTli<br />

sasanuri iranisagan ukve Tavisufalia politikurad, magram ekonomikuri<br />

kavSirebi jer kidev Zlieria da mimoqcevaSi myofi ZiriTadi fuladi masa<br />

kvlav iranulia. amitomac originalur samoneto tips ver vxedavT.<br />

aseTia, Cvens mier danaxuli, qarTlis meore erismTavris, stefanoz I<br />

saxe.<br />

boloTqma<br />

warmodgenili portretebi gardasul epoqebSi mcxovreb,<br />

erTmaneTisagan sruliad gansxvavebul adamianebs ekuTvniT. TiToeulma<br />

maTganma qarTveli xalxis istoriul ganviTarebas sakuTari kvali<br />

daaCnia. Aamitom, maT Sesaxeb, STamomavlobam unda icodes. warsulTan<br />

azrobrivi kontaqti, ris saSualebasac istoriuli mecniereba,<br />

gansakuTrebiT ki, swored istoriuli moTxrobis biografiuli forma<br />

iZleva, sasicocxlod aucilebelia Cveni qveynis Tanamedrove<br />

ganviTarebisaTvis: `istoria sxva araa Tu ar gamorkveva, Tu ar axsna,<br />

awmyosi warsulisagan~.<br />

meorec, gardasuli sinamdvilis Secnoba TavisTavad uaRresad<br />

sainteresoa da dadebiTi muxtis momcemia pirovnebisaTvis.<br />

41


cnobili frangi istorikosis, mark blokis sityviT, `istoria<br />

adamianTa Sexvedrebia saukuneebSi.~ es marTlac asea: saqme isaa, rom<br />

amgvari `Sexvedrebi~, erTmaneTisagan raoden daSorebuli epoqis<br />

adamianebs ar unda exebodes sityva, gadamwyvet rols asrulebs<br />

momavlis CamoyalibebaSi.<br />

42


ganmatrebiTi leqsikoni *<br />

albaneTi _ qveyana, romelic saqarTvelos aRmosavleTidan emezobleboda.<br />

misi asimilacia mogvianebiT mosuli ucxo (Turquli modgmis) xalxis<br />

mier moxda.<br />

apogea _ berZnuli sityvaa da niSnavs mTvaris orbitis wertils,<br />

romelic yvelaze metad aris daSorebuli dedamiwisagan. gadataniTi<br />

mniSvnelobiT igi niSnavs ganviTarebis umaRles wertils. swored am<br />

azriT aris aq es sityva gamoyenebuli.<br />

arian-qarTli _ Cveni azriT, ase iwodeboda samxreT-dasavleT<br />

saqarTveloSi mdebare qarTuli saxelmwifo.<br />

arqetipi _ Tavdapirveli forma anu pirvelsaxe, romlisagan<br />

momdinareobs yvela Semdgomi varianti.<br />

afsidi _ (absidi) berZnuli sityvaa da niSnavs wriuli an<br />

mravalwaxnagovani moxazulobis gadaxurvas. taZris afsidSi<br />

moTavsebulia sakurTxevlis nawili.<br />

barbarosebi _ ase uwodebdnen berZnebi yvela araberZens, usvamdnen ra<br />

xazs TavianT kulturul upiratesobas.<br />

garnisis cixe _ garni, istoriuli cixe da qalaqi dRevandeli somxeTis<br />

CrdiloeT nawilSi.<br />

guaspuragani (vaspuragani) _ somxuri samTavro.<br />

domestikosi _ maRali samxedro Tanamdeboba bizantiaSi. ase uwodebdnen<br />

konstantinopolis gvardiuli nawilebis meTaurebs. domestikosi<br />

mTavarsardalic iyo.<br />

epigrafika _ magar masalaze, ZiriTadad qvaze naweri teqsti.<br />

epikuri _ momdinareobs sityvidan eposi. Ees ukanaskneli aRniSnavs<br />

xalxur sagmiro simRerebs, Tqmulebebs.<br />

vipatosi _ bizantiis samefo karis sapatio tituli.<br />

Tvinier _ Zveli qarTuli sityvaa, axalqarTulad Seesatyviseba gareSe.<br />

izraxeboda _ zraxva, laparaki, xmareba.<br />

kala _ Tbilisis deda-cixe.<br />

komsi _ xelmZRvaneli, meTauri.<br />

kriptograma _ ewodeba saidumlo niSnebiT Caweril teqsts.<br />

lakonizmi _ azris gamoTqma mokled da mkafiod. am TvisebiT ganTqmulni<br />

iyvnen Zveli spartelebi, peloponesis samxreT-aRmosavleT nawilis _<br />

lakoniis mcxovreblebi.<br />

novalisi _ (1772-1801 ww.) germaneli poeti da filosofosi, adreuli<br />

germanuli romantizmis TvalsaCino warmomadgeneli.<br />

parTia _ saxelmwifo axlandeli iranis teritoriaze.<br />

patrikiosi _ bizantiis samefo karis sapatio tituli.<br />

sTueli _ Semodgoma.<br />

43


sakraluri _ niSnavs wmindas. sivrcis sakralizacia Sesabamisad<br />

miuTiTebs garemos wmindad gaazrebaze da Sesabamisad mis mowyobaze.<br />

sapitiaxSo _ qarTlis saerisTavoebs Soris ase mxolod qvemo qarTlis<br />

saerisTavo iwodeboda, misi mmarTveli ki _ pitiaxSad.<br />

sarmatebi _ ewodebodaT iranulenovan tomebs, romlebmac Zv.w. III-II ss-<br />

Si aiTvises Crdilo kavkasia.<br />

saydari _ ZvelqarTulad niSnavs taxts .<br />

sivnieTi _ somxuri samTavro (igive `siuniki~).<br />

urvili _ mwuxare, SeWirvebuli.<br />

ufali _ Zvel qarTulSi gamoiyeneboda ara marto RmerTis<br />

mniSvnelobiT. igi gamoiyeneboda Zalauflebis mqone pirovnebis mimarTac.<br />

am SemTxvevaSi, aRniSnuli sityva swored am ukanaskneli azriT aris<br />

naxmari.<br />

xuastagi _ alafi.<br />

44


gamoyenebuli literatura da wyaroebi:<br />

• moqcevai qarTlisai. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis<br />

Zeglebi, I. teqstebi gamosca avtorTa koleqtivma ilia abulaZis<br />

xelmZRvanelobiTa da redaqciiT, Tbilisi, 1963.<br />

• qarTlis cxovreba. I. teqsti dadgenili yvela ZiriTadi<br />

xelnaweris mixedviT gamosca s. yauxCiSvilma. Tbilisi, 1955.<br />

• tacitusis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb. laTinuri teqsti<br />

qarTuli TargmaniT, Sesavali narkveviTa da komentarebiT gamosca<br />

a. gamyreliZem, Tbilisi, 1973.<br />

• d. abaSiZe, ormefoba Zvel qarTlSi, ciskari, #11, 1988.<br />

• g. giorgaZe, armazis bilingva: `farnavazi~ Tu `farnavaziani~?<br />

mnaTobi #10, 1986.<br />

• p. ingoroyva, Zveli qarTuli matiane `moqcevai qarTlisai~ da<br />

antikuri iberiis mefeTa sia Txz. 7 tomad, 1978, t. IV.<br />

• g. mamulia, klasobrivi sazogadoebisa da saxelmwifos Camoyalibeba<br />

Zvel qarTlSi. Tb., 1979.<br />

• m. <strong>CxartiSvili</strong>, qarTuli hagiografiis wyaroTmcodneobiTi<br />

Seswavlis problemebi (`cxorebai wmidisa ninoisi~). Tbilisi, 1987.<br />

• m. <strong>CxartiSvili</strong>, `martvilobai da moTminebai wmidisa evstaTi<br />

mcxeTelisai~. `cxovrebai da moqalaqobai wmidisa serapion<br />

zarzmelisai~ (wyaroTmcodneobiTi gamokvleva), Tbilisi, 1994.<br />

• m. <strong>CxartiSvili</strong>, mcxeTis galavnis berZnuli warweris (I s.) axali<br />

interpretacia. varlam donduas xsovnisadmi miZRvnili samecniero<br />

sesia, moxsenebaTa Tezisebi, Tbilisi, 1996.<br />

• m. <strong>CxartiSvili</strong>, `wm. evstaTi mcxeTelis martviloba~ da VI-VIIss<br />

saqarTvelos politikuri istoriis sakiTxebi. polemikuri narkvevi.<br />

Tbilisi, 2005.<br />

• k. wereTeli, SeniSvnebi armazis bilingvis arameul teqstze,<br />

Tbilisi, 1992.<br />

45

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!