Martino - Società Ligure di Storia Patria
Martino - Società Ligure di Storia Patria
Martino - Società Ligure di Storia Patria
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
ATTI<br />
DELLA SOCIETÀ LIGURE<br />
DI STORIA PATRIA<br />
NUOVA SERIE<br />
V<br />
( LXXIX ) F ASC. I<br />
GENOVA - M CM LXV<br />
NELLA SEDE DELLA SOCIETÀ LIGURE DI STORIA PATRIA<br />
PALAZZO TURSI<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
ATTI DELLA SOCIETÀ’ LIGURE DI STORIA PATRIA<br />
FONDATA NEL 1858<br />
Nuova serie - V (LXXIX) Fase. I - gennaio-giugno 1965<br />
COMITATO DIRETTIVO<br />
FRANCO BORLANDI - LUIGI BULFERETTI - GIORGIO COSTAMAGNA<br />
LUIGI MARCHINI - GIUSEPPE ORESTE - GEO PÏSTARINO<br />
DIRETTORE RESPONSABILE<br />
DINO PUNCUH<br />
Segretario della Società<br />
Direzione ed Amministrazione : VIA GARIBALDI, 9 - GENOVA<br />
Abbonamento annuo: Lire 4.000 (e s te r o Lire 4.500)<br />
Un fascicolo separato Lire 2.500<br />
Conto Corrente Postale n. 4r7362 intestato alla Società<br />
SOMMARIO<br />
Dino P uncuh, Note <strong>di</strong> <strong>di</strong>plomatica giu<strong>di</strong>ziaria savonese . . . pag. 5<br />
Giulio Fiaschini, Le pergamene dell Archivio comunale <strong>di</strong> Sarzana . » 37<br />
Paola Villa, Documenti sugli ebrei a Chio nel 1394 . . . . » 117<br />
Elizabeth A. Zachariadou, Ertogrul Bey il sovrano <strong>di</strong> Teologo (Efeso) » 153<br />
Danilo Presotto, Aspetti dell’economia ligure nell’età napoleonica'.<br />
cartiere e concerie * 163<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
ATTI<br />
DELLA SOCIETÀ LIGURE<br />
DI STORIA PATRIA<br />
NUOVA SERIE<br />
V<br />
(LXXIX) FASC. I<br />
GENOVA - M CM LXV<br />
NELLA SEDE DELLA SOCIETÀ LIGURE DI STORIA PATRIA<br />
PALAZZO TURSI<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
li presente fascicolo è stato pubblicato con generosa sovvenzione<br />
del Rotary Club <strong>di</strong> Genova Est.<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
D IN O PUNCUH<br />
NOTE DI DIPLOMATICA<br />
GIUDIZIARIA SAVONESE<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Le p r im e tra c c e <strong>di</strong> uffici com unali si hanno, in Liguria,<br />
s o lo a p a r t i r e d a l secolo X II; Caffaro annota che nel 1122<br />
f u r o n o n o m in a ti, p e r la p rim a volta, clavarii scribanique, cancellarius,<br />
pro utilitate reipublice L’annotazione dell'annalista,<br />
c o n f o r ta ta , a lc u n i an n i dopo, dal breve dei consoli del 1143 2,<br />
d im o s tr a c h e il com u n e genovese avvertiva, fin dalle origini,<br />
la n e c e s s ità d i d is p o rre <strong>di</strong> u n a p ro p ria organizzazione politicoa<br />
m m in is tr a tiv a . Q uasi negli stessi anni rogava Giovanni Scriba,<br />
n e l q u a le il C h ia u d a n o , sulla sco rta <strong>di</strong> alcune conclusioni del<br />
T o re lli, r ic o n o b b e g iu sta m en te uno scriba dei consoli3.<br />
S te n ta v a , tu tta v ia , a farsi stra d a il concetto dell’esclusivo<br />
s e rv iz io p u b b lic o : il n o ta io com unale, o lo scriba, oltre a ricop<br />
r ir e u n in c a r ic o p ubblico , esercitav a anche la professione a<br />
tito lo p r iv a to ; a n n o ta v a , q u in d i, nello stesso cartulario, in<strong>di</strong>ff<br />
e r e n te m e n te m e sc o la ti, a tti p riv a ti e p u b b lici4. Più che <strong>di</strong> un<br />
1 Annali <strong>di</strong> Caffaro e dei suoi continuatori, a cura <strong>di</strong> L. T. B elgrado<br />
e C . I m p e r i a l e d i S a n t 'A n gelo, in Fonti per la storia d'Italia dell’istituto<br />
sto rico italiano p er il Me<strong>di</strong>o Evo, Roma, 1890-1929, I, p. 18.<br />
2 C o<strong>di</strong>ce <strong>di</strong>plom atico della Repubblica <strong>di</strong> Genova, a cura <strong>di</strong> C. Imp<br />
e r ia l e d i S a n t ’A n g e l o , FISI, Roma, 193642, I, p. 164.<br />
3 M. C h i a u d a n o , Il cartolare <strong>di</strong> Giovanni Scriba, in Documenti e<br />
stu d i p er la sto ria del Commercio e del Diritto Commerciale Italiano,<br />
Torino, 1935, p. XXXIX.<br />
4 Nei tem pi della sua vita, il Comune era per il notaio un semplice<br />
cliente; i suoi atti perciò venivano conservati nei cartulari notarili:<br />
C. M a n a r e s i, G li a tti del comune <strong>di</strong> Milano fino all’anno MCCXVI, Milano,<br />
1919, p. XCVIII. Si spiegherebbe così la necessità <strong>di</strong> tenere i « libri<br />
iurium » che <strong>di</strong>versi comuni fecero compilare per rintracciare e ricomporre<br />
in un tutto organico gli atti fondamentali della loro esistenza;<br />
non pochi statuti imponevano ai reggitori del comune <strong>di</strong> ricercare<br />
presso i notai quegli atti <strong>di</strong> prevalente interesse pubblico <strong>di</strong>spersi presso<br />
i <strong>di</strong>versi scribi che operavano nell’ambito comunale.<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
impiegato, egli sem bra aver riv e stito la fig u ra d i n o ta io d i fid u <br />
cia del comune che appoggiava la v alid ità dei s u o i a t t i a l l ’a u to <br />
rità <strong>di</strong> chi era investito della publica fides. I n ta l m o d o , e fin<br />
qui concor<strong>di</strong>amo con la d o ttrin a <strong>di</strong> a u to re v o li s t u d i o s i 5, il<br />
notaio entrava nella vita a m m in istra tiv a d e l c o m u n e , c o m e<br />
organo necessario ad a tte sta re la v e rità in m o d o a u te n tic o<br />
erga omnes. Solo m olto tard i, secondo il T o re lli, si s a r e b b e<br />
fatto strada il concetto del c a ra tte re <strong>di</strong> a tto p u b b lic o d e l d o c u <br />
mento comunale derivante d alla p erso n a del s u o a u to r e 6; p iù<br />
presto <strong>di</strong> quanto non si sia c re d u to in p a s s a to , — r ite n ia m o<br />
noi, — per la Liguria.<br />
E’ già stato osservato che la p erso n a d e l n o ta io n o n e ra<br />
sufficiente a dare carattere p u b b lico al d o c u m e n to g e n o v e s e<br />
(almeno nel secolo XIII): la p resen za <strong>di</strong> p a r tic o la r i se g n i <strong>di</strong><br />
convalidazione osservati dal C o stam ag n a 7 a tte n u e r e b b e s e n s i<br />
bilmente le conclusioni del T orelli. M olti lo<strong>di</strong> c o n s o la r i, in fin e ,<br />
erano convalidati, già nel secolo X II, dai p u b b lic i te s tim o n i<br />
(il cui elenco figura nei Libri iurium *), la c u i in d ic a z io n e a p <br />
pare sempre, — e non ci sem b ra p rivo <strong>di</strong> s ig n ific a to , — d o p o<br />
la sottoscrizione notarile. Se a q u e sta c o n s id e ra z io n e a g g iu n <br />
5 P. T orelli, Slu<strong>di</strong> e ricerche <strong>di</strong> <strong>di</strong>plomatica com u n ale, in A tti e<br />
memorie della R. Accademia Virgiliana <strong>di</strong> Mantova, N.S., IV, parte I,<br />
p. 12; G. Cen c etti. Il notaio me<strong>di</strong>evale italiano, in A tti della Società<br />
<strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong>. N.S., IV (LXXVIII), fase. I, p. XXI.<br />
4 P. T orelli c it., p . 14, n. 2.<br />
7 G. C o s t a m a g n a , La convalidazione delle convenzioni tra com uni a<br />
Geno\a nel secolo XII, in Bullettino d e ll Archivio Paleografico Italiano,<br />
N.S.. I, 1955, pp. 111-119; Idem, N ote <strong>di</strong> <strong>di</strong>plomatica com unale. Il « Signum<br />
Comunis • e il « Signum Populi » a Genova nei secoli X II e X III,<br />
in Miscellanea <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Ligure</strong> in onore <strong>di</strong> Giorgio Falco, M ilano, 1962,<br />
p. 107.<br />
1 Liber iurium Reipublicae Genuensis, in H.P.M . V ili, Torino, 1854,<br />
docc.: XCII. XCIV. CCXXXV, CCCXXVIII. CCCXLIII: cfr. anche G. Cos<br />
t a m a g n a , La scomparsa della tachigrafia notarile n ell’av\'ento d ell’imbrexiatura,<br />
in Atti della Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong>, N.S., III<br />
(LXXV'II), p. 25, n. 41.<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
g ia m o la c o n s ta ta z io n e che già nel secolo XII esistevano a<br />
G en o v a i libri consulatus (configurabili come esemplari <strong>di</strong> acta,<br />
n el s e n s o d i s c r ittu r e d ’u ffic io )9, possiam o concludere che a<br />
G e n o v a il p ro c e s s o evolutivo della cancelleria comunale fu<br />
s e n z ’a ltr o p iù ra p id o che a ltro v e e che, inevitabilmente, i sis<br />
te m i g e n o v e s i d o v e tte ro in fo rm are <strong>di</strong> sè anche la legislazione<br />
d i a l t r i c o m u n i liguri, alm eno lungo la fascia costiera10. Il<br />
f a tto è s o p r a t t u t t o evid en te nella superstite documentazione<br />
r e la tiv a a S a v o n a , dove, d opo il notaio Arnaldo Cumano, le<br />
c u i fu n z io n i p u b b lic h e sono largam ente deducibili dagli atti del<br />
s u o c a r tu la r io , il p rim o scrib a del com une savonese sicuram<br />
e n te a c c e r ta to è G iovanni <strong>di</strong> Donato, nel cui atto d’investit<br />
u r a (1 1 8 2 ), il p iù an tico docum ento ligure del genere, sono<br />
9 G . C o s t a m a g n a , Note <strong>di</strong> <strong>di</strong>plomatica cit., p. 113.<br />
10 Cfr. G li sta tu ti <strong>di</strong> Noli (a cura <strong>di</strong> C. Russo e L. Vivaldo, in Atti<br />
della Società Savonese <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong>, XXVII, 1949, p. 68) nei quali era<br />
p revista l'esisten za <strong>di</strong> uno scriba del comune; cfr. sullo stesso argom<br />
ento S ta tu ti antichi <strong>di</strong> Albenga (1288-1350), a cura <strong>di</strong> P. Accame, Finalborgo,<br />
1901, pp. 258, 353; Statuti della colonia genovese <strong>di</strong> Pera, a cura<br />
<strong>di</strong> V. P r o m i s in Miscellanea <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> Italiana, XI, 1871, p. 628; F. B runo,<br />
Gli « S ta tu ta antiquissim a Saone », in Atti della Società Savonese <strong>di</strong><br />
S toria <strong>Patria</strong>, I, tom o I, Savona, 1918, p. 97. Va osservato inoltre che<br />
le città m a rittim e presentano aspetti <strong>di</strong>versi rispetto alle altre città e,<br />
soprattu tto, u n ’evoluzione burocratica più rapida che non altrove. A P isa,<br />
per esem p io, nonostante l'affermazione contraria del D’Amia, compare<br />
assai p resto un em brione <strong>di</strong> cancelleria: cfr. A. D’Amia, Stu<strong>di</strong> sull’or<strong>di</strong>nam<br />
ento giu <strong>di</strong>ziario e sulla procedura delle curie pisane nel secolo XII,<br />
in A rchivio S to rico Italiano, LXXVII, 1919, p. 121, n. 2; M. L uzzatto,<br />
N ote d i d ip lo m a tica comunale pisana per i secoli XII e XIII, in Bollettino<br />
S to rico Pisano, XXVIII-XXIX, 1959-60, pp. 39-62; O. B a sti, Per la<br />
storia della cancelleria del Comune <strong>di</strong> Pisa nei secoli XII e XIII, in<br />
B ullettino d e ll'istitu to Storico Italiano per il Me<strong>di</strong>o Evo e Archilo Murat<br />
oriano, 73, 1961, pp. 141-163. Anche a Verona, verso la fine del secolo<br />
XII, si a ssiste aH’assunzione, da parte del comune, <strong>di</strong> notai impiegati<br />
com e funzionari com unali: B . P \ g n i\ , Note <strong>di</strong> <strong>di</strong>plomatica comunale<br />
veronese, in M em orie della R. Accademia <strong>di</strong> Scienze, Lettere e Arti in<br />
Padcn’a, LVII. 194041, p. 9 (dell’estratto).<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
definite le sue funzioni cancelleresche con a n n e s s e m a n s io n i<br />
archivistiche u.<br />
Già il B autier aveva avvertito che il r e g is tro d e l C u m a n o ,<br />
il secondo p er antichità dopo q uello g en o v ese d i G io v a n n i<br />
Scriba, non poteva, per la n a tu ra dei suoi a tti, e s s e r e c o n s id e <br />
rato alla stregua <strong>di</strong> altri c a rtu la ri del te m p o , c o n te n e n ti a tti<br />
<strong>di</strong> natura esclusivam ente p riv ata; lo stesso s tu d io s o n o n a v eva<br />
mancato <strong>di</strong> constatare che i c a rtu la ri <strong>di</strong> M a rtin o (1203-1206)<br />
e <strong>di</strong> Saono (1216-1217) contenevano e sc lu siv a m e n te a t t i g iu d i<br />
ziari Negli ultim i anni, rin n o v a tisi gli in te r e s s i p e r i n o ta i<br />
savonesi, appariva chiaro che il c a rtu la rio d i M a r tin o d o v e v a<br />
essere considerato il più antico re g istro <strong>di</strong> a t t i g iu d iz ia ri a t<br />
11 Cfr. Mostra storica del notariato m e<strong>di</strong>evale ligure, a c u r a <strong>di</strong><br />
G. Costamagna e D. P uncuh, Genova, 1964, pp. 82-83 (a n c h e in A tti della<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong>, N.S., IV, (LXXVIII), 1964). Si veda, a<br />
proposito delle mansioni archivistiche, un d ocu m ento d el 1204 (cfr.<br />
Mostra storica cit., pp. 84-85), dal quale risulta evid en te il p assaggio <strong>di</strong><br />
mano in mano, fino al notaio M artino, del m ateriale p u b b lic o (co llette,<br />
estimi, testimonianze); posto che alm eno due dei n o ta i cu i il d o c u m e n to<br />
fa riferimento, Manfredo e Arnaldo, erano stati o e ra n o sc rib i d el Comune,<br />
sembra evidente, a prescindere dalla te stim o n ia n z a d e ll’investitura<br />
<strong>di</strong> Giovanni <strong>di</strong> Donato, l'interesse generale p e r la conserv azio n e<br />
dei documenti pubblici. Il ritrovare questi docum enti n eg li a rc h iv i p u b <br />
blici <strong>di</strong>mostra implicitamente il loro carattere, im p lic a s e m p re l ’in te <br />
resse <strong>di</strong> qualcuno alla loro conservazione, nella fa ttis p e c ie q u ello del<br />
comune; cfr. a questo proposito, anche se le conclu sioni si rife risc o n o<br />
a documenti <strong>di</strong> altro genere, G. C e n c e tt i, La « ro gatio » nelle carte<br />
bolognesi, in Atti e Memorie della D eputazione <strong>di</strong> S to r ia P atria p e r le<br />
Provincie <strong>di</strong> Romagna, N.S., VII, 1960, p. 51; R.H. B a u t i e r , L eço n d ’ouverture<br />
du cours de <strong>di</strong>plomatique à l’Ecole des chartes, in B ib lio th è <br />
que de l'école des chartes, CXIX, 1961, pp. 208-209. C fr. a n c h e le d isp o <br />
sizioni nizzarde che imponevano la consegna a ll'a rc h iv io c o m u n ale<br />
dei «testes, positiones, confessiones, term inos, s e n te n tia s » ; S ta tu ta et<br />
privilegia civitatis Niciae, in H .P.M ., Leges M unicipales, I, T o rin o , 1838,<br />
p. 75; ad Albenga i documenti pubblici dovevano e sse re d e p o sita ti<br />
in canzelaria: Statuti cit., p. 313.<br />
12 R.H. B au tier, Notes sur les sources de l’h isto ir e économ iq u e<br />
mé<strong>di</strong>évale dans les archives italiennes, in M élanges d 'archeolo gie et<br />
d’histoire, LX, 1948, p. 203.<br />
— 10<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
tu a lm e n te c o n o s c iu to ; che gli a tti attribuiti a Saono erano in<br />
r e a ltà d o v u ti a b e n q u a ttro m a n i <strong>di</strong>verse; e che, infine, i cart<br />
u la r i s a v o n e s i d ei secc. X II-X III andavano avvicinati più ai<br />
r e g is tr i c o m u n a li che n o n ai protocolli notarili tra<strong>di</strong>zionali13<br />
N u m e ro s e so n o le p ro v e del loro carattere pubblico:<br />
1) c o m e ta li essi e ra n o già considerati nei primi anni del<br />
secolo X III 14;<br />
2) s u u n o d i essi (S aono) rogarono notai <strong>di</strong>versi, quasi<br />
r is p e tta s s e r o tu r n i <strong>di</strong> servizio in curia 15;<br />
13 D. P u n c u h , Il cartulario del notaio <strong>Martino</strong>, tesi <strong>di</strong> laurea presso<br />
l’U n iv e rsità d i G enova, anno accadem ico 1954-55; Idem, La vita savon<br />
ese agli in izi d el Duecento, in Miscellanea <strong>di</strong> storia ligure in onore <strong>di</strong><br />
G iorgio Falco, M ilano, 1962, p. 130, nn. 6, 7, 8; B.M. A gnoli, Il cartulario<br />
d i A rn a ld o C u m a n o e Giovanni <strong>di</strong> Donato, tesi <strong>di</strong> laurea presso l’Univ<br />
e rs ità d i G enova, anno accadem ico 1962-63; P. T oniolo, Il cartulario<br />
d i S a o n o (S a v o n a , 1216-17), ibidem , anno accademico 1962-63; F. Cosso,<br />
I l c a rtu la rio d i U berto, ibidem , anno accademico 1962-63. Citeremo col<br />
solo n o m e del n o taio .<br />
14 C fr. il doc. 854 (c. 175 b) del cartulario <strong>di</strong> <strong>Martino</strong> ove si parla<br />
<strong>di</strong> u n n o ta io G u id o che era stato « scriba communis Saone publicus<br />
to to te m p o re v ite sue »; egli rogava nell’ultimo decennio del secolo<br />
X II ed il su o c a rtu la rio era considerato registro comunale: F. Noberasco,<br />
L e p e r g a m e n e dell'archivio comunale <strong>di</strong> Savona, in Atti della Società<br />
Savo7iese d i <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong>, I, tomo II, 1919, docc. XXVII, XXIX,<br />
LXXXI; n eg li s te s s i docum enti si menzionano come registri comunali<br />
an ch e gli a tti d i A rnaldo Cum ano e Giacomo <strong>di</strong> Can<strong>di</strong>ria. Cfr. anche i<br />
docc. 372 (c. 41 b ), 388 (c. 50 b), 474 (c. 92 b), 508 (c. 97 b), <strong>di</strong> <strong>Martino</strong> che<br />
p ro v a n o ineq u iv o cabilm ente il carattere pubblico del cartulario; analoghe<br />
o sse rv a z io n i si possono fare attraverso i doc. 61 (c. 6b), 331<br />
(c. 43 b ), 555 (c. 135 a) del cartu lario <strong>di</strong> Saono. La stessa legislazione<br />
c o m u n a le lig u re im poneva che tu tti gli atti della curia, ivi compresi<br />
q u elli g iu d iz ia ri, fossero red atti nei cartulari comunali: Statuti <strong>di</strong> Pera<br />
cit., p. 635; G li s ta tu ti <strong>di</strong> Noli cit., p. 68; Statuti antichi <strong>di</strong> Albenga cit.,<br />
p p. 258, 353.<br />
15 L a v o ra n d o sulla vita savonese nel Duecento, avevamo identific<br />
a to d u e d iv e rse m ani, corrispondenti a quelle dei notai Filippo <strong>di</strong><br />
S c a rm u n d ia e U b erto <strong>di</strong> M ercato: D. P uncuh, La vita savonese cit., p.<br />
130, n. 8. L a T oniolo, nel p repararn e l’e<strong>di</strong>zione, rintracciava altre due<br />
m a n i n o n id e n tificate. Se avevano dei turni <strong>di</strong> servizio in curia i consoli,<br />
n o n si v ed e perchè non potessero averli anche gli scribi: cfr.<br />
Saono, docc. 176 (c. 25 b), 200 (c. 27 a).<br />
— 11<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
3) esisteva in duana l’archiv io c o m u n ale n e l q u a le e ra n o<br />
conservati gli atti pubblici, ivi com p resi i n o s t r i c a r tu l a r i o<br />
altri affiniI6;<br />
4) due <strong>di</strong> essi, come abbiam o v isto, c o n te n g o n o e s c lu s i<br />
vamente atti giu<strong>di</strong>ziari, pur ro g an d o i lo ro r e d a t t o r i a n c h e a tti<br />
privati che non ci sono p e rv e n u ti17.<br />
E' su questi ultim i che si è in c e n tra to il n o s t r o in te re s s e ,<br />
perchè essi sono la testim onian za che, a n c o r p r i m a d e l IV<br />
Concilio lateranense, al quale la d o ttrin a g iu r id ic a h a f a tto<br />
risalire l'origine della p ro ced u ra s c r i t t a 18, e r a g ià m a n ife s to<br />
1interesse pubblico alla red azio ne ed alla c o n s e rv a z io n e dei<br />
documenti giu<strong>di</strong>ziari. S’intende che le c o n c lu s io n i d e l n o s tr o<br />
lavoro, circoscritto al prim o v en ten n io del s e c o lo X I I I e c o n <br />
dotto anche sulla scorta della p o ste rio re d o ttr in a m e d ie v a le e<br />
della legislazione statutaria lig ure, con r if e rim e n ti a n o r m e <strong>di</strong><br />
altre città dell'Italia setten trio n ale, h an n o v a lo r e e sc lu siv a -<br />
mente per Savona e, in genere, p e r la L ig u ria: è p o s s ib ile , t u t <br />
tavia, e ci auguriam o che il te m a p o ssa e sse re r ip r e s o in m a <br />
niera più ampia, che esse p ossan o essere e ste s e a d a l t r e c ittà .<br />
16 Cfr. n. 11.<br />
17 Filippo rogava un atto il 2 giugno 1216: Saono, doc. 95 (c. 18 b);<br />
<strong>Martino</strong> era il redattore <strong>di</strong> un altro atto privato del 15 m arzo 1203:<br />
Saono, doc. 73 (c. 14 b); nessuno <strong>di</strong> questi documenti c itati ci è pervenuto.<br />
Va notato, per la miglior comprensione <strong>di</strong> quanto verrem o esponendo,<br />
che questi cartulari sono il risultato della legatura assiem e <strong>di</strong><br />
<strong>di</strong>versi registri, corrispondenti alle successive fasi nelle quali si articolava<br />
un processo: cartulario <strong>di</strong> denunce, deposizioni delle parti,<br />
deposizioni dei testimoni, term ini <strong>di</strong> comparizione, sentenze. L'or<strong>di</strong>ne<br />
cronologico, più o meno rispettato, vale solo entro le <strong>di</strong>verse p a rti dei<br />
due registri.<br />
18 C.J. H e f e le - H . L eclerq, Histoire des Conciles, P a r ig i, 1907-21,<br />
V, p. 1363; A. P e r u le , <strong>Storia</strong> del <strong>di</strong>ritto italiano, e d . P . D e l G iu d ic e , T o <br />
rino, 1892-1905, VI, p arte II, p. 86; P. T o r e lli, Stu<strong>di</strong> e ricerche c it ., p a r t e<br />
II, in Pubblicazioni della R. Accademia Virgiliana <strong>di</strong> Mantova, I, 1915,<br />
p. 113 (il Torelli, com u n q u e, a m m e tte v a c h e il c o n c i lio , p i ù c h e in n o <br />
vare, avesse sa n cito un p rin cip io c h e d o v e v a e s s e r e g ià la r g a m e n t e<br />
<strong>di</strong>ffuso).<br />
— 12 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
1. - S e c o n d o la p ro c e d u ra del tem po I9, la causa si apriva,<br />
s u q u e re la d i p a r te , col libello, la lamentatio o, più genericam<br />
e n te , c o n la peticio 20; l’a tto re consegnava al giu<strong>di</strong>ce, in taluni<br />
c a si, fo rs e , d ir e tta m e n te al n o ta io del com une, la querela scritta<br />
ch e v e n iv a r e g is tr a ta n e ll'a p p o sito cartulario delle denunce21;<br />
p o te v a a n c h e facere lamentationem o ante presentiam viccarii<br />
conqueri de . . . o , com u n q u e, p resen tare la sua petizione22. In<br />
19 P e r q u a n to si riferisce strettam ente alla procedura giu<strong>di</strong>ziaria<br />
si v ed ano, o ltre al P e r u l e , le opere <strong>di</strong> A. B eth m an n -H ollw eg, Der civil<br />
p ro zess d es g em e ìn e n R echts in geschichlicher Entwicklung, Bonn, 1864<br />
74; J.A. S t i n t z i n g , Geschichte der populàren lìteratur des romisch-kan<br />
o n isch en R e c h ts in Deutschland, Lipsia, 1867; J. Ficker, Forschungen<br />
z u r R e ic h ts u n d R echtsgeschichte Italiens, Innsbruck, 1868-74.<br />
20 II g iu d ice agiva super reclamationem dell’attore, dal quale esigeva<br />
il n o m e d el convenuto, l'oggetto della lite, l’entità e lo scopo <strong>di</strong><br />
e ssa (causa p e te n d i) e il d iritto su cui si basava: A. D Amia cit., p. 37,<br />
A. P e r t i l e cit., p. 93; all’atto re non era necessario specificare il nome<br />
tecn ico d e ll’azio n e: cfr., p er Bologna, A. P a lm ieri, La <strong>di</strong>plomatica giud<br />
iziaria b o lo g n ese nel secolo X III, parte II, in Atti e memorie della<br />
R. D ep u ta zio n e d i <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> per le provincie <strong>di</strong> Romagna, XVIII,<br />
p. 155.<br />
21 L 'o b b lig o <strong>di</strong> scrivere la denuncia nell’apposito cartulario, <strong>di</strong>scip<br />
lin a to d a d iv e rsi sta tu ti dell’Italia settentrionale (cfr. P. T orelli cit.,<br />
p a r te II, p p . 120-121), si ricava, p er Savona, da un atto del 1216: una<br />
d en u n c ia e ra s ta ta sc ritta erroneam ente in titulo terminorum (nel cartu<br />
la rio dei te rm in i), m a il notaio ristabilì l’or<strong>di</strong>ne facendone apposito<br />
cenno in q u e llo d elle denunce: Saono, doc. 11 (c. 2 a), doc. 139 (c. 23 b);<br />
c fr. an c h e M a rtin o , doc. 388 (c. 50 b); Statuti <strong>di</strong> Noli cit., p. 74; Stat<br />
u t i . . . d i P era cit., p. 583; S ta tu ta ... Niciae cit., col. 50; Statuta civita<br />
tis E p o red ia e, in H.P.M., Leges municipales, I, Torino, 1838, col.<br />
1170; S ta tu ta e t privilegia civitatis Taurinensis, ibidem, coli. 604, 735;<br />
S ta tu ti b rescia n i del secolo X III, ibidem, II, Torino, 1876, col. 1584.<br />
143; S ta tu ta c o m m u n ita tis Novariae, a cura <strong>di</strong> A. C eru ti, Novara, 1879,<br />
p. 46.<br />
22 C fr. M a rtin o , docc. 388 (c. 50 b), 446 (c. 85 a), 513 (c. 98 b), 763<br />
(c. 123 a), 765 (c. 123 a), 813 (c. 153 b), in particolare il doc. 388 ove si<br />
<strong>di</strong>ce « c o ra m p o te sta te de<strong>di</strong>t libellum qui scriptus est in cartulario<br />
c o m m u n is S ao n e e t term inus h ab uit placitan<strong>di</strong> ». Per la lamentacio cfr.<br />
M a rtin o, docc. 475 (c. 92 b), 479 (c. 93 b), 515 (c. 98 b), 518 (c. 99 a),<br />
521 (c. 99 b ), 563 (c. 108 a), 690 (c. 118 a), 709 (c. 119 b), 896 (c. 190 b),<br />
— 13<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
tutti questi casi la funzione del n o taio c o m u n a le e r a lim ita ta<br />
alla verbalizzazione della d en uncia negli a tti d e lla c u ria . N ella<br />
maggior parte dei casi l’a u to rità p re p o sta a lla g iu s tiz ia , nel<br />
nostro caso il vicario del p o d està o dei c o n so li, e r a p re s e n te al<br />
momento in cui si apriva ufficialm ente il p ro c e s s o 23.<br />
La formula più com unem ente u sa ta e ra la s e g u e n te :<br />
A. agit contra B. et petit ab e o . . . Hoc ideo q u ia (seg ue il m o tivo<br />
dell’azione) ,.. Ideo (o quare) agit u t supra et p o n it in lib ris. . . . om ni<br />
iure quo uti potest, salvo plure 24.<br />
I nostri docum enti non chiariscono in m a n ie r a su ffic ie n te<br />
la <strong>di</strong>fferenza tra il libello e la lamentario; già in p a s s a to , a n c h e<br />
per 1incertezza <strong>di</strong> num erosi s t a t u t i25, i due te r m in i s o n o s ta ti<br />
identificati26. I cartulari savonesi, invece, in d u r r e b b e r o a c re <br />
dere che esistesse una <strong>di</strong>fferenza tra i due te r m in i e c h e essa<br />
fosse ben chiara nella m ente dei n o tai del te m p o . S i p a r la<br />
sempre <strong>di</strong> facere lamentationem o <strong>di</strong> dare libellum , se n z a m a i<br />
confusione <strong>di</strong> verbi: sarem m o in d o tti ad a ttr ib u ir e a lla lam entatio<br />
il valore <strong>di</strong> esposizione orale, fa tta d a v a n ti a l g iu d ic e e<br />
verbalizzata a cura del notaio della curia, n o n im p o r ta , p e r il<br />
momento, se <strong>di</strong>rettam ente sul cartu lario o s u m a n u a li o fo g li<br />
sparsi; al libello, più raro certam ente, — a n c h e p e r c h è p r e <br />
898 (c. 191 a), 899 (c. 191 a), 950 (c. 198 a); cfr. anche il B rev e dei consoli<br />
del 1143 (citato alla nota 2) e P. T orelli cit., parte I I , p . 121. P er le fo r<br />
mule generiche <strong>di</strong> denuncia cfr. <strong>Martino</strong>, doc. 487 (c. 94 b ) e Saono,<br />
doc. 14 (c. 2b).<br />
23 Cfr., oltre ai documenti già citati alla nota p re c e d e n te , M artino,<br />
docc. 43, 44 (c. 5 b), 133 (c. 17 a) e gli Sta tuti <strong>di</strong> N o li cit., pp. 74, 78.<br />
24 Questo formulario è tratto da <strong>Martino</strong>; nel c a rtu la rio <strong>di</strong> Saono<br />
esso si presenta più vario; lo stesso tipo si ritro v a ad A lbenga (cfr.<br />
H.P.M., Chartarum, II, Torino, 1853, col. 1757); più ra r o è il tip o generico<br />
(coram vobis... conqueror) illustrato dalla d o ttrin a m ed iev ale:<br />
Ranieri da Perugia, Ars notaria, in Bibliotheca iurid ica M e<strong>di</strong>i A evi, II,<br />
Bologna, 1892, p. 45.<br />
25 Cfr. Statuti antichi <strong>di</strong> Albenga cit., p. 350; si p a r la <strong>di</strong> libellus<br />
seu lamentacio.<br />
26 P. T o relli cit., parte II, pp. 120-121.<br />
— 14<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
s c r itto d a lla d o ttr in a e d alla legislazione del tempo per le<br />
c a u se d i r ile v a n te in teresse econom ico 27, — quello <strong>di</strong> denunc<br />
ia s c r itta , r e g is tr a ta , co m u n q u e, negli stessi atti della curia.<br />
Q u e s to n o n e sc lu d e , tu tta v ia , che le ragioni del libello possano<br />
e s s e re r ic e r c a te anche n ella possibilità che avevano alcune<br />
c la s s i a g ia te , d i serv irsi <strong>di</strong> u n notaio <strong>di</strong> fiducia, buon conoscito<br />
r e d e lla legge e in grado, quin<strong>di</strong>, forse meglio del notaio<br />
d e lla c u ria , d i red ig ere u n esp osto circostanziato, nutrito <strong>di</strong><br />
d o ttr in a , p iù a d a tto in definitiva a sostenere le ragioni della<br />
p a r te .<br />
R e s ta n o a n o i i d u b b i d i n atu ra prevalentemente <strong>di</strong>plom<br />
a tis tic a : il n o ta io della c u ria verbalizzava <strong>di</strong>rettamente sul<br />
c a r tu la r io , o, c o m e il suo collega privato, ricorreva <strong>di</strong> prefere<br />
n z a a b re v i a p p u n ti d a com pletare, in un successivo mom<br />
e n to , a ll'a tto cio è della red azio ne nel registro?<br />
L a lim ita te z z a del m ate ria le a nostra <strong>di</strong>sposizione non ci<br />
c o n s e n te d i d a r e u n a risp o sta decisa; entram bi i sistemi appaio<br />
n o la r g a m e n te seguiti. I n u m ero si docum enti in cui le corre<br />
z io n i s o n o s o s ta n z ia li p iù che form ali e gli errori non giustific<br />
ab ili so lo a ttr a v e r s o l'u so delle copie, rivelano una stesura<br />
u n ic a , s te n ta ta e la b o rio sa , d a cui traspare lo sforzo dello scriv<br />
e n te p e r r i d u r r e in fo rm u le giuri<strong>di</strong>che ciò che, non senza<br />
fa tic a , g li v e n iv a esp onendo, in u n linguaggio più o meno app<br />
ro s s im a to , l ’a tto r e della c a u s a 28. Si veda, a titolo <strong>di</strong> esempio,<br />
u n d o c u m e n to d e l 1204 29, dal q uale è possibile, sotto le depen-<br />
27 C fr. A. P e r t i l e cit., pp. 86-87; si vedano anche le norme dello<br />
s ta tu to <strong>di</strong> N izza (col. 50) p er le quali il libello era necessario nelle cause<br />
il cui v a lo re ecced esse i 100 sol<strong>di</strong>, m entre per le cause inferiori bastava<br />
la p etizio n e n el c a rtu lario ; la stessa norm a valeva per Albenga (Statuti<br />
cit., p. 350). E ’ p ossib ile che a Savona, come a Bologna (A. Palm ieri<br />
cit., p. 156), n el p roce<strong>di</strong>m en to civile prevalesse la denunzia orale.<br />
28 A B o lo g n a esisteva ad d irittu ra il notarius cedularum che traduceva<br />
le d en u n c e d al volgare e le riduceva in forma giuri<strong>di</strong>ca: H. Kant<br />
o r o w i c z , A lb e rtu s G an<strong>di</strong>nus und das Strafrecht der Scolastik, Berlino,<br />
1907, p. 125; P. T o r e l l i cit., p arte II, p. 118. Nei nostri documenti comp<br />
aio n o sp e sso fo rm e <strong>di</strong>alettali liguri.<br />
29 M a rtin o , doc. 33 (c. 4 a).<br />
— 15<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
nature e attraverso le aggiunte in s o p ra lin e a , r ic o s tr u ir e la<br />
redazione della denuncia:<br />
Maior agit contra Benencasam et Saonam e t R o m a n a m . . .<br />
et petit ab eis libras .x l. ianuinorum . . .<br />
A questa prim a form ulazione seguì u n r ip e n s a m e n to im <br />
me<strong>di</strong>ato (come rivela l'im m u tato colore d e H 'in c h io s tro ) e u n a<br />
nuova redazione:<br />
Maior agit contra Benencasam et Saonam e t R o m a n a m . . .<br />
et petit a domina Benencasa libras .x x .. . .<br />
Se qualche dubbio può rim an ere, esso r ig u a r d a p iù c h e<br />
altro le formule giuri<strong>di</strong>che che, però, in q u e s ta p r i m a fa s e p o te <br />
vano anche m ancare, lasciando l'a tto re la p iù a m p ia f a c o ltà<br />
al notaio <strong>di</strong> aggiungere le fo rm u le <strong>di</strong> rito 30.<br />
A questi atti se ne contrap pongono a ltr i, in c u i le lin e e<br />
addossate della scrittura sta reb b e ro ad in d ic a re u n a r e d a z io n e<br />
nel cartulario posteriore alla denuncia; a l t r i in s e r iti fu o ri<br />
posto31, con sconvolgimento d ell'o rd in e c ro n o lo g ic o ; a ltr i a n <br />
cora la cui datazione, p osteriore a ll’inizio d e lla c a u s a , in d u c e<br />
alla cautela e al sospetto. In tu tti q u esti c a si il p e n s ie r o c o r r e<br />
ai foglietti sparsi, — già a ccertati nel d o c u m e n to p r iv a to 32, —<br />
che facilmente potevano confo n dersi e p ro v o c a re il d is o r d in e<br />
accertato. Che <strong>di</strong>re poi <strong>di</strong> alcu ne d en unce r e d a t t e in g io rn i<br />
festivi33o, ad<strong>di</strong>rittura, nel g iorn o d ell’E p ifa n ia 34, q u a n d o , a te <br />
nere in considerazione i giorni feriati, la c u ria c o m u n a le d o v e<br />
30 Tipica la formula « omni iure quo uti p o te s t u sq u e in fine<br />
cause»: <strong>Martino</strong>, doc. 69 (c. 9b); cfr. anche n o ta 20.<br />
31 <strong>Martino</strong>, docc. 98 (c. 13 a), 106 (c. 13 b) (nel q u a l caso il n o ta io<br />
ha seguito il criterio del raggruppam ento, riferendosi il doc. 106 al 105);<br />
cfr. anche Saono, docc. 33 (c. 4 a), 70 (c. 13 a).<br />
32 G. F a lc o -G. P istarin o, Il cartulario <strong>di</strong> G io vanni d i G iona <strong>di</strong><br />
Portovenere (sec. X III), in Biblioteca della D ep u ta zione S u b a lp in a <strong>di</strong><br />
<strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong>, CLXXVII, Torino, 1953, pp. XXXIV-XXXV.<br />
33 Saono, doc. 20 (c. 3 a).<br />
34 <strong>Martino</strong>, doc. 13 (c. 2 a).<br />
— 16<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
v a e s s e re c h iu s a ? Il so sp etto aum en ta quando si constata che<br />
s u se d ic i c a u s e p re s e in esam e, b en tre<strong>di</strong>ci denunce riferiscono<br />
la s te s s a d a ta z io n e delle successive positiones-, e fin qui potr<br />
e m m o e s s e re n e ll’o rd in e, se le p a rti fossero state contempor<br />
a n e a m e n te p re s e n ti in giu<strong>di</strong>zio fin dall’inizio, sì da consentire<br />
l 'a p e r t u r a im m e d ia ta del d ib attim ento . Ma che <strong>di</strong>re quando si<br />
rile v a c h e in b e n <strong>di</strong>eci casi su se<strong>di</strong>ci, altri documenti della<br />
s te s s a c a u s a a tte s ta n o la precedenza della denuncia rispetto<br />
a l l ’in te r v e n to d e lle p a rti e, q u in d i, la probabile falsità della<br />
d a ta z io n e r if e r i ta d al c a rtu la rio 35?<br />
I n t u t t i q u e s ti casi, la presenza del foglietto usato dal<br />
n o ta io in g u is a d ’a p p u n to a p p a re fortem ente probabile. La<br />
d e n u n c ia s c r i t t a e ra p re s e n ta ta priva della datazione, che ven<br />
iv a a g g iu n ta a l m o m en to della sua presentazione in giu<strong>di</strong>zio<br />
e d e lla r e g is tr a z io n e negli a tti p u b b lic i36. Talvolta, tuttavia, la<br />
p r a s s i p o te v a d is c o s ta rs i d alla legislazione, per cui poteva accad<br />
e re c h e u n a d e n u n c ia , sia o rale, m agari annotata frettolosam<br />
e n te s u u n b re v e a p p u n to , sia scritta, rim anesse sul tavolo<br />
d e l n o ta io q u a lc h e g io rn o p rim a <strong>di</strong> essere form alm ente inserita<br />
n e l c a r tu la r io 37. I l ritro v a m e n to <strong>di</strong> qualche foglietto sparso,<br />
35 S aono, docc. 3 (c. 1 a), 326 (c. 42 a), 329 (c. 42 b); 4 (c. 1b), 327<br />
(c. 42 a); 5 (c. 1 b ), 336 (c. 45 a), 109-110 (c. 22 a); 12 (c. 2 a), 352 (c. 52 a),<br />
120 (c. 22 b ); 17 (c. 2 b), 354 (c. 52 b); 29 (c. 4 a), 192 (c. 26 b); 30 (c. 4 a),<br />
162 (c. 25 b ), 380-381 (c. 62 a, b); 36 (c. 4b), 394 (c. 67 b); 31 (c. 4 a), 388<br />
(c. 65 a); 38 (c. 4 b ) , 411-412 (c. 71 b); 39 (c. 4b), 417 (c. 73 b); 41 (c. 5 a),<br />
420 (c. 5 a), 418 (c. 74 a), 223 (c. 28 a); 44 (c. 5 b), 434 (c. 78 a), 433 (c. 78 a);<br />
50 (c. 5 b), 288 (c. 33 b); 60 (c. 6 b ) con contestazione sotto lo stesso<br />
a tto . 36 A B o lo g n a il notaio della curia apponeva sulla denuncia la data<br />
d ella p re s e n ta z io n e : H. K antorowicz cit., pp. 89-91; a Milano «<strong>di</strong>es porre<br />
c ti lib elli in s e r itu r in libello »: Liber consuetu<strong>di</strong>num Me<strong>di</strong>olani, in<br />
H.P.M ., L eg es M unicipales, II, Torino, 1876, col. 867.<br />
37 L a leg islazio n e genovese im poneva l’imme<strong>di</strong>ata redazione della<br />
d e n u n c ia n el c a rtu la rio : cfr. S ta t u ti... <strong>di</strong> Pera cit., p. 583; per Noli<br />
(S ta tu ti cit., p. 74) « ten eatu r m agistratus Nauli, deposita requisitione<br />
seu p e titio n e c o ra m eo, in scriptis d are ». La legislazione savonese del<br />
1347 s ta b iliv a c h e il notaio dovesse mettere per iscritto la denuncia<br />
e n tro la g io rn a ta e notificarla al podestà o al giu<strong>di</strong>ce: F. Bruno<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
allegato al cartulario del p re su n to Saono, c o n s e n te d i p r o s p e t<br />
tare, sia pur cautam ente, u n ’ip o tesi sulle a n o m a lie r is c o n tr a te .<br />
Si tratta <strong>di</strong> una denuncia, ra c c o lta su u n fo g lio d a l n o ta io<br />
Filippo <strong>di</strong> Scarm un<strong>di</strong>a, senza d atazio n e, t r a s c r i t t a n e l c a r tu la <br />
rio delle denunce da U berto <strong>di</strong> M ercato s o tto la d a ta d e l l 'l l<br />
ottobre 12163S; la causa, p erò , e ra già in iz ia ta d a q u a lc h e<br />
giorno39. E ’ possibile che, q u an d o n o n si p ro c e d e v a a lla r e d a <br />
zione imme<strong>di</strong>ata nel cartu lario , la d a ta p o te s s e e s s e re d im e n ticata<br />
e si ricorresse, so p ra ttu tto q uando, c o m e n e l n o s tr o c aso ,<br />
si trattava <strong>di</strong> notai <strong>di</strong>versi (e n tra m b i c o m u n q u e a l serv iz io<br />
della curia), a una data più o m eno fittizia o, p re f e r ib ilm e n te ,<br />
a quella in cui avveniva la co n testazio n e d e lla lite o a q u e lla<br />
delle positiones? Noi riteniam o <strong>di</strong> sì, a n c h e se si p o tr e b b e r o<br />
prospettare altre ip o tesi40.<br />
Depositata e registrata negli a tti d ’u ffic io l'a c c u s a , e ssa<br />
doveva essere notificata a ll’accu sato ; se in m o lti c o m u n i d e l<br />
l’Italia settentrionale era in vigore la c o n s u e tu d in e p e r cu i<br />
spettava all’accusatore <strong>di</strong> tra d u rre il reo in g iu d iz io , o, c o m u n <br />
que, fare la citazione d iretta m en te a ll’a v v e rs a rio 41, a S a v o n a<br />
era compito dell’autorità com unale convocare l ’in te r e s s a to p e r <br />
cit., p. 100; tale norma si riferiva specificam ente ai n o ta i ad m aleficia,<br />
ai quali numerosi statuti attribuivano anche u n p o te re in q u isito rio :<br />
cfr. P. T o relli cit., parte II, pp. 116-117.<br />
38 Saono, doc. 648 (inserto tra c. 33 b e c. 34 a ) e doc. 50 (c. 5 b ).<br />
39 Saono, doc. 288 (c. 33 b).<br />
40 E’ possibile che in qualche caso il conven u to fo sse p re se n te<br />
al momento della denuncia per ricevere dall’a tto re il lib ello : cfr. P i l l i o ,<br />
Libellus de preparatoriis litium et earum p ream b u lis, in B ib lio th eca<br />
iuri<strong>di</strong>ca Me<strong>di</strong>i Aevi, III, Bologna, 1901, p. 37; R o g e r io , S u m m a co<strong>di</strong>cis,<br />
ibidem, I, Bologna, 1912, p. 83. Casi analoghi si rilev a n o in M a rtin o ,<br />
doc. 148 (c. 18 a).<br />
41 II giu<strong>di</strong>ce «recipit (il libello) et eum o ffe rt r e o » : R o la n d in o ,<br />
Summa totius artis notariae, Venezia, 1583, p arte I I I , c. 44 a; cfr. an ch e<br />
<strong>Martino</strong>, doc. 699 (c. 118 b). Per la citazione d ire tta d a p a r te d ell’a tto re<br />
cfr. H. von V o lt e lin i, Die Sudtiroler notariats. Im b r e v ia tu r e n d es<br />
Dreizehnten Jahrhunderts, in Acta Tirolensia, II, 1899, p. CXLI e P.<br />
T o relli cit., parte II, p. 123.<br />
— 18<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
c h è tr a s f o r m a s s e , c o n te sta n d o le affermazioni dell’accusatore,<br />
in lite q u e lla c h e fino a quel m om en to conservava il carattere<br />
<strong>di</strong> p e tiz io n e 42. S e n z a contestazio n e (esclusi, naturalm ente, i casi<br />
d i c o n tu m a c ia 43, m a n c a v a il d ib attim en to . Ignoriam o se a Sav<br />
o n a si rila s c ia s s e , com e a ltro v e 44, copia della denuncia al pres<br />
u n to re o ; la c ita z io n e veniva fa tta d ’ufficio, d ’or<strong>di</strong>ne del mag<br />
is tr a to , p e r m e z z o del c in tra c o del comune, sia in forma orale,<br />
s ia p e r m ezzo d i le tte ra ufficiale m u n ita del sigillo com unale45.<br />
I m a n d a ti d i c o m p a riz io n e e i relativ i term ini <strong>di</strong> presentazione<br />
e ra n o a n n o ta ti n e g li speciali c artu lari. Se estendessimo a Sav<br />
o n a (e la s c a r s ità d i contestazio n i esplicite lo confermerebbe)<br />
la p r o c e d u r a g e n o v e se p e r cui alla contestazione era sufficiente<br />
l ’in iz io d e lle positiones 46, d o v rem m o <strong>di</strong> necessità pensare a uno<br />
s p a z io d i te m p o , sia p u r breve, necessario al convenuto per<br />
p r e p a r a r e , p r e s a v isio n e del te n o re dell’accusa, m agari <strong>di</strong> conc<br />
e r to c o n u n le g a le , la sua lin ea <strong>di</strong>fensiva entro il termine<br />
fissa to .<br />
In lin e a d i p rin c ip o l’a ccusa to avrebbe dovuto presentarsi<br />
in g iu d iz io , r ila s c ia r e la su a <strong>di</strong>chiarazione, annotata dal nota<br />
io , s p e s s o se n z a d a ta , in calce alla denuncia (e qualche <strong>di</strong>ffere<br />
n z a d ’in c h io s tro o le linee addossate della scrittura o alcuni<br />
s e g n i d i ric h ia m o p ro v a n o la redazione p o ste rio re 47, e, nel caso<br />
42 M a rtin o, docc. 342, 343 (c. 34 b); P. T o r e lli cit., parte II, p. 130.<br />
43 M a rtin o, doc. 709 (c. 119 b).<br />
44 S ta tu ti b rescia n i cit., col. 1584.143.<br />
45 M a rtin o , docc. 487 (c. 94 b) ove si parla <strong>di</strong> denuncia scritta e<br />
o ra le ), 709 (c. 119 b), 728 (c. 120 b), 749 (c. 122 a); Saono, docc. 33 (c. 4 a),<br />
304 (c. 34 b), 323 (c. 35 b). Per la citazione d’ufficio cfr. A. P ertile cit.,<br />
p p . 32-33; A. P a l m i e r i , La <strong>di</strong>plom atica cit., parte I, in Atti e Memorie<br />
della R. D ep u ta zio n e <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> per le provinole <strong>di</strong> Romagna,<br />
X V II, p. 241. S u ll’im p o rtan za del sigillo per lo stu<strong>di</strong>o della cancelleria,<br />
cfr., o ltre ai lav o ri del C ostam agna ripetutam ente citati, anche M. Luzz<br />
a t t o cit., p. 53; O . B a n t i cit., p. 150.<br />
46 « q u a m c o n testatio n em intelligam esse factam, facta una positio<br />
n e vel p lu rib u s » : S ta t u ti... <strong>di</strong> Pera cit., p. 577.<br />
47 M a rtin o , docc. 244 (c. 27 a), 293 (c. 31 a), 305 (c. 31 b), 321<br />
(c. 33 a), 333 (c. 34 a).<br />
— 19<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
<strong>di</strong> contestazione, ricevere il term in e per u n a s u c c e s s iv a p r e s e n <br />
tazione. In realtà, più spesso, egli riceveva d a l c in tr a c o la n o tizia,<br />
o la copia, della denuncia e il term ine, g e n e r a lm e n te d i o t t o<br />
giorni, per presentarsi al d ib attim en to n el q u a le , a n c h e se n z a<br />
contestazione esplicita, le due parti in iz ia v a n o le p o s itio n e s ,<br />
dando inizio, così, alla causa vera e p ro p ria .<br />
2. - Contestata la lite e com p iu te le fo r m a lità (n o n se m p r e<br />
necessarie) del giuramento <strong>di</strong> calunnia, — d ic h ia r a z io n e d e lle<br />
parti <strong>di</strong> procedere nella con vin zion e della b u o n a fe d e , — e d e l<br />
pignus banni 43, — impegno a condurre la c a u s a fin o al te r <br />
mine, — « fiunt probationes in lite que e tia m d ic u n tu r p o s i<br />
tiones, ad probandum id de quo p r in c ip a lite r q u a e r it u r 49 »;<br />
esse, fatte alla presenza del giu<strong>di</strong>ce era n o c o s t it u it e d a u n a<br />
serie <strong>di</strong> proposizioni afferm ative, prim a d e ll’a tto r e , p o i d e l c o n <br />
venuto51, tendenti a sgom brare il cam po d a lle q u e s tio n i su c u i<br />
esisteva identità <strong>di</strong> vedute tra le parti e ad in d iv id u a r e , p e r c iò ,<br />
i reali termini della questione, su cui sa r e b b e r o in te r v e n u ti i<br />
testimoni a. La risposta d e ll’avversario d o v e v a e s s e r e a ffe r m a <br />
tiva (cre<strong>di</strong>t) o negativa (n on c r e d it), pur e s s e n d o c o n c e s s o u n<br />
limitato <strong>di</strong>ritto <strong>di</strong> replica53. La m ancanza d i r is p o s ta ad u n a<br />
deposizione faceva presum ere vera q u e st’u lt im a 54. Il g iu d ic e ,<br />
tuttavia, o la controparte, p otevan o eccep ire la n o n p e r tin e n z a<br />
<strong>di</strong> quelle deposizioni che, in con trasto c o n la d o ttr in a d e l<br />
« A. P ertile c it., p. 76.<br />
« R o l a n d i n o cit., parte III, c. 67 b.<br />
» S tatuti... <strong>di</strong> Pera cit., p. 576; la presenza del giu<strong>di</strong>ce è documentata<br />
a Savona in <strong>Martino</strong>, doc. 405 (c. 59 a).<br />
51 A. P ertile cit., p. 169; lo stesso or<strong>di</strong>ne valeva per i testim oni.<br />
n A. P ertile cit., p. 101.<br />
» A. P ertile cit., p. 105; Rolan<strong>di</strong>no (c. 67 b) non sem bra concordare.<br />
MStatuti <strong>di</strong> Noli cit., p. 75; in genere si avevano tre richieste <strong>di</strong><br />
risposta prima <strong>di</strong> accogliere per buona la <strong>di</strong>chiarazione priva <strong>di</strong> replica:<br />
Statuti... <strong>di</strong> Pera cit., p. 576.<br />
— 20 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
te m p o , c o n te n e v a n o più afferm azioni o erano im plicite55; si<br />
te n d e v a c o s ì a d e v ita re la confusione dell'avversario <strong>di</strong> fronte<br />
a d e p o s iz io n i c a p z io se , c o m p licate o plurim e.<br />
F in q u i la p ro c e d u ra savonese concorda con la dottrina<br />
g iu r id ic a d e l te m p o ; si tr a tta <strong>di</strong> cogliere ora, ed è quanto inter<br />
e s s a il d ip lo m a tis ta , il m o m en to della redazione dei relativi<br />
a tti, il m o d o e la p ro c e d u ra osservati per la verbalizzazione<br />
d e lle a ffe rm a z io n i delle p a rti.<br />
R e d a z io n e im m e d ia ta n e ll’apposito cartulario comunale o<br />
tr a s c r iz io n e d a v e rb a li s c ritti d a notai <strong>di</strong> parte 56? La dottrina<br />
d e l te m p o , c u i v a n n o aggiunte le non sem pre chiare norme statu<br />
ta r ie , n o n c o n s e n te <strong>di</strong> fu g are i dubbi che le note tesi del<br />
K a n to ro w ic z p e r B ologna, o le più esplicite affermazioni del<br />
T o re lli, s u s c ita n o in noi. I d o cu m en ti giu<strong>di</strong>ziari sono atti pubb<br />
lic i so lo p e r c h è tra s c ritti negli atti processuali, o in forza<br />
d e ll’a u t o r i t à c h e li h a e m a n a ti o ha presieduto alla loro red<br />
a z io n e ? S i è d e tto che non sem p re le ipotesi del Torelli «se<br />
n o n in te g r a te d a u n o p p o rtu n o e continuo riferim ento ai docum<br />
e n ti » 57 s o n o in g ra d o <strong>di</strong> d issip a re le nostre esitazioni, anche<br />
p e r c h è le f o n ti, ta lv o lta an ch e quelle largam ente conosciute<br />
in p a s s a to , p o s s o n o suggerire ip otesi <strong>di</strong>verse da quelle affacc<br />
ia te . S e n z a p re te n d e re <strong>di</strong> esam in are il problem a nella sua<br />
in te g r ità , e s e n z a esc lu d e re che in qualche caso le parti presenta<br />
s s e r o le lo ro p o sizio n i p e r isc ritto al giu<strong>di</strong>ce, perchè le riferis<br />
s e a lla c o n tr o p a r te , rite n ia m o che nella m aggior parte dei<br />
c a s i p re s i in e s a m e , le n o stre fo n ti denuncino una redazione<br />
im m e d ia ta , s o tto d e tta tu ra , delle deposizioni.<br />
O s s e rv ia m o la s c rittu ra : p u r intensam ente corsiveggiante,<br />
c o m e in g e n e re le s c rittu re n o ta rili, essa presenta, nella stes<br />
u r a d i ta li a t ti, m ag g io re fre tta , scarsissim o senso della mis<br />
u r a , m a n c a n z a q u a si a sso lu ta <strong>di</strong> spazi m arginali (ben più ri<br />
55 S ta tu ti. . . <strong>di</strong> Pera cit., p. 576.<br />
56 Cfr. R o l a n d in o cit., parte III, c. 116a; A. P a l m ie r i cit., parte II,<br />
p. 159; A . P e r t i l e cit., pp. 103-104; H . K antorow icz cit., p. 66; P. Torelli<br />
cit., parte II, p. 114 e sgg.<br />
57 G. C o s t a m a g n a , Note <strong>di</strong> <strong>di</strong>plomatica cit., p. 107.<br />
— 21 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
spettati in altri docum enti com e, ad e s e m p io , le s e n te n z e 58),<br />
abbondanza <strong>di</strong> abbreviature p erso n ali ( a n c h e d i n o m i p r o p r i )<br />
<strong>di</strong> non facile scioglimento, e rro ri g ro sso la n i, r ip e tiz io n i. M o lte<br />
deposizioni appenna accennate (Item .. . I te m p o n it) e n o n<br />
completate rivelano la fre tta dello scriv e n te c h e a n tic ip a q u a s i<br />
il <strong>di</strong>scorso della parte; m o lte risu lta n o i n t e r r o t t e n e l c o r s o<br />
stesso del <strong>di</strong>scorso, depennate e rip e tu te , c o n m o d ific h e d i s o <br />
stanza, denunciando, oltreché la <strong>di</strong>fficoltà d e lla r e d a z io n e ( n o n<br />
trascurabile se il notaio, com e cred iam o , d o v e v a t r a d u r r e i n<br />
<strong>di</strong>scorso in<strong>di</strong>retto quanto i p re sen ti v e n iv a n o a ffe r m a n d o ) ,<br />
anche la <strong>di</strong>fficoltà degli stessi a tto ri p e r e s p r im e r e u n c o n c e tto ,<br />
l'estrema laboriosità del p en siero <strong>di</strong> chi d o v e v a e s p o r r e le p r o <br />
prie ragioni senza lasciar a U 'a w e rsa rio a p p ig li d i s o r ta . I n o l <br />
tre, la maggioranza delle correzio n i n o n è a g g iu n ta n e ll'in te r <br />
linea, come avverrebbe p er d o cum en ti già r e d a t t i e c o r r e t t i i n<br />
sede <strong>di</strong> u<strong>di</strong>enza pubblica o p e r u n a n o r m a le r e v is io n e 59. L e<br />
<strong>di</strong>fficoltà dello scrivente a p p aio n o a n che d a l l 'a lte r n a r s i d e l<br />
<strong>di</strong>scorso <strong>di</strong>retto con l’in d iretto , g e n e ra lm e n te p r e v a le n te 60.<br />
Abbiamo poi altri casi in cui a due d e p o s iz io n i (c o n r i s p o <br />
sta) segue una deposizione d e p en n a ta e p riv a d i r e p lic a 61, f o r s e<br />
58 Cfr. soprattutto il cartulario <strong>di</strong> M artino.<br />
59 <strong>Martino</strong>, docc. 367 (c. 39 a), 371 (c. 41 a ), 372 (c. 41 b ), 816 (c.<br />
156 a), 827 (c. 163 a), 830 (c. 164 b), 837 (c. 167 a).<br />
60 <strong>Martino</strong>, docc. 374 (c. 43 a), 387 (c. bO a ), 406 (c. 60 b ), 422 (c.<br />
69 a), 428 (c. 73 b); Saono, doc. 399 (c. 68 a).<br />
61 <strong>Martino</strong>, doc. 390 (c. 51 b): « E t ponit G isu lfu s q u o d p re d ic tu s<br />
dominus Rufinus pronuntiavit super causam p re d ic ta m eo te m p o re<br />
quando ipse Gisulfus erat in viagio Varani. R e sp o n d e t B a ld u s R u b e u s :<br />
non cre<strong>di</strong>t. Item ponit quod ipse Gisulfus e ra t in V a ra n o p e r to tu m<br />
Septembrem nuper preteritum . R espondet B aldus R u b e u s : n o n c re d it ».<br />
Segue depennato: « Item ponit quod pre<strong>di</strong>ctu s R u fin u s p ro n u n tia v it<br />
super causam pre<strong>di</strong>ctam in m ense se p te m b re . . . ». E v id e n te m e n te q u e-<br />
st’ultima deposizione era stata giu<strong>di</strong>cata su p e rflu a . I n u n a ltro c a s o<br />
(<strong>Martino</strong>, doc. 423, c. 69 b) si potrebbe pensare c h e le d ep o sizio n i fo s <br />
sero state registrate tutte p rim a della risp o sta , p e rc h è u n a d e p o sizione,<br />
resa superflua dalle risposte date a q u e lle p re c e d e n ti, v e n n e<br />
depennata: « Item ponunt quod pre<strong>di</strong>ctus G an d u lfu s e t e iu s filius B o-<br />
nusiohannes habuerunt pro dotibus M aioris p re d ic te lib ra s . l v . ta n tu m -<br />
— 22<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
p e r c h è r i te n u t a s u p e rflu a in q u a n to già com presa nelle due<br />
p re c e d e n ti: p e r c h è rife rirla n el cartu lario se essa perdeva valo<br />
re e n o n d o v e v a fig u rare a verbale? Perchè ancora riferire<br />
u n non cre<strong>di</strong>t d e p e n n a to e c o rre tto in cre<strong>di</strong>t, sia pure con<br />
a lc u n e lim ita z io n i 62, o tra sc riv e re una deposizione depennata,<br />
fo r s e p e r c h è p iù p e rtin e n te ad a ltra causa iscritta a ruolo tra<br />
le s te s s e p a r t i 63 ? T u tti q u esti elem enti ci inducono a pensare ad<br />
u n a r e d a z io n e im m e d ia ta , f a tta dal notaio d ’ufficio, in sede<br />
d 'u d ie n z a . S e in f a tti, sulle o rm e del Torelli, accettassimo l'ipote<br />
s i d e lle p ositiones re d a tte d al notaio <strong>di</strong> parte, presentate al<br />
g iu d ic e e d a q u e s ti le tte alle p a rti, non avrem m o ancora un<br />
d o c u m e n to u ffic ia le , p erchè m ancherebbero le risposte, pres<br />
e n ta te so lo in u d ie n z a , dove la stessa deposizione poteva essere<br />
m u ta ta , e d o v e il n o ta io , com e abbiam o visto, registrava fedelm<br />
e n te t u t t o n e l v e rb a le d'ufficio, non <strong>di</strong>versam ente, ci sembra,<br />
d a l m o d e r n o c a n c e llie re M.<br />
E ' p u r v e ro che esisto n o deposizioni prive <strong>di</strong> risposta65,<br />
c o m e se fo s s e ro s ta te sc ritte p rim a dell’u<strong>di</strong>enza, magari sulla<br />
b a s e d i a p p u n ti r e d a tti d a n o ta i <strong>di</strong> parte: a p arte il fatto che<br />
m odo. R e sp o n d e t M aior: cre<strong>di</strong>t quod bene habuit vir ipsius Maioris<br />
de suis d o tib u s lib ra s .LV. et pre<strong>di</strong>ctus Gandulfus Rubeus libras .XL. recep<br />
it p ro ip sis d o tib u s ipsius M aioris solummodo ». Segue depennato:<br />
« Ite m p o n it q u o d G andulfus R ubeus recepit pro dotibus nurus sue Maio<br />
ris lib ra s .xl. sine plure solum m odo ». E' possibile, tuttavia, che la<br />
p a r te avesse già p re p a ra to le sue deposizioni e le recitasse, spesso senza<br />
te n e re c o n to delle risp oste; in questo caso sarebbe intervenuto il giu<strong>di</strong>ce<br />
a f a r d e p e n n a re q u elle superflue. N on sarebbe necessario quin<strong>di</strong> riten<br />
e re ch e tu tte le deposizioni fossero registrate prim a delle risposte.<br />
62 M a rtin o , doc. 390 (c. 51 b): «Respondet Baldus: bene au<strong>di</strong>vit<br />
d ic e re q u o d d ic e b a tu r dom ino Rufino quod expectaretur procuratorem<br />
ip siu s G isulfi ». D ep ennato: «R espondet Baldus: non cre<strong>di</strong>t».<br />
63 M a rtin o , doc. 424 (c. 72 a): la deposizione depennata figura a<br />
v erb a le a l doc. 428 (c. 73 b) a proposito <strong>di</strong> un altro argomento <strong>di</strong><br />
d isc u ssio n e t r a le d u e parti.<br />
64 C fr. S ta tu ti antichi <strong>di</strong> Albenga cit., p. 357; Statuti bresciani cit.,<br />
ool. 1584.251; S ta tu ta com m unis Vercellarum, in H.P.M., Leges Municipales,<br />
II, T o rin o , 1876, col. 1206.<br />
65 M a rtin o , doc. 871 (c. 183 a).<br />
— 23<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
tali prove sarebbero sempre tro p p o scarse p e r a v v a lo r a r e u n a<br />
simile ipotesi, resta sem pre la p o ssib ilità d e l l ’a s s e n z a d e lla<br />
controparte (che talvolta in terv en iv a in u n s e c o n d o m o m e n <br />
to “ ), della contum acia67 o d ella rem issione d i q u e r e la p e r effetto<br />
<strong>di</strong> accordo tra le p a r ti68. N è sem b ra d a e s c lu d e r e che<br />
qualche deposizione plurim a, con repliche a g g iu n te n e ll'in te r-<br />
linea, abbia ottenuto risposta solo alla fine o, e in q u e s to caso<br />
si rafforzerebbe l’ipotesi della red azio ne im m e d ia ta , n e l c o rso<br />
stesso del <strong>di</strong>scorso in guisa <strong>di</strong> in terru zio n e, a n n o t a t a , in fa tti,<br />
dal verbalista in form a <strong>di</strong> d isco rso d ire tto 69. D ’a l t r a p a r te , le<br />
deposizioni, così come appaiono re d a tte nel c a r t u l a r i o , n o n seguono<br />
sempre l’or<strong>di</strong>ne cronologico: e ra più c o m o d o p e r il n o <br />
taio raggruppare insieme gli a tti dei due a tto r i d e lla c a u s a , p e r<br />
facilitarne la consultazione, tra sc u ra n d o s p e s s o l'o r d in e d ella<br />
datazione. Frequentem ente, allo ra, il d isco rso , in iz ia to in u n a<br />
carta, doveva essere ripreso altro v e (anche in u n a c a r t a p re c e <br />
dente) per mancanza <strong>di</strong> spazio, il che n on s a r e b b e a c c a d u to se<br />
lo scrivente, lavorando su copie, avesse p o tu to c a lc o la rlo p iù<br />
o meno esattam ente70.<br />
Le deposizioni, dopo la lo ro v erb alizzazio n e, v e n iv a n o sicuramente<br />
rilette alle parti p e r eventu ali a g g iu n te o rito c c h i<br />
(nell’interlinea) o per spostare l ’o rd in e delle s te s s e 71.<br />
66 Le deposizioni potevano continuare in g io rn i d iv e rsi: Saono,<br />
docc. 338-339 (c. 46 a, b).<br />
67 In un caso, infatti, mancano le risposte <strong>di</strong> u n a p a r te (l’atto re),<br />
per cui la sentenza gli è sfavorevole: Saono, docc. 342 (c. 47 b), 549<br />
(c. 133 b).<br />
68 Diverse deposizioni term inano con la frase : « R e n u n c ia tu m est<br />
positionibus ab utraque parte ».<br />
69 <strong>Martino</strong>, doc. 446 (c. 85 a); Saono, docc. 338 (c. 46 a); 439 (c.<br />
80 b); tale è il caso <strong>di</strong> <strong>Martino</strong>, doc. 406 (c. 60 b), a n c h e se la risp o sta<br />
è resa in forma in<strong>di</strong>retta.<br />
70 Circa il raggruppamento cfr. P. T o n io lo cit., p. XL; cfr. anch e<br />
<strong>Martino</strong>, doc. 856 (c. 176 a) che term ina a c. 175 b; d o c. 413 (c. 65 b ) che<br />
termina dopo il doc. 414; doc. 435 (c. 77 a) che te rm in a t r a il doc. 434<br />
e il 435, come si ricava dall’or<strong>di</strong>ne delle deposizioni.<br />
71 Cfr. <strong>Martino</strong>, doc. 372 (c. 41 b), dove una d ep o siz io n e re c a u n<br />
segno <strong>di</strong> richiamo che la sposta nell’or<strong>di</strong>ne.<br />
— 24<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
3. - E s a u r ita q u e sta p rim a parte del processo, messi a<br />
fu o c o i p u n ti <strong>di</strong> d isacco rdo, gli interessati presentavano per<br />
is c r itto i n o m i dei te stim o n i e i punti (tituli) sui quali essi dovev<br />
a n o e s s e re a s c o lta ti72. Il p ro b lem a riguarda ancora una volta<br />
la receptura et exemplatura dei testim oni: il fatto che Roland<br />
in o a ffe rm i l ’obbligo <strong>di</strong> fa r re<strong>di</strong>gere le testim onianze al notaio<br />
d e l g iu d ic e , n o n esclude la possibilità, accettata del resto, sia<br />
p u r c o n q u a lc h e lim itazione, dallo stesso m aestro della dottr<br />
in a n o ta r ile m e<strong>di</strong>evale, che questi verbali potessero essere<br />
r e d a tti d a n o ta i <strong>di</strong> p a rte 73. I due sistem i finivano così per conv<br />
iv e re n e llo ste sso tem p o, m ag ari nella stessa città: ci sembra<br />
a z z a rd a to p e r ò afferm are che solo in età più tarda della nostra<br />
si s ia g iu n ti a l p rin cip io che fa del verbale <strong>di</strong> deposizioni testim<br />
o n ia li u n v e ro a tto <strong>di</strong> ufficio 74. Non si tratta, a nostro avviso,<br />
d i te r m in i cro n o lo g ici, b en sì geografici; più che stu<strong>di</strong>are i tempi<br />
s a r e b b e n e c e s s a rio in d agare sulle con<strong>di</strong>zioni che hanno determ<br />
in a to il s o rg e re dei sistem i in questa o quella città. In ogni<br />
c a so , c o m u n q u e , secondo la d o ttrin a del tem po, le deposizioni<br />
e ra n o s c r itte o tra s c ritte negli appositi libri testium, dopo la<br />
le ttu r a in g iu d iz io 75. I testim o n i, dopo aver giurato <strong>di</strong> <strong>di</strong>re la<br />
v e r ità e d i « te stim o n iu m tenere secretum donec fuerit publicatu<br />
m . . . d e iu d ic is m a n d a to vel de partium voluntate »76, espo-<br />
72 A S av o n a si chiam avano titu li; per altri termini cfr. A. P ertile<br />
cit., p p. 186-187; A. P a lm ie r i cit., parte II, p. 160.<br />
73 R o la n d in o cit., parte III, c. 76 a; G iovanni da Viterbo, Liber de<br />
reg im in e civita tu m , in Bibliotheca iuri<strong>di</strong>ca Me<strong>di</strong>i Aevi, III, Bologna,<br />
1901, p. 259. L a lim itazione <strong>di</strong> Rolan<strong>di</strong>no si riferisce alla mancanza <strong>di</strong><br />
u n o sc rib a com unale; il caso è ripreso dagli statuti mantovani (P. Tor<br />
e l l i cit., p a r te I, p. 20); cfr. anche Statuti <strong>di</strong> Noli cit., p. 81, Statuta<br />
c o m m u n is V ercellarum cit., col. lló j; Statuta communitatis Novariae<br />
cit., p. 14. G li sta tu ti più espliciti in materia sono quelli bresciani (Statu<br />
ti b rescia ni cit., col. 1794) ove si prescrive che « <strong>di</strong>eta omnium testium<br />
re d u c a n tu r in scrip tis super libris propriis offìtialium ita quod de eis<br />
q u a n d o c u m q u e plena possit haberi copia».<br />
74 P. T o r e l l i cit., p arte II, p. 139.<br />
75 p. T o r e l l i cit., p arte II, pp. 142-143; cfr. anche Statuti antichi<br />
<strong>di</strong> Albenga cit., p. 359.<br />
76 R o la n d in o cit., p arte III, cc. 78 b, 116 a; A. P e r tile cit., p. 184.<br />
— 25<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
nevano i fatti; le loro <strong>di</strong>chiarazioni v en iv ano r a c c o lte d a u n<br />
notaio, privato o com unale77. D ue erano q u in d i i m o m e n ti:<br />
istruttoria segreta e u<strong>di</strong>enza p u b b lica. A q u a le d e i d u e r if e r ir e<br />
gli atti savonesi che si basavano su lla stessa p r o c e d u r a ? D alla<br />
risposta a questo interrogativo d ip endono le c o n c lu s io n i d el<br />
nostro lavoro: se si tra tta <strong>di</strong> is tru tto ria , r is u l ta a v v a lo r a to il<br />
carattere pubblico <strong>di</strong> tali atti e u lte rio rm e n te d o c u m e n ta to l ’in <br />
teresse del comune alla loro red azio ne d a p a r te d e l n o ta io d 'u f <br />
ficio; se, invece, si tra tta d ellu d ien za p u b b lic a , e q u in d i d i p ro <br />
babili copie, cadono, almeno p e r q u esto p u n to , le c o n c lu s io n i<br />
che siamo venuti traendo fin qui.<br />
La pratica savonese non se m b ra d is c o s ta rs i d a lla d o ttr in a<br />
giuri<strong>di</strong>ca78 del tempo. Il fo rm u lario p e r l'e s c u s s io n e d e i te s timoni<br />
era il seguente:<br />
L. (leguntur?) testes Iohannis contra A m brosium . E x eo quod<br />
(segue il titolo o tesi sui quali si invoca la testim o n ia n za ). Q uin<strong>di</strong> si<br />
davano i nomi dei testimoni ed, eventualm ente, altri tito li.<br />
Il giuramento avveniva alla p resen za d elle p a r t i 79: il te s te<br />
veniva quin<strong>di</strong> interrogato sul fa tto che aveva d a t o o rig in e alla<br />
causa, sul luogo e sulle circostanze dello ste sso , s u l g io rn o , sul<br />
tempo e sui presenti aU 'avvenim ento; nè m a n c a v a l'in te r r o g a <br />
zione finale se il teste era « lo catus vel ro g atu s, v e l a m ic u s sive<br />
inimicus alicuius partium », p e r ric erc are le e v e n tu a li c o llu <br />
sioni tra teste e parti o l’interesse che il p rim o p o te v a a v e re<br />
nel rendere testim onianza80.<br />
Il giu<strong>di</strong>ce era presente: il fa tto stesso c h e il n o ta io M a r<br />
tino riferisca espressam ente che u n a cau sa si s v o lg e s o tto u n<br />
77 Statuti <strong>di</strong> Noli cit., p. 80; S ta tu ti antichi <strong>di</strong> A lb e n g a cit., p. 357;<br />
Statuta communitatis Novariae cit., p. 4; negli statuti d i V ercelli (S ta tu ta<br />
communitatis Vercellarum cit., col. 1164) si prescrive « q u o d co nsules<br />
non teneantur interesse ad recipiendos testes, sed u n u s n o ta riu s consu <br />
lum eos recipiat ».<br />
78 Ranieri da Perugia, cit., p. 47.<br />
79 <strong>Martino</strong>, doc. 772 (c. 125 b).<br />
80 Sullo stesso argomento cfr. A. D’Amia cit., p. 79.<br />
— 26<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
g iu d ic e d iv e rs o da quello in <strong>di</strong>cato all’inizio del registro delle<br />
te s tim o n ia n z e 81, co n ferm a im plicitam ente che tutte le altre<br />
c a u se e ra n o p re sie d u te d al giu<strong>di</strong>ce or<strong>di</strong>nario, dal vicario del<br />
p o d e s tà o d e i c o n s o li82. A ltrove lo stesso notaio annota l’ord<br />
in e e s p lic ito del giu<strong>di</strong>ce <strong>di</strong> non procedere oltre nelle testim<br />
o n ia n z e .<br />
P e r q u a n to rig u a rd a la redazione m anuale nel cartulario,<br />
o s s e rv ia m o , in via p re lim in are , che valgono p er questo genere<br />
d i a tti tu tte le osservazioni che abbiam o fatto a proposito della<br />
re d a z io n e d e lle deposizioni delle p arti (spontaneità, parole<br />
tr o n c h e a m e tà , correzioni, ripetizioni, <strong>di</strong>scorso <strong>di</strong>retto e in<strong>di</strong>r<br />
e tto e tc .) 83. A nche qui esisto n o alcuni atti particolarm ente illum<br />
in a n ti: u n a deposizione depennata, probabilm ente per successiv<br />
o rip e n s a m e n to del teste, viene ripresa ex novo dopo<br />
q u e lla d i u n a ltro 84. Si av v erte l’esitazione e la reticenza del<br />
te s tim o n e n e l rife rire cose che possono nuocere, la <strong>di</strong>fficoltà<br />
d i r ic o r d a r e f a tti o sen tim e n ti sepolti nel tem po. Tutto questo<br />
n o n p u ò e s s e re fru tto <strong>di</strong> copie, tratte in un secondo momento<br />
d a g li a p p u n ti d ell’is tru tto ria ; altrim enti i verbali si presentere<br />
b b e ro p iù c u ra ti n ella fo rm a esteriore, m eno prolissi, privi<br />
s o p r a ttu tto d elle p a rti dep en nate. Ancora una volta siamo conv<br />
in ti d i tr o v a rc i <strong>di</strong> fro n te ad u n verbale curato nel corso stesso<br />
d e ll’i s t r u t t o r i a dal n o taio d ’ufficio; va da sè che questo non<br />
e sc lu d e c h e lo stesso reg istro sia stato utilizzato, in un secondo<br />
te m p o , a n c h e n ell’u<strong>di</strong>enza pubblica e che la formula leguntur<br />
(se in te rp r e tia m o c o rre tta m e n te l’abbreviatura) vada ricolleg<br />
a ta al se c o n d o tem po, a m eno che non si voglia attribuire al<br />
v e rb o il sig n ificato m eno letterale <strong>di</strong> « ascoltare » che conferm<br />
e re b b e a n c o ra u n a v o lta la n ostra opinione circa la redazion<br />
e in sed e d ’is tru tto ria . Va aggiunto ancora che le numerose<br />
81 M a rtin o , doc. 794 (c. 143 b).<br />
82 M a rtin o , doc. 785 (c. 135 b).<br />
83 M a rtin o , docc. 776 (c. 128 a), 781 (c. 133 a), 783 (c. 134 b), 786<br />
(c. 136 b ), 791 (c. 140 b).<br />
84 M artino, doc. 784 (c. 135 a).<br />
— 27<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
correzioni, se fossero state aggiunte in u d ie n z a p u b b lic a , figurerebbero<br />
nell’interlinea, non <strong>di</strong> seguito al d is c o r s o .<br />
Riferiamo ancora un d ocum en to del 1204 85 c h e c i s e m b r a<br />
assai significativo per quanto siano v en uti e s p o n e n d o . S i t r a t t a<br />
<strong>di</strong> una causa relativa ad una rissa av v en u ta a S a v o n a , n e i p re s s i<br />
del porto. Le testim onianze, rife rite dal n o ta io M a r tin o , a v re b <br />
bero dovuto articolarsi in q u a ttro tito li <strong>di</strong> p ro v a , c o m e r is u lta<br />
chiaramente dagli spazi bianchi sui q uali il n o ta io si ris e rv a v a<br />
<strong>di</strong> completare il tu tto (cfr. la tav o la a lleg ata); s u lla b a s e d ei<br />
quattro titoli iniziarono le testim onian ze. Lo s c r iv e n te si p re o c <br />
cupava <strong>di</strong> annotare subito q u a n to gli veniva d e t t a t o a voce,<br />
lasciando gli spazi bianchi p er quegli a p p u n ti ( t i t o l i e n o m i dei<br />
testimoni) che gli erano stati p re se n ta ti p e r i s c r i t t o 86. D u ra n te<br />
l’u<strong>di</strong>enza, per m otivi che ci sfuggono, i q u a ttr o tito li p re v is ti<br />
all'origine furono conglobati in u n o solo:<br />
Testes Bonusiohannes (sic) Vitio circa communi Saone; ex eo quod<br />
Bonusiohannes Vitius ferivit cum cultello Ansaldum Lombardum se<br />
defendendo in ripa Saone, subter Sanctum Petrum, quando Nadalenses<br />
fecerunt asaltum super Vitios prò cambio quod Vicii facere volebant<br />
super homines de Gaitta; et illa feruta facta fuit in sturmo. Nomina<br />
testium...<br />
I testimoni, che avevano già d ep o sto sui q u a t t r o tito li p re <br />
cedenti, dovettero ripetere la lo ro d ep osizione s u lla b a s e del<br />
85 <strong>Martino</strong>, docc. 799 (c. 146 b), 800 (c. 147 b); cfr. anche M ostra<br />
storica del notariato cit., pp. 124-125.<br />
86 Le deposizioni dei testimoni dovevano essere fatte conoscere alla<br />
parte avversa, come si ricava dal titolo <strong>di</strong> una deposizione, ricalcato<br />
pienamente sull’affermazione <strong>di</strong> un testimone avverso: cfr. M artino,<br />
docc. 774 775 (c. 127 a, b). Restano da citare due casi che escono dal<br />
quadro delineato: il primo atto reca l’annotazione « Testes adverse<br />
partis recepit magister Arnaldus » (<strong>Martino</strong>, doc. 783, c. 134 b); il secondo,<br />
barrato, riferisce che l’atto « fuit receptum in cartulario magistri<br />
Mainfre<strong>di</strong> » (<strong>Martino</strong>, doc. 798, c. 146 a). Dato che sicuram ente entrambi<br />
i notai menzionati facevano parte della curia, i due casi potrebbero<br />
spiegarsi con l’esistenza <strong>di</strong> turni <strong>di</strong> servizio <strong>di</strong> cui abbiam o parlato<br />
alla n. 15. Il primo caso sarebbe dovuto all’assenza <strong>di</strong> <strong>Martino</strong> dalla<br />
u<strong>di</strong>enza, il secondo dal desiderio <strong>di</strong> raggruppare in uno stesso cartulario<br />
gli atti della stessa sentenza.<br />
— 28 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
•7<br />
7<br />
/<br />
7<br />
t^r is'T<br />
j-tr~<br />
I<br />
'<br />
/<br />
/<br />
x<br />
/<br />
/<br />
~i~S- ^"aVa<br />
_ ^ _<br />
Ucu* n ,-tr.<br />
-•,. -\'^r't<br />
W a U - V<br />
K% i<br />
ir / U 4 . „ - î , J A » ^<br />
w •£*'•«'0• v -- * aVv / u ~*#v- >|U t 4v*rn ^^iitr-- \X *V: \V -*V> fi>^<br />
' 2 " * • * » * . » \ ^ w -» t i 'y » v * " ' « y ^ a * * ' ' » » U & * c . ^ » ~ ^ A v r V - ^ ' S i « • - \ C < - ^4*' \i {<br />
1^"*T ~lv t~ ,ÿ > " 'N j-xcix ^ *t" ^ i j «*»\
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
n u o v o tito lo ; il n o taio pro vvid e quin<strong>di</strong> ad annullare con tratti<br />
d i p e n n a le d ep o sizio n i p reced en ti che non avrebbe certamente<br />
r ip o r ta to n e l c a rtu la rio se avesse lavorato su copie.<br />
M a n c a n o nei n o stri c a rtu la ri le allegationes che gli inter<br />
e s s a ti, o i lo ro avvocati, facevano o presentavano al giu<strong>di</strong>ce<br />
p r im a d e lla sen tenza p e r riepilogare, a loro giu<strong>di</strong>zio, gli atti<br />
d e lla c a u s a ; si tra tta v a <strong>di</strong> v ere e proprie arringhe <strong>di</strong> parte che<br />
n o n fig u ra v a n o q uin <strong>di</strong> a verbale, m ancando 1 interesse del com<br />
u n e a lla lo ro conservazione 87.<br />
4. - A n c h e p er la redazione della sentenza i cartulari notar<br />
ili s a v o n e s i conservan o la lo ro im portanza, rivelandoci comp<br />
le ta m e n te la p ro ced u ra osservata dalla curia comunale per<br />
l ’e m a n a z io n e della stessa e le funzioni <strong>di</strong> cui era rivestito il<br />
n o ta io -c a n c e llie re .<br />
G ià p re p a ra n d o l ’e<strong>di</strong>zione del cartulario <strong>di</strong> <strong>Martino</strong>, avev<br />
a m o s o s p e tta to la p resen za <strong>di</strong> una m inuta: le sentenze stese<br />
c o n m o lta c u ra , gli a tti regolarm ente intestati, ma privi <strong>di</strong><br />
d is p o s itiv o c o n spazi b ia n c h i88, il rispetto dei margini laterali<br />
ci ric o n d u c e v a n o a ll’esisten za <strong>di</strong> una prim a redazione, anter<br />
io re a lla n o s tra ; si accertavano in questo genere <strong>di</strong> atti tutte<br />
le c o n s u e tu d in i n o ta rili già esam inate nei notai genovesi89. Il<br />
c a r tu la r io d i Saono, nel q u ale è inserto un manuale <strong>di</strong> sente<br />
n z e , d o c u m e n ta n d o in m an iera definitiva la duplice (triplice<br />
n e l c a s o d i rilascio d ello rig in a le in pergam ena) redazione<br />
d e lla s e n te n z a , era la conferm a delle nostre ipotesi.<br />
T e r m in a to il d ib a ttim e n to , il notaio presentava gli atti<br />
d e lla c a u s a a l giu<strong>di</strong>ce, il quale, segretam ente, — in camera <strong>di</strong><br />
87 C fr . A . P e r u l e cit., p p . 107, 184; G. B iscaro, L’« allegatio iuris »<br />
p re se n ta ta ai consoli <strong>di</strong> giustizia <strong>di</strong> Milano in una causa civile verso il<br />
1180, in A rch ivio Storico Lombardo, XXXIV, 1907, p. 193; Idem, Note e<br />
d o c u m e n ti santam brosiani, Ibidem , XXXI, 1904, pp. 346-359.<br />
88 M a rtin o , docc. 536 (c. 101 a), 538 (c. 101 a).<br />
89 C fr. G. C ostam agna, La Triplice redazione dell'« instrumentum »<br />
genovese, G enova, 1961 e bibliografìa ivi citata.<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
consiglio <strong>di</strong>remmo noi, — preparava la sen ten za, d i c u i Io sc r i<br />
vente annotava gli estrem i sul m anuale in q u e s ta fo r m a :<br />
a) causa <strong>di</strong> A. contro B. (talvolta veniva a g g iu n ta a n c h e la d ata<br />
d'inizio del proce<strong>di</strong>mento);<br />
b) <strong>di</strong>spositivo della sentenza.<br />
Mancavano, invece, in q u esta p rim a re d a z io n e , le publicationes,<br />
riservate, evidentem ente, al m om en to d e ll'e m a n a z io n e<br />
pubblica della sentenza, alla p resen za dei te s tim o n i e d elle<br />
parti in causa. La sentenza veniva q u in d i le tta d a g li a p p u n ti<br />
del manuale, forse <strong>di</strong>rettam ente dal n o taio c h e v i a g g iu n g e v a<br />
la data cronica e i nomi dei testim o n i, ris e rv a n d o s i d i s te n d e r e<br />
con comodo, in un secondo m om ento, l’a tto nel c a r t u l a r i o d elle<br />
sentenze90. Ne consegue, però, che, nel m o m e n to in c u i l ’a tto<br />
del manuale veniva corredato delle p re s c ritte f o r m u le , p e r<br />
deva l’originario carattere <strong>di</strong> m in u ta , p e r d iv e n ta re is tru m e n -<br />
to esso stesso, dal quale potevano essere tr a tte le c a r te in publicam<br />
formam 91. In tale p ro cedura va forse r i c e r c a ta la r a <br />
gione della conservazione nell’arch ivio dello s te s s o m a n u a le .<br />
Ne risultano quin<strong>di</strong> meglio ch iarite alcune n o rm e s t a tu ta r i e o<br />
dottrinarie che vincolavano il giu<strong>di</strong>ce a tenere s e g r e to il te n o <br />
re della sentenza fino all’avvenuta p u b b licazio n e 92; la n ecessa-<br />
90 Saono, doc. 474 (c. 117 a); i docc. 489 (c. 120 a ), 498 (cc. 121 b,<br />
122 a), 499 (c. 122 a), 502 (c. 122 b), 503 (c. 122 b), 504 (c. 122 b), 526 (c.<br />
125 b), 535 (c. 127 a) sono <strong>di</strong> mano del notaio Filippo d i S carm u n d ia ;<br />
le publicationes sono invece dovute al notaio U berto d i M e rc ato che<br />
trascrive nel cartulario i docc. 498, 499, 504 (cfr. docc. 587, 588, c. 141 a;<br />
567, c. 138 a); gli altri documenti non sono trascritti. I d occ. 519 (c. 125 a),<br />
520 (c. 125 a) sono <strong>di</strong> mano <strong>di</strong> Uberto, m entre le p u b lic a tio n e s sono<br />
opera <strong>di</strong> Filippo che li trascrive nel cartulario (docc. 578, 577, c. 139 b).<br />
91 G. Costamagna, La triplice redazione cit., pp. 52-54. G li s ta tu ti <strong>di</strong><br />
Albenga (Statuti antichi <strong>di</strong> Albenga cit., p. 263) consentivano il m an u ale.<br />
Per l’estrazione della charta dal m anuale cfr. Saono, doc. 517 (c. 124 b).<br />
92 « habeatur de cetero liber unus qui registrum d ic itu r in quo<br />
possint et debeant registrari et scribi p er scribas, q u i p rò te m p o re<br />
fuerint, omnes condemnationes » (S ta tu ti antichi <strong>di</strong> A lbenga cit., p. 312);<br />
« et sententias quas daturus ero vel potestas vel alii o fficiales com m u <br />
nis privatas tenebo et nulli m anifestabo ante sentencias a p e rta s nisi<br />
— 30<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
ia e c c e z io n e p er il n o taio rogante avvicina quest’ultimo alla<br />
fig u ra d e ll'im p ie g a to p u b b lico , tenuto all’osservanza del segreto<br />
d ’u fficio . L ’esam e delle num erose correzioni del manuale e<br />
le d iffe re n z e tr a le due redazioni, dovute, in genere, all’acquisiz<br />
io n e d i n u o v i elem en ti <strong>di</strong> giu<strong>di</strong>zio, conferm ano pienamente<br />
ta le p ro c e d u r a .<br />
N u m e ro s e sentenze del m anuale presentano, infatti, un<br />
c a r a tte r e d i p ro v v iso rietà , con<strong>di</strong>zionate come sono dal giuram<br />
e n to d i u n a p a rte in cau sa: tale form alità veniva compiuta<br />
so lo in u n se c o n d o m o m en to , in sede <strong>di</strong> u<strong>di</strong>enza pubblica (come<br />
è d im o s tr a to d al m u ta re d e ll’inchiostro e, sovente, delle forme<br />
g ra fic h e ) e a n n o ta to , insiem e all’in<strong>di</strong>cazione dei testimoni e<br />
d e lla d a ta , n e l m an u ale 93. Se casi del genere sono frequentissim<br />
i, d iv e rs o a p p a re il m odo <strong>di</strong> operare dei notai addetti alla<br />
c u ria ; in g e n e re il fo rm u la rio e ra il seguente: Inret A. <strong>di</strong> avere<br />
ra g io n e e s a r à asso lto ; in caso contrario condannato; in qualch<br />
e c a so si ric o rre v a al g iuram ento dell’avversario. Normalco<br />
n sciliariis c ause vel scrip tori » (Statuti bresciani cit., coll. 1584.124,<br />
1647). Le se n te n ze dovevano essere scritte prim a della loro pubblicazione<br />
(ib id e m , coll. 1584.201, 1611); « omnis sententia feratur in scriptis »<br />
( ib id em , col. 1584.250); « deb eat iudex sententiam <strong>di</strong>ffinitivam prius<br />
fo rm a ta m in scrip tis inserere et sic publice, officio presente, per se<br />
ip su m ex sc rip to recitare » (R o g e r io cit., p. 189). Il notaio doveva annota<br />
re o m n e s condem nationes e notificarle al clavigero per l’esecuzione<br />
(S ta tu ti d i N o li, pp. 116-117). Pressapoco le stesse <strong>di</strong>sposizioni stabilisco<br />
no gli s ta tu ti <strong>di</strong> Vercelli, (Sta tuta communitatis Vercellarum cit.,<br />
col. 1150) <strong>di</strong> P ortovenere (E. P an<strong>di</strong>an i, Gli statuti <strong>di</strong> Portovenere,<br />
G enova, 1901, p. I l i ) e <strong>di</strong> Como (Liber statutorum consulum Cumanoru<br />
m iu stic ie e t negotiatorum , in H.P.M., Leges Municipales, II, Torino,<br />
1876, col. 36). S u ll’argom ento cfr. anche A. P e r tile cit., p. 236; A. D’Amia<br />
cit., p p . 118-119.<br />
93 S aono, doc. 495 (c. 121 b), doc. 501 (c. 122 a), in cui la parte <strong>di</strong>spositiv<br />
a è d i F ilippo, l’annotazione del giuramento <strong>di</strong> Uberto; cfr. anche il<br />
doc. 515 (c. 124 a) dove è stato depennato ciò che si sarebbe verificato<br />
se la p a r te n o n avesse giurato. I docc. 516 (c. 124 b), 532 (c. 126 b), 536<br />
(c. 127 a), 538 (c. 127 a), 540 (c. 127 b), 543 (c. 127 b) recano, in sottolin<br />
ea, a p ro p o s ito dell’avvenuto giuram ento: et ab eo prestito.<br />
— 31<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
mente, in caso <strong>di</strong> avvenuto g iu ram en to , la r e la tiv a in d ic a z io n e<br />
et iuravit appare aggiunta in so p ralin ea; in q u a lc h e c a s o , e<br />
sembra la procedura preferita d a U berto <strong>di</strong> M e r c a to 94, d o p o<br />
iuret veniva lasciato uno spazio b ian co p er l ’a n n o ta z i o n e s u c <br />
cessiva, che poteva anche essere <strong>di</strong> m ano d iv e r s a , d e l n o ta io<br />
cioè che si trovava in curia in quel m om ento; r i s u l t a p e r c iò che<br />
un documento, scritto nel m anuale d a U berto, v e r r à c o m p le ta to<br />
in giu<strong>di</strong>zio da Filippo <strong>di</strong> S carm u n d ia e v ic e v e rs a ; a l tr e v o lte<br />
ancora la parte giurava dopo la em anazione d e lla s e n te n z a , p e r<br />
cui la in<strong>di</strong>cazione relativa, ro m p en d o l’o rd in e c r o n o lo g ic o d eg li<br />
atti, veniva riportata in calce alla sentenza, o n e l m a n u a le , o,<br />
se l’atto era già trascritto, nel c a rtu la rio 9S. S p e sso l ’a n n o ta z io n e<br />
comportava la depennatura <strong>di</strong> q u a n to l ’a w e n u t o g iu r a m e n to<br />
aveva reso inefficace<br />
Il documento che riferiam o 97, nella fo rm a d e f in itiv a del<br />
manuale e nella prim a stesura, q uale a p p a re s o t t o le d ep en -<br />
nature, ci presenta, invece, un caso <strong>di</strong> accord o t r a le p a r ti, su c <br />
cessivo alla stesura della sentenza:<br />
Sententia Amicheti de Sexammo contra Ia c o b u m B a io lam . P etitiones<br />
sunt <strong>di</strong>e .ira. exeunte marcio, una de libris .in . e t so ld is .xi. 1/2.,<br />
alia de sol<strong>di</strong>s .l. Super his producebat Iacobus in s tr u m e n ta e t testes<br />
et Amichetus similiter testes.<br />
94 Saono, doc. 518 (c. 124b): nel <strong>di</strong>spositivo è s c r itto « ...d e l a t o<br />
sacramento ipsi Bonavie... ». Lo spazio bianco d o v e v a se rv ire a ll’in <br />
<strong>di</strong>cazione del giuramento che non venne pronunciato. C fr. a n c h e i docc.<br />
513 (c. 124 a), 537 (c. 127 a), 545 (c. 128 a).<br />
95 Saono, doc. 579 (c. 139 b), 17 settem bre 1216; il re la tiv o g iu ra <br />
mento (doc. 580, c. 138 b) è del 23 dello stesso mese. C fr. a n c h e <strong>Martino</strong>,<br />
docc. 489490 (c. 95 a, b); 513-514 (c. 98 b), 525-26 (c. 99 b ).<br />
96 E’ il caso <strong>di</strong> un documento che reca due clau so le d i g iu ra m e n to<br />
strettamente inter<strong>di</strong>pendenti; la sentenza è p ro n u n ciata il 9 lu g lio 1216<br />
(ed il relativo <strong>di</strong>spositivo è trascritto sul cartulario); la p a r te te n u ta al<br />
giuramento si presenta a giurare il 3 agosto, rendendo in u tile la seconda<br />
clausola che viene depennata, solo sul m anuale (cfr. Saono, docc. 508,<br />
c. 123 a; 570, c. 138 a; 571, c. 138 a).<br />
” Saono, doc. 510 (c. 123 b).<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
(prima stesura)<br />
U nde ipse iudex, visit (sic) ins<br />
tru m e n tis e t testib us et position<br />
ib u s u triu s q u e partis, p er sente<br />
n tia m a b so lv it ipsum Amichetu<br />
m a p e titio n ib u s ipsius Iacobi,<br />
si iu ra v e rit q u o d cre<strong>di</strong>t quod ipse<br />
Ia c o b u s ven<strong>di</strong><strong>di</strong>t unum mulu<br />
m b ru n u m e t guercium et qui<br />
h a b e b a t c o c to s pedes ante, qui<br />
e ra t ip siu s A m icheti, et quod inde<br />
h a b u it lib ra s .vi. et quod nescit,<br />
n ec c re d it, quod ipse Iacob<br />
u s re d im e re t m ulum illum a<br />
G an d u lfo C orbacio pro sol<strong>di</strong>s<br />
.xxxvi. in to tu m nec in partem ;<br />
in d e n a riis au tem .xviu. cond<br />
e m p n e tu r.<br />
(seconda stesura)<br />
Unde ipse iudex, visit (sic) instrum<br />
entis et testibus et positionibus<br />
utriusque partis, per<br />
acor<strong>di</strong>um, voluntate parcium,<br />
absolvit Amichetum a petitionibus<br />
ipsius Iacobi, dante ipso<br />
Amicheto ipsi Iacobo soldos .xl.<br />
S i p o t r à o b ie tta re che questo docum ento, privo <strong>di</strong> publicationes<br />
e n o n tra s c ritto nel cartulario, non prova nulla; ric<br />
o r r ia m o a llo r a ad a ltri d ue d o c u m e n ti significativi9S, relativi<br />
a d u e c a u s e che vedono o p p o sto , nel 1216, Giordano de Orcho<br />
a S a o n o M azalin o , d a u n a p a rte , e a sua figlia Vetumben, dal<br />
l ’a ltr a . D u e so n o gli abbozzi <strong>di</strong> sentenza che furono scritti sul<br />
m a n u a le .<br />
De c a u sa Io rd a n i de Orcho et Vetumben.<br />
P ro n u n tia v it per sententiam quod <strong>di</strong>eta Benecha (sic) sit pocior<br />
lo rd a n o u sq u e in libris .l x x i i i i . , conputatis in his illis libris .xxxim . de<br />
q u ib u s e s t c a rta , ipsa iuran te quod libre .x l., que excedunt illas libras<br />
.x x x im ., fu e ru n t date ipsi O ttoni antequam esset facta carta librarum<br />
.xvxii. m in u s solidorum .v., quas <strong>di</strong>ctus Iordanus <strong>di</strong>cit se debere habere<br />
in re sid u o . « V ero absolvo <strong>di</strong>ctum Iordanum pronuntiando per sententia<br />
m q u o d illu d residuum non im pe<strong>di</strong>at Iordanum quominus possit hab<br />
e re d ic ta s lib ra s .xvm . m inus solidos .v. ».<br />
De c a u s a Io rd a n i de Orcho co n tra Saonum Mazalinum.<br />
« P ro n u n tio p er sententiam u t <strong>di</strong>ctus Saonus prius habeat solution<br />
em in re b u s quondam O ttonis de Flore usque in libris .xxxm. et in<br />
98 S aono, docc. 492493 (c. 120 b).<br />
— 33<br />
—<br />
3 Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
his libris .xxxnr. sit pocior <strong>di</strong>cto lo rd an o et <strong>di</strong>ctus Io r d a n u s s it p o c io r<br />
usque in libris .xvni. minus soli<strong>di</strong>s .v. ipso Saono in a liis p e tic io n ib u s<br />
omnibus ipsius Saoni ».<br />
Senonchè, u n ’annotazione sul m a n u a le rif e ris c e c h e « c o n <br />
cordate fuerunt cause su p rascrip te a n te q u a m d a r e t u r s e n te n <br />
tia ». Ne risultò un docum ento u n ic o s c ritto s u l c a r t u l a r i o ",<br />
che denuncia, attraverso le n u m ero se c o rre z io n i, u n a s t e s u r a<br />
laboriosissima, sotto d ettatu ra; v isto che le d u e s e n te n z e p r e <br />
parate nel manuale non erano p iù a ttu a li, ta n to v a le v a , p e r il<br />
notaio, dopo aver scritto l’annotazio n e rife rita e a v e r d ilig e n <br />
temente sbarrato i due atti del m a n u a le , r ic o r r e r e a lla r e d a <br />
zione <strong>di</strong>retta sul cartulario:<br />
Conpromissum inter Iordanum de O rcho, ex una p a r te , e t V e tu m <br />
ben, uxorem quondam Ottonis de Flore, et V ivaldum M a z a lin u m , ex<br />
alia. Die .xxm. ma<strong>di</strong>i. Testes m agister A m icus iudex, M o r ru e llu s C a p u t-<br />
mallei, Iacobus Tega. (Segue il testo dell’accordo nel q u a le fig u ra V iv a l<br />
do Mazalino, figlio <strong>di</strong> Saoìio).<br />
Osserviamo ancora, a conclu sione d ella d o p p ia s t e s u r a ,<br />
che mentre le in<strong>di</strong>cazioni dei te stim o n i, in te rv e n u ti a l la l e t t u r a<br />
della sentenza, e della datazione sono <strong>di</strong> so lito r i f e r i t e , n e l c a r <br />
tulario, nel protocollo iniziale, n el m a n u a le , ove s o n o p r e s e n ti,<br />
figurano in quello finale: e n o n p o te v a essere d iv e r s a m e n te .<br />
Resta da spiegare le ragioni p e r cui n o n t u t t e le s e n te n z e<br />
del manuale figurano nel c a rtu la rio o v icev e rsa. G li a t t i d e l<br />
nostro manuale sono 74: <strong>di</strong> essi solo 24 sono t r a s c r i t t i n e l c a r <br />
tulario100; altri 21 sono datati e m u n iti d e ll’in d ic a z io n e d e i te <br />
stimoni (<strong>di</strong> uno <strong>di</strong> essi risulta rila s c ia to Y in stru m e n tu m )) d e i<br />
rimanenti 29, sette rap presen tano, p ro b a b ilm e n te , s e n te n z e<br />
emanate, se possiam o basarci su lle a n n o ta zio n i r e l a t i v e a l l ’a v <br />
99 Saono, doc. 563 (c. 137 a).<br />
100 Danno però origine a 26 atti del cartu lario p e rc h è d a t r e d o c u <br />
menti del manuale derivano 6 atti del cartu lario , m e n tre d a d u e d o c u <br />
menti del manuale si ha un solo docum ento del c a rtu la rio .<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
v e n u to g iu ra m e n to 101. R esterebbero allora solo 22 atti, che poss<br />
o n o e s s e r e rid o tti <strong>di</strong> m olto, s ’intende per ipotesi, se si consid<br />
e r a c h e a lc u n i <strong>di</strong> essi n o n sono sentenze nel vero senso della<br />
p a r o la (p ro m e s s e , p e r esem pio); che m olti proce<strong>di</strong>menti potev<br />
a n o e s a u r ir s i p rim a d ella lettu ra della sentenza, magari in<br />
f o r m a u ffic io sa , senza ric o rso al giu<strong>di</strong>ce; che la stessa sentenza,<br />
p e r l ’a s s e n z a delle p a r t i 102, poteva essere <strong>di</strong>fferita nel tempo e<br />
fig u ra re , m a g a ri, in a ltri c a rtu lari non pervenutici; che, infine,<br />
n o n fo s s e se m p re n ecessaria la trascrizione sul cartulario, bas<br />
ta n d o il m a n u a le a fa r fede dell’aw enuto atto giuri<strong>di</strong>coI03.<br />
T u tte q u e s te ip otesi m eritereb b ero uno stu<strong>di</strong>o ben più ampio<br />
d i q u a n to n o n c o n sen tan o le nostre forze e le fonti a <strong>di</strong>sposiz<br />
io n e : p o tre b b e r o in v itare, tuttavia, ad ulteriori sviluppi sus<br />
c e ttib ili d i n uove p ro sp e ttiv e nel campo della <strong>di</strong>plomatica com<br />
u n a le .<br />
A b b ia m o tra s c u ra to fin qui il form ulario della sentenza;<br />
il f a t to n o n è g ra tu ito , p erc h è riteniam o che proprio da esso<br />
p o tr e b b e r o essere tr a tti sp u n ti per un nuovo ripensamento<br />
d e lla m a te r ia . Il fo rm u la rio generalm ente usato a Savona era<br />
il s e g u e n te :<br />
A p e titio n e quam fatieb at A. qua p etebat... (oppure Causa verteb<br />
a tu r in te r A. et B. P etebat <strong>di</strong>ctus A___) sicut in lamentatione (o in<br />
lib ello o p etitio n e ) contin etu r que (o qui) talis e s t... Unde dominus<br />
. . . iu d e x co n su lu m (o iudex et viccarius dom ini... potestatis), visis<br />
ra tio n ib u s (oppure testibus, instrum entis et allegationibus) utriusque<br />
p a r tis e t d ilig en ter inspectis (o consideratis)... condempnavit (o abso<br />
lv it) d ic tu m . . .<br />
101 S a o n o , docc. 497 (c. 121 b), 501 (c. 122 a), 510 (già visto, c. 123 b),<br />
532 (c. 126 b ), 537 (c. 127 a), 538 (c. 127 a), 540 (c. 127b).<br />
102 L e p a r ti dovevano essere presenti al momento dell’emanazione<br />
d ella s e n te n z a : cfr. M artino, doc. 590 (c. 109b).<br />
103 A V ercelli le cause dovevano essere pronunciate «in scriptis,<br />
n isi s e n te n tie que pro nuncientu r ex confessione rei et nisi ille que<br />
p ro n u n c ia n tu r in causis parvis in quibus nec testes nec instrumenta prod<br />
u c u n tu r ( S ta tu ta com m u nita tis Vercellarum cit., col. 1159). Non si può<br />
e sc lu d e re q u in d i che a Savona le cause <strong>di</strong> minore importa rla , pur<br />
p ro n u n c ia te in scriptis, restassero nel manuale (depositato, tuttavia, in<br />
a rc h iv io ), sen za l’obbligo della registrazione nel cartulario.<br />
— 35<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Lo stesso tipo <strong>di</strong> form ulario c o m p a re a P isa ; p iù s u c c i n to<br />
è, in genere, quello offerto dalla d o ttr in a m e d ie v a le ,04. D u e f a t t i<br />
s’impongono alla nostra riflessione:<br />
a) sempre, o quasi, si tra s c riv e v a la d e n u n c ia o v i si<br />
faceva riferimento;<br />
b) manca sem pre la c ro n isto ria del p ro c e s s o c o m e a v v e <br />
niva in altre città I03, anche nel p e rio d o d a n oi c o n s i d e r a t o .<br />
Ci chie<strong>di</strong>amo allora, anche se ciò e su la d ai n o s t r i i n t e n d i <br />
menti imme<strong>di</strong>ati per sconfinare n e lla s to ria d e lla p r o c e d u r a ,<br />
se tutto questo non abbia un su o p re c iso m o tiv o ; s e , in s o <br />
stanza, esso non rappresenti u n a sv o lta d e c isiv a n e lla p r o c e <br />
dura giu<strong>di</strong>ziaria e nella d ip lo m atica co m u n ale. S a r à p o s s ib ile<br />
<strong>di</strong>segnare una carta geografica d i q u e sto o q u el s i s t e m a , r ic o l<br />
legando questa o quella p ro ced u ra, p iù che a t e m p i d iv e r s i, a<br />
situazioni o istituzioni <strong>di</strong>verse? N o n p o tre b b e e s s e r e q u e s t o il<br />
criterio per cogliere il m om ento d el tra p a s s o d a u n g iu d iz io in<br />
gran parte orale, redatto, con l ’in te ra c ro n is to ria d e l p r o c e s s o ,<br />
magari da notai <strong>di</strong> parte, al p ro c e d im e n to d ' u ffic io , i n t e r a <br />
mente scritto e conservato negli a rc h iv i p u b b lic i? L a n o s t r a<br />
sentenza contiene unicam ente le ra g io n i d ella c o n t r o v e r s i a (d i<br />
qui la ripetizione della denuncia) e la d e c isio n e d e l l 'a u t o r i t à<br />
giu<strong>di</strong>ziaria; i m otivi del convincim ento del g iu d ice s t a v a n o n e g li<br />
atti della causa, interam ente re d a tti nei c a r t u l a r i c o m u n a li<br />
donde potevano essere tra tti p e r ev en tu ali g iu d izi d ’a p p e llo . L a<br />
presenza <strong>di</strong> tali atti negli archivi c o m u n ali s e m b r a e s s e r e la<br />
prova decisiva dell’interesse p u b b lic o al f u n z io n a m e n to d e lla<br />
giustizia: interesse pubblico che p o s tu la <strong>di</strong> n e c e s s ità u n a c a n <br />
celleria in<strong>di</strong>pendente dall’in teresse p riv a to , al s e r v iz io u n ic a <br />
mente <strong>di</strong> quello generale.<br />
104 A. D’Amia cit., p. 114; cfr. R a n ie r i da P e r u g ia c it., p . 46.<br />
105 Cfr. per Biella i docc. del 5 febbraio 1205 e del 5 m a g g io 1258 in<br />
H.P.M., Chartarum, II, cit., coll. 1725, 1934; p er M oncalieri u n d o c. del<br />
14 novembre 1252: ibidem, col. 1905.<br />
- 36<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
G IU LIO FIASCHINI<br />
LE PERGAMENE<br />
DELL’ARCHIVIO COMUNALE<br />
DI SARZANA<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Il presente lavoro fa parte <strong>di</strong> una serie d ’indagini fin a n z ia te dal<br />
Consiglio Nazionale delle Ricerche.<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
A S a rz a n a , n ellA rchiv io com unale, si conservano 20 perg<br />
a m e n e , e, in co<strong>di</strong>ce pergam enaceo, il Registrarli Vetus, recente<br />
m e n te p u b b lic a to d a Geo Pistarino ’. Di queste pergamene,<br />
13 c o n te n g o n o a tti tra s c ritti anche nel Registrum Vetus: esse<br />
s o n o s ta te collazio n ate d al Pistarino nella e<strong>di</strong>zione del Registru<br />
m . R e sta v a n o in ed ite sette pergam ene, <strong>di</strong> cui si dà qui,<br />
o ra , d e s c riz io n e , reg esto e trascrizione. Per como<strong>di</strong>tà dello<br />
s tu d io s o e p e r d are u n c a ra tte re <strong>di</strong> m aggiore completezza, si<br />
è r ite n u to o p p o rtu n o rip o rta re in questo lavoro anche i reg<br />
e s ti d e i d o c u m e n ti c o n te n u ti nelle pergam ene precedentem<br />
e n te p u b b lic a te , rin v ia n d o naturalm ente all’opera del Pistar<br />
in o p e r t u t t e le a ltre n otizie concernenti sia i documenti sia<br />
le p e r g a m e n e in q u estio n e.<br />
D egli in e d iti, due sono form ati da più pergamene cucite<br />
in s ie m e . Il p rim o m a n o sc ritto , costituito da due pergamene,<br />
c o n tie n e g li a tti nn. 22 e 24; l’altro, costituito da tre pergam<br />
e n e , c o n tie n e gli a tti n n. 25, 29 e 31. Questi documenti, ins<br />
ie m e a l n . 33, fan n o p a rte <strong>di</strong> un unico processo, relativo ad<br />
u n a c a u s a confin aria in s o rta tra Sarzana e Castelnuovo, sop<br />
r a t t u t t o in rife rim e n to alla giuris<strong>di</strong>zione delle terre site in<br />
loco H ospitalis 2. La lite si svolge sul cadere del XV secolo<br />
(n e g li a n n i '6 9 - '70: q u a n d o la Lunigiana si trova a <strong>di</strong>pendere<br />
d a lla s ig n o r ia fio ren tina), ed è preceduta, accompagnata e seg<br />
u ita d a a ltr e n u m ero se consim ili vicende che legano, nell’am-<br />
1 G. P is t a r in o , Il R egistrum Vetus del comune <strong>di</strong> Sarzana, Sarzana,<br />
1965, n el vol. V ili della raccolta Fonti e Stu<strong>di</strong>, curata dagli Istitu<br />
ti <strong>di</strong> S to ria Me<strong>di</strong>evale e M oderna dell’Università <strong>di</strong> Genova.<br />
2 U na p articolare im portanza va annessa, al <strong>di</strong> fuori del campo<br />
s tr e tta m e n te storico, al docum ento n. 25: un amplissimo consulto forn<br />
ito , su ric h ie sta delle parti, dal famoso giur sta Alessandro Tartagni<br />
d a Im o la.<br />
— 39<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
4<br />
bito duna logorante alternativa polem ica, la c o m u n ità d i S a r <br />
zana a tutti i m inori e minimi c en tri che la c i r c o n d a n o 3. Si<br />
tratta in realtà <strong>di</strong> u n ’eco, se p ure un p o ’ ta rd a , d i t u t t o q u e l<br />
vasto moto <strong>di</strong> precisazioni confinarie so rto d a l p r o g r e s s iv o<br />
assorbimento delle terre zerbide o boschive in f u n z io n e a g r i<br />
cola. Tale processo, soprattutto vivace nei secoli X IV e XV,<br />
reca ad un certo punto con sè il p ro b lem a <strong>di</strong> u n a p iù p r e c is a<br />
delimitazione delle aree d ’influenza, v en ute o rm a i a s o v r a p <br />
porsi da tempo, e conduce in ev itabilm ente a ll'in s o r g e r e d ’in <br />
terminabili questioni a carattere confinario e g iu r is d iz io n a le 4.<br />
Al <strong>di</strong> fuori <strong>di</strong> questo g ru p p etto <strong>di</strong> d o c u m e n ti, a c c e n tr a ti<br />
tutti su un unico momento sarzanese, restan o q u a t t r o p e r g a <br />
mene d’importanza <strong>di</strong>versa e, cro n o lo g icam en te, lo n ta n i s s i m e<br />
tra loro.<br />
Il documento più antico è l’a tto d ’u n a d o n a z io n e , d a p r i <br />
vato a privato, avvenuta nel 1183. N on e sse n d o r if e r i to il<br />
luogo ove il contratto venne p erfezio n ato , ci a ffid ia m o a lla<br />
patria del donatore e del notaio ro g an te, P o rto v e n e re , p e r situare<br />
topograficamente questa s c rittu ra . Da n o ta r e c h e il n o <br />
taio Benaduxi o Beneaduxi non è un r itr o v a m e n to is o la to ;<br />
il suo nome infatti ricorre con u n a c e rta fre q u e n z a c o m e ro <br />
gatario <strong>di</strong> più d ’un atto in P orto venere 5.<br />
Più interessante, dal punto <strong>di</strong> v ista sia s to r ic o s ia d ip lo <br />
matico, si presenta il docum ento n. 10: un d ip lo m a im p e r ia le<br />
del 25 settembre 1327, concesso d a Ludovico IV il B a v a ro ,<br />
nell’ambito della politica <strong>di</strong> concessioni d ietro c o m p e n s o d a<br />
lui costantemente seguita d u ran te il suo v iag g io ita lia n o . Il<br />
da lui costantemente seguita d u ra n te il suo raid ita lia n o . Il<br />
3 Cfr. G. Pistarino cit., passim. Nella Biblioteca Civica <strong>di</strong> Savona,<br />
inlotre, esiste, in ms., una copia settecentesca <strong>di</strong> a tti relativi<br />
a polemiche confinarie tra Sarzana e Ameglia e Fos<strong>di</strong>novo. Segno che<br />
la controversia, lungi dal comporsi, si prolungò assai nel tem po.<br />
4 Cfr. G. Pistarino, La questione <strong>di</strong> confine tra il Marchese <strong>di</strong><br />
Monferrato e il Ducato <strong>di</strong> Milano, sulla fine del '400, in Archivio Storico<br />
del Monferrato, I (1960).<br />
5 Cfr. G. Falco, Le carte del Monastero <strong>di</strong> San Venerio del Tino,<br />
I, Torino, 1920, docc. nn. LXIV e LXXVII; II, Torino, 1933, doc. n. III.<br />
- 40<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012<br />
#
d o c u m e n to è in te g ra lm e n te autentico, salvo che per il nome<br />
d e l d e s tin a t a r io che, g ro ssolan am en te raschiato, è stato sostitu<br />
ito co l n o m in a tiv o della c ittà <strong>di</strong> Sarzana. Non essendo purtr<br />
o p p o p o s s ib ile risa lire alla lezione originaria, non resta che<br />
a n a liz z a re il falso com e tale. Va detto, a questo proposito,<br />
c h e il f a ls a r io sarzan ese o p e rò con accortezza, almeno per ciò<br />
c h e r ig u a r d a la d ata; cronologicam ente, infatti, non era imp<br />
ro b a b ile c h e Ludovico, a n c o ra a Milano alla fine <strong>di</strong> maggio,<br />
si p o te s s e tro v a re q u a ttro m esi più tar<strong>di</strong> nella zona <strong>di</strong> Saiz<br />
a n a , c a m m in o o b b ligato alla volta <strong>di</strong> Roma. La grossolanità<br />
d e lla fa lsificazio n e si p o tre b b e spiegare forse, più che con<br />
l'im p e riz ia d e lla can celleria, p er l’appunto con un eccesso <strong>di</strong><br />
fid u c ia : o g n i contestazio n e <strong>di</strong> autenticità sarebbe infatti stata<br />
c o n v e n ie n te m e n te rib a ttu ta con il sostegno delle pergamene<br />
a u te n tic h e d e ll'a n n o successivo. Con esse Ludovico, reduce<br />
q u e s ta v o lta d all'in co ro n azio n e rom ana, fece ulterioii conc<br />
e s s io n i, c o m m e rc ia li e giuris<strong>di</strong>zionali, e confermò i pi i\ ilegi<br />
d ei s u o i p re d e c e sso ri im p e ria li6.<br />
A n che m o lto notevole, l’a tto <strong>di</strong> de<strong>di</strong>zione, fatto dal com<br />
u n e d i N ic o la a B ernabò Visconti, in data 13 <strong>di</strong>cembie<br />
1373. Q u e s to p erio d o è co n sid erato solitam ente <strong>di</strong> recessione<br />
p iu tto s to c h e <strong>di</strong> sviluppo p er la signoria milanese: una delle<br />
p e r d ite p iù g ravi fu c erta m e n te quella <strong>di</strong> Genova, già datasi<br />
6 V a n o ta to inoltre che, in questo momento, Sarzana aveva già<br />
fa tto il su o a tto <strong>di</strong> sottom issione all’imperatore. Anzi è proprio del<br />
g io rn o p re c e d e n te a quello del falso, il 24 settembre 1327, un atto aute<br />
n tic o d ella cancelleria im periale, con il quale Ludovico il Bavarc<br />
a c c e tta la de<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> Sarzana e rende nota l’avvenuta receptio in<br />
g ra tia m . E ciò conferm a ancora una volta l’accortezza con cui venne<br />
e se g u ito q u e s to falso, in apparenza tanto grossolano: le concessioni<br />
del 25 s e tte m b re potevano bene essere un corollario dei patti interc<br />
o rsi tr a la com unità e il suo signore.<br />
Il d o c u m e n to in questione è stato pubblicato dallo Schw alm in<br />
M .G.H. - L eges, sectio IV, Constitutiones et acta publica Imperatorum<br />
et R e g u m , t. V I, pars I (1325-1330), Hannover, 1914-27. L’originale in<br />
p e rg a m e n a , g ià visto in persona dallo stesso Schwalm nel 1905, e da<br />
lui d a to c o m e esistente presso l’Archivio Comunale <strong>di</strong> Sarzana, è oggi<br />
irre p e rib ile in questa sede, e forse perduto.<br />
— 41<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
spontaneamente ai tem pi della m ag g io r p o te n z a d e l l ’a rc iv e <br />
scovo Giovanni, ed ora n u o v am ente r ic o s titu ita s i in d ip e n <br />
dente. Questo fatto parve in d icare la fine d ella t r a d i z i o n e p o <br />
litica viscontea dello sbocco al m are , c o s ta n te m e n te s e g u ita<br />
fin dai tempi <strong>di</strong> M atteo, le cui an n essio n i p ie m o n te s i (V e rc e lli<br />
e Alessandria) ed emiliane (P iacenza e P arm a) f u r o n o s e m p r e<br />
in funzione del raggiungim ento <strong>di</strong> G enova. M a p r o p r i o in<br />
questa prospettiva acquista sig nificato il n o s tr o d o c u m e n to :<br />
puntando su Nicola (previa o ccupazione <strong>di</strong> R e g g io n e l l ’E m ilia ,<br />
si ba<strong>di</strong>, secondo una delle vie tra d iz io n a li), B e r n a b ò V is c o n ti<br />
mira chiaramente a riaprirsi la s tra d a v erso G e n o v a . S e m p r e<br />
che, e sarebbe un'interpretazione nuova, egli n o n p e n s a s s e a d <br />
<strong>di</strong>rittura ad una vera e p ro p ria in sta lla z io n e m a r i t t i m a in<br />
zona lunense; la quale soluzione d ’a ltro n d e s a r à p iù d a v ic in o<br />
perseguita, quasi un secolo p iù ta rd i, p ro p rio d a F r a n c e s c o<br />
Sforza, erede in ciò della p o litica v isco ntea.<br />
Resta a <strong>di</strong>re <strong>di</strong> una p ergam en a b o lla ta s e tte c e n te s c a , r e <br />
siduo delle norm ali relazioni b u ro c ra tic h e i n t e r c o r r e n t i t r a<br />
Genova e Sarzana, dopo la su a c o n q u ista d e fin itiv a . Di e s s a<br />
<strong>di</strong>amo qui la trascrizione solo p e r tr a r re a lla lu c e il d o c u <br />
mento, non rivestendo l’e<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> q u e sta s c r i t t u r a u n v e ro<br />
e proprio carattere storico.<br />
* * *<br />
Nella pubblicazione si è seg u ito il m eto d o o r m a i c o s ta n <br />
temente in uso presso la m ag gio ran za degli s tu d io s i. L 'u n ic a<br />
situazione un po' particolare si è p re s e n ta ta in r if e r i m e n t o<br />
alle citazioni giuri<strong>di</strong>che, sparse a b b o n d a n te m e n te n e i d o c u <br />
menti nn. 24 e 25. Per esse, n ella tra s c riz io n e , s i è u s a to<br />
il sistema abbreviativo m oderno 7, e in o ltre , s in g o la r m e n te , si<br />
7 Abbiamo preferito questa soluzione alle a ltre d u e p o ssib ili:<br />
cioè conservare il sistema delle abbreviazioni an tich e, o a d d ir ittu r a<br />
sciogliere le abbreviazioni stesse. Così per es. <strong>di</strong> fro n te a FF., a n z ic h é<br />
lasciarlo tale e quale, abbiamo p referito risolvere in D ig. (m e g lio ch e:<br />
Digestum, integralmente riprodotto). Così ancora C. = C od., Aut. =<br />
Authen. ecc. ecc. Per le abbreviazioni m eno intuibili a b b ia m o p re fe <br />
rito dare la forma completa, declinandola ove fosse n e c e s s a rio ; così<br />
l. = lex, in l. = in lege, q. = quaestio, ecc. ecc.<br />
f<br />
— 42<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
s<br />
4<br />
è c e r c a to d i rin tra c c ia re la citazione nel testo originale, riporta<br />
n d o e v e n tu a lm e n te in n o ta le varianti, o comunque annota<br />
n d o o g n i p a rtic o la re degno <strong>di</strong> rilievo. E ancora, ogni volta<br />
c h e la c ita z io n e lo richiedesse, si è estesa la nota, per quanto<br />
p o s s ib ile , a l c o m m e n to p articolare <strong>di</strong> qualche giurista8.<br />
8 A q u e s t o p r o p o s ito , d a ta l ’in esisten za p resso ch é totale <strong>di</strong> e<strong>di</strong>z<br />
io n i m o d e r n e d e g li a n tic h i c o m m e n ti, si è riten u to utile riportare<br />
l ’i n d i c a z i o n e b ib lio g r a fic a d e lle o p e r e <strong>di</strong> cui ci siam o giovati: Bartolo<br />
da S a s s o f e r r a t o , Omnia quae extant opera, V en etiis, m.d.xc, sexta e<strong>di</strong>t<br />
i o I u n t a r u m ; B a r to lo da S a s so fe r r a to , Consilia, quaestiones et tracta<br />
tu s, V e n e t i is , m .d .lx x x .i; B a r to lo da S assoferrato, Tractatus de flum<br />
in ib u s seu Tiberia<strong>di</strong>s, B o n o n ia e , ap u d Io. R oscium , m.d.lxx.vi; Baldo<br />
d e g li U b a ld i, S u p e r Co<strong>di</strong>cis Iustiniani libris commentaria luculentissim<br />
a , L u g d u n i, m .d .x l.iv ; B a ld o d e g li U bal<strong>di</strong>, In primam et secundam<br />
D igesti V e te ris partes com m entaria, V enetiis, M.D.L.VII; Baldo degli<br />
U b a ld i, I n D ecretalium volum en commentaria, V en etiis, apud Iuntas,<br />
m .d .lx x x ; B a ld o d e g li U b a ld i, Super feu<strong>di</strong>s, 1542 (s.l.); Giovanni d’And<br />
rea , In S e x tu m Decretalium librum novella commentaria, Venetiis,<br />
a p u d F r a n c i s c u m F r a n c isc iu m S e n e n se m , m .d.lxxx.i (contiene anche In<br />
titu lu m d e R egulis luris com m entaria, vulgo Mercuriales); Cino da Pis<br />
t o i a , In C o d icem et aliquot titulos primi Pandectarum tomi, id est Dig<br />
e sti V e te ris, doctissim a com m entaria, Torino, B ottega d’Erasmo, 1964<br />
( R i s t a m p a a n a s t a t ic a d e lla e d iz io n e <strong>di</strong> N icco lò Cisnero. Francoforte<br />
s u l M e n o , m .d .lx x .v iii) ; In n o c e n z o IV, In quinque libros Decretalium,<br />
V e n e t i is , a p u d Iu n ta s , m .d .lx x .v iii; Oldrado da Ponte, Consilia, Lugdun<br />
i,<br />
1550; A n d r e a d’I s e r n ia , In usus feudorum commentaria, Neapoli,<br />
m .d .lx x .i; G io v a n n i da Im o la , In primam Digesti Novi partem egregia<br />
c o m m e n ta ria , B o n o n ia e , a p u d S o c ie ta te m T vpographiae Bononiensis,<br />
m .d .lx x x ; A n t o n i o da B u tr io , Super prima parte secun<strong>di</strong> Decretalium<br />
lectu ra , L u g d u n i, m .d .l.v i; E n r ic o da Segu sio, card. O stiense, Summa,<br />
1537 ( s .l.) ; N i c c o l ò de T u d e s c h is , Omnia quae extant commentaria, Ven<br />
etiis, a p u d I u n t a s , m .d .lx x x .v iii.<br />
» P e r il C orpus luris Civilis ci siamo serviti dell’e<strong>di</strong>zione Krueger-<br />
M o m m s e n - K r o ll, Berlino, 1886, confrontandola, ove ritenessimo necessa<br />
rio , con l’e<strong>di</strong>zione italiana, curata da G. Vignati, del testo stabilito<br />
d a G o ttfried-F riesleb en, Napoli, 1862.<br />
P e r il C orpus lu ris Canonici ci siamo serviti dell’e<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> E.<br />
F r ie d b e r g , L ip sia, 1879 (e<strong>di</strong>zione anastatica, Gratz, 1955).<br />
— 43<br />
-<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
1163, n o v e m b r e 4, Lo<strong>di</strong>.<br />
Federico ( / ) imperatore riceve il borgo <strong>di</strong> Sarzana sotto<br />
la p ro tezio n e dell'impero.<br />
O riginale su pergamena (cm. 39 70), con sigillo aderente in cera<br />
bruna, n ell’Archivio comunale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
E <strong>di</strong>zion e: G. P is t a r in o , Il R egistrim i Vetus del Comune <strong>di</strong> Sarzana,<br />
Sarzana, 1965. D oc. n. 1 e inserto in n. 2.<br />
1<br />
1175, a g o s to 21, Pavia.<br />
Federico ( / ) imperatore concede a Guglielmo Bianco da<br />
V ezzano ed ai suoi ere<strong>di</strong> il pedaggio <strong>di</strong> 12 denari d'imperiali<br />
per sorna e <strong>di</strong> 16 denari d ’imperiali per fardello nel Borgo <strong>di</strong><br />
S a n to S te fa n o e sul percorso fino a Sarzana.<br />
E<strong>di</strong>zione: G. P is t a r in o cit., inserto in doc. n. 9.<br />
2<br />
1183, m a g g io 6, [P o rto v enere].<br />
P orro da Portovenere dona ad Africante suo nipote ima<br />
casa ed u n terreno sito in località detta Camerata. Di entrambi<br />
i beni si riserva l'usufrutto vita naturai durante.<br />
O riginale su pergamena (cm. 31 30) nell’Archivio comunale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
La pergam ena è ottimamente conservata, se non per qualche scoloritu<br />
ra, che p eraltro non pregiu<strong>di</strong>ca affatto la lettura.<br />
Il docum ento è ine<strong>di</strong>to.<br />
I n C h r is ti nom ine. E go P orro de Portuveneris dono tibi<br />
A f r ic a n ti n e p o ti m eo, m ea p u ra donatione in ter vivos, domum<br />
3<br />
— 45<br />
—<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
unam meam quam emi a Calvo de Pino; cui c o h e r e n t a b u n a<br />
parte domus eiusdem Calvi, ab alia dom us Puti, a b a lia d o m u s<br />
Piceni Boni antea via publica. Et dono tibi, m ea p u r a d o n a tio <br />
ne inter vivos, omnem terram quam nabere v isus s u m loco ubi<br />
<strong>di</strong>citur Camerata, salvo tantum iure com unis Ia n u e , e t re te n <br />
to usufructu domus pre<strong>di</strong>cte et terre illius in v ita m e a . Q u am<br />
donationem firmam et ratam habere pro m itto p e r m e m eosque<br />
heredes et in aliquo non contravenire. E t eg o A frican s<br />
promitto vobis domino et avunculo meo P orro p re d ic to , ta re<br />
vobiscum et servire donec vivus fueritis. T estes A lu isiu s de<br />
Fexano, Fredericus Naso, Homodeus, R evenderolus. A ctu m in<br />
domo eiusdem Porri pre<strong>di</strong>cti, anno dom inice n a tiv ita tis m illesimo<br />
centesimo octuagesimo tercio, in<strong>di</strong>ctione q u in ta d e c i<br />
ma sexto <strong>di</strong>e ma<strong>di</strong>i.<br />
(S.T.) Ego Benaduxi de Portuveneris n o ta riu s , ro g a tu s<br />
subscripsi.<br />
4<br />
1185, luglio 29, San Miniato.<br />
Federico (/) imperatore riceve la Chiesa d i L im i s o tto<br />
la protezione dell’im pero e ne co n ferm a i p o ssessi.<br />
Copia imitativa autentica su pergamena dall’originale, d e lla fine del<br />
sec. XII, sottoscritta dai notai Lombardo, Alberto da M assa e C ancellario,<br />
nell’Archivio comunale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
E<strong>di</strong>zione: G. Pistarino cit., doc. n. 21.<br />
5<br />
1226, agosto, presso Sarzana.<br />
Federico (II) imperatore, a conferm a del d ip lo m a d i F e<br />
derico (/) del 4 novembre 1163 (cfr. n. 1), ric e v e il b o rg o d i<br />
Sarzana sotto la protezione d ell’Im pero .<br />
Originale su pergamena (cm. 53 ■' 49), con sigillo p e n d e n te in cera<br />
bruna, neH’Archivio comunale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
E<strong>di</strong>zione: G . P ist a r in o cit., doc. n. 2.<br />
1 L anno 1183 correva in realtà l’in<strong>di</strong>zione I, ma qui si segue il<br />
sistema genovese che segna una unità in meno.<br />
— 46 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
1244, agosto, presso Lucca.<br />
F e d e ric o (II) im peratore riceve il borgo <strong>di</strong> Sarzana sotto<br />
la p r o te z io n e dell'Im pero.<br />
O riginale su pergamena (cm. 31 x 20), con sigillo pendente in cera<br />
bruna, n e ll’A rchivio comunale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
E <strong>di</strong>zione: G. P is t a r in o cit., doc. n. 3.<br />
7<br />
1249, m arz o 30, Sarzana.<br />
I l c o in u n e <strong>di</strong> Sarzana nom ina suoi sindaci Salvo giu<strong>di</strong>ce<br />
e P a g a n in o n o ta io per stringere patti col comune <strong>di</strong> Pisa sec<br />
o n d o le c o n d izio n i che vengono preventivamente elencate.<br />
O riginale su pergamena, in parte guasta per macchie d’umido, nell<br />
’A rchivio co m u n a le <strong>di</strong> Sarzana.<br />
E <strong>di</strong>zione: G. P is t a r in o cit., doc. n. 26.<br />
8<br />
1313, fe b b ra io 13, presso M onte Imperiale.<br />
E n r ic o (VII) im peratore destituisce dal feudo i vassalli<br />
d e ll’Im p e r o , tra cui i vescovi <strong>di</strong> Firenze e <strong>di</strong> Luni, che non<br />
h a n n o o tte m p e r a to ai m andati imperiali.<br />
Copia n otarile autentica, dall’originale, su pergamena, in data 4 ottob<br />
re 1316, già esistente nell’Archivio comunale <strong>di</strong> Sarzana, oggi perduta.<br />
E <strong>di</strong>zione: G. P is t a r in o cit., doc. n. 51.<br />
9<br />
1322, d ic e m b re 4, Lucca.<br />
(C a s tr u c c io A n telm in elli), signore <strong>di</strong> Lucca, risponde ai<br />
q u e s iti p r o p o s ti dagli am basciatori <strong>di</strong> Pisa, Giovanni Tigrimo,<br />
R a in e r o T em panelli, B artolom eo Musso e ser d o lo de Grassulino,<br />
c irca i capitoli stip u la ti presso Sarzana da Giovanni<br />
T ig rim i c o n U golino de Cello, vicario del signore <strong>di</strong> Lucca.<br />
O riginale notarile, dagli atti della cancelleria del comune <strong>di</strong> Pisa, su<br />
p ergam en a m o lto guasta per l’um i<strong>di</strong>tà, nell’Archivio comunale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
E <strong>di</strong>zione: G. P is t a r in o cit., doc. n. 46.<br />
6<br />
— 47 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
1327, settembre 25, presso Pisa.<br />
Ludovico (IV) imperatore prende sotto la p ro p ria tutela<br />
gli uomini <strong>di</strong> * * * * * * , concedendo loro libertà d i m o v im e n to e<br />
<strong>di</strong> commercio.<br />
Originale su pergamena (cm. 39 27) nell’A rchivio c o m u n a le d i S a r<br />
zana. Buono lo stato <strong>di</strong> conservazione, tranne che in q u a ttr o p u n ti d o v e<br />
la pergamena è stata raschiata nel processo <strong>di</strong> fa lsific a z io n e .<br />
Latto contenuto nella pergamena è originale n e lla s a s te s u r a , m a<br />
è stato in seguito parzialmente falsificato a favore d el c o m u n e <strong>di</strong> S a rza n a ,<br />
me<strong>di</strong>ante sostituzione <strong>di</strong> burgus S a rza n e al nome del p r im itiv o d e stin a ta -<br />
rio. Non ci è stato possibile risalire alla lezione o r ig in a r ia .<br />
11 documento è ine<strong>di</strong>to.<br />
Ludovicus, Dei gratia R om anorum rex s e m p e r a u g s tu s ,<br />
universis officiatis, vicariis, rectoribus, n e c n o n a liis q u ib u s <br />
cunque suis et imperii fidelibus <strong>di</strong>lectis, g r a t i a m s u a m et<br />
omne bonum. Fidelitati vestre presentibus n o t u m e s s v o lu <br />
mus quod homines de burgii S a rz a n e 1 ad m a n d a t a e t obo<strong>di</strong>enciam<br />
venerunt prompte nostre regie m a ie s ta tis c u m p restacione<br />
homagii et fidelitatis debiti sacram en ti; e t id e o v o b is<br />
generaliter et singulariter <strong>di</strong>stricte iniungim us e t m a n d a m u s . .<br />
quatenus officiatos hominum pre<strong>di</strong>ctorum de b u r g ii S a r z a n e<br />
ac universos et singulos homines b u rg ii2 e iu s e m , c u m p le n securitate ad nos ire, stare nobiscum , et r e d i r a d p r o p r i a<br />
et alias ubi negociari vel laborare aliquid h a b u e r i n t , siv e in<br />
colleccione fructuum suorum fuerint, vel in a liis a g e n d is lib e re<br />
promittatis, absque omni m olestia et ofFensa p r s o n a r u m et<br />
bonorum suorum quorumcunque. Et in h u iu s s e c u r i ta ti s evidenciam<br />
pre<strong>di</strong>ctos officiatos et hom ines b u rg i S a r z a n e 3 u n i<br />
versos in nostrum conduttum recipim us et e is , p r o o m n ib u s<br />
nostris fidelibus, acceden<strong>di</strong> curiam n o stra m c u m v o lu e rin t,<br />
ibidem stan<strong>di</strong> et remean<strong>di</strong> et om nia alia a g e n d i, u t p re m ittitur,<br />
securitatem liberam conce<strong>di</strong>m us et p r e s e n tib u s in d u lg e-<br />
mus, harum testimonio litterarum . Datum in c a s t r i s a n te civitatem<br />
Pisanam, XXVto <strong>di</strong>e m ensis sep te m b ris, a n n o D o m in millesimo trecentesimo vigesimo septimo, r e g n i v e r o n o s tr i<br />
anno terciodecimo.<br />
1burgii Sarzane è scritto in altro inchiostro su abrasione.<br />
2 burgii è scritto in altro inchiostro su abrasione.<br />
3burgi Sarzane è scritto in altro inchiostro su abrasione.<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
1328, n o v e m b re 26, Pisa.<br />
L o d o v ic o (IV) im peratore conferma al comune <strong>di</strong> Sarza<br />
n a i p r iv ile g i dei suoi predecessori, in particolare <strong>di</strong> Federic<br />
o ( I ) e F ederico (II).<br />
O riginale su pergamena (cm. 39 21), con sigillo pendente in cera<br />
bruna, n e ll’Archivio comunale d i Sarzana.<br />
E d i z i o n e : G . P is t a r in o c i t . , d o c . n . 56.<br />
12<br />
1328, n o v em b re 26, Pisa.<br />
L o d o v ic o (IV) im peratore concede al comune <strong>di</strong> Sarzana<br />
la fa c o ltà d i stabilire gli introiti sul proprio territorio, sec<br />
o n d o g li u s i antichi e le consuetu<strong>di</strong>ni delle città toscane, e<br />
e fin is c e la giuris<strong>di</strong>zione del <strong>di</strong>stretto sarzanese nell’ambito<br />
d i d u e m ig lia .<br />
C opia autentica, su pergamena, dall'originale, del 10 maggio 1440,<br />
so tto sc r itta dai notai Andrea del fu ser Iacobino notaio de Griffis da Sarzana,<br />
Ia co b o del suddetto ser Andrea notaio de Griffis da Sarzana, Cesare<br />
del fu se r Iacob o da Castiglione, citta<strong>di</strong>no <strong>di</strong> Lucca, e Antonio del fu<br />
A ndreolo da V illa, nell’Archivio comunale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
E <strong>di</strong>zion e: G . P is t a r in o cit., doc. n. 57.<br />
Di q u e sto doc. si ha notizia anche in doc. n. 24 della presente<br />
ed izion e.<br />
13<br />
1373, d ic e m b re 11, Sarzana.<br />
P ie tr o L a n d in i e Iacobello Mutii, sindaci e procuratori<br />
d e l c o m u n e d i Nicola, fanno per esso atto <strong>di</strong> completa de<strong>di</strong>z<br />
io n e a B e rn a b ò V isconti, nelle mani del procuratore suo Rain<br />
a ld u c c io d e Monteviri<strong>di</strong>. Rogante il notaio Andrea Nuctii de<br />
M o n te fo rtin o .<br />
O riginale su pergamena (cm. 53 x 40, rastremata in basso fino a<br />
cm . 25), n e ll’Archivio comunale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
La pergam en a presenta una lacerazione orizzontale, in zona centrale,<br />
n el se n so d ella ripiegatura, per un'ampiezza <strong>di</strong> cm. 5 circa, corrispondente<br />
ad u n a tren tin a <strong>di</strong> lettere. Il danno si estende, pur restando intatta la<br />
p erg a m en a, a tutta questa linea centrale, dove il testo risulta pressoché<br />
illeg g ib ile. A ltrettan to <strong>di</strong>casi per la linea della ripiegatura me<strong>di</strong>ana in senso<br />
11<br />
— 49 —<br />
4 Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
longitu<strong>di</strong>nale, che ha causato, in c i m a a l l a p e r g a m e n a , u n a l a c e r a z i o n e<br />
verso il basso <strong>di</strong> cm. 10 circa, con p e r d i t a d i u n f r a m m e n t o d i m m . 5 * 2 0<br />
circa, corrispondente ad una lacuna c o m p l e s s i v a <strong>di</strong> u n a q u i n d i c i n a d i lettere.<br />
Altre lacerazioni d'entità m i n i m a s i r i n v e n g o n o l u n g o i b o r d i d e l l a<br />
pergamena, senza alcun danno per il testo. Altrettanto d i c a s i d e l l e m a c <br />
chie d'umido <strong>di</strong> colore vinoso, s p a r s e l u n g o i m a r g i n i , m a s o p r a t t u t t o<br />
dense nella zona centrale.<br />
La pergamena contiene un unico atto in originale.<br />
Al verso, in fondo, <strong>di</strong> mano probabilmente s e c n t e s c a , t r o v i a m l a<br />
seguente scrittura: llli de Nicola se se su b m ittu n t B e r n a b o n o V ic e c o m iti<br />
duci Me<strong>di</strong>olani cum omnibus suis iuribus. Anno 1373, d e c e m b r is . S e m p r e<br />
<strong>di</strong> stessa mano, all’angolo superiore sinistro: n. 23; <strong>di</strong> m a n o r e c e n t e , i n <br />
vece, al centro della carta: n. 4, con molta evidenza.<br />
Il documento è ine<strong>di</strong>to.<br />
In Dei nomine amen. Anno eiusdem a n a tiv ita te m illessimo<br />
trecentessimo septuagessimo tertio, [u n d e c im ]a ' in d ictione,<br />
<strong>di</strong>e undecima mensis decem bris. P rovi<strong>di</strong> t d iscreti<br />
viri Petrus Lan<strong>di</strong>ni et Iacobellus Muzii, a m b o d e N ich o la,<br />
sin<strong>di</strong>ci et procuratores comunis, universsitatis, c o n su lu m et<br />
hominum <strong>di</strong>cte terfre N ]ichole2, ad in frascripta sp e cia lite r<br />
constituti, ut de ipsorum sin<strong>di</strong>catu apparet p u b lic o in stru m en <br />
to scripto et publicato manu Luchini quondam s e r P etri quondam<br />
Iohannis de Soleria habitatoris, N ich ole n o ta r ii, <strong>di</strong>e<br />
***a3presentis mensis decembris, a me Andrea n o ta r io infrascripto,<br />
viso et lecto ac etiam <strong>di</strong>ligenter in sp ecto p ro m eliori<br />
et evidenti utilitate comunis et hominum d icte te r r e N ichole,<br />
ex certa scientia et non per errorem, pro se ip s is e t su c cesso <br />
ribus ipsorum, ac sin<strong>di</strong>cario et procuratorio n o m in e , e t vice<br />
et nomine pre<strong>di</strong>cti comunis ct personarum et h o m in u m <strong>di</strong>cti<br />
comunis, et heredum et successorum ipsorum , d e d e r u n t, tra<strong>di</strong>derunt,<br />
transtulerunt et concesserunt, omni e x c e p tio n e iuris<br />
ct facti remota, egregio et potenti m iliti d o m in o R aynald u zio<br />
de Monteviri<strong>di</strong>, capitaneo in partibus L unexane g en erali et<br />
procuratori magnifici et excelsi dom ini, d o m in i B ern a b o v is<br />
Vicecomitis Me<strong>di</strong>olani et cetera, im perialis v ic a r ii g en eralis,<br />
recipienti nomine et vice suprascripti m agnifici e x c e ls i domini,<br />
domini Bernabovis Vicecom itis et cetera, e t su o ru m filiorum,<br />
nepotum et pronepotum, ac aliorum lib e r o r u m u sq u e<br />
1 Lacerazione della pergamena. A questa data, 11 <strong>di</strong>cem bre 1373,<br />
correva l'in<strong>di</strong>zione undecima.<br />
J Lacerazione della pergamena.<br />
5 Lacerazione della pergamena. Si tratta in ogni ca so <strong>di</strong> un giorno<br />
tra il primo e il decimo del mese, dal momento ch e nell'undecimo<br />
veniva redatto il documento.<br />
- 50 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
in in fin itu m et in perpetuum ex eo et ex eis descendentium,<br />
o ( m ) n e 4 dom inium et quasi dominium pre<strong>di</strong>cte terre Nichole<br />
ip siu sq u e fortillitiarum , territorii, hominum et personarum<br />
d iete te rre Nichole et ipsius <strong>di</strong>strictus, ac etiam <strong>di</strong>ctam terra<br />
m , ip siu s fortillitias, iuris<strong>di</strong>ctiones et omnimodam gla<strong>di</strong>i<br />
p o te s ta te m <strong>di</strong>cte terre Nichole, cum mero et mixto imperio<br />
et o m n im o d a cohertione et cum omnibus iuribus, rationibus,<br />
te rrito rio , hom inibus et personis quoquomodo pertine(n)tib<br />
u s 5 ad ip sa m terram Nichole; subponentes ac submictentes,<br />
d ictis n o m in ib u s, se se, <strong>di</strong>ctam terram Nichole. ipsiusque fortillitias,<br />
territo riu m , iuris<strong>di</strong>ctiones, homines et personas <strong>di</strong>cte<br />
te rre N icho le, dominio potestati superioritati protectioni baylie<br />
et a rb itrio suprascripti magnifici et excelsi domini, domini<br />
B e rn a b o v is, suorum que filiorum, nepotum et pronepotum ac<br />
lib e ro ru m pre<strong>di</strong>ctorum . Insuper suprascripti sin<strong>di</strong>ci et proc<br />
u ra to re s , nom inibus suprascriptis, confessi fuerunt se ded<br />
isse su p ra sc rip to domino Raynalduzio, nominibus suprascriptis<br />
re c ip ie n ti, possexionem et quasi pre<strong>di</strong>cte terre Nichole,<br />
e iu sq u e fortillitiarum , iuris<strong>di</strong>ctionis et o(m )nium 6 pre<strong>di</strong>ctoru<br />
m s u p e riu s per ipsos concessorum; dantes et concedentes,<br />
d ictis n o m in ib u s, prefato domino Raynalduzio recipienti <strong>di</strong>ctis<br />
n o m in ib u s, ut ipsius propria auctoritate possit <strong>di</strong>ctam<br />
p o sse x io n e m et quasi, quandocunque sibi placuerit, accipere<br />
et illam q u a m habuit perpetuo retinere. Quas quidem tra<strong>di</strong>tio<br />
n em , translationem , concessionem, submixionem et omnia<br />
et sin g u la suprascripta, suprascripti sin<strong>di</strong>ci et procuratores,<br />
n m in ib u s suprascriptis, fecerunt sub pactis, con<strong>di</strong>ctionibus,<br />
c o n v en ctio n ib u s, tenoribus et mo<strong>di</strong>s infrascriptis, videlicet<br />
q u ia, v e rsa vice, suprascriptus dominus Raynalduzius, nomin<br />
ib u s su p rascrip tis, per pactum speciale et expressum de<strong>di</strong>t<br />
et c o n ce ssit suprascriptis sin<strong>di</strong>cis et procuratoribus, nominib<br />
u s su p ra sc rip tis recipientibus, hinc ad duos annos proxim<br />
e v e n tu ro s et per ipsum tempus infrascriptam inmunitate<br />
m et fran ch isiam , videlicet quod comune <strong>di</strong>cte terre Nichole<br />
et h o m in e s e t persone ipsius comunis sint et esse debeant<br />
lib eri et im m u n es ab om nibus et singulis cohertis, gabellis,<br />
im p o ssitio n ib u s, exercitibus, cavalcatis et aliis oneribus realib<br />
u s e t p ersonalibus per <strong>di</strong>ctum tempus duorum annorum;<br />
ite m q u o d si que collecte, impossitiones, talee et onera realia<br />
4 Ms.: onte, senza segno d’abbreviazione.<br />
5 Ms.: pcrtinetibus, senza segno d’abbreviazione.<br />
6 Ms.: onium senza segno d’abbreviazione.<br />
— 51 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
et personalia fuissent impossite seu impossita in episcop atu<br />
Lunensi per offitiales suprascripti magnifici et excelsi dom ini<br />
Bernabovis durante presenti guerra, prefati h o m in e s et comune<br />
Nichole sint liberi, exempti et inmunes a p red ictis, nec<br />
ab eis possint peti vel exigi quoquomodo, ita et ta lite r quod<br />
prò tempore preterito ad nullam exactionem, n u llu m onus<br />
reale seu personale vel mixtum cogi possint; item q u o d finita<br />
suprascripta inmunitate et exemptione eisdem c o m u n i et hominibus<br />
supra per tempus duorum annorum co n cessa, ipsi<br />
seu <strong>di</strong>ctum comune Nichole non teneantur nec cogi possint<br />
ad solutionem alicuius salarii seu alterius c o n d ic tio n is vel<br />
exactionis seu aliquarum expensarum, nisi sec u n d u m m orem<br />
et modum consuetum ante motionem presentis g u erre; item<br />
quod prefatis hominibus de Nichola possit e t d e b e a t satisfieri<br />
de et super introitibus quos Lunensis e p isc o p u s debet<br />
recipere in Nichola, usque ad summam et q u a n tita te m florenorum<br />
centum viginti quinque auri, de om nibus e t singulis<br />
debitis que <strong>di</strong>cti homines seu aliquis vel aliqui ex eis debent<br />
recipere a stipen<strong>di</strong>ariis quos <strong>di</strong>ctus episcopus re tin b a t in<br />
<strong>di</strong>cta terra, ad cuius episcopi instantiam ipsi h o m in e s fecerunt<br />
pre<strong>di</strong>ctis stipen<strong>di</strong>ariis credentias, et cum ipsis debita<br />
contraxerunt; item quod omnes et singuli h om ines et persone<br />
de Nichola et quicunque alii ibidem habitantes sin t et esse<br />
debeant salvi, liberi et securi in avere et p erso n is, non obstantibus<br />
aliquibus conmixis ab hinc retro p e r ip so s vel aliquem<br />
ipsorum, et quod si qui processus c o n d e m p n a tio n e s<br />
seu bapna reperirentur facti facte seu data c o n tr a ipsos homines<br />
vel aliquem seu aliquos ipsorum, in a liq u a seu aliquibus<br />
terris que possideantur per soprascriptum m agnificum<br />
dominum, quacunque de causa vel modo, casseru nt, irrite n tu r<br />
et annullentur sine aliquo dampno ipsorum e t sin e aliquibus<br />
expensis, tt ex nunc pro cassis, irritis et ann ullatis sin t et habeantur<br />
ipso iure; item quod [I] annes 7 Cole e t U golinus Bertini<br />
de Nichola exbampniti de <strong>di</strong>cta terra Nichole, n o n possint<br />
reverti ad <strong>di</strong>ctam terram Nichole sine expressa licentia et<br />
voluntate comunis et hominum <strong>di</strong>cte terre N icho le. In su p er<br />
sin<strong>di</strong>ci et procuratores suprascripti ad m aiorem confirm ationem<br />
pre<strong>di</strong>ctorum, nominibus suprascriptis, iu ra v e ru n t in animas<br />
et super animas ipsorum et hominum e t p e rso n a ru m<br />
7 Lacerazione della pergamena. Data l’entità minima della lacuna,<br />
abbiamo preferito integrare Iannes anziché Ioharm.es.<br />
— 52 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
<strong>di</strong>cte te rre Nichole, ad sancta Dei evangelia, tactis scripturis<br />
in in an ib u s <strong>di</strong>cti domni Raynalduzii capitanei, <strong>di</strong>ctis nominibus<br />
recipientis, genibus flexis et caputeo extracto, prefato<br />
m agnifico et excelso domino, domino Bernabovi Vicecomiti et<br />
cetera, eiusque filiis, nepotibus et pronepotibus ac liberis<br />
u sq ue in infinitum ex eo vel eis vel altero ipsorum descend<br />
en tib u s, fidelitatem et hommatium contra omnem hominem<br />
et universsitatem mun<strong>di</strong>; et quod ab hac hora in antea pred<br />
icta te rra Nichole, ipsiusque comune, homines et persone<br />
nec non ipsi sin<strong>di</strong>ci vel alter eorum, nominibus suprascriptis<br />
vel altero ipsorum , non erunt vel erit in facto, <strong>di</strong>cto seu consilio<br />
q u o d prefatus magnificus et excelsus dominus, dominus<br />
B ernabo s seu ipsius descendentes seu aliquis eorum, personam<br />
aut vitam aut m em brum aut honorem perdat sive perd<br />
an t, vel quod in personam recipiat vel recipiant aliquam lexionem<br />
vel iniuriam seu contumeliam, vel quod mala captione<br />
c a p ia tu r vel capiantur, vel quod aliquem honorem sive<br />
aliqu a regalia que nunc habet seu habent vel in futurum habebit<br />
seu habebunt in <strong>di</strong>cta terra Nichole vel alibi amictat<br />
seu a m ic ta n t; et si sciverint vel au<strong>di</strong>verint aliquem vel aliquos<br />
c o n tra ipsum dominum vel eius descendentes vel aliquem<br />
ip soru m velle facere quicquid p ro 8 ***************<br />
im pe<strong>di</strong>en t et <strong>di</strong>sturbabunt, et si impe<strong>di</strong>re et <strong>di</strong>sturbare non<br />
p o te ru n t, <strong>di</strong>cto magnifico et excelso domino seu ipsius descend<br />
en tib u s, quam citius poterunt, nu(n )ptiabunt9; et si quod<br />
secretum <strong>di</strong>ctis hominibus vel alicui ipsorum pre<strong>di</strong>cte terre<br />
N ichole m anifestaverit seu manifestaverint, illud sine licencia<br />
p refati dom ini alicui non pandet seu pandent, vel per quod<br />
p a n d a tu r fatiet seu fatient; sed si consilium vel auxilium<br />
eo ru m p o stu la v e rit10 seu postulaverint, illud bona fide imp<br />
e (n )d e n t "; nec unquam in persona <strong>di</strong>ctorum hominum vel<br />
alicuius eo ru m aliquod scienter fatient quod redundet contra<br />
p refati magnifici et excelsi domini personam et vitam, vel eius<br />
d escen dentium , vel quod ad alicuius eorum pertineat iniuriam<br />
vel facturam ; et generaliter puram et veram fidelitatem<br />
8 Ms.: segue nel testo un guasto corrispondente ad una quarantina<br />
<strong>di</strong> lettere.<br />
9 Ms.: nuptiabunt, senza segno d’abbreviazione.<br />
10 Ms.: postulaverint, col segno d’abbreviazione depennato.<br />
11 Ms.: impedent, senza segno d’abbreviazione.<br />
— 53 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
sibi et descendentibus suis perpetuo observabunt. H ec a u te m<br />
omnia et singula suprascripta pre<strong>di</strong>cte partes, n o m in ib u s suprescriptis,<br />
sibi ad invicem, solem pnibus stip u la tio n ib u s hinc<br />
inde intervenientibus, promixerunt perpetuo a tte n d e re et observare<br />
et in aliquo non contrafacere vel venire a liq u a ra tio n e<br />
vel causa, <strong>di</strong>recte vel per in<strong>di</strong>rectum , seu aliquo q u e sito colore,<br />
sub pena quinque milium florenorum auri in sin g u lis ca <br />
pitulis huius contractus, in solidum stipulatione p re m issa ,<br />
rato manente pacto quod quibus om nibus et sin g u lis firm ite r<br />
attendendo et observando suprascripte partes, d ic tis n o m in i<br />
bus, sibi ad invicem obligaverunt, om nium ip so ru m e t c u iu slibet<br />
ipsarum partium bona ren u(n )ptian do 12, e x c e p tio n i doli<br />
mali et in factum, con<strong>di</strong>ctioni sine causa et ex in iu x ta cau sa,<br />
exceptioni quod metus causa et quod non possint d ice re, allegare<br />
vel opponere, pre<strong>di</strong>cta vel aliquod p red icto ru m fa c ta fore<br />
per vim vel metum, vel sine causa et ex iniusta c a u sa , ac e tia m<br />
cuilibet alii exceptioni competenti et com p etitu re, nec n o n<br />
cuilibet privilegio et iuri tam com uni quam m u n ic ip a li p e r<br />
quod seu cuius vigore pre<strong>di</strong>cte partes seu aliq u a e a ru m venire<br />
possent contra pre<strong>di</strong>cta vel aliquod p re d ic to ru m , a liq u a<br />
ratione vel causa, de iure vel de facto, seu aliquo q u e sito colore.<br />
Actum Sarzane in domo olim Franchinulli m a g is tri Guillielmi<br />
de Sarzana et nunc habitationis su p rasc rip ti d o m in i<br />
Raynalduzii capitanei, sita in loco <strong>di</strong>cto Burgo, cui s u n t c o n <br />
fines ab una parte domus heredum Muzii Iacobi d e S a rz a n a .<br />
ab alia parte domus Francischini M artini et v ia p u b lic a . A<br />
duabus partibus presentibus ser Frederico ser Ia c o b i de S a r<br />
zana, ser Cicchino Ranal<strong>di</strong>ni de Falcinello, F ra n c isc h o F atio li<br />
de Massa, Fuscho Fatii et Simonello Simonis de C a stro N ovo,<br />
Francischo Parentelli et <strong>Martino</strong> Muzii de O rtu N ov o, e t 13<br />
Bene<strong>di</strong>cto Iofre<strong>di</strong> de Camerano, et pluribus aliis te s tib u s ad<br />
pre<strong>di</strong>cta habitis, vocatis et rogatis.<br />
(S.T.) Et ego Andreas Nuctii de M ontefortino, p u b lic u s<br />
imperiali auctoritate notarius constitutus, p re d ictis o m n ib u s<br />
et singulis presens interfui, et de eis rogatus sc rib e re scrip si 14<br />
et publicavi, signumque meum apposui consuetum .<br />
12Ms.: renuptiando, senza segno d’abbreviazione.<br />
13Ms.: etiam, col segno d’abbreviazione depennato.<br />
14Ms.: scrispssi.<br />
— 54 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
1416, n o v em b re 6, Genova.<br />
I l c o m u n e <strong>di</strong> Genova conferma ai Sarzanesi il privilegio<br />
circa la lo ro eleggibilità negli uffici e nelle castellarne del com<br />
u n e g en o vese, e l'esenzione fiscale per l'importazione delle<br />
m e rc i d a G enova a Sarzana, nella misura <strong>di</strong> cui godono gli<br />
u o m in i d e lla Spezia.<br />
O riginale, in pergamena, all’Archivio comunale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
E <strong>di</strong>zione: G. P i s t a r i n o cit., doc. n. 84.<br />
15<br />
1448, m ag g io 16, Sarzana.<br />
I l c o m u n e <strong>di</strong> Sarzana nomina suoi sindaci maestro Silv<br />
e s tr o c h iru rg o del fu Giovanni de Socinis da Sarzana, Giov<br />
a n n i G ia co m o del fu Cristoforo da Sarzana, e Cechinello del<br />
fu F ra n c esch in o da Sarazna, nelle questioni territoriali verte<br />
n ti co n le com unità <strong>di</strong> Ameglia e Castelnuovo.<br />
E d i z i o n e : G . P is t a r in o c i t . , i n s e r t o n e l d o c . n . 91.<br />
16<br />
1448, m aggio 23, Ameglia.<br />
Il c o m u n e <strong>di</strong> Ameglia nomina suoi sindaci Guglielmo del<br />
fu S im o n e e Fior del fu Lorenzo, entrambi da Ameglia, nelle<br />
q u e s tio n i territoriali verten ti con il comune <strong>di</strong> Sarzana.<br />
E d i z i o n e : G . P is t a r in o c i t . , i n s e r t o n e l d o c . n . 91.<br />
14<br />
17<br />
1448, g iu g n o 8, Genova.<br />
I s in d a c i <strong>di</strong> Sarzana e <strong>di</strong> Ameglia rimettono all’arbitrato<br />
d i G ia n o d a Cam pofregoso, doge <strong>di</strong> Genova, le questioni per<br />
u n a rissa tra gli uom ini delle due comunità e per le verte<br />
n z e te rrito ria li relative alla località detta al Peyro, presso<br />
A m eg lia .<br />
O riginale, su pergamena, all’Archivio comunale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
E <strong>di</strong>zione: G. P i s t a r i n o cit., doc. n. 91.<br />
— 55 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
18<br />
1465, luglio 21, Roma.<br />
Papa Paolo II trasferisce il titolo della sed e episcopale<br />
<strong>di</strong> Limi alla chiesa <strong>di</strong> Santa Maria <strong>di</strong> Sarzana, e retta in cattedrale;<br />
insignisce Sarzana della qualifica <strong>di</strong> c ittà ; co n ferisce<br />
alla <strong>di</strong>ocesi <strong>di</strong> Limi la denominazione d i lu n en se -<br />
sarzanese.<br />
Originale su pergamena (cm. 57 * 35), con bolla plum bea, all’Archivio<br />
comunale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
E<strong>di</strong>zione: G . P i s t a r i n o cit., doc. n . 9 8 .<br />
19<br />
1469, gennaio 4, Roma.<br />
Federico (III) imperatore conferma a Sarzana i d ip lom i<br />
imperiali <strong>di</strong> Federico (I), Federico (II), e L u d o vic o (IV);<br />
approva l'acquisto, da parte dei Sarzanesi p re sso il m archese<br />
Andrea Bianco, dei monti del Caprione; co n ferisce a<br />
Sarzana il titolo <strong>di</strong> città, assegnandole, come d istretto , la<br />
giuris<strong>di</strong>zione su Limi e sul comitato lunense.<br />
Originale su pergamena (cm. 65 * 43), con sigillo pendente in cera<br />
bruna, nell’Archivio comunale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
E<strong>di</strong>zione: G. P i s t a r i n o cit., doc. n . 9 9 .<br />
20<br />
1469, gennaio 15, Castelnuovo.<br />
Il comune <strong>di</strong> Castelnuovo nomina suoi sin d a ci e procuratori<br />
ser Piero del fu Benedetto e maestro A n d re a fabbro<br />
del fu Zachinello, entrambi da Castelnuovo, n elle q u estio n i<br />
confinarie vertenti tra il comune <strong>di</strong> Sarzana da u n lato, e<br />
il comune <strong>di</strong> Castelnuovo dall’altro. Rogante il n o taio ser<br />
Giacomo <strong>di</strong> Giovanni d'Andrea da Fosdenovo.<br />
Di questo doc. si ha notizia nel n. 22 della presente e<strong>di</strong>zione.<br />
- 56 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
21<br />
1469, gennaio 20, Sarzana.<br />
Il co m u n e <strong>di</strong> Sarzana nomina suoi sindaci e procuratori<br />
ser L uigi <strong>di</strong> Baldassarre de Tacholis e ser Giovanni Garzole<br />
del fu A ndrea, entrambi da Sarzana, nelle questioni confinarie<br />
v e rte n ti tra il comune <strong>di</strong> Sarzana da un lato, e il com<br />
u n e d i Castelnuovo dall’altro. Rogante il notaio ser Conte<br />
M a tteo de Mercatoribus da Sarzana.<br />
D i q u e s t o d o c . s i h a n o t i z i a n e l n . 2 2 d e l l a p r e s e n t e e d i z i o n e .<br />
22<br />
1469, febbraio 6, Firenze.<br />
I sin d a ci e procuratori del comune <strong>di</strong> Sarzana, e i sindaci<br />
e procuratori del com une <strong>di</strong> Castelnuovo, a proposito<br />
della lite confinaria vertente tra i due comuni, decidono <strong>di</strong><br />
rim ettersi a ll’arbitrato <strong>di</strong> Giacomo <strong>di</strong> Piero <strong>di</strong> don Luigi<br />
d e ’ G uicciar<strong>di</strong>ni da Firenze, sotto l’egida del Consiglio dei<br />
S a p ie n ti d i Firenze. Rogante il notaio <strong>Martino</strong> <strong>di</strong> Pierpaolo<br />
de Lucherinis da Firenze.<br />
Due pergamene cucite insieme (ciascuna <strong>di</strong> cm. 70 33), nell'Archivio<br />
com unale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
E sse contengono per esteso i documenti nn. 22, 23, 24. Nel doc. n. 22<br />
si dà notizia dei documenti nn. 20 e 21. Del doc. n. 22 si ha notizia anche<br />
nel doc. n. 24; del doc. n. 24 si ha notizia anche nei docc. nn. 25, 26, 33, tutti<br />
della presente e<strong>di</strong>zione.<br />
Gli atti sono dati tutti in copia autentica. Gli originali sono andati<br />
perduti.<br />
Buono lo stato <strong>di</strong> conservazione; assenza <strong>di</strong> guasti, ove si eccettui,<br />
all’angolo superiore destro, una lacerazione frastagliata dovuta a consunzione<br />
progressiva su macchia d’umido, per una corrispondente lacuna <strong>di</strong><br />
una ventina <strong>di</strong> lettere circa.<br />
II verso, in alto, reca la seguente scritta: Registratio. Consilium et<br />
se n te n tia m a g n ifici collegii Fiorentini et cetera. All’opposto capo della pergam<br />
ena troviam o scritto: Consilium et sententia augusti collegii de octo<br />
F lo rentiae in te r Sarzanenses et illos de Castro Novo declarationis confin<br />
iu m , de a n n o 1469. Entrambe le scritte sono della stessa mano, presumibilm<br />
ente secentesca, come per la pergamena precedente. Sempre <strong>di</strong> questa<br />
ano, all’angolo superiore sinistro: n. 33; della solita mano recente: 8°,<br />
m olto m arcato.<br />
I docum enti sono ine<strong>di</strong>ti.<br />
In Dei nomine amen. Anno domini nostri Iesu Christi<br />
ab eius salutifera incarnaione millesimo quadringentesimo<br />
— 57 -<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
sexagesimo ottavo, in<strong>di</strong>ctione secunda ', <strong>di</strong>e vero sexta m ensis<br />
februarii. Actum Florentie, in populo sancti S tefani abbaçie<br />
de Florentia, presentibus testibus ad in fra sc rip ta om <br />
nia et singula vocatis habitis et rogatis, videlicet, ser A ntonio<br />
olim ser Batipste Antonii Bartolomei et ser D onato Antonii<br />
ser Donati civibus et notariis 2 Florentinis, et aliis. Ser<br />
Loysius Baldasaris de Tacholis et ser Iohannes G arzole quondam<br />
Andreae, cives Serçanenses, partium L unigiane <strong>di</strong>strictus<br />
Florentini, sin<strong>di</strong>ci et ut et tanquam sin<strong>di</strong>ci et p ro cu ra <br />
tores civi [tatis Serçane] 3 et hominum et p erso n aru m eiusdem,<br />
ut de eorum sin<strong>di</strong>catu et mandato con stare <strong>di</strong>xerunt<br />
manu ser Contis Matei [de M er]catoribus4 de S erçano pre<strong>di</strong>cto<br />
notarii publici, sub <strong>di</strong>e vigesimo ianuarii, an n o a nativitate<br />
m .cccc.l x v ii ii., vel alio tempore veriori, <strong>di</strong>ctis nom i<br />
nibus et quilibet ipsorum <strong>di</strong>ctis [mo<strong>di</strong>s] 3 et n o m in ib u s, insimul<br />
et de per se, et omni meliori modo via iu re et form a<br />
qui qua et quibus magis et melius potuerunt a u t possunt,<br />
<strong>di</strong>ctis mo<strong>di</strong>s et nominibus, ex parte una; et ser P ieru s quondam<br />
Bene<strong>di</strong>cti et magister Andreas faber q u o n d a m Çachinelli<br />
de Castro Novo, partium Lunigiane d istrictu s Florentini,<br />
sin [<strong>di</strong>ci] 3 et procuratores et ut et tanq uam sin<strong>di</strong>ci et<br />
procuratores <strong>di</strong>cti loci et hominum et personarum eiusdem ,<br />
ut de eorum sin<strong>di</strong>catu et mandato constare d ix eru n t publico<br />
instrumento manu ser Iacobi Iohannis Andree de Fosdenovo,<br />
<strong>di</strong>e xv ianuarii proxime preteriti, vel alio te m p o re veriori,<br />
et quilibet ipsorum <strong>di</strong>ctis mo<strong>di</strong>s et nominibus, insim ul et de<br />
per se, et omni meliori modo via iure et form a quo qua et<br />
quibus magis et melius potuerunt, <strong>di</strong>ctis m o<strong>di</strong>s et nom inibus,<br />
ex parte alia. Vigore maxime conventionum et pactorum<br />
et seu concor<strong>di</strong>e inite et facte per hom ines <strong>di</strong>ctorum<br />
locorum, et de qua et prout patet manu mei M artin i notarii<br />
infrascripti, generaliter omnes lites, questiones et <strong>di</strong>fferentias<br />
vertentes et que verti et esse vel orriri possent in te r <strong>di</strong>ctas<br />
partes, <strong>di</strong>ctis nominibus, occasione, causa vel p re te x tu confinium<br />
et iuris<strong>di</strong>ctionum de quibus fit m entio in p u n to et<br />
1 L’anno 1468 correva in realtà l'in<strong>di</strong>zione p rim a . M a, e sse n d o<br />
questo documento datato secondo lo stile deH’in ca rn a zio n e fio ren tin a ,<br />
il giorno 6 febbraio appartiene già a ll’anno 1469, e p e r ta n to si sp ie g a<br />
la sfasatura dell’in<strong>di</strong>zione, che segue regolarm ente lo s t ile ro m a n o .<br />
2 Ms.: et notariis, in sopralinea.<br />
3 Lacerazione della pergamena.<br />
* Lacerazione della pergamena. Ricostruzione p r o b a b ile .<br />
f<br />
•<br />
— 58 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
^<br />
quesito, transm ictendum per infrascriptum dominum arbitru<br />
m consulere debentibus. Quia <strong>di</strong>cti de Serçana pretend<br />
un t et asserunt ad eos spectare et pertinere eorum iuris<strong>di</strong>ctionem<br />
et confines, inter cetera, a civitate Serçane eundo<br />
per stra tam Romeam, ipsa strata comprehensa, usque ad<br />
aquam Parm ignole5, recte <strong>di</strong>scendendo per ipsam aquam<br />
usque ad m are, et ab ipso mari eundo per litus eiusdem<br />
versus faucem Maere, usque ad aquam Amole seu pontem<br />
de R adetta; et ex adverso, per <strong>di</strong>ctos sin<strong>di</strong>chos de Castro<br />
Novo d icitur et preten<strong>di</strong>tur partem iuris<strong>di</strong>ctionis et confinium<br />
supra<strong>di</strong>ctorum locorum ad eos spectare et pertinere,<br />
videlicet, incipiendo in <strong>di</strong>cta strata Romea ad locum ubi<br />
d icitur via Hospitalis, que via, ut <strong>di</strong>cunt homines de Castro<br />
Novo, <strong>di</strong>rigit confines inter comunitatem Castri Novi et com<br />
un itatem Fosdenovi, et ab ipsa strata infra eundo recte ad<br />
foveam Hercheam , et de inde eundo recte ad foveam Trem<br />
olam , et per <strong>di</strong>ctam foveam in foveam Mastram, et per<br />
<strong>di</strong>ctam foveam in bracciolum Bettegne, et per <strong>di</strong>ctum bracciolum<br />
in stagnum, et per <strong>di</strong>ctum stagnum ad mare, et de<br />
inde recte versus montes ad terminum <strong>di</strong> bocha <strong>di</strong> Chanete<br />
lo 6, et de inde recte ad terminum strate veteris, et de<br />
inde recte ad terminum strate nove, <strong>di</strong>cta strata comprehensa,<br />
usque ad viam Hospitalis suprascripti. Que loca sup<br />
ra designata et protensa pro parte <strong>di</strong>ctorum hominum de<br />
C astro Novo, ambe <strong>di</strong>cte partes asseruerunt comprehen<strong>di</strong><br />
sub generalitate et confinibus supra primo loco designatis<br />
per <strong>di</strong>ctos sin<strong>di</strong>chos civitatis Serçane, et una queque partium<br />
ut su p ra preten<strong>di</strong>t ad se spectare tales confines et eorum<br />
iuris<strong>di</strong>ctionem , videlicet, <strong>di</strong>cti homines de Serçana in<br />
to tu m et integre et prout se extendunt confines supra primo<br />
loco designati, et <strong>di</strong>cti homines de Castro Novo pro <strong>di</strong>cta<br />
p arte infra confines supra secundo loco notatos et comprehensos.<br />
E t propterea <strong>di</strong>cte partes iam convenerunt ut supra huiusm<br />
o<strong>di</strong> lites declarari consilio sapientium habendo per infrascriptum<br />
dom inum arbitrum. Et quod consultores, examinatis<br />
iuribus et allegationibus ambarum partium, secundum<br />
inventaria sibi per infrascriptum dominum transmictenda<br />
et in am bis inventariis contentis, nec non quibuscunque consiliis<br />
et allegationibus et aliis hinc inde deductis et allegatis,<br />
referre debeant de iure <strong>di</strong>cto arbitro que partes sint ipsius<br />
5 M s.: c o m p r e h e n s a - P arm ignole, sottolineato.<br />
6 M s.: d i - C hanetelo, in volgare nel testo.<br />
— 59 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
domini arbitri, in decidendo huiusmo<strong>di</strong> lites de iure tan tu m ,<br />
et ad quam <strong>di</strong>ctarum partium secundum d ed ucta spectent<br />
huiusmo<strong>di</strong> confines et iuris<strong>di</strong>ctiones, de quibus u t su p ra est<br />
questio et <strong>di</strong>fferentia inter <strong>di</strong>ctas partes. Nec n o n et propterea<br />
ipsas lites et <strong>di</strong>fferentias, causas, questiones, <strong>di</strong>fferentias,<br />
controversias inter <strong>di</strong>ctas partes, <strong>di</strong>ctis mo<strong>di</strong>s et nom inibus,<br />
et quamlibet ut supra vertentes et inde connexas vel dependentes7<br />
et tam ortas quam orriundas, occasione p re<strong>di</strong>cta<br />
et quacunque ratione iure modo vel causa, u sq u e in<br />
<strong>di</strong>em duraturas presentis compromissi, omni m o d o via et<br />
iure quibus melius potuerunt, remiserunt, c o m m iseru n t et<br />
compromiserunt, et de eis et qualibet earum co m p ro m issum<br />
generale et seu spetiale fecerunt in spectabilem virum<br />
Iacobum Pieri domini Loysii de Guicciar<strong>di</strong>nis, h o n estu civem<br />
Florentinum, tanquam in arbitrum et a rb itra to re et<br />
amichabilem compositorem, amicum comunem et b o n u m virum<br />
<strong>di</strong>ct[arum] partium <strong>di</strong>ctis mo<strong>di</strong>s et nom inibus. D antes<br />
et concedentes <strong>di</strong>cte partes et compromictentes p re<strong>di</strong>cti, <strong>di</strong>ctis<br />
mo<strong>di</strong>s et nominibus, singula singulis referendo d icto eo ru m arbitrio<br />
et arbitratori plenam licentiam, auctoritatem , p otestatem,<br />
arbitrium et baliam inter <strong>di</strong>ctas partes et q uam libet earum,<br />
<strong>di</strong>ctis mo<strong>di</strong>s et nominibus, proceden<strong>di</strong> et term in an d i de<br />
iure et de facto, et laudan<strong>di</strong>, sententian<strong>di</strong> et a rb itra n d i, <strong>di</strong>viden<strong>di</strong>,<br />
sortien<strong>di</strong>, dan<strong>di</strong>, assignan<strong>di</strong>, conceden<strong>di</strong> et a<strong>di</strong>u<strong>di</strong>can<strong>di</strong>,<br />
condempnan<strong>di</strong>, precipien<strong>di</strong> et mandan<strong>di</strong>, de iure ta n tu m et super<br />
iuribus <strong>di</strong>ctarum partium et cuiuslibet vel alteriu s earum ,<br />
<strong>di</strong>ctis mo<strong>di</strong>s et nominibus, et prout et sicut et q u e m ad m o d u m<br />
secundum relationem et consilium ferendum et d an d u m per<br />
consultores collegii Florentini, electos seu eligendos per <strong>di</strong>ctum<br />
dominum arbitrum, et secundum consilium p e r h uiu sm o <br />
<strong>di</strong> consultores electos et seu eligendos per d ictu m a rb itru m<br />
referendum, <strong>di</strong>ctumque consilium prosequendum, confirm andum<br />
et approbandum, et prout <strong>di</strong>cto arbitro et a rb itra to ri videlitur<br />
et placebit. Et laudum, sententiam, a rb itriu m et arbitramentum<br />
inter <strong>di</strong>ctas partes et quamlibet earum , <strong>di</strong>ctis m o<br />
<strong>di</strong>s et nominibus, ferendum et dandum, de iure ta n tu m et cum<br />
iure cognitionis et prout de iure erit. Et per <strong>di</strong>ctos con su lto res<br />
referetur et consuletur in et super litibus pre<strong>di</strong>ctis et aliis<br />
quibuscunque inde dependentibus connexis vel em ergentibu s,<br />
et cum processu et sine, partibus presentibus et seu ab sen tib u s<br />
et alia presente altera absente, partibus citatis et non citatis<br />
' Ms.: vel dependentem , in sopralinea.<br />
* Macchia nel ms.<br />
- 60 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
et una citata et alia non, <strong>di</strong>ebus feriatis et non feriatis, locis<br />
congruis et non congruis, et in quocunque loco etiam quantuncunque<br />
<strong>di</strong>stante a loco presenti facti conpromissi, eundo sedendo<br />
et recte stando, et alte et basse, et semel et pluries, et<br />
quantum cunque et quando, quoquomodo et prout <strong>di</strong>cto arbitrio<br />
et arbitratori videbitur et placuerit, et prout per <strong>di</strong>ctos<br />
consultores consuletur et de iure terminabitur hinc et per totum<br />
m ensem martii proxime futuri, et infra ipsum tempus<br />
et term inum quandocunque <strong>di</strong>cto arbitro et arbitratori videbitur<br />
et placebit. Cum pacto in presenti contractu per <strong>di</strong>ctas<br />
partes, <strong>di</strong>ctis mo<strong>di</strong>s et nominibus, expresse apposito,<br />
quod de om ni et toto eo, et de omnibus et singulis hiis, et<br />
de quo et seu quibus laudatum et sententiatum et seu arbitratu<br />
m fuerit per <strong>di</strong>ctum arbitrum et arbitratorem, vigore<br />
presentis conpromissi et contentorum in eo intelligatur fuisse<br />
lix et questio inter partes pre<strong>di</strong>ctas, <strong>di</strong>ctis mo<strong>di</strong>s et nominibus,<br />
et venisse et venire in presenti conpromisso, ac si de<br />
eo seu eis in presenti conpromisso per <strong>di</strong>ctas partes expresse<br />
facta foret mentio spetialis. Promictentes et convenientes<br />
<strong>di</strong>cte partes et quelibet earum, <strong>di</strong>ctis mo<strong>di</strong>s et nominibus,<br />
sibi invicem et vicissim, solempni stipulacione hinc inde interveniente<br />
et recepta, stare, parere et obe<strong>di</strong>re omni et cuicunque<br />
laudo, sententie, arbitrio et arbitramento, declarationi<br />
condem pnationi et decisioni et seu precepto per <strong>di</strong>ctum<br />
arb itru m et arbitratorem ferendo et dando, et ab eo et eis et<br />
seu contentis in eo vel eis non appellare, nec de nullitate seu<br />
iniquitate <strong>di</strong>cere, obbicere, opponere vel ablegare, nec <strong>di</strong>ci, excipi.<br />
opponi vel allegari facere, nec petere nec peti facere quod<br />
red u catu r ad arbitrium iu<strong>di</strong>cis vel alterius boni viri, sed ipsum<br />
laudum , sententiam, arbitrium et seu arbitramentum, declarationem<br />
, condempnationem et seu preceptum et contenta<br />
in eo vel eis consequi et executioni mandari, et dare, solvere<br />
facere et executioni mandare et observare in omnibus et per<br />
om nia, p ro u t in <strong>di</strong>cto huiusmo<strong>di</strong> laudo, sententia, arbitrio et<br />
arb itram en to ut supra ferendo per <strong>di</strong>ctum arbitrum et arbitratorem<br />
, continebitur. Quod quidem conpromissum et omne<br />
quodcunque laudum exinde sequendum, et omnia et singula<br />
sup rascripta et infrascripta et exinde sequenda promiserunt<br />
<strong>di</strong>cte p artes et conpromictentes pre<strong>di</strong>cti, <strong>di</strong>ctis mo<strong>di</strong>s et nom<br />
inibus, sibi invicem et vicissim, solempni stipulacione hinc<br />
inde interveniente et recepta, perpetuo firma e ratha habere,<br />
tenere, observare et attendere et a<strong>di</strong>mplere, et contra non dare,<br />
facere, <strong>di</strong>cere vel venire nec de<strong>di</strong>sse, fecisse vel venisse, per<br />
se vel alium aut alios, aliqua ratione, iure, modo vel causa<br />
consentire, sub pena et ad penam florenorum auri duorum<br />
— 61 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
milium, stipulatione solempni in singulis capitulis pactis et<br />
membris huius contractus in solidum prom issam et legitim e<br />
stipulatam. Que pena totiens conmictatur et peti et exigi possit<br />
et valeat in solidum et cum effectu quotiens c o n tra fa c tu m<br />
fuerit aut in aliquo contraventum per alteram ex p a rte 9. E t<br />
qua pena commissa vel non, soluta exacta rem issa vel non,<br />
nichilominus pre<strong>di</strong>cta et infrascripta omnia et singula, et<br />
omne laudum exinde sequendum firma et ratha m a n e a n [t] 10<br />
et perpetuo perdurent. Pro quibus omnibus et singulis observan<strong>di</strong>s,<br />
firmis et rathis haben<strong>di</strong>s et tenen<strong>di</strong>s et im plen<strong>di</strong>s,<br />
et pro <strong>di</strong>cta pena solvenda, si et quotiens co m m issa fuerit,<br />
obligaverunt <strong>di</strong>cte partes et quelibet earum, d ictis m o<strong>di</strong>s et<br />
nominibus, sibi invicem et vicissim, singula singulis referen <br />
do, solempni stipulatione promissa, <strong>di</strong>ctos eorum et cuiuslibet<br />
eorum principales, et <strong>di</strong>cta eorum et cuiuslibet e o ru m com u-<br />
nia, et omnes personas eorundem et eorum o m n iu m locorum<br />
et personarum omnia bona et iura presentia et fu tu ra , singula<br />
singulis referendo, et una pars alteri et e converso, <strong>di</strong>ctis m o<br />
<strong>di</strong>s et nominibus. Renumptiantes <strong>di</strong>cte partes et com prom ictentes<br />
pre<strong>di</strong>cti et quilibet eorum, <strong>di</strong>ctis mo<strong>di</strong>s et n om inibus,<br />
in pre<strong>di</strong>ctis omnibus et singulis, exceptioni et benefìcio non<br />
facti <strong>di</strong>cti conpromissi et non facte <strong>di</strong>cte prom issionis et obligationis,<br />
et non sic celebrati contractus, rei n o n sic geste et<br />
omnium pre<strong>di</strong>ctorum non sic actorum et gestorum , beneficio<br />
Velleani senatus consulti, fori privilegio, exceptioni doli m ali,<br />
con<strong>di</strong>ctionis indebite, sine causa et ex iniusta cau sa, in factum,<br />
actioni et omni alii auxilio et beneficio, et legi et iuri <strong>di</strong>centi<br />
generalem renumptiationem non valere; c u m p ac to in<br />
presenti contractu expresse apposito, quod om ne et q u o d c u n <br />
que laudum, arbitrium et seu arbitramentum, q u o tiescu n q u e<br />
ferendum per <strong>di</strong>ctum arbitrum et exequi et executioni m a n d a <br />
ri possit et valeat quandocunque, non obstante p e n d e n tia presentis<br />
compromissi. Quibus quidem partibus et com prom ictentibus<br />
pre<strong>di</strong>ctis et cuilibet eorum, <strong>di</strong>ctis m o<strong>di</strong>s et n o m in i<br />
bus, presentibus, volentibus et pre<strong>di</strong>cta omnia confitentibus<br />
precepi ego Martinus, iudex or<strong>di</strong>narius et notarius infrascriptus<br />
per guarentigiam et nomine iuramenti, p ro u t m ihi licuit<br />
et licet ex forma capituli statutorum comunis F lo re n tin is de<br />
guarentigiis loquentis, quatenus pre<strong>di</strong>cta omnia et singula suprascripta<br />
attendant, faciant et observent, ut s u p ra p ro m iserunt,<br />
continetur et scriptum est. Quod quidem c o n p ro m issu m<br />
9 Corretto su: ex partem .<br />
10 Macchia nel testo.<br />
— 62 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
<strong>di</strong>cte p artes, <strong>di</strong>ctis mo<strong>di</strong>s et nominibus, durare voluerunt et<br />
vires h ab ere u t supra, hinc et per totum mensem martii proxime<br />
fu tu ri, rogantes me Martinum notarium infrascriptum<br />
q u aten u s de pre<strong>di</strong>ctis omnibus et singulis publicum conficerem<br />
in stru m en tu m unum seu plura.<br />
(S.T.) Ego Martinus Petripauli de Lucherinis civis Florentinus,<br />
im periali auctoritate iudex or<strong>di</strong>narius atque notarius<br />
p ublicus Florentinus, pre<strong>di</strong>ctis omnibus et singulis dum sic<br />
a g eb an tu r interfui, eaque rogatus scribere scripsi et publicavi<br />
et in han c publicam formam redegi, ideoque me subscripsi<br />
signum que m eum apposui consuetum.<br />
23<br />
1469, febbraio 6, Firenze.<br />
E sp o sizio n e dell’oggetto della causa confinaria vertente<br />
tra il c o m u n e <strong>di</strong> Sarzana e il comune <strong>di</strong> Castelnuovo, da tras<br />
m e tte r s i al Collegio dei Sapienti <strong>di</strong> Firenze per consultazio<br />
n e 1.<br />
S t e s s a p e r g a m e n a . P e r l a d e s c r i z i o n e c f r . o s s e r v a z i o n i a l d o c . n . 2 2 .<br />
P un ctu s transmissus collegio Fiorentino super quem petitu<br />
r consilium 2. Casus talis est. Pro parte hominum civitatis<br />
Serçane d icitu r et asseritur ad eos spectare et pertinere iuri-<br />
( s )<strong>di</strong>ctionem 3 et confines infrascriptorum locorum, videlicet,<br />
a civitate Serçane eundo per stratam Romeam, ipsa strata<br />
com prehensa, usque ad aquam Parmignole, et ab ipsa aqua<br />
P arm ignole eundo recte, descendendo per ipsam aquam<br />
usque ad m are, et ab ipso mari eundo per litus eiusdem<br />
versus faucem Maere usque ad aquam Amole seu pontem<br />
de R adetta. E t pro parte hominum Castri Novi <strong>di</strong>citur et<br />
a sse ritu r ad eos spectare et pertinere confines et iuris<strong>di</strong>ctio<br />
nem infrascriptorum locorum, videlicet, incipiendo in <strong>di</strong>c-<br />
1 A b b ia m o preferito dare questo documento in separata sede,<br />
p u r e s s e n d o e s s o <strong>di</strong>rettam ente allegato al precedente. La data manca,<br />
m a e v id e n te m e n te essa non può essere <strong>di</strong>versa da quella del doc. prec<br />
e d e n te .<br />
2 M s.: p u n c t u s - co n siliu m , scritto al centro della carta, a guisa<br />
d i tito lo .<br />
3 M s.: iu r id ic tio n e m .<br />
— 63 -<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
ta strata Romea ad locum ubi <strong>di</strong>citur via H osp italis, que<br />
via, ut <strong>di</strong>cunt homines de Castro Novo, <strong>di</strong>rigit confines inter<br />
comunitatem Castri Novi et comunitatem F osdenovi, et ab<br />
ipsa strata infra eundo recte ad foveam H erchiam , et de inde<br />
eundo recte ad foveam Tremolam, et per d icta m foveam in<br />
foveam Mastram, et per <strong>di</strong>ctam foveam in b ra c cio lu m Bettegne,<br />
et per <strong>di</strong>ctum bracciolum in stagnum, et p e r d ictu m stagnum<br />
ad mare, et de inde recte versus m ontes ad term in u m<br />
<strong>di</strong> bocha <strong>di</strong> Chanetelo4, et de inde recte ad te rm in u m strate<br />
veteris, et de inde recte ad term inum strate nove, d icta strata<br />
comprehensa, usque ad viam Hospitalis suprascripti. Que quidem<br />
loca supra secundo loco designata pro p a rte <strong>di</strong>ctorum<br />
hominum Castri Novi, presupponitur in facto con p re( he ) n d i5<br />
sub confinibus et generalitate locorum supra p rim o loco designatorum<br />
pro parte hominum civitatis Serçane; sed <strong>di</strong>cti homines<br />
Serçane pretendunt et asserunt ad eos in teg re et in solidum<br />
spectare confines et iuris<strong>di</strong>ctiones locorum su p ra prim o<br />
loco designatorum; et <strong>di</strong>cti homines de Castro N ovo p reten <br />
dunt et asserunt solum pro <strong>di</strong>ctis partibus sup ra secundo loco<br />
confinatis et conprehensis ut supra in <strong>di</strong>ctis p rim is confinibus,<br />
ad eos spectare et pertinere ipsa loca et confines et iuris<strong>di</strong>ctionem<br />
locorum supra secundo loco, pro parte d icto rum hominum<br />
Castri Novi, designatorum. Unde visis et exam inatis<br />
quibuscunque iuribus, consiliis et allegationibus u triusq ue<br />
partis et aliis quibuscunque ipsis consultoribus transm issis,<br />
queritur quid iuris et ad quam <strong>di</strong>ctarum p a rtiu m spectent<br />
confines et iuris<strong>di</strong>ctiones locorum de quibus su p ra, et que ut<br />
supra <strong>di</strong>cti homines Castri Novi, secundum u t su p ra n arrata,<br />
asserunt ad eos pertinere et spectare.<br />
Ego Martinus suprascriptus pre<strong>di</strong>ctum p u n tu m hic scripsi<br />
et publicavi prout <strong>di</strong>cto collegio Florentino tra n sm issu s fuit,<br />
ideo me ad fidem subscripsi.<br />
24<br />
1469, marzo 31, Firenze.<br />
Consiglio legale fornito dal Collegio degli A v v o c a ti e dei<br />
Dottori della città <strong>di</strong> Firenze a proposito della lite confinaria<br />
vertente tra il comune <strong>di</strong> Sarzana e il com une d i C a ste ln u o v o ;<br />
4 Ms.: <strong>di</strong> - Chanetelo, in volgare nel testo.<br />
5 Ms.: com pren<strong>di</strong>.<br />
— 64 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
e sen ten za dell'arbitro Giacomo <strong>di</strong> Piero <strong>di</strong> don Luigi de' Guiccia<br />
rd ini da Firenze. Rogante il notaio <strong>Martino</strong> <strong>di</strong> Pierpaolo<br />
Luce de Lucherinis da Firenze.<br />
Stessa pergamena. Per la descrizione cfr. doc. n. 22.<br />
Di questo doc. si ha anche notizia nei docc. nn. 25, 26, 33 della presente<br />
e<strong>di</strong>zione.<br />
In Dei nomine amen. Nos Iacobus Pieri domini Loysii de<br />
G uicciar<strong>di</strong>nis civis Florentinus, et adpresens vexillifer iustitie<br />
populi Florentini, arbiter et arbitrator et amicabilis compositor,<br />
am icus comunis et bonus vir, electus et asumptus a ser<br />
Loysio Baldasaris de Taccholis et a ser Iohanne Garzole quondam<br />
A ndree, civibus Serçanensibus, partium Lunigiane <strong>di</strong>strictus<br />
Florentini, sin<strong>di</strong>cis et procuratoribus, et ut et tanquam<br />
sin<strong>di</strong>cis et procuratoribus civitatis Serçane, et mo<strong>di</strong>s<br />
et nom inibus in conpromisso contentis, ex parte una, et a<br />
ser Piero quondam Bene<strong>di</strong>cti et magistro Andrea fabro quondam<br />
Çachinelli de Castro Novo, partium Lunigiane <strong>di</strong>strictus<br />
Florentini, sin<strong>di</strong>cis et procuratoribus, et ut et tanquam sin<strong>di</strong>cis<br />
et procuratoribus <strong>di</strong>cti Castri Novi, et mo<strong>di</strong>s et nominibus<br />
in conpromisso contentis, ex parte alia, ut de conpro<br />
isso in nos facto, auctoritate potestate et balia, constat<br />
m an u infrascripti ser Martini, sub <strong>di</strong>e sexta mensis februarii<br />
proxim e preteriti. Viso itaque <strong>di</strong>cto conpromisso in nos de<br />
iure facto, et auctoritate potestate et balia nobis ab ipsis partibus<br />
concessa et attributa, et visis litibus et questionibus partium<br />
pre<strong>di</strong>ctarum , et ipsis partibus et eorum litibus et <strong>di</strong>fferentiis<br />
pluries intellectetis et visis, qualiter de voluntate partium<br />
ipsarum , <strong>di</strong>cte eorum lites et <strong>di</strong>fferende per nos conmisse<br />
et rem isse fuerunt in collegio advocatorum et doctorum civitatis<br />
Florentie, et ad consilium sapientis de iure terminandas,<br />
ad hoc ut inter ipsas partes iustitia rectius ministraretur;<br />
et viso consilium demum red<strong>di</strong>to per ipsos sapientes et doctores<br />
<strong>di</strong>cti collegii Florentini inter partes pre<strong>di</strong>ctas, et cuius<br />
quidem consilii inter ipsas partes relati tenor talis est, videlicet,<br />
« In nom ine domini nostri Iesu Christi sanctique Yvonis<br />
collegii nostri protectoris. Viso puncto et iuribus de quibus<br />
in eo fit m entio, et que videnda fuerunt questionis vertentis<br />
in ter civitatem Serçanensem ex una et comune Castri Novi ex<br />
alia, n o stro collegio doctorum civitatis Florentie de iure consulendo<br />
conm issa conclusive, absque multis allegationibus procedendo,<br />
ut moris est collegii prefati, premictendum est magnificum<br />
com une Florentie fuisse et esse verum et indubitatu<br />
m dom inum <strong>di</strong>ctorum locorum legitime et iuri<strong>di</strong>ce acqui<br />
— 65 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
sitorum, et in ipsum comune Florentie fuisse et esse tranlatum<br />
omne dominium, merum imperium gla<strong>di</strong>i p o testatem<br />
mixtum, iuris<strong>di</strong>ctionem et omne ius superioritatis, salvis tamen<br />
preminentiis, honoribus, iuribus et aliis o m n ib u s et singulis,<br />
in capitulis, eis et cuilibet eorum locorum concessis,<br />
adeo quod illa omnia indubitanter sic o bservabuntur p ro u t<br />
in illis continetur, et sic iustum et iuri<strong>di</strong>cum est ea o m n ia observari<br />
— ut nobis <strong>di</strong>cit textus in epistula In te r claras, circha<br />
principium, Cod. De summa trinitate ’, et in te rm in is de cap.<br />
Sumissionibus civitatum et aliorum locorum, <strong>di</strong>xit B arto lu s in<br />
consilio suo Comune Spoleti2, et quod per eum plene n o ta tu r<br />
in lege Si convenerit, par. Si nuda, Dig. De p ig n o ra ticia 3, et in<br />
tractatu suo Tiberia<strong>di</strong>s, II0 libro seu parte De in su la , I I I a columpna<br />
\ et Cynus in lege Etiam , Cod. De iure d o c tiu m 5, et<br />
lege Cunctos populos, De Sum m a trin ita te6 p e r m od ern os<br />
maxime Baldum, et per canonistas in cap. 1°. N e se d e vacan-<br />
1 Cod., Lb. I, tit. 1 De su m m a tr in ita te e t de fid e c a th o lic a , e t<br />
ut nemo de ea publice contendere a u d ea t, lex VIII I n t e r c la r a s s a p ie n <br />
tiae ac mansuetu<strong>di</strong>nis vestrae laudes (Iustiniano A. Io h an n es ep. u rb is<br />
Romae).<br />
2 B a r t o u , Consilia, cons. LIX C o m m u n e S p o le ti c o n c e s s it.<br />
3 Dig., Lb. XIII, tit. 7 De p ig n o ra ticia a ctio n e v e l c o n tr a , le x<br />
XVIII Si convenerit ut nom en d e b ito ris m e i p ig n o ri t i b i s i t (P a u lu s,<br />
Lb. XXIX Ad E <strong>di</strong>ctum ), par. 1 Si n u d a p ro p rie ta s p ig n o r i d a ta s it.<br />
Bartolt, Ad Lb. septimum D igest, De p ig n o r a tic ia a c tio n e , le x<br />
XVIII Si convenerit, S i nuda.<br />
4 B a r t o l i , T ractatus de flu m in ib u s seu T ib e r ia d is , p a r s II D e<br />
fluviaticarum insularum <strong>di</strong>visione.<br />
5 Cod., Lb. V, tit. 12 De iure d o tiu m , lex VIII E t i a m s i n o n d o te m<br />
red<strong>di</strong> sibi mater (Imp. Gor<strong>di</strong>anus A. Agrippinae).<br />
Ms.: doctium.<br />
Cini, In Co<strong>di</strong>cem , Super Cod. Lib. V, De iure d o t i u m , T it. X II<br />
Etiam.<br />
6 Cod., Lb. I, tit. 1 De su m m a tr in ita te et de fid e c a th o lic a , e t<br />
ut nemo de ea publice conten dere a u d ea t, lex I C u n to s p o p u lo s<br />
(Imppp. Gratianus, Valentinianus et T heodosius AAA. a d p o p u lu m u r<br />
bis Constantinopolitanae).<br />
Bal<strong>di</strong>, In Co<strong>di</strong>cem, Super p r im o C od icis, De s u m m a trin ita te,<br />
Cunctos populos.<br />
— 66 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
te 7 — . Nec ipsi magnifico comuni Florentie in aliquo est derogatum<br />
p er aliquod ius, si quid <strong>di</strong>ceretur postea emanasse,<br />
cum nulla foret facta mentio de ipso dominio et iure comunis<br />
Florentie, cum non fuisset aliquod de eo <strong>di</strong>ctum et sic preiud<br />
icatum — lex II, par. Merito, et par. Si quis a principe, Ne<br />
q u id in loco publico*,et lex Totiens, De pollicitationibus9cum<br />
sy 9 bls — , tu m quia non recognoscit superiorem, ideo quod<br />
nullum preiu<strong>di</strong>cium modo aliquo potuisset sibi fieri, iuxta nota<br />
tu r lex H ostes, De captivis et post liminio 10 per Bartolum,<br />
cum sy 9 bis, et aliis de causis de quibus non est opus adpresens<br />
insistere. Item premictendum est, etiam cum in punto simpliciter<br />
d icatur cuius sit iuris<strong>di</strong>ctio, quod iuris<strong>di</strong>ctio alia est<br />
voluntaria, alia contemptiosa, alia statutaria, et consuetu<strong>di</strong>ne<br />
et prescriptione queritur iuris<strong>di</strong>ctio — ut post Cynum per<br />
B aldum in lege I, De emancipatione liberorum ", et plene ha-<br />
7 D ecret. Greg. IX, Lb. III, tit. 9 Ne sede vacante aliquid innov<br />
e tu r , cap. I N o v it ille q u i sc ru ta to r est cor <strong>di</strong>um (Innocentius III<br />
p rio ri et conventui Glastonensi, Roma 1214).<br />
8 Dig., Lb. XLIII, tit. 8 N e q u id in loco publico vel itinere fiat,<br />
lex II P r a e to r a it (Ulpianus, Lb. XLVIII Ad E <strong>di</strong>ctum ), par. 10 Merito,<br />
par. 16 S i q u is a princip e.<br />
9 Dig., Lb. L, tit. 12 De pollicitationibus, lex VI Totiens locum<br />
h a b e t (U lpianus, Lb. V De o fficio proconsulis).<br />
9 bis Così nel ms. Non siamo riusciti a sciogliere l’abbreviazione<br />
alla luce delle nostre conoscenze.<br />
10 Dig., Lb. XLIX, tit. 15 De captivis et de postlim inio et redemtis<br />
a b h o s tib u s , lex XXIV H o s te s s u n t quibus bellum publice populus<br />
R o m a n u s d e c r e v it (Ulpianus, Lb. I Institution um ).<br />
M s.: segue, depennato, u, e poi ancora rever (= rever[sis] ?).<br />
N oi ab b iam o espunto questa parola, pensando ad un lapsus originato<br />
da confu sione con un titolo analogo del Co<strong>di</strong>ce (Cod., Lb. Vili, tit. 50<br />
D e p o s t l i m i n i o reversis e t r e d e m tis ab hostibus).<br />
B a r t o l i , A d Lb. q u a d ra g e sim u m nonum Digest., De captivis et<br />
d e p o s tlim i n io , lex XXIV H o stes.<br />
11 Cod., Lb. V ili, tit. 48 De em ancipatione liberorum, lex I Si<br />
le x m u n ic ip ii, in quo te p a te r em ancipavit, potestatem duumviris<br />
d e d it (Im p p . Diocletianus et Maximianus AA. Herennio).<br />
C ini, I n C o d icem , Super Cod. Lb. VIII, De emancipatione liberor<br />
u m tit. XLIX, S i lex.<br />
B a ld i, I n C o d icem , Super octavo Co<strong>di</strong>cis, De emancipatione liber<br />
o r u m , S i le x .<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
etui- per doctores in lege Imperium, De iuris<strong>di</strong>ctione o m n iu m<br />
iu<strong>di</strong>cum12—; et proprie et improprie, et generalis et universalis,<br />
et ad unum seu plures actus potest esse iuris<strong>di</strong>ctio<br />
ut per Inocentium in cap. Cinn <strong>di</strong>lectus, De capellis m o n a chorum<br />
l3, in glossa super verbo « possessio », et ibi p er doctoies,<br />
et plene habetur per doctores maxime m odernos in lege Servitutes,<br />
Dig. De servitutibus14 titulo generali — - C um igitur<br />
per ipsa capitula <strong>di</strong>sponatur de capitaneo m ieten d o per ipsum<br />
magnificum comune Florentie ad ipsam civitatem Sarçane<br />
cum mero et mixto imperio in criminalibus, et doctore<br />
uno pro civilibus et sententiis feren<strong>di</strong>s, de m odo et form a <strong>di</strong>sponatur,<br />
et prout et sicut per ipsa capitula d ic itu r de actis<br />
iuris<strong>di</strong>ctionalibus exercen<strong>di</strong>s, infertur 15 iuris<strong>di</strong>ctionem esse in<br />
curia et de curia ipsius civitatis Sarzane, et sic universaliter<br />
in locis et personis quibuscunque et qualitercunque sub<strong>di</strong>tis<br />
<strong>di</strong>cte curie, prout est significatum eis — ut lex I a, p ar. 1°, Dig.<br />
12 Dig., Lb. II, tit. 1 De iu risd ictio n e o m n iu m i u d i c u m , lex III<br />
Imperium aut m erum est aut m ix tu m (Ulpianus, L b. I I I D e o ffic io<br />
quaestoris).<br />
Questa citazione è fatta, com e altre altrove, s e c o n d o la lezione<br />
della Volgata (De iuris<strong>di</strong>ctione o m n iu m iu d icum ), m e n tr e la critica<br />
moderna per solito preferisce la tra<strong>di</strong>zione che r e c a se m p lic e m e n te<br />
De iuris<strong>di</strong>ctione. In tal modo tra l’altro, si evita o g n i p o s sib ilità <strong>di</strong><br />
confusione con Cod., Lb. Ili, tit. 13 De iu risd ic tio n e o m n i u m iu d ic u m .<br />
» Decret. Greg. IX, Lb. Ili, tit. 37 De c a p e llis m o n a c h o r u m et<br />
aliorum religiosorum, cap. II D ilectus filius (In n o c e n tiu s II I archipresbitero<br />
et clericis Sanctae Caeciliae, Roma 1208).<br />
II nostro cita erroneamente C u m d ilectu s per D ile c tu s , fo r se confondendosi<br />
a causa della grande frequenza <strong>di</strong> c a p ito li r e c a n ti d etto<br />
titolo.<br />
I n n o c e n t i i<br />
iv, In quinque lib ro s D ecreta liu m , In te r tiu m D ecretai.,<br />
De capellis monachorum rubr. 37, cap. II D ile c tu s .<br />
14 Dig., Lb. VIII, tit. 1 De se rv itu tib u s, lex 1 S e r v i t u t e s a u t p e rso <br />
narum sunt (Marcianus, Lb. III R egula ru m ).<br />
L’in<strong>di</strong>cazione titulo generali vuoi <strong>di</strong>stinguere q u e s to tito lo dai<br />
due seguenti, che ne sono la particolare sp ecificazion e (r isp e ttiv a m e n <br />
te De servitutibus prae<strong>di</strong>orum u rb a n o ru m e De s e r v i t u t i b u s p r a e d io <br />
rum rusticorum.<br />
15 Ms.: segno <strong>di</strong> mano in m argine, prob ab ilm ente p e r rich iam are<br />
l'attenzione sul passo infertur - curie.<br />
— 68 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
De o rrig in e iuris, qui incipit Postea autem 16, et ibi glosa facit,<br />
lex M o rtu o , De fideiussoribus '7, et lex Metus, par. Animadverte<br />
n d u m , Dig. Quod m etus causa 18, et quod ibi notatur et plene<br />
h a b e tu r in cap. Forus, De verborum significatione 19—. Et hoc<br />
resp ectu iuris<strong>di</strong>ctio est contemptiosa et generalis, quo ad omnes<br />
actus civiles <strong>di</strong>citur in <strong>di</strong>ctis iuribus; et quatenus sunt<br />
loca sub cu ria illa, <strong>di</strong>cuntur « de <strong>di</strong>strictu » quia illi curiae <strong>di</strong>strin<br />
g u n t — ut <strong>di</strong>citur de <strong>di</strong>cto verbo « <strong>di</strong>strictu » in cap.<br />
penultim o. De officio delegati20, et Inst. De actionibns, par.<br />
R u rsu s 21, et ibi per glosam — ; et idem <strong>di</strong>citur de « territo-<br />
16 D ig., Lb. I, tit. 2 De o rig in e iuris et om nium magistratuum, et<br />
s u c c e s s io n e p r u d e n tu m .<br />
F in o a q u esto punto Ia citazione è certamente esatta. Non così<br />
p o s s ia m o d ir e per la lex I F a u tu ru s (Gaius, Lb. I Ad legem X II tabula<br />
r u m ) , c h e , non essendo sud<strong>di</strong>visa per paragrafi, automaticamente<br />
d ev e e s s e r e esclu sa dall’identificazione. Il ms. reca qui incipit postea<br />
a u t. (c o n l’abb reviazion e classica per autem , si noti), che potrebbe essere<br />
c o n c o r d a to con il precedente paragraphus. Seppure ciò non cor<br />
isp o n d a p e r nulla alla form a ortodossa d’una citazione, ci permetter<br />
e b b e <strong>di</strong> te n ta r e un’identificazione: Ibid., lex II Necessarium itaque<br />
n o b is v i d e t u r (Pom ponius, Lb. sing. Enchiri<strong>di</strong>i), par. 2 Postea aucta.<br />
D o v e a u t[ e m ~ i per a u cta sarebbe imputabile ad un lapsus grafico.<br />
17 D ig., Lb. XLVI, tit. 1 De fideiussoribus et mandatoribus, lex<br />
XXII M o r t u o re o (Florentinus, Lb. VIII Institutionum ).<br />
18 D ig., Lb. IV, tit. 2 Q u od m e tu s causa gestum erit, lex IX Met<br />
u m a u t e m p r e s e n te m (Ulpianus, Lb. XI Ad E <strong>di</strong>ctum ), par. 1 Animadv<br />
e r t e n d u m a u te m .<br />
II n o s tr o cita m e tu s per m e tu m , forse confondendosi con Dig.,<br />
Lb. IV , tit. 6 E x q u ib u s ca u sis, lex III M etus autem causa (Ulpianus,<br />
Lb. X II A d E d ic tu m ) .<br />
19 D e c ret. Greg. IX, Lb. V, tit. 40 De verborum significatione,<br />
ca p . X F o r u s e s t e x e rc e n d a ru m litiu m locus (Isidorus, Libro Ethym<br />
o lo g ia r u m ) .<br />
20 E x tr a v a g . Com m unes, Lb. I, tit. 6 De officio delegati, cap. sing.<br />
S e d e s a p o s t o lic a in su is a c tib u s veritatem prosequeris.<br />
A ta le identificazione si oppone l’unicità del capitolo, che contr<br />
a d d ic e l ’in d ica zio n e c a p itu lo pen ultim o, e soprattutto l’inesistenza<br />
in e s s o c a p ito lo della parola « <strong>di</strong>strictus ». Da notare che nel Corpus<br />
I u r i s C a n o n ic i esistono altri titoli simili a questo (De officio potes<br />
t a t i s e t in d i c i delegati, De o fficio legati, ecc.), ma nessuno <strong>di</strong> essi<br />
s o d d is fa a lle rich ieste della nostra citazione.<br />
21 In stitu tio n e s, Lb. IV, tit. 6 De actionibus, par. 5 Rursus ex<br />
d iv e r s o .<br />
— 69 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
io » — ut notatur in lege Extra territorium. D e iu risd ictio n e<br />
omnium iu<strong>di</strong>cum22, post Gullielmum de Cunio p e r B aldum ,<br />
et plenius postea per Angelum —, nam a su p erio re ipsius<br />
curia teneatur, et iuris<strong>di</strong>ctio prefata territorio co h eret et ab<br />
eo prestringitur — lex Si pupillus, par. T errito riu m , Dig. De<br />
verborum significationeB, et notatur in <strong>di</strong>cta lege E x tra territorium<br />
24—; et sic infra limites <strong>di</strong>strictus et te rrito rii cum<br />
confinibus in puncto narratis, a strata infra, est d are huiusmo<strong>di</strong><br />
iuris<strong>di</strong>ctionem, licet etiam quo ad alia, et late summendo<br />
sit dare iuris<strong>di</strong>ctionem quo ad loca su b d ita et quo<br />
ad particularia, ut subire onera publicha et alia queeunque<br />
tali loco per superiorem concessa — ut notatur in <strong>di</strong>cta lege<br />
Cunctos populos25, et in lege Ia, De mulieribus e t in quo loco,<br />
Libro X0 26, et in lege P, Dig. Quod cuiuscunque u n iversita <br />
tis nomine27 —; et quanquam tunc large in tellig atu r iuris<strong>di</strong>ctio,<br />
tantum ad particulare et singulos actu s p o tu it per<br />
superiorem conce<strong>di</strong> et seu reservari, prout a n te a fuissent ut<br />
sic habeatur talis iuris<strong>di</strong>ctio in sub<strong>di</strong>tos ut p o ssit illis colletta<br />
et onus in<strong>di</strong>ci — lex Rescripto, par. finalis, Dig. De m u <br />
neribus et honoribusM, et <strong>di</strong>cta lex Ia, De m u lie r ib u s et in<br />
22 Dig., Lb. II, tit. 1 De iu risd ictio n e o m n iu m i u d i c u m , lex XX<br />
Exira territorium iits <strong>di</strong>centi im p u n e non p a retu r ( P a u lu s , Lb. I A d<br />
E<strong>di</strong>ctum).<br />
B al<strong>di</strong>, Ad lib. I l Digest., tit. De iu risd ictio n e o m n i u m iu d ic u m ,<br />
lex XX Extra territorium .<br />
23 Dig., Lb. L, tit. 16 De v e rb o ru m sig n ific a tio n e , lex CCXXXIX<br />
Pupillus (Pomponius, Lb. sing. E n ch irid ii).<br />
II nostro cita Si pupillus per P upillus.<br />
24 Dig., Lb. II, tit. 1, lex XX. Già citata (cfr. n o ta n. 22).<br />
25 Cod., Lb. I, tit. 1, lex I. Già citata (cfr. nota n. 6).<br />
26 Cod., Lb. X, tit. 62 De m u lierib u s et in quo lo c o m u n e r a s e x u i<br />
congruentia vel honores agnoscant, lex I E a m q u e a liu n d e o r iu n d a<br />
(Imp. Philippus A. Marthae).<br />
27 Dig., Lb. III, tit. 4 Quod c u iu sc u n q u e u n iv e r s ita tis n o m in e vel<br />
contra eam agatur, lex I Neque so cieta s neq ue c o lle g iu m (G aius, Lb.<br />
III Ad E<strong>di</strong>ctum provinciale).<br />
Ms.: cuiusque, secondo la V olgata.<br />
28 Dig., Lb. L, tit. 4 De m u n erib u s et h o n o rib u s, lex VI R e s c r ip <br />
tum <strong>di</strong>vorum fratrum ad R utilium L u p u m (Ulpianus, Lb. IV D e o fficio<br />
proconsulis), par. 5 Sed enim haec m unera.<br />
— 70 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
q u o loco 29 per Bartolum — ; et in hoc posset verificari tale<br />
nom en « iuris<strong>di</strong>ctio », ut ibi notatur per Bartolum, non sine<br />
perm issione superioris queri posset tale ius collectan<strong>di</strong>, aut<br />
de novo in<strong>di</strong>ci — ut lex Ia, Cod. De superin<strong>di</strong>cto, Libro Xo3°,<br />
lex IIII, par. Actor m unicipum, De re in<strong>di</strong>cata31, et aliis iuribus<br />
sup ra allatis per Bartolum facit rublicha et nigrum,<br />
Cod. N o va vectigalia 32 — . E t 33 propterea conclu<strong>di</strong>mus iuris<strong>di</strong>ctionem<br />
pertinere ad Serçanam et ipsius civitatis Serçane,<br />
esse in locis questionis prefate, a strata infra, quatenus per<br />
capitula prefata ei fuisset sic preservatum seu concessum<br />
p er ipsum magnificum comune Florentie, excepto territorio<br />
quo ad infrascripta, videlicet, quo ad terras et possessiones<br />
et b on a quecunque existentia in aliquo loco questionis prefate,<br />
videlicet a strata infra versus mare, quomodolibet pertinentia,<br />
quibuscunque hominibus et personis aut locis, tam<br />
secularibus quam eccl(es)iasticis34 aut piis, <strong>di</strong>cti comunis<br />
sive ipsi comuni, pro quibus bonis ut supra et seu occasione<br />
eorum nullum penitus onus, cuiuscunque nominis qualitatis<br />
seu con<strong>di</strong>ctionis esset, subire et seu suportare habeant aliquo<br />
tem pore; nec in<strong>di</strong>ci eis <strong>di</strong>recte vel in<strong>di</strong>recte, aut modo<br />
aliquo exigi, vel gravamen aliquod fieri, vel gabellari pro<br />
quibuscunque rebus ipsorum de Castro Novo in eundo et<br />
redeundo portan<strong>di</strong>s in et per loca <strong>di</strong>cte questionis, per ipsam<br />
civitatem Serçane aut eius curiam, possit quoque modo;<br />
et sim iliter quo ad dampna data aut danda quandocunque<br />
in et seu super terris et possessionibus et bonis pre<strong>di</strong>ctis<br />
de C astro Novo ut supra, per Serçanenses vel habentes<br />
29 Cod., Lb. X, tit. 62, lex I. Già citata (cfr. nota n. 26).<br />
30 Cod., Lb. X, tit. 18 De superin<strong>di</strong>cto, lex I Nihil superin<strong>di</strong>ctoru<br />
m n o m ine (Im ppp. Gratianus, Valentinianus et Theodosius AAA. ad<br />
pro co nsules, vicarios et omnes rectores).<br />
L ’in<strong>di</strong>cazione lex I è superflua dal momento che detto titolo contiene<br />
u n a sola legge.<br />
31 Dig., Lb. XLII, tit. 1 De re iu<strong>di</strong>cata et de effectu sententiarum,<br />
et de interlocutionibus, lex IV Si se non obtulit procurator (Ulpianus,<br />
Lb. L V III A d E<strong>di</strong>ctum ), par. 2 Actor municipum potest rem iu<strong>di</strong>catam<br />
recusare.<br />
32 Cod., Lb. IV, tit. 62 Vectigalia nova instimi non posse.<br />
M s.: N ova vectigalia, secondo la Volgata.<br />
33 M s.: segno <strong>di</strong> mano in margine, ad in<strong>di</strong>care l’inizio della forinola<br />
conclusiva.<br />
34 M s.: eccliasticis, senza segno d’abbreviazione.<br />
— 71 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
causam ab eis vel per illos de Castro Novo n u lla sit iuris<strong>di</strong>ctio<br />
ipsius Serçane sed tantum comunis Castri N ovi, p ro ut<br />
etiam per capitula eorum de Castro Novo d isp o n itu r, preservatis<br />
capitulis et iuribus contentis in <strong>di</strong>ctis cap itu lis approbatis<br />
per magnificum comune Florentie, d o m in u m <strong>di</strong>ctorum<br />
locorum. Et ita consulendo referimus nos d o cto res infrascripti<br />
pre<strong>di</strong>cti collegii15: Ego Thomas G uidonis de Detis,<br />
legum doctor et prior prefati collegii, propria m an u subscripsi;<br />
ego Otto Lapi Nicholinis, eques et legum doctor,<br />
unus de collegio, propria manu subscripsi; ego T h o m as de<br />
Salvectis, unus ex <strong>di</strong>cto collegio legum doctor, m e subscripsi;<br />
ego Bernardus domni Iohannis de Buongirolam is, legum<br />
doctor, unus de collegio, propria manu subscripsi; ego Simon<br />
Bernar<strong>di</strong> Uguccionis de Lippis, in collegio m inim u s, in<br />
eodem sententia concurrens; ego Virgilius A ndree B erti de<br />
****** iegum doctor subscripsi; ego Michael Pieri de Stroççis,<br />
legum doctor, unus de collegio, subscripsi; ego Guido<br />
Antonius Iohannis de Vespuccis, accedens consensui suprascriptorum<br />
doctorum, me subscripsi; ego D om inichus Bonfius,<br />
iuris utriusque doctor, accedens consensui p re d icto ru m<br />
doctorum, me proprio subscripsi ». Prout la tiu s de <strong>di</strong>cto<br />
consilio constat et apparet in ipso orriginali p enes infrascriptum<br />
ser Martinum existente cum sigillis et subscriptionibus<br />
<strong>di</strong>ctorum eximiorum doctorum <strong>di</strong>cti collegii Florentini;<br />
et quod quidem consilium hic et in h oc n o stro presenti<br />
laudo, cum omnibus in eo contentis, pro rep e titis haberi<br />
volumus, et ad quod in eo contentum nos refe rim u s. Viso<br />
itaque consilio pre<strong>di</strong>cto et omnibus in eo contentis et tenore<br />
cuius supra descriptum est, et volentes ut decet in te r partes<br />
pre<strong>di</strong>ctas iustitiam ministrare, Christi nomine re p e tito 37, pro<br />
tribunali sedentes in infrascripto loco, viam a rb itra to ris et<br />
amicabilis compositoris eligentes inter partes p re d icta s, laudamus,<br />
sententiamus, decernimus et declaramus, v olu m u s et<br />
mandamus, in omnibus et per omnia et pro o m n ib u s et quo<br />
ad omnes et omnia et prout superius et in d icto consilio<br />
35Ms.: a capo. In margine: copia. L’elenco dei sottoscrittori è<br />
sistemato in colonna, sulla parte sinistra della pergamena, ed è delimitato<br />
da una parentesi graffa. La parte destra corrispondente della<br />
pergamena è occupata dal testo per il tratto pro - volentes. Poi la<br />
stesura riprende normalmente.<br />
36Ms.: spazio bianco corrispondente a sette o otto lettere circa.<br />
37Ms.: Christi - repetito, in caratteri più gran<strong>di</strong>.<br />
— 72 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
I<br />
)<br />
c o n tin etu r et scriptum est, omni meliori modo via iure et<br />
form a quo qua et quibus magis et melius possumus; <strong>di</strong>ctumque<br />
consilium inter partes pre<strong>di</strong>ctas, ut supra relatum et<br />
d atu m hoc nostro presenti laudo, sententia, arbitrio et seu<br />
arb itram en to confirmamus et approbamus et executioni mandari<br />
volum us et mandamus ab ipsis partibus in omnibus et<br />
per om nia et pro omnibus et quo ad omnes et omnia et prout<br />
t<br />
et sicut per <strong>di</strong>ctum consilium <strong>di</strong>sponitur et in eo continetur<br />
et scriptum est; que omnia supra per nos laudata et in presenti<br />
n o stro laudo contenta mandamus ab ipsis partibus<br />
observari et executioni mandari in omnibus sub pena et ad<br />
penam in compromisso in nos facto appositam et insertam.<br />
Latum d atu m lectum et in hiis scriptis sententialiter pron<br />
u m p tiatu m et promulgatum fuit <strong>di</strong>ctum suprascriptum laudum<br />
, sententia, arbitrium et seu arbitramentum inter ipsas<br />
p artes p er <strong>di</strong>ctum Iacobum, arbitrum et arbitratorem pre<strong>di</strong>ctum<br />
, pro tribunali sedentem in palatio habitationis et residentie<br />
excelse dominationis Florentie, et in au<strong>di</strong>entia maiori<br />
<strong>di</strong>cti palatii assistentibus magnificis dominis prioribus libertatis<br />
civitatis pre<strong>di</strong>cte. Quod palatium positum est in <strong>di</strong>cta<br />
civitate Florentie et in populo sancti Petri Schera<strong>di</strong>i de Florentia,<br />
cui un<strong>di</strong>que sunt vie et bona comunis Florentie. Sub<br />
anno dom ini nostri Iesu Christi ab eius salutifera incarnatione<br />
m . c c c c . l x v i i i i 0 , et <strong>di</strong>e ultimo mensis martii. Presentibus<br />
ipsis partibus, videlicet, domino Antonio Alaria et ser<br />
Iohanne Francisco de Serçana sin<strong>di</strong>cho et procuratore <strong>di</strong>cte<br />
civitatis Serçane, prout de eius mandato constare vi<strong>di</strong> publicum<br />
instrum entum , et ser Piero Bene<strong>di</strong>cti sin<strong>di</strong>cho et procuratore<br />
<strong>di</strong>cti comunis Castri Novi. Et au<strong>di</strong>tis <strong>di</strong>cto laudo<br />
et consilio et omnibus pre<strong>di</strong>ctis, <strong>di</strong>ctum laudum et omnia<br />
pre<strong>di</strong>cta au<strong>di</strong>entibus et intelligentibus et contra<strong>di</strong>centibus,<br />
presentibus testibus ad pre<strong>di</strong>cta omnia et singula vocatis<br />
habitis et rogatis, videlicet, ser Monte Bonaventure Francisci<br />
notario et cive Florentino et nunc scriba <strong>di</strong>ctorum dominorum<br />
, et Antonio Dominici preceptore <strong>di</strong>ctorum dominorum.<br />
(S.T.) Ego Martinus Petripauli Luce de Lucherinis civis<br />
Florentinus, imperiali auctoritate iudex or<strong>di</strong>narius atque notarius<br />
publicus Florentinus, pre<strong>di</strong>ctis omnibus et singulis<br />
dum sic agebantur interfui, eaque rogatum scribere scripsi<br />
, et publicavi, et in hanc publicam formam redegi, ideoque<br />
ad fidem o {m n )iu m 3s pre<strong>di</strong>ctorum me subscripsi signumque<br />
m eum apposui consuetum.<br />
38 M s.: oium , senza il segno d’abbreviazione.<br />
— 73 —<br />
><br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
[1470],<br />
25<br />
Consiglio legale fornito dal giurista A lessandro T a rta g n i<br />
da Imola, nella questione confinaria vertente tra il c o m u n e <strong>di</strong><br />
Sarzana da una parte e il comune <strong>di</strong> C astelnuovo d a ll’a ltra.<br />
Il doc. non è datato. La data ante quem si ricava d l d o c . n . 29; la<br />
data post quem si ricava dal doc. n. 21. Sul retro della p erg a m en a , d a m a n o<br />
secentesca, il doc. viene datato: 1470.<br />
Quattro pergamene cucite insieme (m isuranti r isp e ttiv a m e n te , d a lla<br />
prima all ultima, cm. 57, 47, 46, 55 x 31), n ell’Archivio co m u n a le d i S a rza n a .<br />
Esse contengono per esteso i docc. nn. 25, 29, 31. N el d o c . n . 29 si tro-<br />
\ano inserti i docc. nn. 26, 27, 28; nel doc. n. 31 si trova in se r to il c . n. 30.<br />
Del doc. n. 25 si ha notizia anche nei docc. nn. 29, 30, 31, 33; d e l d o c. n. 29<br />
si ha notizia anche nei docc. nn. 31, 32, 33; del doc. n. 31 si h a n o tiz ia a n ch e<br />
nei docc. nn. 32 e 33, tutti della presente e<strong>di</strong>zione.<br />
Preesistono alla stesura dell’atto, nella prima carta, u n g r o s s o fo r o<br />
ovale, nella seconda, una lacerazione ovale in margine d estro ; n e lla terza,<br />
un piccolo foro al centro. Per il resto lo stato <strong>di</strong> c o n servazio n e è m o lto<br />
buono, limitandosi ogni guasto ad un m inuscolo foro al fo n d o d e ll’u ltim a<br />
carta, che peraltro non lede in alcun m odo lo scritto.<br />
La pergamena contiene tre scritture, <strong>di</strong> cui la prim a, se n s ib ilm e n te<br />
più lunga, occupa interamente la prima e la seconda carta, e, p e r b u o n a<br />
parte, la terza.<br />
Gli atti sono dati tutti in copia autentica. Gli origin ali s o n o an d a ti<br />
perduti.<br />
Il verso, in alto, reca la seguente scritta: Consilium et sententia domini<br />
Alexandri de Imola, cum declaratione confinium inter Sarzanam et<br />
illos de Castro Novo. De anno 1470. Si tratta della stessa m a n o se c e n te s c a<br />
che abbiamo ritrovato anche nelle precedenti scritture. D ella s t e s s a m a n o ,<br />
all angolo superiore sinistro: n. 3; <strong>di</strong> m ano m olto più recen te: 9°, in c a r a t<br />
teri grossi e marcati.<br />
I presenti documenti sono ine<strong>di</strong>ti.<br />
Iesus<br />
Domini redemptoris nostri invocato suffragio 1. V iso p ro <br />
cessu cause vertentis inter comunitatem civitatis Sarzane,<br />
ex parte una agentem, et comune Castri Novi ex altera, ac<br />
consiliis et allegationibus prestantissimorum d o c to ru m m ihi<br />
transmissis, et litteris magnifici capitanei Sarzane nec non<br />
generalis capitanei Lunisiane, me requirentis u t in d ieta<br />
causa consulere debeam que future sint partes sue, a te n ta<br />
conmissione sibi facta per excelsos dominos c o m u n ita tis<br />
Florentie, de qua conmissione apparet in litteris m ihi trans- *<br />
missis et registratis in actis cause, <strong>di</strong>schutiendum est quales<br />
1 Ms.; Domini - suffragio, in caratteri capitali, r e d e m p to r is : de<br />
in sopralinea.<br />
— 74 —<br />
^<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
I<br />
debeant esse partes prefati domini conmissarii super contentis<br />
in petitione producta pro parte <strong>di</strong>cte comunitatis Sarzane,<br />
et prim o super eo quod petitur in prima particula petitionis<br />
<strong>di</strong>cte comunitatis declarari, videlicet: « Vigore maxime<br />
sententie late per spectabilem dominum Iacopum de<br />
G uicicar<strong>di</strong>nis, et capitulorum initorum cum excelso comuni<br />
Florentie, omnes partes iuris<strong>di</strong>ctionis et que iuris<strong>di</strong>ctionem<br />
concernunt, ipsis Sarzanensibus concessas per <strong>di</strong>cta capitula,<br />
com petere elicere exercere et exequi, exceptis collectis<br />
te rraru m quas, ut infra, probarent singuli homines de Castro<br />
Novo, et licuisse et licere alibrare pro ipso comuni Sarzane<br />
in catasto totum terrenum et omnes terras existentes<br />
in loco questionis habite, a strata Romea infra, eundo a civitate<br />
Sarzane usque ad aquam Parmignole, maxime in locis<br />
et terris super quibus <strong>di</strong>cti de Castro Novo iuris<strong>di</strong>ctionem<br />
p retend eb an t ». Pretermissis superfluis, <strong>di</strong>co quod merum et<br />
m ixtum im perium et iuris<strong>di</strong>ctio <strong>di</strong>ctorum locorum est translatum<br />
in excelsum comune Florentie, ut est declaratum per<br />
<strong>di</strong>ctam sententiam a partibus approbatam, salvis tamen hiis<br />
que reservata seu concessa essent <strong>di</strong>cte civitati Sarzane e(t)<br />
<strong>di</strong>cto 2 com uni Castri Novi per capitula inita cum excelso com<br />
uni Florentie, ita in effectu continetur in sententia premissa,<br />
unde solum competit <strong>di</strong>cte comunitati Sarzane iuris<strong>di</strong>ctio<br />
quatenus p er capitula est ei reservata seu concessa; et de <strong>di</strong>ctis<br />
capitulis mihi transmissis, sunt tantum nonum, duodecim<br />
um , decim um nonum, vigeximus primum, trigeximum et<br />
trigexim um prim um 3 et in <strong>di</strong>cto capitulo duodecimo conti-<br />
2 M s.: e<strong>di</strong>cto.<br />
3 Si allude qui ai capitoli concessi dal comune <strong>di</strong> Firenze al com<br />
une <strong>di</strong> Sarzana, nell’anno 1468. Di essi ci restano le rubriche, trasc<br />
ritte nel Registrum Vetus (cfr. G. Pistarino cit., pp. 289-292). I capitoli<br />
che qui specialm ente ci interessano sono: cap. IX « Quod Sarzanenses<br />
non p o ssin t in ius vocari extra civitatem Sarzane »; cap. XII « Quod<br />
com m u n e Sarzane debeat manuteneri in suis iuribus per excelsam com<br />
u n ita te m Florentie, et quod possit facere represalias »; cap. XIX<br />
« Q uod o m n es relevalie, nemora, aqualia et alia bona sint et esse de-<br />
« beant d iete com unitatis Sarzane »; cap. XXI « Quod paschua sita in iuris<strong>di</strong>tione<br />
Sarzane sint ipsius communis Sarzane »; cap. XXX « Quod<br />
collecte forensium sint communitatis Sarzane »; cap. XXXI « Quod tertia<br />
pars condem pnationum et damnorum datorum sit communitatis<br />
Sarzane ». T u tto lo svolgiento del <strong>di</strong>scorso giuri<strong>di</strong>co <strong>di</strong> Alessandro da<br />
Im ola è im perniato su questi capitoli, <strong>di</strong>scussi e commentati.<br />
— 75 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
netur quod <strong>di</strong>ctum comune Sarzane debeat m a n u ten e ri et<br />
conservari in quibuscunque suis honorantiis et c o n su e tu d in i<br />
bus debitis et rationabilibus, et in eis defen<strong>di</strong> c o n tra q u o sc u n <br />
que turbatores, invasores et contra<strong>di</strong>ctores per c o m u n e Florentie<br />
et eius officiales, in tota iuris<strong>di</strong>ctione c o m u n ita tis S arzane<br />
et secundum privilegia tam imperialia quam ap o sto lica<br />
concessa comunitati Sarzane et hominibus eiusdem . E t posito<br />
quod ante <strong>di</strong>cta capitula apud <strong>di</strong>ctam com unitatem S arzane<br />
fuisset merum mixtum imperium et iuris<strong>di</strong>ctio, ex concessione<br />
liberalitatis facta a serenissimo Romanorum Im p e ra to re<br />
Lodovico4, cuius concessio, loquens de iuris<strong>di</strong>ctione sim pliciter,<br />
videbatur large accipienda, ut comprenderet e tia m m e ru m<br />
mixtum imperium et simplicem iuris<strong>di</strong>ctionem — u t conclu<strong>di</strong>t<br />
Iohannes Andreae in Ad<strong>di</strong>tion. Speculi in titu lo De<br />
iuris<strong>di</strong>ctione omnium iu<strong>di</strong>cum, in ad<strong>di</strong>tione incipiente V id i<br />
sti duas et cetera 5, et Oldradus in Consilio C C L II incipiente<br />
Ad questionem de qua queritur6, et clare Baldus in lege finali,<br />
in fine prime colunne, Dig. De c o n stitu tio n ib u s p rin c i<br />
pimi 1, per illum textum cum sy., et notatur p er B a ld u m in<br />
lege penultima, Cod. Bonis que lib eris8 — tam en q u ia p e r<br />
<strong>di</strong>cta capitula, secundum quod continetur in d icta sen tentia,<br />
est cautum et <strong>di</strong>spositum de capitaneo m ittendo ad civitatem<br />
Sarzane cum mero et mixto imperio, et de u n o iu ris p ro <br />
fessore qui ius reddat in civilibus9, apparet quod iu ris<strong>di</strong>ctio .<br />
* Si allude qui ai <strong>di</strong>plomi concessi da Lodovico IV im p e ra to re<br />
al comune <strong>di</strong> Sarzana, nell'anno 1328 (cfr. Arch. com. S a rz a n a , p erg .<br />
n. IX e X; e G. Pistarino cit., docc. nn. 56 e 57).<br />
5 Dig., Lb. II, tit. 1 De iuris<strong>di</strong>ctione omnium iu d icu in , secondo<br />
il testo della Volgata e contro il semplice De iuris<strong>di</strong>ctione, re c a to da<br />
una <strong>di</strong>versa tra<strong>di</strong>zione.<br />
6 O l d r a d i , Consilia, De donatione et de verborum significa tio n e,<br />
cons. CCL1I Ad quaestionem de que quaeritur.<br />
1 Dig., Lb. I, tit. 4 De constitutionibus principum, lex I I I .<br />
B a l d i , Ad Lib. I Digest., tit. De constitutionibus p rin c ip u m ,<br />
lcx III.<br />
* Cod., Lb. VI, tit. 61 De bonis, quae liberis in p o te s ta te c o n stitutis<br />
ex matrimonio vel aliter adquiruntur, et eorum a d m in istra tio n e ,<br />
lex VI Cum oportet (Imp. Iustinianus A. Demosteni pp.).<br />
B a l d i , In Co<strong>di</strong>cem, Super sexto Co<strong>di</strong>cis, De bonis q uae liberis,<br />
Cum oportet.<br />
9 Ms.: segue, depennato, un segno alfabetico (o, e ?).<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
etiam in genere sumpta, prout compren<strong>di</strong>t merum et mixtum<br />
im perium et simplicem iuris<strong>di</strong>ctionem — iuxta id quod<br />
legitur et notatur in lege I et in lege Imperium, Dig. De iurisd<br />
ictio n e o m n iu m iu<strong>di</strong>cum 10 —, non debet esse active apud<br />
com unitatem Sarzane, que non habet10bls potestatem ius <strong>di</strong>cen<strong>di</strong><br />
et teren<strong>di</strong> — lex Pupillus, par. Teritorium, Dig. De ver-<br />
* b o ru m significatione ", et notat Inocentius in cap. Cum accessissen<br />
t, De constitutionibus12, et Iacobus de Belviso in<br />
Authen. De defensoribus 13 civitatum 14 questio, et Baldus in<br />
cap. I, in secunda columpna, Sz' de investitura inter dominum<br />
et va ssa llu m lis oriatur I5, et in cap. Bone, cap. II0, in quinta<br />
colum pna, De postulatione prelatorum 16, et in lege I, in prima<br />
10 Dig., Lb. II, tit. 1 De iuris<strong>di</strong>ctione omnium iu<strong>di</strong>cum, lex I<br />
Iu s d icentis officium latis sim um est (Ulpianus, Lb. I Regularum),<br />
lex III Im p eriu m (Ulpianus, Lb. II De officio quaestoris).<br />
M s.: de iuris<strong>di</strong>c. om., senza la consueta abbreviazione per iu<strong>di</strong>cum<br />
(lu<strong>di</strong>.).<br />
10 bis jvis. : habent.<br />
11 Dig., Lb. L, tit. 16 De verborum significatione, lex CCXXXIX<br />
Pupillus (Pom ponius, Lb. sing. Enchiri<strong>di</strong>i), par. 9 Territorium.<br />
M s.: pupillos, erroneamente.<br />
12 D ecret. Greg. IX, Lb. I, tit. 2 De constitutionibus, cap. VIII<br />
C um accessissent ad apostolicam sedem (Innocentius III, Roma 1204).<br />
I n n o c e n t i i IV, In quinque libros Decretalium, In tertium Decret.<br />
De constitu tio nib u s rubrica 2, cap. VIII Cum accessissent.<br />
13 M s.: segue, depennato, ciutatum.<br />
14 A uthen. XV De defensoribus civitatum (lmp. Iustinianus A.<br />
Io h an n i p raefecto praetorio iterum).<br />
15 F eudorum Libri, Lb. I, tit. 26 Si de investitura inter dominum<br />
et vassallum lis oriatur.<br />
B a ld i, Super feu<strong>di</strong>s, Si de investitura inter dominum et vassallum<br />
lis oriatur.<br />
16 D ecret. Greg. IX, Lb. I, tit. 5 De postulatione prelatorum, cap.<br />
IV Bonae m em oriae (Innocentius III praeposito et capitulo Strigonensi,<br />
1211).<br />
L ’in<strong>di</strong>cazione: 11°, riferita a capitulo, è resa necessaria dal fatto<br />
che anche il cap. I li inizia con le parole Bonae memoriae.<br />
B a ld i, In Decretalium volumen commentaria, De postulatione<br />
praelatorum , Bonae memoriae.<br />
— 77 —<br />
I<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
columpna, Dig. De iuris<strong>di</strong>ctione om nium iu d icu m 17 — , bene<br />
veruni est quod merum ac mixtum imperium et sim p lex iuris<strong>di</strong>ctio<br />
coheret teritorio civitatis Sarzane m a te ria lite r sive<br />
passive — ut in <strong>di</strong>cto par. T e rito rio 18, et lege finali, et ibi<br />
notant Bartolus et Baldus, Cod. Ubi et apud q u e tn in in te <br />
grum'®restitutionis20, et in lege I, par. I, et ibi B ald u s, Dig.<br />
De officio prefecti urbis21, et declarat Bartolus in lege I, ad<br />
finem, Dig. De iuris<strong>di</strong>ctione om nium iu<strong>di</strong>cum 22, et B ald u s in<br />
cap. I, par. Ad hoc, in secunda collumpna, De p a ce iu r a m e n to<br />
firmanda et in Authen. Habita, Cod. Ne filius p ro p a tr e 24,<br />
I Dig., Lb. II, tit. 1, lex I. Già citata (cfr. nota n. 10).<br />
Ms.: iuris<strong>di</strong>ctionem, m depennato.<br />
B a l d i , Ad Lib. II Digest., tit. De iuris<strong>di</strong>ctione o m n iu m iu d icu m ,<br />
lex I lus <strong>di</strong>centis.<br />
18 Dig., Lb. L, tit. 16, lex CCXXXIX, par. 9. Già c ita to (c fr. n o ta<br />
n. 9).<br />
19Ms.: segue depennato, et lege finali et.<br />
20 Cod., Lb. II, tit. 47 Ubi et apud quem cognitio in in te g ru m<br />
restitutionis agitanda sit, lex III Quum scim us esse d u b ita tu m (Im p .<br />
Iustinianus A. Iohanni pp.).<br />
II nostro tralascia la parola cognitio. Da n o tare che l’in te ra<br />
espressione cognitio in integrum è trascurata dalla tra d iz io n e m a n o <br />
scritta dei codd. Bibl. Univ. Lipsiensis Paulinae / 883 = Pl. 1 e B ibl.<br />
Capitularis Pistoriensis = Pist. Ma il nostro non segue e v id e n te m e n te<br />
questa tra<strong>di</strong>zione tout court: la sua citazione è forse c o n ta m in a ta con<br />
Decret. Greg. IX, Lb. I, tit. 41 De in integrum restitutione.<br />
B a r t o l i , Ad secundum Lb. Cod., Ubi et apud quem , lex I I I C um<br />
scimus.<br />
B a l d i , In Co<strong>di</strong>cem, Super secundo Co<strong>di</strong>cis, Ubi et a p u d q u e m cognitio<br />
in integrum restitutionis agitanda sit, Cum scim u s.<br />
21 Dig. Lb. I, tit. 12 De officio praefecti urbis, lex I O m n ia o m <br />
nino crimina (Ulpianus, Lb. sing. De officio praefecti u rb is), p a r. 1<br />
Servos qui.<br />
B a l d i , Ad Lib. I Digest., tit. De officio praefecti urbis, lex I O m nia.<br />
22 Dig., Lb. II, tit. 1, lex I. Già citata (cfr. nota n. 10).<br />
B a r t o l i , Ad Lb. secundum Digest., De iuris<strong>di</strong>ctione o m n iu m iu<strong>di</strong>cum,<br />
lex I Ius <strong>di</strong>centis.<br />
23 Feudorum Libri, Lb. II, tit. 53 De pace tenenda in te r s u b d ito s<br />
et iuramento firmanda et vin<strong>di</strong>canda (Fredericus Im p. u n iv e rsis subiectis<br />
suo imperio).<br />
B a l d i , Super feu<strong>di</strong>s, De pace iuram ento firmanda e t serva n d a .<br />
24 Cod., Lb. IV, tit. 13 Ne filius pro patre vel pater p ro filio em a n <br />
- 78 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
et in lege Data, in XVII collumpna, Cod. Qui accusare non<br />
p o s s u n t25, et in <strong>di</strong>cta lege Imperium, in principio26, et Angelus<br />
in lege More, in fine, Dig. De iuris<strong>di</strong>ctione omnium iu<strong>di</strong>cu<br />
m 21, et canoniste in cap. Cum contingat, De foro compet<br />
e n t i 2*, et in Clementina secunda De rescripctis29 —. Erit<br />
ergo passive in teritorio civitatis Sarzane merum et mixtum<br />
im perium et simplex iuris<strong>di</strong>ctio, etiam in locis de quibus<br />
fuit habita contemptio coram prefato Iacopo Guicciar<strong>di</strong>no<br />
arbitro, et de quibus in compromisso et sententia fit mentio;<br />
active autem erit apud comune Florentie, seu magistratus<br />
qui p er ipsum comune mictuntur quo ad quedam; tamen<br />
erit iuris<strong>di</strong>ctio etiam 30 active apud <strong>di</strong>ctam comunitatem Sarzane,<br />
scilicet quo ad contenta in <strong>di</strong>ctis capitulis, et quo ad ea<br />
que concernunt ius collectan<strong>di</strong> et similia ibi specificata. Nam<br />
p er im positionem et exationem collectarum depren<strong>di</strong>tur locum<br />
vel villam solventem collectas esse de teritorio et iuris<strong>di</strong>ctione<br />
illius civitatis cui solvit collectas — ut in Authen.<br />
Q uibus m o d is naturales efficiuntur sui, par. Si quis ex qualib<br />
et 31, lex III, et ibi notat Baldus, Cod. De naturalibus licipato<br />
vel libertus pro patrono conveniatur, Authen. Habita quidem<br />
super hoc (N ova constitutio Friderici).<br />
B a ld i, In Co<strong>di</strong>cem, Super quarto Co<strong>di</strong>cis, Ne filius pro patre,<br />
Authen. H abita.<br />
25 Cod., Lb. IX, tit. 1 Qui accusare non possunt, lex XI Data opera<br />
(Im p . P hilippus A. et Philippus C. Saturnino).<br />
B a ld i, In Co<strong>di</strong>cem, Super nono Co<strong>di</strong>cis, Qui accusare non possunt,<br />
Data opera.<br />
26 Dig., Lb. II, tit. 1, lex III. Già citata (cfr. nota n. 10).<br />
B a ld i, A d Lib. II Digest., tit. De iuris<strong>di</strong>ctione omnium iu<strong>di</strong>cum,<br />
lex I I I Im p eriu m .<br />
27 Dig., Lb. II, tit. 1 De iuris<strong>di</strong>ctione omnium iu<strong>di</strong>cum, lex V<br />
M ore m a io ru m (Iulianus, Lb. I Digestorum).<br />
28 D ecret. Greg. IX, Lb. II tit. 2 De foro competenti, cap. XIII<br />
C um con tin g at interdum (Innocentius III Beluacensi episcopo, 1210).<br />
29 C lem ent. Const., Lb. I, tit. 2 De rescriptis.<br />
30 M s.: ectiam .<br />
31 A uthen. LXXXIX Quibus mo<strong>di</strong>s naturales efficiuntur sui, et de<br />
eorum ex testam ento seu ab intestato successione (Imp. Iustinianus<br />
A. Io h an n i pp. secundo), cap. II, par. 2 Si quis igitur ex qualibet.<br />
II n o stro , nella citazione, tralascia la parola igitur.<br />
— 79 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
eris32, notat Baldus in lege Data opera, in X V I c o lu m p n a ,<br />
Cod. Qui accusare33—. Hec fuit intentio p re fati Ia c o p i in sua<br />
sententia lata secundum consilium celeberrim i collegii prestantissimorum<br />
doctorum Florentie, ut, ex in s p e c tio n e ipsius<br />
consilii rigistrati in sententia, evidenter a p a ret d u m d icit ibi<br />
quod ista talia <strong>di</strong>cuntur late esse de iu risd ic tio n e ; et non<br />
spectat ad presentem conmisarium <strong>di</strong>scutere a n d ic ta se n te n tia fuerit iuste lata vel non, tum quia est a p a r t i b u s a p p ro b a <br />
ta, tum etiam quia ita34se habet conmissio a b e x c e lso d o m in o<br />
comunis Florentie facta <strong>di</strong>cto conmissario. I te n tio ig itu r<br />
prefati domini Iacopi iu<strong>di</strong>cantis fuit quod o m n is a u c to rita s<br />
et potestas concessa per <strong>di</strong>cta capitula c o m u n ita ti S arzan e,<br />
accipiantur pro iuris<strong>di</strong>ctione — pro quo fa c it lex I n t e r tu <br />
tores, cum ibi notis, Dig. De adm inistratione t u t o r u m 35 — ,<br />
ubi etiam iuris<strong>di</strong>ctio quandoque accipitur la rg e p ro a d m i<br />
nistratione tutele seu bonorum; unde etiam o m n e m a u c to <br />
ritatem et potestatem quam ex antiquis c o n s u e tu d in ib u s ractionabilibus<br />
habere consuevisset comunitas S a r z a n e in locis<br />
<strong>di</strong>cte <strong>di</strong>fferentie, adhuc exercere poterit, vigore d ic ti d u o d e <br />
cimi capituli, dummodo non essent contra e a q u e s p e tia lite r<br />
continerentur in <strong>di</strong>cta sententia et in <strong>di</strong>ctis a liis c a p itu lis.<br />
Item ius et facultas depascen<strong>di</strong> in pascuis q u e s u n t in istrictu;<br />
imo36 ipsa pascua per <strong>di</strong>cta capitula s p e c ta n t a d d ic <br />
tam comunitatem Sarzane ex forma <strong>di</strong>ctorum c a p itu lo r u m —<br />
ut patet in capitulo incipient(i)37 Item q u o d p a s c u a 38 e t<br />
32Cod., Lb. V, tit. 27 De naturalibus liberis, le x I I I S i q u is se u<br />
liber ipse, seu curiae sit nexibus obligatus (Impp. T h e o d o s iu s e t Valentinianus<br />
AA. ad Apollonium pp.).<br />
Bal<strong>di</strong>, In Co<strong>di</strong>cem, Super quinto Co<strong>di</strong>cis, De naturalibus liberis,<br />
Si quis.<br />
33Cod., Lb. IX, tit. 1, lex XI. Già citata coi c o m m e n to d i B ald o<br />
(cfr. nota n. 25).<br />
34Ms.: ista, s depennato.<br />
35Dig., Lb. XXVI, tit. 7 De administratione et periculo tutorum ,<br />
lex XXXVI Inter tutores (Papinianus, Lb. III Quaestionum).<br />
II nostro, citando, trascura le parole et periculo, fo rs e c o n fo n <br />
dendosi con Cod., Lb. V, tit. 37 De administratione tu to ru m et curatorum.<br />
36Ms.: ymo (= immo).<br />
37Ms.: incipient.<br />
38Cfr. nota n. 3.<br />
— 80 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
cetera — , intelligo tamen de pascuis que, tempore <strong>di</strong>ctorum<br />
cap ituloru m , quo ad ius particularis dominii non spectab<br />
an t ad alium ; nam de illis non debent intelligi <strong>di</strong>cta capitula,<br />
tu m quia non potest superior seu civitas sine causa<br />
iuxta a u f e r r e 39 ea que spectant iure dominii ad unum et<br />
alteri concedere — lex Si privatus, Dig. Qui et a quibus40,<br />
lex T o tien s, Dig. De policitationibus41, lex Item si verberatu<br />
m , Dig. De rei ven<strong>di</strong>catione 42, et notatur in lege finali, Cod.<br />
S i co n tra iu s 43, et in lege Quotiens, Cod. De precibus impera<br />
to ri o ffe r e n d is 44, et in lege I, Dig. De constitutionibus princip<br />
u m 45, et in cap. Que in ecclesiarum, De constitutionib<br />
u s 46 — , tu m quia47 in generali illa <strong>di</strong>spositione non debet<br />
intelligi superiorem voluisse auferre ius tertii — lex II, par.<br />
S i q u is a principe, et par. Merito, Dig. Ne quid in loco publico<br />
48, et in cap. Super eo, De officio delegati49 —. Acce<strong>di</strong>t<br />
singulare verbum compostum, in cap. Causam que, De re-<br />
39 M s.: iu xta aufferre.<br />
40 Dig., Lb. XL, tit. 9 Qui et a quibus manumissi liberi non fiunt,<br />
lex XVII S i privatus coactus a populo manumiserit (Paulus, Lb. sing.<br />
De lib ertatibus).<br />
41 Dig., Lb. L, tit. 12 De pollicitationibus, lex VI Totiens (Ulpianus,<br />
Lb. V De officio proconsulis).<br />
42 Dig., Lb. VI, tit. 1 De rei ven<strong>di</strong>catione, lex XV Si verberatum<br />
tra d id it (U lpianus, Lb. XVI Ad e<strong>di</strong>ctum).<br />
43 Cod., Lb. I, tit. 22 Si contra ius, lex VI Omnes cuiuscunque<br />
m aioris vel m inoris (Imp. Anastasius A. Matroniano pp.).<br />
44 Cod., Lb. I, tit. 19 De precibus imperatori offeren<strong>di</strong>, lex II<br />
Q uotiens (Im p . Constantinus A. Severo pp.).<br />
45 Dig., Lb. I, tit. 4 De constitutionibus principum, lex I Quod<br />
p rin cip i p la cuit legis habet vigorem (Ulpianus, Lb. I Institutionum).<br />
46 D ecret. Greg. IX, Lb. I, tit. 2 De constitutionibus, cap. VII<br />
Quae in ecclesiarum (Innocentius III Tridentino episcopo, Roma 1198).<br />
47 M s.: segue, ripetuto, quia.<br />
48 Dig., Lb. XLIII, tit. 8 Ne quid in loco publico, lex II Praetor<br />
a it: « N e q u id in loco publico» (Ulpianus, Lb. XLIV Ad E<strong>di</strong>ctum),<br />
p ar. 10 M erito, par. 16 Si qui a principe.<br />
49 D ecret. Greg. IX, Lb. I, tit. 29 De officio et potestate iu<strong>di</strong>cis<br />
delegati, cap. XV Super eo vero quod subiungere voluisti (Alexand<br />
e r I I I C enom acensi episcopo).<br />
II n o stro cita in form a abbreviata, forse anche contaminando<br />
con L iber S ex tus Decret., Lb. I, tit. 15 De officio legati.<br />
— 81 —<br />
6 Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
{<br />
s c r ip t is * p e r illum textum, cum ibi notatur, u b i v o lu it q u o d<br />
si Papa <strong>di</strong>cat se conferre beneficium tali c u m h a c clau so la.<br />
videlicet, « Non obstante collactione alteri fa c ta », q u o d d icta<br />
clausola intelligitur de collactione invalida, n e lte r p reiu <strong>di</strong>cetur;<br />
et similiter <strong>di</strong>cit quod si Papa conce<strong>di</strong>t a lic u i g ra tia m<br />
cum clausola tali, videlicet, « Ut alii p referatur », in te llig itu r<br />
illa clausola nisi illis aliis sit ius quesitum; e t c u m h o c tran- *<br />
sunt communiter doctores in <strong>di</strong>cto cap. C a u sam q u e 51 ; et de<br />
iure constat quod in pre<strong>di</strong>is alienis, invito d o m in o p red ii,<br />
non est licitum depascere nec ingre<strong>di</strong> — lex. Q u in tu s , Dig.<br />
Ad legem Acquiliam52, lex Per agrum, Cod. D e s e r v itu tib u s 53,<br />
lex finalis, Cod. De pasculis publicis5*, lex XI, lex D iv u s , Dig.<br />
De servitutibus rusticorum pre<strong>di</strong>orum 55, lex I n i u r i a u m a ctio ,<br />
par. penultimus cum sequenti, Dig. De iniuriis 56, p r o b a tu r in<br />
cap. I, par. finali, et ibi notat Andreas de Y sern ia 57 c irc a h oc<br />
plura <strong>di</strong>cens, in titulo De pace tenenda 58 —. E t e tia m d ico d icte<br />
50Decret. Greg. IX, Lb. I, tit. 3 De rescriptis, c a p . X V III C a u sa m<br />
quae inter (Innocentius III canonico Cameracensi, R o m a 1198).<br />
51Decret. Greg. IX, Lb. I, tit. 3, cap. XVIII. G ià c ita to (c fr. n o ta<br />
n. 50).<br />
52Dig., Lb. IX, tit. 2 Ad legem Aquiliam, lex XXXIX Q u in tu s M u <br />
cius scribit (Pomponius, Lb. XVII Ad Quintum M u c iu m ).<br />
Da notare come il nostro scriva sempre A cquiliam p e r A q u ilia m .<br />
53Cod., Lb. III, tit. 34 De servitutibus et de a q u a , le x X I P er<br />
agrum quidem alienum (Impp. Diocletianus et M a x im ia n u s AA. e t<br />
CC. Aurelio).<br />
HCod., Lb. XI, tit. 60 De pascuis publicis v e l p r iv a tis , lex I I I<br />
Prata provincialium nostrorum (Impp. Honorius e t T h e o d o s iu s AA.<br />
comitibus et magistris militum).<br />
55Dig., Lb. VIII, tit. 3 De servitutibus p ra e d io ru m r u s tic o r u m ,<br />
lex XI Per fundum (Celsus, Lb. XXVII D igestorum ), le x X V I D ivu s<br />
Pius aucupibus (Callistratus, Lb. III De cognitionibus).<br />
56Dig., Lb. XLVII, tit. 10 De iniuriis et fam osis lib e llis, lex X III<br />
Iniuriarum actio (Ulpianus, Lb. LVII Ad E<strong>di</strong>ctum ), p a r . 7 S i q u is m e<br />
prohibeat in mari piscari.<br />
Ms.: iniuriis, in in sopralinea.<br />
57Ms.: and. (aud.?) de y sere.<br />
58Feudorum Libri, Lb. II, tit. 27 De pace ten e n d a e t d e e iu s vio <br />
latoribus (Fridericus Imp. episcopio, ducibus, c o m itib u s ecc.).<br />
A n d r e a e d e Y s e r n i a , In usus feudorum c o m m e n ta r ia , D e p ace<br />
tenenda et de eius violatoribus.<br />
— 82 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
com unitati Sarzane licere alibrare prò ipso comuni Sarzane, in<br />
catasto, to tum terrenum et omnes terras existentes in loco<br />
questionis habite coram prefato Iacopo inter <strong>di</strong>ctas partes,<br />
videlicet, a civitate Sarzane eundo per stratam Romeam usque<br />
ad aquam Parmignole, et in locis et terris in quibus <strong>di</strong>ctum<br />
com une Castri Novi pretendebat habere iuris<strong>di</strong>ctionem<br />
coram <strong>di</strong>cto Iacopo, et per comunitatem Sarzane contra<strong>di</strong>cebatur,<br />
prout de <strong>di</strong>ctis locis apparet in <strong>di</strong>cto compromisso<br />
et sententia, quantum ad effectum imponen<strong>di</strong> et exigen<strong>di</strong><br />
collectas et alia facien<strong>di</strong>, que per <strong>di</strong>cta capitula conceduntur<br />
seu reservantur <strong>di</strong>cte comunitati Sarzane, excepctis terris<br />
possessionibus et bonis quibuscunque existentibus in aliquo<br />
loco questionis pre<strong>di</strong>cte, videlicet, a <strong>di</strong>cta strata infra versus<br />
m are, quomodlibet pertinentibus ad quoscunque homines et<br />
personas aut loca, tam secularia quam ecclesiastica aut pia,<br />
<strong>di</strong>cti com unis Castri Novi seu ad <strong>di</strong>ctum comune Castri Novi,<br />
ut in <strong>di</strong>cta sententia continetur; que excepctio et reservatio,<br />
qualiter intelligatur, declarabitur infra, circa tertiam partem<br />
petitionis <strong>di</strong>cte comunitatis. Et quia hec particula, quod liceat<br />
<strong>di</strong>cte comunitati Sarzane alibrare <strong>di</strong>ctas terras quo ad<br />
effectum pre<strong>di</strong>ctum, videtur satis clare ex verbis ipsius sententie,<br />
et maxime ex declaratione que resultat per excepctionem<br />
factam de terris spectantibus ad illos de Castro Novo<br />
— lex N a m quod liquide, par. finalis, Dig. De perni legata59,<br />
par. Ut a u tem , in Authen. De non alienan<strong>di</strong>s60 —, ideo circa<br />
hoc ulterius non insisto. Et potestas declaran<strong>di</strong> pre<strong>di</strong>cta, ut<br />
supra, sine dubio compren<strong>di</strong>tur sub commissione facta prefato<br />
capitaneo, ut ex <strong>di</strong>ctis litteris evidenter aparet; et dato<br />
quod in litteris non <strong>di</strong>catur de declaratione capitulorum, tam<br />
en in partibus, in quibus sententia se refert ad capitula,<br />
apparet quod ille qui habet potestatem declaran<strong>di</strong> sententiam<br />
, habet etiam potestatem declaran<strong>di</strong> <strong>di</strong>cta capitula, quia<br />
in hiis in quibus sententia se refert ad capitula <strong>di</strong>cuntur ipsa<br />
capitula esse pars sententie — lex Ait pretor, par. I, Dig. De<br />
59 Dig., Lb. XXXIII, tit. 9 De penu legata, lex IV Nam quod liquidae<br />
m ateriae (Paulus, Lb. IV Ad Sabinum), par. 6 Si cui penus.<br />
60 A uthen. VII De non alienan<strong>di</strong>s aut permutan<strong>di</strong>s ecclesiasticis<br />
rebus im m obilibus, aut in specialem hypothecam dan<strong>di</strong>s cre<strong>di</strong>toribus,<br />
sed sufficere generales hypoteca (Imp. Iustinianus A. Epiphanio archiepiscopo<br />
e t patriarchae Constantinopolitano), cap. II Ut autem<br />
lex ad hum anae naturae varietatem.<br />
— 83 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
e in<strong>di</strong>cata61, lex Asse toto, Dig. De here<strong>di</strong>bus in s titu e n d is 62,<br />
lex Si ita scripsero, Dig. De con<strong>di</strong>tionibus et d em o n stra tio <br />
nibusa, cap. Cum venerabilis, De excepctionibus 64 cum sy. — .<br />
Erunt ergo partes domini capitanei, circa hanc prim am particulam<br />
petitionis, in pronumptiando <strong>di</strong>cte com u n itati Sarzane<br />
licere exercere illam iuris<strong>di</strong>ctionem seu facu ltatem ac facultates<br />
concessas ei per <strong>di</strong>cta capitula inita cu m excelso comuni<br />
Florentie, quatenus ad illa facta est relatio per <strong>di</strong>ctam<br />
sententiam spectabilis Iacobi de Guicciar<strong>di</strong>nis; et preterea licere<br />
ei pre<strong>di</strong>cto comuni Sarzane alibrare in c a ta sto totum<br />
terrenum et omnes terras existentes in loco et lo cis questionis<br />
habite coram prefato arbitro inter <strong>di</strong>ctas p artes, videlicet,<br />
a strata Sarzane45 eundo per stratam Rom eam usque ad<br />
aquam Parmigniole w, et in locis et terris in q u ib u s <strong>di</strong>ctum<br />
comune Castri Novi pretendebat, coram <strong>di</strong>cto Iacop o, habere<br />
iuris<strong>di</strong>ctionem, et per comunitatem Sarzane contra<strong>di</strong>cebatur,<br />
prout de <strong>di</strong>ctis locis apparet in <strong>di</strong>cto conprom isso et sententia<br />
et punto in eis inserto, quantum ad effectum im ponen<strong>di</strong> et<br />
exigen<strong>di</strong> collectas et alia facien<strong>di</strong> que per <strong>di</strong>cta cap itula conceduntur<br />
seu reservantur, exceptis terris p o ssessio n ib u s et<br />
bonis quibuscunque existetnibus in aliquo lo co questionis<br />
pre<strong>di</strong>cte, videlicet, a <strong>di</strong>cta strata infra versus m are, quomodolibet<br />
pertinentibus ad quoscunque hom ines et personas<br />
aut loca, tam secularia quam ecclesiastica aut p ia, <strong>di</strong>cti comunis<br />
Castri Novi seu ad <strong>di</strong>ctum comune C astri N ovi, se-<br />
MDig.. Lb. XLII, tit. 1 De re in<strong>di</strong>cata et de effectu sententiarum<br />
et de interlocutionibus, lex V Ait praetor (Ulpianus, Lb. LIX Ad E<strong>di</strong>ctum),<br />
par. 1 Si iudex aliquem sic condemnet.<br />
Ms.: aitt.<br />
a Dig., Lb. XXVIII, tit. 5 De here<strong>di</strong>bus instituen<strong>di</strong>s, lex LXXVII<br />
Asse toto non <strong>di</strong>stributo (Papinianus, Lb. XVII Quaestionum).<br />
Dig., Lb. XXXV, tit. 1 De con<strong>di</strong>tionibus et dem onstrationibus<br />
et causis et mo<strong>di</strong>s eorum quae in testamento scribuntur, lex XXXVIII<br />
Si ita scripsero (Paulus, Lb. sing. De iure co<strong>di</strong>cillorum).<br />
64 Decret. Greg. IX, Lb. II, tit. 25 De exceptionibus, cap. VI Cum<br />
venerabilis frater noster (Innocentius III monachis Farfensibus, 1208).<br />
a Ms.: Serrezane. Questa forma, come poco dopo Parmigniole<br />
(per Parmignole), risente maggiormente della parlata volgare. Si tratta,<br />
qui, <strong>di</strong> un apax legomenon, tratto <strong>di</strong> netto dal documento citato<br />
(l'arbitrato <strong>di</strong> Iacopo Guicciar<strong>di</strong>ni).<br />
“ Ms.: a strata - Parmignole, sottolineato.<br />
— 84 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
eundum quod declarabitur infra, circa tertiam particulam<br />
petitionis <strong>di</strong>cte comunitatis; et propterea etiam licere <strong>di</strong>cte<br />
com unitati Sarzane ut in pascuis quibuscunque in <strong>di</strong>strictu<br />
et iuris<strong>di</strong>ctione <strong>di</strong>cte comunitatis existentibus, et proventibus<br />
et red<strong>di</strong>tibus eorundem, tamquam rebus ad ipsam com<br />
unitatem pertinentibus, non tamen hoc intelligendo in pascuis<br />
que essent, seu tempore <strong>di</strong>ctorum capitulorum fuissent,<br />
alterius, in quibus non intelligatur <strong>di</strong>cta comunitas habere67<br />
hanc potestatem , nisi aliter se haberet prescripcta et legiptim<br />
a consuetudo <strong>di</strong>cte c o m u n ita tisN u n c capio secundam<br />
particulam petitionis <strong>di</strong>cte comunitatis, in qua petitum est<br />
declarari quod strata sive via de qua fit mentio in suprascripta<br />
sententia et in punto questionis alias habite, que <strong>di</strong>citur<br />
via Hospitalis, sit illa que est iuxta hospitium <strong>di</strong>cti hospitalis,<br />
a latere inferiori versus Parmigniolam, c[i]rea69<br />
quam non invenio in processu probatum quod <strong>di</strong>cta via Hospitalis<br />
sit vel non sit illa que est iuxta hospitium <strong>di</strong>cti hospitalis.<br />
Ideo, inspectis actis cause, partes domini capitanei<br />
essent in pronum ptiando non liquere seu probatam non esse<br />
intentionem <strong>di</strong>cte comunitatis, et in hac parte absolvere a<br />
petitis com une Castri Novi et eius sin<strong>di</strong>cum — iuxta legem<br />
Qui accusare, Cod. De edendo 70, et in cap. primo Ut ecclesia<br />
b en e ficia ta 71 — ; tamen, quia ab excelsis domini Florentie<br />
conm issum est domino capitaneo ut ad <strong>di</strong>cta loca <strong>di</strong>fferentie72<br />
accedere debeat, et secundum quod sibi constiterit terminet,<br />
propterea consulo quod dominus capitaneus ad locum accedat,<br />
et si ex inspectione locali, vocatis partibus, et ex <strong>di</strong>ctarum<br />
scripcturarum lectione, constabit sibi esse prout in petitione<br />
<strong>di</strong>cte comunitatis continetur, ita pronumptiet et de<br />
67 M s.: haberet, t depennato.<br />
68 Ms. : segue segno <strong>di</strong> conclusione (././.), poi N capitale (ripreso<br />
dal successivo nunc), in<strong>di</strong> a capo. Resta spazio bianco per una trentin<br />
a <strong>di</strong> lettere.<br />
69 M s.: crea.<br />
70 Cod., Lb. II, tit. 1 De edendo, lex IV Qui accusare volunt probationes<br />
habere debent (Imp. Antoninus A. Epaphro<strong>di</strong>to).<br />
71 D ecret. Greg. IX, Lb. III, tit. 12 Ut ecclesiastica beneficia sine<br />
dem inutio ne conferantur, cap. sing. Ut nostrum prodeat de vultu Dei<br />
in<strong>di</strong>cium (Innocentius III Me<strong>di</strong>olanensi episcopo).<br />
II n o stro , citando, è vittim a <strong>di</strong> un lapsus, e confonde tra loro le<br />
parole del titolo.<br />
72 M s.: segue, depennato, et secundum quod sibi constiterit.<br />
— 85 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
claret — iuxta legem Si irrupctione, Dig. F n iu m regundormnn,<br />
et legem III, Cod. eodem titulo74 — , sin autem et<br />
absolvat, ut <strong>di</strong>xi. Talis enim probatio, que fit subiciendo locum<br />
oculis, est tante virtutis ut illi num quam intelligatur<br />
esse derogatum, et preferatur cuicunque alii p ro batio ni —<br />
ut notat Azo in Suma, Cod. Ad legem Acquiliam 75, et Baldus<br />
in lege Contra negantem, in fine, Cod. eodem titulo 76, et in<br />
rubrica Cod. De probationibus, circa primam colum pnam 77,<br />
et in lege I, Cod. Si adversus libertatem 78 — . C irca tertiam<br />
particulam petitionis, in qua petitur declarari q uo d pro ipsis<br />
tantum terris et terreno quas et quod p ro b a b u n t <strong>di</strong>cti<br />
homines de Castro Novo spectare ad ipsos iu re dom inii vel<br />
quasi, non possint homines ipsi qui ita p ro b ab u n t gravari<br />
aliquo gravamine collectarum et gabellarum quousque in<br />
iure et dominio et sive quasi dominio ipsorum de Castro<br />
Novo steterint; si vero excesserint possint S arrez an e n se s79,<br />
iuxta potestatem eis reservatam per suprascripta capitula,<br />
collectas illis ad quos pervenerint imponere. R espondeo quod<br />
qualitercunque bona spectent ad <strong>di</strong>ctos de C astro Novo, sive<br />
n Dig., Lb. X, tit. 1 Finium regundorum, lex VIII Si irruptione<br />
fluminis fines agri confun<strong>di</strong>t inundatio (Ulpianus, Lb. VI Opinionum).<br />
74Cod., Lb. III, tit. 39 Finium regundorum, lex III S i quis super<br />
sui iuris locis prior de finibus detulerit querimoniam (Imp. Constantinus<br />
A. Tertulliano v.p. comitem <strong>di</strong>oceseos Asianae).<br />
75 Cod., Lb. III. tit. 35 De lege Aquilia.<br />
II nostro, citando, si confonde forse con Dig., Lb. IX, tit. 2 Ad<br />
legem Aquiliam. Da notare inoltre la solita scrittura Acquilia per<br />
Aquilia (cfr. nota n. 51).<br />
Azosis, In ius civile Summa, In tertium librum Co<strong>di</strong>cis, cap. De<br />
lege Aquilia.<br />
76 Cod., Lb. III, tit. 35 De lege Aquilia, lex IV Contra negantem<br />
ex lege Aquilia (Impp. Diocletianus et Maximianus AA. et CC. Zoilo).<br />
Buoi, In Co<strong>di</strong>cem, Super tertio Co<strong>di</strong>cis, De lege Aquilia, Contra<br />
negantem.<br />
77Cod., Lb. III, tit. 19 De probationibus.<br />
Buoi, In Co<strong>di</strong>cem, Super tertio Co<strong>di</strong>cis, De probationibus.<br />
71 Cod., Lb. II, tit. 31 Si adversus libertatem, lex I Si post decretum<br />
praetoris (Impp. Severus et Antoninus AA. Hamniae).<br />
Bal<strong>di</strong>, In Co<strong>di</strong>cem, Super secundo Co<strong>di</strong>cis, Si adversus libertatem,<br />
Si post.<br />
79Ms.: Sarrezanenses. Cfr. nota n. 62.<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
jure dom inii sive possessionis, tamen non debent <strong>di</strong>cti de<br />
C astro Novo collectari. Hoc obstendunt verba sententie dum<br />
lo qu itu r de bonis quomodolibet pertinentibus ad eos; et illa<br />
verba latam habent significationem, aptam comprendere<br />
pre<strong>di</strong>cta — ut patet in lege Verbum illud «pertinere », cum ibi<br />
notis, Dig. De verborum significatione cap. Cum ad sedem,<br />
cum ibi notis per Inocentium et Hostiensem, De restitutione<br />
sp o lia to ru m 81, notat glosa in lege Si quis intentione, Dig.<br />
De iu d ic iis 82, cum sy. — ; et attento quod illa verba proferu<br />
n tu r circa materiam impositionis et exactionis colectarum,<br />
debent intelligi secundum subienctam materiam — lex Si<br />
uno, in principio, Dig. Locati 83, lex Si stipulatus, in principio,<br />
Dig. De u xu ris M, cap. Constitutus, De religiosis domibus85—;<br />
etiam dato quod verba viderentur pregniantia, unde videmus<br />
quod licet alibi86 quando fit mentio de cautione sufficienti,<br />
intelligatur regulariter cum fideiussore propter illa <strong>di</strong>ctiones<br />
80 Dig., Lb. L, tit. 16 De verborum significatione, lex CLXXXI<br />
V erb u m illud « pertinere » latissime patet (Pomponius, Lb. XXXV Ad<br />
Sabinum ).<br />
81 D ecret. Greg. IX, Lb. II, tit. 13 De restitutione spoliatorum,<br />
cap. XV C um ad sedem apostolicam accessissent (Innocentius III Vulteran<br />
o episcopo, 1200).<br />
I n n o c e n t i i IV, In quinque libros Decretalium, In secundo Decret.<br />
De restitu tio n e spoliatorum rubr. 13, cap. XV Cum ad sedem.<br />
H o s t i e n s i s , Summa, Liber secundus. De restitutione spoliatorum.<br />
82 Dig., Lb. V, tit. 1 De iu<strong>di</strong>ciis et ubi quisque agere vel conveniri<br />
debeat, lex LXVI Si quis intentione ambigua vel oratione usus sit<br />
(U lpianus, Lb. II Disputationum).<br />
83 Dig., Lb. XIX, tit. 2 Locati, conducti, lex XV Ex conducto actio<br />
conductori datur (Ulpianus, Lb. XXII Ad E<strong>di</strong>ctum), par. 4 Papinianus,<br />
libro IV Responsorum , a it: Si uno anno.<br />
La Volgata, seguita come sempre dal nostro, considera questo<br />
p arag rafo com e un capitolo a sè stante. Perciò secondo la Volgata<br />
noi avrem m o tale citazione: Dig., Lb. XIX, tit. 2 Locati, conducti, lex<br />
XVII S i uno anno (Papinianus, Lb. IV Responsorum).<br />
84 Dig., Lb. XXII, tit. 1 De usuris et fructibus et causis et omnibus<br />
accessionibus et more, lex IV Si stipulatus sis rem dari (Papinianus,<br />
Lb. XXVII Quaestionum).<br />
85 D ecret. Greg. IX, Lb. Ili, tit. 36 De religiosis domibus, cap.<br />
C o n stitu tus in praesentia nostra (Innocentius III abbati et fratribus<br />
C ryptae F erratae, 1210).<br />
86 Ms.: alibi, corretto su alias.<br />
— 87 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
« sufficienti » — lex Si mandato Titii, par. finalis, Dig. M andati*1cum<br />
ibi notis —, tamen fallit ubi hoc e x p re m e re tu r in<br />
materia in qua non esset necessaria cautio cum fideiussore,<br />
quia intelligitur sine fideiussore propter ractionem subiecte<br />
materie — ita inquit Antonius de Butrio, in cap. finali, De<br />
restitutione spoliatorumu —; cum ergo m unus collectarum<br />
veniat imponendum illis qui possident pro suo e ( t ) 89 suo<br />
iure faciunt fructus suos, unde emphiteota fru c tu a riu s et<br />
similes possidentes qui lucrantur fructus, te n e n tu r ad pre<strong>di</strong>cta<br />
— lex Si pendentes, par. Si quid cloacarii, in verbo<br />
«possessores», Dig. De uxufructu90, lex II, Cod. De iu re em -<br />
phiteotico41, lex Quero, Dig. De uxufructu le g a to 92, et ibi B artolus<br />
lex Neque, Dig. De inpensis in rebus d o ta lib u s fa c tis 93.<br />
57 Dig., Lb. XVII, tit. I Mandati vel contra, lex IV S i m andato<br />
Titii (Paulus, Lb. IV Responsorum), par. 6 Paulus resp o n d it.<br />
a Decret. Greg. IX, Lb. II, tit. 13 De restitutione sp oliatoru m ,<br />
cap. XIX Pisanis ac Lucanis civibus per gravem d isco rd ia m (Gregorius<br />
IX episcopo Lucano, 1232).<br />
A n t o n i i d e B u t r i o , Super prima parte secun<strong>di</strong> D ecretalium lectura,<br />
De restitutione spoliatorum, Pisanis.<br />
B Ms.: esuo.<br />
■*3 Dig., Lb. VII, tit. 1 De uxufructu et quem adm odum quis u ta tur<br />
f ruatur, lex XXVII Si pendentes fructus iam m aturos reliq u isset testator<br />
(Ulpianus, Lb. XVIII Ad Sabinum), par. 3 Si q u id cloacarii nomine<br />
debeatur.<br />
La parola possessores compare verso la fine <strong>di</strong> d e tto parag rafo .<br />
91 Cod., Lb. IV, tit. 66 De iure emphyteotico, lex II In em phyteoticariis<br />
contractibus sancimus (Imp. Iustinianus A. D em o sth en i pp.).<br />
n Dig., Lb. XXXIII, tit. 2 De usu et usufructu et h a b ita tio n e et<br />
operis per legatum vel fidecommissum relictis, lex XXVIII Quaero<br />
(Paulus, Lb. XIII Responsorum).<br />
A questa citazione, con ogni probabilità, si rife risc e il nostro,<br />
ma non sapremmo <strong>di</strong>re secondo quale tra<strong>di</strong>zione m a n o sc ritta . Essa<br />
tuttavia doveva essere abbastanza comune, se anche il com m entatore<br />
ne fa uso.<br />
B a r t o l i , Ad Lb. XXXIII Digest., De usufructu legato, lex XXVIII<br />
Quaero.<br />
w Dig., Lb. XXV, tit. 1 De impensis in rebus d o ta lib u s factis,<br />
lex XIII Neque stipen<strong>di</strong>um neque tributum (Paulus, Lb. V II B revium).<br />
II nostro cita secondo la Volgata. Gli e<strong>di</strong>tori re c e n ti p referiscono<br />
solitamente la lezione De impensis in res dota les factis.<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
ideo <strong>di</strong>cit Baldus in lege I, in prima columpna, Cod. De iure<br />
em p h iteo tico 94 —, quod emphiteota tenetur ad collectas, sed<br />
colonus qui non possidet, sed detinet, non tenetur; et si aliquid<br />
solveret, repeteret a domino — allegat legem E<strong>di</strong>les, Dig.<br />
De via p u b lic a 9S, et <strong>di</strong>ctum par. Si quid cloacarii%—; et ideo<br />
quicunque de Castro Novo habens possessionem civilem non<br />
posset collectari, dato quod non haberet alium titulum vel<br />
aliud ius in re, quia illa civilis possessio est illa que causat acquisitionem<br />
fructum — ut est glosa notata, et ibi notant doctores<br />
in lege III, par. Ex contrario, Dig. De acquirenda possessione<br />
97, et notat Gulielmus de Cunio in lege Licet, circa<br />
V III colum pnam , Cod. De acquirenda possessione98, et Franciscus<br />
Tigrini in lege I, in fine, Cod. De servis fugitivis9V, et<br />
per B aldum in lege Certum, Cod. De rei vent<strong>di</strong>catione100, et<br />
94 Cod., Lb. IV, tit. 66 De iure emphyteotico, lex I Ius emphyteoticarium<br />
(Im p. Zeno A. Sebastiano pp.).<br />
B a ld i, In Co<strong>di</strong>cem, S u p er quarto Co<strong>di</strong>cis, De iure emphyteotico,<br />
Iu s em phyteuticarium .<br />
95 Dig., Lb. XLIII, tit. 10 De via publica et si quid in ea factum<br />
esse <strong>di</strong>catur, lex I Ae<strong>di</strong>les studeant eas quae secundum civitatem<br />
su n t vias (Papinianus, Lb. sing. De officio ae<strong>di</strong>lium).<br />
k Dig., Lb. VII, tit. 1, lex XXVII, par. 3. Già citato (cfr. nota<br />
n. 90).<br />
97 Dig., Lb. XLI, tit. 2 De acquirenda vel amittenda possessione,<br />
lex III Possideri autem possunt quae sunt corporalia (Paulus, Lb.<br />
LIV Ad E d ictum ), par. 5 Ex contrario plures eandem rem in solidum<br />
possidere non possunt.<br />
II n o stro tralascia nella citazione le parole vel amittenda.<br />
98 Cod., Lb. VII, tit. 32 De acquirenda et retinenda possessione,<br />
lex IV L icet possessio nudo animo acquiri non possit, tamen solo<br />
anim o retin eri potest (Impp. Diocletianus et Maximianus AA. Neptianae).<br />
A ncora una volta viene trascurata una parte del titolo (et retinenda).<br />
99 Cod., Lb. VI, tit. 1 De servis fugitivis, lex I Servum fugitivum<br />
(Im pp. D iocletianus et Maximianus AA. Aemiliae).<br />
100 Cod., Lb. III, tit. 32 De rei ven<strong>di</strong>catione, lex XXII Certum est<br />
m alae fidei possessores (Impp. Diocletianus et Maximianus AA. et<br />
CC. D iodatae).<br />
B a ld i, In Co<strong>di</strong>cem, Super tertio Co<strong>di</strong>cis, De rei ven<strong>di</strong>catione,<br />
C ertum .<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
in cap. I, in principio, circa decimam colum pnam , in tit. Q ui<br />
feudum dare possit '0I, et in lege II, Cod. Si q u is re m m in o ris<br />
ignorans iœ, et ibi glosa notatur secundum B aldum — ibi vult<br />
quod regulariter, ubi potest habere locum usucapio, ibi habet<br />
locum acquisitio fructum, et ideo secundum glosam ibi req u i<br />
ritur bonafides. Et possessio in dubio presum itur iu x ta preterquam<br />
quo ad alium qui103 se probaret a n tiq u io rem possessorem<br />
— ut notat Bartolus in lege Celsus, in p e n u ltim a collumpna,<br />
Dig. De usucapionibus 1M, et Angelus in lege S u p e r<br />
longi, in quinta collumpna, Cod. De longi te m p o ris prescriptionel
vid u n d o , par. Inter predones, Dig. Comuni <strong>di</strong>videndo "’7—, et<br />
m axim e quando per tempus longum, puta decem annorum, posse<strong>di</strong>sset,<br />
nam tunc presumitur bonafides possidentis — lex<br />
III, par. S i servus, Dig. De acquirenda possessione'06, notant<br />
Inocentius et alii in cap. II, De restitutione in integrumm,<br />
et Iohannes Andreae in Ad<strong>di</strong>tion. Speculi in tit. De testibus,<br />
par. N u n c videndum , in prima ad<strong>di</strong>tione magnia, in versiculo<br />
Ite m o p p o n u n t, et Angelus in lege penultima, Cod. Quibus<br />
non o b iic itu r longi tem poris prescriptiom, et Antonius de Butrio,<br />
in cap. Cum ecclesia, circa ultimam columpnam, De causa<br />
possessio n is et dominus Abbas Siculus in <strong>di</strong>cto cap. Si<br />
d ilig en ti 112 — . Pro nullis ergo rebus debebit <strong>di</strong>ctis de Castro<br />
Novo im poni collecta, quia aut ipsi possident civiliter, prout<br />
<strong>di</strong>xi, vel sunt domini, vel habent ius in re, quo me<strong>di</strong>ante debent<br />
suo iure acquirere et lucrari fructus; et non debet eis imponi<br />
collecta, sed illis quorum nomine detinent, et sic illis qui<br />
»°7 Dig., Lb. XII, tit. 3 De communi <strong>di</strong>videndo, lex VII Communi<br />
<strong>di</strong>videndo in<strong>di</strong>cium locum habet et in vectigali agro (Ulpianus, Lb. XX<br />
Ad E d ic tu m ), par. 4 Inter praedones autern hoc iu<strong>di</strong>cium locum non<br />
habet Ḃ a r t o li, Ad Lb. duodecimum Digest., De communi <strong>di</strong>videndo, Lex<br />
V II C om m uni.<br />
J°» Dig., Lb. XLI, tit. 2 De acquirenda vel amittenda possessione,<br />
lex III P ossideri autem possunt quae sunt corporalia (Paulus, Lb. LIV<br />
Ad E d ictu m ), par. 10 Si servus quem possidebam pro libero se gerat.<br />
Com e già visto, il nostro cita imperfettamente (cfr. nota n. 97).<br />
i09 L iber Sextus Decret., Lb. I, tit. 21 De restitutione in integrum,<br />
cap. II S i adversus confessionem in iu<strong>di</strong>cio a se factam (Bonifatius<br />
V III, R om a 1299).<br />
no Cod., Lb. VII, tit. 35 Quibus non obiicitur longi temporis praescriptio,<br />
lex II Cum per absentiam tuam (Impp. Diocletianus et Maxim<br />
ianus AA. Aurelio archiatro).<br />
111 D ecret. Greg. IX, Lb. II, tit. 12 De causa possessionis et proprietatis,<br />
cap. III Cum ecclesia Sutriita pastore vacaret (Innocentius<br />
III archiepiscopo et canonicis Sutrinis, 1206).<br />
A n t o n ii de B u trio , Super prima parte secun<strong>di</strong> Decretalium lectura,<br />
De causa possessionis et proprietatis, Cum ecclesia.<br />
1,2 D ecret. Greg. IX, Lb. II, tit. 26, cap. XVII. Già citato (cfr.<br />
n o ta n. 106).<br />
N ic o l a i de T u d esch is, A bbatis S ic u li, Super prima parte secun<strong>di</strong><br />
Decret., De praescriptionibus, cap. XVII Si <strong>di</strong>ligenti.<br />
— 91 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
haberent ius in re 113 et fructus acquisituri essent, u t <strong>di</strong>ctum<br />
est. Quantum vero ad gabbellas imponendas p ro re b u s p o r<br />
tan<strong>di</strong>s per <strong>di</strong>ctos de Castro Novo per loca <strong>di</strong>cte q u e stio n is ac<br />
per civitatem Sarzane et eius curiam, licet prim a facie verba<br />
<strong>di</strong>cte sententie videntur solum habere locum in re b u s que<br />
iure dominii pertinerent ad <strong>di</strong>ctos de Castro Novo, q u ia verba<br />
sententie <strong>di</strong>cunt: « pro quibuscunque rebus ip so ru m de Castro<br />
Novo in eundo et redeundo portan<strong>di</strong>s » U4, et sic loquntur<br />
per genetivum, scilicet « ipsorum », qui quidem genetivus<br />
denotat dominium secundum propriam significationem — lex<br />
II, par. In locum, Dig. De religiosis et s u m p tib u s fu n e <br />
rum 115 , tamen, ractione subiecte materie in q u a prolata<br />
sunt verba <strong>di</strong>cte sententie, genitivus potest im p o rta re aliud<br />
ius quam dominium — lex I, in principio, iu ncto p ar. N o n<br />
solum, Dig. De arboribus ceden<strong>di</strong>s llé, notat glosa in lege II,<br />
in principio, Dig. De origine iuris "7, notat B artolus in rubrica,<br />
Dig. De operis novi numptiatione "8, et in principio Cod., ubi<br />
etiam <strong>di</strong>cit quod, ex communi usu loquen<strong>di</strong>, im p o rta t etiam<br />
ius quod esset infra dominium, et <strong>di</strong>cit expresse Iohannes<br />
C^C ),rT10^a 'n rubrica, Dig. De operis n o vi n u m p tia tio -<br />
nes , quod genitivus referetur etiam ad illud quod ad m e<br />
pertinet, alia ractione quam dominii, quando rac tio subiecte<br />
113 Ms.: segue, depennato, ut <strong>di</strong>ctum est.<br />
114 Ms.: pro - portan<strong>di</strong>s, sottolineato nel testo.<br />
115 Dig., Lb. XI, tit. 7 De religiosis suntibus fu n eru m et u t iim u s<br />
dutere liceat, lex II Locum in quo servus sepultus est, relig iosu m esse<br />
Aristo ait (Ulpianus, Lb. XXV Ad E<strong>di</strong>ctum ), par. 8 L o cu m q u i servit.<br />
La citazione del nostro vede In locum per Locum.<br />
1 Dig., Lb. XLIII, tit. 27 De arboribus caeden<strong>di</strong>s, lex I Ait praetor.<br />
• Quae arbor ex ae<strong>di</strong>bus tuis in aedes illius im p ed en t (U lpianus,<br />
Lb. LXXI Ad E<strong>di</strong>ctum), par. 4 Non solum autem d om in o ae<strong>di</strong>um .<br />
1 Dig., Lb. I, tit. 2 De origine iuris et omnium m a g istra tu m , et<br />
successione prudent uni, lex II Necessarium itaque n o b is v id e tu r ipsius<br />
iuris originem atque processum demonstrare (P o m p o n iu m , Lb.<br />
sing. Enchiri<strong>di</strong>i).<br />
1 Dig., Lb. XXXIX, tit. 1 De operis novi nuntiatione.<br />
B i r t o l i , Ad Lb. triges. nonum Digest., De operis n o vi n u n tia <br />
tione.<br />
Dig., Lb. XXXIX, tit. 1. Già citato (cfr. nota n. 118).<br />
J0HANN1S de Y mola, In primam Digesti Novi p a rte m c o m m e n <br />
taria, De operis novi nuntiatione.<br />
-92 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
m aterie hoc suadet, et probatur ex notis per Bartolum in lege<br />
Q uintus, par. Argento, Dig. De auro et argento legatis120 —;<br />
unde, quom odocunque <strong>di</strong>cte res pertineat ad <strong>di</strong>ctos de Castro<br />
Novo portantes seu portari facientes nomine suo, non<br />
debent solvere gabellas, quamvis debuissent pro illis rebus<br />
solvere alii portantes qui non essent de Castro Novo; si<br />
autem nom ine alieno portarent solvendum erit, scilicet per<br />
illos q uo ru m nomine portaretur, quia inspici debet persona<br />
cuius nom ine seu mandato portatur — lex Si publicanus,<br />
par. De rebus, Dig. De publicanis m, et in Clem. Presenti, De<br />
cen sib u s 122 — . Quantum vero ad illud quod petitur declarari,<br />
quod si <strong>di</strong>cta bona exiverint manus illorum de Castro Novo,<br />
possit pro illis bonis imponi collecta, et quod alia non sit<br />
virtus <strong>di</strong>cte sententie, <strong>di</strong>co quod poterit imponi collecta illis<br />
ad quos <strong>di</strong>cta bona provenirent, si essent persone quibus<br />
tales collecte possint alias per <strong>di</strong>ctam comunitatem imponi<br />
—. lex E ta tem , in fine, Dig. De censibus m, lex III, in principio,<br />
Dig. De m uneribus et honoribus124, per que iura et<br />
alia hoc deci<strong>di</strong>t Iohannes Andreae in Ad<strong>di</strong>ct. Speculi, in tit.<br />
De cen sib u s, par. Nunc <strong>di</strong>cendum, in a<strong>di</strong>ctione magnia, versiculo<br />
T ractavit Ubertus, bene facit quod notat Speculum,<br />
in tit. De conversioni coniugali, par. I, versiculo Ad huius et<br />
archiepiscopi, et Iohannes Andreae in cap. I, De immunitate<br />
120 Dig., Lb. XXXIV, tit. 2 De auro, argento, mundo, ornamentis,<br />
unguentis, veste vel vestim entis et statuis legatis, lex XXVII Quintus<br />
M ucius, libro secundo luris Civilis, ita definit argentum (Ulpianus,<br />
Lb. XLIV Ad Sabinum), par. 2 Argento omni legato.<br />
II n o stro cita in forma compen<strong>di</strong>aria.<br />
B a r t o li, A d Lb. triges. quartum Digest., De auro legato, lex XXVII<br />
Q uintus.<br />
121 Dig., Lb. XXXIX, tit. 4 De publicanis et vectigalibus et comm<br />
issis, lex IX S i publicanus, qui vi edemit, decesserit (Paulus, Lb. LII<br />
Ad E d ictu m ), par. 1 De rebus quas in usus advehendas sibi mandant<br />
praesides.<br />
122 C lem ent. Constit., Lb. III, tit. 13 De censibus, exationibus<br />
et procurationibus, cap. III Praesenti constitutione iubemus (Clem<br />
ens V, in Concilio Vien.).<br />
123 Dig., Lb. L, tit. 15 De censibus, lex III Aetatem in censenti<br />
significare necesse est (Ulpianus, Lb. II De censibus).<br />
124 Dig., Lb. L, tit. 4 De muneribus et honoribus, lex III Et qui<br />
origine ab urbe Roma habent (Ulpianus, Lb. II Opinionum).<br />
— 93 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
ecclesieI2S, Libro VI, ubi <strong>di</strong>cunt quod in ip sis c o lle c tis im <br />
ponen<strong>di</strong>s, mutata persona, m u tatu r status rei, e t c o n s id e ra ta<br />
qualitate novi possessoris — lex I, Cod. De im p o n e n d a lucrativa<br />
descriptione216 —, et est m unus quod im p o n itu r p e rs o <br />
nis pro rebus — ut notatur in lege Rescripto, p a r . fin ali, Dig.<br />
De muneribus et honoribus I27, et in lege II, C o d . D e a n n o n is<br />
et tributis l28, et in rubrica, Cod. De excusationibus m u n e ru m ,<br />
libro X 129 —, et quod non transeat <strong>di</strong>cta in m u n ita s a d a lias<br />
personas et successores — bene facit lex I, Dig. D e iu re inm u-<br />
nitatis '30, et cap. Cum venissent, cum ibi n o tis in g lo sa , De<br />
institutionibus '3I, et pro glosa XVI, questio I, in c a p . P ossessiones<br />
’32, et Iohannes Andreae in regula P riv ile g iu m , in<br />
125 Liber Sextus Decret., Lb. III, tit. 23 De im m u n ita te ecclesiarum,<br />
coementeriorum et aliorum locorum religiosorum, c a p . I Quia<br />
nonnulli habentes temporale dominium (Alexander IV , 1260).<br />
II nostro scrive ecclesie per ecclesiarum. L’in d ic a z io n e Libro<br />
VI è necessaria per <strong>di</strong>stinguere questo titolo dagli a ltr i c o n sim ili<br />
che si trovano nel Corpus Iuris Canonici.<br />
Iohannis Andreae, In sextum Decretai, librum novella com <br />
mentaria, De immunitate ecclesiarum, coem eteriorum e t reru m ad<br />
eas pertinentium, Quia nonnulli.<br />
Ms.: inanitate.<br />
126 Cod., Lb. X, tit. 35 De imponenda lucrativa d escrip tio n e , lex I<br />
Descriptionis onere siliquarum quatuor (Im pp. T h e o d o siu s e t V a len <br />
tinianus AA. ad Apollonium pp.).<br />
127 Dig., Lb. L, tit. 4 De muneribus et honoribus. le x V I R escripto<br />
<strong>di</strong>vorum fratrum ad Rutilium Lupum (Ulpianus, L b. IV De officio<br />
proconsulis), par. Sed enim haec munera.<br />
128 Cod., Lb. X, tit. 16 De annonis et tributis, lex II A es quidem<br />
alienum (Impp. Valerianus et Gallienus AA. et V a le n tin ia n u s C.<br />
Antiocho).<br />
129 Cod., Lb. X, tit. 17 De excusationibus m unerum .<br />
130 Dig., Lb. II, tit. 6 De iure immunitatis, lex I Q ui ob hoc<br />
tantum in navibus sint (Ulpianus, Lb. III Opinionum).<br />
131 Decret. Greg. IX, Lb. III, tit. 7 De in stitu tio n ib u s, ca p . V I<br />
Cum venissent ad Apostolicam sedem archi<strong>di</strong>aconus R ich em u n d ia e<br />
et procuratores Eboracensis episcopi (Innocentius I I I H e lie n s i e p i<br />
scopo et arci<strong>di</strong>acono Norvicensi, 1212).<br />
132 Decretum Gratiani, pars II, causa XVI Quidam a b b a s habeat<br />
parrochialem ecclesiam, quaestio I Quod monachi o fficia p o p u lis celebrare<br />
non possint, cap. LXI Possessiones quas u n u sq u isq u e E cclesiae<br />
proprio de<strong>di</strong>t aut reliquit arbitrio.<br />
— 94 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
M ercurialibus cum s y 133. E t sic, quantum ad istam tertiam<br />
p a rtic u la m petitionis, partes domini capitanei sunt in pro-<br />
u m p tia n d o e t declarando <strong>di</strong>cte comunitati non licere impon<br />
ere c o lle c ta s pro bonis, terris et possessionibus quibuscunque<br />
e x iste n tib u s in aliquo loco questionis pre<strong>di</strong>cte, videlicet,<br />
a d ic ta s tr a ta infra versus m are, quomodolibet, tempore <strong>di</strong>cte<br />
sen te n tie , p ertin en tib u s ad quoscunque homines et personas<br />
a u t loca, ta m secularia quam ecclesiastica aut pia, <strong>di</strong>cti com<br />
u n is C a stri Novi seu ad <strong>di</strong>ctum comune Castri Novi, sive<br />
ad eos p e rtin e a n t iure dominii, sive iure solius civilis possessio<br />
nis b o n a fide retente, sive ex causa alterius iuris in re,<br />
p ro p te r q u o d suo nom ine possidentes possint fructus ibi<br />
legitim e acq u irere, ut ex causa utilis dominii vel usufructus;<br />
et q uo ad d ictu m effectum collectan<strong>di</strong> non possit <strong>di</strong>cta com<br />
u n ita s S arzan e 134 allibrare <strong>di</strong>ctas terras et bona in catasto,<br />
et hoc ta n tu m quousque non transiverint <strong>di</strong>cta bona ad man<br />
u s a lio ru m , quibus de iure possit <strong>di</strong>cta comunitas Sarzane<br />
collectas im ponere; et etiam non licere <strong>di</strong>cte comunitati grav<br />
are d icto s de Castro Novo pro rebus ipsorum portan<strong>di</strong>s in<br />
eundo et redeundo per loca <strong>di</strong>cte questionis ac per civitatem<br />
et eius c u ria m ; et hoc ultim um intelligatur de bonis et rebus<br />
sp e c ta n tib u s ad <strong>di</strong>ctos de Castro Novo quomodocunque, dumm<br />
odo n o m in e suo portent aut portari faciant, et non mand<br />
ato a lte riu s . Quantum ad quartam vero petitionis particulam<br />
, in q u a p etitu r declarari quod, respectu dampnorum dato<br />
ru m s u p e r terris quas probabunt pre<strong>di</strong>cti singuli homines<br />
de C astro N ovo ad ipsos pertinere iure dominii vel quasi, sit<br />
m agnifici dom ini capitanei et vicarii qui pro tempora fuerin<br />
t, S arzan e iuris<strong>di</strong>ctio decisio et executio, tanquam officialiu<br />
m p ro <strong>di</strong>cto comuni Florentie; et in ipsa civitate Sarzane,<br />
p ro ip sis dannis datis, tam per Sarzanenses quam per<br />
alios q uoscu nque, ad ipsum vicarium iuris<strong>di</strong>ctionem specta<br />
re ; et e tia m petitur declarari quod pro ipsis dampnis illatis<br />
p e r S arzan en ses et illos de Castro Novo, sive habentes causam<br />
ab ip sis, tantum ipsorum Sarzanensium non sit comod<br />
ita s nec iuris<strong>di</strong>ctio; pro aliis vero dannis datis per alios<br />
133 L iber Sextus Decret., De regulis iuris (Bonifacius VIII, Rom<br />
a 1298), R egula VII Privilegium personale personam sequitur, et<br />
extinguitur cum persona.<br />
I o h a n n is Andreae, In titulum de Regulis Iuris commentarii<br />
(vulgo M ercuriales), Regula V II Privilegium.<br />
134 M s.: segue, depennato, collectas imponere.<br />
— 95 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
quoscunque in ipsis pre<strong>di</strong>ctis terris et locis ip s o ru m sit Sarzanensium<br />
ipsa como<strong>di</strong>tas per capitula re se rv a ta e t iuris<strong>di</strong>ctio,<br />
prout latius in <strong>di</strong>cta petitione continetur; q u a m en te et<br />
ratione moti fuerunt prefati excellentissimi d o c to re s collegii<br />
Florentini ad consulendum quod per <strong>di</strong>ctum a rb itru m ita<br />
iu<strong>di</strong>caretur ut in fine <strong>di</strong>cte sententie c o n tin etu r n o v e ru n t, et<br />
pro 135 sententia secundum eorum consilium la ta m u ltu m est<br />
presumendum; ideo ad me non pertinet p o n ere os in celum ,<br />
stante etiam approbatione <strong>di</strong>cte sententie f a c ta p e r partes.<br />
Unde visum quod in fine <strong>di</strong>cte sententie c o n tin e tu r, q u o d quo<br />
ad dampna data aut danda quandocunque in e t seu super<br />
terris possessionibus et bonis pre<strong>di</strong>ctis de C a s tro N ovo, per<br />
Sarzanenses vel habentes causam ab eis, v el p e r illos de<br />
Castro Novo, nulla sit iuris<strong>di</strong>ctio ipsius S arzan e, sed tantu m<br />
comunis Castri Novi, prout etiam per c a p itu la eoru m de<br />
Castro Novo <strong>di</strong>sponitur et cetera, <strong>di</strong>co q u o d p ro dannis<br />
datis seu dan<strong>di</strong>s super terris et bonis p re d ic tis de Castro<br />
Novo, intelligendo de terris et bonis de q u ib u s fa c ta est declaratio<br />
supra, circa tertiam particulam p e titio n is , quando<br />
talia dampna dari contingat per Sarzanenses vel habentes<br />
causam ab eis, vel per illos de Castro Novo, n o n h ab eant cognitionem<br />
nec decisionem talium earum, officialium seu ius<br />
<strong>di</strong>centes civitatis Sarzane, nec ullam co m o d itatem habeat comunitas<br />
Sarzane ex condempnationibus fere n d is super <strong>di</strong>ctis<br />
dampnis datis, sed spectare debeat iuris<strong>di</strong>ctio a c cognitio et<br />
decisio <strong>di</strong>ctarum earum ad ius <strong>di</strong>centes in d ic ta te rra Castri<br />
Novi; et como<strong>di</strong>tas que venit percipienda ex condem p natio <br />
nibus pre<strong>di</strong>ctis, pro parte que venit ex f o r m a statu to ru m<br />
applicanda communi, debeat spectare ad co m u n C astri Novi.<br />
Moveor quia in sententia pre<strong>di</strong>cta iudex u su s e st signo universali<br />
negativo dum <strong>di</strong>citur nulla sit iu risd ic tio ip sius Sarzane;<br />
ergo nihil quod sit iuris<strong>di</strong>ctionis in c asu p re d ic to spectare<br />
debet ad civitatem Sarzane — lex Si is q u i ducenta, par.<br />
Utrum, Dig. De rebus dubiis 136, cap. Solite, D e m aioritate et<br />
obedentia 137 —; item per illa verba sententie d ic e n tia : « sed<br />
tantum comunis Castri Novi, prout etiam p e r c a p itu la eorum<br />
135 Ms.: per.<br />
136 Dig., Lb. XXXIV, tit. 5 De rebus dubiis, lex X III S i is qui<br />
ducenta deposuit ita legat (Iulianus, Lb. sing. De am biguitatibus),<br />
par. 3 Utrum ita concipias stipulationem.<br />
137 Decret. Greg. IX, Lb. I, tit. 33 De m aioritate et oboedentia,<br />
cap. VI Solitae benignitatis affectu (Innocentius I I I Constantinopolitano<br />
imperatori, 1198).<br />
— 96 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
de C a stro N ovo, <strong>di</strong>sponitur, et cetera » 138, et in quarto capitu<br />
lo c a p itu lo ru m suorum continetur quod omnes et quecunq<br />
u e condem p n atio n es in posterum faciende vigore supras<br />
c rip to ru m sta tu to ru m , tam pro criminalibus quam pro dann<br />
is d a tis, p ro <strong>di</strong>m i<strong>di</strong>a sint et esse debeant suprascripti com<br />
u n is C a stri Novi, et cetera, ponderandum est quod loquitur<br />
c a p itu lu m De condempnationibus feren<strong>di</strong>s, vigore139 statuto<br />
ru m c o m u n is C astri Novi, unde non posset fieri interpetr<br />
a tio q u o d cognitio et decisio <strong>di</strong>ctarum causarum expe<strong>di</strong>retu<br />
r p e r officiales Sarzane, in civitate Sarzane, qui haberent<br />
p ro n u m tia re secundum form am statutorum Sarzane — lex<br />
O m nes p o puli, Dig. De iustitia et iurem, lex III. in fine, De<br />
te s tib u s 141, e t n o tatu r in lege Cunctos populos m, pro . . . 142b,s,<br />
cum suis concordantiis — , quod dari possit iuris<strong>di</strong>ctio illis<br />
de C a stro N ovo, absque teritorio. Et sic mens <strong>di</strong>cti arbitri,<br />
u t v e rb a o b stendunt, fuit quod cognitio et decisio sit comunis<br />
C a stri N ovi, accipiendo comune pro persona representata<br />
h a b e n te iuris<strong>di</strong>ctionem , cum eligat consules ius <strong>di</strong>cere deb<br />
en tes, u t in capitulis eorum continetur — ad hanc interpetra<br />
tio n e m e t intellectum accedunt verba Bartoli, in lege I, in<br />
fine, Dig. De iuris<strong>di</strong>ctione omnium iu<strong>di</strong>cum 143 dum declarat<br />
an p o p u lu s q ui eligit potestatem <strong>di</strong>catur habere iuris<strong>di</strong>ction<br />
em — . P ro dannis autem que dari contingat super terris,<br />
p o sse ssio n ib u s et bonis pre<strong>di</strong>ctis, per alios quam per Sarzan<br />
en ses vel h ab en tes causam ab eis, ac per alios 144 quam per<br />
138 M s.: sed - et cetera, sottolineato nel testo.<br />
139 M s.: vigre, senza segno d’abbreviazione.<br />
140 D ig., Lb. I, tit. 1 De iustitia et iure, lex IX Omnes populi qui<br />
legibus et m oribus reguntur (Gaius, Lb. I Institutionum).<br />
141 D ig., Lb. XXII, tit. 5 De testibus, lex III Testium fides <strong>di</strong>lig<br />
enter exam inanda est (Callistratus, Lb. IV De cognitionibus).<br />
142 Cod., Lb. I, tit. 1 De summa trinitate et de fide catholica, et<br />
u t nem o de ea publice contendere audeat, lex I Cunctos populos<br />
quos clem entia e nostrae regit temperamentum (Imppp. Gratianus,<br />
V a len tin ia n u s e t Theodosius AAA. ad populum urbis Constantinop<br />
o lita n a e).<br />
142bis L ettu ra incerta: pre<strong>di</strong>cta, per doctores, o altre. In ogni caso<br />
r e sta so lo ev id en te l'abbreviazione per pro.<br />
143 D ig., Lb. II, tit. 1, lex I. Già citata (cfr. nota n. 8).<br />
B a r t o li,<br />
A d Lb. secundum Digest., De iuris<strong>di</strong>ctione omnium<br />
iu<strong>di</strong>cum , Iu s <strong>di</strong>centis.<br />
144 M s.: ac per alios, ripetuto nel testo.<br />
— 97 —<br />
7 Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
illos de Castro Novo, omnis iuris<strong>di</strong>ctio s p e c ta re d eb et ad<br />
Sarzanam, secundum <strong>di</strong>spositionem <strong>di</strong>cte s e n te n tie , vigore<br />
illius capituli in quo generaliter declaratur in s e n te n tia iuris<strong>di</strong>ctionem<br />
spectare ad Sarzanam in locis p re d ic te questionis,<br />
quatenus per capitula eorum sit ei p reserv atu m seu concessum;<br />
et in suis capitulis habeant quod c ap itan e u s S arzan e habeat<br />
merum et mixtum imperium et quod a liu s iu d e x doctor<br />
habeat ius <strong>di</strong>cere in civilibus, ut in sententia n a r r a tu r ; et in<br />
capitulis Sarzane continetur quod c o n d em p n atio n es dampnorum<br />
datorum fieri debeant secundum fo rm a m sta tu to ru m<br />
et provisionum civitatis Sarzane, quod te rtia p a r s condempnationum<br />
pre<strong>di</strong>ctarum spectet ad com u n itatem S arzane, et<br />
licet in capitulis non fiat m entio specialiter d e istis locis<br />
questionis, tamen quod illa capitula servari d e b e a n t in hiis<br />
locis providet <strong>di</strong>cta sententia, ut ex eius in s p e c tio n e clare<br />
apparet; cum igitur quo ad danna data vel d a n d a p er alios<br />
quam per Sarzanenses vel habentes causam a b eis, non sit<br />
facta exceptio a regula generali, sed solum s it fa c ta exceptio<br />
de dannis datis a Sarzanensibus et ab illis d e C astro Novo,<br />
sequitur quod exceptio in casibus non e x c e p tis sum at regulam<br />
— lex Quesitum, par. Denique, Dig. D e fu n d o instructo<br />
145, par. Et autem, in Authen. De non alienan<strong>di</strong>s 146, notatur<br />
in lege In hiis, Dig. De legibus w , et in lege I, D ig. De regulis<br />
iuris148 —. Partes igitur domini com m issarii e ru n t in pronumptiando<br />
super hac particula, quod pro d a n n is datis seu<br />
145 Dig., Lb. XXXIII, tit. 7 De instructo vel in stru m en to legato,<br />
lex XII Quaesitum est an frumentum (Ulpianus, Lb. XX Ad Sabinum).<br />
II nostro cita secondo la Volgata, mentre la critica moderna<br />
preferisce eliminare la parola fundo. In ogni caso , nell’am bito <strong>di</strong><br />
questa citazione, non abbiamo trovato alcun par. D enique.<br />
146Authen. VII De non alienan<strong>di</strong>s aut perm utan<strong>di</strong>s rebus ecclesiasticis.<br />
Non abbiamo trovato alcun par. Et autem; fo rse il nostro allude<br />
al cap. II Ut autem lex.<br />
147Dig., Lb. I, tit. 3 De legibus senatusque consu ltis et longa<br />
consuetu<strong>di</strong>ne, lex XV In his quae contra rationem (Iulianus, Lb.<br />
XXVII Digestorum).<br />
148 Dig., Lb. L, tit. 17 De <strong>di</strong>versis regulis iuris antiqui, lex I<br />
Regula est quae rem quae est breviter enarrat (P au lu s, Lb. XVI Ad<br />
Plautium).<br />
Il nostro, citando, tralascia la parola <strong>di</strong>versis.<br />
— 98 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
d a n d is s u p e r terris 149 et bonis pre<strong>di</strong>ctis de Castro Novo, de<br />
u ib u s fa c ta est declaratio super tertia particula petitionis,<br />
q a u n d o ta lia dam pna dari contingat per Sarzanenses seu ha<br />
n te s c a u sa m ab eis, vel per illos de Castro Novo, non hab<br />
e a n t cognitionem neque decisionem causarum offitiales150<br />
seu iu s d icentes civitatis Sarzane, nec ullam como<strong>di</strong>tatem<br />
h a b e a t c o m u n ita s Sarzane ex <strong>di</strong>ctis condempnationibus, sed<br />
s p e c ta re d eb en t cognitio et decisio causarum ad ius <strong>di</strong>cente<br />
m in C stro Novo, et com o<strong>di</strong>tas que venit percipienda ex<br />
c o n d e m p n a tio n ib u s pre<strong>di</strong>ctis, pro parte que venit ex forma<br />
s ta tu to r u m appliacnda com uni, debeat spectare ad comune<br />
C a stri N ovi secundum fo rm a m 151 suorum capitulorum; pro<br />
a n n is a u te m que dari contingeret super <strong>di</strong>ctis bonis seu in<br />
d ic tis b o n is p er alios quam per Sarzanenses vel habentes<br />
c a u sa m a b eis, et per alios quam per illos de Castro Novo,<br />
o m n is iu risd ic tio spectare debet ad Sarzanam. Et quod<br />
u tra q u e p a r s est v ic trix 152 et victa absolvatur utraque pars<br />
ab ex p en sis.<br />
Ita u t su p eriu s conclusum est, <strong>di</strong>co et consulo iuris esse,<br />
ego A le x a n d er de Tartagnis de Ymola, iuris utriusque doctor,<br />
P ad u e iu ra civilia or<strong>di</strong>narie legens, in cuius rei testimonium<br />
p ro p ia m a n u subscripsi 155 et sigillo solito sigillavi, alterius<br />
re c tiu s sen tie n tis consilio sem per salvo.<br />
26<br />
1470, g iu g n o 5, Firenze.<br />
Il Collegio dei Priori <strong>di</strong> Firenze, con lettera redatta in<br />
volgare, delega a Giovanni Aldobran<strong>di</strong>ni <strong>di</strong> Giorgio del Nero<br />
D om in e il com pito e la facoltà <strong>di</strong> procedere ad un esame <strong>di</strong>re<br />
tto d ei luoghi sui quali verte la contesa confinaria tra il<br />
co m u n e d i Sarzana e il comune <strong>di</strong> Castelnuovo.<br />
D oc. in se r to in n. 29 (stessa pergamena; per la descrizione cfr. osservazioni<br />
al d oc. n. 25).<br />
D i q u e sto doc. si ha anche notizia al doc. n. 31 della presente e<strong>di</strong>zione.<br />
149 M s.: segue, depennato, possessionibus.<br />
150 M s.: off icti ales.<br />
151 M s.: segue, depennato, statutorum.<br />
152 M s.: vitrix.<br />
153 M s.: subscrissi.<br />
— 99 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
27<br />
1470, giugno 6, Firenze.<br />
Il Collegio dei Priori <strong>di</strong> Firenze, con le tte ra red a tta in<br />
volgare, delega a Giovanni Aldobran<strong>di</strong>ni <strong>di</strong> G iorg io d el N ero<br />
Domine, capitano <strong>di</strong> Sarzana, la facoltà <strong>di</strong> d irim e r e la questione<br />
ed emanare la sentenza, in merito a lle q u e stio n i <strong>di</strong><br />
confine insorte tra il comune <strong>di</strong> Sarzana e il c o m u n e <strong>di</strong> Castelnuovo.<br />
Doc. inserto in n. 29 (stessa pergamena; per la d e s c r iz io n e cfr. osservazioni<br />
al doc. n. 25).<br />
Di questo doc. si ha anche notizia al doc. n. 31 d e lla p r e se n te e<strong>di</strong>zione.<br />
28<br />
[1470], Sarzana.<br />
Petizione inviata dai Sarzanesi a G iovanni A ldobran<strong>di</strong>ni<br />
<strong>di</strong> Giorgio del Nero Domine, con richiesta e sollecitazione<br />
della sentenza in merito alla lite confinaria tra il co m u n e <strong>di</strong><br />
Sarzana e il comune <strong>di</strong> Castelnuovo.<br />
Doc. inserto in n. 29 (stessa pergamena; per la d e sc r iz io n e cfr. osservazioni<br />
al doc. n. 25).<br />
Il presente documento non è datato. La data si r ica v a dal d oc. n. 29.<br />
29<br />
[1470, agosto 17, Sarzana].<br />
Sentenza <strong>di</strong> Giovanni Aldobran<strong>di</strong>ni <strong>di</strong> G iorgio del N ero<br />
Domine, capitano <strong>di</strong> Sarzana e <strong>di</strong> tutta la L unig ia na, a proposito<br />
della lite confinaria insorta tra il co m u n e d i Sarzana<br />
e il comune <strong>di</strong> Castelnuovo. Rogante il notaio B e n e d etto <strong>di</strong><br />
ser Francesco Simone Ruggerii de Pistorio.<br />
Stessa pergamena. Per la descrizione cfr. osservazioni al doc. n. 25.<br />
Il documento non è datato. La data si ricava dal d o c. n. 33.<br />
Di questo documento si ha anche notizia nei docc. n n . 31, 32, 33.<br />
In Christi nomine amen. Nos Iohannes o lim A ld o b ran <br />
<strong>di</strong>ni Georgii del Nero Domine de Florentia, p ro m agnifico et<br />
excelso populo Fiorentino, capitaneus Sarzane ac to tiu s Lu-<br />
— 100 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
n isian e generalis conm issarius, nec non iudex delegatus et<br />
c o m m issa riu s erundem <strong>di</strong>ctorum dominorum, dominorum<br />
p rio ru m lib ertatis et vexilliferi iustitie populi Florentini, in<br />
cau sa et questione vertente inter comunitatem <strong>di</strong>cte civitatis<br />
S arzan e ex una, et com unitatem seu universitatem Castri<br />
N ovi ex altera , vigore litterarum nobis transmissarum et pres<br />
e n ta ta ru m , prout in processu et actis <strong>di</strong>cte cause fit mentio.<br />
Q u a ru m quidem litterarum tenor infrascriptus1 est, vid<br />
elicet, in tu s: priores libertatis et vexillifer iustitie populi<br />
F lo re n tin i, attergho: nobili viro Iohanni de Aldobran<strong>di</strong>nis<br />
c a p ita n e o civitatis Sarzane, carissimo nostro. Prima littera:<br />
« C arissim o nostro, sono stati alia nostra presentia e' mand<br />
a ta rii d e ' Sarzanesi per una parte, e’ mandatarii <strong>di</strong> quegli<br />
d a C astelnuovo per l'altra parte; e finalmente luna parte<br />
e l ’a ltra acconsentano che la sententia over lodo, che fu dato<br />
in f r a '1 lo ro p er il mezo dello spectabile Iacopo Guicciar<strong>di</strong>ni,<br />
h a b b i effecto; vero è che p er alchuna <strong>di</strong> dette parti si <strong>di</strong>ce che<br />
a c h ia rire e ’ dubii vi sono, bisognia vedere coll'occhio. Questa<br />
fa tic h a d iam o alla prudentia tua, <strong>di</strong> consentimento e voluntà<br />
<strong>di</strong> d e tte p a rti; et pertanto noi ti choman<strong>di</strong>amo che tu va<strong>di</strong><br />
con la p resteza possibile a vedere e intendere e’ luoghi <strong>di</strong><br />
d e tte <strong>di</strong>fferentie; e lecto u<strong>di</strong>to e veduto quello che ti pare da<br />
v ed ere e u<strong>di</strong>re, per essere bene illuminato della verità, tu,<br />
n o n ti p a rte n d o da quella sententia e lodo, chiarisci e assesti,<br />
se a lc h u n a cosa ti pare che sia da chiarire e assestare; e che<br />
tu p o n g a e ’ term ini dove si potesse o bisogniasse; e acconcia<br />
ogni cosa secondo la intentione <strong>di</strong> detto lodo e sententia, com<br />
e ti p a re che sia conveniente, giusto e ragionevole; e ingeg<br />
n ia ti che tu tto si chiarischa e acconcisi in modo che non sia<br />
<strong>di</strong> b iso g n io rito rn a r più in su questa cosa. Noi haremo fatto<br />
ra tific a re a dette parti alla sententia e lodo predetto, et è ri<br />
a sto p e r non aver loro el mandato intorno acciò; e prove<strong>di</strong><br />
m o d ch e la sententia e lodo predetto si ratifichi per le parti;<br />
e c h o sì a q u an to sarà fatto per te o innanzi o doppo il giu<strong>di</strong>zio<br />
tu o , le parti anchora vi ratifichino, e quando non volessono<br />
ra tificare, fa' non <strong>di</strong> meno la commissione che ti <strong>di</strong>amo<br />
e l'u ficio tu o del giu<strong>di</strong>care, fortifichando per scripcture, in<br />
fo rm a che nessuna delle parti, da quello che farai e <strong>di</strong>chiarira<br />
i, si p o ssa partire. E può esser certo ogni uomo, conos<br />
c iu ta la tu <strong>di</strong>ligentia e prudentia e bontà, sempre a quello<br />
che fa ra i, d a questa Signoria ha a esser fermo e stabilito per<br />
1 Ms.: infrascrittus.<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
chè inten<strong>di</strong>amo che e’ si pongha fin’al silentio. C o n te n to n s i le<br />
parti, e così noi vogliamo che l’u<strong>di</strong>re e exam in are c h e s ’avesse<br />
a-ffare sia in qualche luogho tra Sarzana e C a ste ln u o v o . D ata<br />
Florentie, <strong>di</strong>e quinto Iunii , M . c c c c . L X X ta. 2 ». S e c u n d a litte ra :<br />
« Carissimo nostro, <strong>di</strong> quella p arte che noi ti s c riv e m o u ltim o ,<br />
circa le contese de’ Sarzanesi e <strong>di</strong> quegli <strong>di</strong> C a ste ln u o v che<br />
tu facessi che le parti ratificassono alla sen te n tia e lo d o , facciamo<br />
stima gran<strong>di</strong>ssima; e’ p arti che quella r a tifìc a tio n e si<br />
debba fare ante omnia et in buona form a; e p e r ta n to v i m e t<br />
terai <strong>di</strong>ligentia, e fa che le dette parti, cioè c ia s c h u n a c o m u <br />
nità <strong>di</strong> per sè solamente, e in form a valida de iu r e , e n o n p e r<br />
sin<strong>di</strong>cho, ratifichino e conservino la sententia e lo d o d i che<br />
pariamo, e al consiglio e giu<strong>di</strong>cio fatto e re n d u to p e r lo collegio<br />
de’ doctori Fiorentini, dove è posata d ic ta s e n te tia ; et<br />
esso consiglio e sententia habino grato e ra to in o g n i s u a 3<br />
parte, perchè ciascheduna cosa fatta insino a h o r a ; d ip o i in <br />
tenderai e’ dubii che si fanno, e chiariragli s e c o n d o che u ltimate<br />
ti scrivemo; che sarà la quiete de’ su<strong>di</strong>ti, c h e s p e ria m o<br />
acconcerai tutto in forma che si poseranno c a tte n e . S eg u irà<br />
laude e commendatione. Data Florentie, d ie s e x ta iu nii,<br />
.M.cccc.LXXta. ». Intus, priores libertatis et v e x illife r iu s titie<br />
populi Florentini; attergho, nobili viro Io h an n i d e A ld o b ran -<br />
<strong>di</strong>nis, capitaneo civitatis Sarzane, carissim o n o s tr o . V isis<br />
namque <strong>di</strong>ctis litteris, et potestate et a rb itrio p e r d ic ta s litteras<br />
nobis4 attributis; ac etiam visis p e titio n ib u s e t re q u i<br />
sitionibus nobis factis et productis pro p a rte d ic te c o m u n i<br />
tatis Sarzane, cuius quidem petitionis et re q u is itio n is te n o r<br />
infrascripctus est talis, videlicet: « Coram v o b is , m ag nifico<br />
domino Iohanne de Aldobran<strong>di</strong>nis, cive F lo re n tin o , c a p ita n e o<br />
Sarzane, et in hac parte iu<strong>di</strong>ce et com m issario d e le g a to ab<br />
excelsa dominatione Florentie, constitutus s e r G u a s p a r de<br />
Villa notarius et civis Sarzanensis, sin<strong>di</strong>cus e t p ro c u ra to r,<br />
sin<strong>di</strong>cario et procuratorio nom ine, com unitatis e t h o m in u m<br />
Sarzane, ne retardatio aliqua fieri habeat, sive d is c e tta tio aut<br />
contentio, in perficien<strong>di</strong>s his que com unitas ip s a S a rz a n e , sive<br />
offitiales ad ea deputati et deputan<strong>di</strong>, in te n d u n t fa c e re ; m a<br />
xime in catasto sive libro extim i, et a lib ra tio n e b o n o ru m<br />
2 L’apice soprascritto corrisponde ad una d esin e n z a letterale<br />
(septuagin—ta) unita ad una cifra espressa con sim b o li num erici<br />
(M.CCCC.LXX).<br />
3 Ms.: suo.<br />
4 Ms.: nobis, in sopralinea.<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
sive te r r a r u m que sunt a strada infra, in plano Lune, et max<br />
im e in lo co contentionis habite cum universitate et homin<br />
ib u s d e C astro Novo, vigore iurium spectantium ipsis Sarz<br />
a n e n sib u s, m axim e capitulorum initorum cum pre<strong>di</strong>cto excelso<br />
c o m u n i Florentie, et sententie late inter agentes nomine<br />
c o m u n ita tis Sarzane et ipsam universitatem Castri Novi per<br />
m ag n ificu m Iacopum de Guicciar<strong>di</strong>nis, civem Florentium<br />
tu n c , ip siu s sententie tem pore, et per antea arbitrum inter<br />
d ic ta s p a rte s . De qua sententia constat publicum instrum<br />
e n tu m ro g atu m per ser M artinum Petri Pauli de Lucherinis,<br />
n o ta riu m e t civem Florentinum , quod exhibet et producit et<br />
p re s e n ta t, in p arte et p artib u s pro se et <strong>di</strong>cta comunitate fa<br />
ie n tib u s, tantu m m o do una cum capitulis soprascriptis initis<br />
c u m excelso dom inio Florentino; <strong>di</strong>ctis nominibus requirit<br />
in e x e c u tio n e ipsius sententie per vos declarari, virtute pred<br />
ic to ru m iu rium , m axim e sententie et capitolorum, omnes<br />
p rte s iu risd ictio n is et que iuris<strong>di</strong>ctionem concernunt, ipsis<br />
S a rz a n e n sib u s concessas p er capitula suprascripta inita cum<br />
excelso d o m in io Florentino, licere et competere, exercere et<br />
ex equi, excepctis collectis terrarum quas, ut infra, probabunt<br />
sin g u li h o m in e s de C astro Novo, et licuisse et licere allibrare<br />
p ro ip so com u n i Sarzane in catasto totum terrenum et omnes<br />
te r r a s e x iste n tes in loco questionis habite, a strata Romea inf<br />
r a e u n d o a civitate ipsa Sarzane usque ad aquam Parmig<br />
nio le, m ax im e in locis et terris super quibus pre<strong>di</strong>cti de<br />
C a stro N ovo iuris<strong>di</strong>ctionem pretendebant. Item requirit per<br />
vos, a n te d ictu m dom inum capitaneum et conmissarium dec<br />
la ra ri q u o d strata sive via de qua fit mentio in suprascripta<br />
s e n te n tia e t punto questionis alias habite, que allegatur et<br />
d ic itu r v ia H ospitalis, sit illa que est iuxta hospitium <strong>di</strong>cti<br />
h o s p ita lis , a la te re 5 inferiori deversus Parmignolam6; declar<br />
a r i p re te re a quod in et pro ipsis tantum terris et terreno,<br />
q u a s e t q u o d probabunt pre<strong>di</strong>cti homines de Castro Novo<br />
s p e c ta re a d ipsos iure dom inii vel quasi, non possint homin<br />
es ip si 1, q u i ita probabunt, gravari aliquo gravamine collecta<br />
r u m e t gabbellarum , quousque in iure et dominio sive quasi<br />
ip s o ru m d e Castro Novo steterint; si vero excesserunt, poss<br />
in t S arreçan e n se s 8, iuxta potestatem eis reservatam per su-<br />
(<br />
5 M s.: allatere.<br />
6 M s.: Parmighiolam.<br />
7 M s.: ipsis, s depennata.<br />
8 Cosi nel ms.; anche altrove.<br />
— 103 —<br />
!<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
prascripta capitula, collectas illis ad quos p erven erin t im p o <br />
nere. Requirit insuper per vos declarari quod r e s p e c tu dannorum<br />
datorum super terris, quas probabunt p r e d ic ti sin <br />
guli homines de Castro Novo ad ipsos pertinere iu r e d o m in ii<br />
vel quasi, iuris<strong>di</strong>ctio sit magnifici dom ini ca p ita n ei et d o m in i<br />
vicarii qui pro tempora fuerint Sarzane; c o g n itio , d e c is io et<br />
executio tanquam officialium pro excelso c o m u n i F lo ren tie,<br />
in quod translatum fuit omne merum et m ixtu m im p eriu m<br />
et omnis contemptiosa iuris<strong>di</strong>ctio, vigore tr a n sla c tio n is fa cte<br />
per comunilatem Sarzane, salvis partibus et a r tic u lis d e q u i<br />
bus fit reservatio in capitulis suprascriptis; e t in ip sa c iv i<br />
tate Sarzane, pro ipsis dannis datis, per d ictu m v ich a r iu m<br />
qui nunc est aut pro tempore erit, tanquam d o c to r e tra n s<br />
missum et in futurum transmietendum per p r e fa tu m e x c e l<br />
sum comune Florentie. Et sic ad ipsum d om in u m v ich a riu m<br />
iuris<strong>di</strong>ctionem spectare pro <strong>di</strong>ctis dannis latis, ta m p er S arzanenses<br />
quam per alios quoscunque, super ip s is , ut d ictu m<br />
est, terris, quas in prefato loco <strong>di</strong>fferentie d ic ti sin g u li de<br />
Castro Novo tantum probabunt spectare ad se ip s o s iu re d o <br />
minii vel quasi. Declarando preterea et sic d e c la r a tu m requirit<br />
quod pro ipsis dannis’ illatis per S a rza n en ses et illo s<br />
de Castro Novo, sive habentes causam ab ipsis, ta n tu m ip so <br />
rum Sarrezanensium non sit com o<strong>di</strong>tas nec iu r isd ic tio ; pro<br />
aliis vero dannis datis per alios quoscunque in ip s is p red ictis<br />
terris et locis, ipsorum sit Sarrezanensium ip sa c o m o d ita s<br />
per capitula reservata et iuris<strong>di</strong>ctio et quod ad illo s sp ecta t<br />
vigore suprascripte sententie et iurium; et p r e d ic ta m d ecla <br />
rationem fieri requirit prefatus sin<strong>di</strong>chus c iv ita tis S arza n e,<br />
singulis hominibus pre<strong>di</strong>cte u n iversitatis10 de C a str o N ovo.<br />
Et illis assigniato tempore ad probandum de iu r e s u o d o m i<br />
nii vel quasi, in pre<strong>di</strong>ctis terris " et terreno e x is te n tib u s in<br />
suprascripto loco <strong>di</strong>fferentie alias habite super iu r isd ic tio n e ,<br />
cum comunitate Sar/ane, et ultra proce<strong>di</strong> per v o s , p refa tu m<br />
dominum capitancum in pre<strong>di</strong>ctis, in om nibus et p er o m n ia ,<br />
iuxta commissioncm vobis factam vigore littera ru m m a g n i<br />
fice ct excelsa comunitatis Florentie, et per ip sa m tr a n sm issarum<br />
et datarum Florentie, <strong>di</strong>e quinta iunii . m . c c c . l x x 1* .<br />
ct signatarum manu ser Batiste olim Iacobi de N a c c h ia n tib u s,<br />
civis et notarii publici Florentini, in parte et p a r tib u s fa c ien <br />
tibus pro ipso ser Guaspare <strong>di</strong>cto nomine, et p r e d ic ta d icit<br />
* Ms.: danni.<br />
* Ms.: scguc.dcpcnnalo. Sarzane.<br />
11Ms.: terreis.<br />
- 104 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
su b re se rv a tio n e aliorum suorum iurium ». Et visis respons<br />
io n ib u s fa c tis ex parte hom inum et universitatis Castri Novi<br />
p re d ic ti, e t oppositionibus, contra<strong>di</strong>ctionibus <strong>di</strong>ctarum partiu<br />
m et allegationibus ipsarum , hinc inde factis et abductis;<br />
et v isis o m n ib u s actis et actitatis in <strong>di</strong>cta causa factis et prod<br />
c tis p e r u tram q u e partem ; et viso pluries et pluries loco<br />
q u e stio n is e t <strong>di</strong>fferentie, super quo presentialiter fuimus <strong>di</strong>ctis<br />
p a rtib u s presentibus et iura eorum nobis super <strong>di</strong>cto loco<br />
o b s te n d e n tib u s ac docentibus; et visa transmissione actorum<br />
et c a u se pre<strong>di</strong>cte, per nos facte de et cum consensu et conv<br />
e n c tio n e expressa am barum partium, prout de pre<strong>di</strong>ctis omn<br />
ib u s in a c tis fit m entio, ad consilium sapientis, ad egregium<br />
ac m o n a rc h a m legum 12, utriusque iuris doctorem, dominum<br />
A le x a n d ru m de Ymola, or<strong>di</strong>narie legentem iura civilia in civ<br />
ita te P ad u e ; et viso consilio per eum red<strong>di</strong>to, et in presentia<br />
et d e v o lu n ta te ipsarum partium ad hoc instantium soluto,<br />
d isig illa to e t aperto, videlicet, ser Guasparis qoundam Anto<br />
n ii et s e r Iohannis Antonii quondam ser Iohannis de Griffis,<br />
sin d ic o ru m '3 civitatis Sarzane; Mannuccii quondam Francisci<br />
et Petricciolii Dominici, sin<strong>di</strong>corum comunis et univers<br />
ita tis C a stri Novi; sin<strong>di</strong>corum ac procuratorum <strong>di</strong>ctarum<br />
c o m u n ita tu m et universitatum ; omnibusque aliis visis et <strong>di</strong>lig<br />
e n te r consid eratis, que videnda et consideranda fuerunt et<br />
su n t in p re d ic tis et circha pre<strong>di</strong>cta et quodlibet pre<strong>di</strong>ctorum;<br />
visa d e m u m citatione seu monitione ambarum partium, per<br />
nos fa c ta p ro hac <strong>di</strong>e et hora, et perhemptorie de comparendo<br />
in in fra s c rip to 14 loco ad hanc nostram presentem sententiam<br />
e t v o lu n ta te m au<strong>di</strong>endam ; h ab ito 15 plus matura deliberatio<br />
n e e t colloquio cum egregio iuris perito viro domino Blaxio<br />
q u o n d a m A ntonii de Peris de Pistorio nostro iu<strong>di</strong>ce et collega,<br />
se d e n te p ro tribunali in ecclesia sancti Lazari de Silvaritia,<br />
q u em lo cu m in ter <strong>di</strong>ctas partes '6, ex conmissione <strong>di</strong>ctarum<br />
litte ra ru m e t voluntate et concor<strong>di</strong>a <strong>di</strong>ctarum partium, pro<br />
id o n eo , iu rid ico et com petenti ad hunc actum elegimus ac<br />
d e p u ta v im u s , cupientes partibus pre<strong>di</strong>ctis ius et iustitia min<br />
is tr a tu r et ut unicuique quod suum est tribuatur. Christi<br />
e iu sq u e g lorio se m atris virginis Marie nominibus et suffra-<br />
12 Ms.: segue, depennato, doctorem.<br />
13 Ms.: segue, depennato, Sarzane.<br />
14 Ms.: infrascritto.<br />
15 Così nel testo, riferito evidentemente a colloquio.<br />
16 Ms.: segue, depennato, et.<br />
— 105 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
gio 17invocatis, vigore nostre an te <strong>di</strong>cte a u c to rita tis v is is q u e<br />
videnda fuerunt et sunt in hiis scripctis et p er n a n e s c rip c tu -<br />
ram, sedentes pro tribunali u t supra, p ro n u m p tia m u s , d ic i<br />
mus, sententiamus, et declaram us, decernim us t in te r p r e <br />
tamur inter <strong>di</strong>ctas partes in h unc m odum , v id e lic e t, q u ia<br />
<strong>di</strong>cimus, pronumptiamus, sententiam us et d e c la r a m u s , ac<br />
condempnamus et in omnibus et p er om nia s e n te n tia m fe rimus atque damus; et declaram us secundum f o r m a m e t te norem <strong>di</strong>cti consilii et conclusionis eius, et u t in d ic to c o n <br />
silio et concluisone eius continetur et apparet, t s e c u n d u m<br />
eius tenorem fieri debere, et sic eam valere e t te n e r e , e t<br />
a partibus pre<strong>di</strong>ctis et qualibet earu m in v io la b ilite r o b s e r<br />
vandum fore et oservari debere, in om nibus e t p e r o m n ia ,<br />
prout et sicut in <strong>di</strong>cto consilio c o n tin etu r e t a p p a r e t; hec omni meliori modo, via, iure, causa et fo rm a , q u o q u a e t<br />
quibus magis et melius possumus et debem us, e t c e te r a . L a ta ,<br />
data, pronumptiata et prom ulgata fuit <strong>di</strong>cta s e n te n tia , siv e<br />
pronumptiata et omnia et singula su p rascrip ta a c ta , f a c ta e t<br />
gesta fuerunt per suprascriptum m agnificum d o m in u m capitaneum<br />
et commissarium et iu<strong>di</strong>cem d elegatu m s u p r a c r ip <br />
tum pro tribunali sedentem in ecclesia sancti L a z a ri a b s r a t a<br />
infra, cui ecclesie un<strong>di</strong>que sunt 18 bona <strong>di</strong>cti h o s p ita lis e t v ia<br />
publica. Et scripcta, lecta, publicata et v u lg a riz a ta p e r m e<br />
Bene<strong>di</strong>ctum olim ser Francisci Sim onis R uggerii d e P is to rio ,<br />
notarium publicum Florentinum, et nunc m ilite m s o c iu prefati magnifici domini capitanei, et in hac p a r te n o ta r iu m<br />
presentis cause, per ipsum dom inum cap itan eum a d p r e d ic ta<br />
spetialiter electum, absuntum et d ep utatu m , s u b a n o d o <br />
mini nostri Iesu Christi ab eius salu tifera in c h a rn a tio n e m illeximo<br />
quadringenteximo septuagesim o, in d ic tio e te r tia , d ie<br />
vero decimaseptima mensis augusti; et p re s e n tib u s d ic tis<br />
partibus et pre<strong>di</strong>ctis au<strong>di</strong>entibus et in te llig e n tib u s, e t p r e <br />
sentibus Iohanne Antonii de C astro Novo, to rto n e n s i fa m u lo ,<br />
Iohanne Chechi de Sarzana, com unitatis P istorii, S im o n e A n<br />
tonii de Civitella dei Veschovo, G iam bono A n to n ii d e B e r<br />
gamo, commorante in civitate P isarum , te stib u s a d p r e d ic ta<br />
vocatis, habitis et rogatis.<br />
17Ms.: Christi - nominibus, in caratte<strong>di</strong> capitali p iu tto s to allungati;<br />
et suffragio, in caratteri corsivi, ma m olto p iù g ra n d i e<br />
calligrafici.<br />
18Ms.: stunt o scunt. Per il senso, abbiam o p re fe rito p e n sa re<br />
ad una anormale legatura <strong>di</strong> s con u tram ite un filetto ch e si p o <br />
trebbe confondere col taglio della t. Più <strong>di</strong>fficile im m ag in are u — a<br />
molto aperta, e leggere pertanto stani.<br />
- 106 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
1470, se tte m b re 18, Sarzana.<br />
S er Gaspare, sindaco <strong>di</strong> Sarzana, invia a Giovanni Aldobra<br />
n<strong>di</strong>ni d i Giorgio del N ero Domine, capitano <strong>di</strong> Sarzana e<br />
<strong>di</strong> tu tta la Lunigiana, una petizione in cui lo esorta a compiere<br />
gli accertam enti sul luogo, e ad emanare la sentenza in<br />
m erito alla lite in atto tra il comune <strong>di</strong> Sarzana e il comune<br />
<strong>di</strong> C astelnuovo.<br />
D oc. in serto nel n. 31 della presente e<strong>di</strong>zione (stessa pergamena; per<br />
la d escrizion e cfr. osservazioni al doc. n. 25).<br />
31<br />
1470, se tte m b re 19, Firenze.<br />
S en tenza <strong>di</strong> Giovanni Aldobran<strong>di</strong>ni <strong>di</strong> Giorgio del Nero<br />
D om ine, capitano <strong>di</strong> Sarzana e <strong>di</strong> tutta la Lunigiana, in merito<br />
ai fa tti della lite vertente su questioni confinarie tra il<br />
co m u n e d i Sarzana e il comune <strong>di</strong> Castelnuovo. Rogante il<br />
notaio B enedetto del fu ser Francesco <strong>di</strong> Simone Ruggerii de<br />
P isto rio .<br />
S te ssa pergam ena. Per la descrizione cfr. doc. n. 25.<br />
Di q u esto documento si ha anche notizia nei docc. nn. 32 e 33 della<br />
p resen te ed izion e.<br />
In C h risti nom ine am en. Nos Iohannes quondam Aldob<br />
ra n d in i G eorgii del Nero Domine de Florentia, pro magnifico<br />
et excelso populo Fiorentino, capitaneus Sarzane et Lun<br />
isia n e conm issarius generalis, et in hac parte iudex deleg<br />
a tu s ab excelsis dom inis, dominis Florentinis et vexillifero<br />
iu s titie p o p u li Florentini, in causa et questione vertente<br />
in te r com u n itatem civitatis Sarzane ex una, et comunitatem<br />
C a stri N ovi ex alia, vigore litterarum nobis transmissarum<br />
ab p re fa ta excelsa dom inatione Florentina, prout de <strong>di</strong>ctis<br />
litte ris c o n sta t in actis <strong>di</strong>cte cause; visa quadam sententia,<br />
d ieb u s p ro x im e p reteritis p er nos lata inttr sin<strong>di</strong>cos utriusque<br />
c o m u n ita tis, iuxta consilium et relactionem spectantissim<br />
i iu ris u triusq ue doctoris domini Alexandri de Ymola;<br />
viso d ic to consilio; visa reservatione in <strong>di</strong>cto consilio nobis<br />
fa c ta c irc a declarationem vie Hospitalis, petitam declarari<br />
p e r se r G uasparem sin<strong>di</strong>cum <strong>di</strong>cte comunitatis Sarzane cuius<br />
3 0<br />
— 107 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
quidem petitionis tenor talis est, videlicet: « D ie .x v i i i . m e n -<br />
sisi settembris .m .cccc.l x x '*. >. C om paruit d ic tu s s e r G uaspar,<br />
<strong>di</strong>cto sin<strong>di</strong>cario nomine civitatis S arzan e, c a u s a e t<br />
occaxione consilii red<strong>di</strong>ti per dom inum A lexandru d e Y m o-<br />
la in causa vertente inter hom ines et u n iv e rs ta te m c iv ita tis<br />
Sarzane ex una parte, et com unitatem et h o in e s C a stri<br />
Novi ex alia; in quo consilio fuit reservatam m a g n ific e n tie<br />
vestre declarationem vie que in p u n to illorum d e C a s tro N o <br />
vo fuit posita, via que <strong>di</strong>citur via H ospitalis, p r u t la tiu s<br />
in <strong>di</strong>cto punto continetur; quam d eclaratio nem n o n d u m fe <br />
cistis. Quare, <strong>di</strong>cto nomine, in stat, p etit et r e q u ir it a v o b is,<br />
prefato domino capitaneo, et officio vestro, iu x ta d e c la r a tionem et conmissionem quam h ab etis nobis, e x c e ls a d o minatione Florentie, <strong>di</strong>ctam declarationem fieri p r o u t in re <br />
quisitione sua, <strong>di</strong>cto nomine, contin etu r; et m o n e i d ic to s<br />
sin<strong>di</strong>cos de Castro Novo ad au<strong>di</strong>endam <strong>di</strong>ctam d e c la r a tio n e m<br />
nendam, iuxta requisitionem ipsius. »; h a b ito q u e e x a m in e<br />
super <strong>di</strong>cta via, in presentia ip saru m p artiu m e t in e a r u m<br />
absentia, ad nostri inform ationem facto; p re te re a d ilig e n ti<br />
excussione scripcturarum per u tran q u e partem p r o d u c ta r super locis que partes ipse <strong>di</strong>verso m odo a p p e lla b a n t, lo c u m<br />
ubi <strong>di</strong>citur via Hospitalis de qua fit m entio in p u n to q u e s tio <br />
nis alias habite <strong>di</strong>ctis de Castro Novo; et visis q u a lita tib u s<br />
deductis in ipso punto habito, in super in fo rm a tio n ib u s ad<br />
nos informandum a <strong>di</strong>versis personis c irc u n s ta n tib u s ; e t v i<br />
sis pluries, oculata fide, locis questionis; visa d e m u m c ita <br />
tione seu monitione ambabus p artib u s p er nos f a c ta , p r o h a c<br />
<strong>di</strong>e et hora, ad hanc nostram sententiam et d e c la r tio n e m<br />
au<strong>di</strong>endas. Sedentes pro tribunali in ecclesia s a n c ti L a z a ri d e<br />
Silvaritia, quem locum ad hunc actum in ter d ic ta s p a r te s , ex<br />
conmissione <strong>di</strong>ctarum litterarum , pro idoneo iu rid ic o e t c o m <br />
petenti elegimus et deputavimus, C hristi n o m in e r e p t i t o 2,<br />
<strong>di</strong>cimus, pronumptiamus3 et declaram us ut in fra , v id e lic e t,<br />
quia <strong>di</strong>cimus, pronuntiamus et declaram us v iam H o s p ita lis ,<br />
seu locum ubi <strong>di</strong>citur ad viam H ospitalis, n o m in a ta m in<br />
punto questionis illorum de C astro Novo, fuisse e t e sse illa m<br />
que est prope hospitium sancti Lazari in quo c o m m o r a n tu r<br />
1L’apice soprascritto corrisponde ad una d esin enza le tte ra le<br />
(septuagin—ta), unita ad una cifra espressa con sim b o li n u m eric i<br />
(M.CCCC.LXX).<br />
2 Ms.: Christi - repetito, in caratteri corsivi, m a p iù g ra n d i e<br />
calligrafici.<br />
3 Ms.: pronunptiavimus, vi in sopralinea.<br />
— 108 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
le p ro si, e t d is ta n te m 4 prope <strong>di</strong>ctum 5 hospitium per passus<br />
p ed i c e n tu m incircha, que est super strata Romea, a latere6<br />
in fe rio ri v ersu s Parm ignolam ; que via ten<strong>di</strong>t versus Lunem<br />
e t A m eliam ; et ad ita declarandum monemur quia in ipsa<br />
via, p e r n o s supra declarata, concurrunt qualitates omnes<br />
d e d u c te in p refato punto questionis illorum de Castro Novo;<br />
h o c o m n i m eliori m odo, via, iure, causa et forma, quo qua<br />
e t q u ib u s m agis et m elius possumus et debemus de iure.<br />
L a ta , d a ta , p ro num ptiata et promulgata fuit <strong>di</strong>cta supras<br />
c rip ta se n te n tia seu declaratio, et omnia et singula acta,<br />
fa c ta e t g e sta fuerunt per suprascriptum magnificum domin<br />
u m c a p ita n e u m conm issarium et iu<strong>di</strong>cem delegatum supra<br />
c rip tu m , p ro tribunali sedentem in ecclesia sancti Lazari, a<br />
s tr a ta i n f r a ....... ecclesie 7 un<strong>di</strong>que sunt bona <strong>di</strong>cti hospitalis<br />
et v ia p u b lic a . Et scripcta, lecta, publicata et vulgarizata per<br />
m e B e n e d ic tu olim ser Francisci Simonis Ruggerii de Pisto<br />
rio , n o ta riu m publicum Florentinum, et nunc militem soc<br />
iu m p re fa ti magnifici dom ini capitanei, et in hac parte, nota<br />
r iu m p re se n tis cause, per ipsum dominum capitaneum ad<br />
p re d ic ta sp e tia lite r electum , assumptum et deputatum sub<br />
a n n o d o m in i nostri Iesu Christi, ab eius salutifera incharn<br />
a c tio n e m illexim o quadringenteximo septuageximo, in<strong>di</strong>ctio<br />
n e te r tia , <strong>di</strong>e vero decimanona, menss settembris; et prese<br />
n te s e r G uaspare, sin<strong>di</strong>cho <strong>di</strong>cte comunitatis Sarzane, et<br />
d ic to n o m in e pre<strong>di</strong>cta accepctante; et absentibus sin<strong>di</strong>cis<br />
C a stri N ovi, tam en legitim e citatis, quorum contumaciam<br />
ip se se r G uaspar accusavit; presentibus Iohanne Antonii<br />
B en cii d e F lorentia, Dominicho Franchi de Montemagno, com<br />
ita tu s P isto rii, m agistro Iacopo quondam magistri Domin<br />
ici d e lla M anarola. Georgio Bettini de Cremona, testibus ad<br />
p re d ic ta v ocatis habitis et rogatis.<br />
(S .T .) E go Bene<strong>di</strong>ctus olim ser Francisci Simonis Ruggerii<br />
d e P isto rio , im periali auctoritate iudex or<strong>di</strong>narius atque<br />
n o ta riu s p u b licu s Florentinus, tanquam notarius cause pred<br />
ic te , o m n ib u s et singulis, dum sic agerentur, interfui, eaque<br />
ro g a tu s scrib e re scripsi et fideliter publicavi, et ideo me subsc<br />
rip s i in fidem et testim onium omnium premissorum, et<br />
sig n u m m eu m apposui consuetum.<br />
4 M s.: <strong>di</strong>stante.<br />
5 M s.: segue, depennato, officium.<br />
6 M s.: allatere.<br />
7 M s.: segue, depennato, sunt. Dopo infra, segue una parola d’inc<br />
e rta le ttu ra , forse civi. In tal caso l’amanuense sarebbe stato certam<br />
en te v ittim a <strong>di</strong> un lapsus: civi per cui, che andrebbe bene nel testo.<br />
— 109 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
32<br />
1470, novembre, Firenze.<br />
Per mezzo dei commissari fiorentini F rancesco d i G iovanni<br />
de Dinis e Attilio <strong>di</strong> Nicola de’ Me<strong>di</strong>ci, il C o n sig lio d ei<br />
Pi ioti <strong>di</strong> Firenze <strong>di</strong>chiara che la sentenza p ro n u n c ia ta da<br />
Giovanni Aldobt an<strong>di</strong>ni debba restare in sospeso fin o a n u o v o<br />
or<strong>di</strong>ne del Consiglio stesso.<br />
Di questo doc. si ha notizia e parziale citazione nel d o c . n . 33.<br />
33<br />
1470, <strong>di</strong>cembre 25, Firenze.<br />
Il Consiglio dei Priori <strong>di</strong> Firenze ratifica, c o n v a lid a e<br />
manda in esecuzione le sentenze precedentem ente e m a n a te<br />
da Giacomo Guicciar<strong>di</strong>ni e Giovanni Aldobran<strong>di</strong>ni, in m e rito<br />
ai fatti della lite confinaria tra il com une <strong>di</strong> S a rzana e il comune<br />
<strong>di</strong> Castelnuovo. Rogante il notaio Pierozzo d e l fu Cerbino<br />
Bartolomeo de Cerbinis, da Firenze.<br />
zana.<br />
Originale su pergamena (cm. 69 x 27), nell’Archivio com unale <strong>di</strong> Sar<br />
La pergamena presenta un piccolo foro in m argine s in is tr o . O ttim o<br />
peraltro lo stato <strong>di</strong> conservazione.<br />
In questo documento si dà notizia dei docc. nn. 24, 25, 29, 31 e 32, d ella<br />
presente e<strong>di</strong>zione.<br />
Al verso, in alto, compare, <strong>di</strong> m ano probabilm ente s e c e n te s c a , la s e <br />
guente scritta: Sententia magistratum octo Reipiiblice Florentine videlicet<br />
ratificatio et confirmatio illius late inter Sarzanenses et illos de C astro N ovo<br />
in pactu confinium, de anno 1470, <strong>di</strong>e 25 decembris. Della s t e s s a m a n o , nel-<br />
1angolo superiore sinistro, sta scritto: n. 37. Ivi, <strong>di</strong> m ano r e c e n te , sc r itto<br />
trasversalmente a matita: 1670. Sempre <strong>di</strong> m ano recente, p iù in b a s s o , al<br />
centro della carta: 11°, molto marcato.<br />
Il presente documento è ine<strong>di</strong>to.<br />
In nomine domini nostri Iesu C hristi. A nno a b e iu s d e m<br />
salutifera incarnatione millesimo q u a d rin g e n te sim o s e p tu a <br />
gesimo, in<strong>di</strong>ctione quarta <strong>di</strong>e vero vigesim a q u in ta m e n s is<br />
decembris. Actum in palatio populi Florentini. C u p ie n te s m a <br />
gnifici et excelsi domini, domini p rio res lib e rta tis a c v ex illi-<br />
1 AI 1470 corrispondeva, e si è visto, l'in<strong>di</strong>zione te rz a ; m a in<br />
questo caso viene usato il particolare stile romano d ella N ativ ità.<br />
— 110 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
i.-<br />
fe r iu s titie populi Florentini, quorum nomina inferius describ<br />
e n tu r, e o ru m sub<strong>di</strong>tos et recommendatos pacifice quieteq<br />
u e in te r se vivere, ne <strong>di</strong>fferentiarum eorundem iacta semina,<br />
in te r se d e in d e bella et <strong>di</strong>ssensiones oriri possint; et intellectis<br />
san e n u p e rrim e quibusdam litibus et controversis existentib<br />
u s in te r com m unitatem et homines Sarezane ex una, et<br />
c o m m u n ita te m et hom ines Castri Novi ex alia; et volentes<br />
d ic ta s lite s p ro eorum posse sedare omnemque litigii causam<br />
de m e d io tollere, visa prim um quadam sententia et seu<br />
d e c la ra tio n e la ta in ter <strong>di</strong>ctas partes per Francischum Iohann<br />
is de D inis et A ttilium Niccole de Me<strong>di</strong>cis, commissarios<br />
F lo re n tin o s a d hec spetialiter deputatos per magnificam et<br />
excelsam com m u n itatem Florentinam , de mense novembris<br />
p ro x im e p re te riti, in qua in ter cetera continetur: « Sententia<br />
m la ta m p e r Io h an n em 2 de Aldroban<strong>di</strong>nis stare debere<br />
in su sp e n so donec p er magnificos et excelsos dominos priore<br />
s lib e rta tis et vexilliferum iustitie populi Florentini fuerit<br />
a lite r d e c la ra tu m , et interim nihil novandum esse per utramq<br />
ue p a rte m »; et alia p lu ra posuit et sententiavit3 in <strong>di</strong>cta<br />
eius s e n te n tia , p ro ut in instrum ento sententie latius constare<br />
d ic itu r, ad q u am h ab eatu r relatio in omnibus et per omnia.<br />
E t a u d ita p ostm o d u m querela per oratores et sin<strong>di</strong>cos <strong>di</strong>cte<br />
c o m m u n ita tis Serezane, videlicet per ser Antonium quondam<br />
A leotti de Iu v an is et ser Iohannem Franciscum quondam ser<br />
P e tri de F ichasecchis, am bos cives Serezanenses, viva voce<br />
q u e re la n te s de <strong>di</strong>cta suprascripta sententia Francisci de Dinis<br />
A ttilii d e Me<strong>di</strong>cis, in om nibus partibus in ea contentis;<br />
e t ad c a u te la m petentes p er <strong>di</strong>ctos magnificos dominos, dom<br />
in o s p rio re s libertatis et vexilliferum iustitie infrascriptos,<br />
d e c la ra ri et decerni p ro ut in certa parte <strong>di</strong>cte sententie contin<br />
e tu r. E t visa postm odum commissione facta per <strong>di</strong>ctos<br />
m ag n ifico s e t excelsos dom inos, dominos priores libertatis<br />
et v e x illife ru m iustitie pre<strong>di</strong>ctos, spectabilibus et egregiis<br />
civ ib u s d o m in o Aloysio de Guicciar<strong>di</strong>nis domino Antonio<br />
d o m in i L a u re n tii de Ridolfis, militibus, et Matheo Marci de<br />
P a lm e riis, e t R oberto Francisci de Leonibus, et Iohanne Thadei<br />
de A n tilla, et Petro Luroçi de Nasis, et Petro Iohannis de<br />
M in e rb e ttis, e t Cipriano Iohannis ser Nigri, omnibus au<strong>di</strong>to<br />
rib u s d e p u ta tis per <strong>di</strong>ctam magnificam dominationem sup<br />
ra d ic ta q u erela et lite <strong>di</strong>ctarum supranominatarum partiu<br />
m . Q ui om nes au<strong>di</strong>tores prenominati, pluries ac pluries<br />
2 Ms.: Iohanem , senza segno d’abbreviazione.<br />
3 Ms.: sententiavit, vit in sopralinea.<br />
— Ili —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
per multos et <strong>di</strong>versos <strong>di</strong>es, au<strong>di</strong>tis <strong>di</strong>ctis sin d ic is e t m a n d a <br />
tario <strong>di</strong>cti communis Sarezane, d ictis n om in ib u s; ac etia m<br />
au<strong>di</strong>tis pluries et per multos, varios et d iv e r so s d ie s , ser<br />
Petro quondam Benettini et M annuccio q u on d am *, a m b o b u s<br />
de Castro Novo, oratoribus et sin<strong>di</strong>cis <strong>di</strong>cti c o m m u n is C astri<br />
Novi; et visis scripturis et iuribus utriusque p a r tis et quicquid<br />
coram eis <strong>di</strong>cere et exam inari voluerunt; n ec on in s<br />
pectis certis locis in quibus <strong>di</strong>ctas eorum lite s e t c o n tr o v e r <br />
sias ac <strong>di</strong>fferentias esse <strong>di</strong>xerunt, designatis e t p ic tis in q u i<br />
busdam foleis magnis de papiro sim ul co m p a g in a tis e t su tis;<br />
et au<strong>di</strong>tis <strong>di</strong>ctis oratoribus qui <strong>di</strong>xerunt 5, a sseru eru n t et c o n <br />
fessi fuerunt <strong>di</strong>cta loca ita esse prout d esign ata et p ic ta et<br />
ostensa fuerunt; et au<strong>di</strong>to <strong>di</strong>co Iohanne A ld ob ran d in i in p resenta<br />
prenominatarum partium, retulerunt u n a n im ite r et<br />
concor<strong>di</strong>ter <strong>di</strong>ctis magnificis ac excelsis d o m in is, d o m in is<br />
prioribus et vexillifero prenominatis. in p resen tia to tiu s e o <br />
rum collcgii in loco eorum solite residentie c o n g r e g a tis , et<br />
octo balie civitatis eiusdem, quod partes e iu sd e m m a g n ifice<br />
dominationis sunt in declarando quod <strong>di</strong>ctum c o m ( m ) u n e ‘<br />
et homines Serezane et ch o m (m )u n e? et h om in es C astri N o v i<br />
teneantur et obligati sint observare sen ten tiam et la u d u m<br />
latum per spectabilem virum lacobum de G u iccia rd in is, se <br />
cundum relationem consilii collegii Florentini, su b d ie u ltimo<br />
mensis martii. anni .m .c c c c .lx .v iiii., et p o s te a ratificatum<br />
ab ipsis partibus, ac etiam sententias et d e c la r a tio n e s<br />
«uper dubiis et questionibus que vertebantur e t in e ra n t ex<br />
<strong>di</strong>cta sententia sive laudo lato, ut supra, per d ic tu m la c o b u de Guicciar<strong>di</strong>nis. latas datas et factas per d ic tu m Io h a n n c m<br />
Aldobran<strong>di</strong>ni. tunc commissarium inter <strong>di</strong>ctas p a r te s, se c u n <br />
dum consilium eximii legum doctoris dom ini A lexan d ri d e<br />
Ymola. unam videlicet sub <strong>di</strong>c decim a septim a m e n s is a u g u <br />
sti presentis anni .M.OCGC.LXX., ct alteram sub d ie<br />
mensis septembri <strong>di</strong>cti anni, ad quas et que o m n ia h a b eatu r<br />
relatio in omnibus ct per omnia; quas om nes e t sin g u la s sen-<br />
' M i: vegue uno spazio bianco corrispondente a due o tre<br />
lettere<br />
* Mv: dcxeruni.<br />
* M»,: comune, senza segno d'abbreviazione (da n otare che in<br />
questa scrittura si usa sempre la forma com m une).<br />
1 Così nel testo (apax legomenon).<br />
* La desinenza esponenziale (n ti) si riferisce evid en tem en te all'espressione<br />
letterale del numero (undeviginti).<br />
- 112 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
ten tia s et declarationes, latas datas et factas tam per <strong>di</strong>ctum<br />
Iacob u m de Guicciar<strong>di</strong>nis quam per <strong>di</strong>ctum Iohannem Aldobran<strong>di</strong>n<br />
i in ter <strong>di</strong>ctam communitatem et homines Serezane<br />
ex una et <strong>di</strong>ctam com munitatem et homines Castri Novi ex<br />
altera, et om nia et singula in <strong>di</strong>ctis laudo et sententiis et<br />
d ecla ration ib u s, et qualibet earum contentis et insertis, et<br />
de q u ib u s in eis et qualibet ipsarum fit mentio, singula singu<br />
lis con gru e referendo, prefati magnifici ac execelsi domini,<br />
d om in i p riores libertatis et vexillifer iustitie, vigore cuiuscu<br />
m q u e eoru m auctoritatis, potestatis et balie, misso inter<br />
eos so lem p n i et secreto scruptineo ad fabas nigras et albas,<br />
et o b tem p to inter eos secundum formam statutorum et or<strong>di</strong>n<br />
am en toru m com m unis pre<strong>di</strong>cti, et servatis servan<strong>di</strong>s, delib<br />
eraveru nt et declaraverunt et declarando mandaverunt, per<br />
d ictam com m unitatem et homines Serezane ac per <strong>di</strong>ctam<br />
co m m u n ita tem et hom ines Castri Novi, partes pre<strong>di</strong>ctas, inv<br />
io la b iliter observandum esse et observari debere in omnibus<br />
et per o m n ia , et quo ad omnes et omnia, et prout et sicut,<br />
ih ilo e x cep to vel limitato, in <strong>di</strong>ctis sententiis et declaration<br />
ibus la tis et factis per <strong>di</strong>ctos Iacobum de Guicciar<strong>di</strong>nis et<br />
Iohannem Aldobran<strong>di</strong>ni iuxta * et secundum tenorem consilii<br />
d icti dom ini Alexandri, singula singulis congrue referendo,<br />
c o n tin etu r et fit m entio, et sic per utramque <strong>di</strong>ctarum 10<br />
co m m u n ita tu m et hominum Serezane et Castri Novi observari,<br />
exeq u i et executioni mandari debere et posse; mandantes<br />
p red icta om nia et singula a <strong>di</strong>ctis partibus et qualibet<br />
ip saru m ac ab omnibus et singulis inviolabiliter observari;<br />
non o b sta n tib u s quibuscumque aliis <strong>di</strong>sponentibus contra<br />
p red icta vel aliquod pre<strong>di</strong>ctorum, quibus omnibus et singulis<br />
per p résen tes prefati magnifici et excelsi domini derogaveru<br />
n t et derogatum esse voluerunt, ac si illorum effectus ct<br />
ten o res de verbo ad verbum instruerentur, nec non annullaveru<br />
n t et revocaverunt, et annullatum et revocatum esse volu<br />
eru n t et mandaverunt in totum et in qualibet sui parte,<br />
et q u o ad om n es personas et universitates <strong>di</strong>ctam sententiam<br />
et d eclaration em et seu suspensionem latam et factam per<br />
d ic to s Franciscum de Dinis et Attilium de Me<strong>di</strong>cis, commissarios<br />
ut su p ra, ita et taliter quod nullius roboris vel momenti<br />
sit seu de cetero esse possit; et pre<strong>di</strong>cta et quodlibet pred<br />
icto ru m deliberaverunt et declaraverunt, statuerunt et man<br />
9 Ms.: segue, depennato, consilium.<br />
10 Ms.: <strong>di</strong>ctarum , in sopralinea.<br />
— 113 —<br />
8 Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
daverunt omni meliori modo via iure et fo rm a , q u ib u s m ag is<br />
et melius potuerunt et possunt, non o b stan te d e c la r a tio n e de<br />
qua infra. Declarantes tamen quod p er h an c p r e s e n te sen tentiam et declarationem, nullum preiu<strong>di</strong>cium fìa t, e tia m q u a <br />
lequale, hominibus et personis de F o rd e n v e t e o ru m<br />
dominiis, si quod ius eis in <strong>di</strong>ctis locis q u o m o d o lib e t c o m p e <br />
tebat ante <strong>di</strong>ctam suspensionem sive s e n te n tia m d ic to ru m<br />
Francisci Dini et Attilii de M e<strong>di</strong>cis, de qua s u p r a fit m e n tio .<br />
Et eodem modo sint <strong>di</strong>ctis com m unitati et h o m in ib u s S erezane<br />
reservata omna iura et actiones, si qua e is q u o m o d o lib e t<br />
competunt vel competebant contra c o m m u n ita te m e t q u o s<br />
cumque homines Fosdenovi pre<strong>di</strong>cti, quavis c a u s a v el occaxione.<br />
Nomina vero prefatorum dom inorum e t v e x illife ri, de<br />
quibus supra fit mentio, sunt ista, videlicet: L o n rd u s Niccolai<br />
de Manuellis, Iohannes O rsini, Iohannes d e L a n fre d in is ,<br />
Dominicus Iohannis Dominici de Giugnis, B e n e d ic tu s F ra n <br />
cisci Giannozi de Albertis, B artholom eus P a n c r a tii M ichaelis<br />
Dini, Çenobius 1 Pasquini Francisci P a s q u in i, M a n c in u s<br />
Roberti Mancini Sofregni, Sim on Sim onis M ic h a e lis R is to ri<br />
et Bongiannes Bongiannis Iohanins de G ianfigiaçis, v e x illife r<br />
iustitie.<br />
(S.T.) Ego Pieroçius olim Cerbini B a rth o lo m e i d e C erbinis,<br />
civis et notarius Florentinus, et a d p re se n s n o ta r iu s e t<br />
scriba prefatorum magnificorum d om inorum e t v e x illife ri<br />
prenominatorum, imperiali auctoritate iudex o r d in a r iu s e t<br />
notarius publicus Florentinus, pre<strong>di</strong>ctis o m n ib u s, sic u t p re -<br />
fatur, dum gerentur interfui, eaque rogatus s c r ib e re s c rip s i<br />
et in hanc publicam formam redegi; ideo m e s u b s c rip s i, signumque<br />
meum apposui consuetum .<br />
34<br />
1734, marzo 18, Genova.<br />
A seguito <strong>di</strong> richiesta formale, in data 4 fe b b r a io 1734,<br />
il doge della Repubblica <strong>di</strong> Genova concede a lla c ittà d i S a r<br />
zana e ai suoi magistrati suprem i il tra c ta m e n tu m n o b ile , e<br />
ai citta<strong>di</strong>ni dell’Or <strong>di</strong>ne Primo il titolo <strong>di</strong> m ag n ifico .<br />
Pergamena bollata (cm. 31 x 25), ottimamente conservata nell’Archivio<br />
comunale <strong>di</strong> Sarzana.<br />
Il documento è ine<strong>di</strong>to.<br />
11Ms.: segue, espunto, Francisci.<br />
— 114 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
S e re n is s im i Signori \ la magnifica città <strong>di</strong> Sarzana, <strong>di</strong><br />
cu i è s in g o ia r gloria essere su<strong>di</strong>ta della serenissima Repub<br />
lica, a n im a ta dalle benignissim e grazie e privilleggi goduti<br />
s e m p re d a lla som m clem enza <strong>di</strong> vostre signorie serenissime,<br />
a n c h e in rig u a rd o a ’ suoi citta<strong>di</strong>ni, con molte <strong>di</strong>chiarazioni<br />
d i d is tin z io n e avute in più tempi, ricorre ora nuovamente<br />
su p p lic h v o le al serenissim o trono perchè si degni graziarla<br />
i u n d e c re to , col quale espressamente resti <strong>di</strong>chiarato che<br />
d e tta c ittà , suoi m agistrati, ufficiali e citta<strong>di</strong>ni dell'Or<strong>di</strong>ne<br />
P rim o d e b b a n o godere il titolo <strong>di</strong> Magnifico e il privilleggio<br />
d i c o p rirs i n a n ti i serenissim i colleggi e serenissimo senato,<br />
e d i c o p rire e sedere nan ti tu tti gl'altri magistrati e gius<strong>di</strong><br />
e n ti d e lla serenissim a Repubblica, compresi l’illustrissimi<br />
is rii d i Sarzana, e sin<strong>di</strong>catori ed ogni altro grado <strong>di</strong><br />
c o m is s a rii m aggiori, in m odo tale che il detto Primo Ord<br />
in e d i S a rz a n a goda sem pre più la <strong>di</strong>stinzione <strong>di</strong> un or<strong>di</strong>n<br />
n o b ile . S peran do m aggiormente detta città dall’innata<br />
g e n e ro s ità e clem enza <strong>di</strong> vostre signorie serenissime questo<br />
n u o v o fa v o re , anche considerato che l’onorevolezza de’ sudd<br />
iti r ig u a r d a la grandezza del prencipe, e unitamente si dà<br />
l'o n o re d i rip ro te s ta rs i sud<strong>di</strong>ta e serva delle signorie loro sere<br />
n is s im e , a ’ pie<strong>di</strong> de' quali profondamente s’inchina. Sarz<br />
an a, 4 f e b r a r o 1734.<br />
Di v o s tre signorie serenissime umilissimi, devotissimi,<br />
o b lig a tis s im i, servitori e sud<strong>di</strong>ti<br />
Giacinto Camilo Rosi, priore.<br />
Francesco Antonio Ferrarini<br />
ia dell'A nziani Francesco Abbate<br />
C o p ia s in d ic i e<br />
Filippo Filatera<br />
c o n s e rv a to ri della Giacomo Maria Favoriti<br />
legge.<br />
Tomaso Caiani<br />
Copia, Giovanni Antonio Ricciotti,<br />
cancelliere.<br />
D ux, g u b ern ato res et procuratores Reipublicae Genuae2,<br />
le c ta s u p r a d ic ta supplicatione, et re <strong>di</strong>scussa, et scientes civ<br />
ita te m n o s tr a m Sarzanae et cives iam<strong>di</strong>u et nuperrime multa<br />
1 M s.: Serenissim i Signori, scritto in caratteri più gran<strong>di</strong>, al<br />
c e n tro della pergam ena.<br />
2 M s.: D ux - Genuae, scritto in caratteri più gran<strong>di</strong> e molto orn<br />
ati, al c e n tro della pergamena.<br />
— 115 -<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
apud nos aquisivisse merita, ideo ut semper m a g is elu cea n t<br />
grati animi nostri monumenta, etiam m otu p ro p r io et ex<br />
causa publica declaramus, deliberamus et c o n ced im u s d ictae<br />
civitati eiusque magistratibus et civibus in P rim o illo O r<strong>di</strong>ne<br />
sive albo descriptis, perpetuis temporibus, tra cta m en tu m nobile<br />
iuxta supplicata et ita ad calculos. D atum G en uae, in<br />
regali nostro palatio, hac de 18 martii 1734. C arlo T a sso relli,<br />
segretario <strong>di</strong> stato.<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
PAOLA VILLA<br />
DOCUMENTI SUGLI EBREI A CHIO<br />
NEL 1394<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
C o n su lta n d o gli atti del notaio Donato da Chiavari, rog<br />
ati in C hio dal giugno al novembre 1394 \ ho trovato 13<br />
d o c u m e n ti, rig u ard anti gli ebrei dell’isola, che mi sembra<br />
u tile seg n a la re in quanto sono finora gli unici esempi che le<br />
fo n ti n o ta rili ci offrano in proposito, per questo lasso <strong>di</strong><br />
tem p o . Si tr a tta <strong>di</strong> atti <strong>di</strong> carattere privato: confessioni <strong>di</strong><br />
d eb ito , p ro c u re , ven<strong>di</strong>te <strong>di</strong> immobili, un testamento. Vi comp<br />
a re u n c e rto num ero <strong>di</strong> persone: i più ragguardevoli ebrei<br />
ivi n o m in a ti sono Elia Sacerdotus ed Eliseo Calaihi. Essi<br />
sono, <strong>di</strong> v o lta in volta, cre<strong>di</strong>tori, procuratori, esecutori testam<br />
e n ta rii, c u ra to ri per terzi (anche cristiani) e collaboratori<br />
in con<strong>di</strong>zio n e <strong>di</strong> parità con cristian i2.<br />
Q u esti a tti conferm ano e documentano ulteriormente<br />
q u a n to su lle con<strong>di</strong>zioni degli Ebrei in Chio è stato già scritto<br />
d a ll’A rg e n ti3; e, in particolare, il fatto che i medesimi, nelle<br />
colo nie, g o d o n o <strong>di</strong> <strong>di</strong>ritti civici e della facoltà <strong>di</strong> contrarre<br />
negozi a lla p a ri delle altre minoranze (ad es. dei Greci) o,<br />
p iù g en era lm e n te, dei cristiani.<br />
P e r q u a n to riguarda invece il trattam ento riservato agli<br />
E b re i nel te rrito rio della Repubblica <strong>di</strong> Genova, il problema<br />
rim a n e a p e rto . Da una parte, un gruppo <strong>di</strong> stu<strong>di</strong>osi * sostiene<br />
1 A rchivio <strong>di</strong> Stato <strong>di</strong> Genova, Sala 6, scansia 39, Notaio Donato<br />
de Clavaro, filza unica, n. 228 (corrispondente al n. 11 della presente<br />
e<strong>di</strong>zione), d a ta to 22 giugno 1394; n. 182 (corrispondente al n. 13<br />
della p resente e<strong>di</strong>zione), datato 24 settembre 1394. Il n. 228 è stato<br />
citato da F. A r g e n ti, The occupation of Chios by thè Genoese and<br />
their adm inistration of thè island, Cambridge, 1958, pp. 442-443 (a<br />
tale o p era rim ando anche per una più completa bibliografia).<br />
2 II testo , scritto sempre dalla stessa mano, è generalmente molto<br />
sco rretto.<br />
3 F. A r g e n ti cit., pp. 442-443.<br />
4 M. S ta g lie n o , Degli Ebrei in Genova, in Giornale Ligustico <strong>di</strong><br />
Archeologia, <strong>Storia</strong> ed Arte, Genova, III, 1876, pp. 173-186; V. R.E-<br />
— 119 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
la tesi <strong>di</strong> una con<strong>di</strong>zione poco tollerante, b a s a n d o s i s u l f a tto<br />
che, a partire dal secolo XII, furono em anati a G e n o v a p e rio <br />
<strong>di</strong>ci provve<strong>di</strong>menti che lim itavano la p erm an en za d e g li E b re i<br />
nella città e la loro libertà d ’azione: c o m p o rta m e n to c h e p u ò<br />
essere attribuito, oltre che a ragioni religiose, a d u n s e n timento<br />
<strong>di</strong> rivalità in campo com m erciale e fin a n z ia rio 5. D all’altra<br />
parte, in un articolo recente, D. Jacoby s o s tie n e che<br />
la legislazione genovese « was universally a p p lie d in C h ios,<br />
and no <strong>di</strong>stinction in matter of legai p ro c e d u re a n d q u a lification<br />
was made between thè in habitan ts. W h e re s o m e <strong>di</strong>fférence<br />
existed between latins and others, as in th è p ro c e d u r e<br />
of appeals, from 1476 on, Jews and Greeks e n jo y e d th è s a m e<br />
status, and this similarity also obtained in m o s t fiscal<br />
matters »6.<br />
Questi documenti, che si riferiscono alle c o lo n ie , p o s <br />
sono essere in<strong>di</strong>cativi per dare un quadro g e n e ra le d e lle c o n <br />
<strong>di</strong>zioni degli Ebrei nel '300-400, m a non d ep o n g o n o in fa v o re<br />
nè dell’una nè dell’altra tesi, in quanto nelle c o lo n ie le p o s i<br />
zioni sia dei Genovesi sia degli E brei erano d iv e rs e d a q u e lle<br />
da loro tenute in Genova: i Genovesi da p a d ro n i d i c a s a d i<br />
ventavano ospiti, gli Ebrei non erano più c o n c o r r e n ti s tr a <br />
nieri, ma per la maggior parte in<strong>di</strong>geni in flu e n ti in c a m p o<br />
commerciale. Quin<strong>di</strong> anche l’interesse poteva s p in g e r e i G e<br />
novesi ad una posizione più favorevole v e rs o u n a c la sse<br />
preesistente alla loro affermazione politica ed e c o n o m ic a , f o r <br />
mata da persone attivamente de<strong>di</strong>te a m o v im e n ti fin a n z ia ri<br />
e con vaste relazioni commerciali, che p o te v a e s s e re u tile<br />
per introdurre i nuovi venuti nella vita c o m m e rc ia le e fin a n <br />
ziaria del Levante.<br />
zasco, Del segno degli ebrei, in Giornale Ligustico <strong>di</strong> A rch eo logia , S to ria<br />
ed Arte, Genova, 1888, pp. 241-266; G. Musso, Per la s to r ia d eg li E b re i<br />
nella Repubblica <strong>di</strong> Genova tra il Quattrocento e il C in q u e c e n to , in<br />
Miscellanea storica ligure III, Milano, 1963, pp. 105-125.<br />
5 M. S t a g l i e n o cit., pag. 177.<br />
6D. Jacoby, The jews in Chios under Genoese R u te ( 1346-1566),<br />
in Zion, a quarterly for research in jewisch history, XXVI, 1961, pp.<br />
180-197.<br />
— 120 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
1394, aprile 5, Chio.<br />
Ih era Chim esti, giudea, aggiunge un co<strong>di</strong>cillo al proprio<br />
te sta m e n to p e r cui sostituisce a Leonino, figlio <strong>di</strong> Beniamino<br />
Feihano, esecuto re testam entario, Elia Sacerdotus, e lascia un<br />
legato <strong>di</strong> sei iperperi <strong>di</strong> Chio al governo <strong>di</strong> Chio.<br />
In n o m in e Domini, am en. Ihera Chimesti, iudea, uxor<br />
q u o n d a m E lie Fapsomi et filia quondam Ellie comita, habita<br />
n s Syi, sa n a m ente et intelectu, licet egra corpore et iacens<br />
in lecto ', h ab en s noticiam de quodam suo testamento seu<br />
u ltim a v o lu n tate, per ipsam Chimesti facto et composito<br />
m an u D onati de Clavaro, notarii, hoc anno, <strong>di</strong>e .xxv. decemb<br />
ris, et volens 2 co<strong>di</strong>cillum et co<strong>di</strong>cillos facere ac <strong>di</strong>cto testam<br />
en to seu su a ultim a voluntate addere, <strong>di</strong>minuere et ipsum<br />
c o rrig ere 3, ad<strong>di</strong>it, <strong>di</strong>sposuit, cassavit, or<strong>di</strong>navit et legavit ut<br />
in fra: p rim o , sciens se nichil legasse dominacioni Syi, ideo<br />
legavit i p s i 5 dom inacioni Syi perperos sex de Syo6 occasione<br />
avio tichi. Ite m , sciens et cognoscens se in <strong>di</strong>cto suo testam<br />
en to, seu u ltim a voluntate, suum fideicommissarium et exec<br />
u to re m d icti testam enti [si]v e 7 ultime voluntatis, constitu<br />
isse L eoninum filium Beiamini iudei Foihiano, et <strong>di</strong>ctum<br />
L eonin u m <strong>di</strong>sisse se non velle esse fideicommissarium seu<br />
e x e cu to re m <strong>di</strong>cti testam enti, et volens loco sui allium fideic<br />
o m issa riu m constituere 8, cassavit et anullavit <strong>di</strong>ctum Leon<br />
in u m a d ic ta fideicom m issaria, et fideicommissarium et execc<br />
u to re m sue <strong>di</strong>cte ultim e voluntatis et huius co<strong>di</strong>cilli institu<br />
it et esse voluit Elliam Sacerdotum iudeum 9. Cui Ellie<br />
fid eicom m issario de<strong>di</strong>t et atribuit illam potestatem et bai-<br />
1 sana - lecto è aggiunto nel margine destro.<br />
2 Segue depennato', d i c t o t e s t<br />
3 i p s u m c o r r i g e r e è aggiunto in sopralinea. Segue depennato:<br />
e t l e g a r e d i s p o s u i t , s a n a t a m e n m e n t e e t i n t e l e c t u , l i c e t e g r a c o r p o r e<br />
e t i a c e n s i n l e c t o<br />
4 Segue depennato: i t e m<br />
5 ipsi è aggiunto in sopralinea.<br />
6 d e S y o è aggiunto in sopralinea.<br />
’ Carta forata per la legatura della filza.<br />
8 Segue depennato: d e<br />
9 N ota nel margine sinistro: Elia Sacerdotus<br />
1<br />
— 121 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
liam, quarn in <strong>di</strong>cto suo testam ento d ed era t e t a tr ib u e r a t<br />
<strong>di</strong>cto Leonino. Ratificans et aprobans o m nia a llia c o n te n ta<br />
in <strong>di</strong>cto testamento. Actum in Syo, in dom o I h e r e M eliche,<br />
uxoris quondam magistri Ism ail, anno d o m in ice n a tiv ita tis<br />
.m ccclxxxxiiii., in<strong>di</strong>tione .1. secundum c u rs u m Ia n u e , d ie<br />
quinta aprilis, hora prima. T estes Sim on P e re llu s d e 10 ’ V ulture<br />
interpetre in pre<strong>di</strong>ctis, A ntonius de S u m o , G a b rie le<br />
de Rapallo, Lo<strong>di</strong>xius de Finario, M anuel de P a r m a e t T o m a s<br />
de Valetano, vocati et rogati.<br />
10 Segue depennato: ul<br />
2<br />
1394, aprile 9, Chio.<br />
Il vicario del podestà <strong>di</strong> Chio assegna a d E lia S a c e rd o <br />
tus, ebreo, la proprietà <strong>di</strong> beni im m obili in p a g a m e n to d i<br />
un suo cre<strong>di</strong>to verso Nicola Tiliano.<br />
In nomine Domini, amen. D istrectus et s a p ie n s v ir d o <br />
minus Guilielmus de Ceva, iu risperitu s, v ic a riu s e g re g i e t<br />
circumspecti viri domini m agistri P etri de V e rn a c ia , h o n o <br />
rabilis potestatis civitatis et insulle Syi, a u c to r ita te p u b lic et officio magistractus, ac om ni m odo, iure, v ie e t fo rm a<br />
quibus melius potest, laudavit, sta tu it et p ro n u n tia v it q u o d<br />
infrascriptus Ellias habeat, teneat, et de cetero q u ie te e t p a <br />
cifice possideat iure proprietatis et titulo p ro s o lu to , ia rd i-<br />
nos, agrum et vineam infrascriptos in 1 in fra s rip to e x tim o<br />
contentos, prout in <strong>di</strong>cto extimo continetur, e t c u iu s q u id e m<br />
extimi tenor talis est:<br />
« In nomine Domini, amen. Anno d o m in ice a tiv ita tis<br />
millesimo trecenteximo nonageximo tercio, in d itio n e p rim a<br />
(octubris) secundum cursum Ianue, <strong>di</strong>e tregexim o p rim o octubris,<br />
nos, Raffael Ioxepe et Ianotus de M e<strong>di</strong>o lano, b u rg e n -<br />
ses Syi, duo publici extimatores com unis Syi, r e c e p ta apo<strong>di</strong>xia<br />
seu mandato nobis misso a dom ino v icario d o m in i p o <br />
testatis et gubernatoris civitatis et insule Syi, c u iu s te n o r<br />
talis est: — .m c c c l x x x x iii. <strong>di</strong>e te rtia sep tem b ris. D e m a n d a to<br />
domini vicarii domini potestatis Syi, vos p u b lic i e x tim a to -<br />
1 Segue depennato: contra<br />
— 122 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
e s c o m u n i S yi, extim atum et in solutum hac titulo pro solu<br />
to d a te e t tra d ite , referte, Ellie Sacerdoto iudeo in e t2 de<br />
b o n is N ic o le Tiliano, videlicet de bonis mobilibus, si extat,<br />
a d ra tio n e m denarii pro denario, tantum quod bene valeat<br />
p e rp e ro s sex ag in ta de Syo, sextertios novem, et, si de mobilib<br />
u s n o n e x ta n t, de im m obilibus, ad rationem de duobus<br />
tria , iu x ta fo rm a m capituli ” De sentenciis instrumentorum<br />
e t u ltim is v o lu n ta tib u s executioni mandan<strong>di</strong>s Item extimatu<br />
m e t in so lu tu m hac titulo pro soluto de<strong>di</strong>sse et tra<strong>di</strong><strong>di</strong>sse<br />
r e f e r te in e t d e bonis <strong>di</strong>cto Ellie perperos duos pro expenssis<br />
fa c tis c irc a iu <strong>di</strong>ciu m et u ltra expensas vestrum extimatorum,<br />
s c rib e e t ex ecu to ru m vestrorum , et pro laude inde fienda<br />
u c a tu m u n u m auri, et de eo quod extimaveritis et in solutum<br />
d e d e ritis d ic to Elie, eidem corporalem possesionem et dom<br />
in iu m tr a d a tis , et scripturam extimi vestri <strong>di</strong>cto3 domino<br />
p o te s ta ti tra n sm ic ta tis, u t inde laus debita fieri possit4, prout5<br />
e id e m iu ris {ordo ) p ostulat et requirit. Et pre<strong>di</strong>cta fieri<br />
iu b s s it d ic tu s dom inus 6 vicarius, in expe<strong>di</strong>tione et pro exped<br />
itio n e c u iu s d a m debiti confessi, facti per <strong>di</strong>ctum Nicolam,<br />
u t in a c tis c u rie Syi, scriptis manu notarii infrascripti hoc<br />
a n n o , d ie .xx. iannuarii, u t in cartulario <strong>di</strong>versorum negotio<br />
ru m la c iu s continetur; in quo debito confesso servate<br />
f u e ru n t so le m n ita te s debite et requixite que ex forma iuris<br />
e t c a p itu lo r u m 7 com unis Ianue observari requiruntur, et hoc<br />
a d in s ta n tia m <strong>di</strong>cti Ellie. S.P. Dominicus de Campis notariu<br />
s. — V o le n te s <strong>di</strong>ctum m andatum exequi ut tenemur, observ<br />
a ta p e r n o s in om nibus form a capituli poxiti sub rubrica<br />
« D e e x tim a to rib u s », et prius legitime citato et requixito domo<br />
e t fa illia d ic ti Nicolle p er Ianem Briotum, nontium et plac<br />
e riu m n o s tr u m in hac p arte, ut retuli [t] 8, si huic extimatio<br />
n i vel in so lu tu m dationi interesse vel contra<strong>di</strong>cere volebat,<br />
q u o m in u s extim arem us et in solutum daremus <strong>di</strong>cto Elie,<br />
p r o u t e t s ic u t in <strong>di</strong>cto m andato continetur, et, <strong>di</strong>cto Nicolla<br />
2 S eg u e rip etu to : et<br />
3 S eg u e rip e tu to : <strong>di</strong>cto<br />
4 Seg u e depennato: ut inde laus debita fieri possit, con debita<br />
aggiunto in sopralinea.<br />
5 Segue depennato: debet<br />
6 Seg u e depennato: potestas<br />
7 Seg u e depennato-, postulat<br />
8 Segue parola depennata.<br />
— 123 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
absente et non presente nec non in n u llo 9 con tra d icen te,<br />
extimamus et in solutum hac titulo pro so lu to d a m u s d icto<br />
Elia piesenti, stipulanti et requirenti, in frascriptos iard inos,<br />
campos et vineam, pretii et pecuniarum q u a n tita te infrascripta:<br />
et primo extimamus,u et in solutum ac titu lo pro<br />
soluto damus <strong>di</strong>cto Elia iar<strong>di</strong>num unum, p oxitu m in caxale<br />
umana, in quo sunt plantate arbores tres selsa r u m , cu iu s<br />
late mi tales <strong>di</strong>cuntur esse confines: a duabus p a rtib u s via<br />
ab uno lactere iar<strong>di</strong>num unum eclexie Santi N ic o le de Timiana<br />
et ab allio alium iar<strong>di</strong>num <strong>di</strong>cte eclexie, et si quis<br />
issent veriores confines, et mensuratum per n o s in sum m a<br />
dact illorum triginta “ de Syo, pro pretio et n o m in e pretii<br />
perperorum quindecim de Syo. Item extim am us et in solu <br />
tum ac titulo pro soluto damus iura, actiones, ra tio n es que<br />
t quas habet <strong>di</strong>ctus Nicolaus et sibi com petunt d erecte vel<br />
per oblicum in quondam iar<strong>di</strong>num p o x ___ in q u em iaruinum<br />
<strong>di</strong>tus Nicolaus est anastati seu plantator unaa cum<br />
lane Para<strong>di</strong>xi de Timiana, in quo iar<strong>di</strong>no su n t p lan tati arres<br />
tres selsarum, arbor una scisse, que d icitu r fictia, et<br />
arbores undecim ficuum; cuius iar<strong>di</strong>ni tales d icu n tu r e sse<br />
tontines: ab uno lactere ager seu campum Sideri C aran<strong>di</strong>ano,<br />
ab alio latere ager unum Georgii Paracondaihi. at ab a llio N<br />
ager scu campum <strong>di</strong>cti Nicolai Tiliano, et si q u is e sse n t veriores<br />
confines, et mensuratum per nos in su m m a 15 dactillorum<br />
sessaginta de Syo, et hoc pro pretio et n o in e pretii<br />
perparorum viginti septem de Syo. Item ex tim a m u s et in<br />
solutum ac titulo pro soluto damus <strong>di</strong>cto Elia ager seu cam <br />
pum unum, poxitum in <strong>di</strong>cto caxale Timiana, c u iu s ta les <strong>di</strong>cuntur<br />
esse confines: ab uno lactere campum u n u m S ideri<br />
( aran<strong>di</strong>ano. ab allio iar<strong>di</strong>num supra extim atum q u em d ivi<strong>di</strong>t<br />
cum fane Para<strong>di</strong>xi ut supra, et ab alio cam pum p ropria N i<br />
colai Amaran<strong>di</strong>. et si quis essent veriores con fin es, et m en <br />
suratum per nos in summa orgie sex et <strong>di</strong>m i<strong>di</strong>a pars u n iu s<br />
orgic dc Svo: fetj '* hoc pro pretio et nomine p retii perpe<br />
* Carla furala per la legatura della filza.<br />
extimamus è aggiunto in sopralinca con segno <strong>di</strong> richiatno.<br />
" Segue depennalo: octo<br />
DCarla deteriorala per umi<strong>di</strong>tà.<br />
» Segue depennato: Parcon Paracondaihi<br />
MSegue depennalo: contra<br />
15Segue depennalo: orgie<br />
* Caria lorata per la legatura della filza.<br />
- 124 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
orum d ecem et 17 octo de Syo. Item extimamus et in solutum<br />
d am u s d icto Elie orgie due dectillie octuaginta ex unius<br />
vinee p oxite in <strong>di</strong>cto caxale Timiana, loco cui <strong>di</strong>citur Santi<br />
T heodori, cu iu s vinee tales <strong>di</strong>cuntur esse confines: ab uno<br />
lactere via publica, ab allio ager unum Santi Pataleoni, et,<br />
ab allio, a llia parte ex <strong>di</strong>cte vinee <strong>di</strong>misse <strong>di</strong>cti Nicolle, et<br />
si q uis e ssen t veriores confines; et in qua vinea fiximus et<br />
ap oxim u s '8, seu fixi et aponi fecimus, terminos et signa, more<br />
so lito , et h oc pro pretio et nomine pretii perperorum19 viginti<br />
sep tem , giliatorum decem et octo, denariorum quatuor<br />
de S yo, tam de bonis <strong>di</strong>cti Nicolle: et sic capiunt in<br />
sum m a perperorum octuaginta septem, giliatorum decem et<br />
o cto de S yo. Quorum sors seu sinplum est seu sunt perperi<br />
q u in q u agin ta duo, computatis perperis octo de Syo, quos<br />
d itu s (E ) lia 12 confessus fuit abuisse et recepisse a (<strong>di</strong>cto] 1:<br />
N icola o ad complementum debiti <strong>di</strong>ctorum perperorum<br />
(sex )a g in ta contentorum in supra<strong>di</strong>cto mandato de duobus<br />
tria, v igin ti sex espensse contente et tassate in <strong>di</strong>cta apo<strong>di</strong>xia;<br />
ac pro laude inde fienda perperos quatuor, giliatos<br />
decem , d en arios quatuor nostri que extimatori, scribe et<br />
execu tori n ostri perperos quinque, giliatos octo, computatos<br />
20 eq u ita tu ro s quatuor ac salario mensuratori et plan<strong>di</strong>um<br />
. Q uorum quidem iar<strong>di</strong>ni, campi, vinee eidem Eliam corporale<br />
p o ssessio n e dominii et tenutam de<strong>di</strong>mus, seu dari et<br />
tra<strong>di</strong> fecim u s per iam <strong>di</strong>ctum Ianem Briotum, placerium et<br />
execu torem nostrum , ipsumque inducendo et induci faciendo,<br />
in ter et extra, in signum vere possessionis, dominii et<br />
tenute, d an d o <strong>di</strong>cto Elie de flon<strong>di</strong>bus terre <strong>di</strong>ctorum iar<strong>di</strong>ni<br />
2\ cap ii et vinee, in veris possessionis, dominii et tenute<br />
ut supra 72. Et pre<strong>di</strong>cta facta sunt salwis senper mutuis colectis,<br />
d a citis, avariis et alis honeribus comunis et dominatio<br />
n is S yi, ac acrosticorum ipsorum, de cetero solven<strong>di</strong>s et<br />
p restan<strong>di</strong>s ip sis comuni et dominationi. Que et quas <strong>di</strong>ctus<br />
E lia p ro m issit michi notario infrascripto, tanquam publice<br />
p erson e stip u lanti et recipienti, officio pubblico, nomine et<br />
v ice d icti com u n is et dominationis et acrostici, de cetero sol-<br />
17 N el testo hocto con h depennata.<br />
18 Segue depennato: termi<br />
19 perperorum è aggiunto in sopralinea con segno <strong>di</strong> richiamo.<br />
20 com p utatos è aggiunto in sopralinea con segno <strong>di</strong> richiamo.<br />
21 N el testo iar<strong>di</strong>ni<strong>di</strong>ni, con la parte centrale depennata.<br />
22 Segue depennato: et pre<strong>di</strong>cta facta sunt<br />
— 125 -<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
yeie et prestare ipsis comuni, dom inationi, a c r o s tic o o m n e m<br />
ici et totum quitquid et quantum debet et t e n e t u r se u im poxitum<br />
fuerit, occaxione ipsorum iar<strong>di</strong>ni, capi e t v in e a , secunup1<br />
^?rmam capitulorum civitatis Ianue. S u b y p o th e c a e t<br />
obligatione omnium bonorum ipsius Ellie, a b ito r u m e t abendorum.<br />
Renuncians in pre<strong>di</strong>ctis om ni privilegio, c a p itu lo , c o n <br />
ventioni, per quod et quam contra p re d icta v e n ire p o sset,<br />
et omni alli iuri. Extimatores com unis Syi: G u ir a r d u s P an <br />
cia notarius et scriba <strong>di</strong>ctorum extim atoru m ».<br />
Hoc ideo fecit <strong>di</strong>ctus dom inus vicarius a d in s ta n tia m<br />
et ìequisitionem <strong>di</strong>cti Ellie, cum in stan cia r e q u ir e n ti ab<br />
ipso domino vicario, quatenus <strong>di</strong>ctam e x tim a tio n e m e t in<br />
solutum dactionem et omnia et singulla, in d ic to e x tim o co n <br />
tenta, haberet ratam et firm am et rata et firm a , u t c o n tinetur<br />
capitulo posito sub rubrica « De e x tim a to rib u s ». Id c irc o<br />
<strong>di</strong>ctus dominus vicarius, volens pre<strong>di</strong>cto E llie , p re s e n ti et<br />
requirenti ut supra, de sui iu<strong>di</strong>cia providere e t re q u is ic io i<br />
ipsius annuere tanquam iuste laudavit, s ta tu it e t p ro n u n <br />
tiavit, pro tribunali sedens ad suum solitum b a n c u m iu ris,<br />
pre<strong>di</strong>cta omnia et singula habere et o b tin ere e t h a b e re et<br />
obtinere debere perpetuam roboris firm itatem , e t in frin g i,<br />
violari vel revocari non posse aliqua ratio n e, o c c a s io n e vel<br />
causa, que <strong>di</strong>ci vel excogitari possit. E t in la u d e m p re d ic <br />
torum fieri iussit, per me n otarium in fra s c rip tu m , p re s e n publicum instrumentum. Actum in Syo, ad s ta n tia m u b i iu s<br />
re<strong>di</strong>tur per dominum potestatem Syi, anno d o m in ic e n a tivitatis<br />
.m c c c l x x x x iiii. B, in<strong>di</strong>cione prim a s e c u n d u m c u r<br />
sum Ianue, <strong>di</strong>e nona aprilis, ante signum . T e ste s R a ffa el Torrellus<br />
et Lazarinus de Rapallo, vocati et ro g a ti.<br />
3<br />
1394, aprile 28, Chio.<br />
Elia Moscholia rilascia p ro cu ra al papas L eo d i C o sta n <br />
tinopoli per chiedere al notaio G herardo F o n ta n a u n d o c u <br />
mento riguardante la quietanza <strong>di</strong> 126 ip erp eri, rila s c ia to d a<br />
Elia Calaihi a detto Elia Moscholia.<br />
In nomine Domini, amen. E lia M oscholia, iu d e u s , o m n i<br />
modo, iure, via et forma quibus m elius p o test e t d e b e t, fe c it,<br />
constituit, creavit et or<strong>di</strong>navit suum certum n u n tiu m e t p ro <br />
23 Segue depennato: <strong>di</strong>e<br />
— 126 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
c u r a to r e m , p ro u t m elius fieri et esse potest, Lio papa de Cos<br />
ta n tin o p o li, a d petendum et requirendum ab Guirardo Fonta<br />
n a , n o ta rio , quodam publicum instrumentum 1 quitationis,<br />
fa c tu m p e r E lia m Calaihi, iudeum, in Peira <strong>di</strong>cto Elie cons<br />
titu e n ti 2 d e illos perperos centum viginti sex, pro quibus<br />
sib i te e b a tu r vigore cuius instrumenti publici3, quod ins<br />
tr u m e n tu m q u itatio n is est scriptum et compositum manu<br />
d ic ti G u ira rd i F ontana notarii; et ad ipsum instrumentum<br />
e x trh a i fa c ie n d u m , d a n s 4. Actum in Syo, ad sta(n)ciam ubi<br />
iu ra r e d u n tu r p er dom inum potestatem Syi, anno dominice<br />
n a tiv ita tis . m c c c l x x x x i i i i ., in<strong>di</strong>cione prima secundum curs<br />
u m Ia n u e , d ie .xxvm . aprilis, hora prima. Testes Thomas<br />
de P e rg a m o e t Lazarino, Nicolaus de Rapallo.<br />
4<br />
1394, m a g g io 11, Chio.<br />
R a ffa ele C atalano, giudeo, si riconosce debitore <strong>di</strong> Giov<br />
a n n i G iu s tin ia n o de Garibaldo, procuratore <strong>di</strong> Domenico<br />
C a ta n e o , c itta d in o <strong>di</strong> Genova, per ducati 350, che promette<br />
<strong>di</strong> p a g a re e n tr o due anni.<br />
In n o m in e Domini, am en. Raffael Catalanus, iudeus, filiu<br />
s S a b a ta , confessus fu it et in veritate recognovit domino<br />
I o h a n n i Iu s tin ia n o de G aribaldo, procuratori et procuratorio<br />
n o m in e D om inici Catanei, civis Ianue, quondam Domin<br />
ici, u t d e p ro c u ra in ipsum dominum Iohannem facta per<br />
d ic tu m D o m in icu m constat publica scriptura scripta et facta<br />
in p re s e c ia dom ini consulis ianuensis in Theologo manu<br />
p r o p r ia I s n a r d i, filii <strong>di</strong>cti Dominici, hoc anno, <strong>di</strong>e prima<br />
a p rillis , c u m subscriptione m anu propria <strong>di</strong>cti domini consu<br />
lis e t d u o ru m testium in ipsa suscriptorum, per me nota<br />
r iu m v isa e t lecta, presenti et stipulanti, se a <strong>di</strong>cto domino<br />
Io h a n n e , h ic in Syo, habuisse et recepisse ducatos auri du<br />
e n to s, b o n o s et iusti ponderis, ad complementum de duc<br />
a tis tr e c e n tis quinquaginta auri, bonis et iusti ponderis,<br />
1 S eg u e d ep ennato: scriptum et compositum manu <strong>di</strong>cti Guira<br />
rd i<br />
2 S eg u e d ep ennato : scriptum<br />
3 S eg u e depennato: et ad<br />
4 N o ta n el margine sinistro: Pomititur / Super<br />
— 127 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
quos <strong>di</strong>ctus Raffael confitetur se dare et s o lv e re d e b e re ac<br />
restare ad dandum et solvendum <strong>di</strong>cto D o m in ico , a d c o m <br />
plementum rationis, usque in ho<strong>di</strong>ernam d ie m . R e n u n c ia n s<br />
excepcioni presentis confesionis et reco gnicio n is n o n facte,<br />
<strong>di</strong>cte quantitate peccunie non habite, non re c e te e t n on<br />
numerate ac non debende u t supra, rei sic u t s u p r a e t in fra<br />
non esse vel sic non se habentis, doli mali, m e tu s in fa c tu m ,<br />
accioni, con<strong>di</strong>cioni sine causa et om ni iu ri. Q u o s q u id em<br />
ducatos trecentos quinquaginta au ri u t su p ra ic tu s R affael<br />
promisit et convenit <strong>di</strong>cto dom ino Iohan n i, d ic to n o m in e<br />
presenti et stipulanti, dare et solvere, seu d a ri e t so lv i facere<br />
<strong>di</strong>cto Dominico vel eius certo nuncio seu p r o c u r a to r i, h in c<br />
ad duos annos proxime venturos. Que om nia e t s in g u lla supra<strong>di</strong>cta<br />
<strong>di</strong>ctus Raffael iuravit super licteris e b ra y c is , m o re<br />
iudeorum, et promisit et convenit <strong>di</strong>cto d o m in Io h a n n i,<br />
<strong>di</strong>cto nomine presenti et stipulanti, actendere, c o m p le re et<br />
observare et in nullo contra facere vel v en ire, a liq u a ra tio <br />
ne, occasione vel causa que <strong>di</strong>ci vel excogitari p o s s it, d e iu re<br />
seu de facto. Sub pena dupli totius eius de q u o e t q u a n to<br />
contra fieret vel ut supra non observaretur. S o le n i s tip u <br />
latione promissa Cum restitutione etiam o m n iu m a lio ru m<br />
dampnorum interesse et expensarum que p r o p te r e a fie re n t<br />
lictis, et extra. Raetis m anentibus supra<strong>di</strong>ctis 2. E t s u b ypotheca<br />
et obligatione omnium bonorum su o ru m , h a b ito r u m<br />
et habendorum. Insuper Salvus Catalanus iu d e u s , e iu s f r a <br />
ter, pro ducatis centum quinquaginta auri, E llia s P a n g a llo<br />
iudeus pro alliis 3 ducatis centum q uinquaginta a u r i e t E llia s<br />
Sacerdotus4, Iosep filius Auraca Foihano, E llia s F o ih a n o filius<br />
Aurana et Thomam Ido de Peyra, iudei, p r o r e l i q u i s 5<br />
ducatis quinquaginta auri, videlicet q u ilib e t6 E llie S a c e r<br />
doti, Iosep, Ellia Foihano 7 et Thom am pro q u a r t a p a r te d ictorum<br />
ducatorum quinquaginta restantium ex d ic tis d u c a tis<br />
.CCCL. ut supra 8, pro <strong>di</strong>cto 9 Raffaele et eius p re c ib u s et m a n <br />
1solempni - promissa è aggiunto in sopralinea con segno <strong>di</strong> richiamo.<br />
2 Nota nel margine sinistro : I n t e r / E t p r o m i x i t<br />
3 alliis è aggiunto in sopralinea, con segno <strong>di</strong> richiam o.<br />
4 Segue depennato: iude<br />
5 reliquis è aggiunto in sopralinea con segno d i richiam o.<br />
6 Segue depennato: ipsorum<br />
7 Foihano è aggiunto in sopralinea.<br />
8 <strong>di</strong>ctorum - ut supra: aggiunto in sopralinea e n el m arg in e destro.<br />
9 Segue depennato: d o m i n o I o h a n n i<br />
— 128 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
d a tis v e rsu s d ictum dom inum Iohannem, <strong>di</strong>cto nomine, de<br />
re d ic tis o m n ib u s et singullis 10 firmiter actenden<strong>di</strong>s, comp<br />
len d is et observan<strong>di</strong>s versus <strong>di</strong>ctum dom inum 1 Iohannem,<br />
d icto n o m in e 12, intercessit et fideiussit, et se inde proprios<br />
e t p rin c ip a le s debitores constituerunt, pagatores et observato<br />
res, v id elicet quilibet eorum pro quantitate superius specificata.<br />
S u b ypotheca et obligatione omnium bonorum13 ipso<br />
ru m et cuiu slib et eorum 14 habitorum et habendorum. Ren<br />
u n c ia n te s iu ri de principali primo conveniendo, et omni<br />
iu ri 15. A cto q u o d <strong>di</strong>cti principales et fideiussores et quilibet<br />
e o ru m p ro q u a n tita te superius specificata, una tantum solutio<br />
n e c te n to <strong>di</strong>cto dom ino Iohanne, <strong>di</strong>cto nomine, realiter<br />
et p e rs o n a lite r conveniri possint, et possit capi et detineri<br />
hic, Ian u e , P isis, Nicie, Saone, Finario, Peyre, Caffa, Rodo '6,<br />
F am ag u ste, e t ubique alibi locorum et terrarum, et sub quocum<br />
q u e iu d ice, officio et m agistractu ecclesiastico et civili,<br />
et u b i in v e n ti, conventi seu requisiti fuerint seu fuerit, ibi<br />
p e r p a c tu m de pre<strong>di</strong>ctis <strong>di</strong>cto domino Iohanni, <strong>di</strong>cto nomine,<br />
vel le g ip tim e persone pro eo, iuri [s] ta re 17, respondere,<br />
so lu cio n em e t satisfacionem facere teneantur et promiseru<br />
n t, e t te n a tu r et prom isit ac s [i] 17 per inde presens contra<br />
c tu s ib id e m fuisset celebratus. Abrenuntiantes fori privilegio<br />
n o n su i e t non com p[et]entis 17 iu<strong>di</strong>cis, legi «Si conven<br />
itu r », c a p itu lo « Conventioni », et omni alii iuri '8. Actum<br />
in Syo, in c o rtillio dom us <strong>di</strong>cti domini Iohannis, anno dom<br />
inice n a tiv ita tis .m c c c l x x x x i i i i ., in<strong>di</strong>cione prima secund<br />
u m c u rs u m Ianue, <strong>di</strong>e undecim a maii, post [ves]peras19.<br />
P re se n tib u s te stib u s [A ndr]ea19 Vignoso, Georfgio] 19 Virm<br />
illia, A n to n io de S[um m o] 20 et Ioanne d e ........o 19, vocatis<br />
et ro g a tis.<br />
10 Segue depennato : f i r m i t e r a c t e n d e n d i s e t o b s e r v a n d i s<br />
11 d om inum è aggiunto in sopralinea, con segno <strong>di</strong> richiamo.<br />
12 nom in e è aggiunto in sopralinea, con segno <strong>di</strong> richiamo.<br />
13 Segue depennato: s u o r u m<br />
14 ip so ru m et cuiuslibet eorum è aggiunto in sopralinea, con segno<br />
<strong>di</strong> richiam o.<br />
15 N ota nel margine sinistro: Ubique<br />
16 Segue depennato: ff<br />
17 Carta slabbrata lungo la piegatura.<br />
18 locorum - iuri: scritto su un’unica colonna comprendente due<br />
colonne or<strong>di</strong>narie.<br />
19 Carta corrosa per umi<strong>di</strong>tà.<br />
20 Integra zione dal documento n. 1.<br />
— 129 —<br />
9<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
5<br />
1394, maggio 29, Chio.<br />
Elia, figlio del fu Mosè Gripioti, giudeo, ed Etsati, m oglie<br />
<strong>di</strong> detto Mosè e madre <strong>di</strong> Elia, vendono una casa con cortile<br />
e pozzo a mastro Eliseo, giudeo, per ducati 225.<br />
In nomine Domini, amen. Ellias, filius q uondam M oses<br />
Gripioti, iudeus, heredes in solidum <strong>di</strong>cti q u on d am M oises,<br />
patris sui, me<strong>di</strong>ante persona quondam Sam arie, fratris ipsius<br />
Ellie et filii <strong>di</strong>cti quondam Moises, ectatis veniam consecutus,<br />
ut de pre<strong>di</strong>ctis constat publico instrum ento, scripto et<br />
composito manu Dominici de Campis notarii \ . m c c c l x x x x i i i .,<br />
<strong>di</strong>e *********) et Esati, uxor <strong>di</strong>cti quondam M oises et mater<br />
<strong>di</strong>cti Ellie, suo proprio nomine et nominibus quibus supra et<br />
quolibet eorum, de<strong>di</strong>t, ven<strong>di</strong><strong>di</strong>t, cessit, tra<strong>di</strong><strong>di</strong>t et mandavit<br />
seu quasi, magistro Elixeo Calaihi, iudeo, phisico, quondam<br />
magistri Moise, presenti, stipulanti et recipienti pro se, here<strong>di</strong>bus<br />
et successoribus suis et habentibus seu habituris causam<br />
ab eo, domum unam cum cortilio uno et uno putheo in<br />
<strong>di</strong>cto cortilio posito, positam in castro Syi, in contracta Iudeorum,<br />
cui toti coheret antea via publica, retro dom u s heredum<br />
quondam magistri Ismail iudei in parte, et in parte<br />
[do)mus; Afrati, filie <strong>di</strong>cte Etsati iudee in parte, et in parte<br />
carrubeus \ ab uno lactere domus Ihere Profire filie quondam<br />
magistri Callo, et ab allio lactere quidam carrubeus in<br />
parte, et in parte domus <strong>di</strong>cte Afrati4, et si quis alii sunt veriores<br />
confines, cum omnibus suis iuribus, ingressibus et<br />
egressibus, como<strong>di</strong>s et utilitatibus ac iuris<strong>di</strong>cionibus ad <strong>di</strong>ctam<br />
domum, curtilium ct putheum spectantibus et pertinentibus<br />
quoquo modo; ad habendum, tenendum, possidendum<br />
ct gaudendum et quitquid eidem magistro E lixeo, here<strong>di</strong>bus<br />
et sucessoribus suis et habentibus et habituris causam ab eo,<br />
deinceps placuerit faciendum liberam, francam et expe<strong>di</strong>tam<br />
ab omni genere servitutis et exacionis, preter quam a futuris<br />
1Segue depennato: anno pro<br />
2 Carta forata per la legatura della filza.<br />
3 in parte, et in parte carrubeus è aggiunto in sopralinea con<br />
segno <strong>di</strong> richiamo.<br />
4 in parte et - Afrati è aggiunto in sopralinea con segno <strong>di</strong> richiamo.<br />
— 130 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
m u ctu is, d a c itis, acrosticis et collectis dominacionis Syi5. Que<br />
et q u as d ic tu s em ptor prom ixit et convenit michi notario infra<br />
sc rip to ta n q u a m publice persone, officio publico, stipulanti<br />
et recip ien ti nom ine et vice <strong>di</strong>ete dominacionis, prò <strong>di</strong>eta<br />
dom o, c u rtillio et putheo dare, solvere et prestare de cetero<br />
ipsi d o m in acio n i. Renuntians in pre<strong>di</strong>ctis omni privilegio, cap<br />
itulo, conventio n i in contrarium loquentibus. Pro pretio et<br />
finito p re tio ducatorum ducentorum viginti quinque auri,<br />
boni e t 6 iu sti ponderis, quos <strong>di</strong>cti Ellias et Etsati confessi<br />
fu e ru n t h a b u isse et recepisse, et se de ipsis a <strong>di</strong>cto magistro<br />
Elixeo b en e q uietos et solutos vocaverunt et vocant. Renuntia<br />
n s d ictu s m ag ister Elixeus excepcioni <strong>di</strong>cte ven<strong>di</strong>cionis et<br />
confessio nis n on facte, <strong>di</strong>cte pecunie quantitate non habite,<br />
non recep te et non num erate, rey sic ut supra et infra non<br />
esse vel sic non se habentis, dolii mali, metus in factum, accioni,<br />
co n d icio n i sine causa et omni iu ri7. Et si plus valent<br />
d icta d om us, curtilium et putheum 8 pretio supra <strong>di</strong>cto, sciens<br />
illud esse v era extimacionem ipsius, illud plus quantumcum<br />
que fo re t, m era, pura et inrevocabili donacione inter vivos,<br />
que a m p liu s iure ingratitu<strong>di</strong>nis vel alio quovis modo revocari<br />
non p ossit, <strong>di</strong>cti Ellias et Chesati eidem magistro<br />
Elixeo d o n a v e ru n t et rem iserunt. Facientes <strong>di</strong>cti Elias et Chesati<br />
eidem e m p to ri de ipso pluri finem, quitacionem, liberacionem<br />
et om nim odam remisionem, ac pactum de ulterius<br />
non p ecten d o . R enuntiantes <strong>di</strong>cti Elias et Chesati in pre<strong>di</strong>ctis<br />
legi d icen ti donationem propter ingratitu<strong>di</strong>nem revocari<br />
posse, et legi q u a subvenitur deceptis ultra <strong>di</strong>mi<strong>di</strong>am iusti<br />
p re tii, et o m n i iuri ac legum auxilio. Possessionem quoque et<br />
d o m in iu m d icto ru m domus, curtilli et puthey <strong>di</strong>cti Elias et<br />
C hesati d icto em ptori presenti et solempniter stipulanti et<br />
re c ip ien ti u t su p ra tra<strong>di</strong>derunt et tra<strong>di</strong><strong>di</strong>sse confesi fuerunt,<br />
et sese p ro d icto em ptore, et eiusdem nomine, per <strong>di</strong>ctam<br />
d o m u m , c u rtiliu m et putheum , cum omnibus suis iuribus,<br />
p re c a rio n o m in e tenere et posidere quam<strong>di</strong>u de <strong>di</strong>cta domo,<br />
c u rtilio et p u th io <strong>di</strong>ctus em ptor possessionem aceperit corp<br />
o ralem ; q u a m aprehenden<strong>di</strong> et de inceps retinen<strong>di</strong> eidem<br />
e m p to ri p re s e n ti et stipulanti licentiam omnimodam dede-<br />
5 N ota nel margine sinistro: salvo ab acrostico<br />
6 Segue depennato: iude<br />
7 Segue depennato: et si p<br />
8 cu rtiliu m et putheum è aggiunto in sopralinea con segno <strong>di</strong><br />
richiamo.<br />
— 131 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
unt et conceserunt, sui propria auctoritate et sine alicuius<br />
iu<strong>di</strong>cis vel magistractus lecentia, auctoritate vel m andato. In<br />
super, ex <strong>di</strong>eta causa et pro pretio supra d icto, <strong>di</strong>cti Elias<br />
et Chesati eidem magistro Elixeo presenti, stipulanti et recipienti<br />
ut supra dederunt, cesserunt, tra<strong>di</strong>derunt et m andaverunt<br />
seu quasi omnia iura, actiones et rationes, utiles et<br />
<strong>di</strong>rectas, reales et personales, mixtas rei persecutorias et penales<br />
et alia quecumque, que et quas habuit, et sibi com petunt,<br />
seu competere possunt seu hactenus com peterunt in<br />
<strong>di</strong>ctis domo, curtilio et putheo. Ita ut ipsis iuribus, actionibus<br />
et rationibus uti possit, agere, experiri, excipere, replicare,<br />
petere, defendere, transigere, pacisci, con sequ i et se<br />
tueri in in<strong>di</strong>cio et extra, et omnia et singula d em u m facere,<br />
que ipsimet constituentes facere9 poterant ante presentem<br />
ven<strong>di</strong>cionem et iuriumcesionem. Constituentes <strong>di</strong>cti 10 Elias<br />
et Chesati <strong>di</strong>ctum emptorem in <strong>di</strong>ctis domo, curtilio et puthio<br />
et iuribus procuratorem et dominum ut in rem suam<br />
propriam et ponentes ipsum magistrum E lixeum in locum<br />
eorum. Promictentes et cetera <strong>di</strong>cti Elias et Chesati <strong>di</strong>cto<br />
emptori, stipulanti et recipienti, <strong>di</strong>ctam dom um , curtilium et<br />
putheum de cetero <strong>di</strong>mictere et non auferre nec auferenti<br />
seu auferre volenti11 modo aliquo consentire, sed pocius <strong>di</strong>ctam<br />
domum, curtilium et putheum superius ven<strong>di</strong>tum legiptime<br />
deffendere, auctorizare, experire et <strong>di</strong>sbrigare ab omni<br />
persona, corpore, collegio et universitate, et om n em lictem,<br />
questionem et controversiam que inde eidem em ptori fieret,<br />
vel moveretur, in se suscipere, suis propriis exp en sis. Remisa<br />
eidem emptori necesitate denuntian<strong>di</strong> et apelan<strong>di</strong>. Quam quidem<br />
ven<strong>di</strong>tionem et iuriumcesionem et omnia et singulla supra<strong>di</strong>cta<br />
<strong>di</strong>cti Ellias et Etsati iuraverunt super licteris ebraicis,<br />
more iudeorum, et promisserunt et convenerunt <strong>di</strong>cto<br />
emptori presenti, stipulanti et recipienti ut supra, perpetuo<br />
habere et tenere ratam, gratam et firmam, et rata, grata et<br />
firma ct actendere, complere ct observare, et in aliquo non<br />
contra facere vel venire, per se vel interpositam personam ,<br />
aliqua ratione, occasione vel causa, que <strong>di</strong>ci vel excogitari<br />
possit, de iure seu de facto. Sub pena dupli totius eius, de<br />
quo et quanto contra fieret, vel ut supra non observaretur.<br />
Cum restitutione omnium aliorum dampnorum, interesse et<br />
expensarum que propterea fierent lictis et extra; stipulata<br />
* Segue depennato: posse<br />
* Segue depennato: michi<br />
11 Segue depennato: consentire<br />
— 132 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
s o le m p n ite r e t prom isa, qua soluta vel non nichilominus<br />
firm a r e m a n e t om nia et singula supra<strong>di</strong>cta. Et proinde et<br />
ad sic o b s e rv a n d u m et firm iter actendendum, <strong>di</strong>cti Elias et<br />
C h esati e m p to r i pre<strong>di</strong>cto, presenti et stipulanti ut supra, pig<br />
n o ri o b lig a v e ru n t om nia eorum bona, habita et habenda.<br />
F acien s d ic ta E ts a ti pre<strong>di</strong>cta omnia et singula, cum et de<br />
c o n silio E llie S acerd o tis iudei, et Ana<strong>di</strong>a, quondam Arie, iudei,<br />
p ro p in q u o r u m prosim orum ipsius Etsati, iurantium sup<br />
e r litte r is e b ra ic is , m ore iudeorum , se credere pre<strong>di</strong>cta omn<br />
ia e t s in g u la fa c ta fore ad utillitatem <strong>di</strong>cte Etsati, et non<br />
eiu s le sio n e m . A ctum in Syo, in contrada Iudeorum, in cortilio<br />
d ic te d o m u s ven<strong>di</strong>te ut supra, anno dominice nativitatis<br />
. m c c c l x x x x i i i i ., in<strong>di</strong>cione prim a secundum cursum Ianue, <strong>di</strong>e<br />
.x x v iiii. m a ii, a n te vesperas. Presentibus testibus Antonio<br />
de O p p ic is e t A ntonio Restano, Samaria Sacerdoto et Lazaro<br />
de Z a g o ra, iu d e is , vocatis et rogatis.<br />
1394, m aggio 29, Chio.<br />
E lise o C a la ih i com pera da Elia, figlio del fu Mosè Gripio<br />
ti, e d a E ts a ti, m adre <strong>di</strong> Elia e moglie del fu Mosè Gripio<br />
ti, u n a c a s a c o n cortile e pozzo, per il prezzo <strong>di</strong> 225 ducati.<br />
I v e n d ito ri p o tra n n o riscattare la casa entro 4 anni, pagando<br />
225 d u c a ti, le sp e se sostenute nel frattempo dal compratore,<br />
e le ta s s e ; f r a tta n to è concesso l’usufrutto del cortile ad Etsa<br />
ti e, in c a s o d i sua m orte, al figlio Elia. Dopo il riscatto<br />
e ssi p o tr a n n o v en d ere la casa soltanto a mastro Eliseo, per<br />
225 d u c a ti.<br />
In n o m in e D om ini, am en. Magister Elixeus Calaihi, phisic<br />
u s, q u o n d a m m agistri Moises, sciens et cognoscens se,<br />
h o d ie , e m is s e a b Ellia, filio quondam Moises Gripioti, iudei,<br />
et E ts a ti, m a tr e ipsius et uxore <strong>di</strong>cti quondam Moise, dom<br />
u m u n a m , c u cortillio uno et uno putheo in <strong>di</strong>cto cortilio<br />
p o s ito p o s ita m in castro Syi, in contrada Iudeorum, cui<br />
to ti c o h e re t a n te a via publica, retro domus heredum quond<br />
a m m a g is tri Ism aeli iudei in parte, et in parte domus Afrati<br />
iu d ee, fillie d ie te Chesati, ab uno latere domus Ihera Profire,<br />
1 p o sito è aggiunto in sopralinea con segno <strong>di</strong> richiamo.<br />
6<br />
— 133 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
fìllie quondam magistri Callo, et ab allio la te r e q u id a m carrubeus<br />
in parte, et in parte dom us <strong>di</strong>ete A frati, e t si q u is a llii<br />
sunt veriores confines, pretio d u cato ru m d u c e n to r u m v ig in ti<br />
quinque auri; et volens facere erga ipsos E llia m e t E ts a ti<br />
que promisit, cum aliter <strong>di</strong>ctam ven<strong>di</strong>cionem d ic te d o m u s u t<br />
supra non fecissent, prom isit et convenit d ic tis E llie e t E t<br />
sati, presentibus et stipulantibus, quod si ip s i s e u a lte r ip so '<br />
rum voluerint seu voluerit p ro se ipsis ta n tu m 2 [s e u ] 3 a lte ro<br />
ipsorum tantum, et non pro aliquibus 4 alliis in te r p o s itis p e r<br />
sonis, re<strong>di</strong>mere <strong>di</strong>ctam dom um u t supra c o h e r e n tia ta m in fra<br />
annos quatuor proxime venturos, et d ed erin t e t s o lv e rin t effectualiter,<br />
<strong>di</strong>cto magistro Elixeo, <strong>di</strong>ctos d u c a to s d u c e n to s<br />
viginti quinque ut supra datos et trad ito s e is d e m p r o p re tio<br />
<strong>di</strong>cte domus et ultra expensas p er ipsum m a g is tr u m E lix eu m<br />
fiendas in <strong>di</strong>cta domo et alliis u t supra v e n d itis , u s q u e in<br />
quantitatem ducatorum viginti quinque a u ri ta x a n d a s 5 in d e<br />
claratione duorum bonorum virorum e llig e n d o ru m p e r p r<br />
tes, quod tunc et eo casu licitum sit d ictis E llie e t E ts a ti<br />
seu alteri eorum ut supra red im ere et h ab ere d ic ta m d o m u m<br />
ut supra ven<strong>di</strong>tam, et <strong>di</strong>ctus m agister E lixeus te e a tu r e t debeat<br />
ipsam domum, recepto p retio ipsius et e x p e n s is u t s u p ra<br />
taxan<strong>di</strong>s, restituere <strong>di</strong>ctis Ellie et E tsati ta n tu m 6, seu a lte ri<br />
eorum tantum 6, <strong>di</strong>ctam dom um ut supra c o h e r e n tia ta m cum<br />
cortilio et putheo pre<strong>di</strong>ctis. T ransato vero d ic to te rm in o <strong>di</strong>ctorum<br />
annorum .iin.or ut supra, <strong>di</strong>cta d om us r e m a n e a t lib e ra<br />
<strong>di</strong>cti magistri Elixei, non o bstantib u s c o n te n tis in p re s e n te<br />
instrumento. Qui magister Elixeus, ex g ra tia sp e c ia li, d e d it<br />
e t7 concessit <strong>di</strong>cte Etsati, p resen ti et re c ip ie n ti, q u o d ip sa<br />
Etsati tantum 8, <strong>di</strong>cto tem pore annorum q u a tu o r u t s u p ra ,<br />
possit stare et habitare, gaudere et u s u fru c tu a re d ic to cortillio<br />
cum putheo cum <strong>di</strong>mi<strong>di</strong>a volte <strong>di</strong>cte d o m u s , p e r q u a m<br />
ingre<strong>di</strong>tur in <strong>di</strong>ctum cortilium , sine so lucione a lic u iu s p e n <br />
sionis; et finito tempore <strong>di</strong>ctorum a n n o ru m . i m . or u t s u p ra<br />
teneatur Etsati pre<strong>di</strong>cta <strong>di</strong>ctum cortillium e t v o lta m u t su-<br />
2 Segue depennato: t a m<br />
3 Carta forata per legatura della filza.<br />
4 aliquibus è aggiunto in sopralinea con segno d i richiam o.<br />
5 u s q u e - t a x a n d a : aggiunto nel margine destro.<br />
6 ta n tu m è aggiunto in sopralinea con segno d i richiam o.<br />
1 Segue depennato: conse<br />
8 ta n tu m è aggiunto in sopralinea con segno d i richiam o. Segue<br />
depennato: i n t r a d<br />
— 134 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
p ra ex g ra tia concessa <strong>di</strong>mictere <strong>di</strong>cto magistro Elixeo, liberum<br />
et sine m o le stia aliquali. Et si <strong>di</strong>eta Etsati intra <strong>di</strong>ctum tempus<br />
d eced etu r, quod tunc et eo casu <strong>di</strong>ctus Ellias fillius suus<br />
possit s ta re in <strong>di</strong>cto cortillio ut supra, ad usque ad finitum<br />
<strong>di</strong>ctum te m p u s <strong>di</strong>ctorum annorum .iin.or ut supra, sine solucione<br />
alicu iu s pensionis ut supra; quo finito teneatur restitu<br />
ere d icto m ag istro 9 Elixeo <strong>di</strong>ctum curtilium et voltam<br />
ut su p ra. Ite m est actum inter <strong>di</strong>ctas partes quod si <strong>di</strong>cti<br />
Ellias et E ts a ti seu alter ipsorum re<strong>di</strong>merent seu re<strong>di</strong>meret<br />
<strong>di</strong>ctam d o m u m , pretio supra <strong>di</strong>cto ut supra, et <strong>di</strong>ctam dom<br />
um u t s u p ra vendere voluerint seu voulerit, teneantur et<br />
debeant seu teneatu r et debeat ipsam domum ut supra quandocum<br />
que vendere et dare <strong>di</strong>cto magistro Elixeo, pro pretio<br />
d icto rum d u cato ru m ducentorum viginti quinque auri ut supra,<br />
et n on a llii persone. Renuntiantes <strong>di</strong>cte partes sibi, ad<br />
invicem et vicisim , presentis confesionis et recognitionis non<br />
facte, su p rad icto ru m pactorum et convencionum non factorum<br />
et interventorum , rei sic ut supra et infra non esse<br />
vel sic n o n se habentis, doli mali, metus in factum, accioni,<br />
con<strong>di</strong>cioni sin e causa et omni iulli. Que omnia et singulla<br />
supra d icta d icte partes 10 iuraverunt super licteris ebraicis,<br />
m ore iu d e o ru m , et prom isserunt et convenerunt sibi, ad invicem<br />
et vicisim , perpetuo habere et tenere rata et grata<br />
om nia et sin gulla supra<strong>di</strong>cta, et actendere, complere et observare,<br />
et in aliquo (non) contra facere vel venire, aliqua<br />
ratione, occasione vel causa que <strong>di</strong>ci vel excogitari possit n, de<br />
iure seu de facto. Alioquin penam dupli totius eius de quo<br />
et q u anto contrafieret vel ut supra non observaretur. Cum<br />
restitucio ne om nium alliorum dampnorum interesse et exp<br />
en sarum , q u e propterea fierent lictis et extra. Raetis 12 man<br />
entibus suprad ictis. Et sub ypotheca et obbligatione bonorum<br />
ip saru m partium et cuiuslibet earum, habitorum et hab<br />
en dorum . Faciens <strong>di</strong>cta Etsati pre<strong>di</strong>cta omnia et singula<br />
cum et de consilio Ellie Sacerdotis iudei et Ana<strong>di</strong>e, quondam<br />
Arie, iudei, propinquorum suorum prosimorum, quos ad presens<br />
13 in v enire potuit, iurantium super litteris ebraicis, more<br />
9 Segne depennato: s i n o n<br />
10 Segue depennato: i u r a v e r u n t<br />
11 Segue ripetuto: a l i q u a r a t i o n e , o c c a s i o n e v e l c a u s a , q u e d ic i v el<br />
e x c o g i t a r i p o s s i t<br />
12 Segue depennato: a c t u m<br />
13 Segue depennato: h a b e r i<br />
— 135 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
iudeorum, se credere pre<strong>di</strong>cta om nia et sin g u lla f a ta fo re<br />
ad utilitatem <strong>di</strong>cte Etsati, et non eius le sio n e m . A c tu m in<br />
Syo, in contracta iudeorum, in cortilio d icte d o m u s , a n n o<br />
dominice nativitatis .m c c c l x x x x i i i i ., in<strong>di</strong>cione p r im a se c u n <br />
dum cursum Ianue, <strong>di</strong>e .xxvm i. m aii, p au llo a n te v e s p e ra s .<br />
Presentibus testibus S y[m o]ne14 Perello de V u ltu r o in te rp e -<br />
trante in pre<strong>di</strong>ctis, Antonio de O ppicis et A n to n io R e sta n o ,<br />
burgensibus Syi, vocatis (et) rogatis.<br />
14Carta forata dalla legatura della -filza.<br />
7<br />
1394, maggio 29, Chio.<br />
Eliseo Calaihi, procuratore <strong>di</strong> Meliche, fig lia d e l fu E lia<br />
Salomone, moglie del fu Ism aele, tu trice d i G o<strong>di</strong><strong>di</strong>e, che<br />
è l’erede <strong>di</strong> detto Ismaele, d ich iara <strong>di</strong> aver ric e v u to d a Alaramo<br />
Cibo quanto dell’ere<strong>di</strong>tà <strong>di</strong> m astro Is m a e le p e rv e n n e<br />
nelle mani <strong>di</strong> detto Alaramo.<br />
In nomine Domini, amen. M agister E lix eu s C a laih i, iu deus, phisicus *, actor et actorio nom ine M eliche, filie q u o n <br />
dam Elie Salomonis iudei et uxoris quondam m a g is tr i Ism aili<br />
iudeo, tutricis testamentarie et tu to rio n o m in e G o d id ie, fillii<br />
et here<strong>di</strong>s in solidum <strong>di</strong>cti quondam m a g istri Is m a il, u t de<br />
<strong>di</strong>cto testamento apparet publico in stru m en to s c rip to m a n u<br />
Mathei de Oliva notarii, .MCCCLXXXXp0., <strong>di</strong>e .xv. o c to b ris et<br />
in <strong>di</strong>cta tutella amisse et confirm ate per d o m in u m p o te s ta tem Syi, ut de <strong>di</strong>cta confirm atione constat p u b lic o in s tr u <br />
mento, composito manu <strong>di</strong>cti M athei n o tarii, . m c c c l x x x x i i .,<br />
<strong>di</strong>e .xi. ianuarii; et de inventario confecto p e r d ic ta m tu tr i<br />
cem, <strong>di</strong>cto nomine, constat allio publico in s tr u m e n to c o n <br />
fecto manu <strong>di</strong>cti Mathei notarii, <strong>di</strong>ctis m illesim o e t d ie. E t<br />
de aprhensione here<strong>di</strong>tatis <strong>di</strong>cti quondam m a g is tr i Ism a il,<br />
aprehense per <strong>di</strong>ctam Melicham tutricem , n o m in e d ic ti Go<strong>di</strong><strong>di</strong>e,<br />
filii sui minoris, constat allio p u b lico in s tr u m e n to<br />
composito manu <strong>di</strong>cti Mathei notarii, su p ra d ic tis m ille sim o<br />
et <strong>di</strong>e .XI. ianuarii. Et de acto ria facta in d ic tu m m ag i<br />
strum Elixeum per <strong>di</strong>ctam M elicham tu tricem u t s u p r a , con-<br />
1 Segue depennato: procurator et<br />
— 136 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
sta t alio p u b lic o instrum ento composito manu <strong>di</strong>cti Mathei,<br />
.M C C C LX X X X II., <strong>di</strong>e .x i i i i . m a ii2. Per me notarium infrascriptum<br />
vissis et lectis <strong>di</strong>ctis instrumentis, <strong>di</strong>ctis nominibus, confessus<br />
fu it e t in veritate recognovit michi, notario infrascripto<br />
ta n q u a m publice persone, officio publico stipulanti et recipienti<br />
n o m in e et vice Alarame Cibo, burgensis Rod<strong>di</strong>, et<br />
p er m e eydem , se, <strong>di</strong>ctis nominibus, a <strong>di</strong>cto domino Alarame,<br />
habuisse et recepisse plenam integram et legalem rationem,<br />
solutio n em e t satisfationem , ac reliquatinam restitutionem<br />
om n ium e t singolorum rerum , mercium, bonorum, pecuniarum<br />
et a lio ru m quorum cum que que ad manus <strong>di</strong>cti Alarame,<br />
p erv e n eru n t d e bonis et rebus <strong>di</strong>cti quondam magistri Ismail,<br />
usque in d iem et horam présentes, et se, <strong>di</strong>ctis nominibus, a<br />
<strong>di</strong>cto A laram e, de pre<strong>di</strong>ctis omnibus et singulis, bene quietum<br />
et so lu tu m vocavit et vocat. Renuntians, <strong>di</strong>ctis nominibus,<br />
ex cep tio n i presentis confesionis et recognitionis non<br />
facte, p ecunie non habite, non recepte et non numerate pro<br />
racione, solucione et satisfacione ut supra, rei sic ut supra<br />
et in fra n o n esse vel sic non se habentis, doli mali, metu in<br />
factum , a c tio n i, con<strong>di</strong>tioni sine causa et omni iuri. Quare<br />
<strong>di</strong>ctus m a g iste r Elixeus, <strong>di</strong>ctis nominibus, <strong>di</strong>ctum Allarame,<br />
heredes et b o n a ipsius, de pre<strong>di</strong>ctis omnibus et singulis liberavit<br />
et a b so lv it per acceptilationem et acquilianam stipulationem<br />
, v erb is solempnibus introductas. Faciens, <strong>di</strong>ctis nom<br />
inibus, eid em Allarame de pre<strong>di</strong>ctis omnibus et singulis<br />
finem, q uitacionem , liberacionem, absolucionem et omnimodam<br />
rem isio n em , ac pactum de ulterius non petendo. Prom<br />
ictens, d ic tis nom inibus, michi notario infrascripto ut sup<br />
ra stip u la n ti et recipienti nomine et vice <strong>di</strong>cti Allarame,<br />
quod p e r ip su m m agistrum Ellixeum, <strong>di</strong>ctis nominibus, seu<br />
p er d ictu m E . . . . 3, heredes suos, vel habentes seu habituros<br />
causam ab eo, <strong>di</strong>cto Allarame vel here<strong>di</strong>bus suis, aut in bonis<br />
suis, n u lla de cetero de pre<strong>di</strong>ctis seu aliqua parte pre<strong>di</strong>ctorum<br />
non fiet, nec m ovebitur lix, questio, actio, pectitio, requisitio<br />
seu c o n tro v e rsia in iu<strong>di</strong>cio vel extra, de iure seu de facto. Que<br />
om nia et sin gulla supra <strong>di</strong>cta <strong>di</strong>ctus magister Elixeus prom<br />
isit e t convenit michi <strong>di</strong>cto notario ut supra, stipulanti et<br />
recip ien ti n om ine et vice <strong>di</strong>cti Allerame, perpetuo habere et<br />
tenere firm a e t rata, et actendere, complere et observare, et<br />
in n ullo c o n tra facere vel venire, aliqua ratione, occasione<br />
vel cau sa q u e <strong>di</strong>ci vel excogitari possit, de iure seu de facto.<br />
2 Segne depennato-, <strong>di</strong>ctis nominibus confessus fuit<br />
3 Carta deteriorata per umi<strong>di</strong>tà.<br />
— 137 -<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Sub pena dupli totius eius de quo et q u a n to c o n tr a fie ret<br />
vel ut supra non observaretur; solem pni s tip u la tio n e p ro m is sa; cum restitutione etiam om nium aliorum d a m p n o r u m , in te <br />
resse et expensarum, que p ropterea fierent lic tis e t e x tra . R aetis<br />
manentibus supra<strong>di</strong>ctis. E t sub ypotheca e t o b lig a c io n e<br />
omnium bonorum suorum, <strong>di</strong>ctis nom inibus, h a b ito r u m e t<br />
habendorum. Actum in Syo, in plathea, iu x ta lo g ia m d o m i<br />
norum Syi, anno dominice n ativ itatis .m c c c l x x x x i i i i ., in d i<br />
none .1. secundum cursum Ianue, <strong>di</strong>e .x x v j i i i . m ii, a n te vesperas.<br />
Presentibus testibus ad hec vocatis et r o g a tis S im o n e<br />
Perello de Vulturo, Antonio Im p e ria lli4.<br />
[Extractum.<br />
8<br />
[1394], maggio---- , Chio.<br />
Ioil, giudeo, abitatore <strong>di</strong> Chio, nom ina s u o p ro c u r a to r e<br />
il notaio Francesco Gear<strong>di</strong>no.<br />
In nomine Domini, amen. Ioil iudeus, h a b ita to r S yi, m n i<br />
modo, iure, via et forma quibus m elius p o te st, fe c it, c o n s tituit<br />
et or<strong>di</strong>navit suum certum nuncium , a c to re m e t p r o c u r a <br />
torem, et loco sui posuit Franciscum G eard in u m , n o ta riu m ,<br />
absentem tanquam presentem. A ctum in Syo, in v o lta d o m u s<br />
majj ante tertias Presentibus testibus R a ffa e l T o rre llo<br />
et Lazarino Nicolao de Rapalo.<br />
9<br />
1394, giugno 17, Chio.<br />
Eliseo Calaihi, me<strong>di</strong>co, pro cu ratore <strong>di</strong> M eliche, figlia del<br />
fu Elia Salomonis, moglie del fu Ism aele e tu tr ic e te s ta m e n <br />
taria <strong>di</strong> Go<strong>di</strong><strong>di</strong>e vende a Daniele G iustiniano o lim L ongo<br />
ed a Bartolomeo Giustiniano olim de Campis 7 c a n ta r i e u n<br />
quarto <strong>di</strong> mastice, per il prezzo <strong>di</strong> ducati 1377 e m ezzo .<br />
In nomine Domini, amen. M agister E lixeus iu d e u s , phisicus,<br />
procurator et procuratorio nom ine M eliche, filie q u o n -<br />
4 Segue depennato: vocatis et rogatis<br />
— 138 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
d a E llie S alom onis iudei, et uxoris quondam magistri<br />
Is m a il iu d e i, u t de procura in ipsum facta constat publico<br />
in s tr u m e n to scripto, com posito manu Mathei de Oliva, nota<br />
r ii, .m c c c l x x x x i l , <strong>di</strong>e .x i i i i . maii; et <strong>di</strong>ctus magister Elix<br />
eu s ta n q u a actor et actorio nomine1 Meliche supra<strong>di</strong>cte,<br />
tu tr ic is te s ta m e n ta rie Go<strong>di</strong><strong>di</strong>e, fìllii et here<strong>di</strong>s in solidum <strong>di</strong>cti<br />
q o n d a m m a g is tri Ism ail, u t de <strong>di</strong>cto testamento apparet<br />
p u b lic o in s tru m e n to , scripto manu Mathei de Oliva, notarii,<br />
.m c c c l x x x x i ., <strong>di</strong>e .xv. octubris; et in <strong>di</strong>cta tutella admisse et<br />
c o n firm a te p e r dom inum potestatem Syi, u t 2 de <strong>di</strong>cta confirm<br />
a c io n e c o n sta t publico instrumento, composito manu<br />
d ic ti M a th e i, n o tarii, .m c c c l x x x x i l , <strong>di</strong>e .xi. ianuarii; et de inv<br />
e n ta rio c o n fe c to p er <strong>di</strong>ctam tutricem constat alio publico<br />
in s tr u m e n to confecto m anu <strong>di</strong>cti notarii, <strong>di</strong>ctis millesimo et<br />
d ie; e t d e aprehensio ne here<strong>di</strong>tatis <strong>di</strong>cti quondam magistri<br />
I s m a il a p re h e n s e per <strong>di</strong>ctam Milicam tutricem nomine <strong>di</strong>cti<br />
G o d id ie filii sui m inoris, constat alio publico instrumento<br />
c o m p o s ito m a n u <strong>di</strong>cti M athei, supra<strong>di</strong>ctis millesimo et <strong>di</strong>e<br />
.xi. ia n u a r ii; u t de a c to ria 3 facta in <strong>di</strong>ctum magistrum Elix<br />
e u m p e r d ic ta m Melicam, tutricem 4 pre<strong>di</strong>ctam ut supra5,<br />
c o n s ta t a lio publico instrum ento, composito manu6 Mathei<br />
d e O liv a, n o ta r ii pre<strong>di</strong>cti, .m c c c l x x x x i l , <strong>di</strong>e .xilll. ma<strong>di</strong>i; <strong>di</strong>ctis<br />
n o m in ib u e t quolibet <strong>di</strong>ctorum nominum de<strong>di</strong>t, ven<strong>di</strong><strong>di</strong>t, ces<br />
it 7, t r a n s t u l i t et m andavit dominis Danieli Iustiniano olim<br />
L o n g o , e t B arth o lo m e o Iustiniano olim de Campis, presentibus,<br />
e m e n tib u s , stip u la n tib u s et recipientibus pro se et here<strong>di</strong>bus<br />
u is 8, s u h a b e n tib u s et habituris causam ab eis, cantaria<br />
s e p te m e t q u a rta partem alterius cantarii masticorum, que<br />
e t q u s d ic tu s m ag iste r9 Ellixeus, <strong>di</strong>ctis nominibus, habet<br />
seu h a b e r e s p e ra t et d e b e t10 in partibus Egipti, videlicet in<br />
D a m a sc o e t in Alexandria, ad cantarium Famaguste; quod<br />
c a n ta r iu m in te lig a tu r et esse debeat de centanariis septem<br />
> S eg u e dep ennato: nomine<br />
2 S eg u e depennato: constat<br />
3 S eg n e depennato: <strong>di</strong>cti magistri E<br />
4 S eg u e depennato: t e s t a m e n t a r i a m d i c t i q u o n d a m m a g is tr i I s m<br />
<strong>di</strong>cti s S eg u e depennato: pro<br />
6 S eg u e depennato: <strong>di</strong>cti<br />
7 S eg u e depennato: tra<strong>di</strong><strong>di</strong>t<br />
8 S eg u e depennato: suos<br />
9 S eg u e depennato: it<br />
10 e t d e b e t è aggiunto in sopralinea con segno <strong>di</strong> richiamo.<br />
— 139 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
et cum <strong>di</strong>mi<strong>di</strong>o; que cantaria septem et q u a rta p a r s a lte riu s<br />
cantarii 1 <strong>di</strong>ctus quondam m agister Ism ail, siv e d ic tu s m a <br />
gister Elixeus, <strong>di</strong>ctis nominibus 12, restan t ad r e c ip ie n d u m e t<br />
habendum13 ex illa quantitate c en tan ario ru m q u a d rig e n to -<br />
rum quinquaginta mastici sibi debendorum p e r d o m in o s<br />
partices14 Mahone Syi, ut de p re<strong>di</strong>ctis c o n sta t p u b lic o in <br />
strumento scripto manu Oberti G rassi de V u ltu ro , n o ta rii,<br />
.MCCCLXXXVI., d ie 15 .xvm. decem bris '6. Pro p r e tio e t fin ito<br />
pretio ducatorum mille trecentorum se p tu a g in ta s e p te m e t<br />
<strong>di</strong>mi<strong>di</strong>i17 auri, bonorum et iu sti ponderis, p ro d ic tis c a n ta -<br />
riis septem et quarta parte alteriu s cantarii, a d r a tio n e m 18<br />
ducatonim centum nonaginta a u ri p ro q u o lib e t c a n ta r io ex<br />
sup*a<strong>di</strong>ctis cantariis septem et q u a rta p arte a lte r iu s c a n ta <br />
rii . Quos ducatos mille trecentos sep tu a g in ta s e p te m et<br />
<strong>di</strong>mi<strong>di</strong>um auri <strong>di</strong>ctus m agister Ellixeus, d ic tis n o m in ib u s ,<br />
confesus fuit et confitetur habuisse et recepisse a d ic tis dominis<br />
Daniele et Bartolomeo, et se, <strong>di</strong>ctis n o m in ib u s , a b eis<br />
bene quietum et solutum vocavit de p red ictis. R e n u n c ia n s<br />
<strong>di</strong>ctus magister Ellixeus, <strong>di</strong>ctis nom inibus, e x c e p tio n i p re <br />
ssentis confesionis, ven<strong>di</strong>cionis et recognicionis n o n fa c te ,<br />
<strong>di</strong>cte quantitate pecunie non habite, non re c e p te e t n o n n u <br />
merate, rei sicut ut supra et in fra non esse v el sic o n se<br />
habentis, doli mali, metus in factum , accioni, c o n d ic io n i sin e<br />
causa et omni iuri. Quare, volens <strong>di</strong>ctus m a g is te E lix eu s,<br />
<strong>di</strong>ctis nominibus, facere que iu ris sunt, cum a lite r p re fa c ti<br />
domini Daniel et Bartholomeus <strong>di</strong>ctam e m p tio n e m d ic ti m a <br />
stici non fecissent, idcirco titulo et ex causa v e re e t p u re cesionis<br />
de<strong>di</strong>t, cessit, tra<strong>di</strong><strong>di</strong>t, tra n stu lit et m a n d a v it, d ic tis<br />
dominis Danieli et Bartholomeo, presen tib us, s tip u la n tib u s<br />
et recipientibus, omnia iura, actiones et ra tio n e s , re a le s et<br />
1 Segue depennato: <strong>di</strong>ctus<br />
12 <strong>di</strong>ctis nominibus è aggiunto nel margine destro.<br />
13 Segue depennato: ac<br />
14 Segue depennato: et<br />
15 Segue depennato: XXVIII d<br />
16 Segue cassato con più tratti <strong>di</strong> pen n a: ren untian s, d ic tis n o<br />
minibus, et quolibet <strong>di</strong>ctorum nominum, exceptioni<br />
17et <strong>di</strong>mi<strong>di</strong>i è aggiunto in sopralinea con segno d i richiam o.<br />
18 Segue depennato: pro pretio et nomine pretii<br />
19Segue depennato: que cantaria septem et q u a rta p a rte s a lte <br />
rius cantarii ascen<strong>di</strong>t ad summam ducatorum<br />
20 Segue depennato: <strong>di</strong>ctus<br />
— 140 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
s o n a le s , u ttille s et d irectas, mixtas rei persecutorias et<br />
p e n a le e t q u e cu m q u e allia que et quas <strong>di</strong>ctus magister<br />
E lix u s , d ic tis nom inibus, habet, habuit, et de cetero habere<br />
p o s e t 21 c t r a et adversus <strong>di</strong>ctos participes <strong>di</strong>cte Mahone<br />
Syi e t b o n a su a , quantum pro <strong>di</strong>ctis cantariis septem et<br />
q u a r t a p a r t e a lte riu s can tarii mastici, vigore et ex forma<br />
d ic ti i n s t r u m e n t i pactorum , scripti manu Oberti Grassi de<br />
V u ltu o , n o t r i i , .m c c c l x x x v i., <strong>di</strong>e .x v iii. decembris, ita ut ipsis<br />
iu r ib u s , a c tio n ib u s et rationibus et <strong>di</strong>cto instrumento de<br />
c te ro u ti p o s s in t, agere, petere, defendere, pacisci, iura ce<br />
re , d ic tu m in stru m en tu m execucionis postulare, extimare,<br />
d e tin e r e , s o lu c io n e m consequi, quitare, liberare, et omnia et<br />
s in g u la in p re d ic tis et circa pre<strong>di</strong>cta demum facere et exerc<br />
e re , q u e e t q u e m adm odum facere potest, vel unquam meliu<br />
s p o tu is s e t, in pre<strong>di</strong>ctis, <strong>di</strong>ctos dominos Danielem et Barth<br />
o lo m e m , e m p to re s, constituens, <strong>di</strong>ctis nominibus, procur<br />
a to r e s t in re m ipsorum propriam, et ponens eos, <strong>di</strong>ctis<br />
n o m in ib u s , in locum suum . Que iura talia qualia sunt, si qua<br />
s u n t, ta lia p e r d ictum m agistrum Elixeum, <strong>di</strong>ctis nominibus,<br />
c e s s a i n te lig a n t u r ita quod ad nichil eisdem teneatur, <strong>di</strong>ctis<br />
o m in ib u s , in pre<strong>di</strong>ctis, quam pro pacto suo, <strong>di</strong>ctis nomin<br />
ib u s , t h a b e n tiu m causam ab eo, <strong>di</strong>ctis nominibus. Acto<br />
in p r e s e n ti in s tru m e n to tam principio, me<strong>di</strong>o quam fine pres<br />
e n tis c o n tr a c tu s ; quod si <strong>di</strong>ctus magister Elixeus, <strong>di</strong>ctis nom<br />
in ib u s , a d p re sen s non h ab et in partibus Egipti, videlicet<br />
in D a m a s c o e t Alexandria vel altero <strong>di</strong>ctorum locorum, tant<br />
a m q u a n t i t a t e m m astici que ascendat ad summam <strong>di</strong>ctorum<br />
c a n t a r i o r u m sep tem et quarte partis alterius cantarii ut sup<br />
r a , q u o d ip s e , <strong>di</strong>ctis nom inibus, teneatur et debeat risicum<br />
e t f o r t u n a m c u rrere , et incurrisse inteligatur, de <strong>di</strong>cto mas<br />
tic o , q u o u s q u e <strong>di</strong>cta can taria septem e t 22 quarta pars alter<br />
iu s c a n t a r i i in <strong>di</strong>ctis loco Damasci et Alexandrie, seu altero<br />
i p s o r u m , a p lic a ta et conducta fuerit, sana et salva. Que om<br />
ia e t s in g u lla supra<strong>di</strong>cta <strong>di</strong>ctus magister Elixeus, <strong>di</strong>ctisJ<br />
n o m in i b u s , p ro m is it et convenit <strong>di</strong>ctis dominis Danieli et<br />
B a r th o lo m e o , a c iuravit super licteris ebraicis, more iudeor<br />
u m , in a n i m a m pre<strong>di</strong>ctorum , perpetuo habere et tenere firm<br />
a , r a t a e t g r a ta , et actendere, complere et observare, et in<br />
n u llo c o n t r a fa c e re vel venire aliqua ratione, occasione vel<br />
c a u s a , q u e d ic i vel excogitari possit, de iure seu de facto.<br />
21 p o s e t è aggiunto in sopralinea con segno <strong>di</strong> richiamo.<br />
22 S e g u e d ep ennato : <strong>di</strong>mi<strong>di</strong>a<br />
23 S e g u e ripetuto', <strong>di</strong>ctis<br />
— 141 -<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Sub pena dupli totius eius, de quo et quanto c o n tra h e re t vel<br />
ut supra non observaretur. Solempni stipulacione p ro m issa.<br />
Cum restitucione omnium aliorum dam pnorum in teresse et<br />
expensarum, que propterea fierent lictis et extra. R aetis m a<br />
nentibus supra<strong>di</strong>ctis. Et sub ypotheca et obligatione o m n ium<br />
bonorum <strong>di</strong>cti magistri Ellixei, <strong>di</strong>ctis nom inibus, h a b ito ru m<br />
et habendorum. Actum in Syo 24, in domo h ab itacio nis 25 <strong>di</strong>cti<br />
domini Danielis, anno dominice nativitatis . m c c c l x x x x i i i i .,<br />
in<strong>di</strong>cione prima secundum cursum Ianue, <strong>di</strong>e . x v i i . iunii,<br />
inter nonas et vesperas. Presentibus testibus D om inico Iustiniano<br />
de Campis, <strong>Martino</strong> de Vercellis et Iac o b o de Salle,<br />
vocatis et rogatis.<br />
24 Segue depennato: ad<br />
25 habitationis è aggiunto in sopralinea con segno <strong>di</strong> richiam o.<br />
10<br />
1394, giugno 17, Chio.<br />
Daniele Giustiniano olim Longo e B artolom eo G iustiniano,<br />
mercanti, nominano loro procuratori A ntonio G iustiniano,<br />
Francesco Giustiniano e Oliviero <strong>di</strong> Savignone, per<br />
curare i loro interessi circa quanto essi devono ricevere dalla<br />
Mahona <strong>di</strong> Chio, per la ven<strong>di</strong>ta del quantitativo <strong>di</strong> m astice,<br />
<strong>di</strong> cui al documento n. 9.<br />
In nomine Domini, amen. Dominus Daniel Iu stinianu s<br />
olim Longus et Bartholomeus Iustinianus, filius dom ini F ran <br />
cisci, mercator et gerens facta sua, omni m odo, iure, via et<br />
forma quibus melius possunt, fecerunt, co n stitu eru n t et or<strong>di</strong>naverunt<br />
eorum certos nuncios, actores et p ro cu rato re s, et<br />
loco eorum posuerunt spectabilem millitem d o m in u m A ntonium<br />
Iustinianum, dominum Franciscum Iustinianum quondam<br />
domini Gabrielis et Oliverium de Savignonis, absentes<br />
tanquam présentes, et duos ex eis, si ' unus ip so ru m in Ian u a<br />
non esset, ad omnia ipsorum negocia gerenda, tra c ta n d a et<br />
administranda in iu<strong>di</strong>cio et extra, et ad pectendum , exigendum,<br />
habendum et recuperandum omnem q u a n tita te m pecunie,<br />
et omne id et totum quitquid et quantum <strong>di</strong>cti constituentes<br />
habere et recipere debent, seu petere et req u irere<br />
1Segue depennato: alter ipsorum<br />
— 142 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
possunt, vel in futurum poterunt, a Mahona Syi, vel a gubernatoribus<br />
ipsius Mahone, vigore et ex forma publici instrumenti<br />
scripti et compositi ho<strong>di</strong>e, manu mey notarii infrascripti,<br />
q u an tu m pro cantariis septem et quar(a)ta parte alterius<br />
cantarii mastici, ad cantarium Famaguste, ven<strong>di</strong>tis per<br />
magistrum Elixeum iudeum, phixicum, procuratorem et procuratorio<br />
nom ine Meliche, filie quondam Salamonis iudei et<br />
uxoris quondam magistri Ismail iudei, et tanquam actorem<br />
et actorio nom ine <strong>di</strong>cte Meliche, tutricis testamentarie Gegi<strong>di</strong>e,<br />
fillii et here<strong>di</strong>s in solidum <strong>di</strong>cti quondam magistri<br />
Ismail. Dans dominis Danieli et Bartolomeo2, vigore instrumenti<br />
supra <strong>di</strong>cti, instrumenta et scripturas cassandum, producendum,<br />
exibendum, execcutionem postulandum, promitendum,<br />
[com pon]endum 3, detinendum, sequestrandum, relaxandum,<br />
solucionem, laudem et extimacionem ac in solutum<br />
da[tionem ] 3 recipiendum, consequendum, denuntiandum et<br />
protestandum , quascumque confesiones, promisiones, quitaciones,<br />
liberaciones et absolutiones faciendum et recipiendum,<br />
et p actum de ulterius non petendo faciendum, iura et<br />
actiones vendendum et cedendum, transigendum, paciscendum,<br />
com ponendum et compromictendum ac prorogandum<br />
cum penis et ypothechis oportunis, de calumpnia in animam<br />
ipsorum constituentium iurandum et cuiuslibet alterius generis<br />
4 iuram entum dandum, prestandum et subeundum, unum<br />
et plures procuratores a d 5 pre<strong>di</strong>cta et infrascripta constituendum,<br />
substituendum et revocandum isto semper mandato<br />
in suo robore permanente, instrumenta et scripturas<br />
de pre<strong>di</strong>ctis et infrascriptis confici faciendum cum solempnitatibus<br />
debitis et oportunis; et generaliter ad omnes lictes,<br />
causas et questiones, quas <strong>di</strong>cti constituentes habent, vel de<br />
cetero habere sperant seu possunt, agendo et defendendo<br />
cum <strong>di</strong>cta M ahona Syi, sive gubernatoribus eiusdem, vigore<br />
<strong>di</strong>ctorum instrum entorum 6 contentorum in eis, coram quocumque<br />
iu<strong>di</strong>ce, officio et magistractu ecclesiastico et civili,<br />
libellum et libellos dandum et recipiendum, excipiendum et<br />
replicandum , lictem et lictes contestandum, pignus ban<strong>di</strong><br />
dandum et se excusandum, ponendum, interogandum, posicionibus<br />
et interogacionibus respondendum, titullos, testes,<br />
2 Così nel testo.<br />
3 Carta corrosa per umi<strong>di</strong>tà.<br />
4 generis: è aggiunto in sopralinea.<br />
5 Segue depennato: infrascripta<br />
6 Segue depennato: et<br />
— 143 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
instrumenta, iura, scripturas, et quascum que p r o b a c io e s et<br />
defensiones producendum et exibendum , iu rare v id e n d u m ,<br />
faciendum et reprobandum, term inos et d ila c tio n e s p e te n <br />
dum, dandum et prorogandum, iu<strong>di</strong>ces, a s se s so r e s, c o lla c to -<br />
res, me<strong>di</strong>os et notarios petendum , elligen d u m , c o n fid e n te s<br />
dandum, suspectos recusandum, in causis c o n c lu d e n d u m , se n <br />
tentiam et sententias au<strong>di</strong>endum, appelandum , e t a p p e lla c io -<br />
ne.*> prosequendum, et ad om nia allia et sin g u lla fa c ie n d u m<br />
et fieri mandandum in iu<strong>di</strong>cio et extra super p r e d ic tis, et in<br />
dependentibus, emergentibus et conexis ab e is, v l a liq u o e o <br />
rum que ipsi constituentes facere possent, si p r é s e n te s e sse n t,<br />
et merita causarum postulant e t 7 requi(i)runt, e tia m si ta llia<br />
forent que mandatum exigant speciale. D antes e t c o c e d e n <br />
tes ’ <strong>di</strong>ctis eorum procuratoribus et cuilibet s u b s titu e n d o ab<br />
I<br />
eo in pre<strong>di</strong>ctis et circa pre<strong>di</strong>cta, et in d ep e n d en tib u s, em er- <<br />
gentibus et conexis, plenum, largum, liberum et g en era le<br />
mandatum, cum plena, larga, libera et gen erali a d m in istra -<br />
cione. Promictentes tibi notario infrascripto ta n q u a m p u <br />
blice persone, officio publico stipulanti et r e c ip ie n ti n o m in e<br />
et vice omnium et singulorum quorum interest, in te r e r it vel<br />
interesse poterit, perpetuo habituros* ratum, g r a tu m et firmum<br />
quidquid et quantum per <strong>di</strong>ctos 10 eorum p r o c u r to r e s<br />
et quemlibet substituendum ab eis, in pre<strong>di</strong>ctis et c ir c a p re<strong>di</strong>cta.<br />
et in dependentibus, em ergentibus et c o n e x is p réd ictif<br />
actum, gestum seu procuratum fuerit. S u b y p o tb e c a et<br />
obligatione omnium bonorum ipsorum , h abitorum et h a b e n <br />
dorum. Et volentes <strong>di</strong>ctos eorum procuratores et q u e m lib e t<br />
substituendum ab eis relevare ab om ni onere s a tis d a n d i, promisscrunt<br />
et convenemnt tibi, iam <strong>di</strong>cto n o ta r io u t su p ra<br />
stipulanti ct recipienti, dc iu<strong>di</strong>cio sisti et iu d ic a tu m so lv i<br />
cum omnibus suis clausulis, nisi fuerit a p p ella tu m . In tercedentes<br />
et fideiubentes pro eis et eis, versus te, d ic tu m n o ta <br />
rium ut supra recipientem, sub <strong>di</strong>ctis ypotheca et o b lig a c io -<br />
nc. Renuntiantes iuri dc principali primo c o n v e n ie n d o e t o m <br />
ni iuri. Actum in Syo, sub frascario plathee S y i, a n n o d o m i-<br />
nicc nativitatis .MCCCLXXXXIIII., in<strong>di</strong>cione .1. s e c u n d u m c u r <br />
sum Ianue, <strong>di</strong>e .xvu. iunii, inter nonam et v e sp e r a s. P resen -<br />
tibus testibus Micacle [Lo|m ellino ", filio C o sm a elis et N ic o <br />
lao de Via, filio Donati, vocatis et rogatis.<br />
I Segue depennalo: et<br />
• Segue depennato: <strong>di</strong>ctis nominibus<br />
* Segue depennalo: g<br />
wSegue depennato: co rum<br />
II Carta corrosa per umi<strong>di</strong>tà.<br />
— 144 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
1394, g iu g n o 17, Chio.<br />
Eliseo Calaihi, procuratore <strong>di</strong> Meliche, figlia del fu Elia<br />
S a lo m o n is e moglie del fu maestro Ismaele, nomina suo procu<br />
ratore Giustiniano de Campis, per ottenere, dall’ere<strong>di</strong>tà lasciata<br />
dal fu Nicola Giustiniano, la somma <strong>di</strong> 90 ducati, dovuta<br />
da d etto Nicola Giustiniano a maestro Ismaele.<br />
In nom ine Domini, amen. Magister Elixeus Calaihi, iudeus,<br />
phisicus, actor et actorio nomine Meliohe, filie quondam<br />
Ellie Salom onis, iudei, et uxoris quondam magistri Ismaili,<br />
iudei, tutricis testamentarie et tutorio nomine Ge<strong>di</strong><strong>di</strong>e, filii<br />
et here<strong>di</strong>s in solidum <strong>di</strong>cti quondam magistri Ismail, ut de<br />
<strong>di</strong>cto testam ento apparet publico instrumento scripto manu<br />
M athei de Oliva notarii, .m c c c l x x x x i., <strong>di</strong>e .xv. octubris, et<br />
in <strong>di</strong>cta tutella admise et confirmate per dominum potestatem<br />
Syi, ut de <strong>di</strong>cta confirmatione constat publico instrumento,<br />
com posito manu <strong>di</strong>cti Mathei notarii, .m cc c l x x x x iI., <strong>di</strong>e<br />
.X I. iannuarii; et de aprehensione here<strong>di</strong>tatis <strong>di</strong>cti quondam<br />
m agistri Ism ail, aprehense per <strong>di</strong>ctam Melicham, tutricem,<br />
nom ine <strong>di</strong>cti Gigi<strong>di</strong>e filii sui minoris et confectione inventarii<br />
confecti p er <strong>di</strong>ctam Melicam, <strong>di</strong>cto tutorio nomine, constat<br />
duobus publicis instrumentis compositis manu <strong>di</strong>cti<br />
M athei notarii, supra<strong>di</strong>ctis millesimo et <strong>di</strong>e; et de actoria<br />
facta in <strong>di</strong>ctum magistrum Ellixeum per <strong>di</strong>ctam Melicam tutricem<br />
ut supra, constat allio publico instrumento, composito<br />
m anu <strong>di</strong>cti Mathei notarii, .m c c c l x x x x ii., <strong>di</strong>e .x iiii. maii;<br />
per m e notarium visis et lectis <strong>di</strong>ctis instrumentis, <strong>di</strong>ctis nom<br />
inibus fecit, constituit', substituit, creavit et or<strong>di</strong>navit1<br />
suum , <strong>di</strong>ctis nominibus, actorem et procuratorem, et loco<br />
sui, <strong>di</strong>ctis nominibus, pro ut melius fieri et esse potest, substituit<br />
dom inum Franciscum Iustinianum de Campis, absentem<br />
tan q u am presentem, ad petendum, habendum, exigendum<br />
, recipiendum et recuperandum, <strong>di</strong>ctis nominibus2, ab<br />
here<strong>di</strong>bus quondam domini Nicolai Iustiniani, civis Ianue,<br />
q uo nd am Pauli \ et in bonis suis, ducatos nongentos auri,<br />
1 Segu e depennato: suu<br />
2 <strong>di</strong>ctis nominibus è aggiunto in sopralinca con segno <strong>di</strong> richiamo.<br />
3 Segue depennato: et in bo<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
onos et iusti ponderis, ad quos <strong>di</strong>ctus q u o n d am d o m in u s<br />
Nicolaus tenebatur et obligatus erat <strong>di</strong>cto 4 m a g istro Ism ail<br />
de Syo, fisico, filio quondam magistri Callo, vigore et ex forma<br />
publici instrumenti in Peyra scripti et co m p o siti, m an u<br />
Durante Durantis, notarii, . m c c c l x x x x . primo, <strong>di</strong>e . x v i i i . ianuarii.<br />
Vigore <strong>di</strong>cti instrumenti, instrum enta et scrip tu ras<br />
cassandum, producendum, exibendum, execcutionem p o stu <br />
landum, promictendum, cavendum, detinendum , seq u e stra n <br />
dum. relaxandum, solucionem, laudem et ex tim acio n em ac<br />
in solutum dacionem recipiendum, consequendum , denunciandum<br />
et protestandum, quascumque confesiones, prom isiones,<br />
quitaciones, liberaciones et absoluciones faciendum et recipiendum,<br />
et pactum de ulterius non petendo facien d u m , iura<br />
ct actiones vendendum et cedendum, transigendum , paciscendum.<br />
componendum et promictendum ac p ro ro g an d u m ,<br />
cum penis et ypothecis oportunis, de calum pnia in anim am<br />
ipsius constituentis iurandum et cuiuslibet a lteriu s generis<br />
iuramentum dandum, prestandum et subeundum , u n u m et<br />
plures procuratores |ad| 5 pre<strong>di</strong>cta constituendum , substituendum<br />
et revocandum, isto semper m andato in suo robore<br />
permanente, instrumenta ct scripturas de pre<strong>di</strong>ctis et infrascriptis<br />
confici faciejndumle, cum solem pnitatibus debitis et<br />
oportunis. Et generaliter ad omnes lictes, causas et questiones<br />
quas <strong>di</strong>ctus constituens, <strong>di</strong>ctis nominibus, habet vel de<br />
cctero habere sperat, seu possit, agendo et d efendendo cum<br />
here<strong>di</strong>bus <strong>di</strong>cti quondam domini Nicolai, vigore <strong>di</strong>cti in stru <br />
menti ct contentorum in eo 7, coram quocum que iu<strong>di</strong>ce, officio<br />
ct magistractu. ecclesiastico et civili, libellum et libellos<br />
dandum ct recipiendum, excipiendum et replicandum ,<br />
lictem ct lictes contestandum, pignus ban<strong>di</strong> d a n d u m , et se<br />
excusandum, ponendum, interogandum posicionibus et interogacionibus<br />
respondendum, titullos, testes, in stru m en ta,<br />
iura. scripturas et quascumque probaciones et defensiones<br />
produccndum. exibendum, iurare videndum, faciend um et<br />
reprobandum, terminos et <strong>di</strong>laciones pectendum , d an d u m et<br />
prorogandum, iu<strong>di</strong>ces, assessores, collactores. m ed ios et no<br />
* Segue depennalo: maistr<br />
5Macchia d'inchiostro.<br />
* Carla forala per la legatura della filza.<br />
7 Segue depennato: qui<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
tarios petendum , elligendum, confidentes dandum, suspectos<br />
recusandum , in causis concludendum, sentenciam et sentencias<br />
au<strong>di</strong>endum , appellandum et appellaciones prosequendum<br />
, et ad omnia allia et singulla8 faciendum et fieri mand<br />
an du m in iu<strong>di</strong>cio et extra super pre<strong>di</strong>ctis et in dependentibus,<br />
em ergentibus et conexis ab eis vel aliquo eorum, que<br />
ipse constituens, <strong>di</strong>ctis nominibus, faceret, posset, si presens<br />
esset, et m erita causarum postulant et requirunt, eciam si<br />
tallia forent que mandatum exigunt speciale. Dans et concedens,<br />
<strong>di</strong>ctis nominibus, <strong>di</strong>cto9 procuratori et cuilibet substitu<br />
en d o ab eo in pre<strong>di</strong>ctis et circa pre<strong>di</strong>cta, in dependentibus,<br />
em ergentibus et conexis, plenum, largum, liberum et<br />
generale m andatum , cum plena, larga, libera et generali adm<br />
inistracione. Promictens, <strong>di</strong>ctis nominibus, tibi notario infrascripto<br />
tanquam publice persone, officio publico stipulanti<br />
et recipienti nomine et vice omnium et singulorum<br />
q uorum interest, intererit vel interesse poterit, perpetuo, <strong>di</strong>ctis<br />
nom inibus, habiturum ratum, gratum et firmum quidquid<br />
et q u an tu m per <strong>di</strong>ctum procuratorem, et quemlibet substituendum<br />
ab eo, in pre<strong>di</strong>ctis et circa pre<strong>di</strong>cta et in dependentibus,<br />
emergentibus et conexis pre<strong>di</strong>ctis, actum, gestum<br />
seu pro cu ratum fuerit. Sub ypotheca et obligatione omnium<br />
bonorum suorum , habitorum et habendorum. Et volens, <strong>di</strong>ctis<br />
nom inibus, <strong>di</strong>ctum procuratorem et quemlibet substituendum<br />
ab eo relevare ab omni onere satisdan<strong>di</strong>, promixit<br />
et convenit tibi iam <strong>di</strong>cto notario ut supra stipulanti et recipienti<br />
de iu<strong>di</strong>cio sisti et iu<strong>di</strong>catum solvi cum omnibus suis<br />
clausulis nisi fuerit appellatum. Intercedens, et fideiubens,<br />
<strong>di</strong>ctis nom inibus, pro eo et eis, versus te et iam <strong>di</strong>ctum notariu<br />
m ut supra recipientem, sub <strong>di</strong>ctis ypotheca et obligacione.<br />
Renuncians, <strong>di</strong>ctis nominibus, iuri de principali prim<br />
o conveniendo, et omni iuri. Actum in Syo, in domo habitationis<br />
dom ini Danieli Iustiniani, anno dominice nativitatis<br />
.MCCCLXxxxmr., in<strong>di</strong>cione prima secundum cursum Ianue,<br />
<strong>di</strong>e .x v ii. iunii, inter nonas et vesperas. Presentibus testibus<br />
dom inis Daniele Iustiniano olim Longo, Dominico Iustiniano<br />
de Campis et <strong>Martino</strong> de Vercellis, vocatis et rogatis.<br />
8 S e g u e d e p e n n a to : substituendum<br />
9 S e g u e d e p e n n a to : eius<br />
— 147 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
12<br />
1394, luglio 1, Chio.<br />
Samarias, nipote <strong>di</strong> maestro Barone, a b ita n te a Pera, e<br />
Giuseppe, figlio <strong>di</strong> Salomone, abitante a C an<strong>di</strong>a, si pagano<br />
scambievolmente i loro debiti.<br />
In nomine Domini, amen. Samarias n ep o s m agistri Baroni<br />
iudei, habitator Peyre, et Josep, filius S alam onis iudei,<br />
habitator Can<strong>di</strong>e, confessi fuerunt et in v e rita te recognoverunt<br />
sibi ad invicem et vicisim se pervenisse ad bonam, veram<br />
et legalem racionem, solucionem et satisfacionem 1 et<br />
reliquatuum restitucionem omnium et sin gu loru m , ad que<br />
una pars alteri et altera uni habere2, p e te re et requirere<br />
posset usque in <strong>di</strong>em et horam présentes, et ta m cum cartis<br />
scripturis quam sine, et inde sibi ad invicem et vicisem<br />
bene quietos et solutos vocaverunt et vocant. Renuntiantes 3<br />
sibi, ad invicem et vicisim, presentis confesionis et recognitionis<br />
non facte, peccunie non habite, non recep te et non numerate,<br />
pro racione solucionis et satisfacionis s[u p rad i]cta4,<br />
rey sic ut supra et infra non esse vel sic n o n se habentis,<br />
doli mali, metus in factum, actioni, con<strong>di</strong>cioni sine causa,<br />
et omni iuri. Quare <strong>di</strong>cte partes sibi ad invicem et vicisim,<br />
heredes et bona ipsorum et cuiuslibet e o ru m de pre<strong>di</strong>ctis<br />
omnibus et singulis liberaverunt et absolverunt per aceptilacionem<br />
et aquilianam stipulacionem, solem pnibus verbis introductas.<br />
Facientes sibi ad invicem et vicisim 3, de pre<strong>di</strong>ctis<br />
omnibus et singulis, finem, quietacionem, liberacionem et<br />
omnimodam remisionem, ac pactum de u lte riu s non petendo.<br />
Promictentes3 sibi, ad invicem et vicisim stipulantibus<br />
et recipientibus ut supra, quod per unam vel alteram parcium<br />
heredes vel habentes, seu habituros c au sam ab ea, alteri<br />
parcium vel here<strong>di</strong>bus suis aut in bonis suis ullo de cetero<br />
de pre<strong>di</strong>ctis omnibus et singulis vel aliq u a parte ipsorum<br />
non fiet seu movebitur lix, questio, actio, peticio, requisitio<br />
seu controversia in iu<strong>di</strong>cio vel extra, de iure seu de<br />
facto. Que omnia et singula supra<strong>di</strong>cta d icte p a rte s 3 sibi<br />
1Segue depennato: omnium et singuliorum<br />
2 habere è aggiunto in sopralinea con segno d i r ic h ia m o .<br />
3 Segue depennato: <strong>di</strong>ctis nominibus<br />
4 Carta forata per la legatura della filza.<br />
— 148 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
ad invicem et vicisim iuraverunt5, corporaliter tactis scripturis,<br />
et prom iserunt et convenerunt sibi ad invicem et vicisim<br />
1 ut supra perpetuo habere et tenere firma et rata, et<br />
actendere, compiere et observare, et in nullo contra facere<br />
vel venire aliqua racione, occasione vel causa, que <strong>di</strong>ci vel<br />
excogitari possit, de iure seu de facto. Sub pena dupli totius<br />
eius de quo et quanto contra fieret, vel ut supra non observaretur,<br />
solempni stipulatione promisa. Cum restitutione<br />
etiam om nium aliorum dampnorum interesse et expensarum<br />
que propterea fierent lictes et extra. Ratis manentibus<br />
supra<strong>di</strong>ctis. Et sub ypotheca et obligatione omnium bonorum<br />
d ictarum partium 3 et cuiuslibet earum, habitorum et<br />
habendorum . Actum in Syo, ad sta(n)ciam ubi iura reduntu<br />
r per dom inum potestatem Syi, anno dominice nativitatis<br />
.m c c c l x x x x i i i i ., in<strong>di</strong>cione prima secundum cursum Ianue,<br />
<strong>di</strong>e p rim a iulli, circa prima. Presentibus testibus Nicolao de<br />
R apallo interpetre, cive S yi6, et Lazarino de Rapallo et Costa<br />
C am panari, vocatis et rogatis.<br />
[Extractum .<br />
5 Segue depennato: super licteris ad sancta Dei evangelia<br />
6 cive Syi è aggiunto in sopralinea con segno <strong>di</strong> richiamo.<br />
13<br />
1394, settem bre 24, Chio.<br />
Giovanni Giustiniani de Garibaldo, Donato de Via, Giorgio<br />
D iasorm o, Bernardo Paterius, Dorino <strong>di</strong> Portofino e maestro<br />
Eliseo <strong>di</strong>chiarano <strong>di</strong> dovere a Petrello <strong>di</strong> Bonagiunta<br />
<strong>di</strong> Ancona 600 ducati, da restituire entro due mesi, nel caso<br />
che le m erci caricate nella coca <strong>di</strong> Bernabò Dentuto non<br />
siano scaricate integre in Petram <strong>di</strong> Theologo.<br />
In nom ine Domini, amen. Nos 1 Iohannes Iustinianus de<br />
Garibaldo, Donatus de V ia2, Georgius Diasormo, Bernardus<br />
Paterius, Dorinus de Portufino et magister Ellixeus iudeus<br />
confitem ur et in veritate recognoscimus Petrello de Bona<br />
1 Segue depennato: Dominicus Cataneus quondam<br />
2 Segue depennato: Iustinianus Iustinianus, filius Petri<br />
— 149 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Iunta de Ancona, presenti et stipulanti, nos ab ipso habuisse<br />
et recepisse hic in Syo tantam quantitatem pecunie bone et<br />
bene expen<strong>di</strong>bilis. Renunciantes et cetera. U nde et pro qua<br />
nos promictimus et convenimus tibi <strong>di</strong>cto Petrello, videlicet<br />
quilibet nostrum pro quantitate infrascripta, d are et solvere,<br />
seu dari et solvi facere tibi, vel tuo certo nuncio, vel procuratori,<br />
hic in Syo, infra menses duos proxime venturos: videlicet<br />
ego3, Iohannes Iustinianus de Garibaldo, ducatos centum,<br />
Donatus de Via ducatos ducentos4, G eorgius Diasormo<br />
pro ducatis centum, Bernardus Paterius p ro ducatis quinquaginta,<br />
Dorinus de Portufino pro ducatis quinquaginta et<br />
magister Ellixeus iudeus pro ducatis centum. Salvo et specialiter<br />
reservato quod si quedam res et m erces infrascripte,<br />
videlicet saponum supra sacis ducentos octuaginta duo,<br />
oleum vegetes quatuor, apapirri balle tredecim , tapetorum<br />
balla una, cambaciarum balla una, onerate in coca Bernabovis<br />
Dentuti, civis Ianue, patronizata per eum causa conducen<strong>di</strong><br />
ad portum Theologi, sane et salve in <strong>di</strong>cto portu<br />
apullerint et in eo exonerate fuerint in terram ad salvamentum<br />
ad Petram Theologi, quod tunc et eo casu presens instrumentum<br />
sit cassum, irritum et nullius valoris. Et inteligatur<br />
presens risicum inceptum esse et incepere debere,<br />
quando3 coca pre<strong>di</strong>cta <strong>di</strong>cti Bernabovis de presenti portu<br />
Syi velificaverit recto viagio6 pro prosequendo <strong>di</strong>ctum suum<br />
viagium, et stet et duret eundo, stando et navigando cum<br />
<strong>di</strong>cta coca ad <strong>di</strong>ctum portum1, et quo usque res et merces<br />
exonerate fuerint in terram ad <strong>di</strong>ctum locum P etre ut supra.<br />
Si vero <strong>di</strong>ctus Bernabos, cum <strong>di</strong>cta coca, in <strong>di</strong>cto portu<br />
Theologi steterit per <strong>di</strong>es quinque continuos, in quibus non<br />
exoneraverit <strong>di</strong>ctas res seu merces, q u o d ..............8 instrumentum<br />
sit cassum 9. Que omnia et singulla supra <strong>di</strong>cti promictimus,<br />
videlicet quilibet nostrum pro partibus supra<strong>di</strong>ctis,<br />
3 Segue depennato: <strong>di</strong>ctus Dominicus de Cataneis ducatos mille<br />
auri<br />
4 Segue depennato: Iustinianus Iustinianus pro ducatis sexcentum<br />
5 Segue depennato: p<br />
6 recto viagio è aggiunto in sopralinea.<br />
7 a d d i c t u m p o r t u m e t è aggiunto in so p ra lin ea . S e g u e d ep ennato<br />
nel rigo: q u o s . . .<br />
8 Carta deteriorata per umi<strong>di</strong>tà.<br />
9 in quibus - cassum: aggiunto nel margine destro, transversaimente.<br />
— 150 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
ac iu ram us ad sancta Dei evangelia 10. Proptestans <strong>di</strong>ctus Petrellus,<br />
sine preiu<strong>di</strong>cio pre<strong>di</strong>ctorum asecurantium, quod Galeotus<br />
Francisci de Ancona est particeps in <strong>di</strong>cta quantitate<br />
pecunie <strong>di</strong>ctorum ducatorum sexcentorum et in alia securitate<br />
fienda de ducatis mille sexcentis ad complementum ducato<br />
ru m 11 duorum millium ducentorum pro ducatis septingentis<br />
et ad eum spectare et pertinere pre<strong>di</strong>cta quantum pro <strong>di</strong>ctis<br />
ducatis septingentis auri. Actum in Syo, iuxta domum dom<br />
ini Francisci Iustiniani de Garibaldo anno dominice nativitatis<br />
.M C C C L X X X X IIII., in<strong>di</strong>tione secunda secundum cursum<br />
Ianue, <strong>di</strong>e . x x i i i i . septembris, ante vesperas. Presentibus<br />
testibus Leone Me<strong>di</strong>co, cive Ianue, Nicolao de Santo Stephano<br />
et A ntonio Imperiali, vocatis et rogatis.<br />
10 N o ta nel margine sinistro: Renunciantes Decetero..........<br />
11 sescentorum-ducatorum: aggiunto nel margine destro, transversalmente.<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
I<br />
i<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
ELIZABETH A. ZACHARIADOU<br />
ERTOGRUL BEY<br />
SO V R A N O DI TEOLOGO (Efeso)<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Traduzione dall'inglese della dott^sa Aurelia Vaskas Vasiliauskas<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Tra gli atti notarili <strong>di</strong> Chio, recentemente pubblicati da<br />
Domenico Gioffrè si trova un documento dell’8 febbraio 1398<br />
che fa luce su un particolare, finora sconosciuto, della prima<br />
storia ottom ana.<br />
Questo documento, rogato dal notaio Giovanni Bar<strong>di</strong>, attesta<br />
che il greco Kyr Michael Pyllis, abitante <strong>di</strong> Teologo e<br />
plenipotenziario « dom ini Herchogolbei Jhalabi, domini Theologhi<br />
», riconosce <strong>di</strong> avere ricevuto dal governatore della<br />
M aona <strong>di</strong> Chio, Giovanni Giustiniani de Furneto, 562 ducati<br />
d ’oro, am m ontare del tributo che i Maonesi dovevano al Sovrano<br />
<strong>di</strong> Teologo per l’anno 1396.<br />
Delle due parti che figurano nel documento, una è la ben<br />
nota M aona Genovese che governò Chio dal 1346 al 1566 2 e<br />
che nel documento figura rappresentata da Giovanni Giustiniani<br />
de Furneto 3, allora suo governatore; ma 1altra parte, il<br />
« D om inus Theo loghi » (Hagios Theologos, Altoluogo, Ayasoluk,<br />
l’antica Efeso), ci è meno nota. Conosciamo il suo plenipotenziario<br />
Michael Pyllis dallo storico Ducas che, descrivendo<br />
l'asse<strong>di</strong>o <strong>di</strong> Costantinopoli del 1422, lo nomina quale Greco<br />
cristiano <strong>di</strong> Efeso, <strong>di</strong>scendente da una nobile famiglia <strong>di</strong> quella<br />
1 D. G io ffré, Atti rogati in Chio nella seconda metà del XIV secolo,<br />
in B ulletin de l'Institut Historique Belge de Rome, XXXIV, 1962,<br />
p. 373.<br />
2 P er la Maona cfr. Ph. A rgenti, The occupation of Chios by thè<br />
Genoese an their administration of thè island 1346-1566, Cambridge,<br />
1958, vol. I, pp. 106-146; J. H eers, Gênes au XVe siècle, Parigi, 1961,<br />
pp. 385-388.<br />
3 P er la fam iglia Giustiniani cfr. K. H opf in E rsch-Gruber, Allgem<br />
eine Encyklopae<strong>di</strong>e der Wissenschaften und Kunste, I. Section A-G<br />
(1859), pp. 308-340; mi riferirò qui alla traduzione francese <strong>di</strong> E. Vlasto.<br />
Les Giustiniani, dynastes de Chios, Paris, 1888.<br />
— 155 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
città, al servizio, come dotto nella lingua greca e nell’araba,<br />
presso la Corte <strong>di</strong> Murad li (quin<strong>di</strong> era ancora al servizio dei<br />
Turchi 24 anni dopo la stipulazione del nostro docum ento).<br />
Durante 1asse<strong>di</strong>o, Pyllis fu accusato <strong>di</strong> tra<strong>di</strong>mento ai danni<br />
del Sultano e, per evitare l’esecuzione, si convertì allTslamismo.<br />
Egli morì vari anni dopo 4. Per quanto riguarda il « D o <br />
minus Theologhi » che Pyllis rappresentava, egli era indubbiamente<br />
un Ottomano, dal m om ento che l’em irato turco <strong>di</strong><br />
Ay<strong>di</strong>n, con la città più importante <strong>di</strong> Ayasoluk (Teologo), era<br />
stato annesso da Bàyâzid 1 nel 1390 e i precedenti sovrani<br />
avevano trovato asilo alla corte <strong>di</strong> Tamerlano (eccetto uno<br />
che, tatto prigioniero, finì i propri giorni a N icea) 5.<br />
L ultima parte del nome del sovrano o governatore Ottomano<br />
<strong>di</strong> Teologo, Herchogolbei, è evidentem ente il titolo turco<br />
<strong>di</strong> bey. La parte che segue: Jhalabi, cioè celebi, è un altro<br />
titolo turco che fu portato da tutti i sette figli <strong>di</strong> Bâyàzid I<br />
ed è molto probabile che il nostro Herchogol sia stato uno<br />
<strong>di</strong> questi. 1 loro nomi sono: Ertogrul, Mustafa, Süleyman,<br />
Mehemmet, Isa, Musa e Kasim. Non è <strong>di</strong>fficile riconoscere nel<br />
nome <strong>di</strong> Herchogol (o forse Herthogol?4) del docum ento il<br />
nome del figlio maggiore <strong>di</strong> Bâyàzid: E rtogrul.<br />
La nostra informazione su questo principe Ottomano è<br />
scarsa e contrad<strong>di</strong>ttoria. Delle fonti bizantine soltanto Chalcocondylas<br />
fa menzione <strong>di</strong> lui quando tratta della prima campagna<br />
<strong>di</strong> Iamerlano in Anatolia nel 1400. Secondo Chalcocondylas<br />
allora era stata affidata a Ertogrul la vigilanza delle<br />
pro\ ince orientali, mentre suo padre, Bàyâzid, era impegnato<br />
in Europa. Asse<strong>di</strong>ato a Sivas, egli fu fatto prigioniero alla<br />
caduta della città (agosto 1400) e giustiziato su or<strong>di</strong>ne <strong>di</strong> Ta-<br />
* Di c a s (Bonncc), pp. 186-187; come è noto, lo stesso Ducas era<br />
<strong>di</strong> Efeso cd è quin<strong>di</strong> probabile che la sua informazione sia atten<strong>di</strong>bile.<br />
Di cas, pp. 18, 11-13 e 65, 20; P. W i t t e k , Das F iirslenlum Meritcsche,<br />
Istanbul. 1934, pp. 77-81.<br />
* Si confondono facilmente le lettere C e T.<br />
- 156 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
m erlano 7. La notizia <strong>di</strong> Chalcocondylas che fa morire Ertogrul<br />
nel 1400 si accorda perfettamente con il nostro docum<br />
ento, secondo il quale questo principe era vivo nel 1398, ma<br />
deve essere scartata perchè contraddetta dalle fonti orientali<br />
che il D ott. V. L. Ménage ha gentilmente esaminato per me*.<br />
Sia le fonti ottomane che la « <strong>Storia</strong> <strong>di</strong> Tamerlano » concord<br />
ano nel riferire che il principe collocato a Sivas era Siileym<br />
an (e quin<strong>di</strong> non Ertogrul). La « <strong>Storia</strong> <strong>di</strong> Tamerlano » riferisce<br />
con abbondanza <strong>di</strong> particolari che, all’avvicinarsi <strong>di</strong><br />
T am erlano, Siileyman chiese invano aiuto a suo padre, occup<br />
ato n ell’asse<strong>di</strong>o <strong>di</strong> Costantinopoli; quin<strong>di</strong> Siileyman si ritirò<br />
da Sivas p rim a che la città fosse assalita. Secondo uno degli<br />
storici O ttom ani, il Neshri, Ertogrul era già morto nel 1392,<br />
m a q u esta ipotesi sembra errata. Più atten<strong>di</strong>bile è la data <strong>di</strong><br />
m o rte del 1400/1401 che si trova in Ruhi9. E’ certo, però,<br />
che E rto g ru l non era più vivo nell’estate del 1402 quando<br />
Bâyàzid I, accompagnato dai suoi figli, partì per incontrarsi<br />
con T am erlano. In quell'occasione non si fa più alcun cenno<br />
<strong>di</strong> E rto g ru l.<br />
Nelle cronache ottomane del XV secolo, Ertogrul viene<br />
n o m in ato due volte prima <strong>di</strong> questi fatti. Secondo Ashikpashazade<br />
(e quin<strong>di</strong> Neshri), quando Bàyâzid occupò gli emirati<br />
della costa egea nel 1390, nominò Ertogrul governatore<br />
<strong>di</strong> S aru k h an e <strong>di</strong> Karasi; Ashikpashzade (ancora seguito da<br />
N eshri) fa <strong>di</strong> nuovo menzione <strong>di</strong> Ertogrul poco prima della<br />
su a n arrazio n e dell’invasione <strong>di</strong> Tamerlano del 1400. A quella<br />
7 L a o n ic i C h alcocandylae Historiarum Demonstrationes (ed. Dark<br />
o ), I, pp. 136-138. Esisteva una tra<strong>di</strong>zione a Sivas che riferiva che Erto<br />
g ru l vi fo sse sepolto (Ism â’îl Hakki [Uzunçarçili] e Ridvan Nafìdh<br />
[E d g ü e r], S iv as shehri, Istanbul 1346/1928, p. 103); ma questo deve<br />
c o n sid e ra rsi erroneo, dato che Ertogrul era sepolto a Brussa e quin<strong>di</strong><br />
la tra d iz io n e probabilm ente nota a Chalcocondylas (o alla sua fonte)<br />
lo a v rà in d o tto a descrivere Ertogrul come <strong>di</strong>fensore <strong>di</strong> Sivas.<br />
8 T u tte le informazioni su Ertogrul dalle fonti orientali sono del<br />
D ott. M énage al quale desidero esprimere i miei più sinceri ringraziam<br />
en ti.<br />
9 C fr. P o st Scriptum.<br />
— 157 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
data sembra che Ertogrul fosse ancora gov ern ato re <strong>di</strong> Samkhan,<br />
poiché viene nominato a proposito della d e p o rta zio <br />
ne <strong>di</strong> noma<strong>di</strong> in Rumilil0,<br />
1 uttavia uno storico Ottomano un po’ più recen te, Idris<br />
Bitlisi , scrive che, dopo la campagna del 1390, ad E rto g ru l<br />
tu assegnata Ay<strong>di</strong>n, mentre Sarukhan e Karasi fu ro n o assegnate<br />
al tìglio <strong>di</strong> Bàyâzid, Siileyman. Il rapporto <strong>di</strong> Id ris B itlisi<br />
ci incoraggia nella nostra opinione che l'E rto g ru l, che<br />
\ iene designato nel nostro documento come so v ra n o <strong>di</strong> Teologo<br />
nel 1398, tosse in effetti il principe O ttom ano <strong>di</strong> q u esto<br />
nome. Si può inoltre supporre, con molta p ro b a b ilità , che<br />
questo stesso Ertogrul fu lo Zalabi <strong>di</strong> Teologo il quale, poco<br />
prima del 19 Agosto 1400, inviò una ambasceria a C reta chiedendo<br />
<strong>di</strong> essere considerato amico dei Veneziani e d o m a n <br />
dando se egli potesse far assegnamento sul lo ro a iu to nel<br />
caso in cui dovesse battersi contro i suoi fratelli, d o p o la<br />
morte del padre IJ.<br />
Per quanto riguarda la somma <strong>di</strong> 562 ducati che la M aona<br />
pagò a Ertogrul, essa viene esplicitamente in<strong>di</strong>cata nel n o stro<br />
documento come « tributum » o, in turco, « veritn »: u n tributo<br />
che la Maona doveva al « Dominus T eologhi », p ro b a <br />
bilmente come sopravvivenza <strong>di</strong> una situazione p reced en te.<br />
Poco dopo la crociata latina contro gli em irati delle coste<br />
Egee che si concluse con la conquista <strong>di</strong> S m irne nel 1344,<br />
Venezia già nel 1348, e Genova nel 1351 rinnovarono i rap <br />
porti con l'emiro <strong>di</strong> Teologo Khidr Av<strong>di</strong>noglu, e co n clu sero<br />
trattati con lui. Quando gli emirati <strong>di</strong> Menteshe e <strong>di</strong> Ay<strong>di</strong>n<br />
‘Ashik pasha zade, Istanbul 1332, pp. 65 e 74; N e s h r i , K itab-i<br />
Cihaiwtuma, Ankara 1949. vol. I. pp. 313 e 339.<br />
11 Hasht Bihisht. Dastan 2 <strong>di</strong> Katiba 4 MS Istanbul, E sa d ef. 2197<br />
(autografo) fol. 178 r. Cfr. Encyclope<strong>di</strong>a of Islam 2, l'a rtic o lo B itlisi<br />
<strong>di</strong> V. L Ménage.<br />
C fr. F. T h i r i e t . Régestes des Délibérations d u S é n a t de V e<br />
nise concernant la Romanie. Paris-La Haye, vol. II, 1959, p. 12, n. 988;<br />
M. Abratt, Creta • colonia veneziana nei sec. X III-X V , in E c o n o m ia e<br />
<strong>Storia</strong>, 3. 1957. pp. 259-260.<br />
- 158 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
furono conquistati dagli Ottomani nel 1390, i Veneziani chiesero<br />
a Bâyàzid I <strong>di</strong> confermare i privilegi commerciali <strong>di</strong> cui<br />
essi avevano fruito a Palatia e a Teologo, e subito venne stipulato<br />
un nuovo trattato secondo le loro richieste13.<br />
Sebbene non sappiamo se Genova (agendo anche per la<br />
Maona <strong>di</strong> Chio) seguisse l'esempio <strong>di</strong> Venezia, possiamo supporre<br />
che anche essa facesse analoghi passi per promuovere<br />
i suoi interessi commerciali in quei porti. Una delle con<strong>di</strong>zioni<br />
<strong>di</strong> questi trattati era, <strong>di</strong> norma, il pagamento <strong>di</strong> un tributo<br />
annuale al sultano. Rimane tuttavia la possibilità che<br />
il pagam ento della Maona seguisse solo dopo una incursione<br />
navale <strong>di</strong> Bàyàzid contro Chio probabilmente nello stesso<br />
anno 1390 14. Ad ogni modo, almeno da quest’anno in poi, la<br />
Maona deve essere stata tributaria al sovrano <strong>di</strong> Teologo.<br />
Nel trattato del 1403 (conclusosi solo 5 anni dopo la stipulazione<br />
del nostro documento) tra il sultano ottomano Siileyman<br />
Celebi da una parte e l’imperatore bizantino, i Genovesi,<br />
gli Ospitalieri etc. dall’altra, veniva stabilita l’abolizione<br />
del pagam ento <strong>di</strong> 500 ducati effettuato fino allora da « queli<br />
de Syo (cioè dalla Maona) al Signor d’Altoluogo »1S. Il totale<br />
13 G. M . T h om as, Diplomatarium Veneto-Levantinum, II, pp. 222-<br />
223; Cfr. F. T h ir ie t , La Romanie Vénitienne au Moyen-âge, Paris, 1959,<br />
p. 356; N. Jorga, Geschichte des Osmanischen Reiches, Gotha, 1908,<br />
vol. I, p. 306, concluse che questo trattato fosse contratto da Siileym<br />
an celebi, allora governatore <strong>di</strong> Teologo e Palatia; tuttavia dal contesto<br />
risu lta chiaram ente che questo documento fu emanato da Bâvâzid<br />
I personalm ente. Al trattato è allegato un documento in<strong>di</strong>rizzato<br />
da Bâyâzid al suo celebi Curbay («al mio Zalabi Curbay ») che, è implicito,<br />
risiedesse a Teologo e Palatia. Su Curbay cfr. P. W itter cit.,<br />
p. 82, n. 1.<br />
14 Secondo Ducas (p. 47), questa incursione avvenne imme<strong>di</strong>atam<br />
ente dopo la conquista dell’emirato e quando Bâyâzid I proibì l’acquisto<br />
annuale <strong>di</strong> grano nell’Asia Minore (cfr. M. Abrate cit., p. 263,<br />
n. 28), ossia nella primavera dell’anno 1390.<br />
15 D iplom atarium Veneto-Levantinum cit., vol. II, p. 292. Questo<br />
non era com unque il solo tributo annuo pagato dalla Maona. Dall anno<br />
1355 in poi essa pagò 500 iperperi ai bizantini (Ph. Argenti cit., vol. II,<br />
pp. 173-174; K. H opf cit., pp. 49 e 120) e per un piccolo numero <strong>di</strong> anni<br />
— 159 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
del tributo riferito nel nostro documento del 1398 <strong>di</strong> 562 d u <br />
cati ammonta a 62 ducati in più della somma m e n z io n a ta nel<br />
trattato del 1403. Questa <strong>di</strong>fferenza può spiegarsi con un ritardo<br />
nel pagamento del tributo che non era p e r il 1398 m a<br />
per il 1396.<br />
Se rive<strong>di</strong>amo gli avvenimenti <strong>di</strong> quegli an n i, p ossiam o<br />
indovinare per quale motivo vi possa essere s ta to u n ritardo .<br />
Nel 1396, nel corso dei preparativi per la crociata, che si sarebbe<br />
conclusa con la terribile sconfitta dei C ristian i a Nicopoli,<br />
Chio aveva costituito una lega anti-turca con Lesbo e<br />
con Ro<strong>di</strong> I rapporti con gli Ottomani sarebbero sta ti inter-<br />
rotti in seguito. Possiamo concludere che, dopo il d isa stro <strong>di</strong><br />
Nicopoli, la Maona faceva <strong>di</strong> tutto per ristabilire la precedente<br />
situazione, pagando il tributo sospeso <strong>di</strong> 500 ducati<br />
aumentato a 562 per interessi e ammende.<br />
Post Scriptum.<br />
Il Dott. V. L. Ménage, l’autore dell’articolo « E rto g h ru I »<br />
nell Encyclope<strong>di</strong>a of Islam, mi ha gentilmente inviato la seguente<br />
comunicazione: « My conclusion in th è E .I . article<br />
was founded on Neshri's statement (Ankara, ed. I, 364) th at<br />
ErtoghruI <strong>di</strong>ed in thè battle with Ka<strong>di</strong> B urhàn al-Din; evidently<br />
referring back to his <strong>di</strong>gression on thè b a ttle a t K ìrk<br />
Dilim in 794/1392 (p. 320); this <strong>di</strong>gression is b ased on an<br />
entry in a chronological list vvhich he used, (cf. th è closely<br />
related list of 1452 published by C. N. Atasiz in Is ta n b u l<br />
Enstitüsü Dergisi, III (1957), at p. 20, lines 3-4). N e sh ri’s statement<br />
was tacitlv accepted by Miikrimin Halil Y înanç (col.<br />
372a of his article « Bayezid I » in Islam A n sik lo p e d isi). In<br />
pagò 500 ducati all'emiro <strong>di</strong> Sarukhan (K. H o p f cit., . 120). Q uando<br />
Tamerlano conquistò Smimc, la Maona cominciò a p ag a rg li u n tributo<br />
(N izam m( d o in S a m i, Zafernàme, traduzione <strong>di</strong> N. L ugal, A nkara,<br />
1949. p. 320).<br />
wA. T. L i t t r e l l , Venezia ed i Cavalieri Ospitalieri <strong>di</strong> R o<strong>di</strong> nel<br />
sec. XIV, in Papers of thè British School of Roma, voi. 26, n.s. 13<br />
(1958), p. 210. n. 145.<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
view of thè strong evidence provided by the document of 1398<br />
thè statem ent has probably to be regarded as the product of an<br />
erroneus conclusion by Neshri. A statement in the Ottoman<br />
history attributed to Rühï (Oxford MS. fol. 44r; Berlin MS.<br />
fol. 48v.), the first recension of which was composed ca. 1485,<br />
that E rtoghrul <strong>di</strong>ed in A.H. 803 (22.VIII.1400 - 10.VIII.1401)<br />
seems now to be more trustworthy.<br />
« I will add a word on the allocation of the Aegean principalities.<br />
cÀpz.’s statement that Ertoghrul was appointed<br />
(scil. in 1390) to Sarukhan and Karasi can be proved to derive<br />
from an early recension of the Anonymous Chronicles, composed<br />
soon after 1422. His further note that Süleymân was<br />
then appointed to Aydîn cannot be traced so far back, but it<br />
may well be correct, for the poet Ahmedï, until then (apparently)<br />
at the court of the Aydîn-oghlu, completed on 19 March<br />
1390 a recension of his Iskender-nâme for présentation to<br />
Em ir Süleymân: the occasion, I suspect, was Süleymàn’s arrivai<br />
in Aydîn as the Ottoman governor.<br />
« In transposing these appointments, Idrïs may perhaps<br />
be following a good source now lost, but until proof of this<br />
appears I should prefer to rely on cÀpz. On the basis of Mükrim<br />
in Halil's chronology and setting aside Idris, it is possible<br />
to reconcile satisfactorily the statements made in the other<br />
Ottom an sources concerning the governorates of Ertoghrul<br />
and Süleymân. In 1390, Ertoghrul was assigned to Sarukhan<br />
and Karasî, and was thus responsible for the déportation of<br />
the Sarukhan nomads; at the same time Süleymân was assigned<br />
to Aydîn. In 1392 (Yînanc, col. 372a) Kastamuni was<br />
conquered and Süle}rmàn transferred there (Neshri p. 322);<br />
Aydîn, left vacant, was, we may assume, henceforth governed<br />
with the adjacent territories of Sarukhan and Karasî by Ertoghrul,<br />
w ho thus appears as governor of Ayasoluk in your<br />
document. Ertoghrul's death (? in 803/1400-1) left the three<br />
territories vacant, and they were assigned to Süleymân (bereft<br />
by T im ur of his governorate of Sivas), who thus took<br />
part in the battle of Ankara (1402) with the contingents from<br />
these three <strong>di</strong>stricts (cÀpz., § 67) ».<br />
— 161 —<br />
u<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
DANILO PRESOTTO<br />
ASPETTI<br />
DELL’ECONOMIA LIGURE NELL’ETÀ NAPOLEONICA<br />
CARTIERE E CONCERIE<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
In Liguria, l'industria della carta aveva rappresentato,<br />
per alcuni secoli, una attività red<strong>di</strong>tizia e particolarmente<br />
protetta.<br />
Sviluppatasi nel XV secolo essa si era <strong>di</strong>ffusa rapidam<br />
ente; la sua espansione si era però concentrata in alcune<br />
zone, com e quelle <strong>di</strong> Voltri, <strong>di</strong> Pegli, <strong>di</strong> Arenzano, <strong>di</strong> Savona<br />
e del Finale, dove alcuni torrenti, se pur poveri, assicuravano<br />
un minimo in<strong>di</strong>spensabile d’acqua corrente per la quasi<br />
intera d urata dell’anno.<br />
Le prim e cartiere, col tempo, ne avevano proliferate delle<br />
altre, che, via via, erano andate estromettendo le costruzioni<br />
ubicate lungo i torrenti, in particolare le ferriere, la cui attività<br />
era stata gradatamente respinta nel più boscoso.entroterra.<br />
La qualifica <strong>di</strong> « ferriera » era però rimasta alle nuove<br />
m anifatture, le quali non avevano in comune colle precedenti,<br />
altro che l’ubicazione, il molino, e la forza motrice2.<br />
1 J. H e e r s , Gênes au X V e siècle, Parigi, 1961, p. 266, sulle tracce <strong>di</strong><br />
C. M. B r iq u e t, Les papiers des archives de Gênes et leurs filigranes, in<br />
A tti della Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong>, XIX, Genova, 1887, pp. 297-<br />
299, 304 sg. 305. Circa i precedenti, per altro assai controversi, v.:<br />
R. L opez, The English and thè manufacture of writing materials in<br />
Genoa, in The Economie History Review, X, 1939-1940, pp. 135-137.<br />
2 A r c h iv i N a z io n a li <strong>di</strong> P arigi (abbrev. ANP), F. 12, 1593. Memoire<br />
su r les papeteries du départem ent de Gênes 29 aprile 1812. In<strong>di</strong>spensabile<br />
alla lavorazione era il molino, il quale, mantenendo in movimento<br />
le pile a m aglio, permetteva lo sbriciolamento omogeneo degli stracci.<br />
I cenci, che prim a erano stati debitamente lavati e poi tagliuzzati, venivano<br />
così rid o tti in pasta. Il tutto era lasciato a macerare per venti o<br />
tre n ta giorni, sino a <strong>di</strong>ventare perfettamente omogeneo, <strong>di</strong>luito ancora<br />
I<br />
— 165 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Dalla sua nascita, l'industria della carta aveva subito<br />
alterne fortune. Pur susseguendosi fasi <strong>di</strong> sv ilup po a pause<br />
od a perio<strong>di</strong> <strong>di</strong> contrazione, le manifatture, sin o q u asi alla<br />
metà del XVII secolo, avevano prosperato. S ovente il Senato<br />
della Repubblica era intervenuto <strong>di</strong>sciplinandone le attività,<br />
e le <strong>di</strong>fficoltà erano state superate colla p ro m u lg azio n e <strong>di</strong><br />
<strong>di</strong>sposizioni che, <strong>di</strong> tempo in tempo, erano s ta te con ferm ate<br />
o emendate. Così i capitoli dell’arte, approvati il 23 <strong>di</strong>cem bre<br />
1550, erano stati rinnovati il 20 febbraio 1593, il 6 settem b re<br />
1625, il 6 settembre 1628, il 26 marzo 1638, il 14 g en naio 1639 3.<br />
Nel 1656 l'industria della carta, infierendo u n a gravissima<br />
pestilenza, aveva conosciuto la sua prim a te rrib ile crisi:<br />
il « contagio », aveva ridotto il traffico e m ietuto v ittim e falci<strong>di</strong>ando<br />
maestri, operai e m ercanti4, e, p er lungo tem po,<br />
aveva impe<strong>di</strong>to la ripresa del lavoro, terrorizzando le m aestranze,<br />
che avevano in orrore la m anipolazione dei cenci.<br />
L'arte « affatto rovinata, stando otiosi la m ag g io r parte<br />
delli e<strong>di</strong>fici »5 non si era risvegliata che q ualch e decennio<br />
con acqua, si versava in una forma <strong>di</strong> legno dal fo n d o <strong>di</strong> re te m etallica.<br />
La poltiglia perdeva progressivamente l’acqua, sin o a che le fibre<br />
feltrandosi tra loro non formavano il foglio. C apovolta la fo rm a, si<br />
faceva cadere delicatamente su <strong>di</strong> un feltro, si copriva con u n secondo<br />
feltro, destinato a ricevere un altro foglio ottenuto com e il p rim o , e<br />
così <strong>di</strong> seguito. La pila <strong>di</strong> feltri e <strong>di</strong> fogli veniva so tto p o sta a pressione,<br />
perdeva altra umi<strong>di</strong>tà ed i fogli <strong>di</strong> carta, dopo essere s ta ti p re s s a ti una<br />
ultima volta da soli, venivano posti ad asciugare all’a ria . Si procedeva<br />
infine alla collatura, si immergevano cioè i fogli nel « c a rn u c c io » (una<br />
colla estratta da ritagli <strong>di</strong> pelli), e si sottoponevano n u o v am en te alla<br />
pressatura che espelleva l’eccedenza <strong>di</strong> colla, dopo d i che, i fogli dovevano<br />
naturalmente asciugare. Quando erano pronti si raccogliev an o, si<br />
imballavano in risme pesanti in generale dai 3 ai 5 chilo g ram m i.<br />
3 Archivio <strong>di</strong> Stato <strong>di</strong> Genova (abbrev. ASG), A rti, busta 176. Doc<br />
u m e n ti su lle c a r t i e r e .<br />
4 Antero M. da San Bonaventura, Lazzaretti della c ittà e della R i<br />
viera <strong>di</strong> Genova nel 1656-57, Genova, 1744, pp. 41 e 42.<br />
5 ASG, Arti, busta 176. Critica dei m aestri cartai a i n uovi capito li<br />
deH’arte dei paperari, approvati dal Senato della R epubblica il 7 <strong>di</strong>cem <br />
bre 1762.<br />
— 166 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
T<br />
più tard i (nuovi capitoli del 28 novembre 1668)6, per godere<br />
<strong>di</strong> un altro periodo <strong>di</strong> fortuna. Aveva contribuito alla ripresa,<br />
la nuova tecnica <strong>di</strong> far battere la carta « a maglietto » idraulico,<br />
che sostituiva la battitura a mano, notevolmente più<br />
lenta 7.<br />
Nel 1736 il Senato era stato indotto ad un nuovo intervento,<br />
d iretto particolarmente ai nuovi maestri ed inteso a<br />
p o rre u n freno alla progressiva decadenza dei prodotti, attrib<br />
u ita all’abuso <strong>di</strong> mescolare paste <strong>di</strong> stracci scadenti a paste<br />
più fin i8. Il provve<strong>di</strong>mento aveva avuto conseguenze irrilevanti,<br />
e dovevano passare altri venticinque anni prima che<br />
il G overno, preoccupato delle ripercussioni negative della<br />
p ratica in atto, ritenesse opportuno correre ai ripari, approvando<br />
nuovi capitoli, entrati in vigore il 7 <strong>di</strong>cembre 17629 e<br />
successivam ente emendati ed ampliati otto anni più tar<strong>di</strong>10.<br />
A ncora per un quarto <strong>di</strong> secolo, le manifatture liguri<br />
avevano m antenuto faticosamente sul mercato le loro posizioni,<br />
anche se non brillanti, finché gli sconvolgimenti sociali<br />
e politici dell’età rivoluzionaria non sopraggiunsero, trovando<br />
assolutam ente impreparati i capitalisti, gli operatori,<br />
i m ercan ti e gli operai del settore.<br />
Nel 1812 delle 165 cartiere esistenti nell’intera regione<br />
ligure, solo 81 potevano mantenere, sia pure ridotta, una<br />
certa attiv ità (53 nel <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> Genova e 28 in quello<br />
<strong>di</strong> M ontenotte) n.<br />
6 ASG, Arti, Numero generale 184.<br />
7 ASG, Arti, busta 176. Critica dei maestri cartai ai nuovi capitoli<br />
d ell’a rte dei paperari, approvati dal Senato della Repubblica il 7 <strong>di</strong>cemb<br />
re 1762.<br />
8 ASG, Arti, Numero generale 184. Grida dei Censori della Repubblica,<br />
10 m arzo 1736.<br />
9 Ib id em . Nuovi or<strong>di</strong>ni e capitoli formati dal Magistrato dei Signori<br />
C ensori p e r l’arte dei paperari, approvati dal Senato il 7 <strong>di</strong>cembre 1762.<br />
10 Ib id em . Aggiunte ai nuovi or<strong>di</strong>ni e capitoli per l’arte dei paperari,<br />
26 giugno 1770.<br />
11 N el <strong>di</strong>partim ento degli Appennini non esistevano cartiere (ANP,<br />
F 12, 1590. L ettera del Prefetto al Ministro Gell’Interno, 9 <strong>di</strong>cembre<br />
— 167 -<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Quando la produzione cartaria era stata a lle tta n te , le<br />
gran<strong>di</strong> famiglie genovesi, i Doria, i Giustiniani, gli Spinola,<br />
i Pallavicino, non avevano sdegnato <strong>di</strong> im p ian tare n u m ero si<br />
stabilimenti, affittandoli a « maestri artigiani » 12. Sino ai<br />
primi del secolo scorso, quando le cartiere g o d ev an o ancora<br />
<strong>di</strong> una certa prosperità, il canone <strong>di</strong> affitto si e ra m a n te n u to<br />
sui 600 franchil3, riducendosi progressivam ente col sop rav <br />
venire della crisi, per sfociare nel 1810 alla co n cessio n e gratuita<br />
dello stabile e dell’impianto, col solo im p eg n o <strong>di</strong> m an <br />
tenere le macchine in buon stato 14. A sua volta il fa b b rica n te<br />
subaffittava spesso la cartiera, guadagnando su lla <strong>di</strong>fferenza<br />
tra l’affitto pagato (quando lo pagava) e quello riscosso.<br />
Al proprietario nobile, nel tempo, si erano p e rò affiancati<br />
o sostituiti, nuovi proprietari d ’origine a rtig ia n a 1S. Essi,<br />
inizialmente, avevano lavorato alle <strong>di</strong>pendenze dei p rim i; poi,<br />
accumulato un certo risparmio, li avevano a b b a n d o n a ti, sovente<br />
privi <strong>di</strong> mano d’opera, per gestire in p ro p rio u n a <strong>di</strong>versa<br />
cartiera16. Altre volte avevano continuato l ’a ttiv ità alle<br />
<strong>di</strong>pendenze del nobile, avviando però anche u n a p ro p ria cartieraA<br />
loro volta, intrecci <strong>di</strong> parentele avevano reso an-<br />
1811). Per il <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> Genova: ANP, F 12, 1593. P ro s p e tto delle<br />
cartiere, 28 aprile 1812. Per il <strong>di</strong>partim ento <strong>di</strong> M ontenotte: ANP, F 12,<br />
1596. Prospetto delle cartiere, 12 settem bre 1812. C h a b r o l d e V o l v i c ,<br />
Statistique des provinces de Savone, de l’Oneille, d'A cqui, P a r ig i, 1824,<br />
II, p. 346.<br />
12ANP, F 12, 1593. Prospetto delle cartiere del d i p a r t i m e n t o d i<br />
Genova, 28 aprile 1812 (ve<strong>di</strong> tab. I).<br />
13 C h a b r o l d e V o l v i c , c i t . , p . 346.<br />
14 I b i d e m .<br />
15ANP, F 12, 1593. Prospetto delle cartiere del d i p a r t i m e n t o d i<br />
Genova, 28 aprile 1812.<br />
16ASG, Arti, busta 176. Critica dei m aestri cartai a i n u o v i capito li<br />
dell’arte dei paperari, approvati dal Senato della R e p u b b lica il 7 <strong>di</strong>cembre<br />
1762.<br />
17ANP, F 12, 1593. Prospetto delle cartiere del d i p a r t i m e n t o d i<br />
Genova, 28 aprile 1812.<br />
— 168 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
cora più intricata la situazione quale si era presentata in<br />
partenza 18.<br />
Nel 1810 i fratelli Gian Battista e Benito Barbarossa possedevano,<br />
a Mele <strong>di</strong> Voltri, due cartiere sul fiume Leira, che<br />
facevano funzionare a regime ridotto, sotto la guida <strong>di</strong> Gian<br />
B attista Barbarossa 19, ma, poco <strong>di</strong>stante, Benito aveva anche<br />
in affitto una prima cartiera <strong>di</strong> proprietà <strong>di</strong> Giuseppe Rovereto,<br />
ed u n ’altra delle due manifatture <strong>di</strong> Nostra Signora<br />
dell’A cquasanta in V oltri20. Da parte sua, il medesimo Giuseppe<br />
Rovereto, aveva concesso in affitto un altra cartiera a<br />
certo Francesco Ghigliotto21, il quale ne faceva funzionare<br />
una seconda <strong>di</strong> Ippolito Durazzo ed una terza <strong>di</strong> Antonio Bugnole<br />
22. Altri Ghigliotto (Carlo, Gian Battista, Bernardo) ap<br />
18 I b id e m .<br />
19 I b id e m .<br />
20 I b id f m .<br />
21 Ib id em . Il nome dei Ghigliotto, agli inizi del secolo XIX, appare<br />
com e il più frequente in Liguria nell’attività cartaria ad ogni livello.<br />
In fa tti anche in Arenzano dov’erano attive otto cartiere con una manodopera<br />
com plessiva <strong>di</strong> 90 persone (8 maestri, 20 « paperari », 61 lavora<br />
n ti o m anovali ed un fabbricante <strong>di</strong> forme), ben 16 portavano il nome<br />
dei G higliotto (7 maestri, un «paperaro» ed altri 8 destinati nelle cartiere<br />
a lavori <strong>di</strong> fatica). Inoltre gli stessi Ghigliotto erano imparentati<br />
con i Valle, u na famiglia <strong>di</strong> cui ben sette componenti lavoravano nelle<br />
cartiere. E sisteva quin<strong>di</strong> (almeno in Arenzano) una spiccata tendenza<br />
alla concentrazione <strong>di</strong> carattere familiare. Delle otto cartiere, ben sette<br />
erano d irette e controllate dai maestri della famiglia Ghigliotto, ma la<br />
partecipazione della famiglia si estendeva anche agli altri settori del<br />
lavoro c a rta rio ed in term ini percentuali era rappresentata dal 5 % per<br />
i lavoranti qualificati e dal 25 % per i lavoranti generici.<br />
S em pre in Arenzano, nel 1806 alcune famiglie che lavoravano nelle<br />
cartiere, com e gli Arado (due persone), i Fravega (4 persone) ed i Puppo<br />
(4 persone) risultano immigrate da Voltri: taluna da molti anni (una<br />
dal 1783, u na dal 1786, una dal 1791) tal’altra da data recente come i<br />
G am bino (5 persone) ed i Calcagno (2 persone); tutte provenienti da<br />
V oltri a cui Arenzano sembra aver sottratto nel tempo una certa aliq<br />
uota <strong>di</strong> m anodopera impegnata nell'industria cartaria. Archivio <strong>di</strong><br />
S t a t o <strong>di</strong> S avona, fondo Napoleonico, busta n. 67: Stato civile, 1806.<br />
22 ANP, F 12, 1593. Prospetto delle cartiere del <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong><br />
Genova, 28 aprile 1812.<br />
— 169 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
parivano esclusivamente come fabbricanti, m e n tre u n B arto <br />
lomeo Ghigliotto era al tempo stesso proprietario e m aestro<br />
<strong>di</strong> una prima cartiera e ne manteneva una sec o n d a attiva,<br />
che ave\a pieso in affitto da Camillo Capurro 23. Ad un altro<br />
impren<strong>di</strong>tore, Giuseppe Fabiani, facevano capo b en sei cartiere:<br />
tre concessegli in affitto, da Cristoforo S p in ola, e tre<br />
i sua pioprietà. Ma <strong>di</strong> quest’ultime, due e ra n o affittate a<br />
Gian Antonio Porrata, mentre la terza rim aneva in a ttiv a 24.<br />
Meno foitunato del Fabiani, Nicola Polleri, p u r essend o p ro <br />
prietario <strong>di</strong> una cartiera, ridotta questa all’in attiv ità, si era<br />
o\uto iassegnare al ruolo <strong>di</strong> « maestro » nella c a rtie ra <strong>di</strong><br />
Placida Giustiniani25.<br />
In una cartiera, lavoravano, oltre al m aestro, d a nove a<br />
<strong>di</strong>eci persone la cui retribuzione era solo in p a rte pro po rzio <br />
nata al la\oioJ’. I salari concedevano uno sca rso m argine<br />
all impren<strong>di</strong>tore, inducendolo a sfruttare al m a ssim o le possibilità<br />
dei <strong>di</strong>pendenti, più che ad introdurre quegli accorgimenti<br />
tonici, che avrebbero migliorato la q u a lità del prodotto,<br />
ma prolungato i tempi <strong>di</strong> lavorazione 77. P rogressivamente<br />
la carta genovese aveva perduto <strong>di</strong> qualità, resistendo<br />
23 I b id em.<br />
24 I b id e m .<br />
23 I b id e m .<br />
26 ANp p i2, 1593. Mémoire sur les papeteries du d é p a rte m e n t de<br />
Gênes, 28 aprile 1812. Delle <strong>di</strong>eci persone che lavoravano in u n a c a rtie ra<br />
in me<strong>di</strong>a sei erano donne. Il salario giornaliero era p e r ogni 40 chilo-<br />
-rammi <strong>di</strong> carta fabbricata: sol<strong>di</strong> 66,33 per il sorvegliante (d e tto stu <br />
dente), sol<strong>di</strong> 56, per la levatrice (colei che toglieva i fogli dalla<br />
pressa), sol<strong>di</strong> 16,33 per l’operaia (detta genericam ente « p a p e ra ra »;<br />
sol<strong>di</strong> 12,66 per la « ponitrice » (colei che posava i fogli su i fe ltri. Poiché<br />
nella manifattura venivano prodotti giornalmente c irc a 50-52 chilogrammi<br />
<strong>di</strong> carta, queste paghe erano aum entate <strong>di</strong> circa il 25 p e r cento.<br />
La situazione si prolungava ormai da lungo tem p o . V e<strong>di</strong> : ASG,<br />
Arti, busta 176. Critica dei maestri cartai ai nuovi capitoli d e ll’a rte dei<br />
paperari, approvati dal Senato della Repubblica il 7 d ic e m b re 1762.<br />
— 170 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
solo in quei mercati dove il basso prezzo era considerato<br />
com e l’elem ento determ inante28.<br />
Il m ale risaliva a vecchia data. Già nel 1762 una delegazione<br />
<strong>di</strong> fabbricanti aveva fatto osservare al Senato della<br />
R epubblica che: « La carta tanto in Francia, quanto quella<br />
dello S tato Ecclesiastico e Veneto è molto più bella e migliore<br />
della nostra, ma solamente perchè niuna delle suddette<br />
nationi può dare la caria al basso prezzo che si dà la nostra;<br />
la Spagna e l’America l’adoprano .. . questa facilità nel prezzo<br />
risulta principalmente dall’industria e parsimonia <strong>di</strong> quelle<br />
persone che tengono li e<strong>di</strong>fici... » Ma nella stessa relazione,<br />
in cui i maestri venivano descritti come « persone miserabili<br />
. . . che non hanno nè meno tanta roba da dormire » ,<br />
si rivelava anche il segreto dei bassi costi <strong>di</strong> produzione:<br />
nelle cartiere, che generalmente sorgevano in luoghi isolati,<br />
lontani dai fondaci e dai negozi, era invalsa l’abitu<strong>di</strong>ne <strong>di</strong><br />
retribuire la manovalanza anche con generi alimentari31. Solo<br />
in apparenza si trattava <strong>di</strong> una concessione a favore dell'operaio,<br />
a cui si evitava un <strong>di</strong>spen<strong>di</strong>o <strong>di</strong> tempo e <strong>di</strong> fatica; ma<br />
se gli si evitava <strong>di</strong> interrompere la sua attività per andare a<br />
nutrirsi in località spesso lontane anche due o tre miglia<br />
dal posto <strong>di</strong> lavoro32, i viveri che gli venivano somministrati<br />
erano valutati più del dovuto e <strong>di</strong> qualità sempre scadente.<br />
28 Ib id em . Per i precedenti: Archivio del Ministero degli Affari Esteri<br />
Parigi M émoires et documents, vol. 21. Mémoire au sujet du comm<br />
erce qui se fait dans l’état de Gênes, 3 <strong>di</strong>cembre 1729. A p. 63 a proposito<br />
della carta genovese si legge: « On a si fort altere la qualité du<br />
papier... q u ’à peine on peut s’en servir pour écrire... ».<br />
29 ASG, Arti, busta 176. Critica dei maestri cartai ai nuovi capitoli<br />
dell’a rte dei paperari, approvati dal Senato della Repubblica il 7 <strong>di</strong>cem<br />
bre 1762.<br />
30 I b id e m .<br />
31 Ib id em . ASG, Arti, busta 176. Nuovi or<strong>di</strong>ni e capitoli formati dal<br />
M agistrato dei Signori Censori per l’arte dei paperari, 7 <strong>di</strong>cembre 1762.<br />
ASG, Arti, b usta 176. Aggiunte ai nuovi or<strong>di</strong>ni e capitoli per larte dei<br />
p ap erari, 26 giugno 1770.<br />
32 ASG, Arti, busta 176. Critica dei maestri cartai ai nuovi capitoli<br />
dell’arte dei paperari, approvati dal Senato della Repubblica il 7 <strong>di</strong>cemb<br />
re 1762.<br />
— 171 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
—<br />
5ju o3<br />
H<br />
K a u<br />
'C .0 •o<br />
h.<br />
c<br />
.25 03<br />
Uh<br />
üaex<br />
H<br />
T3<br />
C<br />
<<br />
O<br />
t î<br />
o<br />
C3<br />
5 c °<br />
> « c<br />
QJ . .<br />
hJ<br />
u<br />
°<br />
^ CQ 03<br />
—I °<br />
3 <br />
0<br />
'O<br />
CL)<br />
JD<br />
*D « S A A bû<br />
PU<br />
(U<br />
A A A AO<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012<br />
«
Lo ammettevano gli stessi fabbricanti, quando a ttrib u iv a n o<br />
a questo espe<strong>di</strong>ente il « tenuissimo guadagno del m a e stro »<br />
ed il « sostentamento dell’arte et delli e<strong>di</strong>fici » 33.<br />
I provve<strong>di</strong>menti del Senato approvati n el 1763 34 avevano<br />
cercato <strong>di</strong> limitare questa speculazione, m a spesso i<br />
fabbricanti, forti delle protezioni dei p ro p rietari, avevano<br />
persino impe<strong>di</strong>to ai funzionari della Repubblica l'accesso alle<br />
stesse cartiere35.<br />
Già prima dell’avvento dell’epoca rivoluzionaria e n a <br />
poleonica, in Liguria la produzione della carta e ra q u in d i incapace<br />
<strong>di</strong> resistere alla concorrenza dell’in d u s tria c a rta ria<br />
straniera. Si pensi che fin dal 1690 in Olanda i m o lin i a pestello<br />
avevano ceduto il posto alle « pile o lan d esi », e che<br />
nel 1798 l’operaio Nicola Robert aveva inventata la m a c c h in a<br />
continua, che soppiantava quasi com pletamente il vecchio<br />
telaio a mano, mentre in Liguria le cartiere c o n tin u a v a n o a<br />
produrre con attrezzature antiquate e colla te c n ic a in u so<br />
nel XV secolo.<br />
Uno spora<strong>di</strong>co tentativo, fatto nel 1790, e ra m o rto sul<br />
nascere. In un viaggio all’estero, un nobile genovese, c o n sta <br />
tata l’utilità delle « pile olandesi » ne aveva p o r ta ta u n a a<br />
Genova, dove aveva trasferito anche gli operai che a v re b b e ro<br />
dovuto montarla, farla funzionare ed istruire i la v o ra n ti locali.<br />
La sua buona volontà era stata però male ric o m p e n s a ta :<br />
nessuna cartiera aveva voluto accogliere il n u o v o im p ian to ,<br />
in tutti i mo<strong>di</strong> osteggiato, con il pretesto che l’in no vazion e<br />
avrebbe peggiorato la qualità della carta36.<br />
33 I b i d e m .<br />
34 ASG, Arti, busta 176. Nuovi or<strong>di</strong>ni e capitoli f o r m a t i d a l M agistrato<br />
dei Signori Censori per l’arte dei paperari, 7 d ic e m b r e 1762.<br />
35 ASG, Arti, busta 176. Critica dei m aestri cartai a i n u o v i c a p ito li<br />
dell’arte dei paperari, approvati dal Senato della R e p u b b lic a il 7 d ic e m <br />
bre 1762.<br />
36 ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les papeteries d u d é p a r te m e n t d e<br />
Gênes, 28 aprile 1812.<br />
— 174 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Verso la fine del secolo XVIII, in una fase <strong>di</strong> relativa<br />
espansione, la materia prima in<strong>di</strong>spensabile alla fabbricazione<br />
della carta, gli stracci, era in parte provvista localm<br />
ente, in parte importata dalla Romagna, dalla Toscana,<br />
dalla Sicilia, da Napoli, dalla Sardegna e dalla Corsica37. Cascami<br />
<strong>di</strong> corde e <strong>di</strong> vele venivano pure usati per la produzione<br />
<strong>di</strong> carta <strong>di</strong> qualità scadente38. L’importazione ed il consum<br />
o complessivo degli stracci che raggiungevano allora i<br />
30.000 quintali, nel 1812 si erano ridotti a meno <strong>di</strong> un terzo39,<br />
<strong>di</strong> origine quasi esclusiva dallo stesso <strong>di</strong>partimento e dai<br />
<strong>di</strong>partim enti vicini.<br />
Il loro prezzo, che prima del blocco continentale era<br />
oscillato da franchi 35,50 a franchi 39,50 al quintale per<br />
stracci <strong>di</strong> migliore qualità, non aveva subito che un modesto<br />
aum ento <strong>di</strong> due franchi, suscettibile però <strong>di</strong> impennate, anche<br />
<strong>di</strong> 14 o <strong>di</strong> 15 franchi, quando la presenza <strong>di</strong> navi inglesi<br />
rendeva rischiosi i traffici <strong>di</strong> cabotaggio, unica via <strong>di</strong> rifornim<br />
ento, in quanto il <strong>di</strong>partimento era praticamente sprovvisto<br />
<strong>di</strong> strade 40.<br />
Nel 1812, nuove formalità doganali, pre<strong>di</strong>sposte per impe<strong>di</strong>re<br />
il contrabbando, colpendo gravemente le importazioni<br />
<strong>di</strong> m ateria prima, provocavano la rovina delle cartiere ormai<br />
in gravissim e con<strong>di</strong>zioni per la mancanza <strong>di</strong> sbocchi41. Secondo<br />
i nuovi regolamenti, per ricevere via mare <strong>di</strong>rettam<br />
ente una partita <strong>di</strong> merce, i ricevitori dovevano depositare<br />
u na cauzione in contanti pari al quadruplo del valore della<br />
m erce stessa, con<strong>di</strong>zione che richiedeva un capitale sproporzionato<br />
ai mezzi dei fabbricanti, ed al valore del prodotto<br />
che si sarebbe ottenuto. Oltre a ciò, gli stracci che una volta<br />
potevano essere caricati sulle navi « alla rinfusa », cioè senza<br />
37 I b id e m .<br />
38 Ib id em ; C habrol de V o lv ic, cit., p. 345.<br />
39 ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les papeteries du département de<br />
Gênes, 28 aprile 1812.<br />
40 I b id e m .<br />
41 I b id e m .<br />
— 175 -<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
*<br />
<<br />
H hJ wCQ<<br />
H<br />
PROSPETTO RIASSUNTIVO DELLE CARTIERE DEL DIPARTIMENTO DI GENOVA<br />
C/} <br />
imballaggi, secondo le nuove norme, dovevano essere contenuti<br />
in sacchi debitamente piombati. Questo comportava una<br />
nuova spesa, che solo per gli imballaggi, le corde ed i piombi,<br />
am m ontava a 14 sol<strong>di</strong> per collo. Un ulteriore costo da sostenere,<br />
la maggiorazione <strong>di</strong> nolo, era dovuto alla per<strong>di</strong>ta <strong>di</strong><br />
spazio causata dalle nuove <strong>di</strong>mensioni degli stracci, che contenuti<br />
in sacchi, occupavano nelle stive delle navi maggior<br />
volume del carico alla rinfusa42.<br />
U ltim a m a non minore, la spesa che il caricatore doveva<br />
sostenere per la spe<strong>di</strong>zione e per le formalità del suggello<br />
doganale, spesa che poteva essere raddoppiata od anche<br />
triplicata se la nave ripeteva le operazioni in due o tre scali,<br />
caricando la merce in porti <strong>di</strong>versi43.<br />
Si è visto come nel <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> Genova su 105 cartiere<br />
ancora esistenti, solo 53 erano rimaste parzialmente<br />
attive; 52 avevano cessato <strong>di</strong> lavorare per la mancanza <strong>di</strong><br />
or<strong>di</strong>nazioni: oltre 26 erano state destinate a scopi <strong>di</strong>versi:<br />
alcune convertite in molini da grano ed in frantoi; altre trasform<br />
ate in ferriere per la lavorazione del filo <strong>di</strong> ferro e per<br />
la produzione della biacca; sette, inondate dalle acque, erano<br />
state abbandonate a se stesse 44.<br />
Sem pre nel <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> Genova, la produzione annua,<br />
che si era mantenuta sino al 1792 intorno alle 384.000<br />
rism e (circa 1.850 tonnellate)45, ed aveva toccato nel 1795<br />
le 522.000 risme (oltre 2.500 tonnellate), dopo l’applicazione<br />
del blocco continentale, si era ridotta a ben povera cosa:<br />
solo 88.000 risme (meno <strong>di</strong> 500 tonnellate) nel secondo sem<br />
estre del 1812, <strong>di</strong>venute 97.430 risme (circa 549 tonnellate)<br />
nel sem estre successivo ed ancora precipitate a 84.090 risme<br />
(cioè circa 474 tonnellate) nel secondo semestre del 1813 46.<br />
42 I b [DEM.<br />
43 I b id e m .<br />
44 I b id e m .<br />
45 Archivio del Ministero degli Affari Esteri Parigi, Mémoire cit.<br />
46 ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les papeteries du département de<br />
Gênes, 28 aprile 1812.<br />
— 177 —<br />
12 Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Nel luglio <strong>di</strong> quello stesso anno, contro i 550 operai ancora<br />
occupati nelle cartiere genovesi, una « fou le d ’ouvriers<br />
intelligens » era ridotta alla <strong>di</strong>soccupazione ed alla m iseria 47.<br />
La drammaticità della situazione era u lte rio rm e n te inasprita<br />
dalla mancanza <strong>di</strong> occasioni <strong>di</strong> lavoro che, anche per<br />
gli altri settori industriali (tessili, concerie, tra sp o rti), si<br />
erano ridotte al minimo48.<br />
Nel giro <strong>di</strong> soli venti anni le esportazioni in Spagna<br />
(200.000 risme per circa 900 tonnellate), nel P o rto g allo (altre<br />
200.000 risme), in Sicilia, in Corsica e nel L evante, erano<br />
venute a mancare 49. Sullo stesso fronte del co n su m o interno,<br />
le carte bollate per il governo, i biglietti p e r le lotterie, i<br />
biglietti per il Banco <strong>di</strong> San Giorgio, erano fo rn iti dalle cartiere<br />
piemontesi che, protette da Parigi, si e ra n o sostituite<br />
agevolmente a quelle <strong>di</strong> Liguria50.<br />
Persino le poche fabbriche specializzate n ella p ro duzione<br />
<strong>di</strong> carte da gioco, prive <strong>di</strong> sbocchi, avevano d o v u to rid u rre<br />
od interrompere la loro produzione51. Nel fìnalese (d ip artimento<br />
<strong>di</strong> Montenotte), delle 26 fabbriche che si eran o de<strong>di</strong>cate<br />
a questo tipo <strong>di</strong> produzione, solo quattro risultav an o<br />
ancora in attività52.<br />
Le altre 28 imprese cartarie dello stesso d ip artim en to ,<br />
47 I b i d e m .<br />
45D. P r e s o t t o , Aspetti dell'economia ligure nell’età napoleonica:<br />
le manifatture tessili, in Atti della Soc. <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong>, N.S.,<br />
III (LXXVII), fase. II, p. 289 e sgg.<br />
49 ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les papeteries d u d é p a rte m e n t de<br />
Gênes, 28 aprile 1812.<br />
50 I b i d e m .<br />
51 Chabrol de V o l v ic cit., pp. 345 e 346.<br />
52 I b id e m . ANP, F 12, 1596. Prospetto delle cartiere d el d ip a rtim e n to<br />
<strong>di</strong> Montenotte, 31 marzo 1813. I fabbricanti delle q u a ttro c a rtie re specializzate<br />
nella produzione <strong>di</strong> carte da gioco erano: G rillo V incenzo e<br />
Zolesi Giuseppe, Saccone Domenico, Drago Antonio, M a ssa V incenzo e<br />
Giovanni Battista Giusto (ASG, <strong>di</strong>partim ento <strong>di</strong> M ontenotte, P refettu ra<br />
Francese, pacco n. 67, prospetto delle m anifatture, senza d a ta , 1809).<br />
- 178 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
delle quali venti a Finale e Savona ed otto ad Arenzano53,<br />
avevano da tempo <strong>di</strong>mezzato la loro produzione, contraendola<br />
nel 1812 a sole 40.992 risme (circa 205 tonnellate)54.<br />
Nello stesso anno, nel solo <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> Montenotte,<br />
rispetto al passato, il valore globale della produzione era<br />
sceso da 287.000 franchi a 143.47255; nel <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> Genova<br />
da 2.610.000 franchi del 1795, era passato a soli 726.000<br />
franchi nel 1813 56.<br />
In valori percentuali il crollo era stato del 64 per cento.<br />
53 Una immagine della gravità della crisi può esserci data dal paese<br />
<strong>di</strong> A renzano, il quale in soli 174 anni vedeva scomparire il 65 per cento<br />
delle sue cartiere come risulta dal confronto con i dati contenuti nella<br />
« R elatione del Commerchiaro <strong>di</strong> Arenzano ai Protettori della gabella<br />
dei c a ra ti» , 26 gennaio 1638: « ...i n Arenzano vi sono un<strong>di</strong>ci e<strong>di</strong>titi <strong>di</strong><br />
pap ero bianco che fabricano l’uno per l'altro 200 balloni <strong>di</strong> papero<br />
all’anno e do<strong>di</strong>ci e<strong>di</strong>titi <strong>di</strong> papero grezzo che fanno 100 balloni all’anno...<br />
». ASG, Carati, Filza n. 71.<br />
D all’elenco nominativo dei proprietari delle 23 cartiere (ve<strong>di</strong> Tab.<br />
A) risu lta già in atto quel fenomeno <strong>di</strong> concentrazione familiare che è<br />
stato m esso in evidenza dalla nota 21, per gli inizi del sec. XIX.<br />
Prospetto delle cartiere <strong>di</strong> Arenzano nel 1638 T a b . A<br />
Proprietari<br />
N. delle cartiere<br />
carta bianca carta grezza<br />
C am illo Pallavicino & fr.li B ernard o Robello D om en ico Robello 2 1<br />
F rancesco Robello L eonora Robello 1<br />
G iacom o Ferraro 1<br />
L orenzo Ferraro F rancesco Ghiglino G io. A ntonio Ghiglino — 1<br />
nofrio Scasso <strong>di</strong> Angelo O nofrio Scasso <strong>di</strong> Gian Antonio 1 _<br />
A ntonio Perello 1<br />
Pier A ntonio Cassinelli — 2<br />
A nsal<strong>di</strong> fr.lli 3 —<br />
11 12<br />
54 C h a b r o l de V o lv ic, cit., pp. 345 e sg.; ANP, F 12, 1596. Prospetto<br />
delle c artiere del <strong>di</strong>partim ento <strong>di</strong> Montenotte, 31 marzo 1813.<br />
55 I b id e m .<br />
56 ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les papeteries du département de<br />
Gênes, 28 aprile 1812.<br />
— 179 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
I I<br />
Una inchiesta promossa nel novembre del 1811 \ intesa<br />
ad ottenere informazioni relative all’attività delle concerie<br />
nell’impero napoleonico, ci permette <strong>di</strong> descrivere con sufficiente<br />
precisione lo stato <strong>di</strong> questo settore in d u stria le nel<br />
territorio ligure.<br />
Le risposte dei Prefetti dei tre <strong>di</strong>partim enti, consentono<br />
infatti <strong>di</strong> delineare questa attività nel periodo che va dal<br />
luglio 1812 al gennaio 18142.<br />
All’epoca, la concia delle pelli aveva u n a im p o rtan za<br />
modesta, ma non trascurabile. Circa una o tta n tin a <strong>di</strong> concerie3,<br />
sparse per la Liguria, producevano a n n u a lm e n te p ro <br />
dotti per 1.800.000-2.000.000 <strong>di</strong> franchi, dei quali circa<br />
800.000-900.000 nel <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> Genova (ve<strong>di</strong> tab. I l i<br />
e IV), circa 365.000 nel <strong>di</strong>partimento degli A p p e n n in i4, il<br />
resto (cioè circa 600.000-700.000 franchi) nel d ip a rtim en to<br />
<strong>di</strong> Montenotte5.<br />
Sino alla fine del secolo XVIII l’industria co n ciaria li-<br />
1ANP, F 12 1590. Circolare del Ministro dell’in te rn o ai P re fe tti dei<br />
<strong>di</strong>partimenti, 24 novembre 1811.<br />
2 ANP, F 12, 1590. Mémorie sur les tanneries du d é p a rte m e n t des<br />
Apennins, 7 febbraio 1812. ANP, F 12, 1593. Mémoire s u r les ta n n e rie s<br />
du département de Gênes, 1 settembre 1812. ANP, F 12, 1595. M ém oire<br />
sur les tanneries du département de Montenotte, 12 s e tte m b re 1812.<br />
3 I b id em.<br />
4ANP, F 12, 1590. Situazione delle concerie nel d ip a rtim e n to degli<br />
Appennini, prospetti trimestrali, 1813.<br />
5ANP, F 12, 1596. Mémoire sur les tanneries d u d é p a rte m e n t de<br />
Montenotte, 12 settembre 1812.<br />
— 180 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
gure aveva trovato i suoi sbocchi nell entroterra europeo,<br />
lungo il litorale italiano, nelle isole <strong>di</strong> Sardegna e <strong>di</strong> Corsica.<br />
Dopo la rivoluzione, l’aumento dei traffici francesi, favorito<br />
anche da una evoluzione nel gusto del consumatore italiano,<br />
in<strong>di</strong>rizzato verso i prodotti <strong>di</strong> Tours e <strong>di</strong> Marsiglia, più fini<br />
<strong>di</strong> quelli ottenuti in Liguria, aveva provocato una <strong>di</strong>minuzione<br />
della domanda 6.<br />
Anche il lento ciclo <strong>di</strong> produzione — il solo riposo delle<br />
pelli nel bagno conciante durava da otto mesi ad un anno —<br />
e l’arretratezza dei proce<strong>di</strong>menti7, rimasti fermi alle tecniche<br />
me<strong>di</strong>evali, avevano favorito la concorrenza francese, portando<br />
ad una progressiva decadenza dell’attività.<br />
Alla fine del 1812, nel <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> Genova, erano<br />
ancora in attività 43 concerie, <strong>di</strong> esse 29 nel <strong>di</strong>stretto ligure,<br />
7 nel <strong>di</strong>stretto <strong>di</strong> Novi, 6 in quello <strong>di</strong> Voghera ed una in<br />
quello <strong>di</strong> T o rton a8. Delle 29 genovesi, 22 erano nella valle<br />
del Bisagno, 5 nella valle del Polcevera, una a Sestri ed una<br />
a Voltri 9.<br />
Contemporaneamente, nel <strong>di</strong>partimento degli Appennini<br />
lavoravano altre 22 concerie, delle quali 7 nel <strong>di</strong>stretto <strong>di</strong><br />
Chiavari, 2 nel <strong>di</strong>stretto <strong>di</strong> Sarzana, 13 in quello <strong>di</strong> La<br />
Spezia 10.<br />
6 Ib id e m . ANP, F 12, 1590. Mémoire sur les tanneries du départem<br />
ent des Apennins, 7 febbraio 1812. ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les<br />
tan n eries du départem ent de Gênes, 1 settembre 1812.<br />
7 Ib id e m . Dopo una permanenza <strong>di</strong> 10-12 giorni nell’acqua corrente,<br />
le pelli am m orbi<strong>di</strong>te, venivano poste in un bagno <strong>di</strong> acqua e calce.<br />
T rasco rsi u n a ventina <strong>di</strong> giorni, cioè quando il grasso ancora aderente<br />
alla pelle si era completamente <strong>di</strong>sciolto, le pelli venivano sciacquate<br />
« m an ualm ente » nell’acqua corrente <strong>di</strong> un fiume. Soltanto dopo queste<br />
operazioni prelim inari, esse venivano immerse nelle vasche contenenti<br />
il bagno conciante.<br />
8 ANP, F 2, 1593. Mémoire sur les tanneries du département de<br />
Gênes, 1 settem b re 1812.<br />
9 I b i d e m .<br />
10 ANP, F 12, 1590. Mémoire sur les tanneries du département des<br />
A pennins, 7 febbraio 1812.<br />
— 181 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Nel settembre 1812, nei <strong>di</strong>stretti liguri del d ip a rtim en to<br />
<strong>di</strong> Montenotte, erano in attività 12 concerie, delle quali 3<br />
erano in Savona, 2 a Finale, 2 ad Alassio, 4 a Pieve ed una<br />
ad Oneglia". Nei <strong>di</strong>stretti piemontesi dello stesso d ipartimento<br />
erano in attività altre 8 concerie 12.<br />
Il blocco continentale, decretato nel 1806, aveva arrestato<br />
le importazioni <strong>di</strong> cuoi in<strong>di</strong>ani e am ericani sino ad allora<br />
affluiti regolarmente dai porti <strong>di</strong> Ca<strong>di</strong>ce e L isb on a 13. Le<br />
poche pelli ancora provenienti dal Brasile o d a B u en os Aires,<br />
che filtrando attraverso la vigilanza inglese e fran cese, giungevano<br />
nel porto <strong>di</strong> Genova da quello <strong>di</strong> M arsiglia, subivano<br />
un pesante rialzo del loro prezzo, causato dai co m p en si per<br />
il trasporto, dai dazi, dalla carenza <strong>di</strong> queste m erc i 14. I soli<br />
premi per i rischi marittimi e per il trasporto d a M arsiglia a<br />
Genova, facevano aumentare il valore della m e rc e nella m i<br />
sura variante dal 13 V2 al 23 per cento 15. E ra q u in d i inevitabile<br />
che le concerie lavorassero pelli in<strong>di</strong>gene, p o te n d o contare<br />
solo eccezionalmente su pelli d ’im portazione.<br />
I prezzi più elevati venivano praticati su lla piazza <strong>di</strong><br />
Genova (dove più forte era la dom anda)16, m e n tre nel d ipartimento<br />
<strong>di</strong> Montenotte ed in quello degli A ppennini, nei<br />
quali oltre al consumo <strong>di</strong> prodotti locali, si lav o rav an o anche<br />
1 ANP, F 12, 1596. Mémoire sur les tanneries d u d é p a rte m e n t de<br />
Montenotte, 12 settembre 1812.<br />
12 I b id e m . Le otto concerie erano: 2 ad Acqui, 3 a N izza, u n a a Tagliolo,<br />
una a Castelletto d’Orba ed una a Vesimo.<br />
13ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les tanneries d u d é p a rte m e n t de<br />
Gênes, 1 settembre 1812.<br />
14 I b id e m .<br />
15 I b id e m . ANP, F 12, 1693. Relazione della C am era <strong>di</strong> C om m ercio<br />
<strong>di</strong> Genova al Ministro dell’lnterno, anno 1810 (senza d a ta ): il p rem io<br />
pagato per la sola assicurazione m arittim a per m erce d e s tin a ta a M arsiglia<br />
era il 3,75 % del valore.<br />
16ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les tanneries d u d é p a rte m e n t de<br />
Gênes, 1 settembre 1812.<br />
— 182 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
pelli dei prossimi <strong>di</strong>partimenti <strong>di</strong> Marengo e del Taro, i<br />
prezzi in generale erano più contenuti17.<br />
Nel <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> Genova, annualmente, si conciavano<br />
dalle 25.000 alle 30.000 pelli bovine, oltre a 50.000-60.000<br />
pelli ovine e caprine 18. Parte del prodotto era assorbito dalle<br />
forniture militari, in particolare per la XXVIII Divisione;<br />
una m odesta quantità era esportata in Corsica; la rimanenza<br />
era consum ata nella città (quella conciata al tannino) e sop<br />
ra ttu tto nelle campagne e nelle montagne dell’entroterra19.<br />
Nel <strong>di</strong>partimento degli Appennini, annualmente venivano<br />
conciate non meno <strong>di</strong> 15.000 pelli bovine20 ed analogo<br />
quantitativo veniva lavorato nei <strong>di</strong>stretti liguri <strong>di</strong> Savona e<br />
<strong>di</strong> Porto Maurizio del <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> Montenotte21.<br />
17 ANP, F 12, 1590. Mémoire sur les tanneries du département des<br />
Apennins, 7 febbraio 1812. ANP, F 12, 1596. Mémoire sur les tanneries<br />
du dép artem ent de Montenotte, 12 settembre 1812.<br />
Prezzi delle pelli da concia (franchi al quintale) Tab. B<br />
Qualità Genova Savona Parma<br />
ove nostrano 240-320 200-210 216-224<br />
B ove B uenos Aires 300-325 280 (*)<br />
acca 220-225 200-210 220<br />
V itello 150-300 200-240 280-290<br />
Capra 110-130 130<br />
—<br />
M ontone 75 72 80-84<br />
( * ) P o c o fr e q u e n ti su l m e rc a to .<br />
18 ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les tanneries du département de<br />
Gênes, 1 settem bre 1812.<br />
1 AB. C<br />
N um ero delle pelli bovine conciate nel <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> Genova<br />
1812 1812 1813<br />
D istretto I sem. Il sem. I sem.<br />
G enova 14.300 14.923 11.384<br />
N ovi 1.175 1.248<br />
Tortona<br />
1.135<br />
212 228 392<br />
V oghera 1.042 2.180 1.455<br />
TOTALE 16.729 18.579 14.366<br />
19 ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les tanneries du département de<br />
Gênes, 1 settem bre 1812.<br />
20ANP, F 12, 1590. Mémoire sur les tanneries du département des<br />
A pennins, 7 febbraio 1812.<br />
21 ANP, F 12, 1596. Mémoire sur les tanneries du département de<br />
M ontenotte, 12 settembre 1812.<br />
— 183 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
sa<br />
—<br />
•<<br />
H<br />
C<br />
><br />
O ztüa o f—1<br />
z<br />
w sp"0<br />
60.« «•a m><br />
5<br />
^ 4_l<br />
CQ<br />
H U û<br />
.b S &E<br />
uüu S «<br />
. D.<br />
0 - 7 . 2<br />
S o ï« c-o<br />
BB--<br />
■§*!<br />
,a*r rt 0,1<br />
•§ ao<br />
D- OO<br />
°<br />
u<br />
o<br />
10V><br />
a<br />
<br />
- C c/)<br />
1<br />
°<br />
*<br />
^<br />
3<br />
ü -M ci<br />
wo £ u<br />
S Q><br />
‘C C/3 g<br />
_ H<br />
C (U d) C<br />
S ^<br />
0<br />
00<br />
0<br />
O C fi<br />
^<br />
bû>><br />
03 d<br />
«•+-»•*-* 3 ctf ctf<br />
. C fi<br />
u « g<br />
C .5 .S<br />
. H u<br />
■at3<br />
a) u<br />
'E'E u u<br />
C.ti'ü<br />
C « Æ<br />
0 3 0 #<br />
COû<br />
« "3 ~<br />
*> • Cg m ss ~2 ts<br />
e >-><br />
‘2 2 w „<br />
O «<br />
§8«<br />
> _ U6fl >C<br />
o S-.2 « 2 -5<br />
c<br />
0 .<br />
u 08<br />
(U £ H *H• > H<br />
U 'O 'D<br />
-<br />
E<br />
a<br />
^ E 14<br />
. O O<br />
’*-
L attività delle concerie era con<strong>di</strong>zionata a n c h e dall 'appi<br />
ovvigionamento delle in<strong>di</strong>spensabili sostanze tan n ich e. Infatti<br />
1estrazione del tannino, un tempo p raticata con poca<br />
spesa lavorando piante e ra<strong>di</strong>ci d’importazione (quebracho<br />
ameiicano, sommacco <strong>di</strong> Sicilia, galle del L evante), doveva<br />
essere rivolta, colla cessazione dei traffici, alla p reparazio ne<br />
<strong>di</strong> surrogati estratti me<strong>di</strong>ante macinazione d a p ia n te in<strong>di</strong>gene<br />
povere <strong>di</strong> sostanze tanniche, che richiedevano u n a laboriosa<br />
lavorazione e fornivano prodotti <strong>di</strong> qualità s c a d e n te 22.<br />
I molini delle concerie potevano così m antenere viva l’attiv<br />
ità, ma a spese del ciclo <strong>di</strong> produzione che n e veniva ulteriormente<br />
rallentato, e a danno della produzione che ne risultava<br />
peggiorata23.<br />
I rischi e le <strong>di</strong>fficoltà del trasporto m arittim o avevano<br />
pio\ocato, anche su queste merci, un notevole a u m e n to dei<br />
prezzi, <strong>di</strong>rettamente sulle sostanze tanniche d ’im portazione<br />
(quebracho, sommacco, galle, ecc.), in<strong>di</strong>rettam ente sui prezzi<br />
dei prodotti locali ora richiesti anche da coloro che in tem pi<br />
normali non ne facevano uso24.<br />
Nel <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> Montenotte, il tannino <strong>di</strong> Sicilia,<br />
che prima del blocco si pagava 18 o 19 franchi al quintale,<br />
nel settembre del 1812 era valutato più <strong>di</strong> 66 f r a n c h i25. Il<br />
mirto <strong>di</strong> Corsica, usato in sostituzione del q u e b ra ch o o del<br />
sommacco, nello stesso periodo, raddoppiava il su o prezzo 26.<br />
Sul mercato <strong>di</strong> Genova passava infatti da franchi 4,5 a fran <br />
chi 9-'. Nei <strong>di</strong>partimenti degli Appennini e <strong>di</strong> M ontenotte,<br />
I b i d e m . ANP, F 12, 1590. Mémoire sur les tan n eries d u d ép artement<br />
des Apennins, 7 febbraio 1812. ANP, F 12, 1593. M é m o ire s u r les<br />
tanneries du département de Gênes, 1 settembre 1812.<br />
23 I b i d e m .<br />
24 I b i d e m .<br />
25 ANP, F 12, 1596. Mémoire sur les tanneries du d é p a rte m e n t de<br />
Montenotte, 12 settembre 1812.<br />
26 I b i d e m .<br />
ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les tanneries du d é p a rte m e n t de<br />
Gênes, 1 settembre 1812.<br />
- 186 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
la più facile sostituzione del mirto con altre piante in<strong>di</strong>gene<br />
(castagno, quercia, abete, ecc.), quasi della stessa efficacia,<br />
perm etteva <strong>di</strong> contenere l’aumento nella misura <strong>di</strong> 3 o 4<br />
franchi al quintale 2S.<br />
Nel <strong>di</strong>stretto <strong>di</strong> Genova delle 29 concerie, solo 8 facevano<br />
uso del tannino: quattro nella zona <strong>di</strong> Marassi (proprietario<br />
un tal Montebruno), tre in Cornigliano (proprietario<br />
Bascheling), una in Sampierdarena (proprietario De Martini);<br />
le altre 21 lo avevano sostituito col più economico « redoul<br />
» estratto dal mirto <strong>di</strong> Corsica o dalle piante locali,<br />
« rinforzato » saltuariamente con modestissime quantità <strong>di</strong><br />
tannino 29.<br />
Il consum o <strong>di</strong> tannino nelle otto concerie raggiungeva i<br />
1.275 chilogrammi nel secondo semestre del 1812, i 1.410 chilogram<br />
m i nel primo semestre del 1813, i 1.140 chilogrammi<br />
nel secondo semestre dello stesso anno30. Le rimanenti concerie<br />
consumavano circa 6.000-7.000 quintali <strong>di</strong> altre sostanze<br />
31, prodotte dalla macinazione delle piante in<strong>di</strong>gene e del<br />
m irto, m a il valore delle pelli così trattate veniva valutato<br />
28 Ib id e m . ANP, F 12, 1590. Mémoire sur les tanneries du départem<br />
ent des Apennins, 7 febbraio 1812. ANP, F 12, 1596. Mémoire sur les<br />
tan n eries du départem ent de Montenotte, 12 settembre 1812.<br />
29 ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les tanneries du département de<br />
Gênes, 1 settem bre 1812.<br />
30 I b i d e m . ■ Tab. D<br />
C o n s u m o d i ta n n in o nel d ip a rtim en to <strong>di</strong> Genova (in chilogrammi)<br />
Fonti: ANP, F 12, 1593<br />
N. 1812 1813<br />
D IS T R E T T I Con II / II III IV<br />
cerie sem. trim. trim. trim. trim.<br />
GENOVA<br />
8 1.275 710 700 570 570<br />
NOVI<br />
7 375 186 188 172 170<br />
TORTONA<br />
VOGHERA<br />
TOTALE Dipartimento<br />
1 30 15 16 51 51<br />
6 194 262 280_ 296 290<br />
22 1.874 1.173 1.184 1.089 1.081<br />
31 ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les tanneries du département de<br />
Gênes, 1 settem bre 1812.<br />
— 187 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
dal 9 al 25 per cento in meno <strong>di</strong> quello delle pelli conciate<br />
col tannino32.<br />
Nel 1813 due concerie del <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> G enova, una<br />
a Sampierdarena e l’altra a Sestri, erano costrette a cessare<br />
ogni loro attività, mentre al <strong>di</strong> fuori del d istretto le altre<br />
concerie del <strong>di</strong>partimento aumentavano <strong>di</strong> n u m ero , aggiungendosi<br />
alle preesistenti tre nuove concerie: u n a a T ortona<br />
e due a Voghera, cioè in zone più prossime ai te rrito ri produttori<br />
<strong>di</strong> pelli. All’aumento complessivo del n u m e ro delle<br />
concerie non corrispose però che un effimero increm ento<br />
della produzione, passata da 137.860 chilogrammi a 147.877<br />
nel primo semestre del 1813 per ricadere a 126.950 nel secondo<br />
semestre dello stesso anno, con una <strong>di</strong>m inu zio ne del<br />
14,20 per cento, che <strong>di</strong>venta del 21,43 per cen to se invece<br />
della quantità si considera il valore delle pelli con ciate 33.<br />
Questa situazione, anche se irta <strong>di</strong> <strong>di</strong>fficoltà e <strong>di</strong> conseguenze<br />
negative, non ebbe però che lievi ripercussioni sulla<br />
occupazione operaia, in quanto la struttura delle concerie<br />
era già da tempo ridotta al minimo: tre o quattro <strong>di</strong>pendenti,<br />
tutti in<strong>di</strong>spensabili alla sopravvivenza dell’azienda. Anche le<br />
concerie più importanti non avevano che sette od o tto operai34,<br />
pagati malamente33, dei quali tre erano d estin ati alle<br />
32 Ib'dem- T ab. E<br />
Prezzi delle pelli conciale nel <strong>di</strong>partimento <strong>di</strong> Genova (fra n c h i al q.le)<br />
Anno 1812<br />
Qualità Concia al tannino Concia al « redoul »<br />
Bove 430 3 9 0<br />
Vacca 445 350<br />
Vitello 525 445<br />
Montone 315 250<br />
Capra 500 375<br />
33 I b i d e m .<br />
34 I b i d e m . ANP, F 12, 1950. Mémoire sur les tanneries d u d ép a rte <br />
ment des Apennins, 7 febbraio 1812. ANP, F 12, 596. M ém o ire su r les<br />
tanneries du département de Montenotte, 2 settembre 1812.<br />
ANP, F 12, 1596. Mémoire sur les tanneries du d é p a rte m e n t de<br />
Montenotte, 12 settembre 812. La paga degli operai d elle concerie variava<br />
dai due ai tre franchi al giorno.<br />
— 188 —<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
vasche concianti, due a sgrassare le pelli, uno a pulirle, altri<br />
due a stenderle 36. Date le caratteristiche tecniche della produzione,<br />
alcuni <strong>di</strong> essi non potevano contare che su un lavoro<br />
saltuario e, pur figurando fra il personale delle concerie,<br />
non erano occupati che pochi giorni alla settimana 37.<br />
Nel <strong>di</strong>partim ento <strong>di</strong> Genova, dal <strong>di</strong>cembre 1812 al gennaio<br />
1814, gli operai da 165 (43 concerie), aumentavano a 178<br />
(46 co n cerie)38. Nel <strong>di</strong>partimento degli Appennini, nel marzo<br />
1812 erano occupati 120 operai (22 concerie), nel gennaio<br />
del 1814 ridotti a soli 108 (24 concerie)39. Nei <strong>di</strong>stretti <strong>di</strong> Savona<br />
e Porto Maurizio, nello stesso periodo, in do<strong>di</strong>ci concerie<br />
lavoravano 68 operai. Una precedente crisi, agli inizi<br />
del secolo, aveva già contratto in drastica misura il numero<br />
delle aziende, che, nella sola Pieve <strong>Ligure</strong>, erano passate da<br />
14 a 4 40.<br />
36 ANP, F 12, 1593. Mémoire sur les tanneries du département de<br />
Gênes, 1 settem bre 1812.<br />
37 Ib id e m . Note in prospetti trimestrali, 1813.<br />
38 Ib id e m . Mémoire sur les tanneries du département de Gênes,<br />
1 settem b re 1812.<br />
39 ANP, F 12, 1590. Mémoire sur les tanneries du département des<br />
Apennins, 7 febbraio 1812.<br />
40 ANP, F 12, 1596. Mémoire sur les tanneries du département de<br />
M ontenotte, 2 settembre 1812.<br />
— 189 —<br />
4<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
ERRATA CORRIGE<br />
Nell’articolo <strong>di</strong> G. Felloni, Popolazione e case a G en ova nel 1531-35,<br />
pubblicato nel fase. I del vol. IV, sono stati omessi i se g u e n ti d ati, che<br />
occorre aggiungere alla tabella 1 a pag. 313:<br />
Nome del quartiere<br />
Numero<br />
dei fuochi<br />
N u m ero<br />
delle persone<br />
Portoria (l0) 32<br />
Portoria (2°) 32<br />
174<br />
200<br />
1.021<br />
1.120<br />
A utorizzazione d e l T r ib u n a l e <strong>di</strong> G e n o v a N. 610 in d a t a 19 L u g l i o 1963<br />
T ipo g ra fia F e r r a r i-O c c e l l a e C. - A l e s s a n d r i a<br />
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012
Società <strong>Ligure</strong> <strong>di</strong> <strong>Storia</strong> <strong>Patria</strong> - biblioteca <strong>di</strong>gitale - 2012