24.12.2013 Views

SP 12 S- 18 Nus vein tractau la davosa gada la ... - Commonweb

SP 12 S- 18 Nus vein tractau la davosa gada la ... - Commonweb

SP 12 S- 18 Nus vein tractau la davosa gada la ... - Commonweb

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>SP</strong> <strong>12</strong> S- <strong>18</strong><br />

<strong>Nus</strong> <strong>vein</strong> <strong>tractau</strong> <strong>la</strong> <strong>davosa</strong> <strong>gada</strong> <strong>la</strong> cumposiziun dal<strong>la</strong>s empremas treis<br />

parts dil cudisch 'siat otg nov'. Il cudisch romontsch fa, sco nus<br />

<strong>vein</strong> viu, ina schelta dils dus cudischs tudestgs. Il bia vegnan ils<br />

capetels dil cudisch dil 'Schweizer Sprachbuch 9' mintgamai al<strong>la</strong> fin<br />

dal<strong>la</strong>s differentas parts, mo ei dat era cass, nua che capetels dil<br />

cudisch dal<strong>la</strong> novav<strong>la</strong> ein mischadai denter da quels dal<strong>la</strong> 7av<strong>la</strong> ed<br />

8av<strong>la</strong> en. Gest pil capetel 'Tgi ha ils megliers arguments' (p.22)<br />

cun il pugn da partenza 'Igl eroport da Heathrow' para quei uss buc<br />

gest gartegiau a mi, mo jeu enconuschel buc <strong>la</strong>s raschuns, pertgei<br />

ch'igl autur ei sedecidius da metter quei capetel en quei liug.<br />

Lu <strong>vein</strong> nus aunc dau in'egliada sin in auter problem: tgei san ins<br />

trans<strong>la</strong>tar e tgei va buc. Effecivamein ein lunscho ils biars texts<br />

dil cudisch romontsch texts trans<strong>la</strong>tai. Ei dat denton capetels, nua<br />

che quei va buc. El<strong>la</strong> part 1 ei quei ils capetels che tractan specificamein<br />

il lungatg: 'Lungatg da giuvenils, In pèr dialects tipics<br />

en Surselva' e '5 idioms –ina crusch?' Era per <strong>la</strong> differenza denter<br />

lungatg plidau e lungatg scret vess ins stuiu schar dar el tgau enzatgei<br />

auter che mo ina trans<strong>la</strong>ziun dil tudestg tenor miu manegiar,<br />

mo ei fuss schon buc buc stau sempel d'anf<strong>la</strong>r situaziuns paralle<strong>la</strong>s<br />

en lungatg scret e lungatg plidau. Mo el<strong>la</strong> fuorma dil cudisch<br />

ves'ins lu era buc fetg bein quel<strong>la</strong> differenza.<br />

Ei dat era midadas da tema e text per motivs culturals, sco nus <strong>vein</strong><br />

viu all'entschatta da part 2, nua ch'ei vegn <strong>tractau</strong> ils giugs auditivs<br />

enstagl da televisiun e video. Ils 'videos' ein era schon puspei<br />

antiquai denton, pia era buc bia pli actuals ch'ils giugs<br />

auditivs. Lu ei <strong>la</strong> midada dal<strong>la</strong> 'Brienzer Rothornbahn' al<strong>la</strong> 'Viafier<br />

retica' en part 3 ina midada per motivs culturals, mo gest bia da<br />

quel<strong>la</strong>s dat ei buc el cudisch.<br />

<strong>Nus</strong> vevan aunc entschiet <strong>la</strong> <strong>davosa</strong> <strong>gada</strong> cun in auter tema, nua che<br />

ins sa buc semp<strong>la</strong>mein trans<strong>la</strong>tar, <strong>la</strong>s poesias. Tier <strong>la</strong>s fab<strong>la</strong>s va<br />

quei aunc senz'auter, schegie cun in pign incap tier <strong>la</strong> <strong>davosa</strong> da<br />

quel<strong>la</strong>s, perquei ch'igl ei ina fab<strong>la</strong> moderna. Gliez ei signa<strong>la</strong>u el<br />

tudestg entras scriver pign ils substantivs, ina raffinessa da quel<strong>la</strong><br />

fab<strong>la</strong> va a piarder el romontsch. Trans<strong>la</strong>tar el<strong>la</strong> san ins perquei<br />

tuttina, mo anf<strong>la</strong>r in auter mied ch'indicass, ch'ei setracti d'in<br />

text modern e buc d'in text tradiziunal, ei strusch pusseivel el<br />

romontsch.<br />

Las poesias dil text tudestg ein fetg multifaras, sco nus <strong>vein</strong> viu.<br />

Schon sin l'emprema pagina dil text tudestg <strong>vein</strong> nus treis tips fetg<br />

differents da poesias, ina tradiziuna<strong>la</strong>, ina da Christian Morgenstern,<br />

ch'ha scret ina massa poesias da quei gener, p.ex. <strong>la</strong> renumada<br />

"Das ästhetische Wiesel":<br />

Ein Wiesel<br />

saß auf einem Kiesel<br />

inmitten Bachgeriesel.<br />

Wißt ihr<br />

weshalb?<br />

Das Mondkalb<br />

verriet es mir<br />

im Stillen:<br />

Das raffinierte<br />

Tier<br />

tat's um des Reimes willen.


<strong>SP</strong> <strong>12</strong> S- 19<br />

La tiarza poesia sin quel<strong>la</strong> pagina <strong>la</strong>vura mo cun associaziuns: 'Aufgezwackt<br />

cun hingemotzt / angezickt und abgestotzt' etc. Da quei dat<br />

ei lu buc el romontsch; noss auturs ein glieud seriusa. Las poesias<br />

dil 'Schweizer Sprachbuch 7/8' ein veramein tschernidas cun tutta<br />

precauziun, cunzun quel<strong>la</strong>s da p.54 e 55, che duein mussar ritmus,<br />

rema e tun da poesias.<br />

Anf<strong>la</strong>r poesias corrispundentas sursilvanas ei segir buc aschi sempel.<br />

Ina da quel<strong>la</strong>s <strong>vein</strong> nus aunc <strong>tractau</strong> <strong>la</strong> <strong>davosa</strong> <strong>gada</strong>. Igl ei ina<br />

poesia tradiziuna<strong>la</strong>, mo da lezzas vess ins lu schon giu meglieras,<br />

schizun per sursilvan. Cunzun il metrum dal<strong>la</strong> poesia ei catastrofals,<br />

e <strong>la</strong>s remas ein era buc gest fetg surprendentas, auter che<br />

forsa 'ti – mintgadi'. Igl ei ver che <strong>la</strong>s poesias da Muoth ni Tuor,<br />

poesias c<strong>la</strong>ssicas par excellence, ein magari empau liungas, mo ina<br />

ni l'autra ch'ei era buc pli liunga vess ins schon anf<strong>la</strong>u.<br />

La secunda poesia ei da Pader Alexander Lozza. Enconuschis lez? –<br />

Quei ei in scribent surmiran. Effectivamein ei <strong>la</strong> poesia sursilvana<br />

ina trans<strong>la</strong>ziun dal<strong>la</strong> poesia dil cudisch surmiran. Gest da basegns<br />

fa quei uss buc; ei dat bia dapli poesias e poets sursilvans che<br />

surmirans, quei che vul bein aunc dir nuot dal<strong>la</strong> qualitad, mo tuttina.<br />

Igl original ei:<br />

Il scort ed igl nurant<br />

Dadei en scort on sutaro,<br />

en renumo!<br />

Dasper igl scort, en por nurant,<br />

en veir unfant!<br />

Ossa <strong>la</strong>s tgavazzas sen carner<br />

ston star a pêr!<br />

La ti', te scort cun ti'saveida,<br />

scu chel<strong>la</strong> digl nurant – è veida.<br />

Veis capiu il text? – 'scort' = "perdert", nurant' = "ignorant,<br />

tup". Il tetel "Il sabi ed il tup" se<strong>la</strong>in pia giustificar. Pli difficultusas<br />

ein lu <strong>la</strong>s empremas duas lingias. Tgi han ei satrau el<br />

text sursilvan? –<br />

"in renomau"; quei ei il soli object direct pusseivel. E nua han ei<br />

satrau lez? – Buc lunsch naven d'in sabi. Tgi han satrau el text<br />

surmiran: 'Dadei en scort on sutaro'.<br />

Il 'scort'; e quei 'dadei', "daditg", e buc "datier da". E 'renumo'<br />

ei lu ina apposiziun a 'sabi'; "in renomau". Pia "Daditg han ei<br />

satrau in sabi, in renumau."<br />

Lu 'Dasper igl scort, en por nurant'. Tgei ei "en por nurant"? –<br />

"in pauper tappalori". 'por' ei en scadin cass <strong>la</strong> scursanida da 'pover'<br />

"pauper". Il "pur" vess num pour per surmiran. Per 'tappalori'<br />

stuess ins anf<strong>la</strong>r enzatgei meglier, mo "in pauper tup" va en scadin<br />

cass era buc bein. Il meglier fuss forsa aunc 'tgutg', sin basa da<br />

quei che suonda lu el text surmiran, 'en veir unfant!' "in ver affon",<br />

silmeins spirtalmein. Nua ei 'in ver affon' vegnius vi el<strong>la</strong><br />

versiun sursilvana? –<br />

Lez ei vegnius el<strong>la</strong> poesia dasperas da Theo Candinas, el<strong>la</strong> quarta<br />

lingia:<br />

Olmas<br />

Dalunsch e damaneivel<br />

dei is sch'igl ei pusseivel<br />

in ver affon!<br />

a nus ord l'autra veta ...


<strong>SP</strong> <strong>12</strong> S- 20<br />

Leu disturba quel<strong>la</strong> lingia lu veramein ualti fetg! Mo era cheu ei<br />

secapescha <strong>la</strong> poesia ali giavel cun schar naven quel<strong>la</strong> lingia. El<br />

cudisch surmiran ves'ins gie c<strong>la</strong>ramein <strong>la</strong> structura dal<strong>la</strong> poesia: 3<br />

strofas tuttina, <strong>la</strong> quarta lu auter ed era separada da tschel<strong>la</strong>s<br />

treis cun in spazi. Cheu ves'ei ora, sco sch'ei dess ina strofa da<br />

treis lingias e lu duas da duas, ch'han aunc mintgamai in auter ritmus.<br />

Quei fuss lu aunc mender che <strong>la</strong> poesia dal<strong>la</strong> Maria Beer; tier<br />

lezza ha tuttina mintga strofa 3 lingias. Mo da spindrar fuss <strong>la</strong><br />

poesia aschia ni aschia buc. Sch'ins metta 'in ver affon!' el dretg<br />

liug, maunca <strong>la</strong> rema 'nurant – unfant' digl original. Mo da remas<br />

s'empatscha nies trans<strong>la</strong>tur aschia ni aschia buc <strong>la</strong> massa: <strong>la</strong> rema<br />

'carner – pèr' ei ina pura rema dil lungatg da scartira, e <strong>la</strong> rema<br />

'savida – vita' ei tut semp<strong>la</strong>mein fallida ed ha lu era num 'saveida'<br />

e 'veida' el surmiran. Cheu san ins mo dir: 'Pover pader Alexander'.<br />

Igl autur sursilvan ha aunc trans<strong>la</strong>tau duas autras poesias dil sursilvan<br />

el surmiran, 'Televisiun' dad Antonia Sonder sin p.56, e<br />

'Paus' dad Andrea Steier sin p.58, era lezzas buc senza ina catastrofetta<br />

ni l'autra, cunzun <strong>la</strong> <strong>davosa</strong>. Mo era schiglioc demuossa <strong>la</strong><br />

schelta ina nunenconuschientscha ec<strong>la</strong>tanta dal<strong>la</strong> poetica en general<br />

e da poesias sursilvanas en special. Aschia maunca p.ex. <strong>la</strong> <strong>davosa</strong><br />

strofa el<strong>la</strong> poesia da Theo Candinas, ch'ha num:<br />

Ha quel che fa dertgira<br />

cun nus in'autra mira<br />

pertgei sto'l schar curdar<br />

nus ord siu maun<br />

giu el pultaun?<br />

Pia ina strofa ualti impurtonta. P<strong>la</strong>z vess ei giu el cudisch era per<br />

quel<strong>la</strong> strofa, mo probab<strong>la</strong>mein era el<strong>la</strong> buc correcta politicamein<br />

pil responsabel da quel<strong>la</strong>s paginas.<br />

Las poesias p.56 e 57 hai jeu buc control<strong>la</strong>u. Dils auturs ha silpli<br />

Gon Dep<strong>la</strong>zes in cert num era sco poet, era sche <strong>la</strong> poesia ch'ei vegnida<br />

tschernida dad el s'auda segir buc tier sias meglieras. Mo<br />

p.58 e 59 han bunamein tuttas poesias enzanua in sbagl. Tier quel<strong>la</strong><br />

da Gion Cadieli ei <strong>la</strong> 3 strofa spartgida en duas parts. Tier Muoth<br />

stuess ei esser 'Quel tuna ferm e suna c<strong>la</strong>r', buc duas ga 'tuna'.<br />

Tier Andrea Steier stuess ei esser 'ruaus' enstagl 'ruarus' en l.2.<br />

Quel<strong>la</strong> secunda lingia ei era schiglioc <strong>la</strong>va<strong>gada</strong>: <strong>la</strong> versiun surmirana<br />

ha: porta pasch e pôs<br />

cun treis s inizials, e <strong>la</strong> strofa entscheiva gie era cun 'Puspe'.<br />

Cun midar 'pôs' en 'ruaus' ei il ritmus <strong>la</strong>vaguas; 'ruaus' ha duas<br />

silbas enstagl mo ina. Lu vegn era <strong>la</strong> rema fallida cun duvraus duas<br />

<strong>gada</strong>s 'ruaus' enstagl 'pôss' e 'clos' sco egl original; ins astga<br />

buc metter duas <strong>gada</strong>s il medem p<strong>la</strong>id el<strong>la</strong> rema.<br />

Tier <strong>la</strong> proxima poesia da Gian Fontana ei tetel fallius. Lez stuess<br />

esser 'Èrs madirs'; <strong>la</strong>s 'Medunzas' vegnan dal<strong>la</strong> poesia da Flurin<br />

Darms. El<strong>la</strong> tiarza lingia dal<strong>la</strong> secunda strofa stuess ei esser<br />

'sesbleha' da 'sesblihar', buc 'sesbeha', ed el<strong>la</strong> proxima lingia<br />

'fretg' e buc 'frestg'. "ei tut il frestg a mun" dat uss veramein<br />

negin senn. El<strong>la</strong> secund<strong>davosa</strong> lingia dal<strong>la</strong> poesia eis ei era 'canzuns'<br />

sco el<strong>la</strong> <strong>davosa</strong>, poeticamein secapescha meglier.<br />

Sin p.59 ha Flurin ha num 'Darms', buc 'Dams', ed el<strong>la</strong> secunda lingia<br />

eis ei 'el<strong>la</strong>s', buc 'el<strong>la</strong>', numnadamein <strong>la</strong>s medunzas e buc <strong>la</strong><br />

bia<strong>la</strong>. El<strong>la</strong> secunda lingia dal<strong>la</strong> <strong>davosa</strong> strofa stuess ei esser 'cun<br />

staunchel maun, mo egl rient'. Probab<strong>la</strong>mein ha il responsabel capiu<br />

'ęgl rient' enstagl 'ēgl rient', ed ha lu currigiu, mo aunc lu sa<br />

Flurin Darms segir meglier, tgei che s'auda el<strong>la</strong> poesia ch'igl autur<br />

dil cudisch sursilvan. La poesia dal<strong>la</strong> Maria Beer hai jeu buc saviu


<strong>SP</strong> <strong>12</strong> S- 21<br />

control<strong>la</strong>r, mo lezza ei aschia ni aschia buc gest in hit. Quei vesa<br />

ins re<strong>la</strong>tivamein spert tier <strong>la</strong>s remas, ch'ein savens fuormas verba<strong>la</strong>s:<br />

'arriva – viva; fittai –ruinai, ca<strong>la</strong>r – car, alzein – instantamein,<br />

segira – pertgira'. Tier Darms eis ei mo 'rient – murend', e<br />

leu aunc en duas categorias grammatica<strong>la</strong>s differentas. Cunzun remas<br />

cugl infinitiv, dil tip 'gratu<strong>la</strong>r – fiasta far', ni da quel<strong>la</strong>s sin –<br />

ein, 'nus gratulein – il migiel alzein' ei aschi tipicas per quei<br />

gener da poesias.<br />

Lu <strong>la</strong>sch jeu cun quei per <strong>la</strong>s paginas 55-59. Sche jeu savess far<br />

quei, cussegliass al sco<strong>la</strong>sts da tagliar or quel<strong>la</strong>s en tut ils cudischs<br />

da lur sco<strong>la</strong>rs, per evitar che lezs piardien tut il respect<br />

per poesias sursilvanas.<br />

Il rest dal<strong>la</strong> part 3 ein lu puspei trans<strong>la</strong>ziuns. Ina caussa ni<br />

l'autra ei lu puspei ida empau crutsch tier in text ni l'auter, e<br />

tier in capetel ni l'auter san ins sedumandar, schebein ei vess buc<br />

dau enzatgei pli adattau al<strong>la</strong> situaziun romontscha che quei ch'ils<br />

capetels tscherni ein. p.75 vegn p.ex. descret in accident d'in<br />

aviun sin <strong>la</strong> sdrema centra<strong>la</strong> da l'autostrada Genevra-Losanna (7/8,<br />

82), e p.76 e 77 problems dil "Hallenbad City Zürich" (7/8,84f.),<br />

trans<strong>la</strong>tau cheu cun "il bogn cuvretg dal<strong>la</strong> City a Turitg". Schebein<br />

quel<strong>la</strong> trans<strong>la</strong>ziun ei correcta ni buc, sai jeu era buc giudicar. Jeu<br />

supponel che 'City' seigi plitost in num, buc in liug, e lu stuess<br />

ei esser "Il bogn cuvretg City a Turtig", mo segirs sun jeu buc,<br />

malgrad Google. Era <strong>la</strong> 'Show dal<strong>la</strong> „Titanic‟, p.79, para uss buc<br />

dispet in text fetg adattau per igl ambient romontsch. El vegn dil<br />

cudisch dal<strong>la</strong> 9av<strong>la</strong> (p.63), mo ins vess tuttina era aunc giu autras<br />

pusseiv<strong>la</strong>dads. In tec dapli adatg vess ins era saviu dar tscheu e<br />

leu. p.78, tiel text cul tetel 'Vandals a Seewen', vess ins era saviu<br />

prender x-in vitg el Grischun ch'ha ina staziun, cunzun ch'ils<br />

biars scoalsts e sco<strong>la</strong>rs vegnan buc a saver, nua che Seewen ei, ed<br />

ei dat schizun dus loghens cun quei num (SZ, SO). Era per 'Roger<br />

Bürgler, Lauerz' (SZ), vess ins saviu anf<strong>la</strong>r enzatgei pli datier dil<br />

Grischun. Il cudisch surmiran ha silmeins schau naven 'Lauerz', mo<br />

il cudisch sursilvan ha puspei introduciu il liug cheu ed el proxim<br />

text. Cun schar cheu ils nums tudestgs ves'ins gie scochemai, ch'il<br />

text ei trans<strong>la</strong>taus e buc originals.<br />

Lu schein nus cun quei, quei che pertucca <strong>la</strong> tiarza part. Dat ei<br />

aunc damondas tier quel<strong>la</strong>? –<br />

Lu mo aunc cuort tier <strong>la</strong> quarta part, 'Scriver texts', p.80-130, 27<br />

capetels en tut. En quel<strong>la</strong> ei praticamein tut trans<strong>la</strong>tau, entschiet<br />

cul text da Franz Hohler sil<strong>la</strong> pagina da tetel, p.80 dil cudisch romontsch,<br />

p.90 dil 'Schulbuch 7/8'. Ils biars temas derivan dil<br />

'Sprachbuch 7/8', ils davos 7 denton dil 'Sprachbuch 9'. Ina midada<br />

pli gronda ha ei mo dau sin p.104 dil cudisch romontsch, nua ch'in<br />

auter cudisch ei <strong>tractau</strong>s che sin p.116 dil 'Sprachbuch 7/8', mo il<br />

cudisch presentaus el cudisch romontsch ei era in cudisch trans<strong>la</strong>taus<br />

dil tudestg. Era il text che suonda ei lu puspei trans<strong>la</strong>taus:<br />

in raquent d'in cert Hermann Heer cul tetel 'Bob Whiston', ch'han<br />

segir domisdus aunc mai udiu enzatgei dil romontsch.<br />

Lu dat ei aunc ina pintga midada sin p.117 dil cudisch romontsch,<br />

nua ch'ins ha La Quotidiana sco funs enstagl dal<strong>la</strong> NZZ ed x-in Tagb<strong>la</strong>tt<br />

el 'Schulbuch 9', p.89, mo cheu pertucca <strong>la</strong> midada mo <strong>la</strong> fotografia<br />

dil funs; il text ei il medem. Il medem va<strong>la</strong> per p.1<strong>18</strong>, nua<br />

ch'il funs ei midaus, il text sco tal denton buc. Lu ein aunc <strong>la</strong>s<br />

fotografias sin p.<strong>12</strong>0-<strong>12</strong>3 differentas da quel<strong>la</strong>s dil cudisch tudestg


<strong>SP</strong> <strong>12</strong> S- 22<br />

(9,96s.), medemamein ils nums, mo il tema ed il text sco tal ei<br />

restaus il medem. Quel<strong>la</strong> part ha pia <strong>la</strong>s pli paucas midadas visavi<br />

ils text originals, ton sco jeu vesel.<br />

Dat ei aunc damondas tier quel<strong>la</strong> part? –<br />

Lu vegnessen nus lu tier quel<strong>la</strong>s parts dil cudisch ch'han buc da far<br />

directamein cul<strong>la</strong>s quater capacitads da lungatg 'ted<strong>la</strong>r – discuorrer<br />

– leger – scriver'. El cudisch romontsch ei quei treis parts: part 5<br />

'Observar il lungatg', part 6 'Veser sbagls – evitar sbagls', part 7<br />

'Rumantsch grischun'. Part 7 croda secapescha naven els cudischs tudestgs.<br />

Ei dat era buc leu ina part che vess num 'Hochdeutsch'; il<br />

diever da lez els cudischs secapescha da sesez. Ils tetels dal<strong>la</strong>s<br />

autras duas parts derivan dil 'Sprachbuch 7/8'. El 'Sprachbuch 9'<br />

ein quel<strong>la</strong>s duas parts buc repridas pli. Leu ha ei denton era ina<br />

part supplementara a quel<strong>la</strong>s dal<strong>la</strong>s capacitads, ch'ha denton num<br />

leu: 'Sprache verwenden – den Sprachbau durchschauen'. Sco nus vegnin<br />

lu aunc a veser, ein denton era differents temas da quel<strong>la</strong> part<br />

dil 'Sprachbuch 9' vegni integrai el cudisch romontsch. Quei ei lu<br />

parts, nua ch'ei astgass lu esser in pulit tec pli difficultus da<br />

trans<strong>la</strong>tar dil tudestg, perquei ch'il lungatg ei cheu il tema, buc<br />

quei ch'ins sa far cul lungatg.<br />

Il cudisch romontsch entscheiva <strong>la</strong> part 5 cul tema: 'Era il lungatg<br />

semida', p.132, che vegn el 'Sprachbuch 7/8' sco secund tema da<br />

quel<strong>la</strong> part, p.150. Il cudisch tudestg ha avon aunc il tema 'Andere<br />

Zeiten – andere Sitten' (p.148), nua ch'ei va d'ina vart per mussar<br />

<strong>la</strong>s midadas enteifer il sistem da saltar denter ils 1900 ed ils<br />

2000, da l'autra vart dal<strong>la</strong>s modas e manieras da magliar, mo lezza<br />

pagina ei buc fetg consistenta. Quei duei esser ina introducziun el<br />

tema 'midadas', che sto uss denton buc dispet esser e ch'ins sa<br />

schar naven cun buna cunscienzia. En scadin cass vess ins stuiu<br />

prender midadas ch'ein pli datier dal<strong>la</strong> situaziun dil Grischun, mo<br />

da lezzas vess ei era dau avunda.<br />

Il 'Sprachbuch 7/8' (p.150) muossa <strong>la</strong> midada da cun l'emprema strofa<br />

d'ina canzun da baselgia, cun exempels da 1545 tochen 1952. Ei vessen<br />

secapescha era saviu ir anavos tochen egl 8avel tschentaner,<br />

schegie buc gest cun quei text. Agl autur dil cudisch sursilvan ha<br />

quei lu buc tunschiu; lez va anavos sin in text ch'el indichescha<br />

cun ina scartira fetg specia<strong>la</strong>. Enconuschis il text? –<br />

El indichescha sut 'Versiun interlienara da Nossadunnaun'; 'Nossadunnaun'<br />

stuess ins scriver ensemen. Nua ei quei? –<br />

Quei ei <strong>la</strong> denominaziun romontscha dad 'Einsiedeln'. Quei era in<br />

liug da pelegrinadi aschi enconuschent ch'el veva survegniu in num<br />

sursilvan. Ina fotografia dal<strong>la</strong> versiun interlineara da Nossadunnaun<br />

dat ei el<strong>la</strong>s Funtaunas I. Schon <strong>la</strong> pagina da tetel da quei tom ha<br />

quei text sco funs. Il text romontsch ei mintgamai screts sur ina<br />

liniga vi, aschia ch'el stat denter <strong>la</strong>s lingias dil text original,<br />

ch'ei per <strong>la</strong>tin. Il text romontsch entscheiva tier igl S grond e va<br />

mo sur in pèr lingias. L'entira pagina ei copiada sin p.51, mo<br />

ch'ins vesa strusch il text romontsch leu. Schon <strong>la</strong> pareta ch'il<br />

text ha survegniu el cudisch da sco<strong>la</strong> ei totalmein fallida, e sco<br />

sursilvan sa il text era buc valer senz'auter. Screts eis el probab<strong>la</strong>mein<br />

a Faveras/Pfäffers sur Bad Ragaz. Lu cuntegn il text dil cudisch<br />

da sco<strong>la</strong> era aunc differents sbagls. Schon igl emprem p<strong>la</strong>id ei<br />

fallius; el text stat afunda, ed igl ei screts per [v]; il p<strong>la</strong>id<br />

ei 'avunda'. Lu ei 'tutilo', l.4, ei scret ensemen el text orginal,<br />

mo Dep<strong>la</strong>zes sparta era aschia el<strong>la</strong>s Funtaunas, sil<strong>la</strong> pagina visavi<br />

<strong>la</strong> fotografia, aschia ch'ins sto schar ir atras quei. Era 'quilhomo'<br />

ei scret ensemen egl original, denton spartiu tier Dep<strong>la</strong>zes, mo en


<strong>SP</strong> <strong>12</strong> S- 23<br />

scadin cass eis ei mo in –i- tier 'quil', buc dus. Dep<strong>la</strong>zes inidchescha<br />

lu era mo qu il hom. 'mopotesille' ei era scret ensemen, mo Dep<strong>la</strong>zes<br />

ha <strong>la</strong> medema separaziun. En scadin cass ei era il tierzdavos<br />

p<strong>la</strong>id fallius; il secund –e da 'sillee' ei da memia. Quei text vess<br />

jeu en scadin cass schau naven; el fa dapli problems che quei ch'el<br />

illustrescha <strong>la</strong> historia dil sursilvan.<br />

La canzuun da 1625 vegn dal<strong>la</strong> Crestomazia, sco quei ch'ins vesa<br />

dall'indicaiun [p.233] aschi ca. enamiez; lezza indichescha mintgamai<br />

<strong>la</strong>s paginas dil original en parantesas quadras. (Crest.I,47).<br />

Tgei vul 'Er en quel miedi' dir? –<br />

"Era en quel<strong>la</strong> melodia", numnadamein quel<strong>la</strong> ch'ei indicada tier <strong>la</strong><br />

canzun che preceda. Tgeinina che gliez ei, ston ins lu halt mirar<br />

el<strong>la</strong> Crestomazia, sch'ins remarca, che <strong>la</strong> canzun vegn da leu, ni lu<br />

egl original, ch'ins vegn denton strusch a ver a disposiziun.<br />

La canzun da 1685 vegn dil cudisch da cant 'Canzuns devotiusas (…)'<br />

da P. Zacharias da Salò. Il cudisch da sco<strong>la</strong> sursilvan ha era quei<br />

text dal<strong>la</strong> Crestomazia (I,<strong>12</strong>3), mo che <strong>la</strong> canzun ha leu 22 stofas.<br />

Il rest fan lu texts en prosa pli cuorts. Ils dus emprems vegnan era<br />

dal<strong>la</strong> Crestomazia (I,753), e quel da <strong>18</strong>11 era (I,507). Danunder<br />

ch'el ha lu ils pli novs, hai jeu buc control<strong>la</strong>u.<br />

Tier quei tema ha il cudisch sursilvan pia tscherniu in auter proceder<br />

ch'il cudisch tudestg. Lez <strong>la</strong>vura igl emprem en scadin cass<br />

adina cul medem text, ferton ch'il sursilvan ha differents texts, en<br />

principi dus per tschentaner, dapi ch'ei vegn scret empau pli frequent<br />

romontsch. Il cudisch surmiran ei suandaus il model dil cudisch<br />

tudestg. Lez ha effectivamein era adina il medem text, sco il<br />

tudestg, denton il 'Bab nos' ni paternies. Quel anfl'ins secapescha<br />

praticamein en tut ils catechissems, aschia ch'ins ha ina pulita<br />

schelta a disposiziun. Il surmiran ei vegnius screts e surtut publicaus<br />

bia pli tard ch'il sursilvan, mo Faust Signorell ei tuttina<br />

vegnius tier 5 texts differents. Pil sursilvan vess p.ex. era saviu<br />

prender texts ord ils evangelis. Lu vess ins saviu entscheiver cun<br />

<strong>la</strong> trans<strong>la</strong>ziun dil NR da Luci Gabriel da 1648 e cumparegliar lezza<br />

inaga cul text corrispundent ord <strong>la</strong>s 'Epist<strong>la</strong>s ed Evangelis' da Balzer<br />

Alig da 1674. Ina nova trans<strong>la</strong>ziun dils 'Evangelis ed Episto<strong>la</strong>s'<br />

ha Franzesg Damian Gallin fatg 1737. Lu vess ins saviu prender in<br />

text dall'ediziun dil Niev Testament da Luci Gabriel da <strong>18</strong>20 e lu<br />

dad ediziuns pli novas u dil Niev Testament da vart protestanta ni<br />

dils 'Evangelis' da vart catolica el 19avel e 20avel tschentaner.<br />

Ins vess pia era anf<strong>la</strong>u texts avunda per far quel<strong>la</strong> cumparegliaziun<br />

cul medem text sursilvan. Sch'ins vess giu adina il medem text, vess<br />

ins forsa saviu far enzatgei cun quels; lu vess ins eventualmein saviu<br />

cumparegliar in ni l'auter p<strong>la</strong>id el decuors dil temps. Mo tgei<br />

ch'il sco<strong>la</strong>st duei far cun quels texts ch'ein dai cheu, sai jeu lu<br />

era buc propi.<br />

Aunc damondas tier quel<strong>la</strong> pagina dub<strong>la</strong>? –<br />

Lu vegn p.134-135 ina brev d'amur, secapescha puspei ord <strong>la</strong> Crestomazia<br />

(I,296s.). Il text ei segir interessants, mo sch'el ha success<br />

en sco<strong>la</strong> secundara, sai jeu lu buc. Il cudisch surmiran ha duas descripziuns<br />

da P<strong>la</strong>neiras en quei liug, ina dil 1903, l'autra dil<br />

1998, <strong>la</strong>uvra pia vinavon plitost cul cuntrast 'pli baul – oz', buc<br />

semp<strong>la</strong>mein cun in text pli vegl da 1741. La versiun dil cudisch surmiran<br />

vegn dil 'Sprachbuch 9' (p.130s.), nua ch'ei ha era dus texts<br />

semeglionts dil 'Weissenstein' sper Solothurn, mo che lezs texts<br />

schain lu aunc pli ditg in ord l'auter, <strong>18</strong>40 e 1985. Quels texts<br />

stattan era el 'Sprachbuch 9' sut il tetel 'Sprache im Wandel', sco


<strong>SP</strong> <strong>12</strong> S- 24<br />

ils exempels sin p.150/151 el 'Sprachbuch 7/8. El cudisch surmiran<br />

han ins pia gest priu il tema cul medem tetel dil 'Sprachbuch 9' en<br />

quei liug. Cheu va ei buc en emprema lingia per l'ortografia differenta<br />

denter ca. 1900 e 2000, mobein pils differents pugns da vesta<br />

dal<strong>la</strong> descripziun dal<strong>la</strong> cuntrada. Quei entscheiva gie schon tier <strong>la</strong><br />

fotografia: alvner visavi colurs, semuossa lu denton aunc pli specificamein<br />

el text. Dal<strong>la</strong> 'stupenta tgesa de sco<strong>la</strong>' da Lantsch dil<br />

text da 1903 stat lu secapescha nuot pli el text da 1998; lu secapeschen<br />

stupentas casas da sco<strong>la</strong> da sesez.<br />

Lu vegn sin p.136 e 137 il tema 'Rumantsch – divers idioms', quei<br />

che sa secapescha era buc vegnir dil cudisch tudestg. Effectivamein<br />

ha il 'Sprachbuch 7/8' sin p.152 e 153 in auter tema, numnadamein<br />

'Mundarten gibt's nicht nur in der Schweiz'. Vesis <strong>la</strong> differenza<br />

denter quels dus temas? –<br />

'Mundart' ei normalmein 'dialect' per romontsch, buc 'idiom'. Dat ei<br />

buc dialects tier nus? –<br />

Secapescha, e schizun fetg expressivs, maneivel aschi expressivs sco<br />

certs dialects svizzers. Ver ei denton, ch'era il text tudestg distingua<br />

buc directamein dialects en sia carta, mobein regiuns dialecta<strong>la</strong>s.<br />

Perquei ei p.ex. il tudestg svizzer mess ensemen cugl austriac,<br />

bavares, svob e franc, quei ch'ils Tudestgs svizzers vegnan<br />

buc a veser pli ch'in ton bugen. Persuenter ha lu il cudisch romontsch<br />

priu ina carta ch'ils Romontschs vesan bugen, mo ch'el<strong>la</strong><br />

constat buc. El<strong>la</strong> indichescha numnadamein il territori dal<strong>la</strong>s vischnauncas<br />

che vevan <strong>18</strong>60, pia avon 150 onns, ina maioritad romontscha.<br />

Ozildi eis ei mo aschi ca. <strong>la</strong> mesadad da quei territori ch'ha ina<br />

maioritad romontscha. Tenor ils medems criteris sco <strong>18</strong>60 veseva <strong>la</strong><br />

carta or 1980 aschia sco el Radiosco<strong>la</strong>, mo jeu hai creig jeu schon<br />

mussau quel<strong>la</strong> inaga a vus. Aschi ca. <strong>la</strong> mesadad dil territori ch'ei<br />

attribuius cheu al romontsch s'auda pia denton al tudestg, p.ex.<br />

Flem, Domat, Sarn, Andeer, Bravuogn, San Murezzan e Samedan. Ozildi,<br />

30 onns pli tard, vesess <strong>la</strong> carta or aunc mender, mo ozildi san ins<br />

buc mussar quei aschi bein. La damonda suenter il lungatg ei vegnida<br />

midada tier <strong>la</strong> dumbraziun dil pievel da 1990, e 2010 ha ei insumma<br />

dau negina dumbraziun dils Romontschs. Ei fan lu pér puspei ina dumbraziun,<br />

cu ch'ei dat negins pli. Mo da mussar ina carta actua<strong>la</strong><br />

fuss forsa tuttina stau empau schoccont.<br />

Ei dat lu era pensums tier quel<strong>la</strong>s duas paginas, quei ch'ei buc il<br />

cass tiel text tudestg corrispundent. Mo ils pensums ein schon da<br />

sligiar.<br />

Lu vegn il tema 'Duvrar vocabu<strong>la</strong>ris', p.138, che corrispunda al tema<br />

'Was Wörterbücher meinen' el 'Sprachbuch 7/8' (p.156s.). Era cheu ha<br />

secapescha il bia stuiu vegnir midau, sulettamein il 'Bedeutungswörterbuch'<br />

dil Duden, il c<strong>la</strong>r-verd ei era reprius el romontsch, denton<br />

buc semp<strong>la</strong>mein ord <strong>la</strong> versiun tudestga, che muossa mo <strong>la</strong> part sura<br />

da quei vocabu<strong>la</strong>ri, mobein igl entir. Era il text reprius ord il<br />

'Bedeutungswörterbuch' el cudisch romontsch ei auters che quel el<br />

cudisch tudestg. Daco savess ins ver schau quei vocabu<strong>la</strong>ri el cudisch<br />

romontsch? –<br />

Enzatgei aschia dat ei secapescha buc per romontsch. Sch'ins vul pia<br />

mussar differents tips da vocabu<strong>la</strong>ri, resta buc bia auter che prender<br />

in exempel tudestg. Effectivamein ein ils exempels sin p.138<br />

d'ina vart il NVS, da l'autra vart il Vocabu<strong>la</strong>ri romontsch tudestgsursilvan,<br />

che datescha dil reminent da 1975 e ch'ei cun quei schon<br />

buc pli sill'aulta. Lu dat ei aunc il pledari grond en fuorma electronica,<br />

e lu eis ei lu al<strong>la</strong> fin cun quei ch'ins sa presentar per<br />

romontsch sco vocabu<strong>la</strong>ris. Ei dat aunc in vocabu<strong>la</strong>ri per tiarms


<strong>SP</strong> <strong>12</strong> S- 25<br />

specials, il 'Vocabu<strong>la</strong>ri administrativ-giuridic' ed in pèr broschuras<br />

da quei gener, mo buc <strong>la</strong> massa. Pil <strong>la</strong>din e pil sursilvan vess<br />

ei aunc dau il schinumnau 'Vocabu<strong>la</strong>ri fundamental', ch'ei empau<br />

in'autra fuorma da vocabu<strong>la</strong>ri.<br />

Sch'ins mira lu sils vocabu<strong>la</strong>ris romontschs e sils tudestgs che<br />

vegnan citai, tgei croda en egl? –<br />

Tut ils vocabu<strong>la</strong>ris tudestgs ein mo tudestgs; il cavazzin tudestg<br />

vegn dec<strong>la</strong>raus per tudestg. Ils vocabu<strong>la</strong>ris romontschs ein tuts bilings<br />

romontsch-tudestg; in vocabu<strong>la</strong>ri puramein romontsch dat ei<br />

buc. Schon quei muossa secapescha ina fleivlezia fundamenta<strong>la</strong> dil<br />

romontsch; ei dat negina descripziun dil romontsch per romontsch.<br />

Era il DRG ei gie screts per tudestg, buc per romontsch, e tut ils<br />

exempels romontschs vegnan trans<strong>la</strong>tai leu per tudestg, secapescha<br />

per contonscher in public empau pli vast che mo il public grischun.<br />

Bia pli che 100 exemp<strong>la</strong>rs dil DRG vegness ins gie strusch da vender<br />

schiglioc.<br />

Ils pensums ch'ein da far sin quel<strong>la</strong>s paginas ein lu ualti differents<br />

el cudisch romontsch ed el cudisch tudestg. El cudisch tudestg<br />

va ei mo per anf<strong>la</strong>r or, tgei che 'armierter Beton' ei. Ins vesa lu,<br />

ch'ins sto schon ir silmeins tochen tiel 'Wahrig' per insumma anf<strong>la</strong>r<br />

il p<strong>la</strong>id 'armieren', ferton ch'il p<strong>la</strong>id 'Beton' ei d'anf<strong>la</strong>r en tut<br />

ils vocabu<strong>la</strong>ris. 'armiert' s'auda tiel scazzi da p<strong>la</strong>ids special,<br />

ferton che 'Beton' s'auda tiel scazzi da p<strong>la</strong>ids cumin. In pensum semegliont<br />

dat ei era el cudisch romontsch sco davos, mo ch'ei va leu<br />

per il p<strong>la</strong>id 'cabaret'. Quel vegn bein era avon en tut ils 4 exempels<br />

dil cudisch romontsch, mo tgei ch'el vul effectivamein dir, anf<strong>la</strong><br />

ins lu era mo el 'Bedeutungswörterbuch' dil DUDEN, pia el vocabu<strong>la</strong>ri<br />

tudestg. Pia gest in bien test per <strong>la</strong> qualitad dils vocabu<strong>la</strong>ris<br />

romontschs eis ei buc.<br />

Ils auters pensums han plitost <strong>la</strong> funcziun da sfurzar ils sco<strong>la</strong>rs da<br />

duvrar il 'NVS'. Igl ei da mirar, tgei p<strong>la</strong>ids cumponi ch'ins anf<strong>la</strong><br />

tut sut 'cudisch', lu co ch'il verb 'far' ei ordinaus. Cu ch'ei han<br />

lu mirau atras lez, han ils sco<strong>la</strong>rs lu avunda dil vocabu<strong>la</strong>ri, probab<strong>la</strong>mein.<br />

Il pensum ei fatgs per il Vocabu<strong>la</strong>ri surmiran', ch'ei in<br />

pulit tec meins exhaustivs ch'il NVS, aschia ch'els ein bia pli lungurus<br />

per sursilvan che per surmiran. Cheu fussen probab<strong>la</strong>mein pensums<br />

cun pli paucs exempels stai didacticamein megliers. Lu eis ei<br />

da mirar <strong>la</strong>s scursanidas sin p. roman 22-25, quel<strong>la</strong> <strong>gada</strong> el vocabu<strong>la</strong>ri<br />

tudestg-romontsch. Quei pensum va uss; igl ei mo bien 50, ed ei<br />

van mo tochen p.24, mo persuenter ein tuttas per tudestg.<br />

Aunc damondas tier quei tema? -

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!