Gramatiko de Esperanto

M. MALOVEC: Gramatiko de Esperanto
neologismoj estas uzataj jam dum jardekoj (kurta), sen esti oficialigitaj, aliaj estas novaj
(sputniko). Eblas krei el ili minimume 100 000 derivaĵojn kaj kunmetaĵojn, la vortgrupoj
estas nekalkuleblaj. Komparante la vortprovizon de Esperanto kun aliaj lingvoj, oni devas
preni en konsideron, ke ekzemple al unu angla vorto (work) respondas tri Esperantaj
(laboro, labora, labori), sed ankaŭ tiujn eblas kalkuli kiel unu radikon aŭ radikalon. Do la
asertoj pri la vortprovizo de Esperanto povas tre diferenci laŭ tio, ĉu oni kalkulas radikojn,
radikalojn aŭ ĉiujn unuopajn vortojn, ĉu oni nombras nur oficialajn vortojn aŭ ankaŭ la
neoficialajn.
7.2. Sĥemismo kaj naturalismo.
En Esperanto interbatalas du kontraŭaj tendencoj:
- sĥemismo - Esperanto transprenas el la internacia vorttrezoro plej ofte nur la bazajn
vortojn, donas al ili la fonetikan Esperantan ortografion kaj siajn finaĵojn, per siaj afiksoj
derivas el ili novajn vortojn (kvalit - kvalito, kvalita, plikvalitigi, malkvalitigi, malkvalite,
senkvalitiĝi ktp.). La tiamaniere formitaj derivaĵoj estas regulaj, do sĥemaj; ili proksimigas
Esperanton ankaŭ al la neeŭropaj lingvoj.
- naturalismo - tendenco konservi la tradiciajn formojn de la internaciaj vortoj. La
naturalismaj projektoj de la internacia lingvo (occidental, interlingua) klopodas konservi
ankaŭ la historiajn ortografion, finaĵojn kaj malregulajn derivaĵojn (orthographia, qualitation,
responder - responsa), por ke ili aspektu je la unua vido nature, do naturalisme. Ankaŭ
Esperanto transprenas internacie konatajn malregulajn derivaĵojn, sed donas al ili sian
ortografion, siajn finaĵojn kaj manipulas ilin kvazaŭ ili estus memstaraj vortradikoj, do
regule (agi - agento - akto - aktiva - reakcio).
Ofte ekestas grupoj da sinonimaj vortoj, el kiuj unuj estas rezultoj de la tendenco
naturalisma, aliaj de la sĥemisma (reformatoro - reformisto; toreadoro - toreisto; agrikulturo -
agrokulturo terkulturado; micetologio - mikologio - fungoscienco). Tiuj esprimoj interbatalas pri
ekzistorajto en Esperanto, sed ofte ili kompletigas unu la alian (ĉi tiu toreadoro apartenas al
niaj plej bonaj toreistoj). Similaj esprimoj ne ĉiam estas tute sinonimaj (prezidento - prezidanto;
studento - studanto). La beletro preferas la sĥemismajn vortojn, dum la naturalismajn
aplikas precipe la fakliteraturo, kvankam ankaŭ en ĝi ekzistas forta tendenco al
sĥemigado, kiu ebligas pli logikan aranĝon de terminoj en sistemon. Problemoj estas ĉefe
ĉe la vortoj akceptataj el la angla kaj franca lingvoj, en kiuj la prononcado grave diferencas
de la ortografio. Kelkaj vortoj eniras en Esperanton laŭ la ortografia formo (relajso - el la
franca "relais"), aliaj laŭ la prononca formo (uesto - laŭ la angla "west” kaj laŭ la franca
"ouest", prononcataj "ŭest").
7.3. Fontoj de Esperanto. Tri kvaronoj de la Esperanta vortprovizo devenas el la latino kaj
latinidaj lingvoj, tial Esperanto tre similas al la itala kaj hispana. Zamenhof enkondukis
multajn vortojn germanajn (hundo, knabo, ŝranko). El la ceteraj lingvoj estas prenataj precipe
naciaj specialaĵoj (knedlikoj, samovaro, gulaŝo, karateo, turbano, bumerango, vigvamo ktp.). La
83