Gramatiko de Esperanto

M. MALOVEC: Gramatiko de Esperanto
Sur la strato kuris viro; liaj gamboj estis forŝiritaj de bombo - ĉu sur la strato kuris sengamba
viro aŭ ĉu li unue kuris kaj nur poste la bombo forŝiris liajn gambojn? Sur la strato kuris
viro; liaj gamboj estis forŝirataj de bombo - ĉu viro kun forŝirataj gamboj povas ankoraŭ kuri?
Ĉu forŝirado okazis post la kurado? Ĉu la forŝirado estis nur komencita, sed ne finita? Sur
la strato kuris viro; liaj gamboj estis forŝirotaj de bombo - ĉu forŝirota signifas, ke lin minacis
danĝero de forŝiro aŭ ĉu ĝi efektive plenumiĝis?
konstruita domo - ĉu domo finita ĝis kompleteco, do ni priskribas ĝian aspekton, aŭ nur ne
plu konstruata domo, do ni parolas nur pri la pasinta tempo de la ago (konstruado), sciante
nenion pri la nuna aspekto de domo, nenion pri ĝia kompleteco aŭ nekompleteco? Do: ĉu
la participoj havas nete tempan karakteron, aŭ esprimas tempon kaj aspekton?
En 1960 estis la domo konstruota - La domo estis konstruota en 1960. Laŭ teorio de emfazo estas
ambaŭ frazoj sinonimaj, nur en la unua estas emfazita la participo (konstruota), en la dua la
dato (en 1960). Laŭ teorio de priparolata tempo la unuan frazon ni diras el vidpunkto de
homoj en 1960, kiuj tiam preparis la konstruadon, sekve la konstruado mem komenciĝis
post 1960 (ekz. en 1961, 1965 ktp.), dum la duan frazon ni diras el vidpunkto de homoj ekz.
en la jaro 1955, kiuj tiam planis, ke ili konstruos la domon en 1960.
Morgaŭ la letero estos forsendita - La letero estos forsendita morgaŭ. Laŭ la teorio de emfazo
denove estas ambaŭ frazoj sinomimaj, akcentante foje participon, foje daton, sed en ambaŭ
kazoj oni forsendos la leteron morgaŭ. Laŭ la teorio de priparolata tempo la unua frazo
estas formulita el vidpunkto de morgaŭo, kiam la letero estos jam forsendita (do oni devas
ĝin forsendi ankoraŭ hodiaŭ!), dum la alia frazo estas formulita el vidpunkto de la
hodiaŭo kiel plano por morgaŭ, sekve la uzo de -os -ita estas logika sensencaĵo kaj necesas
ĝin ŝanĝi al -as -ota por ricevi sencohavan frazon: La letero estas forsendota morgaŭ.
c) Jen vi legis kelkajn tipajn ekzemplojn, pri kiuj polemikas tempistoj kaj aspektistoj. Ĉar
plej ofte temis pri demando, ĉu uzi it-formon aŭ at-formon, oni nomas la polemikon ankaŭ
ata/ita-problemo. Ĉiu komprenas la menciitajn formojn aŭtomate laŭ kutimo de sia
gepatra lingvo, sed tiuj kutimoj en ĉiu lingvo diferencas. Montriĝis, ke ofte eĉ du tempistoj
aŭ du aspektistoj ne akordiĝas en kompreno de la sama verba formo, ĉar ambaŭ konceptoj
havas plurajn subvariantojn. En dialogo nek parolanto nek aŭskultanto havas tempon
science esplori konkretan priskribatan situacion kaj ambaŭ subkonscie uzas
alkutimiĝintajn aŭtomatigojn. Necesas do scii, ke la verbaj formoj estas plursencaj, ke ili
havas pli multajn signifojn, ol kiel ilin komprenas nia nacia lingvo, kaj ke nur el la
ĉirkaŭteksto ni povas kompreni, kiun el la eblaj signifoj la parolanto celis - se tia detalo
havas por ni ian gravecon.
d) La tempistoj vidas pruvon, ke Esperantaj participoj havas "nete tempan” karakteron en
terminologio de la Fundamento, kie oni parolas pri participoj de tempo estanta kaj de tempo
estinta, sed pri neniaj aspektoj, rezultoj, daŭroj aŭ intencoj. La aspektistoj oponas, ke la
terminologio estas tute sama en ĉiuj aspektismaj lingvoj (ekz. slavaj, kiujn parolis
Zamenhof) kaj ke la Fundamento ankaŭ ne mencias antaŭtempecon, samtempecon kaj
52