Gramatiko de Esperanto

M. MALOVEC: Gramatiko de Esperanto
angla-rusa; blanka-ruĝa-blua standardo). La adjektivoj derivitaj de aliaj vortspecoj, kiam la
finaĵo -a estas uzita proprafunkcie, kondutas kvazaŭ vort-kunmetoj, en kiuj la finaĵo -a
anstataŭas iun adjektivon (homa = homrilata, homspeca). Tiu principo ebligas krei
adjektivojn eĉ el vortgrupoj, en kiuj estas kiel substantivo la morfemo antaŭ la finaĵo -a
(plenkreska = estanta en plena kresko; dupieda = havanta du piedojn; junknabina koro = koro
de juna knabino; bluokula infano = infano kun bluaj okuloj; senlabora profito = profito akirita
sen laboro; senforta knabo = knabo sen forto). Sed ĉi tiuj adjektivaj kunmetaĵoj ne pravigas
similajn kunmetaĵojn substantivajn (ne: plenkresko, dupiedo, junknabino, bluokulo,
senlaboro, senforto). Se tiaj substantivaj kunmetaĵoj tamen estas uzataj, ili montras specon
de io (ekz. tripiedo = speco de seĝo, nome tripieda seĝo aŭ portilo por aparatoj).
4.14. Verbaj kunmetaĵoj.
Ĉe la verbaj kunmetaĵoj la flankelemento esprimas aŭ rezulton de la ago aŭ manieron de la
ago. La rezulto estas analizebla kiel adjektivo predikativa (kunrasti = rasti ion kuna), la
maniero kiel adverbo (kunludi = ludi kune). Do la sama flankelemento povas havi ĉe
diversaj verboj diferencan eksplikon laŭ la enhavo de la verbo kaj laŭ la kutimoj de la
uzantoj (ludi kune, sed ne rasti kune). La maniero de la ago estas analizebla ankaŭ per
substantivo kun la prepozicio PER (martelbati = bati per martelo). Kiel esprimiĝon de
maniero eblas analizi ankaŭ vortojn, en kiuj la finaĵo -i estas uzata proprafunkcie kaj
anstataŭas iun verbon (marteli = agi martele; verdi = impresi verde), kvankam pro tio ni ne
konsideros la vortojn kunmetaĵoj. Ĉe la kunmetaĵoj el substantivaj kaj verbaj radikoj
necesas vicigi ilin laŭ logiko: pafarko (= arko por pafi) - arkpafi (= pafi per arko, ne: pafarki);
fajfsako (= sako por fajfi) - sakfajfi (= fajfi per sako, ne: fajfsaki) - sakfajfado - sakfajfilo (=
fajfsako); skribmaŝino - maŝinskribi - maŝinskribo -maŝinskribado.
4.15. Adverbaj kunmetaĵoj.
La finaĵo -e estas ĉiam uzata proprafunkcie kaj esprimas manieron, tial la adverbaj
kunmetaĵoj estas kreataj el la kunmetaĵoj substantivaj, adjektivaj kaj ankaŭ verbaj
(presprete, herbriĉe, sangavide, bonfarte, maŝinskribe, senlabore ktp.).
4.16. Derivado.
Derivado estas vortfarado per prefiksoj kaj sufiksoj, komune nomataj derivaj afiksoj,
diference de la afiksoj gramatikaj (finaĵoj). Sed plej ofte oni nomas ilin nur afiksoj, pensante
pri la leksikaj morfemoj, kiuj modifas la leksikan signifon de la vortradiko (baza leksika
morfemo). Historie la afiksoj evoluis (en la naciaj lingvoj) el memstaraj vortoj, kiuj
komencis esti uzataj ĉefe en kunmetaĵoj, ĝis ili perdis sian memstarecon. En Esperanto la
afiksoj konservas la kapablon de memstara uzo (for, disa, aĉa, eta ktp.), sed ankaŭ ili estas
uzataj precipe en kunmetaĵoj. Multaj vortoj, kiuj ne estas afiksoj, komencis uziĝi
tiamaniere ankaŭ en Esperanto (fi-, ĉef-, vir-, -ama, -hava, -tuko), do ni estas atestantoj de
simila evoluo, kiu okazis kaj okazas en la naciaj lingvoj.
19