Gramatiko de Esperanto

M. MALOVEC: Gramatiko de Esperanto
substantiva finaĵo kreas la ag- kaj stat-nomojn (laboro, remo, esto, resto), plej ofte nur unu
movon, dum la ripetadon aŭ daŭron oni montras per la sufikso -ado (salto - saltado, remo -
remado, sidado, restado). La adjektiva finaĵo plej ofte esprimas rilaton (ama letero, morta lito,
nutra komitato, manĝa karto, naĝa kapablo), escepte ankaŭ kvaliton (nutra manĝaĵo, konfuza
parolo, flua raporto).
4.11. Vortkunmetado.
Ĉe la vortkunmetado kuniĝas du aŭ pluraj vortradikoj en unu tuton. Do temas pri la
polisintezo. La ĉefelemento staras sur la fino de la kunmetaĵo kaj esprimas ĝian ĉefan
signifon kaj vortkategorion. La antaŭaj flankelementoj nur karakterizas la ĉefelementon
(skribmaŝino - maŝinskribo; pafarko - arkpafi). Plur-elementaj kunmetaĵoj estas fakte
kunmetaĵoj de kunmetaĵoj (poŝtmarkkolekto) kaj ĉiam estas divideblaj je du ĉefaj partoj
(poŝtmark-kolekto). Ĉe la kunmetado ludas la ĉefan rolon la vortkategorio de la ĉefelemento.
4.12. Substantivaj kunmetaĵoj.
La substantiva ĉefelemento substantivigas ankaŭ la flankelementon, eĉ se ĝia
radikkaraktero estas alia (homkoro = koro de homo; varmenergio = energio de varmo;
labortago = tago de laboro). La flankelemento esprimas aŭ rilaton (paperkorbo = korbo por
paperoj) aŭ materialon (paperskatolo = skatolo el papero) aŭ epiteton (soldatkamarado =
soldato, kiu estas ankaŭ kamarado; kverkarbo = kverko-arbo). Plena Gramatiko nomas tiujn
tri tipojn analizo R (rilato), analizo M (materialo) kaj analizo E (epiteto). Oni vidas, ke
ankaŭ vortoj kreataj sammaniere povas havi diferencan analizon (paperkorbo - paperskatolo),
kiu estas fiksita per konvencia, nepreskribita interkonsento de la lingvo-uzantoj.
La rilato inter la ĉefelemento kaj flankelemento estas esprimebla ankaŭ per adjektivo, se ĝi
ne estas kvalit-adjektivo: homkoro = homa koro (homa = apartenanta al homo), ŝtonponto =
ŝtona ponto (ŝtona = farita el ŝtono). Per kvalit-adjektivo tio ne eblas: belkulto = kulto de belo
(ne: bela kulto); belreĝino = reĝino de belo (ne: bela reĝino); varmenergio = energio de varmo
(ne: varma energio), voluptamo = amo al volupto (ne: volupta amo). Kunmetaĵo esprimas
"specon” de io (dikfingro = speco de fingro, nome polekso aŭ halukso; altforno = speco de
forno, nome forno por ferfabrikado), dum memstara adjektivo esprimas taksadon (maldika
dikfingro de maldika homo; malalta altforno apud pli alta altforno). Tial esprimojn "bela knabino,
juna knabo, granda libro” ne eblas simple kunmeti al "belknabino, junknabo, grandlibro”,
ĉar tiuj vortoj havus diferencan signifon. La kunmetaĵo havas sencon nur tiam, kiam ĝi
havas realan modelon en la vivo: se la naturo ne donus al ni unu fingron okulfrape pli
dika ol la ceteraj, la vorto "dikfingro” estus sensencaĵo.
4.13. Adjektivaj kunmetaĵoj.
Ankaŭ la adjektiva ĉefelemento substantivigas la flankelementon (herbriĉa = riĉa je herbo;
belriĉa = riĉa je belo; varmplena = plena je varmo; prespreta = preta je preso; servopreta = preta
je servo; di-simila = simila je dio). Ekzistas ankaŭ simpla apudmetado de adjektivoj (vortaro
18