Gramatiko de Esperanto

M. MALOVEC: Gramatiko de Esperanto
4.6. Radikkarakteroj.
Kelkaj vortradikoj eniris Esperanton en formo de verbo (labori); eblas facile formi el ili la
nomon de la ago (laboro, laborado), rilaton al la ago (labora), lokon de la ago (laborejo),
personon plenumantan la agon (laborulo, laboranto, laboristo), kvaliton de la persono
(laborema), instrumenton por la ago (laborilo) kaj rezulton de la ago (laboraĵo).
Aliaj radikoj transiris en Esperanton jam rekte kiel adjektivoj esprimantaj kvaliton (bela,
granda, verda) aŭ kiel substantivoj esprimantaj personon (tajloro), lokon (fabriko),
instrumenton (martelo) aŭ rezulton (foso, produkto, verko). Pli poste estis derivitaj el ili la
ceteraj vortkategorioj (belo, beli, bele, tajlora, tajlori, marteli, fabriki, fosi, produkti ktp.) kaj
derivaĵoj (beleco, tajloraĵo, martelejo, fabrikisto ktp.). Necesas atenti, ke oni ne apliku ĉe ili
tiujn sufiksojn, kies signifon la radikoj jam enhavas: tajloro (ne: tajloristo), fabriko (ne:
fabrikejo), martelo (ne: martelilo), produkto (ne: produktaĵo) ktp. Kelkaj radikoj havas tre
similan signifon en la kategorio verba (produkti - fabriki; remi - pagaji), sed diferencas en la
kategorio substantiva (produkto - fabrikaĵo; produktejo - fabriko; remo - pagajado; remilo -
pagajo). Ĉe kelkaj derivaĵoj poste estiĝas problemo, ĉu kompreni ilin kiel derivaĵon de aĵo
aŭ de ago: martelejo - ĉu produktejo de marteloj aŭ forĝejo, kie oni martelas?; fabrikisto - ĉu
posedanto de fabriko aŭ produktanto de iu ajn fabrikaĵo? Ekestas homonimoj, kiujn povas
precizigi ĉirkaŭteksto, konvencia kutimo aŭ terminologia difino.
Aldonante sufikson jam enhavatan en la radiko oni ricevas esprimon kun iom ŝanĝita
signifo (foso = fosita kavo; fosaĵo = longforma foso; martelilo = ĉiu ajn malmola aĵo, per kiu
eblas marteli, sed kiu ne estas martelo; pagajilo = ĉiu ajn lignopeco, per kiu eblas pagaji, sed
kiu ne estas pagajo).
Por pli bone orientiĝi pri la radikoj kaj por pli facila derivado estis ellaborita teorio pri la
radikkarakteroj. Al tiuj radikoj, kiuj eĉ sen la gramatika morfemo elvokas ideon pri
persono, besto, planto aŭ aĵo, estis aljuĝita substantiva karaktero (knab, hund, roz, tabl). Se
la radikoj elvokas ideon pri kvalito (bon, alt, flav), ili estas adjektivaj radikoj, kaj radikoj
esprimantaj agojn kaj statojn (ir, pens, star) estas verbaj. Pri la teorio oni diskutis kaj
disputis duonjarcenton, ĝis ĝi estis oficiale agnostika de la Akademio de Esperanto en
majo 1967. Malgraŭ tio la lingvistoj ĉiam oponas, ke la diferencoj inter la radikoj estas
kaŭzitaj de iliaj signifo-enhavoj, ne de iliaj gramatikaj karakteroj. Tamen el pure praktikaj
motivoj estas necese kaj avantaĝe la teorion koni kaj memori.
4.7. Samelementeco kaj proprafunkcieco.
Laŭ la teorio pri la radik-karakteroj havas la gramatika morfemo (finaĵo) nepropran
funkcion tiam, kiam ĝi estas almetita al la radiko de la sama gramatika karaktero, do la
finaĵo -o al substantiva radiko (martelo, homo, rozo), la finaĵo -a al adjektiva radiko (bela,
ruĝa, akra) kaj la finaĵo -i al verba radiko (kuri, esti, labori). En tiuj kazoj oni parolas pri
samelementaj vortoj, kaj la gramatika morfemo estas preskaŭ superflua, pleonasma, ĉar
ĝia signifo jam estas enhavita en la radiko. Oni almetas ĝin fakte nur pro formalaj motivoj,
16