Gramatiko de Esperanto

M. MALOVEC: Gramatiko de Esperanto
vorto sen morfemoj gramatikaj formas la radikalon de la vorto (maljunulin). Do ne
konfuzu la terminojn "radiko" kaj "radikalo".
4.4. Aglutino kaj fleksio.
La sintezaj formoj povas esti aŭ aglutinaj, se la vortelementoj (morfemoj) estas neŝanĝeblaj
kaj gluiĝas (aglutiniĝas) unu al la alia (patr-o, patr-in-o, ge-patr-o-j, patr-o-land-o), aŭ fleksiaj,
se la morfemoj ŝanĝiĝas kaj kunfandiĝas, kutime ankaŭ ilia signifo ne estas fiksita.
Rigardu ekz. en la ĉeĥa la ŝanĝon de konsonanto (Praha/Praz~ák = Prago/Praganoj),
diversajn signifojn de la gramatika morfemo "u” (pec~u husu pánu - mi rostas anseron al la
sinjoro) kaj diferencajn finaĵojn de akuzativo ĉe diversaj substantivoj (muz~e - viron, pána -
sinjoron, stroj - maŝinon, z~enu - virinon, z~idli - seĝon, me~sto - urbon, stavení - konstruaĵon). La
ĉeĥa apartenas al la lingvoj fleksiaj, Esperanto al la lingvoj aglutinaj kune kun la hungara,
turka, kartvela k.a. El la vidpunkto de esprimiveco estas ambaŭ tipoj samkvalitaj, sed el la
vidpunkto pedagogia-psikologia pli avantaĝas la tipo aglutina, ĉar dank' al pli granda
reguleco ĝi estas pli facile lernebla. Per aglutineco Esperanto proksimiĝas ankaŭ al la
lingvoj ekstereŭropaj. En Esperanto sole la sufiksoj -ĉj- kaj -nj- kapablas ŝanĝi la
vortradikojn (patr-o - paĉj-o - panj-o), sed ĉar la internacia lingvo ĉerpis sian vortprovizon el
la lingvoj fleksiaj, estas la spuroj de tiu origino rimarkeblaj ĝis nun (agi - akto - reakcio -
agento; figuro - fikcio - fiktiva ks). La ordinaraj lingvouzantoj traktas tiujn vortojn, kvazaŭ
temus pri memstaraj vortradikoj, kaj sole la lingvistoj konas ilian etimologian parencecon.
Ekzistas ankaŭ aliaj lingvotipoj. La araba havas internan fleksion, ĉe kiu novaj formoj estas
kreataj per ŝanĝo de la radiko (kalbun - hundo; kilabun - hundoj), la polisinteza indonezia
lingvo formas pluralon per duobligo (orang - homo, orang-orang - homoj), la ĉina estas male
tipo de izola lingvo, en kiu tute ne okazas kunigado de morfemoj.
4.5. Vortkategorioj.
El la vortradikoj (martel, bel, kur), radikaloj (tagmez, maljunul, herbriĉ) kaj ankaŭ el kelkaj
nevariaj vortspecoj (tri, nun, antaŭ, fi) povas la gramatikaj morfemoj -o, -a, -e, -i formi kvar
fundamentajn vortkategoriojn:
- substantivoj (martelo, belo, kuro, tagmezo, maljunulo, herbriĉo, trio, nuno, antaŭo, fio)
- adjektivoj (martela, bela, kura, tagmeza, maljunula, herbriĉa, tria, nuna, antaŭa, fia)
- adverboj (martele, bele, kure, tagmeze, maljunule, herbriĉe, trie, nune, antaŭe, fie)
- verboj (marteli, beli, kuri, tagmezi, maljunuli, herbriĉi, trii, nuni, antaŭi, fii)
En Esperanto preskaŭ ĉiuj radikoj kaj radikaloj povas esti realigitaj en ĉiuj kvar kategorioj.
En tio kaŝiĝas granda esprimriĉeco, kiun niaj vortaristoj ĝis nun ne registris en siaj
vortaroj, kaj la esperantistoj tial ne scias apliki ĝin. Speciale efika estas la verbigado de
substantivoj kaj adjektivoj: La ĝardeno riĉas / abundas je fruktoj. Tigro diskarnis antilopon. Oni
dispordis la ĉambron fenestrantan en ĝardenon. Antaŭ ni turis fabrika fumtubo.
15