Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
M. MALOVEC: <strong>Gramatiko</strong> <strong>de</strong> <strong>Esperanto</strong><br />
4<br />
VORTFARADO<br />
ORTFARADO<br />
La vortfarado estas tre grava en ĉiu lingvo, sed en <strong>Esperanto</strong> ĝi havas signifon<br />
eksterordinaran. Ĝi ebligas al la uzantoj <strong>de</strong> <strong>Esperanto</strong> - por kiuj <strong>Esperanto</strong> ne estas gepatra<br />
lingvo - ekregi grandan parton <strong>de</strong> la vortprovizo kaj elaste adapti la lingvon al la novaj<br />
bezonoj <strong>de</strong> komunikado. En <strong>Esperanto</strong> estas novaj vortoj farataj per ŝanĝo <strong>de</strong> la<br />
vortkategorio (tablo - tabla), per kunmetado (patrolingvo), per <strong>de</strong>rivado (patrino), per farado<br />
<strong>de</strong> vortgrupoj (unu-direkta konvertilo), per mallongigoj kaj akronimoj (UEA, Usono, zoo), per<br />
signifotransporto (kapo - kapo <strong>de</strong> ŝraŭbo) kaj per akceptado <strong>de</strong> vortoj el fremdaj lingvoj<br />
(sputniko, rogallo). Por korekta vortfarado necesas scii analizi la vortojn kaj ĉiun vorteron<br />
ĝuste pritaksi.<br />
4.2. Analizo, sintezo kaj polisintezo.<br />
Helpe <strong>de</strong> vortoj oni esprimas ne sole signifojn, sed ankaŭ diversajn gramatikajn rilatojn<br />
inter ili. Se la gramatika kaj signifa elementoj formas du memstarajn vortojn (je patro),<br />
temas pri formoj analizaj, se ili formas unu vorton (patron), temas pri sintezo. Ĉe<br />
polisintezo kuniĝas pluraj plensignifaj elementoj en unu vorton (patrolando). La tri<br />
principoj estas kombineblaj kaj aplikeblaj ĉiuj tri samtempe (por skribmaŝinoj). La analizeco<br />
estas ten<strong>de</strong>nco al disigado (mi iĝos riĉa), la sintezeco ten<strong>de</strong>ncas al kunigado (mi riĉiĝos).<br />
4.3. Morfemoj leksikaj kaj gramatikaj.<br />
Morfemo estas la plej malgranda son-unuo, havanta propran signifon. Ekz. la vorto<br />
"maljunulinojn” estas disigebla je jenaj morfemoj: mal-jun-ul-in-o-j-n. La leksikaj morfemoj<br />
(mal, jun, ul, in) prezentas la bazajn plensignifajn signojn (ili esprimas personojn, bestojn,<br />
objektojn, substancojn, kvalitojn, agojn ktp.), dum la gramatikaj morfemoj (o, j, n) estas<br />
helpsignoj, indikantaj la akcesorajn cirkonstancojn kaj gramatikajn rilatojn. La gramatikaj<br />
morfemoj estas populare nomataj finaĵoj. La leksikajn morfemojn oni povas dividi je<br />
radiko (jun), kiu formas la bazon <strong>de</strong> la vorto, kaj je afiksoj, kiuj la radikon pli <strong>de</strong>tale<br />
<strong>de</strong>terminas kaj modifas. Se la afikso estas metita antaŭ la vortradiko (mal-), ĝi estas nomata<br />
prefikso, se ĝi estas postmetita (-ul-, -in-), temas pri sufikso. La leksikaj morfemoj <strong>de</strong> unu<br />
14
Change language