q a r T u l i e n a d a l i t e r a t u r a

q a r T u l i e n a d a l i t e r a t u r a q a r T u l i e n a d a l i t e r a t u r a

20.09.2013 Views

marTavs: namyo drois saobieqto mimReobis win daismis amosavali zmnis pirdapiri obieqti da es rTuli fuZe mTlianad moqmedebiTi gvaris zmnis subieqts gamoxatavs: xmalamowvdili, pirdaRebuli, cxviraweuli... es warmoeba Zvel qarTulSivea farTod gavrcelebuli: naTelRebuli, Tmagardatevebuli, bunebaSecvalebuli, pirdayofili... principi am warmoebisa damaxasiaTebelia iberiul-kavkasiuri enebisaTvis. amitomac warmoebis es tipi ar SeiZleba Zveli ar iyos 12 . am warmoebaSi gadamwyveti mniSvneloba aqvs pirdapiri obieqtis adgils. Tu is win uZRvis mimReobis formas, mTlianad mimReoba sasubieqtoa: xmalamowvdili _ `vinc xmali amoiwvada~. kompozitSi monawile forma mimReobisa calke aRebuli ki saobieqtoa _ amowvdili xmali. arsebiTad aseTsave warmoebasTan gvaqvs saqme `nacarqeqias~ tipis mimReobebSic. saxeladi nawili kompozitisa aqac Sesabamisi zmnis pirdapir obieqts warmoadgens. mimReobis es tipi axal qarTulSia (zepirmetyvelebaSi, zRaprebSi) gavrcelebuli: nacarqeqia, kaciWamia, doylapia, xatiparia, Citirekia, nemsiylapia, gudabertyia... am tipis mimReobebSi zmnuri nawili brZanebiTis formiT aris warmodgenili: nacarqeqia←nacarqeqe-a, _ nemsi-ylapia←nemsiylape-a. e daviwroebulia a sufiqsis dar- Tvis gamo. megrulSi i. yifSiZes dadasturebuli aqvs kompozit mimReobaTa iseTi warmoeba, roca saxeladi nawili Sesabamisi zmnis pirdapir obieqts warmoadgens, xolo meore nawili zmnis brZanebiTi kilos formas meore pirisa: uSquri-korobi _ `vaSlis Semkrebi` [vaSli-krife], Caka-zidi _ `kalaTis mzidavi~ [kalaTi-zide] 13 ... rom `nacarqeqias~ tipis mimReobaSi sufiqsiseuli i←e da TviT mimReoba zmnis brZanebiTi kilos formaa, amas isic mowmobs, rom am tipis warmoebaSi mxolod is zmnebi monawileoben, romlebic brZanebiTSi e-s gamoavlenen: ylape, bertye, Wame, reke... (da ara gvaqvs kaci-klia, SeSi-Wria, da a. S. formebi). radgan zmnuri nawili kompozitis am formebSi zmnis piriani formaa, saxeladi nawilis i sufiqsi ar SeiZleba naTesaobiTi brunvis niSniseuli iyos. -a sufiqsi am warmoebaSi masubstantivebeli elementi Cans. mimReoba iwarmoeba agreTve ugvaro dinamikuri zmnebidan (e. w. uniSno vnebiTi gvaris zmnebidan). am tipis zmnebs mxolod namyo drois mimReoba aqvs: gamTbari, gamSrali, gamxmari, mkvdari, maSvrali... awmyo da myofadi drois mimReobis formebi dinamikur ugvaro zmnebs ara aqvs. roca es Sinaarsia gamosaxatavi, ena sawarmoeblad iyenebs ara zmnis fuZes, aramed masdarisas da saTanado afiqsTa darTviT awarmoebs awmyos (m- prefiqsiT) da myofadis (sa- prefiqsiT) mimReobebs: m-Zrom-el _ `vinc Zvreba~, m-Srom-el _ `vinc Sureba~, sa-cxrom-el _ `rac dacxreba~, sa-STom-el _ `rac daSTeba~ 14 ... mimReobis formebi statikur zmnebsac aqvT (aq Sedis e. w. saSualo gvaris zmnebic). erTpirian statikur zmnebs mxolod sasubieqto mimReobis formebi aqvT m- prefiqsiT nawarmoebi. inversiul statikur zmnebs ki mimReobis or-ori forma aqvT: moyuar-e da sa-yuar-el, mo-Zul-e da sa-Zul-el, mo-kÂrvn-e da sa-kÂrv-el, mo-Tn-e da sa- Tn-o... m- da sa- prefiqsiani formebi drois mixedviT ar arian dapirispirebuli. amgvarad, qarTulSi mimReoba iwarmoeba moqmedebiTi gvaris zmnebidan, ugvaro dinamikuri zmnebidan da ugvaro statikuri zmnebidan. amasTan TiToeul maTgans ar axasiaTebs mimReobis warmoebis mxolod erTi garkveuli tipi. m_ar warmoeba mimReobisa, magaliTad, damaxasiaTebelia ara marto dinamikuri ugvaro zmnebisaTvis, aramed amave prefiqs-sufiqsiT awarmoebs mimReobas moqmedebiTi gvaris zmnebica da statikuri zmnebic. 12 a r n . C i q o b a v a , qarTuli enis zogadi daxasiaTeba, qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni, t. I, gv. 77, $ 45, SeniSvna. 13 И. Кипшидзе, Грамматика мингрелъского (иверского) языка c х рестоматиею и словарем, СПБ, 1913, gv. 131, § 129. 14 amosavali fuZe masdariseulad miviCnieT imis gamo, rom -om, -ol sufiqsebi mxolod masdarSi gvxvdeba. 108

drois gamoxatvis sakiTxi mimReobaTa warmoebaSi dro zmnis gramatikuli kategoriaa, magram mimReobac, rogorc nazmnari zedsar- Tavi saxeli, drois mixedviT aris gansazRvruli. qarTulSi sami drois mimReoba gvaqvs: awmyo, namyo da myofadi droisa. drois gamoxatvis momentiTaa, rom mimReoba saxelisagan nawarmoeb saxels upirispirdeba. im enebSi, sadac mimReoba drois mixedviT aris gansazRvruli, drois gamoxatva ekisreba mimReobis sawarmoeblad aRebul zmnur fuZes (magaliTad xunZurSi) an mim- Reobis mawarmoebel afiqss (magaliTad, udurSi). ra viTarebaa qarTulSi? gamoixateba Tu ara mimReobaTa warmoebaSi dro gramatikulad da drouli gageba zmnur fuZesTan aris dakavSirebuli Tu ara? sxvanairad rom vTqvaT: namyos mimReoba zmnis namyos fuZeze aris damyarebuli da Sesabamisad awmyos mimReoba Tu iyenebs amosavlad zmnis awmyos fuZes? 15 mimReobis fuZeTa analizi cxadyofs, rom sawarmoeblad gamoyenebuli zmnis fuZe ar iZleva droul gansxvavebas. mimReobaTa absoluturi umravlesoba (awmyo da namyo droisac) sawarmoeblad iyenebs zmnis awmyos fuZes: m-yof-el _ na-yof, yo-f-il _ sa-yof-el m-Sob-el _ na-Sob, So-b-il _ sa-Sob-el m-taceb-el _ na-taceb m-cem-el _ cem-ul _ sa-cem-el m-cum-el _ cum-ul m-cxeb-el _ cxeb-ul m-Reb-el _ Reb-ul da-m-badeb-el _ da-badeb-ul ma-uwyeb-el _ uwyeb-ul ma-gineb-el _ gineb-ul ma-qeb-el _ qeb-ul _ sa-qeb-el m-qadageb-el _ qadageb-ul ma-Seneb-el _ Seneb-ul _ sa-Seneb-el ma-SfoTeb-el _ aR-SfoTeb-ul ma-xareb-el _ xareb-ul m-pyrob-el _ pyrob-il _ sa-pyrob-el ma-vneb-el _ vneb-ul _ sa-vneb-el... arafers gveubneba sawarmoebeli fuZe erTemian zmnaTa mimReobebSi imis gamo, rom am zmnebs saerTo fuZe aqvs awmyosa da aoristSi. (m-wer-el _ wer-il, m-Wam-el _ Wam-ul, m-Txov-el _ Txov-il...) erTi SexedviT TiTqos sawarmoebeli fuZis mixedviT arian dapirispirebuli -av Temis niSnian zmnaTagan nawarmoebi mimReobebi: m-xil-v-el da xil-ul, m-tanj-v-el da tanj-ul, m-klv-el da (mo)-kl-ul, m-far-v-el da far-ul... magram am SemTxvevebSic zmnis awmyos fuZea amosavali namyos mimReobisaTvis: xil-ul←xil-v-il, tanj-ul- ←tanj-v-il, mo-klv-ul←mo-klv-il, far-ul←far-v-il... mimReobis fuZeTa analiziT irkveva, rom mimReobis sawarmoeblad gamoyenebul zmnis fuZesTan ar aris dakavSirebuli drois aRniSvna mimReobaSi. arc mimReobis mawarmoebeli sufiqsebi miuTiTeben droze: mimReobis mawarmoebeli TiToeuli sufiqsi sxvadasxva drois mimReobebSi gvxvdeba. amJamad da Zvel qarTulSic drois gamoxatva mimReobaSi prefiqsebTan aris dakav- Sirebuli: m- awmyos mimReobas awarmoebs, sa- myofadisas, na || ne namyo drois mimReo- 15 myofadi drois gamoxatvis sakiTxi amosavali zmnis fuZis mixedviT ixsneba imis gamo, rom myofadi drois gamosaxatavi sakuTari nakvTi Zvel qarTulSi ar arsebobda. 109

marTavs: namyo drois saobieqto mimReobis win daismis amosavali zmnis pirdapiri<br />

obieqti da es rTuli fuZe mTlianad moqmedebiTi gvaris zmnis subieqts gamoxatavs:<br />

xmalamowvdili, pirdaRebuli, cxviraweuli... es warmoeba Zvel qarTulSivea farTod<br />

gavrcelebuli: naTelRebuli, Tmagardatevebuli, bunebaSecvalebuli, pirdayofili...<br />

principi am warmoebisa damaxasiaTebelia iberiul-kavkasiuri enebisaTvis. amitomac<br />

warmoebis es tipi ar SeiZleba Zveli ar iyos 12 .<br />

am warmoebaSi gadamwyveti mniSvneloba aqvs pirdapiri obieqtis adgils. Tu is<br />

win uZRvis mimReobis formas, mTlianad mimReoba sasubieqtoa: xmalamowvdili _<br />

`vinc xmali amoiwvada~. kompozitSi monawile forma mimReobisa calke aRebuli ki saobieqtoa<br />

_ amowvdili xmali.<br />

arsebiTad aseTsave warmoebasTan gvaqvs saqme `nacarqeqias~ tipis mimReobebSic.<br />

saxeladi nawili kompozitisa aqac Sesabamisi zmnis pirdapir obieqts warmoadgens.<br />

mimReobis es tipi axal qarTulSia (zepirmetyvelebaSi, zRaprebSi) gavrcelebuli: nacarqeqia,<br />

kaciWamia, doylapia, xatiparia, Citirekia, nemsiylapia, gudabertyia...<br />

am tipis mimReobebSi zmnuri nawili brZanebiTis formiT aris warmodgenili: nacarqeqia←nacarqeqe-a,<br />

_ nemsi-ylapia←nemsiylape-a. e daviwroebulia a sufiqsis dar-<br />

Tvis gamo. megrulSi i. yifSiZes dadasturebuli aqvs kompozit mimReobaTa iseTi<br />

warmoeba, roca saxeladi nawili Sesabamisi zmnis pirdapir obieqts warmoadgens, xolo<br />

meore nawili zmnis brZanebiTi kilos formas meore pirisa: uSquri-korobi _<br />

`vaSlis Semkrebi` [vaSli-krife], Caka-zidi _ `kalaTis mzidavi~ [kalaTi-zide] 13 ...<br />

rom `nacarqeqias~ tipis mimReobaSi sufiqsiseuli i←e da TviT mimReoba zmnis<br />

brZanebiTi kilos formaa, amas isic mowmobs, rom am tipis warmoebaSi mxolod is<br />

zmnebi monawileoben, romlebic brZanebiTSi e-s gamoavlenen: ylape, bertye, Wame, reke...<br />

(da ara gvaqvs kaci-klia, SeSi-Wria, da a. S. formebi). radgan zmnuri nawili kompozitis<br />

am formebSi zmnis piriani formaa, saxeladi nawilis i sufiqsi ar SeiZleba<br />

naTesaobiTi brunvis niSniseuli iyos.<br />

-a sufiqsi am warmoebaSi masubstantivebeli elementi Cans.<br />

mimReoba iwarmoeba agreTve ugvaro dinamikuri zmnebidan (e. w. uniSno vnebiTi gvaris<br />

zmnebidan). am tipis zmnebs mxolod namyo drois mimReoba aqvs: gamTbari, gamSrali, gamxmari,<br />

mkvdari, maSvrali... awmyo da myofadi drois mimReobis formebi dinamikur ugvaro<br />

zmnebs ara aqvs. roca es Sinaarsia gamosaxatavi, ena sawarmoeblad iyenebs ara zmnis<br />

fuZes, aramed masdarisas da saTanado afiqsTa darTviT awarmoebs awmyos (m- prefiqsiT)<br />

da myofadis (sa- prefiqsiT) mimReobebs: m-Zrom-el _ `vinc Zvreba~, m-Srom-el _<br />

`vinc Sureba~, sa-cxrom-el _ `rac dacxreba~, sa-STom-el _ `rac daSTeba~ 14 ...<br />

mimReobis formebi statikur zmnebsac aqvT (aq Sedis e. w. saSualo gvaris zmnebic).<br />

erTpirian statikur zmnebs mxolod sasubieqto mimReobis formebi aqvT m- prefiqsiT<br />

nawarmoebi. inversiul statikur zmnebs ki mimReobis or-ori forma aqvT: moyuar-e<br />

da sa-yuar-el, mo-Zul-e da sa-Zul-el, mo-kÂrvn-e da sa-kÂrv-el, mo-Tn-e da sa-<br />

Tn-o... m- da sa- prefiqsiani formebi drois mixedviT ar arian dapirispirebuli.<br />

amgvarad, qarTulSi mimReoba iwarmoeba moqmedebiTi gvaris zmnebidan, ugvaro dinamikuri<br />

zmnebidan da ugvaro statikuri zmnebidan. amasTan TiToeul maTgans ar axasiaTebs<br />

mimReobis warmoebis mxolod erTi garkveuli tipi. m_ar warmoeba mimReobisa,<br />

magaliTad, damaxasiaTebelia ara marto dinamikuri ugvaro zmnebisaTvis, aramed<br />

amave prefiqs-sufiqsiT awarmoebs mimReobas moqmedebiTi gvaris zmnebica da statikuri<br />

zmnebic.<br />

12 a r n . C i q o b a v a , qarTuli enis zogadi daxasiaTeba, qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni,<br />

t. I, gv. 77, $ 45, SeniSvna.<br />

13 И. Кипшидзе, Грамматика мингрелъского (иверского) языка c х рестоматиею и словарем, СПБ, 1913, gv. 131,<br />

§ 129.<br />

14 amosavali fuZe masdariseulad miviCnieT imis gamo, rom -om, -ol sufiqsebi mxolod masdarSi<br />

gvxvdeba.<br />

108

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!