q a r T u l i e n a d a l i t e r a t u r a

q a r T u l i e n a d a l i t e r a t u r a q a r T u l i e n a d a l i t e r a t u r a

20.09.2013 Views

Si gan preverbiani zedsarTavi saxeli gvqondes: `Ãmel~ gaiazres rogorc mimReoba da preverbis darTvac aRar iyo SeuZlebeli. -el sufiqss mimReobaTa warmoebaSi xSirad -ar enacvleba. gvaqvs am afiqsTa paralelurad xmarebis SemTxvevebi: m-xedv-el || m-xedv-ar, m-zraxv-el || m-zraxv-al←m-zraxv-ar, sayud-el || sa-yud-ar... -ar sufiqsi gvxvdeba gardamaval zmnaTagan nawarmoeb awmyo drois mimReobebSi msufiqsTan erTad, myofadi drois mimReobaSi sa-prefiqsTan erTad da namyo drois mimReobaSi na- prefiqsTan erTad. namyo droisaa agreTve dinamikur ugvaro zmnaTagan m- prefiqsiTa da -ar sufiqsiT nawarmoebi mimReobebic. -ar sufiqsi Sedis rTuli sufiqsis -ar-e-s SemadgenlobaSic, romelic mxolod m- prefiqsTan erTad gvxvdeba da awarmoebs mimReobas gardauvali statikuri zmnebidan: m-wux-ar-e, m-RÂZ-ar-e, m-dum-ar-e, m-brwyinv-al-e ← m-brwyinv-are... -are-sufiqsi rTulia (ar+e), radgan: 1. qarTulisaTvis ar aris damaxasiaTebeli ormarcvliani mawarmoebeli afiqsi. yvela rTuli afiqsi iSleba: ier←iv-er, eul←ev-ul, iad←iv-ad... da 2. mimReobis warmoebaSi gvxvdeba -ar sufiqsica da -e-c cal-calke. -ar sufiqsi unda aRvadginoT sufiqsad mimReobis im formebSi, sadac mimReobis mawarmoeblad oden r Tanxmovani gvaqvs: m-kueT-r, m-Zov-r, m-wux-r... oden Tanxmovniani warmoebis gverdiT moipoveba paraleluri -ar sufiqsiani variantebic: m-Zov-ar, m-wuxar-e... uxmovno, r Tanxmovniani warmoeba mimReobisa im kilosi da drois kuTvnilebad unda CaiTvalos, sadac da roca intensiuri dinamikuri maxvili moqmedebda. -e sufiqsi mimReobaSi gvxvdeba m-, me-, mo- prefiqsebTan erTad awmyos mimReobaSi. myofadi drois mimReobaSi -e sufiqsi mimReobis mxolod or formaSi Cans aSkarad: sa-qm-e da sa-vs-e. magram -e gvaqvs mimReobis mawarmoebel sufiqsad sxva SemTxvevebSic: sa-Tn-o←sa- Tn-v-e (←sa-Tn-ev-e, sa-S-o←sa-Sv-e←sa-Sev-e, sa-s-o←sa-sv-e←sa-sav-e, sa-c-o←sa-cv-e← sa-cav-e... o mimReobis am formebSi pirveladi ar aris da zmnis fuZiseuli -v-isa da mimReobis mawarmoebeli -e sufiqsis Serwymis gziT aris miRebuli. im SemTxvevebSi, roca aRniSnuli fonetikuri safuZveli ar Cans (sa-wyin-o, sa-Cin-o, sa-swav-l-o...) o-s arseboba analogiiT unda aixsnas. -ur, -ed, -al sufiqsiT nawarmoebi mimReobis formebi SedarebiT iSviaTad gvxvdeba. -ed sufiqsi mimReobis mxolod or formaSi dasturdeba: mo-qm-ed, mo-rb-ed. -al sufiqsis gamoyenebis arec Zalze SezRudulia ukve Zvel qarTulSi: mo-mk-al, sa-mk-al, da-m-lb-al, dam-lp-al 4 . -al sufiqss gamoyofs mimReobis mawarmoeblad iv. javaxiSvili m-Zev-al formaSic (amosavalia Z-ev-s zmna) 5 . mimReobis mawarmoebeli sufiqsi Cans namyos mimReobis zog formaSi -ev sufiqsic: na-qmn-ev (Sdr. na-qm-ar), na-Ruar-ev 6 . iSviaTad gvxvdeba mimReobis mawarmoeblad -an sufiqsic m-prefiqsTan erTad: m- 4 mimReobis `damlbal” da `damlpal” formebSi SesaZlebelia al←ar. mimReobis es formebi dinamikuri ugvaro zmnebisaa, romelnic mxolod m-prefiqsiTa `da ar sufiqsiT awarmoeben mimReobas. amasTan erTad sagulisxmo isic aris, rom amosavali zmnebis fuZeSi orsave Sem- TxvevaSi l Tanxmovani gvaqvs. amitom asimilaciis procesic gasaTvaliswinebelia. 5 i v . j a v a x i S v i l i , qarTuli da kavkasiuri enebis Tavdapirveli buneba da naTesaoba, gv. 231-232. 6 sainteresoa, rom svanurSi, romelic mimReobis mawarmoebeli sufiqsebiT metad Raribia, naprefiqsiT nawarmoebi mimReoba -s gamoavlens: na-tix- _ `nabrunebi”, na-kid- _ `anaRebi”: es qarTulis -ev sufiqss unda ukavSirdebodes, romelic swored na||ne prefiqsebTan gamovlindeba qarTulSic. 104

tyuv-an, m-tkiv-an, m-siv-an, m-civ-an... specialur literaturaSi mimReobis am formebSi gamovlinebuli -an mimReobis mawarmoebel sufiqsad aris miCneuli 7 . magram -an sufiqsi gamovlindeba garkveuli tipis zmnaTa mimReobebSi. es is zmnebia, romlebsac awmyoSi mesame subieqturi piris niSnad a aqvT: kiv-a, yiv-a, Civ-a, civ-a, tkiv-a, Cxav-a... an elementis gamovlena mxolod am tipis zmnaTa mimReobebSi eWvs badebs, xom ar aris an zmnis fuZis kuTvnileba da ara mimReobis mawarmoebeli sufiqsi? ar unda iyos gamoricxuli, rom am tipis zmnebSi a←an (n-s dakargva auslautSi ar aris ucxo fonetikuri movlena qarTveluri enebisaTvis). -an iqneb mesame subieqturi piris uZvelesi niSani iyos, romelic mTliani saxiT mimReobis am formebSia Semonaxuli. -il da -ul sufiqsebi mimReobas prefiqsis gareSec awarmoeben, drois mixedviT -il da -ul sufiqsiani mimReoba namyo droisaa da amosavali moqmedebiTi gvaris zmnis pirdapir obieqts udris. -ul sufiqsi Cveulebriv bagismieri bgeriT daboloebul zmnaTa mimReobaSi gvaqvs; amitom, SesaZlebelia, igi -il sufiqsisagan momdinareobdes i-s labilizaciis Sedegad 8 . magram garkveul SemTxvevebSi -ul damoukidebeli morfologiuri odenoba Cans: qmn-ul, Sj-ul, gavT-ul, msaj-ul, mo-saj-ul, mo-qadul, mo-nan-ul, mo-ciq-ul... am magaliTebSi labializaciis procesisaTvis safuZveli ar Cans. rogorc aRvniSneT, mimReobis mawarmoebeli yvela sufiqsi garda -il da -ul sufiqsebisa mxolod prefiqsTan erTad awarmoebs mimReobas. aRsaniSnavia, rom oden sufiqsiT nawarmoebi mimReoba Cveulebriv preverbiania (upreverbo formebi subsantivebs warmoadgenen: Txrili, krebuli, werili...). preverbis darTva da prefiqsis uqonloba TiTqos Sinagan kavSirSia erTmaneTTan. vfiqrobT, ar unda iyos SeuZlebeli prefiqsis uqonloba oden sufiqsian warmoebaSi preverbis arsebobiT avxsnaT (analogiuri viTarebaa megrul-WanurSic). mimReobis mawarmoebeli sufiqsebi uaryofiTi formebis warmoebaSic iReben monawileobas. mimReobis mawarmoebeli prefiqsebi uaryofiT formebSi ar gvxvdeba. gvaqvs mxolod u- prefiqsi, romelsac uaryofiToba ukavSirdeba swored. mimReobis uaryofiTi formebi namyo drois saobieqto mimReobebs aqvT. sasubieqto mimReobas sapirispiro uaryofiTi formebi ara aqvs da saTanado Sinaarsi gadmoicema sasubieqto mim- Reobis dadebiT formaze u-prefiqsis darTviT: u-mgbar (xolo ukueTu, u m g b a r iyvis, i. da efT. 70, 12), u-m c x o r b e l (Seumkobel iyos sofeli da u m c x o r e b e l cxorebaÁ _ ekl. 163,27), u-m c v a l e b e l (da Secvala... uZravi Semcvaleblad da moZravi u m c v a l e b l a d . Stb. mr. gv. 10)... axal qarTulSi sasubieqto mimReobis uaryofiTi formebi aRweriTad iwarmoeba `ara~ nawilakis darTviT mimReobis dadebiT formaze: argamkeTebeli, armcodne... Tumca amgvari warmoeba Zvel qarTulSivea dadasturebuli nuwarsawymedeli, arameCuqvari... magram gvaqvs udavo magaliTebic imisa, roca uaryofiTi mimReoba SinaarsiT (da ara mxolod warmoebiT) upirispirdeba sasubieqto mimReobas: u-tyu da me-tyu-el, urC da mo-rC-il, u-Ruaw da mo-Ruaw, u-kudav da mo-kudav, u-sm da m-smen-el, u-qm da mqmn-el; axal qarTulSi: uqnara kaci, uTqmeli kaci (sapirispiro formebia: mqmnel, mTqmel). cnobilia, rom qarTuls mimReobis formaTa mravalferovneba axasiaTebs, rac warmoebis saSualebaTa mravalferovnebiT aris gamowveuli da rasac ZiriTadad mim- Reobis mawarmoebeli sufiqsebi da prefiqsis xmovniTi nawili qmnis. amitom qarTulSi mimReobaTa warmoebis ganxilvis dros upirvelesad yovlisa unda gairkves mizezebi mimReobis warmoebis mravalferovnebisa. 7 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, gv. 95, $ 39. 8 a) G. deeters, das khartvelische Verbum, gv. 225, $ 424. b) a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, gv. 593, $ 59. 105

tyuv-an, m-tkiv-an, m-siv-an, m-civ-an... specialur literaturaSi mimReobis am formebSi<br />

gamovlinebuli -an mimReobis mawarmoebel sufiqsad aris miCneuli 7 .<br />

magram -an sufiqsi gamovlindeba garkveuli tipis zmnaTa mimReobebSi. es is zmnebia,<br />

romlebsac awmyoSi mesame subieqturi piris niSnad a aqvT: kiv-a, yiv-a, Civ-a, civ-a,<br />

tkiv-a, Cxav-a...<br />

an elementis gamovlena mxolod am tipis zmnaTa mimReobebSi eWvs badebs, xom ar<br />

aris an zmnis fuZis kuTvnileba da ara mimReobis mawarmoebeli sufiqsi?<br />

ar unda iyos gamoricxuli, rom am tipis zmnebSi a←an (n-s dakargva auslautSi<br />

ar aris ucxo fonetikuri movlena qarTveluri enebisaTvis). -an iqneb mesame subieqturi<br />

piris uZvelesi niSani iyos, romelic mTliani saxiT mimReobis am formebSia<br />

Semonaxuli.<br />

-il da -ul sufiqsebi mimReobas prefiqsis gareSec awarmoeben, drois mixedviT -il<br />

da -ul sufiqsiani mimReoba namyo droisaa da amosavali moqmedebiTi gvaris zmnis<br />

pirdapir obieqts udris. -ul sufiqsi Cveulebriv bagismieri bgeriT daboloebul<br />

zmnaTa mimReobaSi gvaqvs; amitom, SesaZlebelia, igi -il sufiqsisagan momdinareobdes<br />

i-s labilizaciis Sedegad 8 . magram garkveul SemTxvevebSi -ul damoukidebeli<br />

morfologiuri odenoba Cans: qmn-ul, Sj-ul, gavT-ul, msaj-ul, mo-saj-ul, mo-qadul,<br />

mo-nan-ul, mo-ciq-ul... am magaliTebSi labializaciis procesisaTvis safuZveli<br />

ar Cans.<br />

rogorc aRvniSneT, mimReobis mawarmoebeli yvela sufiqsi garda -il da -ul sufiqsebisa<br />

mxolod prefiqsTan erTad awarmoebs mimReobas. aRsaniSnavia, rom oden sufiqsiT<br />

nawarmoebi mimReoba Cveulebriv preverbiania (upreverbo formebi subsantivebs<br />

warmoadgenen: Txrili, krebuli, werili...). preverbis darTva da prefiqsis uqonloba<br />

TiTqos Sinagan kavSirSia erTmaneTTan. vfiqrobT, ar unda iyos SeuZlebeli<br />

prefiqsis uqonloba oden sufiqsian warmoebaSi preverbis arsebobiT avxsnaT (analogiuri<br />

viTarebaa megrul-WanurSic).<br />

mimReobis mawarmoebeli sufiqsebi uaryofiTi formebis warmoebaSic iReben monawileobas.<br />

mimReobis mawarmoebeli prefiqsebi uaryofiT formebSi ar gvxvdeba. gvaqvs<br />

mxolod u- prefiqsi, romelsac uaryofiToba ukavSirdeba swored. mimReobis uaryofiTi<br />

formebi namyo drois saobieqto mimReobebs aqvT. sasubieqto mimReobas sapirispiro<br />

uaryofiTi formebi ara aqvs da saTanado Sinaarsi gadmoicema sasubieqto mim-<br />

Reobis dadebiT formaze u-prefiqsis darTviT: u-mgbar (xolo ukueTu, u m g b a r iyvis,<br />

i. da efT. 70, 12), u-m c x o r b e l (Seumkobel iyos sofeli da u m c x o r e b e l<br />

cxorebaÁ _ ekl. 163,27), u-m c v a l e b e l (da Secvala... uZravi Semcvaleblad da moZravi<br />

u m c v a l e b l a d . Stb. mr. gv. 10)... axal qarTulSi sasubieqto mimReobis uaryofiTi<br />

formebi aRweriTad iwarmoeba `ara~ nawilakis darTviT mimReobis dadebiT formaze:<br />

argamkeTebeli, armcodne... Tumca amgvari warmoeba Zvel qarTulSivea dadasturebuli<br />

nuwarsawymedeli, arameCuqvari...<br />

magram gvaqvs udavo magaliTebic imisa, roca uaryofiTi mimReoba SinaarsiT (da<br />

ara mxolod warmoebiT) upirispirdeba sasubieqto mimReobas: u-tyu da me-tyu-el, urC<br />

da mo-rC-il, u-Ruaw da mo-Ruaw, u-kudav da mo-kudav, u-sm da m-smen-el, u-qm da mqmn-el;<br />

axal qarTulSi: uqnara kaci, uTqmeli kaci (sapirispiro formebia: mqmnel,<br />

mTqmel).<br />

cnobilia, rom qarTuls mimReobis formaTa mravalferovneba axasiaTebs, rac<br />

warmoebis saSualebaTa mravalferovnebiT aris gamowveuli da rasac ZiriTadad mim-<br />

Reobis mawarmoebeli sufiqsebi da prefiqsis xmovniTi nawili qmnis.<br />

amitom qarTulSi mimReobaTa warmoebis ganxilvis dros upirvelesad yovlisa<br />

unda gairkves mizezebi mimReobis warmoebis mravalferovnebisa.<br />

7 a r n . C i q o b a v a , saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur enebSi, gv. 95, $ 39.<br />

8 a) G. deeters, das khartvelische Verbum, gv. 225, $ 424.<br />

b) a . S a n i Z e , qarTuli gramatikis safuZvlebi, gv. 593, $ 59.<br />

105

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!